ॐ नमो नारायणाय

• ना॒राय॑ण ऋषिः॑
• गा॒य॒त्री च्छन्दः॑
• नाराय॒णो दे॒वता॑

‘‘अकारेणोच्यते विष्णुः,
सर्वलोकेश्वरो हरिः ।
उद्धृता विष्णुना लक्ष्मीर्
उकारेणोच्यते तथा ॥
मकारस् तु तयोर् दास
इति प्रणव-लक्षणम्।’’

“न स्वरः प्रणवोऽङ्गानि नाप्यन्यविधयस्तथा ।
स्त्रीणान्तु शूद्राजातीनां मन्त्रमात्रोक्तिरिष्यते”(नारदीयकल्पम्)

“तत्रोत्तरायणस्यादिर्
बिन्दुमान् विष्णुर् अन्ततः ।
बीजम् अष्टाक्षरस्य
स्यात्तेनाष्टाक्षरता भवेत्”
(नारदीयम् 1-57)

वेदबाह्येभ्यः साम्प्रदायिका ॐ-कारस्य स्थानय् आंकारं ददति - न स्त्री शूद्राव् अधीयेताम् इति।
सर्वत्रांकारम् एव बीजं निगदति प्रयोग-ग्रन्थाः, न प्रणवम्।
तद् इदं नारद-वाक्यानुसारेण समर्थयन्ति -

उत्तरस्य = अयन-शब्दस्य
आदिर् विष्णुः (=अकारः)
बिन्दुमान् अन्ततः
बीजम् अष्टाक्षरस्य।

दक्षिणकलार्यास् तु स्त्री-शूद्रेभ्योऽपि प्रणवं ददति (अरयर्-रामशर्मा ऽत्र ) ।
ते केचित् तद् एव वाक्यं व्याकुर्वन्ति -

अन्ततः, उत्तरायणस्यादिः (= उकारः) बिन्दुमान्, विष्णुः (=अकारः) (च) = बीजम् अष्टाक्षरस्य।

तथा व्याकृते तु,
तद् इदं नारदीयं शास्त्रं
द्विजेतरपक्षे प्रणवं निषिध्य
पुनस् तम् एव प्रणवं विदधातीति
अहो विचित्रम्।

लोकाचार्य-कृते मुमुक्षुपडि-ग्रन्थे मनवाळमुनिव्याख्यानय् उक्तम् -

समस्तपदम् आऩ नारायण पदत्तिल्
नारबदत्तैप् पिरित्तु षडक्षरम् आक्कि,
प्रणवत्तैय् ऒऴिय अष्टाक्षरत्वम् सॊल्लुम् अवर्गळ्-उडैय पक्षम्
अवैदिकम् आगैयाले
अनादरणीयम् आगक् कडवदु।

अस्यैव न्यायस्य आंकारपक्षे ऽपि प्रसङ्ग इति वदन्ति।

एवं शैवागमेष्व् अपि व्यत्यासो दृश्यते - शूद्रेभ्यः पञ्चाक्षरी।
पुनः शब्दक्रमे ऽपि व्यत्यासः -
“नमः शिवाय” इति वेदे वर्तमानम् अभिलक्ष्य
शूद्रा “शिवाय नम” इति वदेयुर् इति।
तत्र सम्प्रदायान्तरेषु लोके तु समानां षडक्षरीं लभमानाः शूद्रा अपि दृश्यन्ते।

ॐ नमो॑ नाराय॒णाय॑ … “प्रत्युत्त॑ब्ध्यै सय॒त्वाय॑ ॥” इति प्रसिद्धं तैत्तिरीयवेदवाक्यं दृष्टान्तयन्त्यभिज्ञाः।

इति स्वरं दर्शयन्त्य् अहोबिलमठाह्निकपुस्तके (मन्त्रे तृतीयाष्टमौ स्वरितौ, षष्ठः अनुदात्त इति साम्यम्)।

सर्वभूतस्थम् एकं नारायणम् ।
कारण-रूपम् अकार परं ब्रह्मोम् ।

• नारायणाथर्वशीर्षोपनिषत्

इत्यत्र “सर्वभूतस्थम्” इत्यनेन बहुव्रीहिर् अप्य् उपगतः।

व्युत्पत्तयः -

नर आत्मा।
ततो जातान्य् आकाशादीनि नाराणि,
तानि कार्याणि अयते कारणात्मना व्याप्नुते नारायणः।
अस्मिन् पक्षे नारायण᳓ इति।

नराज्जातानि तत्त्वानि
नाराणीति विदुर्बुधाः ।
तान्य् एवायनं यस्य
तेन नारायणः स्मृतः॥

अस्मिन् पक्षे नारा᳓यण इति।

“नारञ् च मोक्षणं पुण्यम्,
अयनं ज्ञानम् ईप्सितम् ।
तयोर्ज्ञानं भवेद् यस्मात्
सोऽयं नारायणः स्मृतः”।

अस्मिन् पक्षे नारा᳓यण इति।

ओमित्यग्रे व्याहरेत् ।
नम इति पश्चात् ।
नारायणायेत्युपरिष्टात् ।

ओमित्येकाक्षरम् । नम इति द्वे अक्षरे । नारायणायेति पञ्चाक्षराणि ।
एतद्वै नारायणस्याष्टाक्षरं पदम् ।

• नारायणाथर्वशीर्षोपनिषत्

नमसः सखण्डार्थः - न मः (जीवस्य)।
अखण्डार्थः - दास्यम्।

नारायण-शब्दस्य विष्णु-शब्दस्यापेक्षया, वासु-देव-शब्दस्यापेक्षया च
विपुलतरार्थ-प्रपञ्चवान्।

शब्दार्थाः -

• नरः = न रिष्यते → जीवो, सर्वेश्वरो ऽपि वा (अस्मिन् पक्षे दुर्गुणास्पृष्टत्वात्)।

• नारः = नरस्यायम्‌।

• अयनः = उपायः, उपेयः, गृहम् … ।

  • अय (गतौ) - “ल्युट्” (३-३-११५) इति स्थिते, निरुक्त-बलेन पुंस्त्वम् (यद् अपेक्षितं तत्पुरुषसमासान्ते ऽपि)।

• णत्वं पाणिनिना संज्ञायां विधीयते “पूर्वपदात् संज्ञायामगः" इति।
  तेन सर्वत्र विशेष्यं हि नारायणशब्दः।

• बहु-व्रीहि-घटनेन +बहिर्-व्याप्तिः (नारा गृहं यस्य सः)। बहुव्रीहिस्वरो ऽपि वेदेऽस्तीति केचित् - तन्मृग्यम्।

• तत्-पुरुष-घटनेन +अन्ये ऽर्थाः। वेदे स्वरोऽपि तत्पुरुषपरः।

चतुर्थी-विभक्त्यर्थः - पारार्थ्यम्।

नैय्यायिक-शाब्द-बोध-प्रकारेण प्रथमाविभक्त्यन्तस्य कर्तुः प्राधान्यम्।
अतः शब्दतो जीवस्य +मकारवाच्यस्य प्राधान्यम्।
अर्थतस् तु नारायणस्य प्राधान्यम् - शेषित्वात्।

वैय्याकरणाभिमत-व्यापार-प्राधान्ये ऽङ्गीकृते तु शेषत्व-सम्बन्ध-प्राधान्यम्।