Alternative sAvitrIs

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रजापतिर्वैश्वामित्रः प्रजापतिर्वाच्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हि꣡रण्यपाणिः सविता꣡ सुजिह्व꣡स्
त्रि꣡र् आ꣡ दिवो꣡ विद꣡थे प꣡त्यमानः
देवे꣡षु च सवितः श्लो꣡कम् अ꣡श्रेर्
आ꣡द् अस्म꣡भ्यम् आ꣡ सुव सर्व꣡तातिम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
híraṇyapāṇiḥ ← híraṇyapāṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sujihváḥ ← sujihvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pátyamānaḥ ← √pat- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

trís ← trís (invariable)
{}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áśreḥ ← √śri- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)
{}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

savitar ← savitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ślókam ← ślóka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

ā́t ← ā́t (invariable)
{}

sarvátātim ← sarvátāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

suva ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

हिर॑ण्यऽपाणिः॑ । स॒वि॒ता । सु॒ऽजि॒ह्वः । त्रिः । आ । दि॒वः । वि॒दथे॑ । पत्य॑मानः ।
दे॒वेषु॑ । च॒ । स॒वि॒त॒रिति॑ । श्लोक॑म् । अश्रेः॑ । आत् । अ॒स्मभ्य॑म् । आ । सु॒व॒ । स॒र्वऽता॑तिम् ॥

• hiraṇyapāṇiḥ ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyapāṇiḥ ← pāṇiḥ ← pāṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hand; hoof; pāṇi [word].”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• sujihvas ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sujihvas ← jihvaḥ ← jihvā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• patyamānaḥ ← paty
• [verb noun], nominative, singular
• “own; have; master.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• savitaḥ ← savitar ← savitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• ślokam ← śloka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śloka; fame; hymn; śloka [word]; praise; glory; verse.”

• aśrer ← aśreḥ ← śri
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• suva ← sū
• [verb], singular, Present imperative
• “give birth; urge; bestow; cause.”

• sarvatātim ← sarvatāti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “completeness; prosperity; sum.”

हिरण्यपाणिः । दानार्थं हिरण्यं पाणौ हस्ते यस्य स तथोक्तः । यद्वा । देवकर्तृकयागे सवितुर्ऋत्विग्भूतस्य हस्ते प्राशित्रं भक्षणार्थमध्वर्यवो ददुः । तत्प्राशित्रं तस्य हस्तौ चिच्छेद । ततोऽध्वर्यवो हिरण्मयौ हस्तौ कृत्वा संदधुः । ततोऽयं हिरण्यपाणिः । तथा च कौषीतकं -‘सवित्रे प्राशित्रं प्रतिजह्रुस्तत्तस्य पाणी प्रचिच्छेद तस्मै हिरण्मयौ प्रतिदधुस्तस्माद्धिरण्यपाणिः’ इंति । सुजिह्वः शोभनवाक् सविता विदथे यज्ञे त्रिः त्रिषु सवनेषु दिवः नभसः सकाशात् आ पत्यमानः आगच्छन् भवतीति शेषः । परोऽधर्चः प्रत्यक्षः । हे सवितः त्वं देवेषु स्तोतृषु विद्यमानं च श्लोकम् । श्लोक्यतेऽनेनेति श्लोकः स्तोत्रम् । तत् अश्रेः प्राप्नुहि च । आत् अनन्तरं सर्वतातिं सर्वमपेक्षितं फलम् अस्मभ्यम् आ सुव प्रेरय ॥

हिरण्यपाणिः । हिरण्यशब्दं यास्को बहुधा निर्वक्ति– हिरण्यं कस्मात् ह्रियते आयम्यमानमिति वा ह्रियते जनाज्जनम् ’ ( निरु. २:१० ) इत्यादिना । पाणिशब्दं च निर्विवेच— ‘ पाणिः पणायतेः पूजाकर्मणः ’ ( निरु. २.२६ इति ॥ ‘ हर्य कान्तिगत्योः । ‘ हर्यतेः कन्यन् हिर च ’ इति कन्यन्, हिर इत्ययमादेशो धातोः । नित्त्वदाद्युदात्तः । बहुव्रीहौ पूर्वपदस्वरः ।

पत्यमानः । ‘पद गतौ ’ । दिवादिरात्मनेपदी । दकारस्य तकारश्छान्दसः ।

अश्रेः । श्रिञ् सेवायाम्’ इत्यस्य लङि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ‘चवायोगे प्रथमा ’ इति न निघातः ।

सुव । ‘षू प्रेरणे’। तुदादिः ।

सर्वतातिम् । सर्वदेवात्तातिल स्वार्थिकः । लित्स्वरः ॥

Golden-handed Savitṛ with a good tongue,
three times a day in the ordained [ritual] being the lord,
among the gods you O Savitaḥ have set your call, now impel to us the totality [of prosperity].

English translation:

“The golden-handed, soft-tongued Savitā is descending from heaven (to be present) thrice (daily) at the sacrifice; accept, Savitā, the praise (recited) by the worshippers, and thereupon grant to us all our desires.”

Savitar of the golden hands and the lovely tongue, being master at the rite three times a day—
and (when), Savitar, you have set your signal-call among the gods, then impel wholeness to us.

The first hemistich is either a syntactic fragment – a long NP in the nominative establishing the topic – or pátyamānaḥ is a predicated pres. part. (The published translation takes it as the former.) In c ca appears to be subordinating, given the accent on the verb áśreḥ. I would now be inclined to delete the “and” in the published translation and remove the parens.

from “when.”

The fair-tongued Savitar, the golden-handed, comes thrice from heaven as Lord in our assembly.
Bear to the Gods this song of praise, and send us, then, Savitar, complete and perfect safety.

Savitri mit goldener Hand und schöner Zunge, der dreimal des Tages auf das Opfer ein Anrecht hat - Wenn du, Savitri, deinen Weckruf an die Götter gerichtet hast, dann weise uns Vollzähligkeit zu!

Dreimal des Tags nimmt Savitar am Fest theil, mit schöner Zunge und mit gold’nen Händen; O Savitar, zu Göttern drang dein Preis hin, o schaff uns her die ganze Schar der Götter.

Златорукий Савитар с прекрасным языком,
Трижды в день повелевающий жертвоприношением, –
О Савитар, если ты направил клич (свой) к богам,
Породи нам целостность!

• विश्वेदेवा:
• प्रजापतिर्वैश्वामित्रो वाच्यो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वान् के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सवितः) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के दाता (सुजिह्वः) सुन्दर जिह्वायुक्त (पत्यमानः) पति के सदृश आचरण करते हुए ! आप (दिवः) बिजुली आदि के (विदथे) विज्ञान और (देवेषु) पृथिवी आदिकों में (हिरण्यपाणिः) हस्त के सदृश तेज से युक्त (सविता) सूर्य्य के सदृश (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये जिस (सर्वतातिम्) सम्पूर्ण ही (श्लोकम्) वाणि का (अश्रेः) आश्रय करिये उसको (च) और (आत्) अनन्तर (आ) सब ओर से (त्रिः) तीन बार (आ, सुव) उत्पन्न करो ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य लोकों का अधिष्ठाता है, वैसे ही विद्वान् सबका अध्यक्ष होवे ॥११॥

अन्वय: हे सवितस्सुजिह्वः पत्यमानस्त्वं दिवो विदथे देवेषु हिरण्यपाणिः सवितेवाऽस्मभ्यं यं सर्वतातिं श्लोकमश्रेस्तं चादा त्रिरा सुव ॥११॥

अथ विद्वद्विषयमाह।

पदार्थान्वयभाषाः - (हिरण्यपाणिः) पाणिरिव हिरण्यं तेजो यस्य सः (सविता) सूर्य्यः (सुजिह्वः) शोभना जिह्वा यस्य सः (त्रिः) त्रिवारम् (आ) समन्तात् (दिवः) विद्युदादेः (विदथे) विज्ञाने (पत्यमानः) पतिरिवाचरन् (देवेषु) पृथिव्यादिषु (च) विद्वत्सु (सवितः) परमैश्वर्यप्रद (श्लोकम्) वाचम् (अश्रेः) आश्रय (आत्) आनन्तर्ये (अस्मभ्यम्) (आ) (सुव) जनय (सर्वतातिम्) सर्वमेव ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्यो लोकानामधिष्ठाता वर्त्तते तथैव विद्वान् सर्वेषामध्यक्षो भवेत् ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य गोलांचा अधिष्ठाता आहे तसेच विद्वानाने सर्वांचे अध्यक्ष बनावे. ॥ ११ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त꣡त् सवितु꣡र् वृणीमहे
वयं꣡ देव꣡स्य भो꣡जनम्
श्र꣡यिष्ठं+ सर्वधा꣡तमं
तु꣡रम् भ꣡गस्य धीमहि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
savitúḥ ← savitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

bhójanam ← bhójana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

sarvadhā́tamam ← sarvadhā́tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śréṣṭham ← śréṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhágasya ← bhága- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhīmahi ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

túram ← túr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तत् । स॒वि॒तुः । वृ॒णी॒म॒हे॒ । व॒यम् । दे॒वस्य॑ । भोज॑नम् ।
श्रेष्ठ॑म् । स॒र्व॒ऽधात॑मम् । तुर॑म् । भग॑स्य । धी॒म॒हि॒ ॥

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• savitur ← savituḥ ← savitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• bhojanam ← bhojana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; eating; foodstuff; meal; property; sevana; enjoyment.”

• śreṣṭhaṃ ← śreṣṭham ← śreṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; better; chief(a); beautiful.”

• sarvadhātamaṃ ← sarva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• sarvadhātamaṃ ← dhātamam ← dhātama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “giving.”

• turam ← tur
• [noun], accusative, singular, masculine

• bhagasya ← bhaga
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• dhīmahi ← dhā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

तत् प्राप्यत्वेन प्रसिद्ध भोजनं भोग्यं धनं वयं स्तोतारः वृणीमहे प्रार्थयामः । कस्य धनम्। ‘सवितुः प्रेरकस्य देवस्य स्वभूतम् । लब्ध्वा च श्रेष्ठं प्रशस्यं सर्वधातमं सर्वधातृतमम् । सर्वभोगप्रदमित्यर्थः । तुरं शत्रूणां हिंसकम् । धनेन शत्रून् हन्तुं शक्यत्वात् । तादृशं धनं भगस्य भजनीयस्य सवितुरनुग्रहात् धीमहि धारयाम । उपभोगं करवामेत्यर्थः । अथवा धनं वृणीमहे अर्थित्वाच्च लभेमहीति ॥

We chose that enjoyment of Deva Savitṛ; may we focus on Bhaga’s best all-giving power.

English translation:

“We solicit of the divine Savitā enjoyable (wealth) may we receive from Bhaga that which is excellent, all sustaining, destructive of foes.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Enjoyable wealth: the text has bhojanam, food; but here explained as bhogyam, to be enjoyed, i.e., dhanam, wealth

This we choose of Savitar’s: the sustenance of the god—
the Apportioner’s best vanquishing power, which best confers
wholeness—(that) would we acquire.

tát savitúr vṛṇīmahe, vayáṃ devásya bhójanam śréṣṭham sarvadhā́tamam, túram bhágasya dhīmahi Note esp. the first pādas, whose 1st 2 words are identical and whose last words both belong to √vṝ ‘choose’. In the 2nd pāda devásya is identically positioned, and the phrase bhárgaḥ … dhīmahi is echoed by our pāda d bhágasya dhīmahi, but with a diff. noun (bhága-, not bhárgas-). The remainders of the vss. diverge, but the tone is certainly set by pāda a and the similarities of b/d. It is difficult to know what to make of this – whether the Gāyatrī mantra had already achieved some sort of local fame that lent itself to parodic imitation or whether the similarities are just the result of the usual formulaic underlayer (though there are no other vss. that begin tát savitúr). It’s also somewhat striking (and could be used as an argument either way) that the vs. in our hymn is not a Gāyatrī but an Anuṣṭubh – and it is the only Anuṣṭubh in a Gāyatrī hymn. If III.62.10 was already known as the (or a) Gāyatrī mantra, our poet could be slyly tweaking that reputation. Or this can all be my post-hoc invention.

WE crave of Savitar the God this treasure much to be enjoyed.
The best, all-yielding, conquering gift of Bhaga we would gladly win.

Dieses Labsal des Gottes Savitri erbitten wir für uns; wir möchten den höchsten, alles gewährenden Vorzug des Bhaga erlangen.

Dies Gut des Gottes Savitar, das labende, begehren wir; Das beste, allerquickende (des Gebers reiches wünschen wir.)

Мы выбираем себе это
Подкрепление бога Савитара.
Мы хотим получить его – самое лучшее,
Всеподдерживающее, покоряющее (подкрепление) Бхаги!

• सविता
• श्यावाश्व आत्रेयः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब नव ऋचावाले बयासीवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को किसकी उपासना करनी चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (वयम्) हम लोग (भगस्य) सम्पूर्ण ऐश्वर्य्य से युक्त (सवितुः) अन्तर्य्यामी (देवस्य) सम्पूर्ण के प्रकाशक जगदीश्वर का जो (श्रेष्ठम्) अतिशय उत्तम और (भोजनम्) पालन वा भोजन करने योग्य (सर्वधातमम्) सब को अत्यन्त धारण करनेवाले (तुरम्) अविद्या आदि दोषों के नाश करनेवाले सामर्थ्य को (वृणीमहे) स्वीकार करते और (धीमहि) धारण करते हैं (तत्) उसको तुम लोग स्वीकार करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सबसे उत्तम जगदीश्वर की उपासना करके अन्य की उपासना का त्याग करते हैं, वे सम्पूर्ण ऐश्वर्य्य से युक्त होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! वयं भगस्य सवितुर्देवस्य यच्छ्रेष्ठं भोजनं सर्वधातमं तुरं वृणीमहे धीमहि तद्यूयं स्वीकुरुत ॥१॥

अथ मनुष्यैः क उपास्य इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (सवितुः) अन्तर्य्यामिणो जगदीश्वरस्य (वृणीमहे) स्वीकुर्महे (वयम्) (देवस्य) सकलप्रकाशकस्य (भोजनम्) पालनं भोक्तव्यं वा (श्रेष्ठम्) अतिशयेन प्रशस्तम् (सर्वधातमम्) यः सर्वं दधाति सोऽतिशयितस्तम् (तुरम्) अविद्यादिदोषनाशकं सामर्थ्यम् (भगस्य) सकलैश्वर्य्ययुक्तम् (धीमहि) दधीमहि ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सर्वोत्तमजगदीश्वरमुपास्यान्यस्योपासनं त्यजन्ति ते सर्वैश्वर्य्या भवन्ति ॥१॥

या सूक्तात ईश्वर व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची या पूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी माणसे सर्वांत उत्तम जगदीश्वराची उपासना करतात इतरांची उपासना करत नाहीत. ती संपूर्ण ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ १ ॥