०४ अग्निप्रणयनाङ्गमप्रतिरथसूक्तम् ...{Loading}...
त्रिष्टुप् १३,
१५ अनुष्टुप ।
अग्निर्ऋषिः
चतुर्थकाण्डे षष्ठप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः
########## 01 आशुः शिशानो - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ॒शुः शिशा॑नो+++(=तीक्ष्णो)+++ वृष॒भो न यु॒ध्मो+++(=योधा)+++
घ॑नाघ॒नः+++(=घातकः)+++ क्षोभ॑णश् चर्षणी॒नाम्+++(=पदातीनाम्)+++।
सं॒क्रन्द॑नो ऽनिमि॒ष ए॑क-वी॒रः
श॒तꣳ सेना॑ अजयत् सा॒कम् इन्द्रः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
आ॒शुः शिशा॑नो वृष॒भो न भी॒मो घ॑नाघ॒नः क्षोभ॑णश्चर्षणी॒नाम् ।
सं॒क्रन्द॑नोऽनिमि॒ष ए॑कवी॒रः श॒तं सेना॑ अजयत्सा॒कमिन्द्रः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
आशुः꣡ शि꣡शानो वृषभो꣡ न꣡ भीमो꣡
घनाघनः꣡ क्षो꣡भणश् चर्षणीना꣡म्
संक्र꣡न्दनो ऽनिमिष꣡ एकवीरः꣡
शतं꣡ से꣡ना अजयत् साक꣡म् इ꣡न्द्रः
Vedaweb annotation
################## Strata Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
################## Pāda-label
popular
popular
popular
popular
################## Morph
āśúḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
bhīmáḥ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ná ← ná (invariable)
{}
śíśānaḥ ← √śā- ~ śī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}
vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}
ghanāghanáḥ ← ghanāghaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
kṣóbhaṇaḥ ← kṣóbhaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
animiṣáḥ ← animiṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ekavīráḥ ← ekavīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
saṁkrándanaḥ ← saṁkrándana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ajayat ← √ji- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
sākám ← sākám (invariable)
{}
śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
sénāḥ ← sénā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
पद-पाठः
आ॒शुः । शिशा॑नः । वृ॒ष॒भः । न । भी॒मः । घ॒ना॒घ॒नः । क्षोभ॑णः । च॒र्ष॒णी॒नाम् ।
स॒म्ऽक्रन्द॑नः । अ॒नि॒ऽमि॒षः । ए॒क॒ऽवी॒रः । श॒तम् । सेनाः॑ । अ॒ज॒य॒त् । सा॒कम् । इन्द्रः॑ ॥
Hellwig Grammar
- āśuḥ ← āśu
- [noun], nominative, singular, masculine
- “quick; fast; immediate; agile.”
- śiśāno ← śiśānaḥ ← śā
- [verb noun], nominative, singular
- “sharpen; whet; strengthen.”
- vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
- [noun], nominative, singular, masculine
- “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”
- na
- [adverb]
- “not; like; no; na [word].”
- bhīmo ← bhīmaḥ ← bhīma
- [noun], nominative, singular, masculine
- “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”
- ghanāghanaḥ ← ghanāghana
- [noun], nominative, singular, masculine
- kṣobhaṇaś ← kṣobhaṇaḥ ← kṣobhaṇa
- [noun], nominative, singular, masculine
- carṣaṇīnām ← carṣaṇi
- [noun], genitive, plural, feminine
- “people.”
- saṃkrandano ← saṃkrandanaḥ ← saṃkrandana
- [noun], nominative, singular, masculine
- “crying; blatant.”
- ’nimiṣa ← animiṣaḥ ← animiṣa
- [noun], nominative, singular, masculine
- “agaze.”
- ekavīraḥ ← eka
- [noun]
- “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”
- ekavīraḥ ← vīraḥ ← vīra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”
- śataṃ ← śatam ← śata
- [noun], accusative, singular, neuter
- “hundred; one-hundredth; śata [word].”
- senā ← senāḥ ← senā
- [noun], accusative, plural, feminine
- “army; senā [word]; armament.”
- ajayat ← ji
- [verb], singular, Imperfect
- “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”
- sākam
- [adverb]
- “together; jointly; simultaneously.”
- indraḥ ← indra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
सायण-भाष्यम्
अयमिन्द्रः आशुः शीघ्रकारी व्यापको वा शिशानः निशितः । शत्रूणां भयजनक इत्यर्थः । क इव । वृषभो न भीमः । बिभेत्यस्मादिति भीमः । तादृशो वृषभ इव । स यथा तीक्ष्णाभ्यां ऋङ्गाभ्यां भीमो भवति तद्वत् । अथवा शिशानस्तीक्ष्णमतिः । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । वृषभो न भीमः वृषभो यथा शृङ्गाभ्यां भयजनकः तद्वच्छत्रूणाँ भयजनकश्च । घनाघनः घातकः शत्रूणाम् । हन्तेः पचाद्यचि • हन्तेर्घश्च ’ (पा.सू. ६.१.१२.७) इति द्विर्वचनमभ्यासस्याडागमो घत्वं च धात्वभ्यासयोः । चर्षणीनाम् । चर्षणयो मनुष्याः । मनुष्याणां द्वेष्याणां क्षोभणः क्षोभयिता । संक्रन्दनः सम्यक्क्रन्दयिता प्राणिनामाकर्षणेन प्रहारेण वा । अनिमिषः चक्षुर्निमेषरहितः । सर्वदा स्वयज्ञगमनयुद्धादिकार्येष्वनलस इत्यर्थः । एकवीरः । वीरयत्यमित्रानति वीरः । एकश्चासौ वीरश्च । अथवा एक एव विक्रान्तः । असाहाय्येन कार्यक्षम इत्यर्थः । ईदृशोऽयम् इन्द्रः शतं सेनाः साकं सह एकोद्योगेनैव अजयत् जयति ॥
अयमिन्द्रः परमैश्वर्योपेतः शतं सेनाः शतसंख्याकाः परकीयसेनाः साकमेकपयत्नेनाजयत्।
कीदृश इन्द्रः।
आशुः शीघ्रकारी, शिशानस्तीक्ष्णोऽयुध इत्यर्थः।
तत्र दृष्टान्तः वृषभो न युध्मः।
यथा तृषभो वृषभान्तरेण योद्धमुत्सुकस्तद्वदयमपि घनाघनोऽतिशयेन शत्रूणां हिंसको घातकः।
चर्षणीनां परसेनागतमनुष्याणां क्षोमणः क्षोभहेतुः।
संक्रन्दनः समीचीनं क्रन्दनं परभयहेतुर्ध्वनिविशेषो यस्यासौ संक्रन्दनः।
अनिमिषः कदाचिदपि निमेषं न करोत्यत्यन्तसावधान इत्यर्थः एकवीरः परानपेक्षेण ( क्षः ) स्वयमेक एव जेतुं समर्थः शूरः।
Wilson
################# English translation:
“The fleet-going Indra, like a formidable bull sharpening (his horns), the slayer of foes, the exciter ofmen, loud-shouting, ever-vigilant, the chief of heroes overthrew at once a hundred hosts.”
Jamison Brereton
Swift, honing himself as a fearsome bull (does its horns), smiting again and again, the agitator of the settled domains who makes them cry out together, the unwinking lone hero—he
conquered a hundred armies all at once—Indra.
Griffith
SWIFT, rapidly striking, like a bull who sharpens his horns, terrific, stirring up the people,
With eyes that close not, bellowing, Sole Hero, Indra. subdued at once a hundred armies.
Geldner
Rasch, die Waffe wetzend wie ein furchtbarer Stier die Hörner, immer dreinschlagend, Aufrührer der Völker, Heerrufer, die Augen offen haltend, der einzige Held, hat Indra auf einmal hundert Heerhaufen besiegt.
Grassmann
Der schnelle, der gleich wildem Stier erregt ist, der starke Kämpfer, der die Menschen aufregt, Der einz’ge Held, laut donnernd, nimmer schlummernd, bezwang auf einmal hundert Heere, Indra.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
ब्रह्ममुनि - विषयः
इस सूक्त में राजा या शासक संग्रामविजेता, सैन्यबलवर्धक, राष्ट्ररक्षक, स्वयं साहसवान् हो तथा संग्राम में शत्रु पर दया न करना आदि संग्रामकृत्य वर्णन किये हैं।
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (आशुः) शीघ्रकारी (शिशानः) तीक्ष्ण-प्रतापी (वृषभः-न) बल में वृषभ के समान (भीमः) भयङ्कर (घनाघनः) शत्रुओं का अत्यन्त हननकर्त्ता (चर्षणीनाम्) शत्रु मनुष्यों का (क्षोभणः) क्षुब्ध करनेवाला-घबरा देनेवाला (सङ्क्रन्दनः) हाहाकार शब्द करनेवाला-आतङ्ककारी (अनिमिषः) निमेषरहित आलस्यरहित कर्मठ (एकवीरः) अकेला वीर-वीरता में समानतारहित (शतं सेनाः) सौ सेनाओं को (साकम्-अजयत्) एक साथ जीतता है (इन्द्रः) ऐसा जो राष्ट्र में है, राजा है ॥१॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राष्ट्र में राजा वह होना चाहिये, जो शीघ्र कार्य करनेवाला प्रतापी वृषभ के समान बल में भयङ्कर शत्रुओं को हताहत करनेवाला, उनको घबरा देनेवाला, संग्राम में हाहाकार मचा देनेवाला, आलस्य प्रमाद से रहित, वीरता में असमान, बहुत सी सेनाओं को एक साथ जीत सकता हो ॥१॥
ब्रह्ममुनि - विषयः
अत्र सूक्ते राजा सङ्ग्रामजित् सैन्यबलवर्धको राष्ट्ररक्षकस्तथा स्वसाहसवान् स्यात् तथा सङ्ग्रामे शत्रोरुपरि दया न कर्त्तव्येति विविधसङ्ग्रामकृत्यानि वर्ण्यन्ते।
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (आशुः) शीघ्रकारी (शिशानः) तीक्ष्णः-प्रतापी (वृषभः-न भीमः) वृषभ इव भयङ्करो बले (घनाघनः) अतिशयेन हन्ता शत्रूणाम् “अतिशयेन शत्रून् घातकः-हन्तेर्घत्वञ्चेति वार्तिकेनाचि प्रत्यये घत्वमभ्यासस्याडागमश्च” [यजु० १७।३३ दयानन्दः] (चर्षणीनां क्षोभणः) मनुष्याणां शत्रुजनानाम्, “चर्षणयः-मनुष्यनाम” [निघ० २।३] क्षोभयिता (सङ्क्रन्दनः) हाहाकारेति शब्दं कारयिता-आतङ्कवादी (अनिमिषः) निमेषरहितोऽनलसः श्रमशीलः (एकवीरः) एक एव वीरो न तत्समोऽन्यो वीरः (शतं सेनाः साकम्-अजयत्) शतमपि सेनाः सदैव जयति (इन्द्रः) राष्ट्रे यः स इन्द्रो राजा ॥१॥
########## 02 सङ्क्रन्दनेनानिमिषेण जिष्णुना - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स॒ङ्क्रन्द॑नेनानिमि॒षेण॑ जि॒ष्णुना॑
युत्-का॒रेण॑+++(=युद्धकारिणा)+++ दुश्च्यव॒॒नेन॑ धृ॒ष्णुना॑+++(=निर्भयेन)+++।
तद् इन्द्रे॑ण जयत॒ तत् स॑हध्वं॒
युधो॑ नर॒ इषु॑-हस्तेन॒ वृष्णा॑+++(=कामवर्षकेन)+++ ॥
मूलम् ...{Loading}...
सं॒क्रन्द॑नेनानिमि॒षेण॑ जि॒ष्णुना॑ युत्का॒रेण॑ दुश्च्यव॒नेन॑ धृ॒ष्णुना॑ ।
तदिन्द्रे॑ण जयत॒ तत्स॑हध्वं॒ युधो॑ नर॒ इषु॑हस्तेन॒ वृष्णा॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
संक्र꣡न्दनेनानिमिषे꣡ण जिष्णु꣡ना
युत्कारे꣡ण दुश्च्यवने꣡न धृष्णु꣡ना
त꣡द् इ꣡न्द्रेण जयत त꣡त् सहध्वं
यु꣡धो नर इ꣡षुहस्तेन वृ꣡ष्णा
Vedaweb annotation
################## Strata Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
################## Pāda-label
popular
popular
popular
popular
################## Morph
animiṣéṇa ← animiṣá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
jiṣṇúnā ← jiṣṇú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
saṁkrándanena ← saṁkrándana- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
dhr̥ṣṇúnā ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
duścyavanéna ← duścyavaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
yutkāréṇa ← yutkārá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
índreṇa ← índra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
jayata ← √ji- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
sahadhvam ← √sah- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}
tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
íṣuhastena ← íṣuhasta- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}
vŕ̥ṣṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
yúdhaḥ ← yúdh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
पद-पाठः
स॒म्ऽक्रन्द॑नेन । अ॒नि॒ऽमि॒षेण॑ । जि॒ष्णुना॑ । यु॒त्ऽका॒रेण॑ । दुः॒ऽच्य॒व॒नेन॑ । धृ॒ष्णुना॑ ।
तत् । इन्द्रे॑ण । ज॒य॒त॒ । तत् । स॒ह॒ध्व॒म् । युधः॑ । न॒रः॒ । इषु॑ऽहस्तेन । वृष्णा॑ ॥
Hellwig Grammar
- saṃkrandanenānimiṣeṇa ← saṃkrandanena ← saṃkrandana
- [noun], instrumental, singular, masculine
- “crying; blatant.”
- saṃkrandanenānimiṣeṇa ← animiṣeṇa ← animiṣa
- [noun], instrumental, singular, masculine
- “agaze.”
- jiṣṇunā ← jiṣṇu
- [noun], instrumental, singular, masculine
- “victorious.”
- yutkāreṇa ← yutkāra
- [noun], instrumental, singular, masculine
- duścyavanena ← duścyavana
- [noun], instrumental, singular, masculine
- dhṛṣṇunā ← dhṛṣṇu
- [noun], instrumental, singular, masculine
- “brave; ferocious; strong.”
- tad ← tat ← tad
- [noun], accusative, singular, neuter
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- indreṇa ← indra
- [noun], instrumental, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- jayata ← ji
- [verb], plural, Present imperative
- “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”
- tat ← tad
- [noun], accusative, singular, neuter
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- sahadhvaṃ ← sahadhvam ← sah
- [verb], plural, Present imperative
- “endure; overcome; habituate.”
- yudho ← yudhaḥ ← yudh
- [noun], accusative, plural, feminine
- “battle; fight; war; combat.”
- nara ← naraḥ ← nṛ
- [noun], vocative, plural, masculine
- “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”
- iṣuhastena ← iṣu
- [noun], masculine
- “arrow; iṣu [word]; iṣ; five; munj.”
- iṣuhastena ← hastena ← hasta
- [noun], instrumental, singular, masculine
- “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”
- vṛṣṇā ← vṛṣan
- [noun], instrumental, singular, masculine
- “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”
सायण-भाष्यम्
अस्तु नामेन्द्र उक्तविधः तथाप्यस्माकं किमिति चेत् तत्राह । संक्रन्दनेनानिमिषेण चोक्तलक्षणेन जिष्णुना जयशीलेन युत्कारेण । योधनं युत् । युद्धकारिणा। कर्मण्यण् । दुश्च्यवनेन अन्यैरविचाल्येन । ’ च्युङ् प्रुङ् गतौ । छन्दसि गत्यर्थेभ्यः’ (पा. सू. ३. ३. १२९ ) इति युच् । धृष्णुना धर्षकेण ईदृशेन इन्द्रेण तत् युद्धं जयत । तत् शत्रुबलं सहध्वम् अभिभवत । हे युधः योद्धारो हे नरः नेतारः । ‘ विभाषितं विशेषवचने बहुवचनम् ’ (पा. सू. ८. १. ७४ ) इति पूर्वस्याविद्यमानवत्त्वनिषेधादुत्तरं निहन्यते । पुनः कीदृशेनेन्द्रेणेति । इषुहस्तेन वृष्णा वर्षित्रा च ॥
अथ द्वितीयामाह— संक्रन्दनेनेति।
युधो युद्धार्थिनो हे नरो मनुष्या इन्द्रेणानुगृहीताः सन्तस्तत्परबल जयत वशी कुरुत।
वशीकृत्व च तत्सहध्वमभिभवत विनाशयतेत्यर्थः।
कीदृशेनेन्द्रेण, संक्रन्दनेनानिमिषेण।
पूर्ववद्व्याख्येयम्।
जिष्णुना जयशीलेन, युस्कारेण युद्धकारिणा, दुश्च्यवनेन च्यावयितुं दुःशक्येन, धुष्णुना भीतिरहितेन, इषुहस्तेन बाणाद्यायुधोपेतेन, वृष्णा कामानां वर्षकेण।
Wilson
################# English translation:
“With Indra the loud-shouting, the vigilant, the vigtorious, the warlike, the unconquerable, the daring,the hurler of arrows, the showerer, (as your ally) conquer you warriors, you leaders, that (hostile host) andovercome it.”
Jamison Brereton
With him, who makes (them) cry out together, who is unwinking, conquering, combat-creating, difficult to shake, bold—
with Indra now conquer, now overwhelm the combatants, o men—with the bull with arrows in his hand.
Griffith
With him loud-roaring, ever watchful, Victor, bold, hard to overthrow, Rouser of battle,
Indra. the Strong, whose hand bears arrows, conquer, ye warriors, now, now vanquish in the combat.
Geldner
Zusammen mit dem Heerrufer, der die Augen offen haltend, dem siegreichen, streitbaren, unentwegten, kühnen, mit Indra gewinnet jetzt, bestehet jetzt die Kämpfe, ihr Männer, mit dem Bullen, der den Pfeil in der Hand hat!
Grassmann
Mit ihm, dem Donnrer, der nicht schlummernd Sieg gewinnt, der Schlacht erregt voll Kühnheit, unerschütterlich, Mit Indra siegt nun, und gewinnt ihr Männer des Kampfes, mit dem Pfeil- bewehrten Helden.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- स्वराट्त्रिष्टुप्
- धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सङ्क्रन्दनेन) रोने की गूँज करानेवाले(अनिमिषेण)आलस्यरहित (जिष्णुना) जयशील (युत्कारेण) युद्ध करनेवाले-युद्धकुशल (दुश्च्यवनेन) शत्रुओं द्वारा युद्ध में च्यवित न किये जानेवाले (धृष्णुना) शत्रुओं के दबानेवाले (इषुहस्तेन) शस्त्रधारी (वृष्णा) संग्राम में शस्त्रवर्षक, बलवान् (इन्द्रेण) राजा की सहायता-प्रेरणा से (युधः-नरः) हे योद्धा जनों ! (तत्-जयत) उस युद्ध को जीतो-उस पर अधिकार करो ॥२॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो राजा या शासक स्वयं संग्राम में लड़नेवाले शत्रुओं में रोने की गूँज मचा देनेवाला, आलस्यरहित, जयशील, युद्धकुशल, अडिग, शत्रुओं को दबानेवाला शस्त्रधारक, शस्त्रचालक होता है, उसके योद्धा सैनिक युद्ध को जीतते हैं और उस पर अधिकार करते हैं ॥२॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सङ्क्रन्दनेन) सङ्क्रन्दयित्रा (अनिमिषेण) अनलसेन (जिष्णुना) जयशीलेन (युत्कारेण) योधनं युत् “युध धातोः क्विप्भावे यो योधनं युधं करोति स युत्कारः कर्मण्यण्” [अष्टा० ३।२।१] (दुश्च्यवनेन) शत्रुर्भियो दुःखेन च्यवितव्यो न हि च्यावितव्य इत्यर्थस्तथाभूतेन (धृष्णुना) शत्रूणां धर्षयित्रा (इषुहस्तेन) इषवो हस्तयोर्यस्य तथाभूतेन शस्त्रपाणिना (वृष्णा) सङ्ग्रामे शस्त्रवर्षकेण बलवता वा (इन्द्रेण) राज्ञा सह (युधः-नरः) योद्धारो नराः ! (तत्-जयत) तद्युद्धं जयतं (तत्-सहध्वम्) तद् युद्धमभिभवत ॥२॥
########## 03 स इषुहस्तैः - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
स इषु॑-हस्तैः॒ स नि॑ष॒ङ्गिभि॑र् +++(=खड्गिभिर्)+++ व॒शी
सꣳस्र॑ष्टा॒+++(=संमिश्रकः)+++ स युध॒+++(=योद्धा)+++ इन्द्रो॑ +++(पर)+++ग॒णेन॑।
स॒ꣳ॒सृ॒ष्ट॒-जित् सो॑म॒पा बा॑हु-श॒र्ध्य्+++(=बली)+++
ऊ॑र्ध्व-धन्वा॒ प्रति॑हिताभि॒र् अस्ता॑+++(=क्षेप्ता)+++ ॥
मूलम् ...{Loading}...
स इषु॑हस्तैः॒ स नि॑ष॒ङ्गिभि॑र्व॒शी संस्र॑ष्टा॒ स युध॒ इन्द्रो॑ ग॒णेन॑ ।
सं॒सृ॒ष्ट॒जित्सो॑म॒पा बा॑हुश॒र्ध्यु१॒॑ग्रध॑न्वा॒ प्रति॑हिताभि॒रस्ता॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
स꣡ इ꣡षुहस्तैः स꣡ निषङ्गि꣡भिर् वशी꣡
सं꣡स्रष्टा स꣡ यु꣡ध इ꣡न्द्रो गणे꣡न
संसृष्टजि꣡त् सोमपा꣡ बाहुशर्धी꣡
उग्र꣡धन्वा प्र꣡तिहिताभिर् अ꣡स्ता
Vedaweb annotation
################## Strata Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
################## Pāda-label
popular
popular
popular
popular
################## Morph
íṣuhastaiḥ ← íṣuhasta- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}
niṣaṅgíbhiḥ ← niṣaṅgín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}
sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
vaśī́ ← vaśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
gaṇéna ← gaṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
sáṁsraṣṭā ← sáṁsraṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
yúdhaḥ ← yúdh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
bāhuśardhī́ ← bāhuśardhín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
saṁsr̥ṣṭajít ← saṁsr̥ṣṭajít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
somapā́ḥ ← somapā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ástā ← ástar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
prátihitābhiḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:INS, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}
ugrádhanvā ← ugrádhanvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
सः । इषु॑ऽहस्तैः । सः । नि॒ष॒ङ्गिऽभिः॑ । व॒शी । सम्ऽस्र॑ष्टा । सः । युधः॑ । इन्द्रः॑ । ग॒णेन॑ ।
सं॒सृ॒ष्ट॒ऽजित् । सो॒म॒ऽपाः । बा॒हु॒ऽश॒र्धी । उ॒ग्रऽध॑न्वा । प्रति॑ऽहिताभिः । अस्ता॑ ॥
Hellwig Grammar
- sa
- [adverb]
- “with; little; together.”
- iṣuhastaiḥ ← iṣu
- [noun], masculine
- “arrow; iṣu [word]; iṣ; five; munj.”
- iṣuhastaiḥ ← hastaiḥ ← hasta
- [noun], instrumental, plural, masculine
- “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”
- sa
- [adverb]
- “with; little; together.”
- niṣaṅgibhir ← niṣaṅgibhiḥ ← niṣaṅgin
- [noun], instrumental, plural, masculine
- vaśī ← vaśin
- [noun], nominative, singular, masculine
- “powerful; controlling; regnant; authoritative.”
- saṃsraṣṭā ← saṃsraṣṭṛ
- [noun], nominative, singular, masculine
- sa ← tad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- yudha ← yudhaḥ ← yudh
- [noun], genitive, singular, feminine
- “battle; fight; war; combat.”
- indro ← indraḥ ← indra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- gaṇena ← gaṇa
- [noun], instrumental, singular, masculine
- “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”
- saṃsṛṣṭajit ← saṃsṛṣṭa ← saṃsṛj ← √sṛj
- [verb noun]
- “mix; saṃsṛj; combine; accompany; blend; afflict; endow; consociate; love; alloy.”
- saṃsṛṣṭajit ← jit
- [noun], nominative, singular, masculine
- “curative; removing; victorious; winning.”
- somapā ← soma
- [noun], masculine
- “Soma; moon; soma [word]; Candra.”
- somapā ← pāḥ ← pā
- [noun], nominative, singular, masculine
- “drinking.”
- bāhuśardhy ← bāhuśardhī ← bāhuśardhin
- [noun], nominative, singular, masculine
- ugradhanvā ← ugra
- [noun]
- “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”
- ugradhanvā ← dhanvā ← dhanvan
- [noun], nominative, singular, masculine
- “bow; desert; steppe; barren.”
- pratihitābhir ← pratihitābhiḥ ← pratihitā
- [noun], instrumental, plural, feminine
- astā ← as
- [verb], singular, periphrast. future
- “shoot; remove.”
सायण-भाष्यम्
पूर्वमन्त्र इन्द्रेण जयत इत्युक्तम् । अत्र इन्द्रस्य जयसाधनसमर्थत्वं दर्शयति । सः इन्द्रः इषुहस्तैः भटैः मरुदादिभिः वशी वश्यैस्तद्वान् । तथा निषङ्गिभिः युक्तः। निषङ्गः खड्गः। तद्वद्भिः वशी । सः च इन्द्रः युधः युध्यमानः सन् । इगुपधलक्षणः कः । अथवा युधो युद्धहेतोः गणेन शत्रुसंघेन सह संस्रष्टा एकीभवनशीलः । यत एवंविधोऽतः संसृष्टजित् । ये परस्परैकमत्येन युद्धाय संसृष्टा भवन्ति तेषां जेता । तथा सोमपाः सोमस्य पाता। बाहुशर्धी । शर्धो बलम् । बाह्वोर्बलं बाहुबलम् । तद्वान् । मत्वर्थीय इनिः । यद्वा । ‘ शृधु प्रसहने ’ । बाहुभ्यां शर्धयत्यभिभवतीति बाहुशर्धी। ‘ सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये’ (पा. सू. ३. २. ७८ ) इति णिनिः। उग्रधन्वा उद्यतधन्वा प्रतिहिताभिः शत्रुषु प्रेरिताभिरिषुभिः अस्ता मारयिता । यत्रेषून्मुञ्चति तत्र वृथा न भवन्तीत्यर्थः । ईदृशेनेन्द्रेण जयतेति संबन्धः ॥
अत तृतीयामाह— स इषुहस्तैरिति।
इषवो हस्तेषु येषां भटानां त इषुहस्तास्तै, साकं स इन्द्रो वशी परबलं स्ववशं करोति।
निषङ्गिणः खड्गहस्तास्तैः साकं स इन्द्रो वशी स्वकीवैर्धानुष्कैः खड्गहस्तैश्चोपेतत्वात्परर्सैन्यं वशो करोतीत्यर्थः।
यद्वा परसैन्यगतैर्धानुष्कैः खड्गहस्तैश्च सहितं तद्वशी करोति।
स इन्द्रो युधो योद्धा
२१८० सन्गणेन परकीयभटसमूहेन संस्रष्ठा सहसा गत्वा सम्यङ्मिश्रितो भवति।
मिश्रीभूय च ये स्वेन संसृष्टास्तान्सर्वाञ्जयतीति संसृष्ठजित्।
यजमानानां यागेषु सोमं पिवतीति सोमपा अत एव बाहुशर्धी बाहुवलोपेत ऊर्थ्वधन्वा निरन्तरमुद्यतधनुष्कः प्रतिहिताभिस्तेन धनुषा प्रेरिताभिरिषुभिरस्ता क्षेप्ता विनाशयतीत्यर्थः।
Wilson
################# English translation:
“Indra, with the arrow-bearing (maruts), armed with swords, the subduer, the warrior, who encountershim, the drinker of the Soma, the strong- armed, having a powerful bow, who shoots with well-aimed arrows(conquer with his help).”
Jamison Brereton
He together with those with arrows in their hands, he together with those having quivers, willful Indra, with his throng, who is the one to send the combatants surging together,
conquering those sent surging together, drinking the soma, arrogant in his arms, the archer of mighty bow having his (arrows) aimed.
Griffith
He rules with those who carry shafts and quivers, Indra who with his band rings hosts together,
Foe-conquering, strong of arm, the Soma-drinker, with mighty bow, shooting with well-laid arrows.
Geldner
Er ist mit seinen Pfeilträgern, er mit den Köchergewappneten, er mit seinem Gefolge der Gebieter Indra, der in Kämpfe verwickelt, und die in Kämpfe verwickelten besiegt, der Somatrinker, der auf seine Arme pocht, mit gewaltigem Bogen, der Schütze mit den aufgelegten Pfeilen.
Grassmann
Mit seiner Schar, die Pfeile trägt und Köcher, theilt seine Kämpfe der gewalt’ge Indra; Der Somatrinker, siegreich, stark an Armen mit mächt’gem Bogen, schiesst mit den gezielten.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह राजा (इषुहस्तैः) इषुबाण-शस्त्र हाथों में जिसके हैं, ऐसे (सः-निषङ्गिभिः) वह राजा प्रशस्त बाण तलवार, बन्दूक तोप और तोमर आदि शस्त्रों से युक्त सैनिकों के साथ (वशी) शत्रु के बल का वश करनेवाला (संस्रष्टा) युद्ध में संघर्ष करनेवाला (सः) वह राजा (गणेन युधः) शत्रु के सैनिक गण के साथ युद्ध करनेवाला (सोमपाः) सोम ओषधिरस का पीनेवाला, न कि सुरापान करनेवाला (बाहुशर्धी) बाहुबलयुक्त (उग्रधन्वा) प्रहारक धनुष-शस्त्रवाला (प्रतिहिताभिः) प्रेरित इषुओं बाणों से (अस्ता) शत्रुओं को नीचे फेंकनेवाला गिरानेवाला विचलित करनेवाला (संसृष्टजित्) सम्पर्क में आनेवाले शत्रुओं को जीतनेवाला होता है ॥३॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा ऐसा होना चाहिये, जो विविध शस्त्रास्त्रों से युक्त सैनिकों के द्वारा शत्रु के बल का वश करनेवाला, संग्राम में लड़नेवाला, शत्रु के सैनिक गण से झूझनेवाला, बाहुबल से युक्त, स्वयं उग्र शस्त्रधारी, शस्त्रों को फेंककर शत्रु को विचलित करनेवाला, सम्पर्क में आये शत्रुओं को जीतनेवाला, सोम आदि ओषधियों के सात्त्विक रसादि का सेवन करनेवाला हो ॥३॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सः-इन्द्रः) स इन्द्रो राजा भवति (इषुहस्तैः) इषवो हस्तेषु येषां तथाभूतैः शस्त्रपाणिभिः (सः-निषङ्गिभिः) प्रशस्तशस्त्रवद्भिः सैनिकैः सह “निषङ्गिणे प्रशस्ता निषङ्गा वाणासिभुशुण्डीशतघ्नीतोमरादयः शस्त्रसमूहा विद्यन्ते यस्य तस्मै” [यजु० १६।२० दयानन्दः] (वशी) बलस्य वशकर्त्ता (संस्रष्टा) युद्धे सङ्घर्षकर्त्ता (सः) स राजा (गणेन युधः) शत्रुसैनिकगणेन सह योद्धा (सोमपाः) सोमौषधिरसस्य पानकर्त्ता न तु सुरापाः (बाहुशर्धी) बाहुबलयुक्तः “शर्धो बलनाम” [निघ० २।९] (उग्रधन्वा) प्रहारकधनुष्कः (प्रतिहिताभिः-अस्ता) प्रेरिताभिरिषुभिः शत्रून् क्षेप्ता-विचालयिता (संसृष्टजित्) संसृष्टान्-सम्पर्के प्राप्तान् शत्रून् जयति तथा भूतोऽस्ति ॥३॥
########## 04 बृहस्पते परि - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
बृह॑स्+++(=वाचस्)+++पते॒ परि॑ दीया॒+++(=द्रव)+++ रथे॑न
रक्षो॒-हा ऽमित्राꣳ॑ अप॒बाध॑मानः।
प्र॒भ॒ञ्जन्त् सेनाः॑ प्रमृ॒णो+++(=प्रहिंस्रो)+++ यु॒धा
जय॑न्न् अ॒स्माक॑म् एध्य् अवि॒ता रथा॑नाम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
बृह॑स्पते॒ परि॑ दीया॒ रथे॑न रक्षो॒हामित्राँ॑ अप॒बाध॑मानः ।
प्र॒भ॒ञ्जन्त्सेनाः॑ प्रमृ॒णो यु॒धा जय॑न्न॒स्माक॑मेध्यवि॒ता रथा॑नाम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - बृहस्पतिः
- ऋषिः - अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
बृ꣡हस्पते प꣡रि दीया र꣡थेन
रक्षोहा꣡मि꣡त्राँ अपबा꣡धमानः
प्रभञ्ज꣡न् से꣡नाः प्रमृणो꣡ युधा꣡ ज꣡यन्न्
अस्मा꣡कम् एधि अविता꣡ र꣡थानाम्
Vedaweb annotation
################## Strata Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
################## Pāda-label
popular
popular
popular
popular
################## Morph
bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
dīya ← √dī- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
pári ← pári (invariable)
{}
ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}
amítrān ← amítra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}
apabā́dhamānaḥ ← √bādhⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}
rakṣohā́ ← rakṣohán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
jáyan ← √ji- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}
prabhañján ← √bhañj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}
pramr̥ṇáḥ ← pramr̥ṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
sénāḥ ← sénā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
yudhā́ ← yúdh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}
avitā́ ← avitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
edhi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
ráthānām ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
पद-पाठः
बृह॑स्पते । परि॑ । दी॒य॒ । रथे॑न । र॒क्षः॒ऽहा । अ॒मित्रा॑न् । अ॒प॒ऽबाध॑मानः ।
प्र॒ऽभ॒ञ्जन् । सेनाः॑ । प्र॒ऽमृ॒णः । यु॒धा । जय॑न् । अ॒स्माक॑म् । ए॒धि॒ । अ॒वि॒ता । रथा॑नाम् ॥
Hellwig Grammar
- bṛhaspate ← bṛhaspati
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”
- pari
- [adverb]
- “from; about; around.”
- dīyā ← dī
- [verb], singular, Present imperative
- rathena ← ratha
- [noun], instrumental, singular, masculine
- “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”
- rakṣohāmitrāṃ ← rakṣaḥ ← rakṣas
- [noun], neuter
- “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”
- rakṣohāmitrāṃ ← hā ← han
- [noun], nominative, singular, masculine
- “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”
- rakṣohāmitrāṃ ← amitrāṃ ← amitra
- [noun], accusative, plural, masculine
- “enemy; foe.”
- apabādhamānaḥ ← apabādh ← √bādh
- [verb noun], nominative, singular
- prabhañjan ← prabhañj ← √bhañj
- [verb noun], nominative, singular
- “destroy; crush.”
- senāḥ ← senā
- [noun], accusative, plural, feminine
- “army; senā [word]; armament.”
- pramṛṇo ← pramṛṇaḥ ← pramṛṇa
- [noun], nominative, singular, masculine
- yudhā ← yudh
- [noun], instrumental, singular, feminine
- “battle; fight; war; combat.”
- jayann ← jayan ← ji
- [verb noun], nominative, singular
- “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”
- asmākam ← mad
- [noun], genitive, plural
- “I; mine.”
- edhy ← edhi ← as
- [verb], singular, Present imperative
- “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”
- avitā ← av
- [verb], singular, periphrast. future
- “support; help; prefer; prefer; like.”
- rathānām ← ratha
- [noun], genitive, plural, masculine
- “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”
सायण-भाष्यम्
हे बृहस्पते बृहतां पात: पालयितर्देव रथेन परि दीय परिगच्छ । दीयतिर्गतिकर्मा। आगत्य च रक्षोहा रक्षसां हन्ता अमित्रान् शत्रून् अपबाधमानः सर्वतो नाशयन् तथा सेनाः शत्रुसंबन्धिनीः प्रभञ्जन प्रकर्षेण नाशयन् प्रमृणः प्रकर्षेण हिंसन् । “ मृण हिंसायाम् । इगुपधलक्षणः कः । केन हिंसन् । युधा युद्धेन । ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। जयन् एवं सर्वत्र जयं प्रतिपद्यमानः ईदृशस्त्वम् अस्माकं रथानाम् अविता एधि भव ॥
अथ चतुर्थीमाह— बृहस्पते परीति।
बृहद्वाक्तस्याः पालको बृहस्पतिरिन्द्रः।
अत एव शाखान्तरे समाम्नातम्—“वाग्वै बृहत्तस्याः एष पतिस्तस्माद्बृहस्पतिरेषः” इति।
व्याकरणकर्तृत्वमिन्द्रस्य वाक्पतित्वम्।
तच्चान्यत्राऽऽम्नातम्— “ते देवा इन्द्रमब्रुवन्निमां नो वाच व्याकुर्विति” इति।
तथाविध हे इन्द्र त्वं रथेन परिदीय सर्वतो गच्छ।
कीदृश इन्द्रः, रक्षोहा राक्षसानां हन्ता, अमित्राञ्शत्रूनवबाधमानो यथाऽपयन्ति तथा बाधमानः, सोनाः परकीयाः प्रभञ्जन्प्रकर्षेण भाग्नाः कुर्वन्, प्रमृणः प्रकर्षेण हिंसको युधा युद्धेन जयन्सर्वत विजयमानः।
अस्माकमस्मदीयानां रथानामवितैधि रक्षको भव।
Wilson
################# English translation:
“Come with your chariot, Bṛhaspati, who are the slayer of Rākṣasas, discomfiting your enemies,”
Jamison Brereton
Br̥haspati, fly around with your chariot, as demon-smasher repelling those without alliance.
Shattering the armies, pulverizing them, conquering in combat, be the helper of our chariots.
Griffith
Brhaspati, fly with thy chariot hither, slayer of demons, driving off our foemen.
Be thou protector of our cars, destroyer, victor in battle, breaker-up of armies.
Geldner
Brihaspati, fliege mit deinem Wagen umher, die Unholde tötend, die Feinde vertreibend, die Heere durchbrechend, zerschmetternd, im Kampfe siegend sei du der Helfer unserer Wagen!
Grassmann
Brihaspati, flieg’ her mit deinem Wagen, Gespenster tödtend, jeden Feind verjagend, Das Heer durchbrechend, mordend, Sieg gewinnend, in Schlachten sei der Fördrer unsrer Wagen.
अधिमन्त्रम् (VC)
- बृहस्पतिः
- अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पते) हे बड़ी सेना के स्वामी ! (रथेन परि दीय) तू रथ से-यान से सर्वत्र जा (रक्षोहा) राक्षसों का दुष्टों का हनन करनेवाला (अमित्रान्)शत्रुओं को (अपबाधमानः) पीड़ित करता हुआ (प्रमृणः) प्रकृष्टरूप से नाशक होता हुआ (सेनाः प्रभञ्जन्) शत्रुसेनाओं को रौंदता हुआ (युधा जयन्) युद्ध से-युद्ध करके जीतता हुआ (अस्माकम्) हमारे (रथानाम्) रथों का (अविता) रक्षक (एधि) हो ॥४॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा को चाहिये कि भारी सेना को रखे, यान से राष्ट्र में सर्वत्र भ्रमण करे, दुष्टों का नाश करे, शत्रुओं का पीडन करे, शत्रुसेनाओं का मर्दन करते हुए युद्ध द्वारा जीतते हुए प्रजा के रथों-रमणसाधनों की रक्षा करे ॥४॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पते) हे बृहत्याः सेनायाः पालकः ! “बृहस्पतिः-बृहत्याः सेनायाः पालकः” [यजु० १७।४८ दयानन्दः] (रथेन परि दीय) रथेन परितो गच्छ “दीयति-गतिकर्मा” [निघ० २।१४] (रक्षोहा) राक्षसाणां दुष्टानां हन्ता (अमित्रान्-अपबाधमानः) शत्रून्-अपपीडयन् (प्रमृणः-सेनाः प्रभञ्जन्) प्रकर्षेण नाशकः सन् शत्रुसेनाः प्रकर्षेण मृद्नन् (युधा जयन्) युद्धेन युद्धं कृत्वा जयं कुर्वन् (अस्माकं रथानाम्-अविता-एधि) अस्माकं रथानां रक्षको भव ॥४॥
########## 05 गोत्रभिदं गोविदम् - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
गो॒त्र॒-भिदं॑ गो॒-विदं॒ वज्र॑-बाहुं॒
जय॑न्त॒म् अज्म॑+++(म्)+++ प्रमृ॒णन्त॒म् ओज॑सा।
इ॒मꣳ स॑जाता॒ अनु॑ वीरयध्व॒म्
इन्द्रꣳ॑ सखा॒यो ऽनु॒ सꣳ र॑भध्वम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
गो॒त्र॒भिदं॑ गो॒विदं॒ वज्र॑बाहुं॒ जय॑न्त॒मज्म॑ प्रमृ॒णन्त॒मोज॑सा ।
इ॒मं स॑जाता॒ अनु॑ वीरयध्व॒मिन्द्रं॑ सखायो॒ अनु॒ सं र॑भध्वम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
गोत्रभि꣡दं गोवि꣡दं व꣡ज्रबाहुं
ज꣡यन्तम् अ꣡ज्म प्रमृण꣡न्तम् ओ꣡जसा
इमं꣡ सजाता अ꣡नु वीरयध्वम्
इ꣡न्द्रं सखायो अ꣡नु सं꣡ रभध्वम्
Vedaweb annotation
################## Strata Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
################## Pāda-label
popular
popular
popular
popular
################## Morph
gotrabhídam ← gotrabhíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
govídam ← govíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
vájrabāhum ← vájrabāhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
ájma ← ájman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}
jáyantam ← √ji- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}
ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}
pramr̥ṇántam ← √mr̥̄- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}
ánu ← ánu (invariable)
{}
imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
sajātāḥ ← sajātá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}
vīrayadhvam ← √vīray- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}
ánu ← ánu (invariable)
{}
índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
rabhadhvam ← √rabh- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}
sakhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}
sám ← sám (invariable)
{}
पद-पाठः
गो॒त्र॒ऽभिद॑म् । गो॒ऽविद॑म् । वज्र॑ऽबाहुम् । जय॑न्तम् । अज्म॑ । प्र॒ऽमृ॒णन्त॑म् । ओज॑सा ।
इ॒मम् । स॒ऽजा॒ताः॒ । अनु॑ । वी॒र॒य॒ध्व॒म् । इन्द्र॑म् । स॒खा॒यः॒ । अनु॑ । सम् । र॒भ॒ध्व॒म् ॥
Hellwig Grammar
- gotrabhidaṃ ← gotra
- [noun], neuter
- “Gotra; patronymic; gotra [word]; name; family; family; kin; Gotra; mountain; herd; cow pen; cowbarn.”
- gotrabhidaṃ ← bhidam ← bhid
- [noun], accusative, singular, masculine
- govidaṃ ← go
- [noun]
- “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”
- govidaṃ ← vidam ← vid
- [noun], accusative, singular, masculine
- “finding.”
- vajrabāhuṃ ← vajra
- [noun], masculine
- “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”
- vajrabāhuṃ ← bāhum ← bāhu
- [noun], accusative, singular, masculine
- “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”
- jayantam ← ji
- [verb noun], accusative, singular
- “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”
- ajma ← ajman
- [noun], accusative, singular, neuter
- “drive.”
- pramṛṇantam ← pramṛ ← √mṛ
- [verb noun], accusative, singular
- “butcher; massacre.”
- ojasā ← ojas
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”
- imaṃ ← imam ← idam
- [noun], accusative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- sajātā ← sajātāḥ ← sajāta
- [noun], vocative, plural, masculine
- “kinsman; companion; relative; countryman.”
- anu
- [adverb]
- “subsequently; behind; along; towards; because.”
- vīrayadhvam ← vīray
- [verb], plural, Present imperative
- indraṃ ← indram ← indra
- [noun], accusative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- sakhāyo ← sakhāyaḥ ← sakhi
- [noun], vocative, plural, masculine
- “friend; companion; sakhi [word].”
- anu
- [adverb]
- “subsequently; behind; along; towards; because.”
- saṃ ← sam
- [adverb]
- “sam; together; together; saṃ.”
- rabhadhvam ← rabh
- [verb], plural, Present imperative
- “clasp.”
सायण-भाष्यम्
गोत्रभिदम् । गा उदकानि त्रायन्त इति गोत्रा मेघाः । यद्वा गौर्भूमिः । तां त्रायन्त इति गोत्राः पर्वताः। तेषां भेत्तारं गोविदम् उदकस्य लब्धारं वज्रबाहुं वज्रहस्तम्। ‘प्रहरणार्थेभ्यः (पा. सू. २. २. ३६. ४) इति परनिपातः । जयन्तं जयनशीलम् अज्म गमनशीलं शत्रुबलम् ओजसा बलेन जयन्तं यद्वा अज्म आजिं जयन्तमोजसा बलेन प्रमृणन्तं शत्रून् अभिभवन्तम् ईदृशं महानुभावम् इमम् इन्द्रं हे सजाताः सहोत्पन्ना योद्धारो यूयम् अनु वीरयध्वम् । एनमग्रतः कृत्वानु पश्चाद्वीरयध्वं वीरकर्मं युद्धं कुरुध्वम् । ‘शूर वीर विक्रान्तौ । वीरशब्दात् ‘तत्करोति तदाचष्टे इति णिच् । हे सखायः परस्परं सखिभूता यूयमिमम् इन्द्रं संरभमाणम् अनु सं रभध्वम्॥॥२२॥
अथ पञ्चमीमाह— गोत्रभिदभिति।
हे सजाताः समानजन्मानो ऽस्मदीया ज्ञातयो यूयम् इम मिन्द्रमनुवरियध्वम्।
अयम् इन्द्रः पुरतो वीरः शूरोऽभवत् पश्चाद् यूयं शूरा भवत।
हे सखाय इन्द्रम् अनुसंरभध्वम् इन्द्रः पुरसो युद्धं सम्यगारभतां पश्चाद् भवत आरभन्ताम्।
कीदृशमिन्द्रं गोत्रभिदं गोत्रान्पर्वतान्भिनत्ति तदीयपक्षांश्छिनत्तीति गोत्रभित्तं, गां भूमिं विन्दत्ते लभत इति गोवित् तं गोविदं, वज्रो वाहौ यस्य स वज्रबाहुस् तम्, अज्म जयन्तं भूमिराहित्यं शत्रूणां यथा भवति तथा विजयमानम्, ओजसा बलेन प्रमृणन्तं प्रकर्षेण हिंसन्तम्।
Wilson
################# English translation:
“Imitate in heroism, you kindred warriors, follow, friends, in prowess this Indra, who is the breaker ofmountains, the acquirer of water, armed with the thunderbolt, conquering the swift (foe), destroying (the enemy)by his might.”
################# Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Breaker of mountains: or of clouds; or of gotras (a race of asuras);
Gotrabhit = breaking into thecow-stall
Jamison Brereton
The splitter of the cowpen, the finder of cows, the one with the mace in his arms, winning the course, pulverizing with his might—
show your heroism in imitation of that one, you kinfolks; pull
yourselves together in imitation of him, you comrades.
Griffith
Cleaver of stalls, kine-winner, armed with thunder, who quells an army and with might destroys it.-
Follow him, brothers! quit yourselves like heroes, and like this Indra show your zeal and courage.
Geldner
Der die Kuhställe aufsprengt, die Rinder ausfindig macht mit der Keule im Arm, der das Rennen gewinnt, mit Kraft zermalmt, ihm tut es an Tapferkeit gleich, ihr Clangenossen; an Indra haltet euch fest, ihr Freunde!
Grassmann
Der blitzbewehrt den Stall erschliesst, die Kühe erringt und Bahn sich bricht mit Macht vertilgend, Ihm folgend zeigt, o Brüder, euch als Helden, voll Eifer ahmt dem Indra nach, o Freunde!
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- भुरिक्त्रिष्टुप्
- धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सजाताः) हे समान राष्ट्रिय समृद्धिकर्मोंमें प्रसिद्ध (सखायः) परस्पर मित्र बने सैनिको ! तुम (इमम्) इस (गोत्रभिदम्) शत्रुओं के गोत्रों-वंशों के नाशक (वज्रबाहुम्) शस्त्रपाणि-भुजाओं-हाथों में शस्त्र जिसके हैं, ऐसे शस्त्रधारी (अज्म जयन्तम्) संग्राम जीतते हुए संग्रामविजेता (ओजसा) बल से (प्रमृणन्तम्) प्रहारकर्ता (इन्द्रम्-अनु) राजा के अनुसार (वीरयध्वम्) वीरकर्म करो (अनु सं रभध्वम्) उसके अनुशासन को मानते हुए शिविर में तैयार रहो ॥६॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - शत्रुओं का वंशोच्छेदकर्ता शस्त्रधारी संग्रामजेता प्रहारक राजा होना चाहिए तथा सैनिक जन राष्ट्रिय समृद्धि कार्यों में प्रसिद्ध परस्पर मित्र राजा के अनुसार वीरता दिखाने-वाले उसके अनुशासन को मानते हुए शिविर में तैयार रहने चाहिये ॥६॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (सजाताः) हे समानराष्ट्रियसमृद्धिकर्मसु प्रसिद्धाः ! (सखायः) परस्परसखिभूताः सैनिकाः ! यूयम् (इमम्) एतं (गोत्रभिदम्) शत्रूणां गोत्राणां वंशान् यो भिनत्ति तम् “गोत्रभिदं यः शत्रूणां गोत्राणि भिनत्ति तम्” [यजु० १७।३८ दयानन्दः] (वज्रबाहुम्) शस्त्रपाणिं (अज्म जयन्तम्) सङ्ग्रामं जयन्तम् “अज्म सङ्ग्रामनाम” [निघ० २।१७] (गोविदम्) राष्ट्रभूमेर्लब्धारं प्राप्तराज्यं (ओजसा) बलेन (प्रमृणन्तम्) प्रहारकर्त्तारं (इन्द्रम्-अनु) राजानमनुसृत्य (वीरयध्वम्) वीरकर्म कुरुत (अनु सं रभध्वम्) तदनुशासनमाचरन्तः शिविरे सज्जीभूतास्तिष्ठत ॥६॥
########## 06 बलविज्ञाय स्थविरः - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
ब॒ल॒वि॒ज्ञा॒यः स्थवि॑रः॒ प्रवी॑रः॒
सह॑स्वान् वा॒जी सह॑मान उ॒ग्रः।
अ॒भिवी॑रो अ॒भिस॑त्वा+++(←सत्वन्=योद्धृ)+++ सहो॒जा
जैत्र॑म् इन्द्र॒ रथ॒म् आ ति॑ष्ठ गो॒वित् ॥
मूलम् ...{Loading}...
ब॒ल॒वि॒ज्ञा॒यः स्थवि॑रः॒ प्रवी॑रः॒ सह॑स्वान्वा॒जी सह॑मान उ॒ग्रः ।
अ॒भिवी॑रो अ॒भिस॑त्वा सहो॒जा जैत्र॑मिन्द्र॒ रथ॒मा ति॑ष्ठ गो॒वित् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
बलविज्ञाय꣡ स्थ꣡विरः प्र꣡वीरः
स꣡हस्वान् वाजी꣡ स꣡हमान उग्रः꣡
अभि꣡वीरो अभि꣡सत्वा सहोजा꣡
जइ꣡त्रम् इन्द्र र꣡थम् आ꣡ तिष्ठ गोवि꣡त्
Vedaweb annotation
################## Strata Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
################## Pāda-label
popular
popular
popular
popular
################## Morph
balavijñāyáḥ ← balavijñāyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
právīraḥ ← právīra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
stháviraḥ ← sthávira- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
sáhamānaḥ ← √sah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}
sáhasvān ← sáhasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ugráḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
abhísatvā ← abhísatvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
abhívīraḥ ← abhívīra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
sahojā́ḥ ← sahojā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ā́ ← ā́ (invariable)
{}
govít ← govíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
jaítram ← jaítra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
tiṣṭha ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
पद-पाठः
ब॒ल॒ऽवि॒ज्ञा॒यः । स्थवि॑रः । प्रऽवी॑रः । सह॑स्वान् । वा॒जी । सह॑मानः । उ॒ग्रः ।
अ॒भिऽवी॑रः । अ॒भिऽस॑त्वा । स॒हः॒ऽजाः । जैत्र॑म् । इ॒न्द्र॒ । रथ॑म् । आ । ति॒ष्ठ॒ । गो॒ऽवित् ॥
Hellwig Grammar
- balavijñāya ← bala
- [noun], neuter
- “strength; army; power; force; potency; vigor; Balarama; bala; violence; might; Shiva; bala [word]; myrrh; semen; reflex; bronze; influence; erection; potency; intensity.”
- balavijñāya ← vijñāya ← vijñā ← √jñā
- [verb noun]
- “know; diagnose; detect; find; identify; call; understand; observe; name; deem; recognize; explain; know.”
- sthaviraḥ ← sthavira
- [noun], nominative, singular, masculine
- “old; strong; hardy; firm; firm.”
- pravīraḥ ← pravīra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “hero.”
- sahasvān ← sahasvat
- [noun], nominative, singular, masculine
- “mighty; powerful.”
- vājī ← vājin
- [noun], nominative, singular, masculine
- “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”
- sahamāna ← sahamānaḥ ← sah
- [verb noun], nominative, singular
- “endure; overcome; habituate.”
- ugraḥ ← ugra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”
- abhivīro ← abhivīraḥ ← abhivīra
- [noun], nominative, singular, masculine
- abhisatvā ← abhisatvan
- [noun], nominative, singular, masculine
- sahojā ← sahaḥ ← sahas
- [noun], neuter
- “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”
- sahojā ← jāḥ ← jā
- [noun], nominative, singular, masculine
- “born.”
- jaitram ← jaitra
- [noun], accusative, singular, masculine
- indra
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- ratham ← ratha
- [noun], accusative, singular, masculine
- “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”
- ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- tiṣṭha ← sthā
- [verb], singular, Present imperative
- “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”
- govit ← go
- [noun]
- “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”
- govit ← vid
- [noun], vocative, singular, masculine
- “finding.”
सायण-भाष्यम्
सर्वस्य भूतस्य बलं विजानातीति बलविज्ञायः । यद्वा । बलं ममायमिति सर्वैर्बलत्वेन विज्ञायत इति बलविज्ञायः । सर्वस्य बलभूत इत्यर्थः । स्थविरः महान् प्रवीरः प्रकर्षेण वीरः सहस्वान् पराभिभवसामर्थ्यवान् वाजी वेजनवानन्नवान्वा सहमानः शत्रूणामभिभविता उग्रः उद्गूर्णबलः अभिवीरः । अभिगता वीरा वीर्यवन्तोऽनुचरा यस्य स तथोक्तः । अभिसत्वा अभिगतसत्वा सहोजाः सहसो बलाज्जातः एवंमहानुभावस्त्वं हे इन्द्र जैत्रं जयशीलं रथम् आ तिष्ठ अस्मत्सहायार्थमारोढुमर्हसि । त्वं च गोवित् उदकस्य स्तुतेर्वा लब्धा वेदिता वा ॥
अथ षष्ठीमाह— बलविज्ञाय इति।
हे इन्द्र त्वं जैवं जयशीलं रथमातिष्ठाऽऽरोह।
कीदृशस्त्वं, वलं परकीयसामर्थ्यं विजानातीति बलविज्ञायः।
स्थविरः पुरातनः।
प्रवीरः शूरेष्वप्यतिशूरः।
सहस्वान्बलवान्।
वाज्यन्नवान्।
सहमानः परेषामभिमविता।
उग्रो युद्धेषु क्रूरः।
अभितो वीराः शूरभटा यस्यासावभिवीरः।
२१८१ अभितः सत्त्वानः परिचारकाः प्राणिनो यस्यासाव् अभिसत्त्वा।
सहसो बलाज्जातः सहोजा बलाधिक इत्यर्थः।
गां भूमिं विन्दते लभत इति गोवित्।
Wilson
################# English translation:
“Known by his strength mighty, heroic, overpowering, vigorous, enduring, fierce, attended by heroes,attended by mighty men, the offspring of strength, the possessor of water, do you, Indra, ascend your triumphantchariot.”
################# Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Water: govit, knowing or accepting the song of praise
Jamison Brereton
Recognizable by his power, stalwart, a hero at the fore, a prizewinner with overwhelming strength, overwhelming and mighty,
a hero on attack, a warrior on attack, born of overwhelming
strength—o Indra, mount the conquering chariot as the finder of
cattle.
Griffith
Conspicuous by thy strength, firm, foremost fighter, mighty and fierce, victorious, all-subduing,
The Son of Conquest, passing men and heroes, kine-winner, mount thy conquering car, O Indra.
Geldner
An seiner Stärke zu erkennen, standfest, ein hervorragender Held, überlegen, siegreich, bezwingend, gewaltig, jedem Helden über, jedem Krieger über, kraftgeboren, rinderfindend besteige du, Indra, den siegreichen Wagen!
Grassmann
Durch Stärke kenntlich, fest, der Helden kühnster, siegreich, gewaltig, stark und mächtig steige, Der tapfern Männer stärkster, kraftgeborner, erbeutend auf den Siegeswagen, Indra.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (बलविज्ञायः)सैन्यबल सम्पन्न करना जाननेवाला (स्थविरः) राजधर्म में प्रवृद्ध ज्येष्ठ श्रेष्ठ (सहस्वान्) साहसवान् (वाजी) बलवान् (उग्रः सहमानः) प्रतापी शत्रुओं पर अभिभूत होनेवाला-प्रभावक (प्रवीरः) प्रकृष्ट वीर (अभिवीरः) इधर-उधर वीरोंवाला-वीरवान् (अभिसत्वा) इधर-उधर युद्ध कुशलवाला (सहोजाः) बल में प्रख्यात (गोवित्) राष्ट्रभूमि को प्राप्त हुआ (इन्द्र) राजन् ! तू (जैत्रं रथम्-आ तिष्ठ) जयसाधन रथ पर विराज ॥५॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - राजा या शासक राष्ट्रभूमि को प्राप्त करके विमान आदि यान पर यात्रा कर, सेन्यबलों को सम्पन्न करे, राजधर्म में कुशल हो, प्रतापी साहसवान् युद्धकुशल सैनिक से समृद्ध होवे ॥५॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (बलविज्ञायः) सैन्यबलं कर्त्तुं जानाति सः “बलविज्ञायः-यो बलं बलयुक्तं सैन्यं कर्त्तुं जानाति सः” [यजु० १७।३७ दयानन्दः] (स्थविरः) राजधर्मे प्रवृद्धः “स्थविरः-वृद्धो विज्ञानराजधर्म-व्यवहारः” [यजु० १७।३७ दयानन्दः] (सहस्वान्) साहसवान् (वाजी) बलवान् (उग्रः सहमानः) प्रतापी शत्रून्-अभिभवन् सन् (प्रवीरः) प्रकृष्टवीरः (अभिवीरः) अभिगतो वीरैः स वीरवान् (अभिसत्वा) अभितः सत्वानो युद्धकुशलाः यस्य सः “अभिसत्त्वाः-अभितः सत्त्वानो युद्धविद्वांसः…यस्य सः” [यजु० १७।३७ दयानन्दः] (सहोजाः) बलेन प्रख्याताः (गोवित्) राष्ट्रभूमेर्लब्धा सन् (इन्द्र) राजन् ! (जैत्रं रथम्-आ तिष्ठ) जयसाधनं रथमाविराजस्व ॥५॥
########## 07 अभि गोत्राणि - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒भिगो॒त्राणि॒ सह॑सा॒ गाह॑मानो
ऽदा॒यो वी॒रश् श॒त-म॑न्यु॒र् इन्द्रः॑।
दु॒श्च्य॒व॒नᳶ पृ॑तना॒-षाड् अ॑-यु॒द्ध्यो॑
ऽस्माक॒ꣳ॒ सेना॑ अवतु॒ प्र यु॒त्सु ॥
मूलम् ...{Loading}...
अ॒भि गो॒त्राणि॒ सह॑सा॒ गाह॑मानोऽद॒यो वी॒रः श॒तम॑न्यु॒रिन्द्रः॑ ।
दु॒श्च्य॒व॒नः पृ॑तना॒षाळ॑यु॒ध्यो॒३॒॑ऽस्माकं॒ सेना॑ अवतु॒ प्र यु॒त्सु ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
अभि꣡ गोत्रा꣡णि स꣡हसा गा꣡हमानो
अदयो꣡ वीरः꣡ शत꣡मन्युर् इ꣡न्द्रः
दुश्च्यवनः꣡ पृतनाषा꣡ळ् अयुध्यो꣡
अस्मा꣡कं से꣡ना अवतु प्र꣡ युत्सु꣡
Vedaweb annotation
################## Strata Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
################## Pāda-label
popular;; 12 = 5+7, ending LHX
popular
popular
popular
################## Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}
gā́hamānaḥ ← √gāh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}
gotrā́ṇi ← gotrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}
sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}
adayáḥ ← adayá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
śatámanyuḥ ← śatámanyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
vīráḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ayudhyáḥ ← ayudhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
duścyavanáḥ ← duścyavaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
pr̥tanāṣā́ṭ ← pr̥tanāṣáh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}
avatu ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
prá ← prá (invariable)
{}
sénāḥ ← sénā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
yutsú ← yúdh- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}
पद-पाठः
अ॒भि । गो॒त्राणि॑ । सह॑सा । गाह॑मानः । अ॒द॒यः । वी॒रः । श॒तऽम॑न्युः । इन्द्रः॑ ।
दुः॒ऽच्य॒व॒नः । पृ॒त॒ना॒षाट् । अ॒यु॒ध्यः । अ॒स्माक॑म् । सेनाः॑ । अ॒व॒तु॒ । प्र । यु॒त्ऽसु ॥
Hellwig Grammar
- abhi
- [adverb]
- “towards; on.”
- gotrāṇi ← gotra
- [noun], accusative, plural, neuter
- “Gotra; patronymic; gotra [word]; name; family; family; kin; Gotra; mountain; herd; cow pen; cowbarn.”
- sahasā ← sahas
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”
- gāhamāno ← gāhamānaḥ ← gāh
- [verb noun], nominative, singular
- ‘dayo ← adayaḥ ← adaya
- [noun], nominative, singular, masculine
- vīraḥ ← vīra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”
- śatamanyur ← śatamanyuḥ ← śatamanyu
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Indra.”
- indraḥ ← indra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- duścyavanaḥ ← duścyavana
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Indra.”
- pṛtanāṣāḍ ← pṛtanāṣāh
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Indra.”
- ayudhyo ← ayudhyaḥ ← ayudhya
- [noun], nominative, singular, masculine
- ‘smākaṃ ← asmākam ← mad
- [noun], genitive, plural
- “I; mine.”
- senā ← senāḥ ← senā
- [noun], accusative, plural, feminine
- “army; senā [word]; armament.”
- avatu ← av
- [verb], singular, Present imperative
- “support; help; prefer; prefer; like.”
- pra
- [adverb]
- “towards; ahead.”
- yutsu ← yudh
- [noun], locative, plural
- “battle; fight; war; combat.”
सायण-भाष्यम्
अयम् इन्द्रः गोत्राणि अभ्राणि मेघान सहसा बलेन अभि गाहमानः प्रविशन् अदयः निर्दयः वीरः विक्रान्तः शतमन्युः बहुयज्ञो बहुक्रोधो वा दुश्च्यवनः अन्यैरचाल्यः । स्वयं पृतनाषाट् शत्रुसेनानामभिभविता । छन्दसि सहः’ इति ण्विः । ‘ सहेः साडः सः’ इति मूर्धन्यादेशः । अयुध्यः संप्रहर्तुमशक्यः । ‘ युध संप्रहारे । छान्दसः क्यप् । ईदृगिन्द्रः अस्माकं सेनाः युत्सु संग्रामेषु प्र अवतु प्रकर्षेण रक्षतु ॥
अथ सप्तमीमाह— अभिगोत्राणीति।
अयमिन्द्रः प्रयुत्सु प्रकृष्टेषु युद्धेषु अस्माकं सेना अवतु रक्षतु।
कीदृश इन्द्रः, अभि सर्वतोऽवस्थितानि गोत्राणि युद्धक्षेत्राणि सहसा शीघ्रं गाहमानः प्रविशन्।
अदायो दा(द)यारहितः।
वीरः शूरः।
शतमन्युर्बहुविधक्रोधयुक्तः।
दुश्च्यवनश्च्यावयितुं दुःशक्यः।
पृतनाषाट् परकीयसेनानामभिभविता।
अयुध्यः केनापि योद्धुमशक्यः।
Wilson
################# English translation:
“May Indra, bursting open the clouds with force; pitiless, heroic, with hundredfold anger, invincible, theoverthrower of armies, irresistible, protect our armies in battles.”
Jamison Brereton
Plunging toward the cowpens with overwhelming strength, the hero without mercy, Indra of the hundredfold battle-fury,
difficult to shake, overwhelming in battle, impossible to combat—let him further our armies in the combats.
Griffith
Piercing the cow-stalls with surpassing vigour, Indra, the pitiless Hero, wild with anger,
Victor in fight, unshaken and resistless,may he protect our armies in our battles.
Geldner
Der mit Gewalt in die Kuhställe eindringt, ohne Erbarmen, der Held Indra mit hundertfachem Eifer, unentwegt, die Kämpfe bestehend, nicht zu bekämpfen, der soll in den Schlachten unseren Heeren weiter helfen.
Grassmann
Der mit Gewalt sich in die Ställe eintaucht, Held Indra ohne Mitleid vielfach zürnend, In Schlachten siegreich, helfe unsern Heeren in jedem Kampf, unhemmbar, unerschüttert.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- निचृत्त्रिष्टुप्
- धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अदयः) शत्रुओं के विषय में दयारहित (वीरः) पराक्रमी (शतमन्युः) बहुत तेजस्वी (इन्द्रः) शासक या सेनानी (सहसा) बल से (गोत्राणि) शत्रु के सैन्य वर्गों को (अभि गाहमानः) अभिभूत करके विलोडता हुआ (दुश्च्यवनः) शत्रु से असह्य (पृतनाषाट्) संग्राम को वश में करनेवाला (अयुध्यः) अयोध्य (युत्सु) युद्धों में (अस्माकम्) हमारी (सेनाः) सेनाओं की (प्र अवतु) रक्षा करे ॥७॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - शासक या सेनाध्यक्ष को चाहिये कि युद्ध के अवसर पर शत्रु के सम्बन्ध में दया न करे, किन्तु वीरता दिखाये, बहुत ओजस्वी होकर अपने सभी प्रकार के बल से शत्रु के सैन्य वर्गों पर प्रभाव डालता हुआ विलोडन करे-छिन्न-भिन्न करे, संग्राम में डटनेवाला हो, अन्य को उसके सम्मुख युद्ध करने का साहस न हो, ऐसा युद्धों में लड़नेवाला सेनाओं की रक्षा करे ॥७॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अदयः) शत्रूणां विषये दयारहितः (वीरः) पराक्रमी (शतमन्युः) बहुतेजस्वी “मन्युर्मन्यतेर्दीप्तिकर्मणः” [निरु० १०।२९] (इन्द्रः) शासकः सेनानीर्वा (सहसा) बलेन (गोत्राणि-अभि गाहमानः) शत्रोः सैन्यवर्गान् खल्वभिभूय विलोडयन् (दुश्च्यवनः) शत्रुणाऽसह्यः (पृतनाषाट्) सङ्ग्रामस्याभिभविता (अयुध्यः) अयोध्यः (पृत्सु) युद्धेषु (अस्माकं सेनाःप्र-अवतु) अस्माकं सेनाः प्ररक्षतु ॥७॥
########## 08 इन्द्र आसाम् - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इन्द्र॑ आसां ने॒ता, बृह॒स्पति॒र्
दक्षि॑णा, य॒ज्ञः पु॒र ए॑तु॒ सोमः॑।
दे॒व॒-से॒नाना॑म् अभिभञ्जती॒नां
जय॑न्तीनां म॒रुतो॑ य॒न्त्व् अग्रे॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
इन्द्र॑ आसां ने॒ता बृह॒स्पति॒र्दक्षि॑णा य॒ज्ञः पु॒र ए॑तु॒ सोमः॑ ।
दे॒व॒से॒नाना॑मभिभञ्जती॒नां जय॑न्तीनां म॒रुतो॑ य॒न्त्वग्र॑म् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
इ꣡न्द्र आसां नयिता꣡+ बृ꣡हस्प꣡तिर्
द꣡क्षिणा यज्ञः꣡ पुर꣡ एतु सो꣡मः
देवसेना꣡नाम् अभिभञ्जतीनां꣡
ज꣡यन्तीनाम् मरु꣡तो यन्तु अ꣡ग्रम्
Vedaweb annotation
################## Strata Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
################## Pāda-label
popular;; 11 = 4+7, ending HLX
popular
popular
popular
################## Morph
āsām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:PL}
bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
netā́ ← netár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}
etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
purás ← purás (invariable)
{}
sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
abhibhañjatīnā́m ← √bhañj- (root)
{case:GEN, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}
devasenā́nām ← devasenā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}
ágram ← ágra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
jáyantīnām ← √ji- 1 (root)
{case:GEN, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}
marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
yantu ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
पद-पाठः
इन्द्रः॑ । आ॒सा॒म् । ने॒ता । बृह॒स्पतिः॑ । दक्षि॑णा । य॒ज्ञः । पु॒रः । ए॒तु॒ । सोमः॑ ।
दे॒व॒ऽसे॒नाना॑म् । अ॒भि॒ऽभ॒ञ्ज॒ती॒नाम् । जय॑न्तीनाम् । म॒रुतः॑ । य॒न्तु॒ । अग्र॑म् ॥
Hellwig Grammar
- indra ← indraḥ ← indra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- āsāṃ ← āsām ← idam
- [noun], genitive, plural, feminine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- netā ← netṛ
- [noun], nominative, singular, masculine
- “leader; Vitex negundo.”
- bṛhaspatir ← bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”
- dakṣiṇā
- [noun], nominative, singular, feminine
- “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”
- yajñaḥ ← yajña
- [noun], nominative, singular, masculine
- “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”
- pura ← puras
- [adverb]
- “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”
- etu ← i
- [verb], singular, Present imperative
- “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”
- somaḥ ← soma
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Soma; moon; soma [word]; Candra.”
- devasenānām ← deva
- [noun], masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- devasenānām ← senānām ← senā
- [noun], genitive, plural, feminine
- “army; senā [word]; armament.”
- abhibhañjatīnāṃ ← abhibhañjatīnām ← abhibhañj ← √bhañj
- [verb noun], genitive, plural
- jayantīnām ← ji
- [verb noun], genitive, plural
- “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”
- maruto ← marutaḥ ← marut
- [noun], nominative, plural, masculine
- “Marut; vāta; wind; Vayu.”
- yantv ← yantu ← i
- [verb], plural, Present imperative
- “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”
- agram ← agra
- [noun], accusative, singular, neuter
- “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”
सायण-भाष्यम्
आसाम् अस्मत्सहायार्थमागतानाम् अयम् इन्द्रः नेता नायकोऽस्तु । तथा तस्य बृहस्पतिः पुर एतु । एवं दक्षिणा “यज्ञः सोमः च पुर एत्विति** प्रत्येकं संबन्धः । तथा देवसेनानामभिभञ्जतीनाम् अस्मदमित्रानाभिमुख्येन मर्दयन्तीनां जयन्तीनाम् । ‘छन्दसि’ इति नाम उदात्तत्वं जयन्तीनामित्यत्र बहुलवचनान्न भवति ( पा. सू. ६. १. १७८)। तासाम् अग्रं मरुतो यन्तु गच्छन्तु ॥
(तैत्तिरीयय् अस्य अष्टममन्त्रस्य व्याख्या नोपलब्धा - प्रायेणान्ध्रपाठे ऽस्याभावात्॥)
Wilson
################# English translation:
“May Indra be the leader of these (hosts), may Bṛhaspati, Dakṣiṇā, Yajña, and Soma go before, letthe Maruts march in the van of the destroying and victorious armies of the gods.”
################# Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya
Dakṣiṇā: not a proper name;may the yajña- puruṣa (i.e., Viṣṇu) go on the right and Soma go before
Jamison Brereton
Let Indra (go in front) as their leader, let Br̥haspati, the priestly gift, the sacrifice, the soma go in front;
let the Maruts go to the forefront of the shattering, conquering armies of the gods.
Griffith
Indra guide these: Brhaspati precede them, the guerdon, and the sacrifice, and Soma;
And let the banded Maruts march in forefront of heavenly hosts that conquer and demolish.
Geldner
Indra soll als deren Anführer, Brihaspati, die Daksina, das Opfer und Soma vorangehen. Die Marut sollen an der Spitze der einbrechenden, siegreichen Götterheere gehen.
Grassmann
Ihr Führer sei uns Indra und Brihaspati, vor dringe Opfer, Opferlohn und Soma, Und an der Spitze geh der Götterheere die Marutschar, der siegenden Durchbrecher.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- विराट्त्रिष्टुप्
- धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (आसाम्) इन (देवसेनानाम्) विजय चाहनेवाली सेनाओं (अभिभञ्जतीनाम्) शत्रुओं का भञ्जन करती हुई (जयन्तीनाम्) जय प्राप्त करती हुई का (नेता) नायक, विद्युत्शक्तिसम्पन्न वीर राजा (बृहस्पतिः) विद्वान् सेनापति (दक्षिणा यज्ञः) दक्षिण भाग में यज्ञ-जिसके है, ऐसा यज्ञपरायण परोपकारी (सोमः) शान्तस्वभाव सेनाप्रेरक के अधीन (मरुतः) सैनिक जन (अग्रम्) आगे (यन्तु) जाते हैं, बढ़ते हैं ॥८॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जिस राष्ट्र में विजय चाहनेवाली, शत्रु का विभञ्जन करनेवाली, जय प्राप्त करने की शक्तिवाली सेनाएँ हों और उसका नेता शासक या सेनापति विद्युत्शक्ति जैसा वीर विद्वान् परोपकारी शान्तस्वभाव हो, तो सैनिक जन युद्ध में आगे बढ़ते चले जाते हैं और अन्त में युद्ध में विजय पाते हैं ॥८॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (आसां देवसेनानाम्) एतासां विजिगीषुसेनानां (अभिभञ्जतीनां जयन्तीनाम्) शत्रुदलं भग्नं कुर्वन्तीनाम्-जयं प्राप्नुवन्तीनाम् (नेता) इन्द्रः-विद्युत्तुल्यो वीरो राजा (बृहस्पतिः) सर्वशास्त्रनिष्णातः सेनापतिः (दक्षिणा यज्ञः) दक्षिणभागे यज्ञो यस्य तथाभूतः परोपकारी (सोमः) शान्तस्वभावः सेनाप्रेरकश्च “सोमः सेनाप्रेरकः” [यजु० १७।४० दयानन्दः] तदधीनानाम्-सेनायां (मरुतः-अग्रं यन्तु) सैनिका अग्रं गच्छन्ति “लडर्थे लोट्” ॥८॥
########## 09 इन्द्रस्य वृष्णो - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
इन्द्र॑स्य॒ वृष्णो॒, वरु॑णस्य॒ राज्ञ॑,
आदि॒त्यानां॑ म॒रुता॒ꣳ॒ शर्ध॑ उ॒ग्रम्।
म॒हा-म॑नसां भुवन-च्य॒वानां॒
घोषो॑ दे॒वानां॒ जय॑ता॒म् उद्-अ॑स्थात् ॥
मूलम् ...{Loading}...
इन्द्र॑स्य॒ वृष्णो॒ वरु॑णस्य॒ राज्ञ॑ आदि॒त्यानां॑ म॒रुतां॒ शर्ध॑ उ॒ग्रम् ।
म॒हाम॑नसां भुवनच्य॒वानां॒ घोषो॑ दे॒वानां॒ जय॑ता॒मुद॑स्थात् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
इ꣡न्द्रस्य वृ꣡ष्णो व꣡रुणस्य रा꣡ज्ञ
आदित्या꣡नाम् मरु꣡तां श꣡र्ध उग्र꣡म्
महा꣡मनसाम् भुवनच्यवा꣡नां
घो꣡षो देवा꣡नां ज꣡यताम् उ꣡द् अस्थात्
Vedaweb annotation
################## Strata Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
################## Pāda-label
popular
popular
popular
popular
################## Morph
índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
rā́jñaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}
ādityā́nām ← ādityá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
bhuvanacyavā́nām ← bhuvanacyavá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
mahā́manasām ← mahā́manas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
asthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}
devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
ghóṣaḥ ← ghóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
jáyatām ← √ji- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}
út ← út (invariable)
{}
पद-पाठः
इन्द्र॑स्य । वृष्णः॑ । वरु॑णस्य । राज्ञः॑ । आ॒दि॒त्याना॑म् । म॒रुता॑म् । शर्धः॑ । उ॒ग्रम् ।
म॒हाऽम॑नसाम् । भु॒व॒न॒ऽच्य॒वाना॑म् । घोषः॑ । दे॒वाना॑म् । जय॑ताम् । उत् । अ॒स्था॒त् ॥
Hellwig Grammar
- indrasya ← indra
- [noun], genitive, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- vṛṣṇo ← vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
- [noun], genitive, singular, masculine
- “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”
- varuṇasya ← varuṇa
- [noun], genitive, singular, masculine
- “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”
- rājña ← rājñaḥ ← rājan
- [noun], genitive, singular, masculine
- “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”
- ādityānām ← āditya
- [noun], genitive, plural, masculine
- “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”
- marutāṃ ← marutām ← marut
- [noun], genitive, plural, masculine
- “Marut; vāta; wind; Vayu.”
- śardha ← śardhaḥ ← śardhas
- [noun], nominative, singular, neuter
- “troop.”
- ugram ← ugra
- [noun], nominative, singular, neuter
- “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”
- mahāmanasām ← mahāmanas
- [noun], genitive, plural, masculine
- “greathearted; distinguished.”
- bhuvanacyavānāṃ ← bhuvanacyavānām ← bhuvanacyava
- [noun], genitive, plural, masculine
- ghoṣo ← ghoṣaḥ ← ghoṣa
- [noun], nominative, singular, masculine
- “sound; noise; cry; voice; ghoṣa [word]; station; Ghoṣa; post; twang.”
- devānāṃ ← devānām ← deva
- [noun], genitive, plural, masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- jayatām ← ji
- [verb noun], genitive, plural
- “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”
- ud
- [adverb]
- “up.”
- asthāt ← sthā
- [verb], singular, Root aorist (Ind.)
- “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”
सायण-भाष्यम्
वृष्णः वर्षकस्य इन्द्रस्य राज्ञः वरुणस्य आदित्यानां मरुतां च उग्रम् उद्गूर्णं शर्धः बलमस्माकं भवत्विति शेषः। किंच महामनसाम् उदारमनसां भुवनच्यवानां भुवनानां च्यावयितॄणां देवानां घोषः जयशब्दः उदस्थात् उत्तिष्ठति । अनूर्ध्वकर्मत्वादात्मनेपदाभावः। ( पा. सू. १. ३. २४ ) ॥
अथाष्टमीमाह — इन्द्रस्य वृष्ण इति।
वृष्णः कामामिवर्षिण इन्द्रस्य राज्ञं राज्यं कुर्वतो वरुणस्य शघों बलमुग्रं युद्धेष्वतितीव्रमस्तु।
महामनसां युद्धे स्थिरचितानां भुवनच्यवानां शत्रून्भूवनेभ्यरच्यावयितुं समर्थानां जयतां विजयमानानां देवानां घोषो निरुदस्थात्सर्वत उत्थितोऽभूत्।
Wilson
################# English translation:
“(May) the mighty force of the showerer Indra, of the royal Varuṇa, of the Ādityas and Maruts (beours). The shout of the magnanimous and victorious deities, the subverters of the worlds, has arisen.”
Jamison Brereton
Of Indra the bull and of Varuṇa the king—mighty their troop of Ādityas and of Maruts—
of the great-minded, earth-shaking, conquering gods the battle-cry has arisen.
Griffith
Ours be the potent host of mighty Indra, King Varuna, and Maruts, and Adityas.
Uplifted is the shout of Gods who conquer high-minded Gods who cause the worlds to tremble.
Geldner
Das Getöse des Bullen Indra, des Königs Varuna, der Aditya´s - der Marut gewaltige Heerschar - das Getöse der hochgemuten, welterschütternden siegenden Götter hat sich erhoben.
Grassmann
Des Königs Varuna, des Helden Indra, der Maruts, der Aditja’s Schar ist mächtig, Der hochgesinnten Welterschüttrer Schlachtlärm erhob sich nun der Götter, da sie siegten.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- त्रिष्टुप्
- धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रस्य) ऐश्वर्यवान् (वृष्णः) शस्त्रवर्षक (वरुणस्य) स्वसेना के वरनेवाले रक्षक (राज्ञः) शासक के तथा (आदित्यानाम्) अखण्डित ब्रह्मचर्यवालों(महामनसाम्) उत्साहवालों (भुवनच्यवानाम्) भूतमात्र प्राणिमात्र के च्युत करनेवालों (देवानाम्) विजय चाहनेवालों(जयताम्) जय करनेवालों (मरुताम्) सैनिकों का (उग्रं शर्धः) तीक्ष्ण बल (घोषः) तथा जयघोष (उत् अस्थात्) ऊपर हो-ऊपर ऊँचे आकाश में जावे ॥९॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - जो शासक धनैश्वर्यसम्पन्न शस्त्रवर्षक सेनारक्षक होता है तथा जिसके सैनिक संयमी उत्साहवाले प्राणिमात्र को स्वाधीन करनेवाले विजय चाहनेवाले शत्रु पर विजय पाते हुए-पानेवाले होते हैं, उनका बल और उनका जयघोष संग्राम में बढ़ता है और ऊँचे जाता है ॥९॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रस्य) ऐश्वर्यवतः (वृष्णः) शस्त्रवर्षकस्य (वरुणस्य) स्वसेनायाः वरयितू रक्षकस्य (राज्ञः) शासकस्य (आदित्यानाम्) अखण्डित-ब्रह्मचर्यवताम् (महामनसाम्) उत्साहवतां (भुवनच्यवानाम्) भूतमात्रस्य-प्राणिमात्रस्य च्यावयितॄणां (देवानाम्) विजिगीषूणां (जयताम्) जयं कुर्वतां (मरुताम्) सैनिकानां (उग्रं शर्धः) तीक्ष्णं बलं (घोषः) जयघोषश्च (उत् अस्थात्) ऊर्ध्वं तिष्ठतु उपरि गच्छतु ॥९॥
########## 10 अस्माकमिन्द्रः समृतेषु - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अ॒स्काक॒म् इन्द्रः॒ सम्-ऋ॑तेषु ध्व॒जेष्व्
अ॒स्माकं॒ या इष॑व॒स् ता ज॑यन्तु।
अ॒स्माकं॑ वी॒रा उत्त॑रे भवन्त्व्
अ॒स्मान् उ॑ देवा अवता॒ हवे॑षु ॥
मूलम् ...{Loading}...
अ॒स्माक॒मिन्द्रः॒ समृ॑तेषु ध्व॒जेष्व॒स्माकं॒ या इष॑व॒स्ता ज॑यन्तु ।
अ॒स्माकं॑ वी॒रा उत्त॑रे भवन्त्व॒स्माँ उ॑ देवा अवता॒ हवे॑षु ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
अस्मा꣡कम् इ꣡न्द्रः स꣡मृतेषु ध्वजे꣡षु
अस्मा꣡कं या꣡ इ꣡षवस् ता꣡ जयन्तु
अस्मा꣡कं वीरा꣡ उ꣡त्तरे भवन्तु
अस्माँ꣡ उ देवा अवता ह꣡वेषु
Vedaweb annotation
################## Strata Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
################## Pāda-label
popular;; 12 = 5+7, ending LHX
popular
popular
popular
################## Morph
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}
dhvajéṣu ← dhvajá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
sámr̥teṣu ← √r̥- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}
íṣavaḥ ← íṣu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
jayantu ← √ji- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}
bhavantu ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
úttare ← úttara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
vīrā́ḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
avata ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}
háveṣu ← háva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}
u ← u (invariable)
{}
पद-पाठः
अ॒स्माक॑म् । इन्द्रः॑ । सम्ऽऋ॑तेषु । ध्व॒जेषु॑ । अ॒स्माक॑म् । याः । इष॑वः । ताः । ज॒य॒न्तु॒ ।
अ॒स्माक॑म् । वी॒राः । उत्ऽत॑रे । भ॒व॒न्तु॒ । अ॒स्मान् । ऊं॒ इति॑ । दे॒वाः॒ । अ॒व॒त॒ । हवे॑षु ॥
Hellwig Grammar
- asmākam ← mad
- [noun], genitive, plural
- “I; mine.”
- indraḥ ← indra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- samṛteṣu ← samṛch ← √ṛch
- [verb noun], locative, plural
- “collapse.”
- dhvajeṣv ← dhvajeṣu ← dhvaja
- [noun], locative, plural, masculine
- “flag; flagpole; penis; flag; sign.”
- asmākaṃ ← asmākam ← mad
- [noun], genitive, plural
- “I; mine.”
- yā ← yāḥ ← yad
- [noun], nominative, plural, feminine
- “who; which; yat [pronoun].”
- iṣavas ← iṣavaḥ ← iṣu
- [noun], nominative, plural, feminine
- “arrow; iṣu [word]; iṣ; five; munj.”
- tā ← tāḥ ← tad
- [noun], nominative, plural, feminine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- jayantu ← ji
- [verb], plural, Present imperative
- “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”
- asmākaṃ ← asmākam ← mad
- [noun], genitive, plural
- “I; mine.”
- vīrā ← vīrāḥ ← vīra
- [noun], nominative, plural, masculine
- “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”
- uttare ← uttara
- [noun], locative, singular, neuter
- “answer; North; covering; defense; reply.”
- bhavantv ← bhavantu ← bhū
- [verb], plural, Present imperative
- “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”
- asmāṃ ← mad
- [noun], accusative, plural
- “I; mine.”
- u
- [adverb]
- “ukāra; besides; now; indeed; u.”
- devā ← devāḥ ← deva
- [noun], vocative, plural, masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- avatā ← av
- [verb], plural, Present imperative
- “support; help; prefer; prefer; like.”
- haveṣu ← hava
- [noun], locative, plural, masculine
- “invocation.”
सायण-भाष्यम्
अस्माकं संबन्धिष्वेव समृतेषु परसेनां संप्राप्तेषु ध्वजेषु ध्वजवत्सु सैनिकेषु इन्द्रः रक्षिता भवतु । तथा अस्माकं या इषवः सन्ति ताः एव जयन्तु शत्रून् । तथा अस्माकं वीराः भटाः उत्तरे उपरि भवन्तु । हे देवाः अस्माँ उ अस्मानेव अवत रक्षत हवेषु संग्रामेषु ॥
अत दशमीमाह— अस्माकमिन्द्र इति।
युद्धार्थं परसैन्यं गतेषु सम्यक्प्राप्तेषु सत्स्वस्माकमिन्द्रो रक्षिता भवत्विति शेषः।
तदानीमस्माकं या इषवोऽस्मदीयैर्मुक्तास्ता जयन्तु परसैन्यानि विध्यन्तु।
अस्माकं ये वीरा शूरा भटास्त उत्तरे भवन्तु परकीयभटेभ्य उत्कृष्टा भवन्तु।
देवा हवेषु युद्धेषु अस्मानु अस्मानेवावतावन्तु रक्षन्तु।
इत्थ दशर्चमप्रतिरथसूक्तं समाप्तम्।
Wilson
################# English translation:
“When the banners are intermingled, may Indra be our (defender), may those arrows which are ours bevictorious may our warriors be triumphant; gods, protect us in battles.”
Jamison Brereton
Ours is Indra when the battle flags clash. Our arrows—let them conquer. Our heroes—let them have the upper (hand). Help us amid the calls (to you), o gods.
Griffith
May Indra aid us when our flags are gathered: victorious be the arrows of our army.
May our brave men of war prevail in battle. Ye Gods, protect us in the shout of onset.
Geldner
Unser sei Indra, wann die Feldzeichen zusammentreffen. Unsere Pfeile, die sollen siegen! Unsere Helden sollen die Oberhand haben, uns stehet, ihr Götter, bei während der Kampfrufe!
Grassmann
Es schirme unsre Kämpf’ und Fahnen Indra; es seien unsre Pfeile, die da siegen, Und unsre Männer, die da Macht gewinnen; ihr Götter helft uns, wenn wir zu euch rufen.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- निचृत्त्रिष्टुप्
- धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अस्माकम्) हमारा राजा (समृतेषु ध्वजेषु) सङ्गत हुईं भिन्न-भिन्न राष्ट्रध्वजाओं में अपने देश की ध्वजा को उन्नत करे (अस्माकम्) हमारे जो बाण शस्त्र हैं (ताः) वे (जयन्तु) जय प्राप्त करें (अस्माकम्) हमारे (वीराः) वीर सैनिक योद्धा (उत्तरे भवन्तु) भिन्न-भिन्न देशस्थ वीर सैनिकों के ऊपर होवें (अस्माकम्-उ) हमारे ही (देवाः) अग्नि विद्युत् आदि अस्त्र प्रयुक्त होकर या उनके जाननेवाले विद्वान् (हवेषु) संग्रामों में (अवत) रक्षा करें ॥११॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - ऐसा प्रयत्न राजा या प्रजा को मिलकर करना चाहिये, जिससे भिन्न-भिन्न देशों या राष्ट्रों की ध्वजाओं में अपनी ध्वजा ऊँची प्रसिद्ध हो, वाणशस्त्र भी अपने सफलरूप में चलें, अपने वीर सैनिक अन्य राष्ट्र के सैनिकों के ऊपर रहें युद्ध करने में, तथा संग्रामों में अपने ही अग्नि विद्युत् आदि देव अस्त्र में प्रयुक्त होकर उनके विद्या के जाननेवाले विद्वान् रक्षा करें ॥११॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (अस्माकम्-इन्द्रः) अस्माकं राजा (समृतेषु ध्वजेषु) सङ्गतेषु भिन्नभिन्नराष्ट्रध्वजेषु स्वकीयं ध्वजमन्नयतु (अस्माकम्) अस्माकं खलु (याः इषवः) यानि वाणशस्त्राणि (ताः-जयन्तु) तानि जयं प्राप्नुवन्तु (अस्माकं वीराः) अस्माकं वीरसैनिका योद्धारः (उत्तरे भवन्तु) भिन्नभिन्नदेशस्थवीरसैनिकानामुपरि भवन्तु (अस्माकम्-उ-देवाः) अस्माकमेवाग्निविद्युत्प्रभृतयोऽस्त्रप्रयुक्तास्तद्विद्यावेत्तारो विद्वांसश्च (हवेषु) सङ्ग्रामेषु (अवत) रक्षत ॥११॥
########## 11 उद्धर्षय मघवन्नायुधान्युत्सत्वनाम् - त्रिष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उद्+ध॑र्षय मघव॒न्न् आयु॑धा॒न्य्
उत् सत्व॑नां+++(=योद्धॄणां)+++ माम॒कानां॒ महा॑ꣳसि।
उद् वृ॑त्र-हन् वा॒जिनां॒ वाजि॑ना॒न्य्+++(=वेगाः)+++
उद् रथा॑नां॒ जय॑ताम् एतु॒ घोषः॑ ॥
मूलम् ...{Loading}...
उद्ध॑र्षय मघव॒न्नायु॑धा॒न्युत्सत्व॑नां माम॒कानां॒ मनां॑सि ।
उद्वृ॑त्रहन्वा॒जिनां॒ वाजि॑ना॒न्युद्रथा॑नां॒ जय॑तां यन्तु॒ घोषाः॑ ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - इन्द्रः
- ऋषिः - अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- छन्दः - त्रिष्टुप्
Thomson & Solcum
उ꣡द् धर्षय मघवन्न् आ꣡युधानि
उ꣡त् स꣡त्वनाम् मामका꣡नाम् म꣡नांसि
उ꣡द् वृत्रहन् वाजि꣡नां वा꣡जिनानि
उ꣡द् र꣡थानां ज꣡यतां यन्तु घो꣡षाः
Vedaweb annotation
################## Strata Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
################## Pāda-label
popular
popular
popular
popular
################## Morph
ā́yudhāni ← ā́yudha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}
harṣaya ← √hr̥ṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
út ← út (invariable)
{}
māmakā́nām ← māmaká- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
mánāṁsi ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}
sátvanām ← sátvan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
út ← út (invariable)
{}
út ← út (invariable)
{}
vājínām ← vājín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
vā́jināni ← vā́jina- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}
vr̥trahan ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
ghóṣāḥ ← ghóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
jáyatām ← √ji- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}
ráthānām ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}
út ← út (invariable)
{}
yantu ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
पद-पाठः
उत् । ह॒र्ष॒य॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । आयु॑धानि । उत् । सत्व॑नाम् । मा॒म॒काना॑म् । मनां॑सि ।
उत् । वृ॒त्र॒ऽह॒न् । वा॒जिना॑म् । वाजि॑नानि । उत् । रथा॑नाम् । जय॑ताम् । य॒न्तु॒ । घोषाः॑ ॥
Hellwig Grammar
- ud
- [adverb]
- “up.”
- dharṣaya ← dharṣay ← √dhṛṣ
- [verb], singular, Present imperative
- “rape; attack; molest; overwhelm.”
- maghavann ← maghavan
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Indra; maghavan [word].”
- āyudhāny ← āyudhāni ← āyudha
- [noun], accusative, plural, neuter
- “weapon; āyudha [word].”
- ut ← ud
- [adverb]
- “up.”
- satvanām ← satvan
- [noun], genitive, plural, masculine
- “warrior.”
- māmakānām ← māmaka
- [noun], genitive, plural, masculine
- “mine.”
- manāṃsi ← manas
- [noun], accusative, plural, neuter
- “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”
- ud
- [adverb]
- “up.”
- vṛtrahan
- [noun], locative, singular, masculine
- “Indra.”
- vājināṃ ← vājinām ← vājin
- [noun], genitive, plural, masculine
- “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”
- vājināny ← vājināni ← vājina
- [noun], accusative, plural, neuter
- “race; emulation.”
- ud
- [adverb]
- “up.”
- rathānāṃ ← rathānām ← ratha
- [noun], genitive, plural, masculine
- “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”
- jayatāṃ ← jayatām ← ji
- [verb noun], genitive, plural
- “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”
- yantu ← i
- [verb], plural, Present imperative
- “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”
- ghoṣāḥ ← ghoṣa
- [noun], nominative, plural, masculine
- “sound; noise; cry; voice; ghoṣa [word]; station; Ghoṣa; post; twang.”
सायण-भाष्यम्
हे मघवन् इन्द्र अस्मदीयानि आयुधानि उद्धर्षय उत्कृष्टं हर्षय । प्रहरणेषूद्युक्तानि भवन्वित्यर्थः। मामकानां मदीयानां सत्वनां प्राणिनां सैनिकानां मनांसि च उत् हर्षय । हे वृत्रहन् इन्द्र वाजिनाम् अश्वानां वाजिनानि वेगाः उत् यन्तु । तथा जयतां रथानां घोषाः उत् यन्तु ॥
अथ तत्रैव विकल्पिताः पञ्चर्च उच्यन्ते— तत्र प्रथमामाह— २१८२ उद्धर्षयेति।
हे गघवन्निन्द्राऽऽयुधान्यस्मदीयोन्युद्धर्षय परकीयेभ्य उत्कृष्टानि कृत्वाऽस्मान्हर्षय।
मामकानां मदीयानां सत्व [ त्त्वा ] नां प्राणिनां वहांसि तेजांस्युत्कृष्टानि कृत्वा तान्हर्षय।
हे वृत्रहन्वाजिनामस्मदीयानामश्वानां वाजिनानि शीघ्रगमनान्युक्तृष्टानि कृत्वा हर्षय।
जयतां विजयं प्राप्नुवतां रथानामस्मदीयानां घोष उदेतु महाध्वनिरुद्गच्छतु।
Wilson
################# English translation:
“Excite, Maghavan, my weapons, (excite) the spirits of my heroes; slayer of Vṛtra, let the speed of thehorses be accelerated, let the noises of the chariots be increased.”
Jamison Brereton
Make our weapons bristle up, o bounteous one—up the minds of my own little warriors,
up, o Vr̥tra-smasher, the competitive spirits of the competitors. Up let the battle-cries of the conquering chariots go.
Griffith
Bristle thou up, O Maghavan, our weapons: excite the spirits of my warring heroes.
Urge on the strong steeds’ might, O Vrtra-slayer, and let the din of conquering cars go upward.
Geldner
Mach, du Gabenreicher, die Waffen, mache die Herzen meiner Krieger kampffroh, die Siegeskräfte der Streitrosse, o Vritratäter! Das Getöse der siegenden Wagen soll sich erheben!
Grassmann
Empor, o mächt’ger, richte unsre Waffen, empor die Geister meiner tapfern Helden, Empor der Rosse Kräfte, Vritratödter! es dring’ empor der Schall der Siegeswagen.
अधिमन्त्रम् (VC)
- इन्द्र:
- अप्रतिरथ ऐन्द्रः
- विराट्त्रिष्टुप्
- धैवतः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (मघवन्) हे सम्पत्तिसम्पन्न राजन् ! (आयुधानि) शस्त्रों को (उत्-हर्षय) उद्दीप्त कर तीक्ष्ण कर (मामकानाम्) मेरे (सत्वनाम्) बलवाले सैनिकों के (मनांसि) मनों को (उत्) उत्साहित कर (वाजिनाम्) घोड़ों के तथा घोड़ेवाले सवारों के (वाजिनानि) बलों को (उत्) बढ़ा-उन्नत कर (जयताम्) जीतते हुए (रथानाम्) यानों का (घोषाः) घोष-शब्द (उत्-यन्तु) ऊपर उठे, गूँजे ॥१०॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - संग्राम के लिये शासक को चाहिये कि वह शस्त्रों को तीक्ष्ण रखे-तीक्ष्ण बनाये और बलवाले सैनिकों के मन को उभारे, घोड़ों तथा घोड़ेवाले सवारों के बल को पौष्टिक भोजन तथा युद्धशिक्षा देकर बढ़ावे, रथयानों के घोष चलने सम्बन्धी तथा अस्त्र फेंकने सम्बन्धी घोषशब्द आकाश में गूँजें ॥१०॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (मघवन्) हे सम्पत्तिसम्पन्न राजन् ! (आयुधानि-उत्-हर्षय) शस्त्राणि खलूद्दीपय (मामकानां-सत्वनां मनांसि-उत्) मदीयानां बलवतां सैनिकानां मनांसि खलूद्वर्धय-उत्साहय (वृत्रहन्) हे पापशत्रुनाशक राजन् ! (वाजिनां-वाजिनानि-उत्) अश्वानामश्ववतां वा वीर्याणि “इन्द्रियं वै वीर्यं वाजिनम्” [ऐत० १।१३] उद्वर्धय (जयतां रथानां घोषाः) जयं कुर्वतां रथानां घोषाः (उत्-यन्तु) उपरि गच्छन्तु ॥१०॥
########## 12 उप प्रेत
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
उप॒ प्रेत॒ जय॑ता नरस्
स्थि॒रा व॑स् सन्तु बा॒हवः॑ ।
इन्द्रो॑ व॒श् शर्म॑ यच्छत्व्
अनाधृ॒ष्या यथा ऽस॑थ ।
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
मूलम्
उप॒ प्रेत॒ जय॑ता नरस्स्थि॒रा व॑स्सन्तु बा॒हवः॑ ।
इन्द्रो॑ व॒श्शर्म॑ यच्छत्वनाधृ॒ष्या यथाऽस॑थ ।
सायण-टीका
अथ द्वितीयामाह– उप प्नेतेति।
हे नरोऽस्मदीयाः पुरुषा उपप्रेत परसैन्यस्य समीपे प्रकर्षेण यच्छत।
ततो जयत विजयं प्राप्नुत।
वो युष्माकं बाहवः स्वकीयायुवैः प्रहरणेषु स्थिराः सन्तु।
यथा यूयमनाधृष्या असथ केनाप्यतिरस्कार्या भवय तथाऽयमिन्द्रो वो युष्माकं शर्म यच्छतु सुखं ददातु।
########## 13 अव॑सृष्टा॒ परा॑ पत॒
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
अव॑सृष्टा॒ परा॑ पत॒
शर॑व्ये॒ ब्रह्म॑-सꣳशिता ।
गच्छा॒मित्रा॒न् प्र [19] विश॒
मैषा॒ङ् कञ्च॒नोच्छि॑षः ।
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
मूलम्
अव॑सृष्टा॒ परा॑ पत॒ शर॑व्ये॒ ब्रह्म॑सꣳशिता ।
गच्छा॒मित्रा॒न्प्र [19] वि॒श॒ मैषा॒ङ्कञ्च॒नोच्छि॑षः ।
सायण-टीका
अथ तृतीयामाह— अवसृष्टेति।
हिंसिका हेतिः शरव्या।
हे शरव्ये ग्रह्मणा संशिता तीक्ष्णीकृता त्वमवसृष्टाऽस्माभिर्मुक्ता सती षरापत सहसा परसैन्यै पतिता भव।
पतित्वा अमित्राञ्शत्रून्नच्छ प्राप्नुहि।
प्राप्य च प्रविशैषां शत्रूणां शरीरमध्ये प्रवेशं कुरु।
प्रविश्य चैषां शत्रूणां मध्ये कंचन पुरुषं मोच्छिषोऽवशिष्टं मा कुरु।
सर्वानपि जहीत्यर्थः।
########## 14 मर्मा॑णि ते॒
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
मर्मा॑णि ते॒ वर्म॑भिश् छादयामि॒
सोम॑स् त्वा॒ राजा॒ ऽमृते॑ना॒भि व॑स्ताम् ।
उ॒रोर् वरी॑यो॒ वरि॑वस्+++(=धनम्)+++ ते अस्तु॒
जय॑न्त॒न् त्वाम् अनु॑ मदन्तु दे॒वाः ।
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
मूलम्
मर्मा॑णि ते॒ वर्म॑भिश्छादयामि॒ सोम॑स्त्वा॒ राजा॒मृते॑ना॒भि व॑स्ताम् ।
उ॒रोर्वरी॑यो॒ वरि॑वस्ते अस्तु॒ जय॑न्त॒न्त्वामनु॑ मदन्तु दे॒वाः ।
सायण-टीका
अथ चतुर्थीमाह— मर्माणि त इति।
हे यजमान ते तव मर्माणि वर्मभिः कवचैश्छादयामि।
सोमो रांजा त्वाममृतेन मरणनिवारकेण केनापि कवचविशेषेणाभिवस्ताममित आच्छादयतु।
ते तव वरिवो धनम् उरोर्वरीयोऽस्तु, अन्यदीयादधिकादप्यत्यन्तमधिकमस्तु।
जयन्तं विजयं प्राप्नुवन्तं त्वां देवा अनुप्रदात्वनूकूला भूत्वा हृष्यन्तु।
विश्वास-प्रस्तुतिः
यत्र॑ बा॒णास् स॒म्पत॑न्ति
कुमा॒रा वि॑शि॒खा इ॑व +++(चपलाः)+++।
इन्द्रो॑ न॒स् तत्र॑ वृत्र॒हा
वि॑श्वा॒हा शर्म॑ यच्छतु ॥ [20]
मूलम्
यत्र॑ बा॒णास्स॒म्पत॑न्ति कुमा॒रा वि॑शि॒खा इ॑व ।
इन्द्रो॑ न॒स्तत्र॑ वृत्र॒हा वि॑श्वा॒हा शर्म॑ यच्छतु ॥ [20]
सायण-टीका
अथ पञ्जमीमाह— यत्र बाणाइति।
यत्र यस्मिन्युद्धे बाणाः परैमुक्ताः संपतन्तीतश्चेतश्च संभूय पतन्ति।
तत्र दृष्टान्तः कूमारा विशिखा इव, [ यथा ] मुण्डित शिरस्का विशीर्णकेशा वाऽत्यन्तं वालाश्चपलाः सन्न इतश्चेतश्च गच्छन्ति तद्वत्।
तत्र युद्धेऽयमिन्द्रो विश्वाहा परकीयसर्वप्राणिघाती वृत्रहा विशेषतो वैरिघाती संन्नोऽस्मभ्यं शर्म यच्छतु सुखं ददातु ।
सायणोक्त-विनियोगः
आशुः शिशान इत्येतत्सूक्तं विनियुङ्क्ते —
— २१८३ “देवासुराः संयत्ता आसन्ते देवा एतदप्रतिरथमपश्यन्तेन वे तेऽप्रत्यसुरानजयन्तदप्रतिरथस्याप्रतिरथत्वं यदप्रतिरथं द्वितीवो होताऽन्वाहाप्रत्येव तेन यजमानो भ्रातृव्याञ्जयत्यथो अनभिजितमेवाभि जयति” [सं. का. ५ प्र. ४ अ. ६] इति।
यदा देवाश्चासुराश्च युद्धायोद्यतास्तदानीं देवा विजयप्रदत्वेनाप्रतिरथाख्यमतत्सूक्तमपश्यन्।
- तेनैवं यजमानः सर्वान्भ्रातृव्यान्प्रतिकूलराहित्यं यथा भवति तथैव जयति।
अपि च पूर्वमनभिजितमपि धनं देशाविशेषं वा सर्वथाविजयत्येव।
सूक्तमप्त्रसंख्यां विधत्ते–
दशर्चं भवति दशाक्षरा विराड्विरजेमौ लोकौ विधृतावनयोर्लोकयोर्विधृत्या अथो दशाक्षरा विराडन्नं विराड्विराज्येवान्नाद्ये प्रति तिष्ठति” (सं. का. ५ प्र. ४ अ. ६) इति।
अस्मिन्ननुवाके समाम्नातानामुद्धर्षयेत्यादीनां पञ्चानां विकल्पार्थत्वात्सूक्तगता ऋचो दशैव संपद्यन्ते।
विराद्छन्दसो दशक्षरत्वात्तस्य च्छन्दसः सामर्थ्थेनैव लोक्योर्विधृतत्वात्तयोर्विधृत्यर्थमिदं दशर्चं सूक्तं संपद्यते।
अपि च दशाक्षरत्त्व विराट्छन्दसोऽन्नहेतुत्वेनान्नत्वाद्दशसंख्याद्वारा तस्मिन्नन्नाद्ये प्रतितिष्ठति।
अथ पूर्वानुवाकोक्तविमान इत्यादिमन्त्रद्वयसाध्यमश्मनिधानं विधत्ते–
“असदिव वा अन्तरिक्षमन्तरिक्षनिवाऽऽग्नीघ्रेऽश्मानं नि दधाति सत्त्वाय” (सं. का. ५ प्र. ४ अ. ६) इति।
भूमिवन्मूर्तस्वरूपाभावादिदमन्तरिक्षमविद्यमानसदृशं भवति।
अन्तरिक्षसदृशं चाऽऽग्नीध्रं हविर्धानशकलग्रहसादनादीनामभावेन शून्यत्वप्रतिभानात्।
अतः शून्यत्वनिवारणेन च सुसद्भावाय तत्रापि कंचिदश्मानं निदध्यात्।
मन्त्रद्वित्वं प्रशंसति— “द्वाभ्यां प्रतिष्ठित्यै” [सं. का. ५ प्र. ४ अ. ६] इति।
*अत्र तेन वै तेऽप्रत्यसुरानित्यादिंहोताऽन्वाहेत्यन्तसंहितावाक्यस्य व्याख्यानं त्रुटितम्।
२१८४ प्रथममन्त्रे विमानशब्दस्य तात्पर्यं दर्शयति —
“विमान एष दिवो मध्य आस्त इत्याह व्येवतया मिमीते” [सं. का. ५ प्र. ४ अ. ६] इति।
“एतयर्चा पूर्वं शून्यमाग्नीध्रं वस्तु विशिष्टं यथा भवति तथा मिमीत एव प्रमितं क्ररोत्येव।
द्वितीममन्त्रे पृश्निशब्दतात्पर्यं दर्शयति —
“मध्ये दिवो निहितः पृश्निरश्मेत्याहान्यं वै पृप्श्यन्नमेवाव रुन्धे” (सं. का. ५ प्र. ४ अ. ६) इति।
पक्वं शाल्यन्नं श्वेतं भवति।
अतः श्वेतेनाश्मना तादृशमन्नं प्राप्नोति।
इन्द्रं विश्वा अवीवृधन्नित्यादिमन्त्रचतुष्टयसाध्यं गमनं विधत्ते–
“चतसृभिरा षुच्छादेति चत्वारि छन्दाꣳ सि छन्दोभिरेव” (सं. का. ५ प्र. ४ अ. ६) इति।
आग्नीघ्रान्निर्गत्य पुच्छपर्यन्तमेतैर्मन्त्रैर्गच्छेत्।
गायत्र्यादीनां मुख्यच्छन्दसां चतुष्ट्वान्मन्त्रसंख्यायाश्छन्दोभिरेव युक्तो गतवान्भवति।
प्रथममन्त्रस्य प्रथमपादेऽवीवृधन्निति पदस्म तात्पर्यं दर्शयति —
“इन्द्रं विश्वा अवीवृधन्नित्याह वृद्धिमेवोपावर्तते” (सं. का. ५ प्र. ४ अ. ६) इति।
तत्रैव चतुर्थपादे वाजशब्दतात्पर्यं दर्शयति —
“वाजानाꣳ सत्पतिं पतिमित्याहान्नं वै वाजोऽन्नमेवाव रुन्धे” (सं. का. ५ प्र. ४ अ. ६) इति।
“सुम्नहूर्यज्ञो देवाꣳ आ च वक्षदित्याह प्रङ्वा वै पशवः सुम्नं प्रजामेव पशूनात्मन्धत्ते” [सं. का. ५ प्र. ४ अ. ६] इति।
अस्मिन्नेव मन्त्र उत्तरभागस्य तात्पर्यं दर्शयति —
“यक्षदग्निर्देवो देवाꣳ आ च यक्षदित्याह स्वमाकृत्यै” [सं. का. ५ प्र. ४ अ. ६] इति।
देवाꣳ आ च वक्षदित्युक्या तान्देवान्स्वगतान्स्वाधीनान्करोति।
२१८५ तृतीयमन्त्रगतयोरुद्ग्राभनिग्राभशब्देयास्तात्पर्यं दर्शयति —
“वाजस्य मा प्रसवेनोद्ग्राभेणोदग्रभीदित्यहासौ वा आदित्य उद्यन्नुद्ग्राभ एष निम्रोचन्निग्राभो ब्रह्मणैवाऽऽत्मानमुद्गृह्णाति ब्रह्मणा भ्रातृव्यं निगृह्णाति” [सं. का. ५ प्र. ४ अ. ६] इति।
ऊर्ध्वग्रहणवाचिनोद्ग्राभशब्देनोद्गच्छन्निग्राभशब्देनाधो गच्छन्नसावादित्यो लक्ष्यते।
अतस्तदुभयप्रतिपादकेन मन्त्रेणाऽऽत्मानमुद्गृह्णाति उत्कर्षं प्रापयति।
स्वभ्रातृघ्यं निगृह्णाति निग्रहं प्रापयति।
अत्र विनियोगसंग्रहः—
आशुरित्यप्रतिरथं होताऽन्वाह दशर्चकम्।
उद्धर्षति विकल्पार्था मन्त्राः पञ्चदशेरिताः॥
इति ।
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे षष्ठप्रपाठके चतुर्थोऽनुवाकः ॥
४ ॥