सहस्र शीर्षा

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

सह᳓स्रशीर्षा पु᳓रुषः
सहस्राक्षः᳓ सह᳓स्रपात्
स᳓ भू᳓मिं विश्व᳓तो वृत्वा᳓
अ᳓त्य् अतिष्ठद् दशाङ्गुल᳓म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
púruṣaḥ ← púruṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahásraśīrṣā ← sahásraśīrṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahasrākṣáḥ ← sahasrākṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahásrapāt ← sahásrapad- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhū́mim ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvátas ← viśvátas (invariable)

vr̥tvā́ ← √vr̥- (root)

áti ← áti (invariable)

atiṣṭhat ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

daśāṅgulám ← daśāṅgulá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

स॒हस्र॑ऽशीर्षा । पुरु॑षः । स॒ह॒स्र॒ऽअ॒क्षः । स॒हस्र॑ऽपात् ।
सः । भूमि॑म् । वि॒श्वतः॑ । वृ॒त्वा । अति॑ । अ॒ति॒ष्ठ॒त् । द॒श॒ऽअ॒ङ्गु॒लम् ॥

• sahasraśīrṣā ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasraśīrṣā ← śīrṣā ← śīrṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “head; śīrṣan [word].”

• puruṣaḥ ← puruṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa; puṃvajra; puruṣa; servant; puruṣa [word]; assistant; soldier; soul; commoner; generation; people; doll.”

• sahasrākṣaḥ ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrākṣaḥ ← akṣaḥ ← akṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “eye; akṣa [word]; hole.”

• sahasrapāt ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrapāt ← pād
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pād [word]; foot.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• bhūmiṃ ← bhūmim ← bhūmi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• viśvato ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• vṛtvāty ← vṛtvā ← vṛ
• [verb noun]
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• vṛtvāty ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• atiṣṭhad ← atiṣṭhat ← sthā
• [verb], singular, Imperfect
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• daśāṅgulam ← daśa ← daśan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ten; tenth; daśan [word].”

• daśāṅgulam ← aṅgulam ← aṅgula
• [noun], accusative, singular, neuter
• “finger; finger.”

सर्वप्राणिसमष्टिरूपो ब्रह्माण्डदेहो विराडाख्यो यः पुरुषः सोऽयं सहस्रशीर्षा । सहस्रशब्दस्योपलक्षणत्वादनन्तैः शिरोभिर्युक्त इत्यर्थः । यानि सर्वप्राणिनां शिरांसि तानि सर्वाणि तद्देहान्तःपातित्वात्तदीयान्येवेति सहस्रशीर्षत्वम् । एवं सहस्राक्षित्वं सहस्रपादत्वं च । सः पुरुषः भूमिं ब्रह्माण्डगोलकरूपां विश्वतः सर्वतः वृत्वा परिवेष्ट्य दशाङ्गुलं दशाङ्गुलपरिमितं देशम् अत्यतिष्ठत् अतिक्रम्य व्यवस्थितः । दशाङ्गुलमित्युपलक्षणम् । ब्रह्माण्डाद्बहिरपि सर्वतो व्याप्यावस्थित इत्यर्थः॥

अत्र पुरुषाख्या पेक्षितावरणस्थानीयं देहविशेषं महापुरुषस्य निरूपयति - सहस्रशीर्षा अनेकशिरस्कः । ‘शीर्षञ्छन्दसि’ इति शीर्षन्भावः । पुरि शेते इति पुरुषः । पृषोदरादिः । सहस्राक्षो ऽनेकदृष्टिः । ‘बहुव्रीही सक्थ्यक्ष्णोः’ इति षच् समासान्तः । सतिशिष्टस्समासान्तस्वरः प्रर्वतते । सहस्रपाद् अनेकचरणः । ‘सङ्ख्यासुपूर्वस्य’ इति पादशब्दस्य पद्भावः । सर्वत्र शिरःप्रभृतिकार्यसद्भावात् शिरः प्रभृतीनामनेकत्वम् । यद्वा - ‘पुरुष एवेदं सर्वम्’ इति तस्य विश्वात्मत्वाद् अस्मदादिसम्बन्धिनः शिरःप्रभृतयोऽवयवास् तस्यैवावयवा इति तेषामनेकत्वोपपत्तिः । सः पुरुषः भूमि भृम्यादीन् विकारान् विश्वतः सर्वतः वृत्वा व्याप्य मृदिव घटादीन् स्वाभेदेन छादयित्वा अत्यतिष्ठद् अतीत्य तिष्ठत्य् अतिक्रम्य विकारावस्थां स्वेनैव रूपेण तिष्ठति दशाङ्गुलं दशाङ्गुलिप्रमाणावच्छिन्नम् । दश अङ्गुलयः प्रमाणम् अस्येत्य् अर्हीयस्य ‘अध्यर्धपूर्व’ इति लुक् , ‘तत्पुरुषस्याङ्गलेः’ इत्यच् समासान्तः । अत्र सामर्थ्यात् हृदयाकाशपरिग्रहः । हृदयाकाशस्यैव दशाङ्गुलमित्याख्येति केचित् । हृदयं दहरं गगनं पुरुष इति पर्यायः । यद्वा - सर्गप्रकरणमिदं, अतो विकारजातं भूम्यादिकं सर्वं वृत्वा पदेनैव घनमावृत्य दशाङ्गुलमतितिष्ठति दशाङ्गुलादधोऽधिष्ठानं न करोति, अत एव भूमेर्दशाङ्गुलादधोऽङ्कुरादेरनुत्पत्तिः । सर्वगतत्वेऽपि पुरुषस्य सिसृक्षोपधानमूलकारणात्मकत्वात् सर्वकार्यदेशव्याप्त्यैव स्वप्रयोजनसम्पादनात् तदेव तस्य सर्वगतत्वमिति दशाङ्गलात्परतो न व्याप्नोति प्रयोजनाभावादिति केचित् ॥

English translation:

“Puruṣa, who has a thousand heads, a thousand eyes, a thousand feet, investing the earth in alldirections, exceeds (it by a space) measuring ten fingers.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Puruṣa = embodied spirit; or, virāj, the aggregate ofall living beings, spirit embodied in the egg of Brahmā, i.e., the universal spirit animating all creation. Thousand= an infinite number; the human soul, extending from the navel, takes upits abode in the heart or the humanbreast; the supreme soul, having animated the universe, is present in man, either in a minute form or of definitedimensions

The Man has a thousand heads, a thousand eyes, and a thousand feet. Having covered the earth on all sides, he extended ten fingers’ breadth beyond.

A THOUSAND heads hath Purusa, a thousand eyes, a thousand feet.
On every side pervading earth he fills a space ten fingers wide.

Tausendköpfig, tausendäugig, tausendfüßig ist Purusa; er bedeckte vollständig die Erde und erhob sich zehn Finger hoch darüber.

Tausendköpfig war der Urmensch, tausendäugig, tausendfüssig; nachdem er die Erde von allen Seiten überdeckt hatte, ragte er noch zehn Finger lang darüber hinaus.

Пуруша – тысячеглавый.
Тысячеглазый, тысяченогий.
Со всех сторон покрыв землю,
Он возвышался (над ней еще) на десять пальцев.

• पुरुषः
• नारायणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

इस सूक्त में सब जड़जङ्गमका उत्पादक स्वामी परमात्मा है तथा जीवों के लिये भोग अपवर्ग देनेवाला है इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुषः) सब जगत् में पूर्ण परमात्मा (सहस्रशीर्षा) असंख्यात शिरवाला-अनन्तज्ञानशक्तिमान् (सहस्राक्षः) असंख्यात चक्षुवाला-अनन्तदर्शनशक्तिवाला (सहस्रपात्) असंख्यात गतिवाला-विभुगतिवाला (सः) वह (भूमिम्) भुवन-ब्रह्माण्ड को (विश्वतः) सब ओर से (वृत्वा) व्याप्त होकर (दशाङ्गुलम्) दशअङ्गुलियों से मापनेयोग्य-स्थूल सूक्ष्म दश भूतों से युक्त या पैर की दशअङ्गुलियों-पादमात्र जगत् को भी (अत्यतिष्ठत्) लाँघ वर्तमान है ॥१॥

भावार्थभाषाः - जगत् में पूरण पुरुष परमात्मा अनन्त ज्ञानवान्, अनन्तदर्शन शक्तिमान्, अनन्त गतिमान्-विभुगतिमान् है, उसके सम्मुख सारा ब्रह्माण्ड एकदेशी अल्प है। सब स्थूल सूक्ष्म भूतमय ब्रह्माण्ड को व्यापकर अपने अन्दर रख इसके बाहिर भी वर्तमान है ॥१॥

अत्र सूक्ते सर्वस्य जडजङ्गमस्योत्पादयिता स्वामी च परमात्मा तथा जीवेभ्यो भोगापवर्गविधाता चेत्येवमादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुषः) विश्वस्मिन् जगति पूरणः परमात्मा (सहस्रशीर्षा) असंख्यातशिरस्कोऽनन्तज्ञानशक्तिमान् (सहस्राक्षः) असंख्यात-चक्षुष्मान्-अनन्तदर्शनशक्तिमान् (सहस्रपात्) असंख्यातगतिको विभुगतिमान् (सः) स खलु (भूमिं-विश्वतः-वृत्वा) भुवनं ब्रह्माण्डं सर्वतो व्याप्य (दशाङ्गुलम्-अत्यतिष्ठत्) दशभिरङ्गुलिभिर्मातव्यं स्थूलसूक्ष्मभूतदशकान्वितं यद्वा पादमात्रदशाङ्गुलपरिमितं ब्रह्माण्डं यथोक्तम्−“पादोऽस्य विश्वा भूतानि” तदतिक्रम्यातिष्ठद् वर्तमानोऽस्ति ॥१॥

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

पु᳓रुष एवे᳓दं᳓ स᳓र्वं
य᳓द् भूतं᳓ य᳓च् च भ᳓वियम्
उता᳓मृतत्व᳓स्ये᳓शानो
य᳓द् अ᳓न्नेनातिरो᳓हति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
evá ← evá (invariable)

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

púruṣaḥ ← púruṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sárvam ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhávyam ← bhávya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhūtám ← √bhū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ca ← ca (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

amr̥tatvásya ← amr̥tatvá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ī́śānaḥ ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:MED}

utá ← utá (invariable)

ánnena ← ánna- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

atiróhati ← √ruh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पुरु॑षः । ए॒व । इ॒दम् । सर्व॑म् । यत् । भू॒तम् । यत् । च॒ । भव्य॑म् ।
उ॒त । अ॒मृ॒त॒ऽत्वस्य॑ । ईशा॑नः । यत् । अन्ने॑न । अ॒ति॒ऽरोह॑ति ॥

• puruṣa ← puruṣaḥ ← puruṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa; puṃvajra; puruṣa; servant; puruṣa [word]; assistant; soldier; soul; commoner; generation; people; doll.”

• evedaṃ ← evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• evedaṃ ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sarvaṃ ← sarvam ← sarva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• bhūtaṃ ← bhūtam ← bhū
• [verb noun], nominative, singular
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yac ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• bhavyam ← bhū
• [verb noun], nominative, singular
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• utāmṛtatvasyeśāno ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utāmṛtatvasyeśāno ← amṛta
• [noun]
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• utāmṛtatvasyeśāno ← tvasya ← tva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• utāmṛtatvasyeśāno ← īśānaḥ ← īś
• [verb noun], nominative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• annenātirohati ← annena ← anna
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• annenātirohati ← atirohati ← atiruh ← √ruh
• [verb], singular, Present indikative

यद् इदम् वर्तमानं जगत्सर्वं पुरुष एव।
यच् च भुतम् अतीतम् जगद् यच् च भव्यं भविष्यज्जगत् तदपि पुरुष एव। यथास्मिन् कल्पे वर्तमानाः प्राणि-देहाः सर्वेऽपि विराट्-पुरुशस्यावयवाः - तथैवातीतागमिनोर् अपि कल्पयोर् द्रष्टव्यम् इत्य् अभिप्रायः।
उताऽपि चामृतत्वेस्य देवत्वस्यायम् ईशानः स्वामी।
यद् यस्मात् कारणादन्नेन प्राणिनां भोग्येनाऽन्नेन निमित्त-भूतेनाऽति-रोहति स्वकीयां कारणावस्थाम् अतिक्रम्य परिदृश्यमानाम् जगद्-अवस्थां प्राप्नोति, तस्मात् प्राणिनां कर्म-फल-भोगाय जगद्-अवस्था-स्वीकारान् नेदम् तस्य वस्तुत्वम् इत्य् अर्थः॥२॥

2इदानीं पुरुषस्य वैश्वरूप्यमाह - पुरुष एवेति ॥ इदं प्रत्यक्षेण दृश्यमानं व्यक्तं स्थावरजङ्गमात्मकं यद्वर्तमानं सर्वं यच्च भूतम् अतीतं यच्च भव्यं भविष्यद् एतत्सर्वं पुरुष एव पुरुषस्यैवायं परिणामः । उत अपि च अयं पुरुषो ऽमृतत्वस्य देवत्वस्यापि ईशानः समर्थः प्रसन्नो ऽमृतत्वमपि प्रापयितुं शक्नोति । देवानामपीश्वर इति यावत् । यच्च अन्नेन अदनीयेन निमित्तेन अतिरोहति कारणावस्थामतीत्य कार्यात्मना जायते मर्त्यादि, तस्यापीशान इत्येव अयोनिजानामन्नरसपरिणामानां चेशान इति ॥

English translation:

“Puruṣa is verily all this (visible world), all that is, and all that is to be; he is also the lord of immortality;for he mounts beyond (his own condition) for the food (of living beings).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

He mounts: liṭ, since he rises beyond byfood; or, he is that which grows by nourishment; or, that which expands by nourshment;

Annena = prāṇināmbhoghenānnena nimittabhūtena; “inasmuch as he assumes the condition of the world in order that sentientbeings may enjoy the fruit of their acts (prāṇinām karmaphalabhogāya), that is not his true nature”: thesupreme spirit, which in its own state is inert and undiscernible, becomes the visible world, that living beings mayreap the fruit of their acts since they acquire mokṣa or final liberation, the supreme spirit is the lord of immortality;

Anna = matter (Muṇḍaka Upaniṣad 1.8

The Man alone is this whole (world): what has come into being and what is to be.
Moreover, he is master of immortality when he climbs beyond (this
world) through food.

This Purusa is all that yet hath been and all that is to be;
The Lord of Immortality which waxes greater still by food.

Purusa allein ist diese ganze Welt, die vergangene und die zukünftige, und er ist der Herr über die Unsterblichkeit und auch über das, was durch Speise noch weiter wächst.

Der Urmensch ist alles dies, was gewesen ist, und was sein wird; er gebietet über das Unsterbliche, was durch Speise [Opferspeise] noch höher wächst [herrlicher wird].

В самом деле, Пуруша – это вселенная,
Которая была и которая будет.
Он также властвует над бессмертием.
Потому что перерастает (все) благодаря пище.

• पुरुषः
• नारायणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुषः-एव) परमपुरुष परमात्मा ही (अमृतत्वस्य-ईशानः) मोक्ष का स्वामी अधिष्ठाता है (उत) और (इदं सर्वं यत्-भूतं यत्-च भव्यम्) यह सब जो उत्पन्न हुआ, जो होनेवाला जगत् है तथा (यत्-अन्नेन-अतिरोहति) जो अन्न-भोजन से बढ़ता है जीवमात्र, उसका भी परमपुरुष परमात्मा स्वामी है ॥२॥

भावार्थभाषाः - परमपुरुष परमात्मा जीवमात्र का तथा तदर्थ भोग अपवर्ग-मोक्ष का एवं सब उत्पन्न हुए होनेवाले जगत् का स्वामी है, ऐसा मान कर उसकी स्तुति करनी चाहिए ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुषः-एव) परमपुरुषः परमात्मैव (अमृतत्वस्य-ईशानः) मोक्षस्य स्वामी तथाऽधिष्ठाताऽस्ति “अमृतत्वस्यापि मोक्षस्यापि-ईशानः” [यजुः उव्वटः] (उत) अपि च (इदं सर्वं यत्-भूतं यत्-च भव्यम्) एतत् सर्वं यद् भूतं गतं यच्च भवितव्यं जगत् तथा (यत्-अन्नेन-अतिरोहति) यच्च भोजनेन वर्धते “जीवजातमन्नेनातिरोहति-उत्पद्यते तस्य सर्वस्य चैवेशानः” [यजु० महीधरः] तस्यापि परमपुरुषः परमात्मा स्वामी ह्यस्ति ॥२॥

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

एता᳓वान् अस्य महिमा᳓
अ᳓तो ज्या᳓यांश् च पू᳓रुषः
पा᳓दो ऽस्य वि᳓श्वा भूता᳓नि
त्रिपा᳓द् अस्यामृ᳓तं दिवि᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

etā́vān ← etā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahimā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átas ← átas (invariable)

ca ← ca (invariable)

jyā́yān ← jyā́yaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pū́ruṣaḥ ← pū́ruṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhūtā́ni ← √bhū- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

pā́daḥ ← pā́da- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tripā́t ← tripád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ए॒तावा॑न् । अ॒स्य॒ । म॒हि॒मा । अतः॑ । ज्याया॑न् । च॒ । पुरु॑षः ।
पादः॑ । अ॒स्य॒ । विश्वा॑ । भू॒तानि॑ । त्रि॒ऽपात् । अ॒स्य॒ । अ॒मृत॑म् । दि॒वि ॥

• etāvān ← etāvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “such(a); such(a).”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• mahimāto ← mahimā ← mahiman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “greatness; power; mahiman.”

• mahimāto ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• jyāyāṃś ← jyāyān ← jyāyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “better; elder; greater; bigger.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pūruṣaḥ ← pūruṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa.”

• pādo ← pādaḥ ← pāda
• [noun], nominative, singular, masculine
• “foot; one-fourth; beam; pāda; foot; foundation; pāda [word]; leg; leg; animal foot; step; foot; footfall; verse.”

• ‘sya ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhūtāni ← bhūta
• [noun], nominative, plural, neuter
• “being; ghost; mahābhūta; monster; past; Bhūta; world; bhūta [word]; being; mythical monster; animal; entity.”

• tripād ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tripād ← pād
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pād [word]; foot.”

• asyāmṛtaṃ ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyāmṛtaṃ ← amṛtam ← amṛta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

अतीतानागत-वर्तमान-रूपं जगद् यावद् अस्ति एतावान् सर्वोऽप्य् अस्य पुरुषस्य महिमा। स्वकीय-सामर्थ्य-विशेषः। न तु तस्य वास्तव-स्वरूपम्।+++(5)+++ वास्तवस्तु पुरुषोऽतो महिम्नोऽपि ज्यायान्। अतिशयेनाधिकः। एतच्चोभयं स्पष्टीक्रियते। अस्य पुरुषस्य विश्वा सर्वाणि भूतानि कालत्रयवर्तीनि प्राणिजातानि पादः। चतुर्थोऽंशः। अस्य पुरुषस्यावशिष्टं त्रिपात्स्वरूपममृतं विनाशरहितं सद्दिवि द्योतनात्मकेस्वप्रकाशस्वरूपे व्यवतिष्ठत इति शेशः। यद्यपि सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म। तै. आ. ८-१- उ. २-१। इत्याम्नातस्य परब्रह्मन इयत्ताभावात्पादचतुष्टयं निरूपयितुमशक्यं तथापि जगदिदं ब्रह्मस्वरूपपेक्षयाल्पमिति विवक्षितत्वात्पादत्वोपन्यासः॥३॥

3एतावानिति ॥ एतावान् एतत्प्रमाणः यन् मर्त्या अमर्त्याश्च एतावान् अस्य पुरुषस्य महिमा महत्कर्म विभूतिरित्यर्थः, न त्वयमेतावान् । अयं तु पुरुषो ऽतोऽपि यथोक्तान् मर्त्यामर्त्यलक्षणात् कार्यवर्गाज् ज्यायान् वृद्धतरः नेतावानेवेति मन्तव्यः । तत्कथमित्याह - पाद एकदेशो ऽस्य विश्वा भूतानि भूतजातान्य् अल्पांशो व्यक्तात्मना वर्तते । पादमात्रत एव सर्गप्रतिसर्गयोः प्रवृत्तिः । अस्य सम्बन्ध्य् अपरं त्रिपात् पादत्रयात्मकं व्यक्तप्रमाणात्त्रिगुणं महाप्रमाणम् एकदेशान्तरम् अमृतम् अविकारित्वेन चेतनरूपेण दिवि द्योतनवत्य् आदित्यमण्डले परमपुरुषशरीरभूते वर्तते । उक्तं च ‘स यश्चायं पुरुषे । यश्चासावादित्ये । स एकः ।’ इति । त्रयः पादा यस्येति ‘सङ्ख्यासु पूर्वस्य’ इति लोपः ‘द्वित्रिभ्यां पद्दन्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । पुरुषस्यापरिमितत्वान् न चतुर्थांशवचनः पादशब्दः ॥

English translation:

“Such is his greatness; and Puruṣa is greater even than this; all beings are one-fourth of him; his otherthree-fourths, (being) immortal, (abide) in heaven.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Such is his greatness: i.e., the greatness of Puruṣa is as vastas the world of past, present, and future beings

So much is his greatness, but the Man is more than this:
a quarter of him is all living beings; three quarters are the immortal in heaven.

So mighty is his greatness; yea, greater than this is Purusa.
All creatures are one-fourth of him, three-fourths eternal life in heaven.

Solches ist seine Größe und noch gewaltiger als dies ist Purusa. Ein Viertel von ihm sind alle Geschöpfe, drei Viertel von ihm ist das Unsterbliche im Himmel.

So bedeutend ist seine Grösse, und noch grösser ist der Urmensch; ein Viertel von ihm sind alle Geschöpfe, und drei Viertel von ihm die Welt der Unsterblichen im Himmel.

Таково его величие,
И еще мощнее этого (сам) Пуруша.
Четверть его – все существа.
Три четверти его – бессмертие на небе.

• पुरुषः
• नारायणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (एतावान् महिमा-अस्य) यह जड़-जङ्गम प्रसार या संसार इस परम पुरुष परमात्मा का महिमा-महत्त्वसूचक व्यापार है (अतः-ज्यायान् पूरुषः) इससे बड़ा वह परमात्मा है (विश्वा भूतानि-अस्य पादः) साड़ी जड़-जङ्गम वस्तुएँ इसके पादमात्र हैं (अस्य त्रिपात्) इस परमात्मा का त्रिपाद्रूप (दिवि-अमृतम्) प्रकाशमय स्वरूप में अमृत है ॥३॥

भावार्थभाषाः - सारा संसार उसके एकदेश में है, वह परमात्मा इससे महान् है, तथा ये सारी जड़-जङ्गम वस्तुएँ उसके एक पादमात्र हैं, उसका अमृतस्वरूप त्रिपाद तो प्रकाशस्वरूप में है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एतावान्-महिमा-अस्य) एतावान् जडजङ्गमरूपः प्रसारः संसारो वाऽस्य परमपुरुषस्य परमात्मनो महिमा महत्त्वसूचको व्यापारः (अतः-ज्यायान् पूरुषः) अस्माज्ज्येष्ठः स परमात्मा (विश्वा-भूतानि-अस्य पादः) सर्वाणि भूतानि जडजङ्गमानि वस्तूनि खल्वस्य पाद एव (अस्य त्रिपात्-दिवि-अमृतम्) अस्य परमात्मनस्त्रिपाद्रूपं द्योतनात्मके स्वरूपेऽमृतं विद्यते ॥३॥

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त्रिपा᳓द् ऊर्ध्व᳓ उ᳓द् ऐत् पु᳓रुषः
पा᳓दो ऽस्येहा᳓भवत् पु᳓नः
त᳓तो वि᳓ष्वङ् वि᳓ अक्रामत्
साशनानशने᳓ अभि᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
ait ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

púruṣaḥ ← púruṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tripā́t ← tripád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

pā́daḥ ← pā́da- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

púnar ← púnar (invariable)

akrāmat ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

tátas ← tátas (invariable)

ví ← ví (invariable)

víṣvaṅ ← víṣvañc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

sāśanānaśané ← sāśanānaśaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:DU}

त्रि॒ऽपात् । ऊ॒र्ध्वः । उत् । ऐ॒त् । पुरु॑षः । पादः॑ । अ॒स्य॒ । इ॒ह । अ॒भ॒व॒त् । पुन॒रिति॑ ।
ततः॑ । विष्व॑ङ् । वि । अ॒क्रा॒म॒त् । सा॒श॒ना॒न॒श॒ने इति॑ । अ॒भि ॥

• tripād ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tripād ← pād
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pād [word]; foot.”

• ūrdhva ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• ait ← i
• [verb], singular, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• puruṣaḥ ← puruṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa; puṃvajra; puruṣa; servant; puruṣa [word]; assistant; soldier; soul; commoner; generation; people; doll.”

• pādo ← pādaḥ ← pāda
• [noun], nominative, singular, masculine
• “foot; one-fourth; beam; pāda; foot; foundation; pāda [word]; leg; leg; animal foot; step; foot; footfall; verse.”

• ‘syehābhavat ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ‘syehābhavat ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ‘syehābhavat ← abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• punaḥ ← punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• tato ← tatas
• [adverb]
• “then; therefore; now; then; from there; subsequently; consequently; then; there; from that; for that reason; alternatively; consequently; furthermore.”

• viṣvaṅ ← viṣvañc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dispersed; viṣvañc [word].”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• akrāmat ← kram
• [verb], singular, Imperfect
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• sāśanānaśane ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sāśanānaśane ← aśana
• [noun], neuter
• “eating; food; diet; foodstuff.”

• sāśanānaśane ← anaśane ← anaśana
• [noun], accusative, dual, neuter
• “fast; seeking death by fasting.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

योऽयं त्रिपात् पुरुषः संसाररहितो ब्रह्मस्वरूपः सोऽयम् ऊर्ध्व उदैत् अस्मादज्ञानकार्यात्संसाराद्बहिर्भूतोऽत्रत्यैर्गुणदोषैरस्पृष्ट उत्कर्षेण स्थितवान्। तस्य अस्य सोऽयं पादः लेशः सोऽयम् इह मायायां पुनः अभवत् सृष्टिसंहाराभ्यां पुनःपुनरागच्छति । अस्य सर्वस्य जगतः परमात्मलेशत्वं भगवताप्युक्तं—- विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् ’ ( भ. गी. १०. ४२) इति । ततः मायायामागत्यानन्तरं विष्वङ् देवमनुष्यतिर्यगादिरूपेण विविधः सन् व्यक्रामत् व्याप्तवान् । किं कृत्वा । साशनानशने अभिलक्ष्य । साशनं भोजनादिव्यवहारोपेतं चेतनं प्राणिजातम् अनशनं तद्रहितमचेतनं गिरिनद्यादिकम् । तदुभयं यथा स्यात्तथा स्वयमेव विविधो भूत्वा व्याप्तवानित्यर्थः ॥

4एवमादित्यान्तरपुरुषरूपेण महापुरुषो विश्वस्य सर्गकारणमित्युक्तम् । इदानीं यज्ञपुरुषरूपेण महापुरुषस्य लोकसृष्टिकारणत्वं तदुभयात्मना च लोकस्थितिहेतुत्वं पुरुषस्याह - त्रिपादिति ॥ वेदानां प्रत्येकं त्रिभिस्त्रिभिः पादैस्सहितः पुरुषो यज्ञात्मा त्रिपात् । रूपस्वरावुक्तौ । वेदानां त्रींस्त्रीन् पादानुपादाय यज्ञो भूत्वा स पुरुष उर्ध्वम् उदैद् उर्ध्वमुद्गतवान् । यथा ‘गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्ति’ इति । अथ अस्य पुरुषस्य यज्ञात्मनः पादस् तुरीयांशः वेदानां चतुर्थभागा आत्मा इह आभवाद् अस्यां परिदृश्यमानायां सर्वभूतस्थितो कारणभावेन पुनःपुनर्भवति, यथा इष्टदेवतास्तुत्यादिभिस् तर्पयित्वा तत्फलेन यजमानान् संयोजयति ‘अग्नौ प्रास्ताहुतिः’ इति न्यायेन लोकानां स्थितिं निर्वतयति । आदित्यमण्डलगता चाहुतिरुदकभावेन रश्मिभिः क्रियते, रश्मिस्थं चोदकं यदा सर्वभूतानुग्रहसमर्थं भवति तदा तन्मध्यमस्थानीयवृष्टिरूपेण पातयित्वा अनेन ओषध्यादीनां स्थितिहेतुर्भवति । एवमयं पुरुषस्य पादः पुनःपुनराभवत्य् आवृत्यावृत्य स्थिति हेतुर्भवतीहत्यानाम् । लेट्याडागमः । ताभ्यां यज्ञादित्यप्रवृत्तिभ्यां समुपबृंहितपादो महापुरुषो विष्वङ् नानाञ्चनः व्यक्रामद् विविधं क्रामति कार्यवशाद् विविधं सर्पति साशनानशने अभिलक्ष्य । साशनम् अन्नाधीनस्थितिकं जराय्वण्डोद्भित्स्वेदजं चतुर्विधम् अनशनं देवजातम् । सत्यपि पारम्पर्येणान्नाधीनस्थितिकत्वे अस्मदादीनामिव साक्षादशनाभावादनशनत्वं देवजातस्य । तदुभयस्थितिमभिसन्धाय विष्वङ् व्यक्रामदिति । विष्वगञ्चतीत्य् ऋत्विगादिना क्विन् प्रत्ययः, ‘क्विन्प्रत्ययस्य कुः’ इति कुत्वम् ॥

Therefrom, he strode forth into everything, into those that eat (living beings) and those that do not

Before this statement, the Puruṣa is described with the term tripāt, which is a double entendre implying both three-fourths and three steps.+++(5)+++
This connection suggests that the sūkta was evidently composed during the rise of Viṣṇu along with the spread of the ādhvaryava tradition. Notably, this went hand-in-hand with Viṣṇu’s identification with the yajña (sacrifice), which is also the case with the Puruṣa

English translation:

“Three-fourths of Puruṣa ascended; the other fourth that remained in this world proceeds repeatedly,and, diversified in various forms, went to all animate and inanimate creation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Proceeds repeatedly: either inindividuals by death and birth, or in the world by its temporary dissolution and renovation;

Sāśanānaśane =those who eat and those who do not; i.e., the two classes of created things, those capable of enjoyment etc., asgods, men, animals, or incapable thereof, as mountains and rivers – conscious and unconscious creation

With his three quarters the Man went upward, but a quarter of him came to be here again.
From there he strode out in different directions toward what eats and what does not eat.

With three-fourths Purusa went up: onefourth of him again was here.
Thence he strode out to every side over what cats not and what cats.

Zu drei Vierteln stieg Purusa empor, ein Viertel von ihm verjüngte sich hienieden. Von dem aus ging er nach allen Seiten auseinander und erstreckte sich über alles was Speise ißt und was nicht ißt.

Mit drei Vierteln ging der Urmensch oben hinauf, ein Viertel von ihm erschien wieder hier, dann verbreitete er sich über alles, was Speise geniesst, und was sie nicht geniesst.

На три четверти взошел Пуруша вверх.
Четверть его возникла снова здесь.
Оттуда он выступил повсюду,
(Распространяясь) над тем, что ест (пищу) и что не ест.

• पुरुषः
• नारायणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिपात् पुरुषः) पूर्वोक्त वह अमृतरूप तीन पादों से युक्त परमात्मा (ऊर्ध्वः-उदैत्) नश्वर संसार से ऊपर स्थित है (अस्य पादः) इसका पादमात्र संसार (इह पुनः-अभवत्) इधर नश्वररूप में पुनः-पुनः उत्पन्न होता है (ततः) पश्चात्(साशनानशने-अभि) भोगसेवित-भोगनेवाले जीवात्मा को तथा भोगरहित न भोगनेवाले जड़ के प्रति (विष्वक्-व्यक्रामत्) विविध गुणवत्ता से व्याप्त होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - पूर्ण पुरुष परमात्मा अमृतरूप त्रिपाद इस संसार से ऊपर है, यह संसाररूप पाद पुनः-पुनः उत्पन्न होता है। इसके अन्दर भोगनेवाले जीव और न भोगनेवाले जड़ के अन्दर परमात्मा व्याप रहा है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिपात्-पुरुषः) पूर्वोक्तः सोऽमृतरूपपादत्रययुक्तः पुरुषः परमात्मा (ऊर्ध्वः-उदैत्) नश्वर-संसारत उपरि स्थितः (अस्य पादः) अस्य पादः संसाररूपः (इह पुनः-अभवत्) ऐहिकः पुनः पुनः भवति (ततः) पश्चात् (साशनानशने अभि) सभोगं जीवात्मानं तथा खल्वभोगं जडं तदुभयं च (विष्वक्-व्यक्रामत्) विविधतया विविधगुणवत्तया व्याप्नोति ॥४॥

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त᳓स्माद् विरा᳓ळ् अजायत
विरा᳓जो अ᳓धि पू᳓रुषः
स᳓ जातो᳓ अ᳓त्य् अरिच्यत
पश्चा᳓द् भू᳓मिम् अ᳓थो पुरः᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
ajāyata ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

tásmāt ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

virā́ṭ ← virā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

pū́ruṣaḥ ← pū́ruṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

virā́jaḥ ← virā́j- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

aricyata ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

áti ← áti (invariable)

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)

bhū́mim ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

paścā́t ← paścā́t (invariable)

purás ← purás (invariable)

u ← u (invariable)

तस्मा॑त् । वि॒राट् । अ॒जा॒य॒त॒ । वि॒ऽराजः॑ । अधि॑ । पुरु॑षः ।
सः । जा॒तः । अति॑ । अ॒रि॒च्य॒त॒ । प॒श्चात् । भूमि॑म् । अथो॒ इति॑ । पु॒रः ॥

• tasmād ← tasmāt ← tad
• [noun], ablative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• virāḍ ← virāj
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Virāj; eminence.”

• ajāyata ← jan
• [verb], singular, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• virājo ← virājaḥ ← virāj
• [noun], ablative, singular, feminine
• “Virāj; eminence.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• pūruṣaḥ ← pūruṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• aty ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• aricyata ← ric
• [verb], singular, Imperfekt Passiv
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• paścād ← paścāt
• [adverb]
• “subsequently; westward; paścāt [word]; after; back.”

• bhūmim ← bhūmi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• atho ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• atho ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• puraḥ ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

विष्वङ् व्यक्रामद् इति यदुक्तं तद् एवात्र प्रपञ्च्यते । तस्मात् आदिपुरुषात् विराट् ब्रह्माण्ड-देहः अजायत उत्पन्नः । विविधानि राजन्ते वस्तून्यत्रेति विराट् । विराजोऽधि विराड्-देहस्योपरि - तम् एव देहम् अधिकरणं कृत्वा पुरुषः तद्देहाभिमानी कश्चित् पुमान् अजायत ।
सोऽयं सर्ववेदान्तवेद्यः परमात्मा स्वयम् एव स्वकीयया मायया विराड्-देहं ब्रह्माण्ड-रूपं सृष्ट्वा तत्र जीव-रूपेण प्रविश्य ब्रह्माण्डाभिमानी देवतात्मा जीवोऽभवत् ।+++(4)+++ एतच् चाथर्वणिका उत्तर-तापनीये विस्पष्टम् आमनन्ति—-

स वा एष
भूतानीन्द्रियाणि विराजं देवताः कोशांश्च सृष्ट्वा
प्रविश्यामूढो मूढ इव व्यवहरन्न् आस्ते माययैव
(नृ. ता. २. १, ९)

इति । स जातः विराट् पुरुषः अत्यरिच्यत अतिरिक्तोऽभूत् । विराड्-व्यतिरिक्तो देव-तिर्यङ्-मनुष्यादिरूपोऽभूत् ।
पश्चात् देवादि-जीव-भावाद् ऊर्ध्वं भूमिं ससर्जेति शेषः । अथो भूमिसृष्टेर् अनन्तरं तेषां जीवानां पुरः ससर्ज ।
पूर्यन्ते सप्तभिर् धातुभिर् इति पुरः शरीराणि ॥॥१७॥

5इदानीं सृष्टिरुच्यते - तस्मात् प्रणवाख्यान् नारायणात् । अव्यक्तादिति केचित्, तदयुक्तं, तस्याप्रस्तुतत्वात् । तस्मात् प्रकृतान्महापुरुषाद् विराडजायत विविधं राजन्ति वस्तूनि यस्मिन् स विराट् मनस्सञ्ज्ञः प्रजापतिः । ततो विराजो अघि विराजमेवाधिकरणीकृत्य पुरुषोऽजायत दशहोत्राख्यः प्रजापतिः पुरुषसमष्ट्यात्मना अजायत । यथोक्तं ‘स मानसीन आत्मा जनानाम्’ इति । स वैराजः पुरुषः जातः प्रादुर्भावानन्तरम् अत्यरिच्यत स्वयमेव आत्मानमत्यरेचयत् । कर्मकर्तरि रूपम् । अनेकधाभावलक्षणं स्वरूपातिरेकमभजत भूतेन्द्रियादीन्यसृजतेति यावत् । उक्तं च ‘असतोऽधि मनोऽसृज्यत । मनः प्रजापतिमसृजत । प्रजापतिः प्रजा असृजत’ इति । पश्चादिति । भूतग्रामस्यान्ते भूमिम् अत्यरेचयत् । सामर्थ्यात् कर्मकर्तृभावो निवर्तते । एवम् आकाशादिपृथिव्यन्तानां तत्त्वानां सर्ग उक्तः । अथो अनन्तरं भूतसृष्टेः पुरः पुराणि शरीराणि सुरनरतिर्यगादीनां स्थावरादीनां च अत्यरेचयत् । पुर इत्यत्र छान्दसं विभक्त्युदात्तत्वम् । एवमिन्द्रियसर्गः पिण्डसर्गश्च प्रतिपादितः ॥

विष्वङ् व्यक्रामदिति यदुक्तं तदेव प्रपञ्च्यते । ततः तस्मात् आदिपुरुषात् विराट् ब्रह्माण्डदेहो अजायत जातः । विविधं राजन्ते वस्तनि अत्रेति विराट् । विराजः अधि विराड्देहस्योपरि तमेव देहम् अधिकरणं कृत्वा पुरुषः तदेहाभिमानी एक एव पुमान् अजायत । सर्ववेदान्तवेद्यः परमात्मा स्वमायया विराड्देहं ब्रह्माण्डरूपं सृष्ट्वा तत्र जीवरूपेण प्रविश्य ब्रह्माण्डाभिमानी देवतात्मा जीवोऽभवत् इत्यर्थः । एतञ्च अथर्वणोत्तरतापनीये स्पष्टमुक्तम् ‘स वा एष भूतानीन्द्रियाणि विराजं देवताः कोशांश्च सृष्ट्वात्र प्रविष्ट प्रविश्य अमूढो मूढ इव व्यवहरनास्ते माययैव’ (नृ.उ.ता.२-१-९) इति । किंच स जातो विराट्पुरुषः अत्यरिच्यत अतिरिक्तो देवतिर्यमनुष्यादिरूपोऽभूत् पश्चात् देवादिजीवभावादूर्ध्वं भूमिं ससर्जेति शेषः । अथो भूमिसृष्टेः अनन्तरं तेषां जीवानां पुरः ससर्ज । पूर्यन्ते सप्तभिः धातुभिः इति पुरः शरीराणि ।। ५ ।।

English translation:

“From him was born Virāt. and from Virāt. Puruṣa;
he, as soon as born, became manifested,
and afterwards (created) the earth (and) then corporeal forms.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

From him: tasmāt = from that one-fourth; or, from the spirit who by his delusion created the body of Virāṭ, i.e., the egg of Brahma and entered into it in the form oflife

From him the Virāj was born; from the Virāj the Man.
Upon his birth, he reached beyond the earth from behind and also from in front.

From him Viraj was born;
again Purusa from Viraj was born.
As soon as he was born he spread eastward and westward o’er the earth.

Aus ihm ward die Viraj geboren, aus der Viraj der Purusa. Geboren ragte er hinten und vorn über die Erde hinaus.

Von ihm ward der Allherrscher [virâj] geboren und vom Allherrscher der Urmensch. Als er geboren war überragte er die Erde von hinten und von vorn.

От него Вирадж родилась,
От Вираджи – Пуруша.
Родившись, он стал выступать
Над землей сзади и спереди.

• पुरुषः
• नारायणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (ततः-विराट्-अजायत) उस परमात्मा से विविध पदार्थों के साथ राजमान संसार उत्पन्न हुआ (विराजः-अधि पूरुषः) उस विविध पदार्थों से राजमान संसार के ऊपर अधिष्ठाता पुरुष परमात्मा है (पश्चात् सः-जातः) पश्चात् वहविविध पदार्थों से राजमान संसार प्रकट हुआ, परमात्मा के अधीन (भूमिम्) जिसमें भूत उत्पन्न होते हैं, ऐसे उत्पत्तिस्थान लोक को (अथ पुरः) अनन्तर उस लोक पर देहनगरियों को (अति अरिच्यत) बाहर निकालता है-प्रकट करता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - विविध पदार्थों से युक्त संसार को परमात्मा रचता है, उसके अधीनत्व में लोक-लोकान्तर उससे प्रकट होते हैं तथा लोक पर देह उत्पन्न होते हैं ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ततः-विराट्-अजायत) ततः-परमात्मनः सकाशात्-विविधपदार्थैः सह राजमानः संसार उत्पन्नः (विराजः-अधि पूरुषः) विविधतया राजमानस्य संसारस्योपरि-अधिष्ठाता पुरुषः परमात्मा “अधि-उपरि अधिष्ठाता” [दयानन्दः] पश्चात् (सः-जगतः) पश्चात् स विराट् प्रकटीभूतः सन् परमात्मनोऽधिष्ठातृत्वे (भूमिम्-अथ पुरः-अति अरिच्यत) भवन्ति भूतानि यस्मिन् तदुत्पत्तिस्थानं लोकमनन्तरं देहपुरश्च व्यक्तीकरोति “रिचिर् विरेचने” [रुधादि०] ॥५॥

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓त् पु᳓रुषेण हवि᳓षा
देवा᳓ यज्ञ᳓म् अ᳓तन्वत
वसन्तो᳓ अस्यासीद् आ᳓ज्यं
ग्रीष्म᳓ इध्मः᳓ शर᳓द् धविः᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

púruṣeṇa ← púruṣa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

átanvata ← √tan- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́jyam ← ā́jya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vasantáḥ ← vasantá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

grīṣmáḥ ← grīṣmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idhmáḥ ← idhmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śarát ← śarád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

यत् । पुरु॑षेण । ह॒विषा॑ । दे॒वाः । य॒ज्ञम् । अत॑न्वत ।
व॒स॒न्तः । अ॒स्य॒ । आ॒सी॒त् । आज्य॑म् । ग्री॒ष्मः । इ॒ध्मः । श॒रत् । ह॒विः ॥

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• puruṣeṇa ← puruṣa
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa; puṃvajra; puruṣa; servant; puruṣa [word]; assistant; soldier; soul; commoner; generation; people; doll.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• atanvata ← tan
• [verb], plural, Imperfect
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• vasanto ← vasantaḥ ← vasanta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “spring; vasanta [word].”

• asyāsīd ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyāsīd ← āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ājyaṃ ← ājyam ← ājya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “ghee; clarified butter; ājya.”

• grīṣma ← grīṣmaḥ ← grīṣma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “summer; grīṣma [word].”

• idhmaḥ ← idhma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fuel.”

• śaraddhaviḥ ← śarad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “fall; year; śarad [word].”

• śaraddhaviḥ ← haviḥ ← havis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

यत् यदा पूर्वोक्तक्रमेणैव शरीरेषुत्पन्नेषु सत्सु देवाः उत्तरसृष्टिसिद्धयर्थं बाह्यद्रव्यस्यानुत्पन्नत्वेन हविरन्तरसंभवात् पुरुषस्वरूपमेव मनसा हविष्ट्वेन संकल्प्य पुरुषेण पुरुषाख्येन हविषा मानसं यज्ञम् अतन्वत अन्वतिष्ठन् तदानीम् अस्य यज्ञस्य वसन्तः वसन्तर्तुरेव आज्यम् आसीत् अभूत् । तमेवाज्यत्वेन संकल्पितवन्त इत्यर्थः । एवं ग्रीष्म इध्मः आसीत्। तमेवेध्मत्वेन संकल्पितवन्त इत्यर्थः। तथा शरद्धविः आसीत् । तामेव पुरोडाशादिहविष्ट्वेन संकल्पितवन्त इत्यर्थः । पूर्वं पुरुषस्य हविःसामान्यरूपत्वेन संकल्पः । अनन्तरं वसन्तादीनामाज्यादिविशेषरूपत्वेन संकल्प इति द्रष्टव्यम् ॥

6इदानीं सृष्टिविशेष उच्यते - यदिति ॥ यद् यदा पुरुषेण प्रजापतिना हविषा हविष्ट्वेन सङ्कल्पितेन हविरन्तरस्याभावाद् देवाः प्राणाः प्राजापत्या इन्द्रियाणि च यज्ञं सङ्कल्पात्मकम् अतन्वत यज्ञमिव अकुर्वत । सृष्टिकामः प्रजापतिरेव प्राणादिवृत्तिभेदेनोच्यते । अथ अस्य यज्ञस्य वसन्त आज्यमासीत्, तत्र गवां भूयिष्ठत्वात् तमेवर्तुं तद्विकाराज्यकार्याय समकल्पयत् । एवं ग्रीष्मशरदौ व्याख्येये ॥

English translation:

“When the gods performed the sacrifice with Puruṣa as the offering, then Spring was its ghī, Summerthe fuel, and Autumn the oblation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Apparently a reference to an imaginary sacrifice (mānasam)

When, with the Man as the offering, the gods extended the sacrifice, spring was its melted butter, summer its firewood, autumn its offering.

When Gods prepared the sacrifice with Purusa as their offering,
Its oil was spring, the holy gift was autumn; summer was the wood.

Als die Götter mit Purusa das Opfer vollzogen, da war der Frühling dessen Schmelzbutter, der Sommer das Brennholz, der Herbst die Opfergabe.

Als die Götter ihr Opfer mit dem Urmenschen als dem Opfertrank kunstvoll bereiteten, da war der Frühling sein Opferschmalz, der Sommer sein Brennholz, der Herbst sein Opfertrank.

Когда боги предприняли жертвоприношение
С Пурушей как с жертвенным даром,
Весна была его жертвенным маслом,
Лето – дровами, осень – жертвенным даром.

• पुरुषः
• नारायणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्)जब (देवाः)सृष्टि के आरम्भ में वेदप्रकाशक परमर्षि अग्न्यादि महानुभाव (पुरुषेण हविषा) अपने आत्मा में धारण करने योग्य परमात्मा द्वारा (यज्ञम्-अतन्वत) मानस यज्ञ को सेवन करते हैं (अस्य) तो इस यज्ञ का (वसन्तः-आज्यम्) वसन्त ऋतु घृत (आसीत्)होता है, वसन्त में ओषधियाँ उत्पन्न होती हैं, अतः अध्यात्मयज्ञ को प्रबोधित करने के लिये वह घृतसमान है (ग्रीष्मः-इध्मः) ग्रीष्म ऋतु इन्धन होता है, क्योंकि ग्रीष्म में वनस्पतियाँ बढ़ती हैं, अतः वह इन्धन के समान है (शरत्-हविः) शरद् ऋतु हव्य द्रव्य होता है, शरद्ऋतु में वनस्पतियाँ समृद्ध पुष्ट होती हैं, इसलिए अध्यात्मयज्ञ की समृद्धि का कारण शरद् ऋतु है ॥६॥

भावार्थभाषाः - आदि सृष्टि में वेदप्रकाशक ऋषि अध्यात्मयज्ञ का अनुष्ठान करते हैं। अपने आत्मा में धारण करने योग्य परमात्मा के द्वारा उसका रचा वसन्तऋतु घृतसमान होकर अध्यात्मयज्ञ को प्रबोधित करता है, भिन्न-भिन्न ओषधियों के उत्पन्न होने से परमात्मा है, इस भाव जागृत करता है, पुनः ग्रीष्म ऋतु इसकी समिधा इन्धन बन जाता है, क्योंकि ग्रीष्म ऋतु में ओषधियाँ बढ़ती हैं, तो परमात्मा की आस्तिकता में दृढ़ता आ जाती है, पुनः शरद् ऋतु उसका हव्यपदार्थ हो जाता है, क्योंकि शरद् ऋतु में ओषधियाँ पुष्ट होती हैं, अतः परमात्मा का साक्षात् होने का निमित्त बन जाता है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यदा (देवाः) सृष्टेरारम्भे वेदप्रकाशकाः परमर्षयोऽग्निप्रभृतयः (पुरुषेण हविषा यज्ञम्-अतन्वत) निजात्मनि धारयितुं योग्येन परमात्मना मानसं यज्ञमन्वतिष्ठन् (अस्य) एतस्य यज्ञस्य (वसन्तः-आज्यम्-आसीत्) वसन्तर्तुर्धृतमासीत्-वसन्ते खल्वोषधय उत्पद्यन्तेऽतोऽध्यात्मयज्ञं प्रबोधयन्ति (ग्रीष्मः-इध्मः) ग्रीष्मर्तुरिन्धनमासीत्-यतो ग्रीष्मे वनस्पतयो वर्धन्ते (शरत्-हविः) शरदृतुर्हव्यद्रव्यमासीत्-शरदि वनस्पतयः समृध्यन्ते तस्मादध्यात्म-यज्ञस्य समृद्धिकारणं भवति शरत् ॥६॥

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

सप्ता᳓स्यासन् परिध᳓यस्
त्रिः᳓ सप्त᳓ समि᳓धः कृताः᳓
देवा᳓ य᳓द् यज्ञं᳓ तन्वाना᳓
अ᳓बध्नन् पु᳓रुषम् पशु᳓म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
aukṣan ← √ukṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agratás ← agratás (invariable)

jātám ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

púruṣam ← púruṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ayajanta ← √yaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ŕ̥ṣayaḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sādhyā́ḥ ← sādhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

स॒प्त । अ॒स्य॒ । आ॒स॒न् । प॒रि॒ऽधयः॑ । त्रिः । स॒प्त । स॒म्ऽइधः॑ । कृ॒ताः ।
दे॒वाः । यत् । य॒ज्ञम् । त॒न्वा॒नाः । अब॑ध्नन् । पुरु॑षम् । प॒शुम् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• praukṣan ← prokṣ ← √ukṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “butcher; consecrate; sprinkle.”

• puruṣaṃ ← puruṣam ← puruṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa; puṃvajra; puruṣa; servant; puruṣa [word]; assistant; soldier; soul; commoner; generation; people; doll.”

• jātam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• agrataḥ ← agratas
• [adverb]
• “ahead; first; agratas [word]; earlier.”

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ayajanta ← yaj
• [verb], plural, Imperfect
• “sacrifice; worship; worship.”

• sādhyā ← sādhyāḥ ← sādhya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Sādhya.”

• ṛṣayaś ← ṛṣayaḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

अस्य सांकल्पिकयज्ञस्य गायत्र्यादीनि सप्त छन्दांसि परिधयः आसन् । ऐष्टिकस्याहवनीयस्य त्रयः परिधय उत्तरवेदिकास्त्रय आदित्यश्च सप्तमः परिधिप्रतिनिधिरूपः । अत एवाम्नायते– न पुरस्तात्परि दधात्यादित्यो ह्येवोद्यन् पुरस्ताद्रक्षांस्यपहन्ति’ (तै. सं. २.६.६.३) इति । तत एत आदित्यसहिताः सप्त परिधयोऽत्र सप्त छन्दोरूपाः । तथा समिधः त्रिः सप्त त्रिगुणीकृतसप्तसंख्याकाः एकविंशतिः कृताः । द्वादश मासाः पञ्चर्तवस्त्रय इमे लोका असावादित्य एकविंशः ( तै. सं. ५.१.१०.३) इति श्रुताः पदार्था एकविंशतिदारुयुक्तेध्मत्वेन भाविताः। यत् यः पुरुषो वैराजोऽस्ति ते पुरुषं देवाः प्रजापतिप्राणेन्द्रियरूपाः यज्ञं तन्वानाः मानसं यज्ञं तन्वानाः कुर्वाणाः पशुम् अबध्नन् विराट्पुरुषमेव पशुत्वेन भावितवन्तः । एतदेवाभिप्रेत्य पूर्वत्र ‘ यत्पुरुषेण हविषा’ इत्युक्तम् ॥

7अथ अस्य यज्ञस्य सप्त पदार्थाश् छन्दांसि परिधय आसन् छन्दांस्येव परिधित्वेन अबुध्यन् । तत्र त्रय औत्तरवेदिकाः परिधयस्त्रयस्तान्त्रिका आदित्यस्सप्तम इति । ‘आदित्यो ह्येवोद्यन्पुरस्तादृक्षांस्यपहन्ति’ इति परिधित्वमादित्यस्य । अथास्य यज्ञस्य त्रिस्सप्त एकविंशतिपदार्थाः समिधः कृताः ‘द्वादश मासाः पञ्चर्तवः । त्रय इमे लोकाः । असावादित्य एकविंशः’ इति इध्मत्वेन एते कल्पिता इति । एवम् इध्मावयवानाम् एकविंशतेर्दारूणां सम्पादनेन इध्मनिरूपणं कृतम् । पूर्वं तु पृथक्त्वेन परिधानकाले परिधिनिरूपणं कृतमिति द्रष्टव्यम् । एवं प्राजापत्यं सङ्कल्पयज्ञं कल्पयित्वा तत्फलं प्रपञ्चसृष्टिमाह - देवा इति । देवाः प्राणाः प्राजापत्या यज्ञं सङ्कल्पात्मकं तन्वाना यद् यदा पुरुषं प्रजापतिं पशुम् अबध्नन् मनसा पशुत्वेन सङ्कल्पितवन्तः नियोजनमिव कृतवन्तः ॥

English translation:

“Seven were the enclosures of the sacrifice, thrice seven logs of fuel were prepared, when the gods,celebrating the rite, bound Puruṣa as the victim.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Seven enclosures: sapta paridhayaḥ = seven metres, ga-yatrīetc., and also as meaning the shallow trenches, three of which were dug round the Āhavanīya fireplace, threeround the northern altar, and the seven ideally dug round the sun to keep off evil spirits. paridhayaḥ = moats; or,the seven oceans; thrice seven pieces of fuel = twelve months of the year, the five seasons, the three worlds andthe sun; or the three classes of seven metres eaach: Taittirīya Saṃhitā 5.1.10.3

Its enclosing sticks were seven; the kindling sticks were made three times seven,
when the gods, extending the sacrifice, bound the Man as the
(sacrificial) animal.

Seven fencing-sticks had he, thrice seven layers of fuel were prepared,
When the Gods, offering sacrifice, bound, as their victim, Purusa.

Ihn besprengten, weihten sie als Opfer auf dem Barhis, den am Anfang geborenen Purusa. Diesen brachten die Götter, die Sadhya´s und die Rishi´s sich zum Opfer.

Diesen zuerst geborenen Urmenschen benetzten sie als ihr Opfer auf der heiligen Streu; durch ihn opferten die Götter die Sādhja’s [die zu gewinnenden] und die Rischi’s.

Его как жертву кропили на жертвенной соломе,
Пурушу, рожденного в начале.
Его принесли себе в жертву боги
И (те,) что садхья и риши.

• पुरुषः
• नारायणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्रतः-जातम्)पूर्व से प्रसिद्ध (तं यज्ञं पुरुषम्) उस यजनीय सङ्गमनीय परमात्मा को (बर्हिषि-प्र औक्षन्)हृदयाकाश में आर्द्रभावना से सींचते हैं, प्रसन्न करते हैं (च) और (तेन) उस परमात्मा द्वारा अर्थात् उसे लक्षित कर (देवाः) अन्य विद्वान् (ये) जो (साध्याः-ऋषयः) साधनापरायण मन्त्रद्रष्टा जन (अयजन्त) अध्यात्मयज्ञ करते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा पूर्व से प्रसिद्ध वर्त्तमान है, उस समागम के योग्य को साधनापरायण ऋषिजन हृदयाकाश में आर्द्रभावनाओं, श्रद्धा प्रेम भरी स्तुतियों द्वारा प्रसन्न करते हैं, तो उनके अन्दर वह साक्षात् होकर कल्याण का निमित्त बनता है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्रतः-जातं तं यज्ञं पुरुषम्) पूर्वतः प्रसिद्धं तं यजनीयं सङ्गमनीयं परमात्मानं (बर्हिषि-प्र औक्षन्) हृदयाकाशे-“बर्हिः-अन्तरिक्षनाम” [निघं० १।३] आर्द्रभावनाभिः सिञ्चन्ति-प्रसादयन्ति (च) तथा (तेन) पुरुषेण परमात्मना-तं लक्षयित्वा (देवाः) अन्यविद्वांसः (ये) ये खलु (साध्याः-ऋषयः) साधनापरायणाः-मन्त्रद्रष्टारः (अयजन्त) अध्यात्मयज्ञं कृतवन्तः ॥७॥

यो दे॒वेभ्य॒ आत॑पति । यो दे॒वानां॑ पु॒रोहि॑तः । पूर्वो॒ यो दे॒वेभ्यो॑ जा॒तः । नमो॑ रु॒चाय॒ ब्राह्म॑ये । ४

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

तं᳓ यज्ञ᳓म् बर्हि᳓षि प्रउ᳓क्षन्
पु᳓रुषं जात᳓म् अग्रतः᳓
ते᳓न देवा᳓ अयजन्त
साधिया᳓ ऋ᳓षयश् च ये᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
sarvahútaḥ ← sarvahúta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tásmāt ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yajñā́t ← yajñá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

pr̥ṣadājyám ← pr̥ṣadājyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sámbhr̥tam ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

cakre ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

paśū́n ← paśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vāyavyā̀n ← vāyavyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

āraṇyā́n ← āraṇyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

grāmyā́ḥ ← grāmyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

तम् । य॒ज्ञम् । ब॒र्हिषि॑ । प्र । औ॒क्ष॒न् । पुरु॑षम् । जा॒तम् । अ॒ग्र॒तः ।
तेन॑ । दे॒वाः । अ॒य॒ज॒न्त॒ । सा॒ध्याः । ऋष॑यः । च॒ । ये ॥

• tasmād ← tasmāt ← tad
• [noun], ablative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yajñāt ← yajña
• [noun], ablative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• sarvahutaḥ ← sarva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• sarvahutaḥ ← hutaḥ ← hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• saṃbhṛtam ← sambhṛ ← √bhṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “gather; collect; fill; mix; fill into; produce.”

• pṛṣadājyam ← pṛṣadājya
• [noun], nominative, singular, neuter

• paśūn ← paśu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• tāṃś ← tān ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• cakre ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vāyavyān ← vāyavya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “aerial; air(a).”

• āraṇyān ← āraṇya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sylvan; wild; wild.”

• grāmyāś ← grāmyāḥ ← grāmya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “domestic; cultivated; tame; sexual; rural; coarse; coarse.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

यज्ञं यज्ञसाधनभूतं तं पुरुषं पशुत्वभावनया यूपे बद्धं बर्हिषि मानसे यज्ञे प्रौक्षन् प्रोक्षितवन्तः । कीदृशमित्यत्राह। अग्रतः सर्वसृष्टेः पूर्वं पुरुषं जातं पुरुषत्वेनोत्पन्नम् । एतच्च प्रागेवोक्तं तस्माद्विराळजायत विराजो अधि पूरुषः’ इति । तेन पुरुषरूपेण पशुना देवा अयजन्त । मानसयागं निष्पादितवन्त इत्यर्थः । के ते देवा इत्यत्राह। साध्याः सृष्टिसाधनयोग्याः प्रजापतिप्रभृतयः तदनुकूलाः ऋषयः मन्त्रद्रष्टारः च ये सन्ति । ते सर्वेऽप्ययजन्तेत्यर्थः ॥

8तदानीमेव पुरुषं प्रजापतिम् अग्रे सर्वविकाराणां मुखे बन्धनानन्तरं पुरुषं जातं विराट्सञ्ज्ञकं पुरुषरूपेण जातं यज्ञं यज्ञसाधनम् । करणे नञ्प्रत्ययः । बर्हिषि यज्ञे यज्ञार्थं प्रौक्षन् प्रोक्षणमिव मनसा कृतवन्तः । कथमन्यो नियुज्यते अन्यः प्रोक्ष्यते इति चेन्न, अभेदात् । अथ तेन विराजा पुरुषेण देवाः प्राणा अयजन्त यज्ञो वर्तत इति मनसा सङ्कल्पमकुर्वत । केचिदाहुः - अग्रतो जातं यज्ञं यज्ञात्मानं पुरुषं यज्ञे पशुत्वेन प्रौक्षन् इति । यथोक्तं - ‘यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवाः’ इति । साध्याश्च ऋषयश्च द्विप्रकारा अपि देवा अयजन्त ।
‘चवायोगे प्रथमा’ इति निघाताभावः +++(तैत्तिरीये)+++ ।

साधयन्तीति साध्याः प्राणाः । ‘कृत्यल्युटो बहुलम्’ इति कर्तरि ‘अचो यत्’ इति ण्यन्ताद्यत्, उदात्तनिवृत्तिस्वरेण यत उदात्तत्वम् । ऋषयः द्रष्टार इन्द्रियाणि । द्वयेऽपि देवनशीलः देवा इत्युच्यन्ते ॥

English translation:

“They immolated as the victim upon the sacred grass - Puruṣa, born before (creation); with him the deities who were Sādhyas and those who were Ṛṣis sacrificed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sādhya = competent to create, i.e.,Prajāpati and the rest

On the ritual grass they consecrated that sacrifice, the Man, born at the beginning.
With him the gods sacrificed, (also) the Sādhyas and those who
were seers.

They balmed as victim on the grass Purusa born in earliest time.
With him the Deities and all Sadhyas and Rsis sacrificed.

Aus diesem vollständig geopferten Opfer wurde das Opferschmalz gewonnen. Das machte er zu den in der Luft, im Wald und im Dorfe lebenden Tieren.

Aus diesem vollständig dargebrachten Opfer sammelte sich das triefende Opferschmalz; er schuf die Thiere der Luft, der Wälder und der Dörfer [die Hausthiere].

Из этой жертвы, полностью принесенной
Было собрано крапчатое жертвенное масло.
Он сделал из него животных, обитающих в воздухе,
В лесу и (тех,) что в деревне.

• पुरुषः
• नारायणः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मात् सर्वहुतः-यज्ञात्)उस जिसमें सब जगत् प्रलय में हुत अर्थात् लीन हो जाता है या सबके द्वारा हूयमान ग्रहण करने योग्य परमात्मा है, उस यजनीय से (पृषदाज्यम्) अन्न रस (सम्भृतम्) सम्यक् निष्पन्न होता है, तथा (तान्) उन (पशून्) पशुओं को (वायव्यान्) पक्षियों को (चक्रे) उत्पन्न करता है (च) और (ये-आरण्याः ग्राम्याः) जो जङ्गल के और ग्राम के पशु-पक्षी हैं, उन सबको उत्पन्न करता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा के अन्दर यह सारा जगत् प्रलयकाल में लीन हो जाता है तथा जो सबके द्वारा उपासना करने योग्य है, वह ऐसा परमात्मा अन्न रसमयी ओषधियों को उत्पन्न करता है तथा जङ्गल और नगर के पशु-पक्षियों को उत्पन्न करता है, मानने योग्य है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मात् सर्वहुतः-यज्ञात्) तस्मात् सर्वं यस्मिन् हुतं भवति यद्वा सर्वैर्हूयमानो गृह्यमाणः पुरुषः परमात्मा तस्मात् यजनीयात् (पृषदाज्यं सम्भृतम्) अन्नमदनीयमोषधिवनस्पत्यादिकम् “अन्नं हि पृषदाज्यम्” [श० ९।८।४।८] “रस आज्यम्” [श० ३।७।१।१३] निष्पन्नं (तान् पशून् वायव्यान् चक्रे) तान् पशून् गवादीन् तथा पक्षिणश्च स परमात्मा जनयामास (च) तथा (ये-आरण्याः-ग्राम्याः) ये वन्या ग्राम्याः पशुपक्षिणः सन्ति तान् सर्वान् जनयाञ्चकार ॥८॥

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त᳓स्माद् यज्ञा᳓त् सर्वहु᳓तः
स᳓म्भृतम् पृषदाजिय᳓म्
पशू᳓न् तां᳓श् चक्रे वायव्या᳡न्
आरण्या᳓न् ग्रामिया᳓श् च ये᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380);; repeated line
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
sarvahútaḥ ← sarvahúta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tásmāt ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yajñā́t ← yajñá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

jajñire ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ŕ̥caḥ ← ŕ̥c- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sā́māni ← sā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

chándāṁsi ← chándas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

jajñire ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tásmāt ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ajāyata ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

tásmāt ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yájuḥ ← yájus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

तस्मा॑त् । य॒ज्ञात् । स॒र्व॒ऽहुतः॑ । सम्ऽभृ॑तम् । पृ॒ष॒त्ऽआ॒ज्यम् ।
प॒शून् । तान् । च॒क्रे॒ । वा॒य॒व्या॑न् । आ॒र॒ण्यान् । ग्रा॒म्याः । च॒ । ये ॥

• tasmād ← tasmāt ← tad
• [noun], ablative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yajñāt ← yajña
• [noun], ablative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• sarvahuta ← sarva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• sarvahuta ← hutaḥ ← hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• ṛcaḥ ← ṛc
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Rig-Veda; Mantra; verse; ṛc [word]; ṛc.”

• sāmāni ← sāman
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Sāman; Sama-Veda; song; sāman [word]; hymn.”

• jajñire ← jan
• [verb], plural, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• chandāṃsi ← chandas
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Veda; meter; chandas [word]; hymn; meter; meter.”

• jajñire ← jan
• [verb], plural, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• tasmād ← tasmāt ← tad
• [noun], ablative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yajus ← yajuḥ ← yajus
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Yajur-Veda; Yajus; prayer.”

• tasmād ← tasmāt ← tad
• [noun], ablative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ajāyata ← jan
• [verb], singular, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

सर्वहुतः - ब्रह्मणः, तस्मात्-यज्ञात् - पुरुषात् यागात्, पृषदाज्यं - दधिमिश्रं आज्यं (जगत्कारणं वीर्यं), संभृतम् - संपादितं भवति, वायव्यान् - सः ब्रह्मा अन्तरिक्षचरान् पक्षीन् , आरण्यान् - सिंहादीन् , ये च ग्राम्याः, ग्रामेषु ये गवादयः सन्ति, तान् पशून, - तादृशान् पशूनपि, चक्रे - ससर्ज ।।।

सर्वं जहोतीति - सर्वहत तस्मात् सर्वं भगवते समर्पितवतः ब्रह्मणः इत्यर्थः । तस्मात् एतादृशात् चतुर्मुखात् यज्ञात् यजनीयात् पृषदाज्यं दधिसंयुक्तमाज्यं दधिमिश्रम् आज्यस्थानीयं विचित्ररूपं सृज्यवस्तु जननहेतुभूतं वस्तु संभृतम् - उत्पन्नं भवति । ‘सृज्यप्राणिजनन-हेतुभूतं विचित्रवर्णवीर्यं पृषदाज्यं भवति’ इति योगरत्ने उक्तम् । अथ ब्रह्मा वायुमार्गसंचरणशीलान् पक्षिरूपान् पशून् ससर्ज । अरण्येभवान् मृगादीन् ग्रामे भवाः ताञ्च चक्रेत्यर्थः ।।

• १. पृषदाज्य-शब्दार्थं विवृणोति श्रुत्यन्तरे -

ओषध्यः पशवो वृक्षाः
वीरुदाज्यं पयोदधि ।
हविर्भूमिर्दिशश्श्रद्धा
कालश्चैतानि द्वादश ।।
(म.भा.शां.प.२६०-१६)

अन्नं हि पृषदाज्यम्, प्राणो हि पृषदाज्यम् (श.ब्रा.३-८-४-८)

ग्राम्याऽरण्यादि पशुभेदान् वर्ण्यते -

गौरजः पुरुषो मेषश्
चाश्वातरगर्दभाः ।
एतान् ग्राम्यान् पशूनाहुः
आरण्यांश्च निबोध मे ।।
(वि.पु.१-५-५१)
श्वापदा द्विखरा हस्ति
वानराः पक्षिपञ्चमाः ।
औदकाः पशवः षष्ठाः
सप्तमास्तु सरीसृपाः ।।
(वि.पु.१-५-५२)

ऋगादि वेदानां सृष्टिर् अनुवर्ण्यते श्रुतिस्मृतिषु -

‘ऋचः सामानि छन्दांसि
पुराणं यजुषा सह ।
उच्छिष्टाज् जज्ञिरे सर्वे
दिवि देवा दिवि श्रिताः ।’
(अथर्व.११-७-२४)

वेदानां गायत्र्यादिछन्दोन्वितत्वात् पुनश्छन्दांसीति पदं चतुर्थस्याथर्ववेदस्योत्पत्तिं ज्ञापयतीत्यवधेयम् । (ऋ.भा.भू.)

सर्वेषां तु स नामानि
कर्माणि च पृथक् पृथक् ।
वेदशब्देभ्य एवादौ
पृथक् संस्थाश्च निर्ममे ।।
(म.स्मृ.१-२१)

अग्निवायु-रविभ्यस् तु
त्रयं ब्रह्म सनातनम् ।
दुदोह यज्ञसिद्ध्यर्थम्
ऋग्यजुः सामलक्षणम् ।।
(म.स्मृ.१-२३)

सर्वहुतः । सर्वात्मकः पुरुषः यस्मिन् यज्ञे हूयते सोऽयं सर्वहुत् । तादृशात् तस्मात् पूर्वोक्तात् मानसात् यज्ञात् पृषदाज्यं दधिमिश्रमाज्यं संभृतं संपादितम् । दधि चाज्यं चेत्येवमादिभोग्यजातं सर्वं संपादितमित्यर्थः । तथा वायव्यान् वायुदेवताकाल्ँलोकप्रसिद्धान् आरण्यान् पशून चक्रे उत्पादितवान् । आरण्या हरिणादयः । तथा ये च ग्राम्याः गवाश्वादयः तानपि चक्रे। पशूनामन्तरिक्षद्वारा वायुदेवत्यत्वं यजुर्ब्राह्मणे समाम्नायते– वायवः स्थेत्याह वायुर्वा अन्तरिक्षस्याध्यक्षाः । अन्तरिक्षदेवत्याः खलु वै पशवः। वायव एवैनान्परिददाति ’ ( तै. ब्रा. ३. २. १. ३) इति ।

9एवं यज्ञं निर्वर्तितवन्तः, अथ तस्माद्यज्ञात् सर्वहुतः सर्वात्मा पुरुषः पशुत्वेन हूयते अस्मिन्निति सर्वहुत् । अधिकरणे क्विप् । सम्भूतं समुत्पन्नं पृषदाज्यं पृषद् विचित्रम् आज्यं पश्वादिभावेन पानीयं पृषदाज्यम् अपां परिणामात्मा द्रव्यविशेषः । पशव्य आज्यस्यैव अवस्थाविशेष इत्येके । अथ तत्पृषदाज्यं पशूंश्चक्रे प्राणेन्द्रियसमष्टिरूपः प्रजापतिः, वायव्यान् वायुदेवत्यान् वायव्यग्रहणं तिर्यगर्थं तद्देवत्यत्वात्तेषाम् । ये आरण्या ये च ग्राम्यास्तान् सर्वांश्चक्रे । उक्ताश्च ते पूर्वस्मिन्ननुवाके॥

यथा अग्निष्टोमाख्यात्, तस्माद् यज्ञात् सर्वहुतः संभृतं पृषदाज्यम् - तेन वायव्यान् पशून् - आरण्या ग्राम्याश्च ये तान् कृतवन्तः । एवम् आत्म-यज्ञात् सर्वहुतात् पूरितात्, उत्पन्नेन योगिनः सर्वान् पशून् सर्वाणि भूतजातानि करतलवत् पश्यन्ति । पश्यन्ति किल ज्ञानतेजसा भूतजातानि ।। ६ ।।

सर्वं हूयते यस्मिन् स सर्वहुत्। तस्मात् पुरुषमेधाख्यात् यज्ञात् पृषदाज्यं दधिमिश्रमाज्यं संभृतं संपादितम् । दध्याज्यादिभोग्यजातं संपादितमित्यर्थः । पुरुषेणेति शेषः । तथा स पुरुषः वायव्यान् वायुदेवताकान् तान्प्रसिद्धान् पशून् चक्रे उत्पादितवान् । ‘अन्तरिक्षदेवत्याः खलु वै पशवः’ इति श्रुतेः । अन्तरिक्षस्य च वायुदेवत्यत्वात् पशूनां वायुदेवत्वम् । तान्कान् । ये चारण्याः अरण्ये भवाः हरिणादयः । ये च ग्रामभवा गवाश्वादयः तान् पशून् चक्रे ।। ६ ।।

एवं यज्ञं निर्वर्तितवन्तः, अथ तस्माद्यज्ञात् सर्वहुतः सर्वात्मा पुरुषः पशुत्वेन हूयते अस्मिन्निति सर्वहुत् । अधिकरणे क्विप्।
सम्भृतं समुत्पन्नं पृषदाज्यं पृषत् विचित्रं आज्यं
पश्वादिभावेन पानीयं पृषदाज्यं अपां परिणामात्मा द्रव्यविशेषः ।
पशव्यः आज्यस्यैव अवस्थाविशेष इत्येके ।

अथ तत् पृषदाज्यं पशंश् चक्रे प्राणेन्द्रिय-समष्टिरूपः प्रजापतिः, वायव्यान् वायुदेवत्यान् - वायव्य-ग्रहणं तिर्यगर्थं तद्-देवत्यत्वात् तेषाम् । ये आरण्याः ये च ग्राम्यास् तान् सर्वांश् चक्रे ।। ९ ।।

प्रकृतम् अनुसरामः - तस्माद्यज्ञात् सर्वहुत इति ।
सर्वं जुहोति त्यजतीति - अङ्गयागो न भवतीति गार्ग्यायणाः - सर्वहुत् पशुः । सर्वहुतो यज्ञाख्यात् ब्रह्मणः पृषदाज्यं संभृतम् अभूत् । पृष्टदाज्यं याज्ञिका दधिमिश्राज्यं प्रचक्षते । अत्र तु सृज्य-प्राणि-जनन-हेतुभूतं वीर्यं पृषदाज्यं भवतीति प्रोच्यते । तद्यथा चित्ररूपं भवति, एवमेव पशोर् नीलादि विचित्रभूतं वस्तु जातं भूतमित्यर्थः ।

पशूंस् ताँश्चक्रे वायव्यान् । वायुशब्देन वायुमताऽन्तरिक्षण गतिर् लक्ष्यते । वायव्यान् पशून् पुरुषश् चक्रे ससर्ज । आरण्यान् व्याघ्रादीन् । आरण्यशब्दः पशुविशेषणम् । ग्राम्यशब्दश्च । ग्राम्याश्च ये पशवः मार्जारादयः, वराहादयो वा, तान् चक्रे; वायव्या ये आरण्याः, तानपि चक्रे ।। ९ ।।

सर्वहुतस् तस्माद् यज्ञात् - यज्ञात् अश्वभूताद् यज्ञपुरुषात् संभृतम् संपादितं यत् किंचिद् द्रव्यजातं तत् पृषदाज्यम् । दधिमिश्रम् आज्यं पृषदाज्यम् इत्युच्यते । तद् आसीत् ।

अथ तत् पृषदाज्यम् कर्म ते देवाः साध्यनामकाः वायव्यान् वायुदेवत्यान् आरण्यान् अरण्योद्भवान् द्वि-खुर–श्वापद-पक्षि-सरीसृप-हस्ति-मर्कट-नादेयाख्यान् सप्त-संख्याकान् एवम्-आदिकान् अन्यान् आरण्यान् पशूंश् चक्रे चक्रिरे । ‘तिडां तिडो भवन्ति’ (पा.सू.) इति झस्य तादेशः ।

ये च ग्राम्याः ग्रामोद्भवा गोऽश्वाजाविपुरुषगर्दभोष्ट्रा एवमादिका अन्ये ग्राम्याश्च ये सन्ति तान् पशूंश्चक्रिरे । अरण्ये भवा आरण्याः । ‘तत्र भवः’ (पा.सू.४-३-५३) इति अण् प्रत्ययः । ‘ग्रामाद् यखो ’ (पा.सू.४-२-९४) इति ग्रामशब्दात् शैषिको यञ् प्रत्ययः । आरण्यपशुविशेषणे तच्छब्दस्य प्रसिद्धिवाचकत्वम् । ग्राम्यविशेषणे यच्छब्दयोगात् तच्छब्दस्य प्रतिनिर्देशः ।

पशूनाम् अन्तरिक्षद्वारा वायुदेवत्यत्वं मन्त्रान्तरव्याख्याने तैत्तिरीयाः समामनन्ति । ‘वायवः स्थेत्याह । वायुर्वा अन्तरिक्षस्याध्यक्षाः । अन्तरिक्षदेवत्याः खलु वै पशवः । वायव एवैनान् परिददाति’ इति (तै.ब्रा.३-२-१-४) । आरण्यानामेव वायुरधिपतिरिति केचित् ।

अध्यात्मपक्षे - सर्वहुतस् तस्माद् यज्ञात् पूर्वोक्ताद् मानसाद् यज्ञात् संभृतम् समुत्पन्नं पृषदाज्यं - पृषत् = विचित्रं, बिन्दुमद् आज्यम् ।

अथ तत् पृषदाज्यम् कर्म आरण्यान् ग्राम्यांश्च द्विविधान् पशुंश्चक्रे प्राणेन्द्रिय-समष्टिरूपः प्रजापतिः ।

तत्रैव अर्थान्तरम् । पृषदाज्यम् दधिमिश्रम् आज्यं संभृतम् संपादितम् । दधि च आज्यं च इत्येवमादि भोग्यजातं सर्वं संपादितम् इत्यर्थः । तथा द्विविधान् पशुंश्चक्रे प्राणेन्द्रियसमष्टिरूपः प्रजापतिर् एवेति ।। १४ ।।

English translation:

“From that victim, in whom the universal oblation was offered, the mixture of curds and butter was produced, (then) he made those animals over whom Vāyu presides, those that are wild, and those that aretame.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vāyu: vāyuvyan: Taittirīya Brāhmaṇa 3.2.1.3; or, who are governed by instrumental nct

From that sacrifice, when it was offered in full, the clotted-butter mixture was collected.
It [=the sacrifice] was made into the animals: those of the air (and both) those that belong to the wilderness and those that belong to the village.

From that great general sacrifice the dripping fat was gathered up.
He formed the creatures of-the air, and animals both wild and tame.

Aus diesem vollständig geopferten Opfer entstanden die Verse und Sangesweisen, aus ihm entstanden die Metren, aus ihm entstand der Opferspruch.

Aus diesem vollständig dargebrachten Opfer entsprangen die Hymnen [des Rig-Veda ŕcas], die Gesänge [des Sāma-Veda sâmāni], aus ihm entsprangen die Zauberlieder [chándānsi siehe oben], aus ihm die Opfersprüche [des Jadschur-Veda yájus].

Из этой жертвы, полностью принесенной,
Гимны и напевы родились,
Стихотворные размеры родились из нее,
Ритуальная формула из нее родилась.

• पुरुषः
• नारायणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मात् सर्वहुतः-यज्ञात्)उस सर्वहुतसङ्गमनीय परमात्मा से (ऋचः सामानि जज्ञिरे) ऋग्वेद के मन्त्र सामवेद के मन्त्र उत्पन्न हुए (तस्मात् छन्दांसि जज्ञिरे) उसी से अथर्ववेद के मन्त्र उत्पन्न हुए (तस्मात्-यजुः अजायत) उस परमात्मा से यजुर्वेद उत्पन्न हुआ ॥९॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ने ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद और अथर्ववेद उत्पन्न किये हैं ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तस्मात् सर्वहुतः-यज्ञात्) तस्मात् पूर्वोक्तात् सर्वहुतः सङ्गमनीयात् परमात्मनः (ऋचः सामानि-जज्ञिरे) ऋग्वेदमन्त्राः-सामवेदमन्त्राः-उत्पन्नाः-प्रादुर्भूताः। (तस्मात्-छन्दांसि जज्ञिरे) तस्मादेव-अथर्ववेदमन्त्राः प्रादुर्भूताः “यदिदं किञ्च ऋचो यजूंषि सामानि-छन्दांसि [बृह० १।२।५] (तस्मात्-यजुः-अजायत) तस्मात् परमात्मनो यजुर्वेदः प्रादुर्भूतः ॥९॥

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त᳓स्माद् यज्ञा᳓त् सर्वहु᳓त
ऋ᳓चः सा᳓मानि जज्ञिरे
छ᳓न्दांसि जज्ञिरे त᳓स्माद्
य᳓जुस् त᳓स्माद् अजायत

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
ajāyanta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

áśvāḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tásmāt ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ubhayā́dataḥ ← ubhayā́dant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ha ← ha (invariable)

jajñire ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tásmāt ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ajāváyaḥ ← ajāví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jātā́ḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

tásmāt ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

तस्मा॑त् । य॒ज्ञात् । स॒र्व॒ऽहुतः॑ । ऋचः॑ । सामा॑नि । ज॒ज्ञि॒रे॒ ।
छन्दां॑सि । ज॒ज्ञि॒रे॒ । तस्मा॑त् । यजुः॑ । तस्मा॑त् । अ॒जा॒य॒त॒ ॥

• tasmād ← tasmāt ← tad
• [noun], ablative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aśvā ← aśvāḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• ajāyanta ← jan
• [verb], plural, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ke ← ka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• cobhayādataḥ ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cobhayādataḥ ← ubhaya
• [noun]
• “both(a).”

• cobhayādataḥ ← adataḥ ← ad
• [verb noun], nominative, plural
• “eat; devour.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• jajñire ← jan
• [verb], plural, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• tasmāt ← tad
• [noun], ablative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tasmāj ← tasmāt ← tad
• [noun], ablative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jātā ← jātāḥ ← jan
• [verb noun], nominative, plural
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ajāvayaḥ ← aja
• [noun], masculine
• “goat; Vishnu; Brahma; Shiva; Aja; aja [word]; Aja; aj; Ocimum gratissimum; Puruṣa.”

• ajāvayaḥ ← avayaḥ ← avi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sheep; avi [word]; menstruating woman; ewe.”

सर्वहुतः तस्मात् पूर्वोक्तात् यज्ञात् ऋचः सामानि च जज्ञिरे उत्पन्नाः। तस्मात् यज्ञात् छन्दांसि गायत्र्यादीनि जज्ञिरे। तस्मात् यज्ञात् यजुः अपि अजायत ॥

10 अथ तत् तस्मात् तादृशाद् यज्ञाद् ऋचस्सामानि जज्ञिरे छन्दांसि च सर्वाण्य् ऋगादिमया वेदा जज्ञिरे । यजुश्च तस्मादजायत । जातावेकवचनम् ॥

तस्मादेव यज्ञात्सर्वहुतः प्रज्वालितात् यथा ऋचः सामानि यजूंषि च देवा उत्पादयन्ति छन्दांसि च । एवम् आत्मयज्ञे प्रणवेन दीपिते स्वयमेव ज्ञानात् अधिष्ठितानि भवन्ति । एवं येन परमात्मनि ज्ञायते सर्वे जग्धा(?) सर्वं वाङ्मयं ज्ञानं भवतीति ।। ७ ।।

सर्वहुतः तस्माद्यज्ञात् ऋचः सामानि च जज्ञिरे उत्पन्नानि । छन्दांसि गायत्र्यादीनि जज्ञिरे तस्माद्यजुरपि अजायत । ऋग्यजुःसामभिश्छन्दोभिश्च विना यज्ञा न सिध्यन्ति ।। ७ ।।

अथ तत् तस्मात् तादृशात् यज्ञात् ऋचस्सामानि जज्ञिरे छन्दांसि च सर्वाणि ऋगादिमया वेदाः जज्ञिरे । यजुश् च तस्मादजायत । जातावेकवचनम् ।। १० ।।

सर्वहुतः । ‘सुपां सुलुक्’ (पा.सू.७-१-३९) इति पञ्चम्येकवचनस्य सुः । सर्वहुतात् । आश्वमेधिकोऽश्वः सर्वहुत: । पुरुषस्य अश्वमेधत्वम् उक्तम् । यद्वा सर्वः अश्वभूतात् तस्माद् यज्ञात् पुरुषाद् ऋचः पादबद्धा मन्त्राः सामानि गीत्यात्मकानि जज्ञिरे ।

तस्मात् यज्ञात् पुरुषात् छन्दः । जसो लुक् । छन्दांसि । ह-शब्दश् चार्थे । छन्दांसि च ऋगाद्यधिष्ठानानि जज्ञिरे । तस्मादेव पुरुषाद् यजुः प्रश्लिष्टपाठात्मको मन्त्रः अजायत ।

ऋगादीनां लक्षणं जैमिनिना सूत्रितम् । ‘तचोदकेषु मन्त्राख्या’ (जै.सू.२-१-३२) । ‘तेषाम् ऋग् यत्रार्थवशेन पादव्यवस्था’ (जै.सू.२-१-३५) । ‘गीतिषु सामाख्या’ (जै.सू.२-१-३६) । ‘शेषे यजुःशब्दः’ (जै.सू.२-१-३७) इति ।

अध्यात्मपक्षे सर्वहुतः सर्वात्मा पुरुषः पशुत्वेन हूयते ऽस्मिन्निति सोऽयं सर्वहुत् तस्मात् पूर्वोक्ताद् मानसाद् यज्ञात् । शिष्टं समानम् ।। १३ ।।

English translation:

“From that victim, in whom the universal oblation was offered, the ṛccas and sāmans were produced;from him the metres were born; from him the yajus. was born.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tasmād yajñāt = from that simple portionsurnamed the universal sacrifice, sarvahūtaḥ, meaning Puruṣa as the world;

Yajña = yajñasādhana, thematerial of sacrifice, i.e., the victim. Puruṣa is the spiritual cause and effect of material creation; it is from him,not from the ideal or real sacrifice, that all things originate\

From this sacrifice, when it was offered in full, the verses and chants were born.
Meters were born from it. The sacrificial formula—from it that was born.

From that great general sacrifice Rcas and Sama-hymns were born:
Therefrom were spells and charms produced; the Yajus had its birth from it.

Aus ihm entstanden die Rosse und alle Tiere mit doppelter Zahnreihe, aus ihm entstanden die Rinder, aus ihm sind die Ziegen und Schafe entstanden.

Aus ihm entsprangen die Rosse und alle mit zwei Zahnreihen versehenen Thiere; aus ihm entsprangen die Rinder, aus ihm die Ziegen und Schafe.

Из нее кони родились
И все те (животные), у которых два ряда зубов,
Быки родились из нее,
Из нее родились козы и овцы.

• पुरुषः
• नारायणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त᳓स्माद् अ᳓श्वा अजायन्त
ये᳓ के᳓ च उभया᳓दतः
गा᳓वो ह जज्ञिरे त᳓स्मात्
त᳓स्माज् जाता᳓ अजाव᳓यः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
ádadhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

púruṣam ← púruṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

akalpayan ← √kl̥p- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

katidhā́ ← katidhā́ (invariable)

ví ← ví (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bāhū́ ← bāhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

kaú ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

múkham ← múkha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kaú ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

pā́dau ← pád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ucyete ← √vac- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

ūrū́ ← ūrú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

तस्मा॑त् । अश्वाः॑ । अ॒जा॒य॒न्त॒ । ये । के । च॒ । उ॒भ॒याद॑तः ।
गावः॑ । ह॒ । ज॒ज्ञि॒रे॒ । तस्मा॑त् । तस्मा॑त् । जा॒ताः । अ॒जा॒वयः॑ ॥

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• puruṣaṃ ← puruṣam ← puruṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa; puṃvajra; puruṣa; servant; puruṣa [word]; assistant; soldier; soul; commoner; generation; people; doll.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• adadhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Imperfect
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• katidhā
• [adverb]

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• akalpayan ← kalpay ← √kﾱp
• [verb], plural, Imperfect
• “prepare; assign; create; produce; fix; restore; order; prepare; imitate; restore; make; treat.”

• mukhaṃ ← mukham ← mukha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mouth; mouth; mukha; face; aperture; tip; beginning; etc.; mukha; battlefront; teaching; head; orifice; mukha [word]; beginning; mouth; expression; direction; information; surface; best; head; quarter; first; end.”

• kim ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kau ← ka
• [noun], nominative, dual, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• bāhū ← bāhu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• kā ← kau ← ka
• [noun], nominative, dual, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• ūrū ← ūru
• [noun], nominative, dual, masculine
• “thigh; ūru [word]; ūru; shank.”

• pādā ← pādau ← pāda
• [noun], nominative, dual, masculine
• “foot; one-fourth; beam; pāda; foot; foundation; pāda [word]; leg; leg; animal foot; step; foot; footfall; verse.”

• ucyete ← vac
• [verb], dual, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

तस्मात् पूर्वोक्ताद्यज्ञात् अश्वा अजायन्त उत्पन्नाः। तथा ये के च अश्वव्यतिरिक्ता गर्दभा अश्वतराश्च उभयादतः ऊर्ध्वाधोभागयोरुभयोः दन्तयुक्ताः सन्ति तेऽप्यजायन्त। तथा तस्मात् यज्ञात् गावः च जज्ञिरे । किंच तस्मात् यज्ञात् अजावयः च जाताः ॥ ॥ १८ ॥

11पुनश्च पशुसृष्टिं प्रपञ्चयति - तस्मादेवाश्वा अजायन्त । ये के च ये केचिद् उभयादत उभयोः पार्श्वयोर् दन्ता येषां ते गर्दभादयश्च अजायन्त । ‘छन्दसि च’ इति दतृभावः, ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति दीर्घत्वम् , नुमभावश्छान्दसः । गावश्च अजाश्च अवयश्च तस्माज्जाताः ॥

From it horses were born and whatever animals have teeth in both jaws. Cows were born from it. From it were born goats and sheep.

From it were horses born, from it all cattle with two rows of teeth:
From it were generated kine, from it the goats and sheep were born.

Als sie den Purusa auseinander legten, in wie viele Teile teilten sie ihn? Was ward sein Mund, was seine Arme, was werden seine Schenkel, was seine Füße genannt?

Als sie den Urmenschen umgestalteten, wie vielfach wandelten sie ihn um? Was ward sein Mund? was seine Arme? was seine Schenkel? wie wurden seine Füsse genannt?

Когда Пурушу расчленяли,
На сколько частей разделили его?
Что его рот, что руки,
Что бедра, что ноги называются?

• पुरुषः
• नारायणः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓त् पु᳓रुषं वि᳓ अ᳓दधुः
कतिधा᳓ वि᳓ अकल्पयन्
मु᳓खं कि᳓म् अस्य कउ᳓ बाहू᳓
का᳓ ऊरू᳓ पा᳓दा उच्येते

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

brāhmaṇáḥ ← brāhmaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

múkham ← múkha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bāhū́ ← bāhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

kr̥táḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

rājanyàḥ ← rājanyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ūrū́ ← ūrú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vaíśyaḥ ← vaíśya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ajāyata ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

padbhyā́m ← pád- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:DU}

śūdráḥ ← śūdrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यत् । पुरु॑षम् । वि । अद॑धुः । क॒ति॒धा । वि । अ॒क॒ल्प॒य॒न् ।
मुख॑म् । किम् । अ॒स्य॒ । कौ । बा॒हू इति॑ । कौ । ऊ॒रू इति॑ । पादौ॑ । उ॒च्ये॒ते॒ इति॑ ॥

• brāhmaṇo ← brāhmaṇaḥ ← brāhmaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; Brahmin; brāhmaṇa [word]; Brahma.”

• ‘sya ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• mukham ← mukha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mouth; mouth; mukha; face; aperture; tip; beginning; etc.; mukha; battlefront; teaching; head; orifice; mukha [word]; beginning; mouth; expression; direction; information; surface; best; head; quarter; first; end.”

• āsīd ← āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• bāhū ← bāhuḥ ← bāhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• rājanyaḥ ← rājanya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Kshatriya; rājanya [word].”

• kṛtaḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ūrū ← ūru
• [noun], nominative, dual, masculine
• “thigh; ūru [word]; ūru; shank.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vaiśyaḥ ← vaiśya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vaisya; Vaisya.”

• padbhyāṃ ← padbhyām ← pad
• [noun], ablative, dual, masculine
• “foot; pad [word].”

• śūdro ← śūdraḥ ← śūdra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Shudra; Shudra.”

• ajāyata ← jan
• [verb], singular, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

प्रश्नोत्तररूपेण ब्राह्मणादिसृष्टिं वक्तुं ब्रह्मवादिनां प्रश्ना उच्यन्ते । प्रजापतेः प्राणरूपा देवाः यत् यदा पुरुषं विराड्रूपं व्यदधुः संकल्पेनोत्पादितवन्तः तदानीं कतिधा कतिभिः प्रकारैः व्यकल्पयन् विविधं कल्पितवन्तः । अस्य पुरुषस्य मुखं किम् आसीत्। कौ बाहू अभूताम् का ऊरू। कौ च पादावुच्येते । प्रथमं सामान्यरूपः प्रश्नः पश्चात् मुखं किमित्यादिना विशेष विषयाः प्रश्नाः ॥

12यदित्यादि ॥ यदा पुरुषं विराजं व्यदधुः प्राणादयः कल्पितवन्तः, तदा कतिधा कतिभिः प्रकारैर् विशिष्टं व्यकल्पयन्, कानि चास्य मुखादीन्युच्यन्ते ॥

English translation:

“When they immolated Puruṣa, into how many portions did they divide him? What was his mouth called, what his arms, what his thighs, what were his feet called?”

When they apportioned the Man, into how many parts did they arrange him?
What was his mouth? What his two arms? What are said to be his two thighs, his two feet?

When they divided Purusa how many portions did they make?
What do they call his mouth, his arms? What do they call his thighs and feet?

Sein Mund ward zum Brahmanen, seine beiden Arme wurden zum Rajanya gemacht, seine beiden Schenkel zum Vaisya, aus seinen Füßen entstand der Sudra.

Sein Mund ward zum Brahmanen, seine Arme zum Rādschanja, seine Schenkel zum Vaiçja, aus seinen Füssen entsprang der Çūdra.

Его рот стал брахманом,
(Его) руки сделались раджанья,
(То,) что бедра его, – это вайшья,
Из ног родился шудра.

• पुरुषः
• नारायणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ब्राह्मणो᳡ ऽस्य मु᳓खम् आसीद्
बाहू᳓ राजनि᳓यः कृतः᳓
ऊरू᳓ त᳓द् अस्य य᳓द् वइ᳓श्यः
पद्भ्यां᳓ शूद्रो᳓ अजायत

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
candrámāḥ ← candrámas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

mánasaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ajāyata ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

cákṣoḥ ← cákṣu- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

múkhāt ← múkha- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ajāyata ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

prāṇā́t ← prāṇá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

vāyúḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ब्रा॒ह्म॒णः । अ॒स्य॒ । मुख॑म् । आ॒सी॒त् । बा॒हू इति॑ । रा॒ज॒न्यः॑ । कृ॒तः ।
ऊ॒रू इति॑ । तत् । अ॒स्य॒ । यत् । वैश्यः॑ । प॒त्ऽभ्याम् । शू॒द्रः । अ॒जा॒य॒त॒ ॥

• candramā ← candramāḥ ← candramas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Candra; candramas.”

• manaso ← manasaḥ ← manas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• jātaś ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• cakṣoḥ ← cakṣu
• [noun], ablative, singular, masculine
• “eye.”

• sūryo ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• ajāyata ← jan
• [verb], singular, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• mukhād ← mukhāt ← mukha
• [noun], ablative, singular, neuter
• “mouth; mouth; mukha; face; aperture; tip; beginning; etc.; mukha; battlefront; teaching; head; orifice; mukha [word]; beginning; mouth; expression; direction; information; surface; best; head; quarter; first; end.”

• indraś ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• cāgniś ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāgniś ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• prāṇād ← prāṇāt ← prāṇa
• [noun], ablative, singular, masculine
• “life; prāṇa (coll.); breath; breath; prāṇa (indiv.); inhalation; Prāṇa; might; myrrh; energy; survival.”

• vāyur ← vāyuḥ ← vāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• ajāyata ← jan
• [verb], singular, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

इदानीं पूर्वोक्तानां प्रश्नानामुत्तराणि दर्शयति । अस्य प्रजापतेः ब्राह्मणः ब्राह्मणत्वजातिविशिष्टः पुरुषः मुखमासीत मुखादुत्पन्न इत्यर्थः । योऽयं राजन्यः क्षत्रियत्वजातिमान् पुरुषः सः बाहू कृतः बाहुत्वेन निष्पादितः । बाहुभ्यामुत्पादित इत्यर्थः । तत् तदानीम् अस्य प्रजापतेः यत् यौ ऊरू तद्रूपः वैश्यः संपन्नः । ऊरुभ्यामुत्पन्न इत्यर्थः । तथास्य पद्भ्यां पादाभ्यां शूद्रः शूद्रत्वजातिमान् पुरुषः अजायत । इयं च मुखादिभ्यो ब्राह्मणादीनामुत्पत्तिर्यजुःसंहितायां सप्तमकाण्डे ‘स मुखतस्त्रिवृतं निरमिमीत’ (तै. सं. ७. १. १. ४ ) इत्यादौ विस्पष्टमाम्नाता। अतः प्रश्नोत्तरे उभे अपि तत्परतयैव योजनीये ॥

13-15उत्तरं ब्राह्मणोऽस्येत्यादि ॥ ब्राह्मणादीनां मुखादिभ्य उत्पन्नत्वात् तत्तद्भावेन ते कल्पिताः । ‘पद्भ्यां शूद्रो अजायत’ इति दर्शनात् सर्वेऽपि ब्राह्मणादयो मुखादिभ्य उत्पन्ना इति गम्यते ।

English translation:

“His mouth became the Brāhmaṇa, his arms became the Rājanya, his thighs became the Vaiśya;the Śūdra was born from his feet.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The Brāhmaṇa was his mouth; the Rājanya was made his arms; thatwhich was the Vaiśya was his thighs; the S’Ūdra sprang from his feet: Muir, Sanskrit Texts, vol. 1, p.9

The brahmin was his mouth. The ruler was made his two arms.
As to his thighs—that is what the freeman was. From his two feet the servant was born.

The Brahman was his mouth, of both his arms was the Rajanya made.
His thighs became the Vaisya, from his feet the Sudra was produced.

Der Mond ist aus seinem Geist entstanden, die Sonne entstand aus seinem Auge; aus seinem Munde Indra und Agni, aus seinem Aushauch entstand der Wind.

Aus seinem Geiste entsprang der Mond, aus seinem Auge die Sonne, aus seinem Munde Indra und Agni, aus seinem Athem der Wind.

Луна из (его) духа рождена,
Из глаза солнце родилось.
Из уст – Индра и Агни.
Из дыхания родился ветер.

• पुरुषः
• नारायणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (मनसः-चन्द्रमाः जातः)समष्टि पुरुष के मननसामर्थ्य से चन्द्रमा उत्पन्न हुआ (चक्षोः-सूर्यः-अजायत) उसके ज्योतिर्मयस्वरूप से सूर्य उत्पन्न हुआ (मुखात्-इन्द्रः-च अग्निः-च) उसके प्रमुख बल से विद्युत् और अग्नि उत्पन्न हुए (प्राणात्-वायुः-अजायत) प्राण शक्ति से वायु उत्पन्न हुआ ॥१३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ने अपनी मननशक्ति से चन्द्रमा को उत्पन्न किया, ज्योतिर्मयस्वरूप से सूर्य को, प्रमुख बल से विद्युत् और अग्नि को और प्राणन शक्ति से वायु को उत्पन्न किया ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मनसः-चन्द्रमाः-जातः) समष्टिपुरुषस्य मननसामर्थ्याच्चन्द्रमाः जातः (चक्षोः-सूर्यः-अजायत) तस्य ज्योतिर्मयस्वरूपात् सूर्य उत्पन्नः (मुखात्-इन्द्रः-च-अग्निः-च) मुखात् प्रमुखबलात्-खल्विन्द्रो विद्युच्चाग्निश्च जातः (प्राणात्-वायुः-अजायत) प्राणशक्तेर्वायुरुत्पन्नः ॥१३॥

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

चन्द्र᳓मा म᳓नसो जात᳓श्
च᳓क्षोः सू᳓र्यो अजायत
मु᳓खाद् इ᳓न्द्रश् च अग्नि᳓श् च
प्राणा᳓द् वायु᳓र् अजायत

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

nā́bhyāḥ ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

avartata ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

śīrṣṇáḥ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

bhū́miḥ ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

díśaḥ ← díś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

padbhyā́m ← pád- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:DU}

śrótrāt ← śrótra- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

akalpayan ← √kl̥p- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

lokā́n ← loká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

táthā ← táthā (invariable)

च॒न्द्रमाः॑ । मन॑सः । जा॒तः । चक्षोः॑ । सूर्यः॑ । अ॒जा॒य॒त॒ ।
मुखा॑त् । इन्द्रः॑ । च॒ । अ॒ग्निः । च॒ । प्रा॒णात् । वा॒युः । अ॒जा॒य॒त॒ ॥

• nābhyā ← nābhyāḥ ← nābhi
• [noun], ablative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• āsīd ← āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• antarikṣaṃ ← antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• śīrṣṇo ← śīrṣṇaḥ ← śīrṣan
• [noun], ablative, singular, neuter
• “head; śīrṣan [word].”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• avartata ← vṛt
• [verb], singular, Imperfect
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• padbhyām ← pad
• [noun], ablative, dual, masculine
• “foot; pad [word].”

• bhūmir ← bhūmiḥ ← bhūmi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• diśaḥ ← diś
• [noun], nominative, plural, feminine
• “quarter; direction; region; diś [word]; Aṣṭādhyāyī, 5.3.27; distant region; Diś; four; example; method; space.”

• śrotrāt ← śrotra
• [noun], ablative, singular, neuter
• “ear; hearing; auricle.”

• tathā
• [adverb]
• “and; thus; besides; very well; so; then; in that manner; now; therefore; however; so.”

• lokāṃ ← loka
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Loka; Earth; world; vernacular; people; room; world; Earth; loka [word]; space; Loka; topographic point; region; common sense.”

• akalpayan ← kalpay ← √kﾱp
• [verb], plural, Imperfect
• “prepare; assign; create; produce; fix; restore; order; prepare; imitate; restore; make; treat.”

यथा दध्याज्यादिद्रव्याणि गवादयः पशव ऋगादिवेदा ब्राह्मणादयो मनुष्याश्च तस्मादुत्पन्ना एवं चन्द्रादयो देवा अपि तस्मादेवोत्पन्ना इत्याह । प्रजापतेः मनसः सकाशाद् चन्द्रमाः जातः । चक्षोः च चक्षुषः सूर्यः अपि अजायत । अस्य मुखादिन्द्रश्चाग्निश्च देवावुत्पन्नौ । अस्य प्राणाद्वायुरजायत ॥

चक्षोरिति । वर्णलोपश्छान्दसः । चष्टेर्वा उप्रत्ययः । मुखाद् आस्यात् ।

English translation:

“The moon was born from his mind; the sun was born from his eye; Indra and Agni were born from his mouth, Vāyu from his breath.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Or, air and breath proceeded from his ear and fire rose from his mouth: Yajuṣ

The moon was born from his mind. From his eye the sun was born. From his mouth Indra and Agni, from his breath Vāyu was born.

The Moon was gendered from his mind, and from his eye the Sun had birth;
Indra and Agni from his mouth were born, and Vayu from his breath.

Aus dem Nabel ward der Luftraum, aus dem Haupte ging der Himmel hervor, aus den Füßen die Erde, aus dem Ohre die Weltgegenden. So regelten sie die Welten.

Aus seinem Nabel ward die Luft, aus seinem Kopf entstand der Himmel, aus seinen Füssen die Erde, aus seinem Ohr die Weltgegenden; so bildeten sie die Welten.

Из пупа возникло воздушное пространство,
Из головы развилось небо,
Из ног – земля, стороны света – из уха.
Так они устроили миры.

• पुरुषः
• नारायणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (नाभ्याः) उस परमात्मा के मध्य में वर्तमान अवकाशसामर्थ्य से (अन्तरिक्षम्-आसीत्) अन्तरिक्ष प्रकट होता है, अन्तरिक्ष को देखकर उसकी अवकाशप्रदान शक्ति को जाने (शीर्ष्णः) उसके शिर की भाँति उत्कृष्ट सामर्थ्य से (द्यौः-समवर्तत) द्युलोक सम्यक् वर्तमान होता है, द्युलोक को देखकर उसकी उत्कृष्ट शक्ति को जानना चाहिए (पद्भ्यां-भूमिः) उसकी पादस्थानीय स्थिरत्वकरण सामर्थ्य से भूमि उत्पन्न हुई, भूमि को देखकर स्थिरत्वकरण-शक्ति को जाने (श्रोत्रात्) उसके अवकाशप्रद सामर्थ्य से (दिशः-तथा लोकान्-अकल्पयन्) लोक तथा दिशाएँ उत्पन्न हुई हैं, ऐसा मन में धारण करे, लोकों एवं दिशाओं को देखकर उसकी महती व्यापकता का अनुभव करे ॥१४॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ने अन्तरिक्ष, द्युलोक, भूमि, दिशाएँ और लोक-लोकान्तर अपनी महती व्यापकता से रचकर प्राणियों का कल्याण किया ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नाभ्याः-अन्तरिक्षम्-आसीत्) तस्य परमात्मनोऽवकाशसामर्थ्यात् खल्वन्तरिक्षं प्रादुरभवत् अन्तरिक्षं दृष्ट्वा तस्यावकाशप्रदानशक्तिं जानीयात् (शीर्ष्णः-द्यौः-सम् अवर्तत) तस्य शिरोवदुत्कृष्टसामर्थ्यात् द्युलोकः सम्यग्वर्त्तमानो जातः, द्युलोकं दृष्ट्वा तस्योत्कृष्टशक्तिर्विज्ञेया (पद्भ्यां-भूमिः) पादस्थानीयस्थिरत्वसामर्थ्याद्भूमिरुत्पन्ना, भूमिं दृष्ट्वा तस्य स्थिरत्वकारणशक्तिं जानीयात् (श्रोत्रात्-दिशः-तथा लोकान्-अकल्पयन्) तस्यावकाशसामर्थ्यात्-लोकान् दिशश्च मनसि धारितवन्तः, लोकान् दिशश्च दृष्ट्वा तस्य महती व्यापकताऽनुभूता ॥१४॥

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ना᳓भ्या आसीद् अन्त᳓रिक्षं
शीर्ष्णो᳓ द्यउः᳓ स᳓म् अवर्तत
पद्भ्या᳓म् भू᳓मिर् दि᳓शः श्रो᳓त्रात्
त᳓था लोकाँ᳓ अकल्पयन्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)
popular;; epic anuṣṭubh (380)

Morph
āsan ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

paridháyaḥ ← paridhí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kr̥tā́ḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

samídhaḥ ← samídh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

trís ← trís (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tanvānā́ḥ ← √tan- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ábadhnan ← √bandh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

paśúm ← paśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

púruṣam ← púruṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

नाभ्याः॑ । आ॒सी॒त् । अ॒न्तरि॑क्षम् । शी॒र्ष्णः । द्यौः । सम् । अ॒व॒र्त॒त॒ ।
प॒त्ऽभ्याम् । भूमिः॑ । दिशः॑ । श्रोत्रा॑त् । तथा॑ । लो॒कान् । अ॒क॒ल्प॒य॒न् ॥

• saptāsyāsan ← sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• saptāsyāsan ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• saptāsyāsan ← āsan ← as
• [verb], plural, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• paridhayas ← paridhayaḥ ← paridhi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “covering; circumference; Paridhi; halo; fence.”

• triḥ ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• samidhaḥ ← samidh
• [noun], nominative, plural, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• kṛtāḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• tanvānā ← tanvānāḥ ← tan
• [verb noun], nominative, plural
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• abadhnan ← bandh
• [verb], plural, Imperfect
• “bandh; tie; envelop; close; dress; wrap; bind; constipate; fixate; shape; paralyze; construct; bandage; compress; beset; oblige; strap; restrain; bind; gesticulate; wear; bar; bandh; connect; stud; mix; obstruct; write; restrain; bind; persecute; enclose; ligature; fill into; fasten.”

• puruṣam ← puruṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa; puṃvajra; puruṣa; servant; puruṣa [word]; assistant; soldier; soul; commoner; generation; people; doll.”

• paśum ← paśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

यथा चन्द्रादीन् प्रजापतेर्मनःप्रभृतिभ्योऽकल्पयन तथा अन्तरिक्षादीन् लोकान् प्रजापतेः नाभ्यादिभ्यो देवाः अकल्पयन् उत्पादितवन्तः । एतदेव दर्शयति । नाभ्याः प्रजापतेर्नाभेः अन्तरिक्षमासीत् । शीर्ष्णः शिरसः द्यौः समवर्तत उत्पन्ना। अस्य पद्भ्यां पादाभ्यां भूमिः उत्पन्ना। अस्य श्रोत्रात् दिशः उत्पन्नाः ॥

तथा सर्वान् लोकान् अकल्पयन् । ‘दीर्घादटि समानपादे’ इति रुत्वम् ॥

English translation:

“From his navel came the firmament, from his head the heaven was produced, the earth from his feet,the quarters of space from his ear, so they constituted the world.”

From his navel was the midspace. From his head the heaven developed. From his two feet the earth, and the directions from his ear. Thus they arranged the worlds.

Forth from his navel came mid-air the sky was fashioned from his head
Earth from his feet, and from his car the regions. Thus they formed the worlds.

Sieben waren seine Umleghölzer, dreimal sieben Brennhölzer wurden gemacht, als die Götter das Opfer vollzogen und Purusa als Opfertier anbanden.

Sieben Umschlusshölzer waren ihm, dreimal sieben Schichten des Brennholzes wurden bereitet, als die Götter, das Opfer ausrüstend, den Urmenschen als Opferthier anbanden.

У него было семь поленьев ограды (костра),
Трижды семь были сделаны как дрова (для костра),
Когда боги, совершая жертвоприношение,
Привязали Пурушу как (жертвенное) животное.

• पुरुषः
• नारायणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस मानसयज्ञ या अध्यात्मयज्ञ की (सप्त परिधयः-आसन्) सात परिधियाँ हैं, जो “भूः भुवः स्वः महः जनः तपः सत्यम्” ये सात लोक परिधियाँ हैं, इनके विवेचन में यह यज्ञ चलता है और यजनीय परमात्मा का साक्षात्कार होता है (त्रिः सप्त) तीन गुणित सात अर्थात् इक्कीस (समिधः कृताः) समिधाएँ हैं, जो दश प्राण दश इन्द्रियाँ और एक मन हैं, ये उसमें होमे जाते हैं (यत्)यतः-जिससे (देवाः) ध्यानीविद्वान् जन (यज्ञं तन्वानाः) अध्यात्मयज्ञ का अनुष्ठान करते हुए-अनुष्ठान करने के हेतु (पशुं पुरुषम्) सर्वद्रष्टा पूर्ण पुरुष परमात्मा को(अबध्नन्)अपने आत्मा में बाँधते हैं-धारण करते हैं ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अध्यात्मयज्ञ बाहरी सप्त लोकों के विवेचन में चलता है और उसमें दश प्राण, दश इन्द्रियाँ और मन, जो आत्मा की शक्तियाँ हैं, उन्हें लगाया जाता है-समर्पित किया जाता है, तब आत्मा के अन्दर परमात्मा का साक्षात् होता है ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) अस्य मानसयज्ञस्य यद्वा अध्यात्मयज्ञस्य (सप्त परिधयः-आसन्) “भूः भुवः स्वः महः जनः तपः सत्यम्, इति सप्त लोकाः परिधयः सन्ति” “इमे वै लोकाः परिधयः” [तै० ३।८।१८।४] एषां विवेचने यज्ञोऽयं प्रवर्त्तते, एषामन्तरे प्रवेशात्-खलु यजनीयदेवस्य परमात्मनः साक्षात्कारो भवति (त्रिः सप्त समिधः कृताः) त्रिगुणीकृतसप्तसंख्याका-एकविंशतिः कृताः समिधः प्राणादयो दश प्राणाः-इन्द्रियाणि वा दश, “प्राणा वै समिधः” [श० ९।२।३।४९] “प्राणा इन्द्रियाणि” [तां० २।१४।२] मनश्चेत्येकविंशतिः (समिध्यन्ते) हूयन्ते तस्मात् समिधः (यत्) यतः (देवाः-यज्ञं तन्वानाः) विद्वांसोऽध्यात्मयज्ञमनुतिष्ठन्तः (पशुं पुरुषम्-अबध्नन्) सर्वद्रष्टारं परमात्मानं स्वात्मनि बध्नन्ति धारयन्ति “बन्ध बन्धने” [क्र्यादि०] ॥१५॥

• देवता - पुरुषः
• ऋषिः - नारायणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यज्ञे᳓न यज्ञ᳓म् अयजन्त देवा᳓स्
ता᳓नि ध᳓र्माणि प्रथमा᳓नि आसन्
ते᳓ ह ना᳓कम् महिमा᳓नः सचन्त
य᳓त्र पू᳓र्वे साधियाः᳓ स᳓न्ति देवाः᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; repeated line
popular;; repeated line
popular;; repeated line
popular;; repeated line

Morph
ayajanta ← √yaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñéna ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

āsan ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dhármāṇi ← dhárman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

prathamā́ni ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tā́ni ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ha ← ha (invariable)

mahimā́naḥ ← mahimán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nā́kam ← nā́ka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sacanta ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pū́rve ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sādhyā́ḥ ← sādhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yátra ← yátra (invariable)

य॒ज्ञेन॑ । य॒ज्ञम् । अ॒य॒ज॒न्त॒ । दे॒वाः । तानि॑ । धर्मा॑णि । प्र॒थ॒मानि॑ । आ॒स॒न् ।
ते । ह॒ । नाक॑म् । म॒हि॒मानः॑ । स॒च॒न्त॒ । यत्र॑ । पूर्वे॑ । सा॒ध्याः । सन्ति॑ । दे॒वाः ॥

• yajñena ← yajña
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ayajanta ← yaj
• [verb], plural, Imperfect
• “sacrifice; worship; worship.”

• devās ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tāni ← tad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dharmāṇi ← dharma
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Dharma; custom; dharma [word]; regulation; duty; Dharma; Dharma; Dharma; Dharma; law; law; peculiarity; justice.”

• prathamāny ← prathamāni ← prathama
• [noun], nominative, plural, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• āsan ← as
• [verb], plural, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• nākam ← nāka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; celestial sphere; Svarga; nāka [word].”

• mahimānaḥ ← mahiman
• [noun], nominative, plural, masculine
• “greatness; power; mahiman.”

• sacanta ← sac
• [verb], plural, Present injunctive
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• pūrve ← pūrva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• sādhyāḥ ← sādhya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Sādhya.”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

पूर्व प्रपञ्चेनोक्तमर्थं संक्षिप्यात्र दर्शयति । देवाः प्रजापतिप्राणरूपाः यज्ञेन यथोक्तेन मानसेन संकल्पेन यज्ञं यथोक्तयज्ञस्वरूपं प्रजापतिम् अयजन्त पूजितवन्तः । तस्मात्पूजनात् तानि प्रसिद्धानि धर्माणि जगद्-रूप-विकाराणां धारकाणि प्रथमानि मुख्यानि आसन् । एतावता सृष्टि-प्रतिपादक-सूक्त-भागार्थः संगृहीतः ।

अथोपासन-तत्-फलानुवादक-भागार्थः संगृह्यते ।
यत्र यस्मिन् विराट्प्राप्ति-रूपे नाके पूर्वे साध्याः पुरातना विराड्-उपास्ति-साधकाः देवाः सन्ति तिष्ठन्ति तत् नाकं विराट्-प्राप्ति-रूपं स्वर्गं ते महिमानः तद्-उपासका महात्मानः सचन्त समवयन्ति प्राप्नुवन्ति ॥ ॥ १९ ॥ ॥ ७ ॥

English translation:

“By sacrifice the gods worshipped (him who is also) the sacrifice; those were the first duties. Those great ones became partakers of the heaven where the ancient deities the Sādhyas abide. ”

With the sacrifice the gods performed the sacrifice for themselves: these were the first foundations.
These, its greatness, accompanied (it) to heaven’s vault,
where the ancient Sādhyas and the gods are.

Translation

1. By the sacrifice the gods sacrificed to the sacrifice; those were
   the first ordinances (dhárman); those greatnesses attach themselves to
   (sac) the firmament, where are the ancient (pū́rva) perfectible
   (sādhyá) gods.

Notes
The verse is RV. i. 164. 50,* found also in VS. (xxxi. 16), TS. (iii. 5. 11⁵), TA. (iii. 12. 7), MS. (iv. 10. 3), CB. (x. 2. 2³, with
comment); ⌊Kaṭha-hss., p. 83;⌋ the only variant is sacante for
sacanta in TS.TA.

“This passage and vii. 79. 2 cast light upon the idea of sādhya; there are two kinds of gods:

• those with Indra at their head and
• the sādhya ’they who are to be won’ (sādhya ‘what is to be
  brought into order, under control, or into comprehension’).

They are thus the unknown, conceived as preceding the known. Later they are worked into the ordinary classification of Vasus, Rudras, etc.; and what was formerly a serious religious problem, a hierarchy conceived as possible before the now-accepted gods (something like the pre-Olympians with the Greeks), has become an empty name.”

R. *⌊Also RV. x. 90. 16.⌋

Gods, sacrificing, sacrificed the victim these were the earliest holy ordinances.
The Mighty Ones attained the height of heaven, there where the Sidhyas, Gods of old, are dwelling.

The Gods adored the Sacrifice with worship: these were the statutes of primeval ages. Those mighty ones attained the cope of heaven, there where the Sadhyas, Gods of old, are dwelling.

Mit dem Opfer opferten die Götter dem Opfer. Dies waren die ersten Normen des Opfers. Diese Mächte schlossen sich dem Himmel an, in dem die früheren Götter, die Sadhya´s, sich befinden.

Durch Opfer opferten die Götter das Opfer; das waren die ersten Bräuche; sie, die erhabenen, gelangten zum Gipfel des Himmels, wo die alten zu gewinnenden [sādhyās] Götter sind.

Жертвою боги пожертвовали жертве.
Таковы были первые формы (жертвоприношения).
Эти же могущества последовали на небо,
Где находятся прежние боги – садхья.

• पुरुषः
• नारायणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः)आदि विद्वान् परमर्षिजन (यज्ञेन यज्ञम्-अयजन्त) अध्यात्मयज्ञ द्वारा यजनीय-सङ्गमनीय परमात्मा को अपने अन्दरसंगत करते हैं-सम्यक् प्राप्त करते हैं (तानि धर्माणि) वे ध्यान समाधिरूप कर्म (प्रथमानि-आसन्)-प्रथम के-पूर्व के हैं (ते महिमानः) वे जीवन्मुक्त आत्माएँ (ह नाकं सचन्ते) अवश्य नितान्त सुख-मोक्ष को सेवन करते हैं (यत्र) जहाँ (साध्याः) साधनासिद्ध (देवाः) विद्वान् आत्माएँ (सन्ति) हैं ॥१६॥

भावार्थभाषाः - आदि विद्वान् परम ऋषिजन अध्यात्मयज्ञ के द्वारा-उपासना के द्वारा अपने अन्दर परमात्मा का साक्षात् किया करते हैं, वे सृष्टि के आरम्भ के कर्म हैं, जो मोक्ष को प्राप्त करानेवाले हैं, जहाँ जीवन्मुक्त पहुँचा करते हैं ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) आदिविद्वांसः परमर्षयः (यज्ञेन-यज्ञम्-अयजन्त) अध्यात्मयज्ञेन यजनीयं सङ्गमनीयं परमात्मानं स्वस्मिन् सङ्गमयन्ति (तानि धर्माणि प्रथमानि-आसन्) तानि ध्यानसमाधिरूपाणि कर्माणि प्राथमिकानि खल्वासन् (ते ह नाकं महिमानः सचन्त) ते जीवन्मुक्तात्मानः नितान्तसुखं मोक्षं सेवन्ते (यत्र साध्याः देवाः सन्ति) यत्र साधनासिद्धा आत्मानः सन्ति ॥१६॥