नासदासीत्

• देवता - भाववृत्तं
• ऋषिः - प्रजापतिः परमेष्ठी
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ना᳓सद् आसीन् नो᳓ स᳓द् आसीत् तदा᳓नीं
ना᳓सीद् र᳓जो नो᳓ वि᳓ओमा परो᳓ य᳓त्
कि᳓म् आ᳓वरीवः कु᳓ह क᳓स्य श᳓र्मन्न्
अ᳓म्भः कि᳓म् आसीद् ग᳓हनं गभीर᳓म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ásat ← ásant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

sát ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

tadā́nīm ← tadā́nīm (invariable)

u ← u (invariable)

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

parás ← parás (invariable)

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

u ← u (invariable)

vyòma ← vyòman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

avarīvar ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

kásya ← ká- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kúha ← kúha (invariable)

śárman ← śárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ámbhaḥ ← ámbhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gabhīrám ← gabhīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gáhanam ← gáhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

न । अस॑त् । आ॒सी॒त् । नो इति॑ । सत् । आ॒सी॒त् । त॒दानी॑म् । न । आ॒सी॒त् । रजः॑ । नो इति॑ । विऽओ॑म । प॒रः । यत् ।
किम् । आ । अ॒व॒री॒व॒रिति॑ । कुह॑ । कस्य॑ । शर्म॑न् । अम्भः॑ । किम् । आ॒सी॒त् । गह॑नम् । ग॒भी॒रम् ॥

• nāsad ← nā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāsad ← asat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “nonexistent; bad; wrong; wrong; asat [prefix]; dissident; fake.”

• āsīn ← āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• no ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• no ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• sad ← sat ← as
• [verb noun], nominative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tadānīṃ ← tadānīm
• [adverb]
• “at that time; then.”

• nāsīd ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāsīd ← āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• rajo ← rajaḥ ← rajas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• no ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• no ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• vyomā ← vyoman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “abhra; sky; ākāśa; Svarga; Vyoman.”

• paro ← paras
• [adverb]
• “beyond; away; farther.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• kim ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• āvarīvaḥ ← āvarīvar ← āvarvṛt ← √vṛt
• [verb], singular, Imperfect
• “eddy; move back and forth.”

• kuha
• [adverb]
• “wherein.”

• kasya ← ka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• śarmann ← śarman
• [noun], locative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• ambhaḥ ← ambhas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “water; juice; body of water; ambhas [word]; urine; perspiration.”

• kim ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• āsīd ← āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• gahanaṃ ← gahanam ← gahana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “impenetrable; profound; dense; abounding in(p); inexplicable; deep.”

• gabhīram ← gabhīra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “deep; profound; immeasurable; unfathomable; unfathomable; mysterious; deep; countless.”

‘तपसस्तन्महिनाजायतैकम्’ इत्यादिनाग्रे सृष्टिः प्रतिपादयिष्यते। अधुना ततः प्रागवस्था निरस्तसमस्तप्रपञ्चा या प्रलयावस्था सा निरूप्यते। तदानीं” प्रलयदशायामवस्थितं यदस्य जगतो मूलकारणं तत् असत्” शशविषाणवन्निरुपाख्यं न आसीत्**।** न हि तादृशात् कारणादस्य सतो जगत उत्पत्तिः सम्भवति। तथा नो सत्” नैव सदात्मवत् सत्त्वेन निर्वाच्यम् आसीत्”। यद्यपि सदसदात्मकं प्रत्येकं विलक्षणं भवति तथापि भावाभावयोः सहावस्थानमपि सम्भवति। कुतस्तयोः तादात्म्यमिति उभयविलक्षणमनिर्वाच्यमेवासीदित्यर्थः। ननु नो सदिति पारमार्थिकसत्त्वस्य निषेधः। तर्ह्यात्मनोऽप्यनिर्वाच्यत्वप्रसङ्गः। अथोच्येत। न। ‘आनीदवातमिति’ तस्य सत्त्वमग्रे वक्ष्यते परिशेषान्मायाया एवात्र सत्त्वं निषिध्यत इति। एवमपि तदानीमिति विशेषणानर्थक्यं व्यवहारदशायामपि तस्याः पारमार्थिकसत्त्वाभावात्। अथ व्यावहारिकसतां पृथिव्यादीनां भावानां विद्यमानत्वात् कथं नो सदिति निषेधः। तत्राह। नासीद्रज” इत्यादि। ‘लोका रजांस्युच्यन्ते’ ( निरु, ४, १९) इति यास्कः। अत्र च सामान्यापेक्षमेकवचनम्। व्योम्नो वक्ष्यमाणत्वात् तस्याधस्तनाः पातालदयः पृथिव्यन्ता नासन्नित्यर्थः। तथा व्योम” अन्तरिक्षं तदपि नो” नैवासीत्। पर इति सकारान्तं परस्तादित्यर्थे वर्तते। परशब्दाच्छान्दसोऽस्तातेरर्थेऽसिप्रत्ययः। परः” व्योम्नः परस्तादुपरिदेशे द्युलोकप्रभृतिसत्यलोकान्तं यत्” अस्ति तदपि नासीदित्यर्थः। अनेन चतुर्दशभुवनगर्भं ब्रह्माण्डं स्वरूपेण निषिद्धं भवति। अथ तदावरकत्वेन पुराणेषु प्रसिद्धानि यानि वियदादिभूतानि तेषामवस्थानप्रदेशं तदावरणनिमित्तं चाक्षेपमुखेन क्रमेण निषेधयति किमावरीवरिति। किम्” आवरणीयं तत्त्वमावरकभूतजातम् आवरीवः” अत्यन्तमावृणुयात्। आवार्याभावात् तदावरकमपि नासीदित्यर्थः॥ वृणोतेर्यङ्लुगन्ताच्छान्दसे लङि तिपि रूपमैतत्॥ यद्वा। किमिति प्रथमैव। किं तत्त्वमावरकमावृणुयात्। आव्रियमाणवत् तदपि स्वरूपेण नासीदित्यर्थः। आवृण्वत् तत् तत्त्वं कुह” कुत्र देशेऽवस्थायावृणोति। आधारभूतस्तादृशो देशोऽपि नासीदित्यर्थः॥ किंशब्दात् सप्तम्यर्थे हप्रत्ययः। ‘कु तिहोः’ (पा, सू, ७.३.१०४ ) इति प्रकृतेः क्वादेशः॥ कस्य शर्मन्” कस्य वा भोक्तुर्जीवस्य शर्मणि सुखदुःखसाक्षात्कारलक्षणे भोगे निमित्तभूते सति तदावरकं तत्वमावृणुयात्। जीवानामुपभोगार्था हि सृष्टिः। तस्यां हि सत्यां ब्रह्माण्डस्य भूतैरावरणं प्रलयदशायां च भोक्तारो जीवा उपाधिविलयात् प्रलीना इति कस्य कश्चिदपि भोक्ता न सम्भवतीत्यावरणस्य निमित्ताभावादपि तन्न घटत इत्यर्थः। एतेन भोग्यप्रपञ्चवत् भोक्तृप्रपञ्चोऽपि तदानीं नासीदित्युक्तं भवति॥ किंशब्दादुत्तरस्य ङसः ‘सावेकाचः’ इति प्राप्तस्योदात्तत्वस्य ‘न गोश्वन्साववर्ण’ इति प्रतिषेधः। ‘सुपां सुलुक्’ इति शर्मणः सप्तम्या लुक्॥ यद्यपि सावरणस्य ब्रह्माण्डस्य निषेधेन तदन्तर्गतमप्सत्त्वमपि निराकृतं तथापि ‘आपो वा इदमग्रे सलिलमासीत्’ (तै. सं. ७, १, ५, १ ) इति श्रुत्या कश्चिदपां सद्भावमाशङ्केत। तं प्रत्याचष्टे अम्भः किमासीत् इति। गहनं” दुष्प्रवेशं गभीरं” दुरवस्थानमत्यगाधम् ईदृशम् अम्भः किमासीत्**।** तदपि नैवासीदित्यर्थः। श्रुतिस्त्ववान्तरप्रलयविषया॥

यदा पूर्वसृष्टिः प्रलीनोत्तरसृष्टिश्च नोत्पन्ना तदानीं सदसती द्वे अपि नाभूताम् । नामरूपविशिष्टत्वेन स्पष्टं प्रतीयमानं जगत्सच्छब्देनोच्यते । नरविषाणादिसमानं शून्यमसदित्युच्यते । तदुभयं नासीत् । किंतु काचिदव्यक्तावस्थाऽऽसीत् । सा च विस्पष्टत्वाभावान्न सती, जगदुत्पादकत्वेन सद्भावान्नाप्यसती । नो सदासीदिति यत्संग्रहेणोक्तं तदेव प्रपञ्च्यते - नासीद्रजः रजश्शब्देन सत्त्वरजस्तमोगुणत्रयमुपलक्ष्यते, तत्त्रयं नासीत् । नो व्योम, आकाशवाचिना व्योमशब्देन भूतपञ्चकमुपलक्ष्यते, तदपि नासीत् । यथोक्तगुणत्रयपञ्चभूतापेक्षयाऽपर पदार्थौऽन्यो गिरिनदीसमुद्रादिको यत् यः दृश्यते सोऽपि नासीत् । यथा भुतानि नासन्स्तद्वद्भौतिकमपि नासीदित्यर्थः । अनेन भूतभौतिकगुणत्रयनिषेधेन ब्रह्माण्डस्य निषेधः संपन्नः । अण्डाद्वहिर्महत्तत्त्वाद्यावरणानि पौराणिका वदन्ति । तदेतदावरणजातमाक्षेपवाचिना किंशब्दत्रयेण निषिध्यते । आवरणस्य दृष्टिविषयभूतं किंचिदाव्रियमाणमपेक्षितम् । तत्राण्डाभावात् किमावरीवः किं नाम वस्तु तैरावरणैराव्रियेत । अतः सावरणकस्यासंभवादावरणमपि न संभवतीत्यर्थः । कुहेति देशाक्षेपः । कस्य शर्मन्निति निमित्ताक्षेपः । कुत्र देशे कस्य भोक्तुः सुखनिमित्तमिदमावरणं स्यात्, न त्वस्ति तदा कश्चिद्देशो नापि सुखस्य भोक्ता कश्चिद्विद्यते । अत्र कश्चिन्मन्दोऽवान्तरप्रलयविषयां ‘आपो वा इदमग्रे सलिलमासीन्’ इति श्रुतिं श्रुत्वा महाप्रलयेऽपि तथाविधं जलमस्तीति भ्राम्यति तद्भ्रमव्युदासाय जलं निषिध्यते । गहनं प्रवेष्टुमशक्यं गभीरं अगाधत्वेनावस्थातुमप्यशक्यं यदम्भस्तत् किमासीत् तदपि नासीदित्यर्थः ॥

English translation:

“The non-existent was not, the existent was not; then the world was not, not the firmament, nor thatwhich is above (the firmament). How could there by any investing envelope, and where? Of what (could there be)felicity? How (could there be) the deep unfathomable water?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The non-existent: sat, asat: visible and invisibleexistence (asat śaśaviṣāṇavatrirupākhyam nāsīt: Taittirīya Saṃhitā 7.1.5.1); matter and spirit, prakṛtiand puruṣa; the First Cause or Brahmā was in the beginning undeveloped in its effects, and existed beforeboth; investing envelope: each element as created or developed is invested by its rudiment; of what could therebe felicity: i.e., of whom or of what living being could enjoyment, or fruition, whether of pain or plural asure, bepredicated, there being no life?

The nonexistent did not exist, nor did the existent exist at that time. There existed neither the airy space nor heaven beyond.
What moved back and forth? From where and in whose protection? Did water exist, a deep depth?

THEN was not non-existent nor existent: there was no realm of air, no sky beyond it.
What covered in, and where? and what gave shelter? Was water there, unfathomed depth of water?

Non-being then existed not nor being: There was no air, nor sky that is beyond it. What was concealed? Wherein? In whose protection? And was there deep unfathomable water?

Weder Nichtsein noch Sein war damals; nicht war der Luftraum noch der Himmel darüber. Was strich hin und her? Wo? In wessen Obhut? Was war das unergründliche tiefe Wasser?

Zu jener Zeit war weder Sein, noch Nichtsein, nicht war der Luftraum, noch der Himmel drüber; Was regte sich? und wo? in wessen Obhut? war Wasser da? und gab’s den tiefen Abgrund?

Не было не-сущего, и не было сущего тогда.
Не было ни воздуха, ни небосвода, за его пределами.
Что двигалось туда-сюда? Где? Под чьей защитой?
Что за вода была бездонная, глубока?

• भाववृत्तम्
• प्रजापतिः परमेष्ठी
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में सृष्टि से पूर्व अन्धकाररूप या परमात्मा के सम्मुख उपादान द्रव्यभाव से वर्तमान था, आत्माएँ भी साधारण और मुक्त बहुत थे, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (तदानीम्) सृष्टि से पूर्व उस समय प्रलय अवस्था में (असत्-न-आसीत्) शून्य नितान्त अभाव न था (सत्-नो-आसीत्) सत्-प्रकटरूप भी कुच्छ न था (रजः-न-आसीत्)रञ्जनात्मक कणमय गगन-अन्तरिक्ष भी न था (परः-व्योम न-उ-यत्) विश्व का परवर्ती सीमारूप विशिष्ट रक्षक आवर्त-घेरा खगोल आकाश भी न था (किम्-आ-अवरीवः) आवरणीय के अभाव से भलीभाँति आवरक भी क्या हो सके ? न था (कुह कस्य शर्मन्) कहाँ ? न कहीं भी तथा प्रदेश था, किसके सुखनिमित्त हो (गहनं गभीरम्-अम्भः किम्-आसीत्) गहन गम्भीर सूक्ष्म जल भी क्या हो सके अर्थात् नहीं था, जिससे भोग्य वस्तु उत्पन्न हो, जिसमें सृष्टि का बीज ईश्वर छोड़े ॥१॥

भावार्थभाषाः - सृष्टि से पूर्व न शून्यमात्र अत्यन्त अभाव था, परन्तु वह जो था, प्रकटरूप भी न था,न रञ्जनात्मक कणमय गगन था, न परवर्ती सीमावर्ती आवर्त घेरा था, जब आवरणीय पदार्थ या जगत् न था, तो आवर्त भी क्या हो, वह भी न था, कहाँ फिर सुख शरण किसके लिये हो एवं भोग्य भोक्ता की वर्तमानता भी न थी, सूक्ष्मजलपरमाणुप्रवाह या परमाणुसमुद्र भी न था, कहने योग्य कुछ न था, पर था, कुछ अप्रकटरूप था ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते सृष्टितः पूर्वं तमोरूपमासीत् उपादानमव्यक्तं परमात्मनः सम्मुखं तुच्छभावेन वर्तमानमासीत् यतः सृष्टिराबभूव साधारणा आत्मानो मुक्ताश्चापि बहव आसन्नित्यादयो विषया वर्ण्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (तदानीम्) सृष्टितः पूर्वं तदानीं प्रलयावस्थायां (असत्-न-आसीत्) शून्यं नितान्ताभावो नासीत् (सत्-नो-आसीत्) सत् प्रकटरूपमपि वर्त्तमानं किञ्चन नासीत् (रजः-न-आसीत्) रञ्जनात्मकं कणमयं गगनमन्तरिक्षमपि नासीत् “भूरञ्जिम्यां कित्” [उणा० ४।२१७] [रजः सूक्ष्मधूलिः-दयानन्दः] “रजसोऽन्तरिक्षलोकस्य” [निरु० १२।७] (परः-व्योम न-उ-यत्) विश्वस्य परवर्ती विशिष्टरक्षक आवर्तः खगोलाकाशोऽपि नैवासीत् (किम् आ अवरीवः) पुनरावरणीयाभावाद् भृशमावरकमपि किं स्यात् ? नासीदित्यर्थः (कुह कस्य शर्मन्) कुत्र-न कुत्रापि तथा प्रदेश आसीत् कस्य सुखनिमित्तं स्यात् “शर्म सुखनाम” [निघं० ३।६] (गहनं गभीरम्-अम्भः किम्-आसीत्) गहनं गम्भीरं सूक्ष्मं जलमपि किं स्यादर्थान्नासीत्, यतो भोग्यं वस्तूत्पद्येत् यस्मिन् सृष्टिबीजमीश्वरो-ऽवसृजेत् “अप एव सर्सजादौ तासु बीजमवासृजत्” [मनु० १।८] ॥१॥

• देवता - भाववृत्तं
• ऋषिः - प्रजापतिः परमेष्ठी
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ मृत्यु᳓र् आसीद् अमृ᳓तं न᳓ त᳓र्हि
न᳓ रा᳓त्रिया अ᳓ह्न आसीत् प्रकेतः᳓
आ᳓नीद् अवातं᳓ स्वध᳓या त᳓द् ए᳓कं
त᳓स्माद् धान्य᳓न् न᳓ परः᳓ किं᳓ चना᳓स

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mr̥tyúḥ ← mr̥tyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

tárhi ← tárhi (invariable)

áhnaḥ ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

praketáḥ ← praketá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́tryāḥ ← rā́trī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ā́nīt ← √anⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

avātám ← avātá- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsa ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

caná ← caná (invariable)

ha ← ha (invariable)

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

parás ← parás (invariable)

tásmāt ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

न । मृ॒त्युः । आ॒सी॒त् । अ॒मृत॑म् । न । तर्हि॑ । न । रात्र्याः॑ । अह्नः॑ । आ॒सी॒त् । प्र॒ऽके॒तः ।
आनी॑त् । अ॒वा॒तम् । स्व॒धया॑ । तत् । एक॑म् । तस्मा॑त् । ह॒ । अ॒न्यत् । न । प॒रः । किम् । च॒न । आ॒स॒ ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mṛtyur ← mṛtyuḥ ← mṛtyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “death; Yama; māraṇa; Mṛtyu.”

• āsīd ← āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• amṛtaṃ ← amṛtam ← amṛta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tarhi
• [adverb]
• “at that time; then.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rātryā ← rātryāḥ ← rātri
• [noun], genitive, singular, feminine
• “night; night; rātri [word]; turmeric; Rātri; day; night.”

• ahna ← ahnaḥ ← ahar
• [noun], genitive, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• praketaḥ ← praketa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sight; knowledge; appearance.”

• ānīd ← ānīt ← an
• [verb], singular, Imperfect
• “breathe.”

• avātaṃ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• avātaṃ ← vātam ← vāta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ekaṃ ← ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• tasmāddhānyan ← tasmāt ← tad
• [noun], ablative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tasmāddhānyan ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• tasmāddhānyan ← anyat ← anya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• paraḥ ← paras
• [adverb]
• “beyond; away; farther.”

• kiṃ ← kim ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• canāsa ← cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• canāsa ← āsa ← as
• [verb], singular, Perfect indicative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

ननूक्तस्य प्रतिसंहारस्य संहर्त्रपेक्षत्वात् स एव संहर्ता मृत्युर्विद्यत इत्यत आह न मृत्युरासीत्” इति। ननु यदि स नासीत् तर्हि तदभावकृतम् अमृतम्” अमरणं प्राणिनामवस्थानं तदानीमपि स्यात् तत्राह। अमृतं न तर्हि” इति। तर्हि तस्मिन् प्रतिहारसमये। अयं भावः। सर्वेषां प्राणिनां परिपक्वं भोगहेतुभूतं सर्वं कर्म यदोपभुक्तमासीत् तदा भोगाभावान्निष्ष्प्रयोजनमिदं जगदिति परमेश्वरस्य मनसि सञ्जिहीर्षा जायते। तथैव स मृत्युः सर्वं जगत् संहरत इति किमनेन मृत्युना संहर्त्रा तदभावकृतं वा कथममरणं स्यादिति। एतदेवाभिप्रेत्य कठैराम्नायते- ‘यस्य ब्रह्म च क्षत्रं चोभे भवत ओदनः। मृत्युर्यस्योपसेचनं क इत्था वेद यत्र सः’ ( क. उ. २.२५) इति। नन्वेतस्य सर्वस्याधिकरणभूतः कालो विद्यत इत्यत आह न रात्र्या” इति। रात्र्या अह्नः” च प्रकेतः” प्रज्ञानं न आसीत्**।** तद्धेतुभूतयोः सूर्याचन्द्रमसोरभावात्। एतेनाहोरात्रनिषेधेन तदात्मको मासर्तुसंवत्सरप्रभृतिकः सर्वः कालः प्रत्याख्यातः। कथं तर्हि नो सदासीत्तदानीमिति कालवाची प्रत्ययः। उपचारादिति ब्रूमः। यथेदानीन्तननिषेधस्य कालोऽवच्छेदकस्तथा मायापि तदवच्छेदहेतुरित्यवच्छेदकत्वसाम्येनाकालेऽपि कालवाची प्रत्ययः। यदवादिष्म ब्रह्मणः परमार्थसत्त्वमग्रे वक्ष्यत इति तदिदानीं दर्शयत्यानीदिति। तत्” सकलवेदान्तप्रसिद्धं ब्रह्मतत्त्वम् आनीत्” प्राणितवत्। नन्वेवं प्राणनकर्तुर्जीवभावापन्नस्यैव ब्रह्मणः सत्त्वं स्यात् न विवक्षितस्य निरुपाधिकस्य ब्रह्मणः। ‘अप्राणो ह्यमनाः शुद्धः’ इति तस्य प्राणसंबन्धाभावात् तत्राह आनीदवातमिति”। अयमाशयः। आनीदित्यत्र धात्वर्थक्रिया तत्कर्ता तस्य च भूतकालसम्बन्ध इति त्रयोऽर्थाः प्रतीयन्ते। तत्र समुदायो न विधीयते यथाग्नेयोऽष्टाकपाल इति येन ब्रह्मणः सत्त्वं न स्यात्। किं तर्ह्यनेन कर्तृत्वमनूद्य भूतकालसत्तालक्षणो गुणो विधीयते दध्ना जुहोतीति वाक्यान्तरविहिताग्निहोत्रानुवादेन तत्र गुणविधानम्। तत्राप्यनेन कर्तृत्वविशिष्टस्य न पूर्वकालसत्ता विधीयते तन्निषेधानुपपत्तिप्रसङ्गात्। अतोऽनेन कर्तृत्वेन इदानीन्तनेनोपलक्षितं यन्निरुपाधिकं परं ब्रह्म तस्यैव भूतकालसत्ता विधीयत इति न कश्चिद्दोष इति। नन्वीदृशस्य ब्रह्मणो मायया सह सम्बन्धासम्भवात् साङ्ख्याभिमता स्वतन्त्रा सद्रूपा सत्त्वरजस्तमोगुणात्मिका मूलप्रकृतिरेवाभिमतेति कथं नो सदिति निषेधः। तत्राह स्वधया” इति। स्वस्मिन् धीयते ध्रियत आश्रित्य वर्तत इति स्वधा माया। तया तद्ब्रह्मैकमविभागापन्नमासीत्। ‘सहयुक्तेऽप्रधाने’ ( पा. सू. २.३.१ ९) इति तृतीया सहशब्दयोगाभावेऽपि सहार्थयोगे भवति ‘वृद्धो यूना’ ( पा. सू. १. २. ६५) इति निपातनाल्लिङ्गात्। अत्र प्रकृतिप्रत्ययाभ्यां तस्याः स्वातन्त्र्यं निवार्यते। यद्यपि असङ्गस्य ब्रह्मणस्तया सह सम्बन्धो न सम्भवति तथापि तस्मिन्नविद्यया तत्स्वरूपमिव सम्बन्धोऽप्यध्यस्यते यथा शुक्तिकायां रजतस्य। एतेन सद्रूपत्वमपि तस्याः प्रत्याख्यातम्। ननु यदि माया ब्रह्मणा सहाविभागापन्ना तर्हि तस्या अनिर्वाच्यत्वात् ब्रह्मणोऽपि तत्प्रसङ्ग इति कथं तस्य सत्त्वमुक्तम् आनीदवातमिति। ब्रह्मणो वा सत्त्वात्तस्या अपि सत्त्वप्रसङ्ग इति कथं नो सदासीदिति सत्त्वप्रतिषेधः। मैवम्। अयुक्तिदृष्ट्यैक्यावभासेऽपि युक्त्या विविच्य मायांशस्यानिर्वाच्यत्वं ब्रह्मणः सत्त्वं च प्रतिपादितम्। ननु दृग्दृश्याविति द्वावेव पदार्थौ आनीदवातं स्वधयेति तौ चेदङ्गीक्रियेते तत्किमपरमवशिष्यते यत् नासीद्रजः इत्यादिना प्रतिषिध्येत तत्राह तस्मादिति। तस्माद्ध” तस्मात् खलु पूर्वोक्तान्मायासहितात् ब्रह्मणः अन्यत् किं चन” किमपि वस्तु भूतभौतिकात्मकं जगत् न आस” न बभूव॥ ‘छन्दस्युभयथा’ (पा. सू. ३.४.११७) इति लिटः सार्वधातुकत्वादस्तेर्भूभावाभावः॥ ननु तदानीमन्यस्य सत्त्वनिषेधो न शङ्क्यः। असत्त्वे चाप्रसक्तत्वान्न निषेधोपयोग इत्यत आह पर इति। परः” परस्तात् सृष्टेरूर्ध्वं वर्तमानमिदं जगत् तदानीं न बभूवेत्यर्थः। अन्यथा उक्तरीत्या क्वचिदपि निषेधो न स्यादिति भावः॥

9अथ द्वितीयामृचमाह । तर्हि तस्मिन्महाप्रलयकाले प्राणिनां मृत्युः नासीत्, तेषामेवाभावात् । अत एव अमृतं जीवनमपि नासीत् । रात्रियाः प्रकेतश्चिह्नं चन्द्रनक्षत्रादि, अह्नः प्रकेतः सूर्यः तदुभयमपि नासीत् । किंतु तत् सर्वोपनिषत्प्रसिद्धमेकं ब्रह्म वस्तु स्वधया स्वस्मिन्नाश्रितया सर्वजगत्कारणरूपया मायया सहितं आनीत् चेष्टितवत् । नात्र चलनं चेष्टा, किंतु सद्भावमात्रमित्यभिप्रेत्यावातमिति विशेष्यते । वायुरहितं निश्चलमित्यर्थः । तस्मादेकस्माद्ब्रह्मणः अन्यत् किच किमपि परमुत्कृष्टं नास नैवासीत् । जगतो निषिद्धत्वान्निकृष्टं पूर्वमेव निराकृतम् । तस्मादुत्कृष्टं निकृष्टं च किममि ब्रह्मव्यतिरिक्तं नासीत् ॥

English translation:

“Death was not nor at that period immortality, there was no indication of day, of night; That Oneunbreathed upon breathed of his own strength, other than That there was nothing else whatever.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Breathed:svadhā = māyā, or prakṛti (illusion or nature), the source of the world of phenomena;

Śa = breathed alongwith māyā

Death did not exist nor deathlessness then. There existed no sign of night nor of day.
That One breathed without wind by its independent will. There existed nothing else beyond that.

Death was not then, nor was there aught immortal: no sign was there, the day’s and night’s divider.
That One Thing, breathless, breathed by its own nature: apart from it was nothing whatsoever.

Death then existed not nor life immortal; Of neither night nor day was any token. By its inherent force the One breathed windless: No other thing than that beyond existed.

Weder Tod noch Unsterblichkeit war damals; nicht gab es ein Anzeichen von Tag und Nacht. Es atmete nach seinem Eigengesetz ohne Windzug dieses Eine. Irgend ein Anderes als dieses war weiter nicht vorhanden.

Nicht Tod und nicht Unsterblichkeit war damals, nicht gab’s des Tages noch der Nacht Erscheinung; Nur Eines hauchte windlos durch sich selber und ausser ihm gab nirgend es ein andres.

Не было ни смерти, ни бессмертия тогда.
Не было ни признака дня (или) ночи.
Дышало, не колебля воздуха, по своему закону Нечто Одно,
И не было ничего другого, кроме него.

• भाववृत्तम्
• प्रजापतिः परमेष्ठी
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (मृत्युः-न-आसीत्) सृष्टि से पूर्व मृत्यु भी न था तो फिर क्या अमृत था ? (तर्हि) उस समय मृत्यु के न होने पर (अमृतं न) अमृत न था (रात्र्याः अह्नः) रात्रि का दिन का (प्रकेतः) प्रज्ञान-पूर्वरूप (न-आसीत्) नहीं था (तत्-एकम्) तब वह एक तत्त्व (अवातम्) वायु की अपेक्षा से रहित (स्वधया) स्व धारणशक्ति से (आनीत्) स्वसत्तारूप से जीता जागता ब्रह्मतत्त्व था (तस्मात्-अन्यत्) उससे भिन्न (किम्-चन) कुछ भी (परः-न-आस) उससे अतिरिक्त नहीं था ॥२॥

भावार्थभाषाः - सृष्टि से पूर्व मृत्यु नहीं था, क्योंकि मरने योग्य कोई था नहीं, तो मृत्यु कैसे हो ? मृत्यु के अभाव में अमृत हो, सो अमृत भी नहीं, क्योंकि मृत्यु की अपेक्षा से अमृत की कल्पना होती है, अतः अमृत के होने की कल्पना भी नहीं, दिन रात्रि का पूर्वरूप भी न था, क्योंकि सृष्टि होने पर दिन रात्रि का व्यवहार होता है, हाँ एक तत्त्व वायु द्वारा जीवन लेनेवाला नहीं, किन्तु स्वधारणशक्ति से स्वसत्तारूप जीवन धारण करता हुआ जीता जागता ब्रह्म था, उससे अतिरिक्त और कुछ न था ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मृत्युः-न-आसीत्) सृष्टितः पूर्वं मृत्युर्मारकोऽपि नासीत् (तर्हि) तदा, मृत्योरभावेऽमृतं भवेत्, उच्यते (अमृतं न) अमृतं नासीत् (रात्र्याः-अह्नः प्रकेतः-न-आसीत्) रात्रेर्दिनस्य प्रज्ञानं पूर्वरूपमपि नासीत् (तत्-एकम्-अवातम्) तदा खल्वेकं तत्त्वं वायोरपेक्षारहितं (स्वधया-आनीत्) स्वधारणशक्त्या जीवनं धारयत्सदासीत् तद्ब्रह्मतत्त्वमासीत् (तस्मात्-अन्यत् किञ्चन-परः-न-आस) ततो भिन्नं किमपि नासीत् ॥२॥

• देवता - भाववृत्तं
• ऋषिः - प्रजापतिः परमेष्ठी
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓म आसीत् त᳓मसा गूळ्ह᳓म् अ᳓ग्रे
अप्रकेतं᳓ सलिलं᳓ स᳓र्वम् आ इद᳓म्
तुछ्ये᳓नाभु᳓ अ᳓पिहितं य᳓द् आ᳓सीत्
त᳓पसस् त᳓न् महिना᳓जायतइ᳓कम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ágre ← ágra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gūḷhám ← √guh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

támasā ← támas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

āḥ ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

apraketám ← apraketá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

salilám ← salilá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sárvam ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ābhú ← ābhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ápihitam ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ā́sīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

tuchyéna ← tuchyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ajāyata ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahinā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tápasaḥ ← tápas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

तमः॑ । आ॒सी॒त् । तम॑सा । गू॒ळ्हम् । अग्रे॑ । अ॒प्र॒ऽके॒तम् । स॒लि॒लम् । सर्व॑म् । आः॒ । इ॒दम् ।
तु॒च्छ्येन॑ । आ॒भु । अपि॑ऽहितम् । यत् । आसी॑त् । तप॑सः । तत् । म॒हि॒ना । अ॒जा॒य॒त॒ । एक॑म् ॥

• tama ← tamaḥ ← tamas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tamasā ← tamas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• gūḍham ← guh
• [verb noun], nominative, singular
• “hide; cover; conceal; shroud; obscure.”

• agre ← agra
• [noun], locative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• ‘praketaṃ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ‘praketaṃ ← praketam ← praketa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sight; knowledge; appearance.”

• salilaṃ ← salilam ← salila
• [noun], nominative, singular, neuter
• “water; juice; body of water; Udaka; rain; flood.”

• sarvam ← sarva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• ā ← āḥ ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tucchyenābhv ← tucchyena ← tucchya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “emptiness.”

• tucchyenābhv ← ābhu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “stingy; empty.”

• apihitaṃ ← apihitam ← apidhā ← √dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “cover; obstruct.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tapasas ← tapasaḥ ← tapas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “penance; heat; Tapoloka; tapas [word]; ardor; austerity; summer; heat.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mahinājāyataikam ← mahinā ← mahi
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• mahinājāyataikam ← ajāyata ← jan
• [verb], singular, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• mahinājāyataikam ← ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

ननूक्तप्रकारेण यदि पूर्वमिदं जगन्नासीत् कथं तर्हि तस्य जन्म । जायमानस्य जनिक्रियायां कर्तृत्वेन कारकत्वात् कारकं च कारणावान्तरविशेष इति कारकस्य सतो नियतपूर्वक्षणवर्तित्वस्य अवश्यंभावात् । अथैतद्दोषपरिजिहीर्षया जनिक्रियायाः प्रागपि तद्विद्यत इत्युच्यते । कथं तस्य जन्म । अत आह तमसा गूळ्हमग्रे इति । अग्रे सृष्टेः प्राक् प्रलयदशायां भूतभौतिकं सर्वं जगत् तमसा “ग्रूळ्हम् । यथा नैशं तमः सर्वपदार्थजातमावृणोति तद्वत् । आत्मतत्त्वस्यावरकत्वान्मायापरसंज्ञं भावरूपाज्ञानमत्र तम इत्युच्यते । तेन तमसा निगूढं संवृतं कारणभूतेन तेनाच्छादितं भवति । आच्छादकात् तस्मात्तमसो नामरूपाभ्यां यदाविर्भवनं तदेव तस्य जन्मेत्युच्यते । एतेन कारणावस्थायामसदेव कार्यमुत्पद्यते इत्यसद्वादिनोऽसत्कार्यवादिनो ये मन्यन्ते ते प्रत्याख्याताः । ननु कारणे तमसि तज्जगदात्मकं कार्यं विद्यते चेत् कथं नासीद्रज इत्यादिनिषेधः । तत्राह तम आसीत् इति । तमोभावरूपाज्ञानं मूलकारणम् । तद्रूपता तदात्मनाम् । यतः सर्वं जगत् प्राक् तम आसीदतो निषिध्यत इत्यर्थः । नन्वावरकत्वादावरकं तमः कर्तृ आवार्यत्वाज्जगत्कर्म । कथं तयोः कर्मकर्त्रोस्तादात्य्थम् । तत्राह अप्रकेतमिति । अप्रकेतम् अप्रज्ञायमानम् । अयमर्थः । यद्यपि जगतस्तमसश्च कर्मकर्तृभावो यौक्तिको विद्यते तथापि व्यवहारदशायामिव तस्यां दशायां नामरूपाभ्यां विस्पष्टं न ज्ञायत इति तादात्म्यवर्णनम् । । अत एव मनुना स्मर्यते - ’ आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम् । अप्रतर्क्यमनिर्देश्यं प्रसुप्तमिव सर्वतः ’ ( मनु. १. ५) इति । कुतो वा न प्रज्ञायते तत्राह । सलिलम् । ’ षल गतौ । औणादिक इलच् । इदं दृश्यमानं सर्वं जगत् सलिलं कारणेन संगतमविभागापन्नम् आः आसीत् । अस्तेर्लडिः तिपि ’ बहुलं छन्दसि ’ इतीडभावे ’ हल्ङ्याब्भ्यः’ इति तिलोपे ’ तिप्यनस्तेः’ ( पा. सू ८.२.७३) इति पर्युदासाद्दकाराभावः । यद्वा सलिलमिति लुप्तोपमम् । सलिलमिव । यथा क्षीरेणाविभागापन्नं नीरं दुर्विज्ञानं तथा तमसाविभागापन्नं जगन्न शक्यविज्ञानमित्यर्थः । ननु विविधविचित्ररूपभूयसः प्रपञ्चस्य कथमतितुच्छेन तमसा क्षीरेण नीरस्येवाभिभवः । तथा तमोऽपि क्षीरवद्बलवदित्येवोच्यते । तर्हि दुर्बलस्य जगतः सर्गसमयेऽपि नोद्भवसंभव इत्यत आह तुच्छ्येन इति । आ समन्ताद्भवतीति आभुः तुच्छ्येन । छान्दसो यकारोपजनः । तुच्छेन तुच्छकल्पनेन सदसद्विलक्षणेन भावरूपाज्ञानेन अपिहितं छादितम् आसीत् । दधातेः कर्मणि निष्ठा । दधातेर्हि । ’ गतिरनन्तरः ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । एकम् एकीभूतं कारणेन तमसाविभागतां प्राप्तमपि तत्कार्यजातं तपसः स्रष्टव्यपर्यालोचनरूपस्य महिनामाहात्म्येन अजायत उत्पन्नम् । तपसः स्रष्टव्यपर्यालोचनरूपत्वं चान्यत्राम्नायते-’ यः सर्वज्ञः सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तपः ’ ( मु. उ. १.१.९) इति॥

10अथ तृतीयामाह । तमश्शब्देनाविद्यामायाशक्त्यादिशव्दवाच्य जगद्विकारोपादानं मूलाज्ञानमुच्यते । यथा तमः पदार्थानावृणोत्येवमिदमपि ब्रह्मतत्त्वमावृणोतीति तमश्शब्देन व्यवहारः । तादृशं जगद्विकारनिष्पादनक्षमं ब्रह्मण्याश्रितं किंचित्तम आसीत् । तेन तमसा सर्वं जगद्गूढं, यथा मृत्पिण्डे घटो गूढः यथा वा बीजे वृक्षो गूढस्तद्वत् । अन एव प्रकेतं प्रकर्षेण ज्ञातुमशक्यम् ।
तथा च मनुना स्मर्यते -
आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम् ।
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं प्रसुप्तमिव सर्वतः ॥ इति ॥
तत्र दृष्टान्तः सलिलमिति । यथा वर्षे पतिता वर्षोपलाः सलिलमात्रत्वेनावशिष्यन्ते तथा सर्वं जगदिदं तम आसीत् तमोमात्ररूपेणावशिष्टमित्यर्थः । अत्र हि काणादादयोऽसत्कार्यवादनः कारणे पूर्वमविद्यमानमेव कार्यमुत्पद्यत इत्याहुः । सत्कार्यवादिनस्तु सांख्यादयः पूर्वं विद्यमानमेव कार्यमव्यक्तं सत्कारणव्यापारेण व्यक्तीभवतीत्याचक्षते । तत्र सत्कार्यवादिनां मतमेव तमसा गूढमिति श्रुत्याऽङ्गीकृतम् । आ समन्ताद्भवत्युत्पद्यत इत्याभूज्जगत् तदेतत्तुच्छेनापिहितम् । तत्त्वज्ञानमात्रेण निवर्त्यत्वात्तत्कारणं मूलाज्ञानं तुच्छं तेनापिहितं प्रलयकाल आच्छादितम् । तादृश यज्जगदासीत्तज्जगदव्यक्तं सत्पूर्वोक्तादज्ञानरूपात्तमसः सकाशान्महिना महत्त्वेनाभिव्यक्तजगद्रूपेण अजायत उत्पन्नम् । तदिदमज्ञानदृष्ट्या जगदाकारेण भासमानमपि परमार्थत एक ब्रह्मैव ॥

English translation:

“There was darkness covered by darkness in the beginning, all this (world) was undistinguishablewater; that empty united (world) which was covered by a mere nothing, was produced through the power ofausterity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Austerity: tapas = not penance, but the contemplation of things which were to be created: yahsarvajñaḥ sarvavit yasya jñānamayam tapaḥ: Muṇḍa.ka Upaniṣad 1.1.9

Darkness existed, hidden by darkness, in the beginning. All this was a signless ocean.
What existed as a thing coming into being, concealed by emptiness—that One was born by the power of heat.

Darkness there was: at first concealed in darkness this All was indiscriminate chaos.
All that existed then was void and formless: by the great power of Warmth was born that Unit.

Darkness there was at first by darkness hidden; Without distinctive marks, this all was water. That which, becoming, by the void was covered. That One by force of heat came into being.

Im Anfang war Finsternis in Finsternis versteckt; all dieses war unkenntliche Flut. Das Lebenskräftige, das von der Leere eingeschlossen war, das Eine wurde durch die Macht seines heißen Dranges geboren.

Nur Dunkel war, verhüllt von Dunkel, anfangs und unerkennbar wogte dieses alles; Vom leeren Raum war zugedeckt die Oede, das Eine ward durch Macht der Glut geboren.

Мрак был сокрыт мраком в начале.
Неразличимая пучина – все это.
То жизнедеятельное, что было заключено в пустоту.
Оно Одно было порождено силой жара!

• भाववृत्तम्
• प्रजापतिः परमेष्ठी
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्रे) सृष्टि से पूर्व (तमसा) अन्धकार से (गूढम्) आवृत (तमः-आसीत्) अन्धकाररूप था (इदं सर्वम्) यह सब उस समय (सलिलम्-आः) फैले जल जैसा (अप्रकेतम्) अविज्ञेय-न जानने योग्य था (तुच्छ्येन) तुच्छभाव से (यत्-अपिहितम्) आवृत ढका हुआ (आभु) आभु नाम से अव्यक्त उपादान कारण (आसीत्) था, जिससे यह सृष्टि आभूत-आविर्भूत हुई (तपसः) परमात्मा के ज्ञानमय तप से (तत्-महिना) महत्तत्त्व एकरूप एक उत्पन्न हुआ ॥३॥

भावार्थभाषाः - सृष्टि से पूर्व अन्धकार से आच्छादित अन्धकारमय था, जलसमान अवयवरहित न जानने योग्य “आभु” नाम से परमात्मा के सम्मुख तुच्छरूप में एकदेशी अव्यक्त प्रकृतिरूप उपादान कारण था, जिससे सृष्टि आविर्भूत होती है, उसके ज्ञानमय तप से प्रथम महत्तत्त्व उत्पन्न हुआ ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्रे तमसा गूढम्) सृष्टेः पूर्वं यदासीत् तदन्धकारेणावृतमासीत् (तमः-आसीत्) अन्धकाररूपमासीत् (इदं सर्वं सलिलम्-आ-अप्रकेतम्) एतत् सर्वं जलमिवैकीभूतमविज्ञेयमासीत् (तुच्छ्येन यत्-अपि-हितम्) तुच्छरूपेण यदावृतं गुप्तं यत् (आभु-आसीत्) तत् ‘आभु’ नामकं सर्वत्र प्रसृतमव्यक्तमुपादानकारणमासीत् “इयं सृष्टिर्यत आबभूव” इति वचनात् सृष्टेरुपादानं (तपसः) परमात्मनो ज्ञानमयात् तपसः (तत्-महिना एकम् अजायत) तन्महत्तत्त्वरूपमेकं जातम् ॥३॥

• देवता - भाववृत्तं
• ऋषिः - प्रजापतिः परमेष्ठी
• छन्दः - त्रिष्टुप्

का᳓मस् त᳓द् अ᳓ग्रे स᳓म् अवर्तता᳓धि
म᳓नसो रे᳓तः प्रथमं᳓ य᳓द् आ᳓सीत्
सतो᳓ ब᳓न्धुम् अ᳓सति नि᳓र् अविन्दन्
हृदि᳓ प्रती᳓ष्या कव᳓यो मनीषा᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

ágre ← ágra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

avartata ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

kā́maḥ ← kā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́sīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mánasaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rétaḥ ← rétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásati ← ásant- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

avindan ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bándhum ← bándhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nís ← nís (invariable)

satáḥ ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

hr̥dí ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pratī́ṣyā ← √iṣ- 2 (root)
{non-finite:CVB}

कामः॑ । तत् । अग्रे॑ । सम् । अ॒व॒र्त॒त॒ । अधि॑ । मन॑सः । रेतः॑ । प्र॒थ॒मम् । यत् । आसी॑त् ।
स॒तः । बन्धु॑म् । अस॑ति । निः । अ॒वि॒न्द॒न् । हृ॒दि । प्र॒ति॒ऽइष्य॑ । क॒वयः॑ । म॒नी॒षा ॥

• kāmas ← kāmaḥ ← kāma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agre ← agra
• [noun], locative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• sam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sam; together; together; saṃ.”

• avartatādhi ← avartata ← vṛt
• [verb], singular, Imperfect
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• avartatādhi ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• manaso ← manasaḥ ← manas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• retaḥ ← retas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “semen; sperm.”

• prathamaṃ ← prathamam ← prathama
• [noun], nominative, singular, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sato ← sataḥ ← as
• [verb noun], genitive, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• bandhum ← bandhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

• asati ← asat
• [noun], locative, singular, masculine
• “nonexistent; bad; wrong; wrong; asat [prefix]; dissident; fake.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• avindan ← vid
• [verb], plural, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• hṛdi ← hṛd
• [noun], locative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• pratīṣyā ← pratīṣya ← pratīṣ ← √iṣ
• [verb noun]
• “accept; search.”

• kavayo ← kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• manīṣā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

ननूक्तरीत्या यदीश्वरस्य पर्यालोचनं जगतः पुनरुत्पत्तौ कारणं तदेव किंनिबन्धनमित्यत आह कामस्तदग्र इति । अग्रे अस्य विकारजातस्य सृष्टेः प्रागवस्थायां परमेश्वरस्य मनसि कामः समवर्तत सग्यगजायत । सिसृक्षा जातेत्यर्थः । ईश्वरस्य सिसृक्षा वा किंहेतुकेत्यत आह मनस इति । मनसः अन्तःकरणस्य संबन्धि वासनाशेषेण मायायां विलीनेऽन्तःकरणे समवेतम् । सामान्यापेक्षमेकवचनम् । सर्वप्राण्यन्तःकरणेषु समवेतमित्यर्थः । एतेनात्मनो गुणाधारत्वं प्रत्याख्यातम् । तादृशं रेतः भाविनः प्रपञ्चस्य बीजभूतं प्रथमम् अतीते कल्पे प्राणिभिः कृतं पुण्यात्मकं कर्म यत् यतः कारणात् सृष्टिसमये आसीत् अभवत् । भूष्णु वर्धिष्ण्वजायत परिपक्वं सत् फलोन्मुखमासीदित्यर्थः । तत्ततो हेतोः फलप्रदस्य सर्वसाक्षिणः कर्माध्यक्षस्य परमेश्वरस्य मनसि सिसृक्षा अजायतेत्यर्थः । तस्यां च जातायां स्रष्टव्यं पर्यालोच्य ततः सर्वं जगत् सृजति । तथा चाम्नायते -’ सोऽकामयत बहुः स्यां प्रजायेयेति स तपोऽतप्यत स तपस्तप्त्वेदं सर्वमसृजत यदिदं किंच ’ ( तै. आ. ८. ६) इति श्रुतिः । आत्मनेत्थमवगमितेऽर्थे विद्वदनुभवमप्यनुग्राहकत्वेन प्रमाणयति सत इति । सतः सत्त्वेन इदानीमनुभूयमानस्य सर्वस्य जगतः बन्धुं बन्धकं हेतुभूतं कल्पान्तरे प्राण्यनुष्ठितं कर्मसमूहं कवयः क्रान्तदर्शना अतीतानागतवर्तमानाभिज्ञा योगिनः हृदि हृदये निरुद्धया मनीषा मनीषया बुद्ध्या । ’ सुपां सुलुक्०’ इति तृतीयाया लुक् । प्रतीष्य विचार्य । ’ अन्येषामपि’ इति सांहितिको दीर्घः । असति सद्विलक्षणेऽव्याकृते कारणे निरविन्दन् निष्कृष्यालभन्त । विविच्याजानन्नित्यर्थः ॥

11अथ चतुर्थीमाह । परव्रह्मसंबन्धिनो मनसः प्रथमं रेत आद्यं कार्यं यदासीत्तत्कार्यमग्रे सृष्ट्यादौ कामो भूत्वाऽधिसमवर्तत आधिक्येनाविरभूत् । अयमर्थः - यदेतदेकमेवाद्वितीयं ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इत्येवंरूपं वस्तु सृष्टेः पूर्वं तमसाऽऽवृतमासीत् तस्य तमोविशिष्टस्य ब्रह्मणः सिसृक्षारूपं यन्मन आदावुत्पन्नं तस्य मनसः काम एव प्रथमकार्यभूतः पदार्थः । स च काम उपनिषदि स्पष्टमाम्नातः - ‘सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेय’ इति । एकोऽद्वितीयरूपोऽहमेव बहुविधो भवेयम् । तत्रायमुपायः पूर्वमवस्थितमद्वितीयरूपमनुपमृद्य प्रकर्षेण मायाकल्पितजगद्रूपेणो- त्पद्येयेति तस्य वाक्यस्यार्थः । स च कामः सतः बन्धुरिदानीं सत्त्वेन प्रतीयमानस्य भूतभौतिकरूपस्य जगतोऽसच्छब्दाभिधेये तमस्यव्यक्ते बन्धनहेतुः । कामो ह्यज्ञाने सर्वं व्यवहारं बध्नाति । यथा निद्राणे पुरुषे समुत्पन्ना चित्तवृत्तिर्नानाविधं स्वप्नव्यवहारं बध्नाति, यथा वा जागरणेऽप्यत्यन्तमलभ्ये विषये समुत्पन्ना तृष्णा सुखदुःखपर्यन्तं मनोराज्यरूपं व्यवहारं बध्नाति, एवमयं परमेश्वरस्य कामः देवतिर्यङ्मनुष्यादिसर्वव्यवहारं बध्नाति । कवयो विद्वांसो वेदान्तपारं गता हृदि हृदयकमले मनीषा स्वबुद्ध्या प्रतीष्य विचार्य असति अव्यक्ते तमसि कामं सत उत्पत्स्यमानस्य जगतो बन्धुं बन्धनहेतुं निरविन्दन् निश्चितवन्तः । कामस्य सर्वव्यवहारहेतुत्वं वाजसनेयिनः समामनन्ति - ‘अथो खल्वाहुः काममय एवायं पुरुषः’ इति । व्यासोऽपि स्मरति- ‘कामबन्धनमेवेदं नान्यदस्तीह बन्धनम्’ इति । अस्मदनुभवोऽपि तथा दृश्यते । सर्वो हिं पुरुषः प्रथमं किंचित्कामयित्वा तदर्थं प्रयतमानः सुखं दुःखं वा लभते । तस्माच्छ्रुतिस्मृत्यनुभवसिद्धत्वात्काम एव सर्वव्यवहारहेतुरिति विदुषां निश्चयः ॥

English translation:

“In the beginning there was desire, which was the first seed of mind; sages having meditated in theirhearts have discovered by their wisdom the connexion of the existent with te non-existent.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Desire: i.e., in themind of the Supreme Being

Then, in the beginning, from thought there evolved desire, which existed as the primal semen.
Searching in their hearts through inspired thought, poets found the
connection of the existent in the nonexistent.

Thereafter rose Desire in the beginning, Desire, the primal seed and germ of Spirit.
Sages who searched with their heart’s thought discovered the existent’s kinship in the non-existent.

Desire entered the One in the beginning: It was the earliest seed, of thought the product. The sages searching in their hearts with wisdom, Found out the bond of being in non-being.

Über dieses kam am Anfang das Liebesverlangen, was des Denkens erster Same war. - Im Herzen forschend machten die Weisen durch Nachdenken das Band des Seins im Nichtsein ausfindig.

Da regte sich zuerst in ihm Begierde, als sich des Geistes erster Same zeigte; Es fanden da das Band des Seins im Nichtsein die Weisen suchend mit des Herzens Einsicht.

В начале на него нашло желание,
Что было первым семенем мысли.
Происхождение сущего в не-сущем открыли
Мудрецы размышлением, ища в сердце (своем).

• भाववृत्तम्
• प्रजापतिः परमेष्ठी
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्रे कामः) आरम्भ सृष्टि में काम अर्थात् अभिलाष-इच्छाभाव (तत्-यत्) वह जो (मनसः-अधि) मन के अन्दर (समवर्तत) वर्त्तमान होता है (प्रथमं रेतः) प्रथम प्राणी का बीज (आसीत्) है (कवयः) क्रान्तदर्शी विद्वान् (असति) अशरीर चेतन आत्मा में (सतः) शरीर के निमित्त (बन्धुम्) बाँधनेवाले उस रेतः-मानवबीजशक्ति को (मनीषा) विवेचनशील बुद्धि से (प्रतीष्य) प्रतीत करके निश्चित करके (हृदि) हृदय में (निः-अविन्दन्) निर्विण्णहो जाते हैं, वैराग्य को प्राप्त हो जाते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - आरम्भ सृष्टि में भोगों के लिए कामभाव वर्त्तमान होता है, जो मानव की बीजशक्तिरूप में प्रकट होता है, क्रान्तदर्शी विद्वान् आत्मा के अन्दर शरीर का बाँधनेवाला है, उसे समझ कर वैराग्य को प्राप्त होते हैं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कामः-तत्-अग्रे) आरम्भसृष्टौ-अग्रे कामोऽभिलाषः (यत्-मनसः-अधि सम् अवर्तत) यत् खलु मनसोऽभ्यन्तरे प्रसिद्धो जातः (प्रथमं रेतः-आसीत्) यत् प्रथमं प्राणिबीजमासीत् “रेतः पुरुषस्य प्रथमं सम्भवतः सम्भवति” [ऐ० ३।२] (कवयः) क्रान्तदर्शिनो विद्वांसः (असति सतः-बन्धुं मनीषा प्रतीष्य) अशरीरिणि खल्वात्मनि तन्निमित्तं शरीरस्य बन्धयितारं विवेचनशीलया बुद्ध्या प्रतीत्य निश्चित्य (हृदि निः-अविन्दन्) हृदये निर्विण्णा अभवन् वैराग्यं प्राप्नुवन् ॥४॥

• देवता - भाववृत्तं
• ऋषिः - प्रजापतिः परमेष्ठी
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तिरश्ची᳓नो वि᳓ततो रश्मि᳓र् एषाम्
अधः᳓ स्विद् आसी᳓३द् उप᳓रि स्विद् आसी३त्
रेतोधा᳓ आसन् महिमा᳓न आसन्
स्वधा᳓ अव᳓स्तात् प्र᳓यतिः पर᳓स्तात्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

raśmíḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tiraścī́naḥ ← tiraścī́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vítataḥ ← √tan- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

adhás ← adhás (invariable)

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

svit ← svit (invariable)

svit ← svit (invariable)

upári ← upári (invariable)

āsan ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

āsan ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mahimā́naḥ ← mahimán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

retodhā́ḥ ← retodhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

avástāt ← avástāt (invariable)

parástāt ← parástāt (invariable)

práyatiḥ ← práyati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

svadhā́ ← svadhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ति॒र॒श्चीनः॑ । विऽत॑तः । र॒श्मिः । ए॒षा॒म् । अ॒धः । स्वि॑त् । आ॒सी॒३त् । उ॒परि॑ । स्वित् । आ॒सी॒३त् ।
रे॒तः॒ऽधाः । आ॒स॒न् । म॒हि॒मानः॑ । आ॒स॒न् । स्व॒धा । अ॒वस्ता॑त् । प्रऽय॑तिः । प॒रस्ता॑त् ॥

• tiraścīno ← tiraścīnaḥ ← tiraścīna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horizontal; cross(a).”

• vitato ← vitataḥ ← vitan ← √tan
• [verb noun], nominative, singular
• “expand; perform; scatter; prolong; increase.”

• raśmir ← raśmiḥ ← raśmi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• adhaḥ ← adhas
• [adverb]
• “below; down; adhas [word].”

• svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• āsīd ← āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• upari
• [adverb]
• “above; up; additionally; upari [word]; subsequently.”

• svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• retodhā ← retaḥ ← retas
• [noun], neuter
• “semen; sperm.”

• retodhā ← dhāḥ ← dhā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “giving.”

• āsan ← as
• [verb], plural, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• mahimāna ← mahimānaḥ ← mahiman
• [noun], nominative, plural, masculine
• “greatness; power; mahiman.”

• āsan ← as
• [verb], plural, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• svadhā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• avastāt
• [adverb]
• “below.”

• prayatiḥ ← prayati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “offering.”

• parastāt
• [adverb]
• “above; subsequently.”

एवमविद्याकामकर्माणि सृष्टेर्हेतुत्वेनोक्तानि । अधुना तेषां स्वकार्यजनने शैघ्र्यं प्रतिपाद्यते । येयं नासदासीदित्यविद्या प्रतिपादिता यश्च कामस्तदग्रे इति कामो मनसो रेतः प्रथमं यदासीदिति यत्कर्म एषाम् अविद्याकामकर्मणां वियदादिभूतजातानि सृजतां रश्मिः रश्मिसदृशो यथा सूर्यरश्मिः उदयानन्तरं निमेषमात्रेण युगपत् सर्वं जगत् व्याप्नोति तथा शीघ्रं सर्वत्र व्याप्नुवन् यः कार्यवर्गः विततः विस्तृतः आसीत् । स्विदासीत् इति वक्ष्यमाणमत्रापि संबध्यते । ’ विचार्यमाणानाम् ‘( पा. सू. ८. २.९७) इति प्लुतः । तत्रोदात्त इत्यनुवृत्तेः स चोदात्तः । स्वित् इति वितर्के । स कार्यवर्गः प्रथमतः किं तिरश्चीनः तिर्यगवस्थितो मध्ये स्थित आसीत् किंवा अधः. अधस्तात् आसीत् । आहोस्वित् उपरि उपरिष्टात् किमासीत् । ’ उपरि स्विदासीदिति च ’ ( पा. सू ८.२.१०२) इत्यनुदात्तः प्लुतः । ’ आत्मन आकाशः संभूत आकाशाद्वायुर्वायोरग्निः ’ ( तै.आ. ८. १) इत्यादिकया पञ्चमीश्रुत्या तत उद्गातारं ततो होतारमितिवत् क्रमप्रतिपत्तौ सत्यामपि विद्युत्प्रकाशवत् सर्गस्य शीघ्रव्यापनेन तस्य क्रमस्य दुर्लक्षणत्वादेतेषु त्रिषु स्थानेषु प्राथम्यं कुत्रेति विचार्यते । एवं नाम शीघ्रं सर्वतो दिक्षु सर्गो निष्पन्न इत्यर्थः । एतदेव विभजते । सृष्टेषु कार्येषु मध्ये केचिद्भावाः रेतोधाः रेतसो बीजभूतस्य कर्मणो विधातारः कर्तारो भोक्तारश्च जीवाः आसन् अन्ये भावाः महिमानः । स्वार्थिक इमनिच् । महान्तो वियदादयो भोग्याः आसन् । एवं मायासहितः परमेश्वरः सर्वं जगत् सृष्ट्वा स्वयं चानुप्रविश्य भोक्तृभोग्यादिरूपेण विभागं कृतवानित्यर्थः । अयमेवार्थस्तैत्तिरीयके ’ तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ’ ( तै. आ. ८. ६) इत्यारभ्य प्रतिपाद्यते । तत्र च भोक्तृभोग्ययोर्मध्ये स्वधा । अन्ननामैतत् । भोग्यप्रपञ्चः अवस्तात् अवरो निकृष्ट आसीत् । प्रयतिः प्रयतिता भोक्ता परस्तात् पर उत्कृष्ट आसीत् । भोग्यप्रपञ्चं भोक्तृप्रपञ्चस्य शेषभूतं कृतवानित्यर्थः । ’ विभाषा परावराभ्याम् ’ ( पा. सू ५.३.२९) इति प्रथमार्थे अस्तातिः । ’ अस्ताति च ’ ( पा. सू. ५.३.४०) इत्यवरशब्दस्यावादेशः । अवस्तादिति संहितायाम् ईषाअक्षादित्वात् प्रकृतिभावः ॥

12अथ पञ्चमामीह । रश्मिः सूर्यरश्मिसमानः कश्चित्स्वयंप्रकाशश्चैतन्यपदार्थः । एषां भूतभौतिकरूपाणां जगद्वस्तूनां मध्ये तिरश्चीनः तिर्यग्वर्तमानो विततो व्याप्तः स चैतन्यरूपः परमात्माऽमीषां पदार्थानामधोभागेऽवस्थितः किं वोपरिभागेऽवस्थितः । स्विच्छब्दौ विकल्पितपक्षद्वयसूचनार्थौ । प्लुऽतिर्विचारद्वयद्योतनार्था । अयमभिमायः - सोऽयं प्रकाश. कश्चिच्चैतन्यपदार्थः सर्वेषां वस्तूनां मध्ये पर्यालोच्यमानो दीर्घतन्तुवत्तिर्यग्भूतो व्याप्यावभासते । अधः पर्यालोच्यमानस्तत्राप्यवभासते । उपरि पर्यालोच्यमानस्तत्राप्यवभासते । तस्मादध ऊर्ध्वं मध्ये च भासमानत्वादेकत्रैवावस्थित इति वक्तुमशक्यः । यथा घटस्योपादानभूतो मृत्पिण्डो घटस्याधऊर्ध्वमध्यभागेषु सर्वेष्वनुवर्तते, एवं तत्तत्पदार्थोपादानानि तत्तत्कार्थेषु व्याप्यैव वर्तन्ते । एवमयं परमात्माऽपि स्वकार्येषु व्याप्य वर्तमानस्सन्नध आसीदित्येव वोपर्यासीदित्येव वा निश्चेतुमशक्य इति । सर्व एते पदार्थाः भूतभौतिकरूपाः पूर्वोक्तस्य विततरश्मिरूपस्य स्वप्रकाशचैतन्यस्य रेतोधाः साररूपधारिण आसन् । तत्र चिदेकरसस्य हि वस्तुनः सद्रूपं सारं तच्च सर्वे पदार्था धारयन्ति अस्तीत्येव स्वरूपेण सर्वेषामवभासमानत्वात् । ते च सद्रूपधारिणः सर्वे महिमानः गिरिनद्यादिरूपेण महान्त आसन् । एवं स्वधाशब्दवाच्यमायाविद्यादिशब्देनाभिधीयमाना पारमेश्वरी शक्तिरवस्तात् अधमं कारणम् । प्रयतिः, सा शक्तिः प्रयतते यस्पिन्परमात्मनि सोऽयं शक्तिप्रयत्नाधारः परमात्मा प्रयति । स च परस्तात्परममुत्तमं कारणम् । तावेतौ शक्तिपरमात्मानावेव जगत्कारणभूतैः प्रकृतिपुरुषाविति शास्त्रेषु व्यपदिश्येते ॥

English translation:

“Their ray was stretched out, whether across, or below, or above; (some) were shedders of seed,(others) were mighty; food was inferior; the eater was superior.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Their ray was stretched out: a reference to thesuddenness of creation, which was developed in the twinkling of an eye, like the flash of the sun’s ray. It was soquick that it was doubtful whether the things in the central space (across) were created first, or those above orthose below; i.e., creation took plural ce simultaneously in all three portions of the universe. This was the order inwhich things were created, but the development of the world was like a flash of lightning, so that the series couldnot be distinguished (tatsṛṣṭvā tadevānuprāviṣat: Taittirīya Āraṇyaka 8.6). Thus the notion of a series,viz., from ātmā came the ākāśa, from the ākāśa the wind, from the wind fire etc., is reconciled: ātmanaākāśaḥ sambhūta ākāśādvāyurvāyoragniḥ: Taittirīya Āraṇyaka 8.1; whether across, or below, orabove: tiraścinaḥ = across, tiryaksrotas, that in which the stream of life is horizontal, i.e., the animal world;among the created objects some were living creatures, others were great, as the sky etc., the former being theenjoyers (bhoktāraḥ), the latter the things to be enjoyed (bhojyaḥ), so the creation was distinguished as thefood and the feeder

Their cord was stretched across: Did something exist below it? Did something exist above?
There existed placers of semen and there existed greatnesses. There was independent will below, offering above.

Transversely was their severing line extended: what was above it then, and what below it?
There were begetters, there were mighty forces, free action here and energy up yonder

Their ray extended light across the darkness: But was the One above or was it under? Creative force was there, and fertile power: Below was energy, above was impulse.

Quer hindurch ward ihre Richtschnur gespannt, Gab es denn ein Unten, gab es denn ein Oben? Es waren Besamer, es waren Ausdehnungskräfte da. Unterhalb war der Trieb, oberhalb die Gewährung.

Und quer hindurch, war ihre Schnur gezogen, was war darunter? und was war darüber? Erzeuger waren, und es waren Mächte, und Schöpferkraft war unten, Streben oben.

Поперек был протянут их шнур
Был ли низ? Был ли верх?
Оплодотворители были. Силы увеличения были.
Порыв внизу. Удовлетворение наверху.

• भाववृत्तम्
• प्रजापतिः परमेष्ठी
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (रेतोधाः) प्राणी सृष्टि से पूर्व शरीर की बीजशक्ति कामभाव रेत नाम से कही है, उस रेत अर्थात् मानवबीजशक्ति को धारण करनेवाले आत्माएँ (आसन्) थे (महिमानः-आसन्) वे महान्-अर्थात् असंख्यात थे (एषां-रश्मिः) इनकी बन्धनडोरी या लगाम पूर्वजन्म में किये कर्मों का संस्कार है (तिरश्चीनः-विततः) वह संस्कार विस्तृत फैला हुआ है, जो कि (अधः स्वित्-आसीत्) निकृष्ट योनि में जन्म देने का हेतु है तथा (उपरि स्वित्-आसीत्) उत्कृष्ट योनि में जन्म देने का हेतु है (अवस्तात् स्वधा) शरीर के अवर भाग में स्वधारणा जन्मग्रहण करना (परस्तात् प्रयतिः) और शरीर के पर भाग में मृत्यु है ॥५॥

भावार्थभाषाः - भोगों की कामनारूप मानवबीजशक्ति को धारण करनेवाले आत्मा सृष्टि से पहले थे और वे असंख्यात थे, इनका पूर्वकर्मकृत संस्कार डोरी या लगाम के समान शरीर में खींच कर लाता है, वह निकृष्टयोनिसम्बन्धी और उत्कृष्टयोनिसम्बन्धी होता है, शरीर के अवरभाग में जन्म है और परभाग में प्रयाण मृत्यु है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रेतोधाः-आसन्) प्राणिसृष्टेः पूर्वं शरीरस्य बीजशक्तिः-काम उक्तो रेत इति नामतः, रेतसो धारयितार आत्मान आसन् (महिमानः-आसन्) ते महान्तोऽसङ्ख्याताः खल्वासन् (एषां रश्मिः) एतेषां बन्धनरश्मिर्यद्वा बन्धनप्रग्रहः “अभिशवो वै रश्मयः” [श० ५।४।३।१४] पूर्वकर्मकृतसंस्कारः (तिरश्चीनः-विततः) विस्तृतः “तिरस्तीर्णो भवति” [निरु० ३।२०] तथा प्रसृतः-आसीत् (अधः स्वित् आसीत्-उपरि स्वित्-आसीत्) निकृष्टयोनिजन्म हेतुरप्यासीदुत्कृष्टयोनिजन्महेतुः खल्वप्यासीत् (अवस्तात् स्वधा परस्तात् प्रयतिः) शरीरस्यावरभागे स्वधारणा जन्मग्रहणं परभागे प्रयाणं मृत्युर्भवति ॥५॥

• देवता - भाववृत्तं
• ऋषिः - प्रजापतिः परमेष्ठी
• छन्दः - त्रिष्टुप्

को᳓ अद्धा᳓ वेद क᳓ इह᳓ प्र᳓ वोचत्
कु᳓त आ᳓जाता कु᳓त इयं᳓ वि᳓सृष्टिः
अर्वा᳓ग् देवा᳓ अस्य᳓ विस᳓र्जनेन
अ᳓था को᳓ वेद य᳓त आबभू᳓व

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; repeated line
popular;; 12 = 5+7, ending LHX
popular
popular

Morph
addhā́ ← addhā́ (invariable)

ihá ← ihá (invariable)

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

vocat ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ā́jātā ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

kútas ← kútas (invariable)

kútas ← kútas (invariable)

vísr̥ṣṭiḥ ← vísr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

visárjanena ← visárjana- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ābabhū́va ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

átha ← átha (invariable)

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yátas ← yátas (invariable)

कः । अ॒द्धा । वे॒द॒ । कः । इ॒ह । प्र । वो॒च॒त् । कुतः॑ । आऽजा॑ता । कुतः॑ । इ॒यम् । विऽसृ॑ष्टिः ।
अ॒र्वाक् । दे॒वाः । अ॒स्य । वि॒ऽसर्ज॑नेन । अथ॑ । कः । वे॒द॒ । यतः॑ । आ॒ऽब॒भूव॑ ॥

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• addhā
• [adverb]
• “in truth.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• ka ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vocat ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• kuta ← kutas
• [adverb]
• “how; whence; why.”

• ājātā ← ājan ← √jan
• [verb noun], nominative, singular
• “be born.”

• kuta ← kutas
• [adverb]
• “how; whence; why.”

• iyaṃ ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• visṛṣṭiḥ ← visṛṣṭi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “universe; creation.”

• arvāg ← arvāk
• [adverb]
• “here.”

• devā ← deva
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• visarjanenāthā ← visarjanena ← visarjana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “gift.”

• visarjanenāthā ← athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• yata ← yatas
• [adverb]
• “from which; whence; wherein.”

• ābabhūva ← ābhū ← √bhū
• [verb], singular, Perfect indicative
• “originate.”

एवं भोक्तृभोग्यरूपेण सृष्टिः संग्रहेण प्रतिपादिता । ’ इ१तावद्वा इदमन्नं चैवान्नादश्च सोम एवान्नमग्निरन्नादन्(श ब्रा. १ ४.२.१३) इतिवत् । अथेदानीं सा सृष्टिर्दुर्विज्ञानेति न विस्तरेणाभिहितेत्याह को अद्धेति । कः पुरुषः अद्धा पारमार्थ्येन वेद जानाति । कः वा इह अस्मिल्लोके प्र वोचत् प्रब्रूयात् । इयं दृश्यमाना विसृष्टिः विविधा भूतभौतिकभोक्तृभोग्यादिरूपेण बहुप्रकारा सृष्टिः कुतः कस्मादुपादानकारणात् । कुतः कस्माच्च निमित्तकारणात् आजाता समन्ताज्जाता प्रादुर्भूता । एतदुभयं सम्यक् को वेद को वा विस्तरेण वक्तुं शक्नुयादित्यर्थः । ननु देवाः अजानन्तः । सर्वज्ञास्ते ज्ञास्यन्ति वक्तुं च शक्नुवन्तीत्यत आह अर्वागिति । देवाः च अस्य जगतो विसर्जनेन वियदादिभूतोत्पत्त्यनन्तरं विविधं यद्भौतिकं सर्जनं सृष्टिस्तेन अर्वाक् अर्वाचीनाः कृताः । भूतसृष्टेः पश्चाज्जाता इत्यर्थः । तथाविधास्ते कथं स्वोत्पत्तेः पूर्वकालीनां सृष्टिं जानीयुः । अजानन्तो वा कथं प्रब्रूयुः । उक्तं दुर्विज्ञानत्वं निगमयति । अथ एवं सति देवा अपि च जानन्ति किल । तद्व्यतिरिक्तः कः नाम मनुष्यादिः वेद तज्जगत्कारणं जानाति यतः कारणात् कृत्स्नं जगत् आबभूव अजायत ॥

13अथ षष्ठीमाह - अत्र केचिदागममुपेक्ष्य स्वस्वबुद्धिवलादन्यथाऽन्यथोत्प्रेक्षन्ते । तथाहि परमाणवो मूलकारणमिति काणादगौतमादयो मन्यन्ते । स्वतन्त्रमचेतनं प्रधानं जगतो मूलकारणमिति कपिलप्रभृतयः । शून्यादितो जगदुत्पत्तिरिति माध्यमिकाः । जगतः कारणमेव नास्ति स्वभावत एवावतिष्ठत इति लोकायतिकाः । ते सर्वेऽपि भ्रान्ता एव । कोऽद्धा वेद जगत्कारणं को नाम पुरुषः साक्षादवगच्छति । अनवगत्य च क इह प्रवोचत् स्वयमदृष्ट्वा को नाम जगत्कारणमीदृगिति वक्तुं शक्नोति । कोऽयमत्र वक्तव्यांश इति चेदुच्यते - इयं विविधा सृष्टिः कुत आजाता कस्मादुपादानकारणात्सर्वत उत्पन्ना, पुनरपि कुतो निमित्तादुत्पन्नेति तदिदमुपादाननिमित्तं च वक्तव्यम् । तच्च वक्तुमशक्यम् । कुतोऽशक्तिरिति चेदुच्यते - किं देवा एतद्ब्रूयुः, उतान्यः कश्चिन्मनुष्यः । न तावद्देवा वक्तुं शक्ताः ते ह्यस्य जगतो विसर्जनाय विविधसृष्टेरर्वागेव विद्यन्ते । न तु सृष्टेः पूर्वं ते सन्ति । यदा देवानाममीदृशी गतिस्तदानीं यतो जगदाबभूव तत्कारणं वक्तुमन्यः को वा वेद । देवाश्च मनुष्याश्च सृष्टेः प्रागवस्थां न तावत्प्रत्यक्षेण पश्यन्ति तदानीं स्वयमेवाभावात् । नाप्यनुमातुं शक्ताः तद्योग्ययोर्हेतुदृष्टान्तयोरभावान् । तस्मादतिगम्भीरमिदं परमार्थतत्त्वं वेदैकसमधिगम्यमित्यभिप्रायः ॥

English translation:

“Who really knows? Who in this world may declare it! whence was this creation, whence was itengendered? The gods (were) subsequent to the (world’s) creation; so who knows whence it arose?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Whencewas it engendered: i.e., from what material cause, and from what creative cause, did it arise?

Who really knows? Who shall here proclaim it?—from where was it born, from where this creation?
The gods are on this side of the creation of this (world). So then who does know from where it came to be?

Who verily knows and who can here declare it, whence it was born and whence comes this creation?
The Gods are later than this world’s production. Who knows then whence it first came into being?

Who knows for certain? Who shall here declare it? Whence was it born, and whence came this creation? The gods were born after this world’s creation: Then who can know from whence it has arisen?

Wer weiß es gewiß, wer kann es hier verkünden, woher sie entstanden, woher diese Schöpfung kam? Die Götter kamen erst nachher durch die Schöpfung dieser Welt. Wer weiß es dann, woraus sie sich entwickelt hat?

Wer weiss es recht? wer mag es hier verkünden? woher entstand, woher sie kam die Schöpfung, Ob durch sein Schaffen erst die Götter wurden, wer weiss es doch, woher es sei gekommen?

Кто воистину знает, кто здесь провозгласит.
Откуда родилось, откуда это творение?
Далее боги (появились) посредством сотворения этого (мира).
Так кто же знает, откуда он возник?

• भाववृत्तम्
• प्रजापतिः परमेष्ठी
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) कौन (अद्धा) तत्त्व से-यथार्थ (वेद) जाने (कः) कौन (इह) इस विषय में (प्र वोचत्) प्रवचन कर सके-कह सके (इयं विसृष्टिः) यह विविध सृष्टि (कुतः) किस निमित्तकारण से (कुतः-आजाता) किस उपादान से प्रकट हुई-उत्पन्न हुई (अस्य विसर्जनेन) इसके विसर्जन से उत्पादन से (अर्वाक्-देवाः) पीछे उत्पन्न हुए विद्वान् हैं (अथ कः) पुनः कौन (वेद) जान सके (यतः-आबभूव) जिस उपादान से ये आविर्भूत हुई-उत्पन्न हुई ॥६॥

भावार्थभाषाः - यह विविध सृष्टि किस निमित्तकारण से और किस उपादानकारण से उत्पन्न होती है, इस बात को कोई बिरला विद्वान् ही यथार्थरूप में जान सकता है, क्योंकि सभी विद्वान् सृष्टि उत्पन्न होने के पश्चात् होते हैं-अर्थात् कोई तत्त्ववेत्ता योगी ही इसको समझ सकता है और कह सकता है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कः-अद्धा वेद) कस्तत्त्वतो जानीयात् (कः-इह प्र वोचत्) को ह्यस्मिन् विषये प्रकथयेत् (कुतः-इयं विसृष्टिः कुतः-आजाता) कुतो निमित्तकारणात् खल्वियं विविधा सृष्टिः कुत उपादानाच्च प्रादुर्भूता (अस्य विसर्जनेन-अर्वाक्-देवाः) अस्य जगतो विसर्जनात् ‘विसर्जनेन विभक्तिव्यत्ययेन तृतीया पञ्चमीस्थाने’ पश्चादुत्पन्ना विद्वांसः सन्ति (अथ कः-वेद यतः-आबभूव) पुनः को जानीयात्-यत उपादानात् सृष्टिराभूता प्रादुर्भूता ॥६॥

• देवता - भाववृत्तं
• ऋषिः - प्रजापतिः परमेष्ठी
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इयं᳓ वि᳓सृष्टिर् य᳓त आबभू᳓व
य᳓दि वा दधे᳓ य᳓दि वा न᳓
यो᳓ अस्या᳓ध्यक्षः परमे᳓ वि᳓ओमन्
सो᳓ अङ्ग᳓ वेद य᳓दि वा न᳓ वे᳓द

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ābabhū́va ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vísr̥ṣṭiḥ ← vísr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yátas ← yátas (invariable)

dadhé ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

vā ← vā (invariable)

vā ← vā (invariable)

yádi ← yádi (invariable)

yádi ← yádi (invariable)

ádhyakṣaḥ ← ádhyakṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

paramé ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vyòman ← vyòman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aṅgá ← aṅgá (invariable)

ná ← ná (invariable)

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yádi ← yádi (invariable)

इ॒यम् । विऽसृ॑ष्टिः । यतः॑ । आ॒ऽब॒भूव॑ । यदि॑ । वा॒ । द॒धे । यदि॑ । वा॒ । न ।
यः । अ॒स्य॒ । अधि॑ऽअक्षः । प॒र॒मे । विऽओ॑मन् । सः । अ॒ङ्ग । वे॒द॒ । यदि॑ । वा॒ । न । वेद॑ ॥

• iyaṃ ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• visṛṣṭir ← visṛṣṭiḥ ← visṛṣṭi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “universe; creation.”

• yata ← yatas
• [adverb]
• “from which; whence; wherein.”

• ābabhūva ← ābhū ← √bhū
• [verb], singular, Perfect indicative
• “originate.”

• yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asyādhyakṣaḥ ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyādhyakṣaḥ ← adhyakṣaḥ ← adhyakṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “overseer; adhyakṣa [word]; mayor; head.”

• parame ← parama
• [noun], locative, singular, masculine
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• vyoman
• [noun], locative, singular, masculine
• “abhra; sky; ākāśa; Svarga; Vyoman.”

• so ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

उक्तप्रकारेण यथेदं जगत्सर्जनं दुर्विज्ञानं एवं सृष्टं तज्जगत् दुर्धरमपीत्याह इयमिति । यतः उपादानभूतात् परमात्मनः इयं विसृष्टिः विविधा गिरिनदीसमुद्रादिरूपेण विचित्रा सृष्टिः आबभूव आजाता सोऽपि किल यदि वा दधे धारयति यदि वा न धारयति । एवं च को नाम अन्यो धर्तुं शक्नुयात् । यदि धारयेदीश्वर एव धारयेन्नान्य इत्यर्थः । एतेन कार्यस्य धारयितृत्वप्रतिपादनेन ब्रह्मण उपादानकारणत्वमुक्तं भवति । तथा च पारमार्षं सूत्रं –’ प्रकृतिश्च प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात् ’ ( वे. सू. १. ४.२३) इति । यद्वा । अनेनार्धर्चेन पूर्वोक्तं सृष्टेर्दुर्ज्ञानत्वमेव द्रढयति । को वेदेत्यनुवर्त्तते । इयं विविधा षष्टिः यत आबभूव आ समन्तादजाययेति को वेद । न कोऽपि । नास्त्येव जगतो जन्म न कदाचिदनीदृशं जगदिति बहवो भ्रान्ता भवन्त्यपि । यतः । ’ जनिकर्तुः प्रकृतिः ’ ( पा. सू १ .४.३०) इत्यपादानसंज्ञायां पञ्चम्यास्तसिल् । यस्मात् परमात्मन उपादानभूतादाबभूव तं परमात्मानं को वेद । न कोऽपि । प्रकृतितः परमाणुभ्यो वा जगज्जन्मेति हि बहवो भ्रान्ताः । तथा स एवोपादानभूतः परमात्मा स्वयमेव निमित्तभूतोऽपि सन् यदि वा दधे विदधे इदं जगत् ससर्ज यदि वा न ससर्ज । असंदिग्धे संदिग्धवचनमेतच्छास्त्राणि चेत्प्रमाणं स्युरिति यथा । स एव विदधे । तं को वेद । अजानन्तोऽपि बहवो जडात् प्रधानादकर्तृकमेवेदं जगत् स्वयमजायतेति विपरीतं प्रतिपन्ना विदधतो विधानमजानन्तोऽपि । स एव उपादानभूत इत्यपि को वेद । न कोऽपि । उपादानादन्यः तटस्थ एवेश्वरो विदधे इति हि बहवः प्रतिपन्नाः । देवा अपि यन्न जानन्ति तदर्वाचीनानामेषां तत्परिज्ञाने कैव कथेत्यर्थः । यद्येवं जगत्सृष्टिरत्यन्तदुरवबोधा न तर्हि सा प्रमाणपद्धतिमध्यास्त इत्याशङ्क्य तत्सद्भाव ईश्वरमेव प्रमाणयति यो अस्येति । अस्य भूतभौतिकात्मकस्य जगतः यः अध्यक्षः ईश्वरः परमे उत्कृष्टे सत्यभूते व्योमन् व्योमन्याकाशे आकाशवन्निर्मले स्वप्रकाशे । यद्वा ॥ अवतेस्तर्पणार्थात् ’ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ इति मनिन् । ’ नेड्वशि कृति ’ इतीट्प्रतिषेधः । ’ ज्वरत्वर०’ इत्यादिना वकारोपधयोः ऊट् । सप्तम्या लुक् । ’ न ङिसंबुद्ध्योः’ इति नलोपप्रतिषेधः ॥ व्योमनि विशेषेण तृप्ते’ । निरतिशयानन्दस्वरूपे इत्यर्थः । यद्वा । अवति- ४त्यर्थः । व्योमनि विशेषेण गते व्याप्ते । देशकालवस्तुभिरपरिच्छिन्न इत्यर्थः । अथवा । अवतिर्ज्ञानार्थः । व्योमनि विशेषेण ज्ञातरि विशिष्टज्ञानात्मनि । ईदृशे स्वात्मनि प्रतिष्ठितः । श्रूयते हि सनत्कुमारनारदयोः संवादे -’ स भगवः कस्मिन् प्रतिष्ठित इति स्वे महिम्नि ’ (छा. उ. ७.२४. १) इति । ईदृशो यः परमेश्वरः सो अङ्ग । अङ्गेति प्रसिद्धौ । सोऽपि नाम वेद जानाति । यदि वा “न वेद न जानाति । को नाम अन्यो जानीयात् । सर्वज्ञ ईश्वर एव तां सृष्टिं जानीयात् नान्य इत्यर्थः ॥ १७ ॥

14अथ सप्तमीमाह । इयं दृश्यमाना भूतभोतिकरूपा विविधा सृष्टिर्यत उपादानकारणादाबभूव सर्वत उत्पन्ना तदुपादानकारणं यदि वा किंचित्स्वरूपं धृत्वाऽवतिष्ठते यदि वा तस्य स्वरूपमेव नास्ति तमिमं निर्णयं यः परमेश्वरोऽस्य जगतोऽध्यक्षः स्वामी सो अङ्ग वेद स एव वेद यदि वा सोऽपि न वेद । ईशित्रीशितव्यादिलौकिकव्यवहारदृष्ट्या सो अङ्ग वेदेत्युक्तम् । ‘यत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्तत्केन कं पश्येत्’ इत्यादिसर्वव्यवहारातीतपरमार्थदृष्ट्या यदि वा न वेदेत्युक्तम् । अतो मनुष्यादिषु तद्वेदनशङ्काऽपि दूरापेता ॥

English translation:

“He from whom this creation arose, he may uphold it, or he may not (no one else can); he who is itssuperintendent in the highest heaven, he assuredly knows, or if he knows not (no one else does).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sa bhagavahkasmin pratiṣṭhita: Chāndogya Upaniṣad 7.24.1

This creation—from where it came to be, if it was produced or if not— he who is the overseer of this (world) in the furthest heaven, he surely knows. Or if he does not know…?

He, the first origin of this creation, whether he formed it all or did not form it,
Whose eye controls this world in highest heaven, he verily knows it, or perhaps he knows not.

None knoweth whence creation has arisen; And whether he has or has not produced it: He who surveys it in the highest heaven, He only knows, or haply he may know not.

Woraus diese Schöpfung sich entwickelt hat, ob er sie gemacht hat oder nicht - der der Aufseher dieser Welt im höchsten Himmel ist, der allein weiß es, es sei denn, daß auch er es nicht weiß.

Von wannen diese Schöpfung sei gekommen, ob sie geschaffen oder unerschaffen, Der auf sie schaut im höchsten Himmelsraume, der weiss allein es, oder weiss ers auch nicht?

Откуда это творение возникло,
Было ли оно создано или же нет –
Кто надзирает за этим (миром) на высшем небе.
Только он знает или же не знает.

• भाववृत्तम्
• प्रजापतिः परमेष्ठी
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इयं विसृष्टिः) यह विविध सृष्टि (यतः-आबभूव) जिस उपादान से उत्पन्न हुई है (अस्य यः-अध्यक्षः) इस उपादान का जो अध्यक्ष है (परमे व्योमन्) महान् आकाश में वर्त्तमान है (अङ्ग)हे जिज्ञासु ! (सः) वह परमात्मा (यदि वा दधे) यदि तो चाहे तो न धारण करे अर्थात् संहार कर दे (यदि वेद) यदि उपादान कारण को जाने, अपने विज्ञान में लक्षित करे, सृष्टिरूप में परिणत करे (यदि वा न वेद) यदि न जाने-स्वज्ञान में लक्षित न करे सृष्टिरूप में परिणत न करे, इस प्रकार सृष्टि और प्रलय उस परमात्मा के अधीन हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - यह विविध सृष्टि जिस उपादान-कारण से उत्पन्न होती है, उस उपादान कारण अव्यक्त प्रकृति का वह परमात्मा स्वामी-अध्यक्ष है, वह उससे सृष्टि को उत्पन्न करता है और उसका संहार भी करता है। प्रकृति को जब लक्ष्य करता है, तो उसे सृष्टि के रूप में ले आता है, नहीं लक्ष्य करता है, तो प्रलय बनी रहती है, इस प्रकार सृष्टि और प्रलय परमात्मा के अधीन हैं ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इयं विसृष्टिः-यतः-आबभूव) एषा विविधा सृष्टिर्यत उपादानात् प्रादुर्भूता (अस्य यः-अध्यक्षः परमे व्योमन्) अस्योपादानस्य योऽध्यक्षः महति खल्वाकाशे वर्त्तते (अङ्ग) हे जिज्ञासो ! (सः) सोऽध्यक्षः परमात्मा (यदि वा दधे यदि वा न) यदि च सृष्टिं धारयेत् सृष्टिरूपे यदि च न धारयेत् सृष्टिरूपे-संहरेत् (यदि वेद यदि वा न वेद) यदि चोपादानकारणं जानीयात् स्वज्ञाने लक्षयेत् सृष्टिरूपे परिणयेत्, यदि च न जानीयात् स्वज्ञाने न लक्षयेत् सृष्टिरूपे न परिणयेत्-एवं सृष्टिप्रलयौ तस्य परमात्मनोऽधीनौ स्तः ॥७॥