मोक्षोपायप्रदीपिका

Source: TW

Source: TW

TODO: परिष्कार्यम्??

श्री वै। भ। ग्रन्थमाला सप्तम प्रसूनम्
मोक्षोपायप्रदीपिका
श्री वासुदेवावरनामधेयैः रघुपति भट्टाचार्यैः प्रणीता

श्रीवॆखानस-भगवच्छास्त्र-ग्रन्थमाला

कार्यस्थानमु : नल्लूरु
1948
15/-
मूल्यम्

श्रीरस्तु

मोक्षोपायप्रदीपिका
इयम्
श्री वैखानस सिद्धान्त-निर्धारण-धुरीणैः
वासुदेवापरनामधेयैः
रघुपतिभट्टाचार्यैः

श्री-वैखानस-सिद्धान्ति-निर्वाहक-
श्री-श्रीनिवासदीक्षितेन्द्र -विरचितग्रन्देभ्यः समुद्धृत्य प्रणीता

गोपी-पुर-वासिना श्रीवैखानसान्वय-सुधाम्भोधि-सुधाकर– कृष्ण-मूर्ति-सूरीणां सूनुना श्री-श्रीनिवासाचार्येण संशोधिता॥

ग्रस्थमाला सम्पादकः
श्रीमाळाु भिषग्राज दीवि वेङ्कटनृसिंहाचार्यः नल्लूरु
1948

की॥ शे॥ श्रीमदित्यादि श्रीमा तमिरिश पानकालाचार्युलुगारु पॆदरावूरु वीरि ज्ञापकार्धमु कुमारुलु आयुष्माण श्रीनिवासाचार्युलुगारु मा ग्रन्थमालकु रु 116 लॊसङ्गिरि। श्री रघुनन्दन परब्रह्मणे नमः

मुद्रापक प्रशंसा

श्लो॥ श्रीम तमिरिशाभिख्यवंश वार्धिकलानिधिः अधीत वेद वेशा न्दशास्त्रसार स्सुधीवरः ॥ श्रीमद्विखनसप्रो क्त कल्पसूत्र प्रव र्तकः आत्रेयगोत्रसम्भूतः श्रीमल्ल क्ष्मण देशिकः ॥ विराज ते महाभाग स्तत्सुत्रः कीर्तिमा ख्छुचिः श्रोतस्मार्त क्रियानिष्ठः पारमात्मिकमस्त्रवित् 1 दिव्यागमरहस्यज्ञः समूर्तार्चनतत्परः निर्धूतकिल्बिषः पुण्यराशि र्भागवतोत्तमः । पानकालाचार्यवर्यः करुणावरुणालयः मान्तिकः परमोदारः पञ्चकाल परायणः॥ श्लो॥ तदात्मजः (श्रीपति पादपद्म यो रचञ्चलात्मा सुगुणैक भूषणः महामति र्भाग्यवतां नृणाः वरः समीहि तार्थार्पणकल्पभूरुहः !! श्लो॥ साहित्ये चाङ्ग्ल भाषाया मसमप्रतिभोदयः श्रीनिवास इति ख्यातः सुहृद्गणसमावृतः ॥ साम्रुतं चैतदाचार्यवर्यः स्वजनक स्मृतिम् प्रोद्भवायैन सर्वेषां मोजो पाय प्रदीपिका ॥ मुद्रणाय ददौ रूप्यशतं हर्षान्तरात्मना एत दाचार्यवर्याय सकुटुब्बाय धीमते ॥ दीर्घ मायुष्य मारोग्यं यशोवृद्धिं च शाश्वतीम् नानाविधशुभां श्चैव पुत्रा न्सौत्रा स्सहृदर्वान् I बन्धूं श्च धनधान्यानि गनां समुदयं महत् ददातु जगदाधारः (श्री शेषाचलनायकः ॥

श्रीमद्विखनसमहामुनये नमः श्री वैखानस सुधीमणुलारा ! ई मोक्षोपायप्रदीपिक यनु ग्रन्थमु श्रीवैखानससम्प्र दायप्रवर्तकुलुनु, काश्यपगोत्रजुलु नगु श्री श्री वासुदेवापर नामधेय रघुपतिभट्टाचार्य स्वामिवारिचे समकूर्पँबडि त्त्रिशिरः पुरं लक्ष्मीविलास मुद्राक्षरशालयन्दु आ 1905व संवत्सरमुन ग्रन्थलिपिलो मुद्रिम्पँबडियुन्नदि। प्रस्तुत ग्रन्थमुनु तॆलुँगु लिपिलो मुद्रिम्पिञ्चिनचो नान्ध्र देशवासुल कन्दऱकुनु सुलभमुगाँ ‘दॆलियँगल दनि सङ्घसोदरुलु पलुमारुलु प्रोत्सहिञ्चुटचे श्री वैखानस भगवच्छास्त्र ग्रन्धमालयन्दु सप्तमप्रमानमुगा मुद्रिञ्चिनारमु, मऱियु नी ग्रन्थमु मुद्रणमुनकु तॆनालि तालूका, पॆदरावूरु ग्राम वास्तव्युलुनु, कीर्ति शेषुलु नगु श्री उ। वे। प्र। श्रीमा तमिरिश पानकालाचार्युल वारि ज्ञापकार्थमै वारिकुमारुलु चि॥ श्रीनिवासाचार्युलु रु 116 0- नारुरूप्यमुल नॊसङ्गि ग्रन्थमालाभिवृद्धिकि मार्गदर्शकु लैरि। वीरिकि सर्वदा आयुरारोग्यैश्वर्याभिवृद्धुल नॊसङ्गि रक्षिञ्चुटकै श्रियः पतिनि ‘ब्रार्धिञ्चुचुन्नाँडनु। 00 नूटपदु मऱियु नी ग्रन्थमुनु ग्रन्थलिपि नुण्डि मुद्रणमुन कनुकू लिञ्चुन ट्लान्ध्रलिपिलोनिकि मार्चिव्रासि अक्षर स्थालित्यमुलु लेकुण्डु नट्लु नुचूचि ग्रन्थमाल कॊसङ्गिन श्रीवैखानस भगवच्छास्त्र ग्रन्थ माला पण्डित बृन्दमुनकुँ ब्रणामशतम्बुल नर्पिञ्चुचुन्नाँडनु। नलूरु। M 19।5-48 } इट्लु वै। भ। ग्रन्थमालाधिपति भिषग्राज, दीवि वेङ्कट नृसिंहाचार्युलु

परिष्काराः

फुटे असाधु 1 14 बृहितं 3 19 4 3 श्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः मोडो पायप्रदीपि कायाम् असाधु साधु प द पत्रिका कृतवान्गर्भ वैष्णवः कृतवान्पद्मसम्भवः ममेतरम् साधु बृंहितं म मेरितम् 8 2 प्रापुश्च प्रापुश्च 8 11 श्चन्स श्चन 12 17 तार 14 6 पुरुष पुरुष 14 18 जानश जानश 16 20 व्यूहॆक व्यूहैक 18 00 8 सञ्चित्यभ सञ्चिन्त्यभ 20 12 तत्तत्म 25 19 योगउ योगः, उ 30 20 णस्वयं णस्स्वयं 31 4 धनत्व धनत्व 33 1 समक् समक्य सम्यक् 34 16 जज्ञुञ्जी जज्जञ्जी 36 12 मुक्षणा मुकुणा 39 4 तॆरा शतैरा 40 20 ततत 42 10 क्रीडः क्रीड। तत्रत 48 17 सारि ता सारि ता 46 23 ॐ र ॐकार 47 1 जोतिषे ज्योति क्षे पुटे आसाधु साधु 52 18 तीसि दे ।।। 57 6 णव्वुत 62 9 62 12 पर पद 67 5 प्यापश्य 69 11 71 5 75 10 सारज्ञ्य मन तम्ब्र 78 4 78 11 78 12 78 14 9 83 14 84 5 णमपग दायुपा मन्वध्वे ना त्याग मन्य ध्ये यॆनॆवडं Q तत तस्सिद्धे णव्युत्प दायपा परमपद प्यावश्य लम्म्योआ सार्वज्ञ्य मन स्तम्ब्र मन्य ध्वे नां त्याग मन्य ध्वे येनैवदं ततः णमुपग 89 9 ज्कोहं ज्को हरि 89 £3 9) 10 व्यापाः त्यनरात् व्याप्ताः त्यन्तरात् 90 12 सादिन्तं 90 18 पार्थनया प्रार्थनया 90 22 मसुकु मसुगु 96 17 रत्यादि रित्यादि 97 14 श्यकार्यम् श्यं कार्यम् 98 3 मुमुक्षुभि मुमुक्षुभि हरिः ॐ तत्सत्

गुरूपसदनप्रकरणम्

श्रीयै नमः श्री श्रीनिवासाय नमः श्रीमते विखनसे नमः मोक्षोपाय प्रदीपि का गुरूपसदनप्रकरणम् श्रीलक्ष्मीवल्ल भारम्भां विखनोमुनिमध्यमाम् अस्मदाचार्य पर्यन्तां वन्दे गुरुपरम्पराम् II श्रोतस्मार्तादिकं कर्म निखिलं येन सूत्रितम् तस्मै समस्त वेदार्थविदे विखनसे नमः॥ अथ निखिल हेय प्रत्यनीकक ळ्याणगुणाकरः, स्वाश्रितवत्सल्यैक जलधिः श्रियःपति रेव सर्वेषा माद्यो गुरुः। तत्रापि विशिष्य श्रीनैखानसानाम्, तथाहि, “यस्य मे श्रियं दातु ममितां मे गर्भ एव क रे चक्रं धारयामि स चक्रवर्ती भवति" इति श्रुतिः। पति देवोपबृहितं भगवच्छा स्त्रे भगवता मरीचिना, गर्भे मास्यष्टमे विष्णुबलिं कुर्या द्यथाविधि नारायणः स्वयं गर्भे मुद्रां धारयते निजाम् ॥ तत्रैव भगवद्विचनम् : अह मेव गुरु स्तेषां गर्भ वैष्णव जन्मनाम् तधाहि, मरीचिना आनन्दसंहितायां भगवान्, मोक्षोपायप्रदीपीकायाम् अर्चान ताररूपेण लो केस्मिं श्चतुरानन ! अवतारं करिष्यामि भूम्या लक्ष्म्या समन्वितः ॥ मदर्चनार्थं सृष्ट्यादौ सृज त्वं मुनिसत्तमम् इत्यादिष्ट सदा ब्रह्मा सृष्टि कार्यसमुद्यतः ॥ इत्यारभ्य तदोवाच चतुर्वज्ञो भगवस्त्रं प्रमण्य च नम स्ते देव देवेश ! सृष्टिस्थित्यन कारण ! ॥ मुनिसृष्टि र्मया कर्तुं न शक्या भक्त वत्सल! तस्य तद्वचनं श्रुत्वा देव देवो हर्किस्वयम् 1 चिन्तयित्वा सृज द्विष्णुः स्वाराधनपरं मुनिम् वेदा न्तत त्वमीमांसाखननं कृतवा न्विभुः ॥ स्वांशभूतो हि भगवा न्सज्जातो मुनिपुङ्गवः रूपलक्षण सौन्दर्य तेजोवा न्धिव्यविग्रहः ॥ शुद्धसत्त्वमयः सातॆ न्मुनि वेषधरो 2 व्ययः चतुर्भुजः शब्धचक्रवरदाभयचिह्नितः ॥ कुशासने समासीनो ह्यूर्ध्वपु पवित्रक ः किरीटहारा७भरणकुण्णलाङदभूषितः ॥ शिखायज्ञो पवीताभ्यां त्रिदन विराजितः पद्मं चाभयह स्ते तु सुसर्धार्य समाहितः ॥ आविरासी द्यथाकल्पं वैकुणस्मरणा तदा आत्मा वै पुत्रनामा2सी द्विष्णो र्विश्वकुटुम्बिनः । तं दृष्ट्वा सर्वभूतात्मा प्रणतं प्राज्ञलिं स्थितम् मदौरसे त्युपानीय नामधेयं चकार ह ॥ गुरूपसदन प्रकरणम् नाम्ना विखनसं चक्रे तं वद न्नर्थयोगतः वैखानसं च ब्रह्माण मुपानीय हरिः स्वयम् ॥ विखनोमुनये पूर्वं सावित्री मुपदिष्टवान् द्वयञ्च मूलमन्तादी न्सा न्मोक्षप्रदा खुभौन् अध्यापय न्मुनि श्रेष्ठं सर्वशा स्त्रं तधाविधम् यावत्सम्मिलितावस्था वेदानां व्यसना त्पुरा !! तां तु वैखानसीं शाखा मादा वध्यापय न्मुनिम् अथोवाच विधिं विष्णु र्भगवा नृक्तवत्सलः ॥ ॥ । ब्रह्मं स्तवाग्रजं विद्धि विखनोमुनिपुङ्गवम् अप्राकृतशरीर त्वा न्मदाज्ञा परिपालनात् II मदौरससुतत्वा च्छ सदा मत्कृतकर्मणः मदंशसम्भन त्वा च्छ त्वया पूज्यो मुनीश्वरः ॥ इति। अथ श्रीनिवासो विखनसे वैदिकम स्स्वाराधन प्रतिपादकं श्री वैशाखनसशास्त्र मुपदिष्टवान्। तधा मूलमस्त्र दिकं द्वयं च। सीतोपनिषदि “वैखानसऋ षेः पूर्वं विष्णो र्वाणि समुद्भवे” दिति। ब्रह्माण्डपुराणे “द्वयज्ञ मूलमस्त्रं प्रददौ भगवां प्रयो”रीति। तयोः विखनोब्रह्मणो रित्यर्थः। तत्प्रव, तेनैव ध्यानयोगेन परिशुद्धान्तरात्मनि विशेषखननं तत्र कृतवा निर्भवैष्णवः ॥ विशेषखनना तस्य शुद्धसत्वविचि सनात् प्रादुरासी न्मुनि श्रेष्ठः शब्धचक्रधरो व्ययः ॥ नारायण स्तु तं दृष्ट्वा प्राह वाक्यं मुनीश्वर म् इति। ** मोक्षोपायप्रदीसिकायाम् पूर्वं विखनसे विष्णुः प्रोक्तवान् स्वय मच्युतः प्रोक्तं विखनसा भृगुणा च ममेतरिम् । इति। भृगोः । अनेन श्रीवैखानसं सूत्रं तन्मूलकं श्रीशा स्त्रं च विखनसे भगवतो पदिष्टमि त्यवग स्तन्यम्। तेन भृग्वति मरीचिकाश्य पेभ्य इति च, अपिच, भृगुप्रोक्ते निरुक्ताधिकारे। भृग्वतिमरीचि सूत्रं विखनसा प्रोक्तं सार्थकोटिप्रमाणकम् गुरो र्मुखा च्च सङ्गृह्य तत्सर्वं समुदाहृतम् ॥ काश्यपेना त्रिणा चैव मया चैव मरीचिना चातुर्ल क्षप्रमाणेन सङ्क्षिप्य प्रोच्यतेज धुना ॥ इति। अनेन मरीच्यादयो विखनोगुरुणो पदिष्टं श्रीशास्त्रं सङ्गृह्य प्रणिन्यु रिति च ज्ञातम्। एवञ्च, नित्यमुक्तोपभोग्यत्वा त्सर व्यूहात्मनो हरेः तत्कालसन्निकृष्टि,कलक्ष्यत्वा द्विभवात्मनः विशुद्धि र्योगसंसिद्धि श्चि न्यत्वा दन्तरात्मनः अर्चात्म न्येव सर्वेषा मधिकारो निरङ्कुश॥ इत्युक्तत्वात् सम सचेतनोज्जीवन हेतुभूत्कार्चाराधनविधिप्रति पादक श्रीवैखानसशास्त्रोप देष्टा श्रीमन्नारायण एव परमाचार्यः। ततः स्वगुरुभूतश्रीमन्नारायणोपदिष्टं सज्जृह्य सूत्रं प्रणिनाय श्रीविखनाः, य दष्टादशाना माप स्तम्बबोधायनादि कल्पसूत्राणा मग्र्यं, यत्र गर्भे विहितेन विष्णुबलिकर्मणा गर्भ वैष्णवत्वसिद्धि र्भवति, यन्मूलकं भगवदाराधनशास्त्रं “यस्य चाद्य न्तम ध्येषु गीय तेभगवान्हरि” इत्युक्त प्रकारेण नारायण परायणो निर्द्वन्द्वो मुनि रिति विष्णो राराधनं सर्व देव तार्चनं ट गुरूपपदन प्रकरणम् भवति, “अग्नि र्वै देवाना मनमो विष्णु- परम सदन्दरेण सर्वा अन्या देवता इति ब्राह्मण” मिति, “नारायणपरं ब्रह्मा _प्नोति” इति, “नारायणपरं ब्रह्म तत्वं नारायणः = पर” इति च भगवतो लक्ष्मीका सस्य परत्वं प्रकाश्य “श्रीमन्नारा यण मर्चयेत्”, “तद्विष्णोः परमं पदं गच्छति” इत्यादिना परमपदप्राप्त्युपाय श्च यत्र दर्शितः। तच्छिष्याः भृग्वाडयः, यः स्वगुरुणा श्रीविखनसा सूत्रे विसणोक्तं तदुप जेशलब्धं श्रीशास्त्रं सङ्क्षिप्य प्रपख्चितम्। तेषां पारम्प र्येण शिष्यभूता स्सर्वे श्रीवैखानससूत्रिणः, ते तु तेतु यधाक्रमं प्रदर्श्ये। चतुर्णा मवि भृग्वादीनां शिष्यः श्रीनारायणाचार्य!। तच्छिष्यः केशवाचार्यः। अनेन वेदा नव्याससूत्रवृत्तिः, पश्चिखड्ड विवरणरू पार्चनानवनीत प्रणिन्ये। अनस्तरं श्रीनृसिंहाचार्य राघवाचार्य, रामाचार्य, गोविन्दाचार्य, कृष्णाचार्य, रक्ताचार्य, वेङ्कटाचार्य,वरदाचार्याः वरदाचार्यशिष्यः वाजपेयाचार्यः। अनेन भगवच्छा स्त्रसज्ञहरूपदर्पणं श्रीवैखानससूत्र भाष्यं च कृतम्। तच्छिष्यः भट्टभास्कराचार्यः अनेन श्रीवैखानस दैविक मानुषिक जलऋङ्मस्त्राणां भाष्यादिकं प्रणीतम्। तत्रोवाष्टम प्रश्नारम्भे प्रपत्तिप्रकार श्च दर्शितः। ततः श्री भट्टाचार्य,नृसिंहा चार्यौ। नृसिंहाचार्यशिष्यः श्री सुन्दर राजाचार्यः। अनेन श्री वैखानस सूत्रस्य प्रयोगवृत्त्यादिकं कृतम्। अनन्तरं कृष्णाचार्य, आनन्ताचार्या। अननाचार्यशिष्यः वस नयाज्याचार्य’ अनेन श्रीवैखानससूत्रस्य व्याख्यान भृति, कृता। तच्चिम्यः श्रीगोविन्द चार्यः। ततः नरहरिभट्टाचार्यः, तच्छिष्यः। श्रीनिवासाध्वरी वेदा न देशिकः, य श्रीनिवासस्य विवर्त इति वक्तव्यः, यं प्राहु स्सर्व त स्त्रस्वत स्त्रं क विकुलतिलक इ्च, येन प्रणीतानां ग्रस्धाना मियत्ता नाधिगम्यते, येन शारीरक सूत्रान्य लक्ष्मी विशिष्टाद्वैताख्यं भाष्यं 3

प्रणीतं, येनोदीरिता श्रीवैखानसमहिममज्ञरी विदुषां हृदय रज्जनी, यस्मै व्यदा द्भगवा ननितर साधारणीं वेदान्त देशिकाभिधां, यस्मा द्विश्ले षेण विदित वेदा नतत्त्वारा स्सर्वे ऒपि वैखानसाः, यस्य पितरौ रुक्मिणी गोविन्द, यस्मि न्व्याख्यातरि वैखानससूत्र तात्पर्यं स्फुट मनगच्छामः, यत्रृतं पारमातिकोपनिषद्भाष्यं विशदयति श्रीमन्नारायणपारम्यं, दर्शयति च श्रीवैखानसानां तत्पद प्राप्त्युपायरहस्यमस्त्रार्थान्। ततः विप्रनारायणाचार्य, वसन्तयाज्याचार्य, अन स्तनारा यणाचार्याः। अनेन अन स्तनारायणाचार्येण ब्रह्मसूत्रस्य वार्तिकोद्रोहिणी त्यनुवृत्ति स्सज्ञहीता। तत स्तिरुमलाचार्यः। तच्छिष्यः श्रीनिवासाचार्यः येनोद्धृता विजयत “उत्तम ब्रह्मविद्या नाम सुधा सर्वोपनिषदुदन्वतः, येन प्रणीता श्रीरामायणव्याख्या कल्पलताय ते तद र्थार्धिनां, य श्चाष्ट७६ भाषाचक्रन रीति प्रसिद्धः, येन बालेन समर्प्यमाणां मालां भगवा न्वेज्कटेशः प्रह्वीभव विग्राह। अपिच येन स भगवान् “तात ! सर्व मिदं हवि र्भोक्तव्य” मिति निर्बद्धितो भक्तवत्सल सस्वयं बुभुजे। ततः “वत्स! त्वया पि भुज्यता” मित्युक्तो बाल _स्तधा बुभुजे। ततः प्रभृत्येन श्रीवैखान सानां सर्वेषां तस्य वृषभगिरिनाधस्य सन्निधौ हविस्दानसमयेन्तः प्रवेश स्पद्य सच्छा सास्वादन इ्चविच्चेदे नाद्याः सन्दृश्यते। तत श्रीवेङ्कटाचार्य, गोविन्गाचार्य, श्रीनिवासाचार्य, नेङ्कट रामाचार्य, श्रीरण् चार्य, राघवाचार्य, अनस्त्राचार्य, रङ्गन चार्याः। रङ्गनाधाचार्यशिष्यः वरदाचार्यः येन वैखानस सूत्रस्य षट्सूत्र्यनुसुता व्याख्या कृता। ततः क्रमात् वेङ्कटरामाचार्यः, श्रीनिवासाचार्यः, रामाचार्यः, गोविन्गा चार्यः शेषाचार्यः, रङ्गनाधाचार्यः इत्यादय स्वस्वाचार्य गुरूपसदन प्रकरणम् Qu पर्यन्ताः परमाचार्या स्सर्वे र्वैखानपै र्नीत्यानुसन्देयाः एवं स्वस्वाचार्यपूर्वाः श्रीमन्नारायण पर्यन्ताः परमाचार्या नित्यानुसन्धयाः। तधाच श्रुतिः। “आचार्यवान् पुरुषो वेद” इति। मरीचिः ज्ञानकाने “एवं संसार समुद्रो त्तरणोपायं ज्ञान योगञ्च ब्रह्मणा पुरा मम प्रणीतं तदेव युष्माकं मया क्तं ज्ञानोपदेशं गुरुशिष्यमारेण ज्ञात्वा परमात्मानं सदा पश्येत् ” इत्युक्तम् (अत्र ब्राह्मणा विखन नेत्यर्थः) चो म ईश्वरस्य च सौहार्धं यदृच्छा सुकृतं तथा विष्णोः कटाक्ष मद्वेष माभिमुख्यं च सात्विकै ः ॥ सम्भाषणं ष डेतानि ह्याचार्यप्राप्ति हेतवः जायमानं हि पुरुषं यं पश्ये न्मधुसूदनः ॥ सात्विक स्सतु विश्लेय स्सवै मोक्षार्थचि न्दक्क इत्यादिना ईश्वरसौहार्दादीना माचार्यप्राप्ति हेतुत्व मभि छाय जायमानक टाक्षस्य पुरुषस्य भगवत्य्राप्ति विरोधिरज स्तमो निरसनमुखेन सात्विक तासिद्धिपूर्वक माचार्यप्राप्ति र्भवति। पापिष्ठः क्षत्रबन्धु श्च पुण्डरीक श्च पुण्यकृत् आचार्यव त्तया मु क्त सस्मा दाचार्यवा न्भवेत् ॥ इति। ब्रह्मविद्योपनिषदि, गुरुभ क्तिं सदा कुर्या चेयसे भूयसे नरः गुरु रेव हरि स्साज् न्नान्य इत्यब्रवी श्रुतिः ॥ गुरो स्सकाशा न्महाविश्वासपूर्वकं मन्तार्थ ग्रहणे सति प्रकृ त्यात्म भान्तिशरीर स्वतस्त्रात्म भ्रा न्तिनिरसनद्वारा दृष्टा दृष्टो भय प्राप्तिपूर्वक परमपुरुषार्ध प्ति स्सम्भवति। पा इति गुरूपसदननिरूपणम् 9 b

अर्थपञ्चक-प्रकरणम्

अथ अर्थपञ्चक प्रकरणम्

प्राप्यस्य ब्रह्मणो रूपं, प्रापुश्च प्रत्यगात्मनः प्राप्त्युपायं, फलं चैव, तधा प्राप्तिविरोधि च इत्यर्थपञ्चक मुच्यते। प्राप्यः परमात्मा तस्य स्वरूपं, प्रक्य गात्मा जीवः तस्य स्वरूपं, तत्य्राप्ते रुपाय स्साधनं, फलं तत्य्राप्तिप्रयोजनं, तत्य्राप्तिविरोधि इति पञ्चकं तत् जेय मित्यर्थः। ब्रह्मस्वरूपं नाम “विष्णु स्सर्वेषा मधिपतिः परम” इति, “सुसूक्ष्म स्सार्व स्सर्वेषा” मिति, “सत्य स्सत्यस्थ स्सत्यलोक स्थः” इति, “यो वा भूते र्भूति रासीत् " इत्यादिभि श्च श्रुतिभिः योवा परब्रह्मणो निष्कळश्च स्सकळ स्वभावः। “निषळःपरमात्मनोसैन्यं नकिञ्च द स्ति” इत्यारभ्य, एनं निष्कळ मिति विज्ञायते “अथ सकळः द काप्केग्नि र्मधना ज्ज्वल न्निवेति” “सुवर्णवर्णवक्तास्य मित्यादिभि श्च श्रीशा स्त्रवचनैः प्रतिपाद्यमानं लक्ष्मी विशिष्टस्य भगवत स्सकलं रूपम्, लष्य रूपं तु “विष्णो र्विभूति श्री स्साच नित्या” इत्यादिना७भिहीतम्, विस्तर स्तु वक्ष्यमाणसाध्योपायप्रकरणे दृष्टव्यः। प्रत्यगात्मान स्त्रीविधाः नित्याः, मुक्तेः, बद्दं इदे। नित्या अन नसनकादयः। मुक्ता भगवदुपासनेन मोक्षं गताः। बद स्संसारिणः क्षेत्रज्ञा बहवः ते नित्याः " अनाद्यविद्यास्चुत तेजसि पुण्यपापफलं भोक्तुं बहुविधं देहं प्रविश्य " इत्यादिना श्रीशास्त्रोक्तलक्षणाः, उपायो नाम प्रपत्तिपूर्वक भगवदाराधनम्। फलं नाममु क्तिः। प्राप्तिविरोधि नाम भगवदाज्ञारूपन्स्ट्रुतिस्मृत्यतिल ज्ञनादि।

तत्त्वत्रयप्रकरणम्

अथ त त्त्वत्रयप्रकरणम् VIDYAPEE THA 960732 TIRUPAT LIBR णे स्फुटं एतत्पञ्चक मसि श्रीमदष्टाक्षरद्वय चरमा भविष्यति।परमात्मा शेपी, चेतन श्शेषः स स्वामि एष तस्य स्वम्।। स आराध्यः। एक्ष आराधक ः-स शरीरी एष शरीर मितिसर्वदा अनुसन्देयम्- इत्यर्थपञ्चक निरूपणम्, 2222:39 अथ तत्त्वत्रयप्रकरणम् 35~48 “द्वा वेतौ पक्षी अचरं चरनौ” इत्यादि श्रुत्या तत्त्वानां त्रित्वं प्रतिपादितम्। तत्र द्वा विति परमात्म प्रत्यगात्माना वुत्ता। अचर मिति प्रकृति रभिहिता " यश्चैकं भुन क्ति भो” इति। तत्रैव यच्छब्दवाच्य स्येश्वरस्य प्रलये प्रकृतिपुरुषोपसंहार कत्व मु क्त्रम्। श्रीशा स्त्रे मरीचि- “माया प्रकृति र्मायी विष्णुः प्रकृतिपुरुषा वेता ननादी " इत्याह। तत्र प्रकृति रचेतना। श्रीशा स्त्रे प्रकृति द्विविधा चेतना चेतना चेत्युक्ता। अचेतना पश्चिभू तॆर्मनोबुद्ध्यहज्कारै श्चाष्टधा भिन्ना, अन्या जीवभूता चेतनेति। “स्त्री अचेतना प्रकृति स्त्रीगुणा। तथा चोच्यते श्रीशा स्त्रे : अचेतना परार्था च नित्या सततविक्रिया त्रिगुणा कर्मिणां क्षेत्रं प्रकृते रूप मिष्यते इति वीकारगुणा स्सर्वे प्रकृत्युत्पन्ना इत्यर्थः। अचेतनं त्रिगुणरूपं कालरूपं, शुद्धसत्वरूपं चेति त्रिविधम्। जीवा स्त्रीविधा इत्युक्लम्। तत्र नीत्या नाम " तन्विष्णोः परमं पनग्ं सदा पश्यन्ति सूरय्य ” इत्युक्ता असिगा ऒदयः एते सर्वदा६ प्यसङ्कु-चितज्ञानधर्मकाः

मुक्ता नाम पूर्व मनाद्यविद्यासङ्कु चितज्ञानाः पुनः पुन र्णनित्वा अन्दतः " नराणां क्षीणपापानां कृष्ण भक्तिः प्रजाय श्रे इत्युक्तरीत्या बहुजन्म पुण्यविशेषेण क्षीणपापा भूत्वा, भक्त्या भगव न्तं समाराध्य " मम साधर्म्य " मम साधर्म्य मागता " इति गीतापति पादितरीत्या भगवत्सधर्माणः, जगद्व्यापारवर्ण " मिकसूत्रप्रति पादितरी त्या सृष्ट्यादिमात्ररहिताः सन कादयः। बद्धा नाम जन्म कृत्वा भार्यामयपाश निबद्धना भगवन्मा यया मोहितत्वात् काम क्रोध लोभ मोह मद मात्सर्य हिंसादीनि करोती त्यादि श्रीशास्त्रोक्तलक्षणाः। ईश्वरो नाम " परं धाम परं ज्योति स्सर्वज्ञ स्सर्वशक्ति मय ” इत्याद्यु कलक्षणः। ईश्वराधारौ प्रकृतिपुरुषा, अस्व तनै च। “द्वौ वा 2 मुख्या मुख्याधारौ ” इति श्रुते।। अमुख्या अस्वतस्त्र, मुख्यः परमात्मा आधारो ययो सौ द्वौ प्रकृतिपुरुषा वित्यं :। " ईशते देश एकः " इतिष्ठत्युक्त रीत्या त त्वत्रय मी शीतव्यरूपम्, स्फुटीभविष्यति। ज्ञानत्वानन्दत्वा मल त्वा णुत्वादिस्वरूपनिरूपक धर्मपुर स्का रेण ज्ञान मानन्दः अमलः अणु रिति जीवस्वरूपं व क्तव्यम्। जीवः ईश्वर स्यैव शेषभूत इत्यर्थः। बोधयति च श्रीमदष्टाक्षर प्रधमवर्ण भूतः प्रणवः। बोधन प्रकारोगे स्फुटीभ विष्यति। जीवस्य यधा६णुत्वेसŪ चेतनत्वं, शिखा शेष श्वेसं चेतनलक्षणं भवति, तस्मा च्छेषत्व मपि जीवस्य स्वरूपनिरूपकम्। निजं सभुत्व सति चेतनत्व, मनन्याधीनत्वं, निरुपाधिक शेषित्वं चेश्वरस्य लक्षणम्। जीवाना मीश्वरस्य च साधारण लक्षणं तु चेतनत्वं प्रत्य क्वञ्च।

प्रकृतितत्त्वनिरूपणम्

अथ प्रकृतितत्त्वनिरूपणम् चेतनत्वं नाम ज्ञानाश्रयत्वम्। प्रत्यक्यं नाम स्व,स्मै स्वयम्प्रकाशमानत्वम्। तदा धर्मभूतज्ञाननिरपेक्ष मह मिति प्रतिभानं ज्ञानघनम्, एवन्तयो स्पालक्षण्ये सति जीवस्य शेष त्वादिकमीश्वरस्य शेषि, त्वा दिकं च वैलक्षण्याय भवति। मूलम स्त्रस्य प्रथमाक्ष रेण प्रण वेन तधा “जेपि। शेषत्व विश्वरजीवयोः प्रतिपादितम्। तत्य्रा द्ये ना कारेण भगवान् प्रतिपाद्यते। सहि शेषी। अन्यो मकारो जीववाची। मध्यस्थ उकार्को नियो श्शेषि। शेष भावसम्बद्धं ब्रूते। श्रीशा स्त्रे भगवा स्मरीचि राह “भगव स्त्रं प्रवणयतीति प्रणवः। प्रवण इति न व्ये पश्यकः कश्यप इतिवत् वर्णव्यत्ययः। प्रवण यति वशीकरो तीत्यर्थः। वशीकरणं नाम शरणागतिः। प्रणवोच्चार णेन भगवा स्वश्यो भव तीति तथो ग्डम्।” इति तत्त्व त्रयनिरूपणम्। अथ प्रकृतित त्त्वनिरूपणम् अचेतनस्य त्रिगुण, काल, शुद्धसत्व द्रव्य त्वेन भेद स्त्रिविधः। त्रिगुणा सत्वरजस्तमांसि। कालः काष्टाकलादिरूपः। ज्ञानं शुद्ध सत्त्वद्रव्यम्। त्रिगुणा प्रकृति र्जडा। काल श्च जडः। शुद्धस त्वद्रव्यं च जड मिति केचित्। जडत्वं नाम स्वयम्प्रकाशहीनत्वम्। अन्येतु, शुद्धसत्वद्रव्यं स्वयम्प्रकाशं, ज्ञानात्मक त्वेन शास्त्र सिद्धत्वा दित्याहुः। ईश्वरजीनयोः ज्ञानत्वात्, ज्ञातृत्वाच्छ

चेतनत्वम्। ज्ञातृत्वं नाम ज्ञानाश्रयत्वम्। शुद्धसत्वद्रव्यव्य ज्ञातृत्वाभावा दचेतनकोऔ निवेशनम्। ईश्वरज्ञानस्य स्वयं प्रकाशत्वं निर्विवाद मित्याहुः। त्रिगुण द्रव्यस्यगुणत्रयाश्रयत्वं स्वरूप भेधकम्।अत्र सत्वा दिगुणानां साम्ये प्रळयं, वैषम्ये सृष्टिस्थिति च भवनि । गुणवैष म्यप्रदेश् महदादिविकारा र्मेलनात्। भव स्त्यविकृतविकृतप्रदेशयो प्रकृतिमहदस्कौ—रमनोभूतगुणेन्ड्रियात्म कानि चतुर्विंशति तत्त्वानि। आत्मन स्तेभ्यो व्यावृत्तये तानि ज्ञेयानि। एतानि पर मात्मनो स्त्राभरणादिरूपा णीति श्रीशास्त्रेणा नगन्यु ते। यथा : संसारचक्रं य तस्य निजं त त्स्या त्सुदर्शनम् हंसाख्यं चेतनारूपं सर्वप्राणि हृदि स्थितम् तच्छज्ञरूपं देवस्य पाञ्चजन्याख्य मुच्यते! इत्यादिना। अय ‘मर्थः कणमाणिक्यग्रामवासिना श्रीवैखानस वैनतेयभट्टा वार्येण ध्यानमुक्तानळ्या मेकेन पद्येन सङ्गृहीतः : चित्रम्बुं नौमि तेज श्शर मरिमयसंसार माम्नायपक्ष स्फूर्जद्भूतात्म तार्थं ककुदनधनुषं प्राणिशश्यात्मश क्तिम् विद्या विद्याख्यतूणद्वयमवदिगिरि प्रायभेटं यमासिम् वाय्वश्वं प्रेमपाशंहृदयमयर थन्दण्णनाभिख्य यष्टिम् ॥ इति (अरिमयं चक्ररूपम्, कुः भूमि-)। चतुर्विंशतित त्वेष कार्यभूतानि तत्त्वानि त्रयोविंशतिः। तेषां तत्कार्याणां च स्थितौ सम्भूता वाधिक्यसङ्कोचौ पुराणेषु द्रष्टव्यौ।

त्त्रिगुणद्रव्यस्य प्रवृत्तिभेद स्तु बद्ध जीवानां भोगापवर्ग यो यो रीश्वरस्य लीलाया श्च समत्वेन विषम त्वेन च परिणामपरम्परया दे हेन्ड्रियरूपेण व्यापार कारित्वम्। इद मेन बद्धानां रजस्त माभ्यां तत्त्वयाधार्थ्य मपह्नुत्य भोगार्थं विपरीतज्ञान मुत्पादयति। इदं मोक्षार्थं सत्ववृद्ध्या तत्वयाथार्थ्यञ्च प्रकाशयति। एवं पुरुष, प्रकृतित त्वस्वरूपं सङ्गृह्यनिरूपितम् इति प्रकृतिक त्वनिहपणम्।

ईश्वरतत्त्वनिरूपणम्

अथ ईश्वरतत्त्वनिरूपणम्। ईश्वरो नाम “यतो वा इमानि भूतानि जाय स्ते” इत्यादि श्रुतेः जगत्कारणतया प्रसिद्धः। “स एव सोम्येद मग्र आसीत् । एक मेव्काद्वितीयं ब्रह्म " इतिमाते! अभिन्न निमित्तो पादान कारणभूतः; “सत्यं ज्ञान मन न्दं ब्रह्म " इत्यादिभि स्सत्यत्व ज्ञान त्वान ‘स्तत्वविशिष्टः; “ आनन्डो बह्म”इति निरतिशयानन्दस्वरूपः; “नारायणपरं ब्रह्म” इत्यादिभिः परं ब्रह्म, परन्त परञ्ज्योतिः, परात्मादिशब्दवाच्य श्रीमन्नारायण एन। सत्यत्वादिस्वरूपनिरूपकधर्मै सृत्यादिरूप मेन। अन्येतु कळ्याणगुणादिदिव्यमङ्गळविग्रहादय श्च तन्य निरूपितस्वरूपविशेष णीभूताः। एषु जानशक्ति ब लैश्वर्यवीर्य तेजांसि गुणाः परत्वोपयु का। सौशील्यवात्साल्यादय स्सौलभ्योपयुक्तां। 2 g। “स वा एष पुरुषः पश्चिधा पश्चात्मा " इति तस्य परत्व व्यूहविभ वार्त र्याम्यराभेदेन रूपाणि पञ्चधा भवन्ति। अथ ईश्वरत त्वनिरूपणम् परत्वं नाम वैकुणे तु परे लोके श्रिया सार्थं जगत्पतिः आ स्ते विष्णु रचिन्त्यात्मा भक्ते र्भागवतै स्सह ।॥ इति। श्रीशास्त्रि सर्वेषा मज्ञाना मुपरि सनातनं नित्य मचिन्त्यं “दे वै रष्यनभिलक्ष्यं नित्यशुद्धमुक्तस्वभावपुरुपै रनुभूयमानं वैष्णवाण्ण मित्यादि तस्मि न्व्योमनिलये परमात्मा स्वसङ्कल्पेन देवीभूष णायु धैस्स हेत्यादिभि रुक्त प्रकारेण स्थितः। व्यूहो द्विविधः देविको मानुष श्चेति। तत्र दैविकः श्रीवैखान सोक्तो विष्ण्वादिक ः। मानुषस्तु पाञ्चरात्रोक्त वासु देवादिक ः। ‘भार ते युधिष्ठिरं प्रति भगवद्वचनम् : विष्णुं च पुरुषं सत्य मच्युतं च युधिष्ठिर ! अनिरुद्धं च मां प्राहु र्वैखान विदो जनाः॥ अन्ये त्वेवं विजानन्ति मां राजन् ! साञ्चरात्रिकाः वासुदेवं च राजेन्द्र! सजर्षण मथापिवा 1 प्रद्युम्नं चानिरुद्धं निरुद्धं च चतुर्मूर्तिं प्रचक्ष ते॥ इति। द्विविधानां व्यूहानां मूलभूतो विष्णुः। अतएव, “विष्णु स्सर्वे षा मधिपती-”इति। तस्य प्रथम ग्रहणम्। वासाधिकारेभृगुः : वक्ष्यामि पञ्चमूर्ती नां भेदं मुनिवर्या! सृथक् धर्मो ज्ञान मधैश्वर्यं वैराग्य मिति त त्पृथक् ॥ व्यष्टिरूपेण सम्पन्ना मू र्तयः पुरुषावय्य एषां समष्टिरूप्कोयं भग वा निति चोच्यते॥ सर्वव्यापकशीलत्वा द्विष्णु रित्यभिधीयते उषिता पूने नेति पुरुषः परिकी रितः॥ 4 सकारो जीवनिर्देश स्तकारः परवाचकः

तयो स्संसर्गशक्तिर्य स्तस्मा त्सत्य उदाहृतः !! अकारः परवाची तु च्यकारो जीववाचकः उकारः प्रकृति चेय स्तकारः काल उच्यते॥ ज று तस्मा दच्युत इत्युक्तः प्रव्यमि तथापनम् अत्र यकारार्थ स्संसर्गशक्ति रिति पूर्व मुक्तत्वा न्नपुन उ क्तः। अच्युतशब्देन परमात्म प्रकृतिपुरुषाः, तेषां श्चा= भीहिताः। स्वैराचारो निरुद्ध स्स्या न्मूर्तय, पच्चि कीर्तिताः अवस च्च जग त्सर्वं योवा वसति वै वसेत् ॥ पुरुषस्य तु पर्यायो वासुदेव इति स्मृति इत्यादि वैकुणे तु परे लो के ” इत्यु करीत्या श्रीवैखानस व्यूहमूल भूतविष्णुमूर्तेः परत्व प्रतिपादना च्चेश्वरस्य चतुर्व्यूहत्वा मन्यूनम्। ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशस श्रियः ज्ञान वैराग्ययो श्चैव षण्णं भग इतीरणा । इति षाड्गुण्यपूर्णत्वात् परस्य मुख्यतया भगवच्छब्दवाच्यत्व मुच्यते। श्रीळा स्त्री तर्क- काणे- आभूतसम्प्लव स्थानं स्वरूपं चिदनं परम् विष्णो रकुण्णवीर्यस्य नानाव्यू हॆक हेतुकम् ॥ तत षड्गुणसम्पूर्णं लक्ष्मील = संयुतन सत्यं ज्ञान मननाख्यं भगवच्छब्दशब्दितम् ॥ इष्ट आथ ईश्वरत त्त्वनिरूपणम् ज्ञानशक्तिबलै श्वर्यवीर्य तेजां व्यशेषतः भगवच्छब्दवाच्यानि विना हेयै रुणादिभिः ॥ इति। तधा2पि, परत्व एव षाड्गुण्यवत्त्वम् नतु व्यूहे ष्विति न शङ्क्यम्। परत्वे ते गुणा स्सर्वे समग्रतया अनुसन्देयाः। व्यूहेषु तेषां मध्ये कश्चित्कश्चि दुणो विशेषेणानुसन्धय इति तदभिप्रायः। वैभवाः मत्स्याद्यवताराः श्रीरामकृष्णादिविभवरूपाः। ईश्वर सत्तत्काले स्वगुणान् तत्तत्कार्यानुगुण्येन प्रकाश यति, विधत्ते च स्वैरम्। " अन्तर्यामि त्वन्नाम “अन्तः प्रविष श्शास्त्रा जनानाम् इत्यादि मते स्सर्वहृदयेषु सूक्ष्मरूपेण स्थितत्वम्। अर्चावतारो नाम बिम्बाकृत्यात्मना बिय्बे समान त्याव तिष्ठत इत्यु कप्रकारः। नित्यमुक्तोपभोग्यत्वात् परव्यूहात्मनो हरेः तत्का—लसन्निकृप्लैकल्यत्वा द्विभवात्मनः॥ विशुद्दै र्योग संसिद्धि श्चिन्यत्वा दन्त रात्मनः अर्चा22त्म न्येव सर्वेषा मधिकारो निठङ्कुशः!! अर्चाव तारविषये मया।। प्युद्देशत स्तधा उक्ता गुणा न शक्यस्ते वक्तुं वर्षशतै रपि ’ ग्रज्ञान्डरे “क्वीशवर्ष सहस्रेषु” इत्यारभ्य, अहं प्चपनिषदः परह्यूहादिषु स्थिति आविर्भावेषु सर्वेषु स्वसङ्कल्पशरीरवान् ! अथ प्रकृतित त्त्वनिरूपणम् 03 अत्र केचित् तत्त्वानि पुराणो कव दस्त्राभरणादिरूपा ण्याहुः। श्रीविष्णुपुराणे : जगतो नि रेप मगुणामलम् आत्मान मस्य जग बिभर्ति कौस्तुभमणिस्वरूपं भगवान् हरिःil श्रीवत्ससंस्थानमय मन नेन समाश्रितम् प्रधानं बुद्धि रष्यास्ते गदा रूपेण माध वे॥ भूतादि मिनियादिं च द्विधा हङ्कार मीश्वरः बिभर्ति शङ्ञरूपेण शार्जरूपेण च स्थितम् ॥ च स्थितम्!! चलस्वरूप मत्य न्तजवे ना सरिता निलम् चक्रस्वरूपं च मनो धत्ते विष्णुः करे स्थितम्।॥ इत्यादि। प्राकृतगुणविलक्षणं शुद्धसत्वद्रव्यं स्वसत्ताभासकं सत्वम्। गुणसत्त्वाद्विलक्षण मित्युक्तेः। अजडं स्वात्मसम्बोधि नित्यं सर्वावगाहि यत् श्रीशा स्त्री तर्क कार्डे ब्रह्मचिन्ता ध्याये 1 ज्ञानं नाम गुणं प्राहुः प्रथमं गुणचि न्दकाः॥ इतिच। आपः पृथिव्या स्स्मूस्तु ” इत्यारभ्य “ततो व्योमपदं विष्णो स्थ्सान मानन्द " पूरितम्। तस्मा _त्तत्पञ्च श क्तिसं पञ्च पनिष दात्मकम् पञ्चमूर्ति विभेदेन विभिन्नं विश्वतोमुखम् आभूतसम्प्लव स्थानं स्वरूपं चिदनं व्यूहक परम् विष्णो रकुण्णवीर्यस्य नानाव्यू हैक हेतुकम् ”इत्या दिना तमसः परस्ता जनवच्छिन्नं नित्यं जनवच्छिन्नं नित्यं स्थान म स्तीति ज्ञाय ज्ञायते। ए तेन मूलप्रकृते श्चान न्य मवगम्यते। دو वि अथ ईश्वरत त्त्वनिरूपणम्

भगवान् विखना अपि कल्पसूत्रे “षडङ्गुला दहीनं त रूपं कल्पयित्वा” इत्युक्तवान्। श्रीविखनोवचनस्य सर्व प्रमाणमूर्धन्य त्वं सीतोपनिषदा प्रतिपादितम्। तत्र हि “वैखानसऋषे।ः पूर्वं विष्णो र्वाणी समुद्भवेत्” इत्यारभ्य “वैखानस मतः परम्” इति। भार त्केपि “वैखानसानां वचन मृषीणां श्रूयते नृपः इति तद्वचन स्याधिकं प्रामाण्यं गमितम्। सहि “भगवन्तं श्रीमन्ना रायण मर्चयेत्” इत्य र्चारूपं पाडुण्यपूर्ण मि त्यसू सुचत्। Q एवं तत्त्वत्रयं सिद्धम्। “नि त्यॆ वैषा जगन्माता विष्णो श्री रनपायिनी”, “मातरं पद्ममालिनीम्””, “त्वं माता सर्वभूतानां देवदेवो हरिः पिता, त्वया च विष्णुना चाम्ब ! जग द्व्याप्तं चराचरम् ॥ 1 इति। सर्वावस्था स्वपि भगवता तस्याः सतत मविनाभाव स्सिद्धः। तत श्च लक्ष्मी विशिष्टमाश्वरत त्वमेकं, प्रकृतित त्व मेकं, ‘पुरुषत त्व मेक मिति त त त्वत्रय मभिधीय ते। विष्णु रेव प्रथमतत्व मित्यत्र केचि त्सं शेरते : ‘ब्रह्मविष्णु रुद्रेन्द्र स्सम्प्रसूय” इति विष्णो रपि जन्मश्रवणा तस्य कार णत्वं कथ मिति। तन्मतं किम् ? ते विष्णुं नारायणा द्भिन्नं मन्वते वा? उत तदभिन्नं वा ? भिन्न मितिन युक्तम्, “ नाराय णाय विद्म हे वासुदेवाय धीमहि तन्नो विष्णुः प्रचोदयात् ।” इति नारायणशब्दवाच्य एव विष्णु रिति श्रुते र्विरोधात् तदभिन्न इति व क्तव्यम्। अतो नारायण एव “अजायमानो बहुधा विजा यते " इति श्रुत्या मूर्तित्रये विष्णुसञ्ज्ञमा_नतील्लो स्तर्भू तो2 भूदिति। तस्य प्रसूति र्नाम अवतारः। इत रेषु जनन मेव। तेषां स्वेच्छया2 व तारश्रवणाभावात्। तधा चोच्यते-

मुस्मनान् तत स्तमपि दुर्दर्ष स्तस्मा द्भावा त्सनातनात् रक्षार्थं सर्वभूतानां विष्णुत्व मुह ्मनान् II इति। कि मत्र वि स्तरेण, श्रीवैखानसानां भृग्वादीना माचार्येण भगवता श्रीविखनसा कल्पसूत्रे नारायण एव परि देव तेति कृत्वा सूत्रोपक्रमे “नारायणपरायणो निर्वन्लो मुनिः ” इति प्रोक्तम्। " हृदयं त द्विजानीया द्विश्वस्या । यतनं महत् इत्यारभ्य “तस्या श्शिखाया मध्ये परिमात्मा व्यवस्थितः " इतिश्रुत्या परमो विष्णु रीति रिति निश्चित्य, आचमनविधा “विष्णुः प्रीणा त्विति हृदय " मिति हृदयस्पर्शनं व्यधात्। सद्ध्योपस्थाने “नारायणाय नमः " इति प्रधमं नमस्कारं विधाय, ततः, “ अज्ञा न्यन्या देवताः " इति श्रुति मनुसृत्य तदङ्गभू तेभ्यो देवेभ्यो विदधे वन्दनम्। तथा तर्पणं च। त तत्म रा न्दे सर्वदोष प्रायश्चित्ततया भगवदर्पण सम्भवाय वैष्णवे र्मस्त्रै राहुतिं विहितवान्। “अधाग्नौ नित्यहोमा न्डे विष्णोर्नि त्यार्चां सर्वदेवार्चा च भवति। अग्नि र्वै देवाना मनमो विष्णुः परम स्तद । सद न रेण स्त सर्वा अन्या । ब्राह्मणम् " इति अन्येषां देवानां प्राधान्ये ना७ राधनं निषि षेध। आराधनास्ते पुरुषसूक्त प्रतिपाद्यं नारायणं निर्णय, “पुरुषसू केन संस्तूय” इत्यारभ्य, “श्रीमन्नारायण मर्चये तद्विष्णोः परमं पदं गच्छ’ तीति भगवदाराधनस्या पवर्गोपायत्व मवादीत्। उपसंहारे च " नारायणं ब्रह्म ध्यायन् धारणां धारयेत्”, ब्रह्म तत्वं नारायणः परः " इति चाह। किञ्च, क्रौतिसूत्रे व्रताचरण प्रकरणे “ध्याय न्नारायण मुपोष्य सपत्नीको मृतमिश्रं हविष्यं क्षी रेण प्राश्नाति " इति। ए तेन सर्वदा क्षीरेण Să देव ता इति पर “ नारायणवरं अथ ईश्वरत त्त्वनिरूपणम् 6 "” चतु भगवद्ध्यान मु कम्। तत्त्रि वाग्निहोत्रविधानी गृहीते नाष्टगृहीतेन वा स्रुवं पूरयित्वा ।।। ध्याय न्नारायणं जुहोत्रि " इतिच। एव मभ्यासादिलि श्च नाराय णैकपरे सूत्रे तस्यैन पारम्यं प्रकटितवान्। तदुपज्ञाक्का पिपार मात्मीयोपनिषत्। यन्मन्फ्रा भगवद्भि र्भृग्वादिभि श्रीशास्त्रे एकाक्षराद्यु पनिष्मस्त्रा विनियुज्यने। अपौरुषेयी सेत्यत्र न संशयः। कर्मविपाक स्थस्मृत्याच सर्वपापक्षय प्रकरणे विहितविनि योगा इत्यवगम्यते। तत्र “ विष्णु स्सर्वेषा ” मितिमि स्प्रे " अग्नि र्वै देवाना मनमु ” इति ब्राह्मण्कोर्थः प्रत्यभिज्ञापितः। “ सुसूक्ष्म” इतिम स्त्री सूक्ष्मं तस्मिन् सर्व मिति श्रुत्यर्थः।“ज्योति” “र्वेतिम स्त्री “परो दिवो ज्योति रिति “विश्वभवं भवाय प्रभूत”मिति रुद्रस्य जन्म चोदना प्रतिपादनेन " नारायणा द्रुद्रो जायते " धजो रुद्रो जायत " इत्यादि श्रत्यर्थश्च प्रत्यभि ज्ञापितः। यधा नारायणा द्रुद्रस्य जननं श्रूयते, तधा न रुद्रा द्विष्णु जननम्। किञ्च यधा नारायणं प्रस्तुत्य “स ब्रह्मा स शिव " इति न तधा रुद्रं प्रस्तुत्य “स ब्रह्मा स निसु 65 89। अत “ " “ स हरि " रित्यपपाठः। सेन्द्र इति पादपूरणार्थं सुलो पे सति सहरि रिति वर्णतयाधिक्यस्या।। नुपपत्तेः। “ईशो यस्मा दिति (C ललाटा म “तव श्रिये मरुतो मर्जायन्त रुद्र य त्ते जनिम चारु चित्रम् पदं य द्विष्लो रुपमं निधायि तेन पासि गुह्यं नाम गोना " मिति श्रुत्यु क्तः रुद्रेण भगवत्पादोदक धारणार्थः। प्रत्यभि ज्ञापितः। विस्तर स्तु पारमात्मीयोपनिषद्भ्या द्रष्टव्यः। एवं श्रुतिस्मृतिक ल्पसूत्र श्रीशा स्त्रेतिहासादिभि श्रियःपति स्सर्वकारण स्सर्वेश्वतो भक्त वत्सल श्रीमन्नारायण एव ईश्वरतत्त्व मिति ज्ञातव्यम्। इति ईश्वरत त ्वनिरूपणम्

सिद्धोपायप्रकरणम्

अथ सिद्धोपायप्रकरणम् ”

श्री-वैखानससूत्रिणः प्रपत्तौ मुखाधिकारिणः प्रपन्नतमाश् च।
“कुत” इति चेत् -
तेषां स्वसूत्र एव
भगवता विखनसा प्रपत्त्य्-अभिधानान् मुख्याधिकारित्वम्
विष्णु-बलिकर्मणा वैदिक प्रपत्तेस् सम्भवात् प्रपन्नतमत्वम्
तथा हि सूत्रोपक्रमे

“तपो-योगाद् ऋषिः,
नारायण-परायणो निर्द्वन्द्रो मुनिः”

इति,
“पूर्वात्पूर्वात्परो वरीयान् इति विज्ञायते” इति च तत्सूत्रिणाम् एव तथात्वम्।

अल्ट्रा मुनिशब्दवाच्यत्वं प्रपन्नस्योक्तम्। अयधातो र्गत्यर्थकत्वात् । नारायणः परा गति र्यस्य स नारायणपरायण इति। गति श्शरणवाची, सा काष्ठा सा परागति रिति नारायणस्य परम गतिश्रवणात् । “अकिञ्चनो2 नन्यगति श्शरण्य” इत्यत अभिजना अपि तधैवाहुः। Chu

अथ तत्र विष्णुबलिकर्म विहितम्।
तेन गर्भ एव वैदिकी प्रपत्तिस् सिद्ध्यति।
तथाविधसिद्धि-प्रकारः श्रीमद्भिः श्रीनिवासमखि-वेदान्त-देशिकैर् मज्ञर्यादा प्रपश्चितः??। प्रपन्नस्यैवाराधने ऽधिकार इति कृत्वा भगवता विखनसा गर्भ एव विष्णुबलिरूपं प्रपदनं विहितम्।
अत एव श्रीशा स्त्रे भगवदाराधनाधिकारसम्पादकं किमपि कर्मा= विधाय, वैखान सेन सूत्रेण नि पे।कादिक्रियान्वितः गृहस्थो ब्रह्मचारी ना भक्त्या राधन मारभेत् ॥ इति भगवदर्चना 22रम्भो विहितं। किञ्च, श्रीवैखानसानां स्वसूत्र एव पश्चिसंस्कारवत्वं प्रति पादितं निष्पन्नं च भवति। अथ सिद्धोपायप्रकरणम् गर्भे मास्यष्टमे विष्णुबलिं कुर्या द्यथाविधि नारायण सस्वयं X र्भे मुद्रां धारयते निजाम् इति वचनात् चक्रधारणं निष्पन्नम्। होमान नर मूर्ध्वग मालि प्येति फुण्ण स्योर्ध्वागत्वं सामान्येन विहितम्। तद्धारण प्रकार स्रु प्रपञ्चत श्रीशास्त्रे। स्वसूत्रस्य भगवत्परतया भगव न्नाम्ना मेव कर्तव्यता विहिता भव तीति नामकरणस्थ लेव गम्यते। “द्वादशाष्टाक्षराभ्यां पुष्पाणि ददाति इत्यनेन मन्रो विहितः। आषाडोपाकर्म ण्याराधनं तु स्पष्टम्। गर्भोपनिषदु क्त विधया ग र्भे भिव्य क्तस्य ज्ञानस्य जनने तिरोहित त्वात् “बहूनां जन्मना म स्ते ज्ञानवा न्मां प्रपद्यते इति भगवद्वचनानुसा रेण भगवत्स्वरूपज्ञानपूर्वं पुनः प्रपत्तिः कार्या। ज्ञातुः प्रपत्ता वधिकारः, स्प्रपन्न स्याराधने विशेषतो धिकार इति जेयम्। किञ्च, श्रुति रपि भगवदाराधकानां वैभवं प्रतिपादयति। पूर्व्याय वेधसे नवीयसे सुमज्ञानये विष्णवे ददाशति। यो जात मस्य महतो महीब्रुवा लेदु श्रवो भियुज्यं चिदभ्य सत् । त मुत्सो तारः पूर्व्यं यथा विद ऋतस्य गर्भं हविषा विव वर्तन " इति। “वैखानसा आरेया इन्द्रस्य प्रिया आसन्” इत्यादि श्रुत्या तेषा मिन्द्रशब्दवाच्य स्याजित नारायणस्य प्रियत्व मुच्यते। उपबृंहितं च, Q अश्वत्थः कपिला गाव स्तुलसी विखना मुनिः चत्वारो मब्धिया राजं श्लेषां वैखानसो वरः॥ इति। आनुशासनि के च सप्तत्रिंशच्छततमाध्याये पट्ति-पावनगणनायां नैखानसाः कुल श्रेष्ट्रा निरता श्शार्णधारिणि इति गण्यते। सी मोक्षोपायप्रदीपिकायाम् अत्र वैखानसश ब्देन विखनससूत्रण एवोच्यस्ते भगवन्नि रतत्व भगवन्निरतत्व विशेषणात् । वृद्धहारीतस्मृतौ पञ्चमाध्याये परार्थमालयार्चन कारिणा मपि वैखानसानां देवलकत्वं ना स्त्री तुच्यते। वैखानसा स्तु ये विप्रा हरि पूजनतत्पराः न ते देवलका ज्ञेया हरिपादाब्जसंश्रयात् ॥ इति। अपहृत्य हरिद्य्रव्यं ग्रामार्चनपरो भवेत् भक्त्या सम्पूज्य देवेशं ना सौ देवलक स्मृतः। नासौ श्रीशास्त्रे भगवता मरीचिना प्रमाणतया गृही तेयं श्रुतिः धृतोर्ध्वपुण्ण। परमेशितारं नारायणं पूजय तीह भक्त्या अर्घ्यादिभिः पौरुषसू क्तमस्त्रैः सम्प्राप्नुया द्विष्णुपदं महात्मा ॥ इति। “ये त्वर्चयन्ति विबुधा ब्रह्मा द्या देवतागणाः” इति नारदीये “विद्धि वैखानसे दत्तं दानं ब्रह्मविदे यधा” इति। किञ्च श्रीवैखानसं शास्त्रं शुद्ध वैदिक मित्यत्य्र निदर्शनं नैकम्। श्रीवैखानसकल्पसूत्रे वैदिकै रेव मस्त्रै स्सर्वेयोगा दृश्य स्ते। रेवम एते नैतेषां प्रत्ययार्थं भगवदाराधक त्वे 2 पि देवलकत्वं नेति स्मर्यते। तत्र निमित्त माराधनस्य वैदिकत्व मेव। यधा वैदिक विधि ना७__ध्वर्यवादिकं कुर्वतां दक्षिणाप्रतिग्रहो न गोपाय भवति तधा नैगममस्त्र राराधन माचरता मपि वैखानसानां देवल कत्वं न दोषाये त्यल मप्रस्तुतवि सरेण। प्रकृत मनुसरामः। CC नारायणपरायण " इति अयन मित्यनेन नारायणः पर मयनमुपायो यस्येति नारायणस्य सिद्धिपायत्व मुक्त्रम्। अथ सिद्दोपायप्रकरणम् ईयते अनेनेति करणव्युत्पत्ते रूपायत्वम्। ईयतेजसा विति कर्मव्युत्पल्लो वेयत्वम् एतेन पुन र्भगवतः प्राप्यत्वं प्रापकत्वं चा_भिहीतम्। स्त्री” वा परमपदस्त्राष्त्रा वुपायो द्विविधः, सिद्ध स्साध्य श्चेति। सिद्धा पाय शिस्त्रियःपति रेव। “यं यज्ञ र्मुनयो जुष नि” इति म म स्त्र स्याय मर्धः यं मुनय श्रीवैखानसाः। एषां नारायणैक परसूत्रॊविधिसंस्कृततया नारायणपरत्वस्य निसर्गसिद्धत्वा मुनिसञ्ज्ञा युक्ता। पाद्मे : “वैखानसै र्मनि श्रेष्ठः पूजित वेङ्कटेश्वरः ” इति यज्ञः यज देवपूजाया मिति धातोः आराधनै रुषुनि सेव स्ते। परमं पवित्रं “पवित्राणां पवित्रं यो मङ्गऔनां च मज्ञळ " मिति, “अपवित्रः पवित्रो इत्याद्यु करीत्या परमपावनं यं प्रधाना, ब्रह्मरुदा यो देवा आर्दिषु दैत्यान्यपद्रवेषु प्रणता भवन्ति। श्रीगीतायां : " चतुर्विधा भज ने मां जना स्सुकृतिनो६र्जुन ! न्ले आर्त” इत्यादिना आर्थानां भगवत्प्रपत्ति रुक्ता। यं श्रीमदष्टाक्षरजपशीला स्फूरयो वैखानसादयः। तेषां स्वसूत्र एव द्वादशाष्टाक्षराभ्यां पुष्पाणि ददाति ” इति श्रीशा स्त्रे “सावित्रि पूर्व मष्टाक्षरं द्वादशाक्षरंवा जपेत्” इति विशिष्य विधानात्। योगिनः योग उपायः। " योग स्सन्नहनोपाय ध्यानसङ्गतियु क्तिषु” इत्यभिधानात्। " सम स्तपुरुषार्थानां साधक स्य दयानिधेः यं जप न श्रीमतः पूर्वसिद्धत्वा ल्सिद्धिपाय मिमं विदुः ॥ इति। कृष्णं धर्मं सनातन " मिति। भगवा नेव सिद्ध उपायं। विशिष्य श्रीपैथाननानाम्, कौर्मः 4 0

मच्चित्ता मद्दतप्राणा पाणा मयि सजशमानसाः अनन्यशरणा राजं सस्मा द्विखान सा मता- इ”। भगवद्व चसिन तेषां भगव देक शरणत्वा, तदेशाचार्य व्यात्। पूर्वं विखनसे त्तदेकाचार्यकृत्वा विष्णुः प्रोक्तवान् स्वय मच्युत-: भृगोः प्रोक्तं विखनसा भृगुणा च म मेरियम् ॥ इत्ति। हारीतशौनकादिवचनै श्रीवैखानसशास्त्रस्य प्रधमं प्रिनतत्वा नगमाच्च। किञ्च, विखनस्सूत्रिणां वैखानस शब्दवाच्यत्वं भगव त्समृद्धि त्वात् । “ व्या प्तं विखनसा जगत् " इति, “पै भास स्नान गायन ” इत्यादि वचनाच्च, विखनो वैखानश्शब्दवाच्यत्वं भगवत सिसिद्धम्। 0 " आशा स्समस्ताः प्रतर व्वक्ति स्तास्ता वसे द्या कमला समस्ता” इति मन्त्रस्यायमर्थः। स्वभक्तानां स्वाराधकाना माळ : कामान् प्रतरन् प्रयच्छन् “ नु ? अन्वर्थः। साकल्ये ना नः। अ इ गृदये परमात्मा तिष्ठ तीति। अन्योर्थः, परमात्मा साकल्ये नाळा दिशः पतरन् प्रक रेण व्याप्नुवन् वसति, या कमला लक्ष्मी ता सा प्रविश्य वसेत् - इति। “त्वया च विष्णुना चाम्ब! जग चराचरम् ” इति लक्ष्म्या भगनतो 2 विनाभावाभावात् । C " वऱो वस त्यस्य वरां वरिष्ठु वाकं दधाना नव्यधे सम स्तम्,” इति मन्त्र स्याय मर्ध- लक्ष्मीः सय्य समात्मनि” वक्षः वक्षसि वसति। कीदृशी वरिष्ठां वाकं वाचं कुत्वं छानमु। पुरुष कारभूतां वाणीं ददा नेति, पुरुष कार भूतत्वा च्च। लक्ष्मी विशिष एव परमात्मा सिद्धिपायः प्रवत्तव्यः। अथ साध्योपायस्वरूपप्रकरणम् ननु, श्रीमन्नायणरूपोपायत्वे सति किं शरणवरणे नेति चे दुच्यते। “सर्वज्ञोपि हि विश्वेश स्सदा कारुणिकोपि सन् संसार तस्त्र वाहिता हत्वा द्रमे पें प्रतीक्ष ते” इतिवचनात् “यो वा भू प्र17 रित्यादिश्रुतेश्च शरणीकरणीय एवे त्यनगम्य ते॥ इतिसिद्धोपाय स्वरूप निरूपणम्

साध्योपायस्वरूपप्रकरणम्

अथ साध्योपायस्वरूपप्रकरणम्

साध्योपाय स्तु बहुधा नगम्यते। तधाहि, “ब्रह्मवि दाप्नोति परम्” इति श्रुतेः ज्ञानिन एव मुक्ति रिति प्राहुः। अन्ये तु वेदनं नाम उपासनारूपवि शेषज्ञानम्। त देवध्यान भक्त्यादिशब्दवाच्यं, तस्मा दे वोपासकस्य मुक्ति रिति। अपरे तु " मुमुक र्वै शरण महं प्रपद्ये ” इति श्रुत्या “मा मेकं शरणं प्रज " इति भगवद्वचनाच्च प्रपत्ति ति रेव मुक्यु पायइति। इत गे " मुमुक्षवो बुभु इत्यारभ्य " आत्मानं तेजो मये परमात्माग्नौ जुह्वति तेँपि मुक्ता भव न्ति ” इति योग र त्नादिन च नेभ्यः आत्मसमर्पणस्यैन मोक्षोपायत्व मिति। इत रेतु “जग्नयो वै त्रयी विद्या देवयान ” इति श्रुते। “कर्म दैवहि संसिनि मास्तिता जनकादय” इति स्मृते श्च कर्म योग एवा६ पवर्गसाधन मिति। G भगवान् श्री विखनास्तु धर्मप्रश्ने (C-2) “निवृत्याचार भेदा द्धि योगिन स्त्रीविधा भननि ” इत्यारभ्य-सारक्षैकार्यविसरग भे देश त्रिविना सर्वा, पैन स्थास्प्रत्येक मनीकधा विभज्य, विसर ग पळू नां जन्मन रेष मुक्ति रास्मि सैन्मनि मोक्ष इत्यभिधाय, मोक्षोपायप्रदीपीकायाम् " सगुणे विशिष्याऒस्मिन् जन्म न्येव मोक्ष स्योपाय माह। ब्राह्मणि बुद्धिं निवेश्य पश्चा न्निर्गुणं ब्रह्माश्रित्य मोक्षे नित्यं यत्नं कुर्यात् " इति। श्रीशा स्त्रे भगवान् मरीचि- “भगवन्मायया मोहिकत्वा द्भगव न्तं समाश्रित्य भक्त्या नारायण मुपासीत” इत्याद्युक्त्या “अथ समाराधनं चतुर्विधं जपहुतार्च न ध्यानानीति” इत्यादिक माह। किञ्च यधाधिकरणं प्रभु र्यजन दानहोमार्चना भरन्यसन भावनाप्रभृतिभि स्समाराधितः फलं दिशति देहिना मिति हि सम्प्रदायस्थिति श्रुृतिस्मृतिगुरू क्तिभि र्नयवतीभि राभाति न इति। यजनंयागः “द्रव्ययज्ञा सपोयज्ञ योगयज्ञ प्रधापरे! स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतीय स्संशितवताः” इति भगवद्वच नात् “यजेन दानिन तपस्का नाश केन ब्राह्मणा विविदिष नि” इति श्रुतेश्च होम ममूर्ताराधनम्। अर्चना समूर्ताराधनम्। “अमूर्ताग्न्याहुतिः प्रोक्ता समूर्ति बेरपूजना” इत्युक्ते।। बेरं बिम्बम्। भरन्यसन मात्म भरन्यासः। भावना ध्यानम्। प्रभृ शब्दे नान्ये जपादयो गृह्यस्ते। “ओमि त्यग्रे व्याहरेत् ’ इत्या " रभ्य “ततो मृतत्व मश्नुत इति श्रतेः। यधाधिकरणं यधा _धिकारः ततच्छक्त्यानुगुण्ये नेत्यर्थः। भ_क्तिप्रपत्तिप्रमुखं तद्वशीकार कारिणम् त त्तत्फलार्थि साध्य त्वा त्साध्योपायं विदु र्भुधा ईदृशः परमात्मायं प्रत्यगात्मा तधेदृशः तत्सम्बद्धानु सस्धान मिति योगः प्रकीर्तितः॥ अथ साध्योपायप्रकरणम् इत्यारभ्य श्रीभाष्यका रैः पारमात्मीये “यं यज्ञ” रिति मक्त्र व्याख्यानावसरे साङ्गं भरन्यासस्वरूपं प्रपश्चतम्, “यो वा भूते र्भूति रासीत्” इत्यारभ्य “सञ्जुष त्य्रजामि” इति चश्रुतेः प्रपत्ति र्वेदिक धर्मः। अय० त्रिविधः, उ त्तमा मध्यमा _धमा चेति श्रीवैखानसमहिममज्ञर्यां श्रीमद्दीक्षितै रुच्यते। प्रपन्नस्या।।। राधन्केधिकार इति विचार्य सूत्रे ताव द्विखनसा जायमानकटाक्ष सिद्धिद्वारा परम वैदिक भूत श्री विष्णुसम्बद्धिसंस्कार रूपेण साज्ञ प्रपदन मु कम्।

साङ्गं प्रपदनं कथमिति चेदुच्यते।

उपक्रमादिलिङ्गषट्केन देवतान्तर-प्रतिपादनाभावात्
मन्त्रान्तर–साधनान्तर-प्रयोजनान्तराभावाच् च
उपक्रमादिषु श्रीमन्-नारायणैक-परत्वाच्च
षड्विध तात्पर्यलिजङ्गोपेत–श्रीमन्नारायणैक–परत्वाद् आनुकूल्यम्।

देवतान्तर-मन्त्रान्तर– साधनान्तर-प्रयोजनान्तराभावात् प्रातिकूल्य-विसर्जनम्।
नारायणैकपरत्वेन प्रणीतत्वाद् रक्षिष्यतीति विश्वासः,
विश्वास-सम्भवाद् गोप्तृत्व-वरणम्
इति विष्णुबलौ साङ्गत्वेन न्यासविद्या पतिपादिता। अतएव श्रीमन्नारायणैक-परत्वेनाराधनं प्रतिपाद्योपसंहारे ऽर्चिरादिगमनम् उक्त्वा
भगवद्-आराधनान्ते
“तद्विष्णो- सुमं पदं गच्छ” तीति विज्ञायत इत्युक्तम्।

आनुकूल्यस्य सङ्कल्पः प्रातिकूल्यस्य वर्जनम् रक्निष्य तीसि विश्वासो गो पृत्ववरणं तथा आत्मनि षेपकार्पण्ये षड्विधा शरणागतिः॥ इति। अनन्यसाध्या स्वाधी प्टे महाविश्वासपूर्वकम् तदेकोपायता याज्ञ्ना प्रपत्ति श्शरणागतिः॥ ! 30

3 इति यदु क्तं तद्वैदिक मुता वैदिकम्।
अवैदिक मिति चेत्तद् असत्। निक्षेप्का परपर्यायो न्यासः पश्चाङ्ग संयुतः सन्न्यास स्याग इत्युक्त श्शरणागति रित्यनि॥ इति शरणागतिपर्यायवाचकत्वान् न्यासस्य “न्यास इत्याहु र्मनीषिणः” इत्यारभ्य, " ब्रह्मणे त्वा महस ओ मित्यात्मानं युज्ञम्” तेति भ्रुतॊ रावत् परमवैदिक त्वेन श्रूयमाणत्वात्। 23 प्रपदनं द्विविधम्, वैदिकं तानिकं चेति। वेदविहित स्यापि तस्य यथा प्रणवसहित स्याष्टाक्षरस्य वैदिक त्वेन प्रणव ही नस्य तास्त्रिक त्वेन चद्वैविध्यं तद्वत् परमवैदिकेन स्वसूत्रविहित विष्णुबलिकर्मणा यत्प्रपदनं सम्भवति त देवो त्तमम्स्। “ॐ भूः पुरुष " मित्याद्यु क्तत्वान्नित्यत्वात्संस्काररूपत्वा दाज्जा कैङ्कर्यत्वा दकरणे प्रायश्चि तविधानाच्च। श्रीशा स्त्रे मरीचि ना७पि " प्रपत्त्यादिमार्गरतो जीव ” इत्युकत्वाच्छ। तस्त्राण य त्त्रियते तन्मध्यमं नित्यत्वाभावात्, संस्कररूपत्वा भावाच्च। केवलं विशा विश्वासपूर्वक याज्ञामात्रेण य न्क्रियते त दधमम्। स्वामि स्वशेषं स्वनशं स्वभर त्वेन निर्भरम् स्वद तस्वधिया स्वार्धं स्वस्मि न्न्यप्यति मां स्वयम्। इत्यु करीत्या श्री वैखानसानां नारायण एव न्यासकारी। “गर्भ एव क रे चक्रं धारयामि " इतिश्रु श्रीः। “नारायण करे गर्भे " इत्युपबृंहणा च्च। स्वयं एषां भगवच्छेषत्वं निसरिसिद्धम्। यधेष्टविनियोगार्हत्वं शेषशब्देन कध्यते। एषां हि स्वसूत्र एव नियततिया श्रीम अथ साध्योपायस्वरूपप्रिकरणम् न्नारायण मर्चये दिति भगवदाराधनं विधीयते। “यथा क्रतु रस्मि न्लोके पुरुषो भवति। तथेतः प्रेत्य भवति ” इति श्रुति रेवात्र प्रमाणम् ननु सूत्रे भगवदर्चनस्य परमपद साधनत्वहतिपादनात् किं भक्तिव्रातपत्तिभ्या मितिचे दुच्य ते। सूत्रे “भक्त्या भगवनं श्रीमन्नारायण मर्चये त्तद्विष्णोः परमं पदं गच्छ तीति विज्ञाय ते” इत्युक्तम्। प्रपन्न स्येवाराधने धि कार इति विष्णुबलिरूप प्रपत्तिर्विहिता। अत सेन विनारनस्य नोपायत्वम्। ननु, तधासति “अनन्यस्या स्वाधी” इति वचनेनोक्तं प्रपत्ति लक्षणं भ ज्येत। तत्रहि “तदेकोपायता याज्ञ्ना प्रपत्ति’’ रिति भगवतः केवल मुपायता याज्ञ्ना प्रार्थना स स त्यभिधीयते। “सर्वधर्मा न्परित्यज्य” इति तदितर सर्वोपाय त्यागश्च निर्दिश्यते इतिचे दुच्यते। तदेकोपाय तायान्ना मात्रवचनं तदितरो सायाश क्तविषयम्, नतु शक्तविषयम्। तधापति श्रुतिस्मृत्या दिषु भगवदर्चनविधानस्य वैयर्थ्यापत्तेः। “प्रवः पान्त मद्धसो धियाय ते महेशूराय विष्णवे चार्चत” इत्यादि श्रुतयः प्रसिद्धाः। तधा स्मृत्यादय श्च। “सर्वधर्मा” नीति सर्वशब्दे ना७राधनस्यापि ग्रहणे तदन्यवहितस्य “मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु। मा मे वैष्यसि” इति भगवद्वचन स्यार्चनविधायकत्वं विफलं स्यात्। तत्र हि। “मद्याजी भव” इति विधाय, “मा मे वैष्य सीति स्वार्चनस्य मुक्त्युपायत्वं " प्रतिजानीके भगवा निस्मच्छरण्यः। तत आराधनी स्वस्या तिशुद्धत्वा भावा दधिकागो स्तिवा न वेति शङ्क मानं विजयम्प्रति प्रपत्त्या शुद्ध त्वाभाव हेतुभूतसर्वपापनिवृत्ति स्स्यात्। तत स्तदर्थ प्राय श्चित्तधर्मा न्परित्यज्य मां शरणं व्रजे त्युपदिशति करुणानिधिः।a अतो।

= त्यन्ताशक्तानां वैखानसानां पापनिवृत्तिद्वारा प्रपत्ति स्साड् न्मुक्तिं साधयति। आराधने प्राय श्शक्तानान्त्वाराध ने७धिकारं जनयति। स्कापि मुक्ति साधन तां भजते। साक्षि। दुपा यत्व माराधन स्यैव नच प्रपत्ता वाकिञ्चन्य मावश्यक मुपा यान्दरे सति तस्य हानिः स्यादिति शज्क्यम्। एकस्मिन् भगवति पर मुपायबुद्धिं कृत्वा तदितरोपाये षूपायबुद्धिं विहाय, कैङ्कर्यबुद्धा कृताया माकिञ्चन्य स्योपाया इररहितस्य हान्य भावात् । श्रीशास्त्रे भगवा स्मरीचिः- " तस्मा द्भगवन्मायया मोहि तत्वा द्भगवस्त्रं समाश्रित्य भक्त्या नारायण मुसासीत, तदु पासना त्सोपि भ क्तवत्सलत्वा द्भनुकम्पया स्वमायां विमोचयति। तत आत्मा सम्यक् ज्ञानं प्रविशति। पश्चा दाश्रम धर्मसंयुक्तो भगवदाराधनं करोति। तदाराधनेन संसारार्णव निमग्नो जीवात्मा परमात्मानं नारायणं पश्यति। स्कोप्यपुन रावृत्तिकं दिव्यलोकं प्रापयति, पश्चा त्कृतकृत्यो भवति। संसारा न्मुक्ति र्मोक्षः। तदपि समाराधनविशेषा च्चतुर्विध पदावा प्तिः सालोक्यसामीप्य सारूप्य सायुज्य इति। आय मर्थः : जना नरसहस्रेषु तपोध्यान समाधिभिः नराणां क्षीणपापानां कृष्ण भक्तिः प्रजायते ॥ इत्युक्तरीत्या सुकृतसञ्चयणपापस्य भगवदाश्रयणप्रवृत्ति र्भवति। भगवनं समाश्रित्य प्रपद्य भक्त्या तद्विषयक रतिभावेन नारायण मुपासीत सेवेत स्वमायां विमोचय श्रीत्रि। " मा मेव ये प्रपद्यस्ते माया मेतां तरन्ति ते” इति भगवदु क्तेः बिम्बप्रतिपादनश्रुतयः 33 प्रपन्नस्य भगवन्मायातरणानन्दरं य द्भवति त दाह समक् ज्ञानं प्रविश तीति। प्रथमं नारायणपरम्ब्रह्म “, यणपरायणो निर्वस्वः ”, “श्रीमन्नारायण मर्चयेत् तद्विष्णोः परमं पदं गच्छति " इत्यादि वाक्यैः प्राप्यस्य नारायणस्य शेषि, त्वादिस्वरूपं, प्राप्तु स्स्वस्य शेषत्वादिस्वरूपं भगवदारा धनाद्यपवर्लोपायं परमपदपा प्तिरूपफलम्। अन्य च्च, वेद्यं सामान्यतो ज्ञात्वा भगवन्त माश्रयति। तत स्तत्कृपया तदीयमायामु क्त स्सम्यक् ज्ञा “जन मेति। विशेषेण परमात्मनो नारायणस्य निष्क-लसकलस्वरूपं निरवधिक कळ्याण गुणगणाकरत्वं परव्यूहादिस्वरूप मर्चाया महिमान मन्य च्च जानाति। “आश्रमधर्म संयुक्त इति”, “वर्णाश्रमाचारव तापुरु षेण विपश्चिता। विष्णु राराध्यते पना नान्य सत्तोषकारकः” इति नचना व्यधाशक्ति स्वाश्रमविहितकर्माणि कुर्वन् भगवदाराधनं करो तीति वक्ष्य त्यय मेन। रा बिम्बप्रतिपादनश्रुतयः समाराधनं चतुर्विधं जवहुतार्चन ध्याना नीति, तेषा मर्चनं सर्वार्थ साधनं “प्रवः पास्त मनसो धियाय ते महे शूराय विष्णवे चार्चत” इति श्रुतेः। अर्धस अज्ञानात् प्रपानं प्रक श्रेण रक्ष स्त मिति भगवद्विश्लेषणेन तस्यैन सर्वपापनिवृत्तिपूर्व ai 0 मुक्तिदानेन रक्षकत्व मुक्तम्। मह इत्यत्र सलोप श्चा मह से “मह इति त दृह्म” इतिश्रुतेः। शूरा मेत्यनेन तस्य स्वभक्तविरोधिनिरसन सामर्ध्य मसाधारण मित्यु क्तम्।

ब्रह्मा स्वयम्भू श्चतुराननो वा रुद्र स्त्रिनेत्र स्त्रीपुरान्तको इन्द्र महेन्द्र स्सुरनायको वा त्रातुं न शक्ता युधि रामवध्यम् ॥ इत्यादिवचनै सस्य तधात्वं सिद्धम्। चार्च दयो गृह्य न्दे। ” “जपे ना सिच संसिद्ध्ये तेति चकारेण जपा नात्र वा द्र्बाह्मलो संशयः ” इति स्मर्यते। “ यं सूरयो जप नः ” इति श्रूयते। अत्र च वक्ष्यति। " सावित्रीपूर्व मष्टाक्षरं द्वादशाखणं जपेत् " इति। “अग्नौ होमो हुतं " इति च होमो भग वदमूर्ताराधन मित्युच्यते “अमूर्तिग्न्याहुतिः प्रोक्तो” इति। अर्चनं प्रतिमाराधनम्। नृसिंहतापॆन्यां। कर्मण्य स्सुदऱो यु कवा जायते देव कामः " इति। भगवत श्शिलारूपित्वं " पिशङ्गरूप स्सुभलो वयोधा श्रुष्टी वीरो जाय ते देवकामः " इतिश्रुत्या तस्य स्वर्णरूपत्वं चोक्तसु। उपबृंहितं च " सुरूपां प्रतिमां विष्णो ” रिति भगवता विखनसा “तूपं कल्पयित्वा ” इति। " ब्रह्मजज्ञुं जीनं विदित्वा निचाय्येवि " ज्ञान पूर्वक भगवत्पूजनं विहितम्। तधा " निछाय्य तं मृत्यु मुखा त्प्रमुच्यत’इति च। ‘चाय्य पूजानि शामनयो’ रितीधातुः शारीरक शास्त्रे पि " अपिसंराधने प्रत्यऔनुमानाभ्याम्” इ। स्त्रे६।सि अस्य सूत्र स्याऒय मर्थः। “भजनेन विना केना व्यय मात्मा न लभ्य ते! प्रत्यदि प्रमाणेन चाय मरो नगम्य इव्यस्म द्भाष्यकारवचने ना2राधनस्य भगवत्स्वरूपनिर्शिन साधनत्व मुक्तम्। किञ्च, भगवदाराधनक्रियैव परविद्ये त्यवगम्यते। मुण्णि कोपनिषदि। “ क्रियावा नेष ब्रह्मविदां वरिष्ठ

इति प्रकारा स्त बिम्बप्रतिपादनश्रुतयः SX जपा रेण ब्रह्मविदां ब्रह्मोपासकानां मध्ये क्रियावान् मूर्ताराधन मूर्ताराधनध्यानक्रियावा स्वरिष्ट इत्यु ग्हम्। आजा सर्वविद्या प्रतिष्ठा मित्युक्त्वा मध्ये क्रियावा नेष इत्युक्तत्वात् परविद्या नामाराधनक्रिये त्ये वानगम्यते। “नाय मात्मा बलहीनेन लभ्यो नच प्रमादा तपसो वाप्यलिज्ञात् । एतै रुपायै र्यतते यस्तु विद्वा” निति रहिता तपस आत्मनो लाभो न स्यादिति। लिजं भगवन्मूर्तिः। तपः ध्यानं। भागवते एकादशे “द्रव्यष् त्यात्मलिज्ञानि निष्पाद्य” इत्यत्र लिङ्गं मूर्ति रिति व्याख्यातम्। तप आलोचन इति धातो स्तपश्शब्लो भ्यानपरः। लिङ्गंविना ध्यानस्य दुश्शकत्वां ल्लिङ्गहीन ध्याने नात्मलाभो न स्या दित्युक्तम्। श्रीशास्त्रेच " सदा ध्यातु मशक्यत्वा त्प्रतिमादि ष्वावा ह्याऒर्चयेत्” इत्युक्तम्। भगवा न्विखनाआपि “सगुणे ब्रह्मणि बुद्धिं निवेश्य पश्चा न्निर्गुण माश्रित्य मोक्षे नित्यं यत्नं कुर्यात् " इत्याह। व्याख्यात मिद मेवं नृसिंहवाज वेयि भाष्ये- “इदानी मस्मि न्जन्म न्येन मोक्षोपाय माह। सगुणे ब्रह्मणि बुद्धिं निवेश्यति। योगी सगुणे पूर्वोक्तलक्षणे साकारे ब्रह्मणि बुद्धिं मनः प्रधमं निवेश्य तद्रूपं दृष्ट्वा, तद्गत मानस स्स न्नेवंविधं परम्ब्रह्मेति ज्ञात्वा, पश्चात् तदनु निर्गुणं पूर्वोक्तलक्षणान्वितं निराकार मोङ्कारगम्य मव्यक्तं ब्रह्मा श्रित्य मन स्सम्प्रापयित्वा, तद्रूपं ध्यात्वा नित्य मामोक्षान्त मेवं मोक्षे यत्न मुद्योगं कुर्यात्। तस्य योगिन इह जन्म न्येव मोक्षो भवे” दिति। तस्याय मभि प्रायः। अत्र गुणशब्द्कावयववाचकः साकारे प्रतिमारूपे मोक्षोपायप्रदीपीकायाम् ब्रह्मणि बुद्धिं निवेश्य दृढीकृत्य पश्चा दाराधन व्यतिकि क्त काले निर्गुण माश्रित्य, निर्गुणस्वरूपं सर्व त्रा नुसन्धाय प्रतिदिन मेव मुदो द्योगं कुर्यादिति। उक्तं चैतत् शास्त्रिल्योपनिषदि- “अथध्यानं, सगुणं निर्गुणं चेति। सगुणम्मूर्तिध्यानं निर्गुण मात्मयाधात्म्य मित्यादिना। ब्रह्मविद्योपनिषदिच “देहस्थ स्सकलो श्रेयो निष्कलो देहवर्जितः” इत्यादिनाच। “सर्वभूतस्थितं देवं सर्वेशं नित्य मर्च येत् ” इति। हरिभक्तिसुधोदये प्रह्लादः, अभ्यर्चयि। त्वा प्रतिमासु विष्णुं दुह्य स्थन स्सर्वमयं त मेन अभ्यर्च्य पादौ दम मस्य कुर्व न्निवाळ्लो नरकं प्रयाति। इतिचो क्त त्वात् मुमुक णा रूपद्वय मसि नित्य मनुसं धेय मित्याशयः। एवं सूत्रकारेण केवलं सगुणब्रह्मा राधन कारिभ्यो निर्गुण स्वरूपानुसन्धानरहि तेभ्यस्सम्भर्त नामयोगिभ्यो । स्ययोगिभ्यो वैलक्षण्य मभिहितम्। विस्तरस्तु वाजपेयि। भाष्ये द्रष्टव्यज तदाराधनेन जीवात्म परमात्मानं नारायणं पश्यती त्येव युक्तम् “ धातुः प्रसादा न्महिमान मीशम्” इति श्रतेः। आराधनप्रसन्नेन भगवतो दर्शितं स्वरूपं जीवात्मा पश्यतीत्यर्थं। दर्शन मपि परमात्मक र्तृक मेव, तेन दर्शितं स्वरूपं हि पश्य त्ययं जीवः स्कोप्यवुन रावृतं दिव्यलोकं गय । स्वय पानय । मेन स्वरूपं प्रदर्श्य स्वाराधकं स्वपदं पापय तीत्यर्थं। सुप्रतिपादनश्रुतयः वञ्च नायिका यथा नायक प्रसादार्थं मत्य नसुखरूपं पाद वहनादिकं करोति, तधा चेतनो पि आराधने उपाय ताबुद्धिं ्यक्त्वा कैङ्कर्यबुद्ध्या कुर्या दित्यभिप्रायः। अतः प्रपत्ता वाकिं -न्यहानिरूपन्यूनता न भवति। उपाया न्दरसद्भावबुद्धि किञ्चन्य न्यूनतां जनयेत् । कि ननु प्रप्यव मोक्ष स्सिद्ध्यति। कि माराधनश्रमेण ? सत्कर्मनिरता शुृद्धा स्स्यायोगविद स्थधा नार्हन्ति शरणस्थस्य कलां कोटितमा मपि ॥ 8 तिवचसेन प्रपत्ते र्मुक्त्युपायमूर्धन्यत्व प्रतिपादनात्, आराध -स्य पृधक्फलत्वाभावा च्चेतिचे दुच्यते। सत्क्मत्यादिवचनं यथा धिकारिविषयम्। मज्जनस्नानादि त्वत्यनाश शस्य " मानसं विष्णुचिन्तन " मिति भगवत्स्मरणात् सिद्ध त्वे प्रतिपादि तेसि प्राय श्शक्तिमतो भगवत्स्मरण पूर्वकाव काहनस्नानस्य यधा शुद्धिवि शेषाथायकत्वं, तथा प्रपत्तिपूर्वा राधन स्यापि नच फलवि शेषाभावः। आमोद प्रमोदसं मोद वॆकुण्णप्रा रूपमोक्षस्य तारतम्यानगमात्। तत्र वैकुणप्राप्ति रूपसायुज्य माराधनक्रिय यैव स्यादि त्यत्र क्रियावतो बह्म विश्वरिष्ट,त्व प्रतिपादिका श्रुतिः प्रमाणम् क्रियावतः फलविशेष सत्त्वा देव वरिष्ठत्वं प्रतिपादितम्। भगवा न्विखना अपि “श्रीमन्नारायण मर्चयेत्” इत्याह। म^चिश्च क्रिप्टो स्त्रि “समूर्तार्चन मेन कारये दन्यधा न परम पदप्राप्तिः " इत्युपसंहृतवान्। ।

स र्वेषा मसि धर्माणा मुत्तमो वैष्णवो विधिः न विष्ण्वाराधना त्पुण्यं विद्यते कर्म वैदिकम्॥ इ।वि। न श्रीशास्त्रे सहस्रनामाध्याये। “त मेन चार्चय न्नित्य मित्यारभ्य, एष मे सर्वधर्माणां धर्मोधिकतमो मतः यद्भक्त्या पुण्डरीकाक्षं सवै रच्चे न्नर प्रधा॥ इति। स्तवैः स्तोत्रबहुखै र्यजनै रर्चये दाराधये दित्यगः। भागव ते कलौ कृष्ण त्विषा कृष्णं साज्लो पाल्गॊनि साम् जै स्सङ्की र्तनप्रायै र्यजन्ति हि सुमेधसः ॥ इ”। सङ्कीर्तनप्रायैः स्तोत्रबहुळै र्यक्षै रर्चनै रित्य भगवा नपि रीत्यर्धं “यान्ति मद्याजिन्कोपि माम् " इति स्वपूजनस्य स्वप्रासाध सत्व मुक्त्वा पूजन सौकर्य माह “पत्रं पुष्पं फल मित्यादिना। प्रयतात्मन इत्यनेन समूर्तार्चनस्य मुक्त्युपायत्व मुकं भवति। विष्णुपुराणे मरीचिः- अनाराधितगोविन्दॆन्दनै स्थानं नराधिप ! नहि सम्प्राप्य ते श्रेष्ठं तस्मा दाराध या च्युतम्। अश्लीरा श्च : यस्यान्त स्पर्व मेवेन मच्युत स्याव्ययात्मनः त माराधय गोविन्दं स्थान मग्र्यं यदीच्छपि ॥ इति। पुल स्यः : परम्ब्रह्म परन्धाम यो सौ ब्रह्मपुरं तधा त माराध्य हरिं याति मुक्ति मत्य नदुर्लभाम् । इति। मृप्रतिपादनश्रुतयः ‘ष्णुपुराणे वेदो क्ले नैन मारेण सर्वभूतहृदि स्थितम् मा ये मा मर्चय नि ये विप्रा स्सायुज्यं यान्ति ते मम ॥ त्यादिञ्चनन। राराधन मुर्धोषितम्। श्रीशास्त्रे मरीचिः : “प्रप व्यादिमारतो जीव’ इत्याह, तस्याय मभि प्रां मभिप्रायः : प्रपत्ति नगवदाराधने ज्ञाना ज्ञानकृता नपराधा प्रशमय्यारनं 2 ष्कलं नाधयन्ति परम्परया नायुज्यप्राप्ते रप्यु पाय भूता भवेत्। ना एव मेन लघुनां वा गुरूणां चापि चागसाम् सकृत्प्रपत्ति रेकैन सद्यः प्रशमकारणम् ॥ इत्युक्ते। तस्मा चीविखनाः “द्वादशाष्ट्रा राभ्यां पुष्पाणि कदाति। तं यज्ञपुरुषं ध्यायन् पुरुषसूक्तेन संस्तूय प्रणा नुं कुर्यात् यश्लेषु विहीनं तत्सम्पूर्णं भवति। द्विजाति रत 3तो नी तो नित्यं गृहे देवायतने वा भक्त्या भगवनं श्रीमन्नारा यण मर्चयेत् तद्विष्णोः परमं पदङ्गच्छतिति विज्ञाय श्रे”इत्याह। प्रणामकाले “अकारवाच्याय सर्वकारणभूताय सर्वरक्ष काय सर्वात्मने सर्वशेषिके श्रीयःपतीय एवाह मनन्यार्ह विरुपाधिक शेषभूत स्वच्चरणारविन्दयो रेवा त्मा६७त्मीय रेवा2 भरं न्यस्यामि। श्रीमन्नारायणा यैव सर्व देशसर्वकाल सर्वाव सोचित सर्वविध कैङ्कर्याणि स्यु’रिति ध्यात्वा 2 राधना स्ते पुरुष सूक्तेन संस्तूय नित्य मेनं प्रणमे दिति। तस्मा द्भक्तिप्रपत्ति सहिळभगननाराधन मेर भगवत्पदप्राप्ता वन्यरहितसाध्योपाय इतॆ निश्चीय ते। इति साध्यो पायस्वरूपनिरूपणम् 661

आराधकगतिप्रकरणम्

अथाराधकगतिप्रकरणम् अथ प्रपन्नाना माराधकानां गति र्निरूप्यते। भगवता विखससा पूर्वं “तद्विष्णोः परमं पदं गच्छतीति विज्ञायते” इति तत्पदप्रा प्तिमात्र मुक्तम्। स इह गतिप्रकार मह गृह्य सूत्रे : " प्राप्ते प्रयाणकाले शुक्ल महा मासा षडु मुत्तरा यण मग्नि ज्योति रित्यनेन पधा ब्रह्मपद मपुनरावृ त्यश्यति " इति। अत्र मरीचिः : " अधातो ऒर्चिरादिमार्गं व्याख्यास्यामः अपुनरावृत्ति हेतुभूतनिवृतिकर्मणा परब्रह्मोपासनात् प्रप त्त्यादिमार्गरतो जीवः पूर्वव त्पाञ्च भौतिक प्रळयावसाने सूक्ष देहस्थ स्सुषुम्नानाडि मधिवसन् ब्रह्मरन्धं भित्वा प्रवृत्तो ऒग्चि रभिसम्भवति। अर्चिप्को हः। अह्न श्शुक्ल पक्षम्। तन्मा दु त्तरायण षाण्मासान्। तत स्संवत्सरम्, तस्मा दादित्यम्, तत स्सोमं राजा सम्, ततो वैद्युतम्” इति। विखनस्सूत्रवृत्तिका रैः श्रीमत्सुङ्गर राजुचार्यैः " ब्रह्मेति भगना न्देवो हरि र्नारायण स्मृतः ” इति ब्रह्मनारायणशजौ समानार्थका विति निर्णीतो। “नारायणपरं ब्रह्म " इतिश्रुत्यापित धैव प्रतिपादितम्। तस्मा दत्र ब्रह्मपद मिश्रा विष्णोः परमं पद मुच्यते। अन्यलोक गतानां पुनरावृत्तिश्रव णात्, “ नान्यः पन्हा अयनाय विद्यते” इति। तधा भगवद्गीता यां “आब्रह्मभवना ल्लोकाः पुनरावर्ति नोर्जुजन! मा मु पेत्य तु कौत्तेय पुनर्जन्म नविद्यते " इति चोक्त त्वात् अथ स पुन `राह- " तत्र तद्विषयाकृष्ट चेतसां दुःहत्वा वजितात्मना मपि अपवर्गप्रदेन बहिरुपासनामेण भगव त्यन व्यया भक्त्या युक्तो “दास्को हं वासुदेव स्येति संस्कृ” दासोहं अथाऒराधकगतिप्रकरणम् 17 त्येत्यारभ्य " भगवन्तं ध्यात्वा मन सृमादधीत। अथना, श्रीम दष्टाक्षरादिब्रह्मविद्यां गुरूपदिष्टमा रेण जपेत् ” अल्ट्रा नारदः ‘प्राणेषु क्षयमाणेषु बुद्ध्या निर्गतमोहया । जप न्नष्टाक्षरं याति तद्विष्णोः परमं पदम् ” इति, तस्मा द्वेदा न्त देशिका श्री तात्पर्य चिन्तामणा वाहुः : अर्चिरादिमार्गस्य ब्रह्मविद्विष यत्वा दाहिताग्नित्वमात्रेण ब्रह्मविश्वासम्भवात् " इति, Q 6 अर्चिरादिमार्गः कध मत्र प्रतिपाद्यत इतिचे त्सत्यम्। “अग्नयो वै त्रयी विद्या देवयानः पनाः। गार्हपत्यऋक् पृधिवी " इति गार्हपत्यादीनां देवयानमार्गश्रवणात्। સં अमूर्तं च समूर्तं च द्विविधं कर्म वैदिकम् अमूर्ताग्न्याहुतिः प्रोक्ता समूर्ता बेरपूजना॥ इती अमूर्तभगवदाराधनरूपत्वात्। “मानसी होमपूजा च बेरपूजा च सा स्मृता” इति त्रिविधोपासन प्रतिपादनात्। “यत्सूत्राद्य स्तमध्येषु गीयते हरि रव्ययः” इत्युपक मोपसंहारादिखणेषु “नारायणपरायणो निर्द्वन्द्वो मुनिः” इति, “सदा ध्यात्मरतो योगी इति, “नारायण परम्ब्रह्म” इति मति रिति, “यदतीन्ड्रिय” मिति, “परञ्ज्योतिः प्रवेशक” मिति च श्री वैखानससूतो कधर्मानुष्टातु रह्मप्राप्ति रनिवार्येति कृत्वा सज्कोचे नार्चिरादि मार्गः प्रतिपादितः श्रीभाष्येच “विद्याशब्देन भगवदाराधन मे वोच्यते” इत्युक्तम्। तत्रै वागे “ ननु योगमार्गेण त्यक्तु मसमर्थस्य ब्रह्मविद स्सुषु म्नया नाड्योतमणं कथं सम्भव तीतिचे दुच्यते। सूत्रे, “तदोकोग्रज्वलनं तत्प्रकाशितद्वारो विद्यासामर्थ्यात्, शेषगत्यनु स्मृतियोगा च्च “हार्दानुगृहीत शृताधिकया” इति वेदान्तमोक्षोपायप्रदीपिकायाम् सूत्रे उत्तमब्रह्म विद्यासामर्थ्यात्। उत्तमब्रह्मविद्यानाम तत्समाराधनं तच्छेषः यधेष्टविनियोगार्हं शेषशब्देन कथ्यते। समाराधन प्रसन्न भगवदनुगृहीत सुृषुम्नया ब्रह्मवि द्गच्छ तीति प्रतिपादितं” इति। त त्रैवोपरि, यथोपयोगशक्यत्वा त्क—र्तुं पुष्पादि पूजनम् चक्क-षः प्रीतिकरणा न्मनसो हृदयस्य च स्त्रीत्या सञ्जायते भक्ति र्भक्तस्य सुलभो हरिः ॥ इति। भक्त्या त्वनन्यया शक्यः " इति च राद्दा स्तितम्। " ज्ञानादि अतएव आराधनक्रियावान् ब्रह्मविदां वरिष्ठः। मुणोपनिषदि “आत्मक्रीडः, आत्मरतिः, क्रियावा नेष ब्रह्मविदां वरिष्ठ : इति दृश्यते। अत्रक्रियाश ब्देन ज्ञान वैराग्यध्याना न्युच्य स्ति इति केचित् । मतामेन ब्रहविच्छब्दवाच्यत्वं सम्भवति। तेषां मध्ये क्रियावत श्रेष्ठत्वं ह्यत्र प्रतिपाद्यते। नच क्रियाश पै ना= शमविहित क्रिया अभिधीयते एष इति परमात्म विषयक्रियावत एव ग्रह णात्। परमात्मविषयक्रिया नाम तदाराधन मे वोच्यते हि। श्रीभागवते “क्रियायोगं समाचत्व भवदाराधनं प्रभो” इति। “यदा पश्यः पश्यते रुक्मवर्णं कर्तार मीशं पुरुषं विश्वयो निम् । तदा जनः पुण्यपापे विधूय निरज्जनः परमं साम्य मु वैति दिव्यम्” इति च भगवदाराधन क्रियावत एव सायुज्यं श्रूयते। “सत्य स्सत्वं पुण्य मासीत् " इत्यारभ्य “सत्पथायस्वाहा” इति म स्त्रेण श्री पारमात्मि कोपनिषद्भाय्ये सि तथैव प्रतिपादितम्। वतन्म स्त्रभास्ये “सत्पधाय सन्मार्गभूति सृत्वशब्दवाच्यः पर अथाऒराधकगतिप्रकरणम् मात्मा अर्चिरादिमार्ग भूत इत्यर्थः। “चत्वारः पथयो देवया नाः” इति श्रुतेः देवयानमार्ग श्चतुर्विध इत्यारभ्य, ये तु दग्गेन्दना लोके पुण्यपापविवर्जिताः तेषां पै क्षेम मध्यानं गच्छत द्विजस त्तमाः सर्वलोकतमोहन्ता ह्याडित्यो द्वार मुच्यते इत्यादिना देवयानमार्गस्य चतुर्विधत्वं निरूप्य, श्रीशास्त्र मत्रोदाहरति “अथाङय मात्मा देहमयं जन्म कृत्वा ” इत्यारभ्य, “भगवन्तं नान्यथा प्राप्नो तीति विज्ञायते” इति मोक्केपि तारतम्यश्रवणात्, ब्रह्मविदां भगवदाराधना मग्निहोत्रिणा मर्चिरादिना ब्रह्म प्राप्ति रित्यादि। लो केषु विष्णो र्निवस नि केचि त्समीप मिच्छन्ति च केचि दन्ये अन्ये तु रूपं सदृशं भजस्ते सायुज्य मन्ये स तु मोक्ष उ क्तः॥ इत्यत्र लो के ष्विति बहुवचनात् भगवल्लोक स्या सै मोदादि भेदो2 नगम्यते। “सायुज्य मुभयोरत्र भोक्तव्य स्या विशिष्टता, ऐक्यं सार्टीता, समानभोगवत्वं सायुज्यं समानभोग्यवत्व’ मिति विस्तरिस्तु श्रीपरमात्मि कोपनिषद्भाष्ये श्रीविखनस्सूत्रभाष्ये चद्रष्टव्यः, अत्राङय मवसायः। साज्ञ्यानां योगनिष्ठाना मामोदप्राप्तिः, एकान्तिनां प्रमोदप्राप्तिः, परमैकान्तिनां सिद्धानां सम्मोदप्राप्तिः, पञ्च कालर तानां परमैकान्तिनां नैकुणप्रा प्तिरूपसायुज्य मिति। पञ्चकालरतत्वं, परमैका न्तित्वं मोक्षोपायप्रदीपि कायाम् च श्रीवैखानससूत्रिणां निसर्गसिद्धं, स्वशा स्त्रविहितत्वात्। सूत्र कार मारभ्य तेषा मविच्चे देव नारायणैक निष्ठत्वा च्छ। सूत्रकारेण “श्रीमन्नारायण मर्चयेत् " इति विहित स्यार्चन स्यादा वभिगमनोपादान योरावश्यक तासिद्धिं, तदानु गुण्येन तत्स्वरू वेज्या सिद्धिं, पश्चा द्भगवत्स्वरूप प्रतिपादक शास्त्रानु सस्धानरूपस्वाध्यायस्य तत्स्वरूपचि सनस्य चानै नश्यक तासिद्धि मभि प्रेत्य भगवा नृगु र्वासाधिकारे अभिगमनादिकं विध तथाहि, प्रातःकाल्के भिगमन मुपादानं ततः परम् मध्याह्नेज्यां च कुर्वीत स्वाध्यायं चापराह्लके योगं च सायङ्काले तु पञ्चकाल उदाहृतः ॥ इति। भगनान् सूत्रकार श्च धर्मे सम्भकाचारं ब्रूते। मनसा ध्यानं कुर्वन्ति, तत्प्रतिपाद कागमं श्रोत्रेण श्रुण्वन्ति, चशखपा देवत्का७कारं पश्यन्ति, घ्राणेन गन्द मनुभवन्ति, पाणिनां देव तां नमस्कु—र्व” नीति। नारायणैक निष्ठस्य या या वृत्ति स्तदर्चनम् यो यो जल्प स्स जप स्त ध्यानं य न्निरीक्षणम् तत्पादां ब्वतुलं तीर्धं तदुच्छिष्टं सुपाननम् तदु क्तिमात्रं मनाग्यं तत्स्सृष्ट मखिलं शुचि ॥ इति। अत्र यच्छब्द विहितवृत्ति रविहितवृत्ति श्च दृश्यते। विहित वृत्त्यलाभे अविहितवृत्त्या वा भगवदाराधनोपयो ग्युपादानं कार्य मित्यर्थः। अथमन्द्रर्थप्रकरणम् मन्निमि तकृतं पाप मनि धर्माय कल्पते अपि मत्कर्म विगुणं त्रायते महतो भयात् II इतिच, “ यो यो जल्प ” इत्यादिनापि यथोचित धर्मो वग_स्तव्यः। इत्यल मतिवि स्तरेण। अत्र मरीचि ः " ए तेषु देवतास्थानेषु विश्रम्य, देवयानमा रेण भूरादीन् प्राप्य ब्रह्मकटाहं भित्वा ततो विरजां प्रविश्य कृतसूक्ष्म देहपरि त्यागः पूर्वोक्त वैष्ण वाण्णं गच्छ तीति विजा विज्ञा यते ?” इत्याह। ‘तद्विष्णोः परमं पदग्ं सदा पश्यन्ति सूरयः ” इति श्रुतिः। श्रीवाजपेयभाष्ये मोक्षशब्दार्थनिर्वचने तस्मा त्परमानन्द रूपिणा ब्रह्मणा सहा त्यज्ञान स्थान मेव मोक्षः " " आनन्दं ब्रह्मणो रूपं तच्च मोजो जोभिव्यज्यते इति, " विज्ञान मानन्दं ब्रह्म " इतिश्रुते रिति। किञ्च “स्कोळ्नु ते सर्वा न्कामा स्सह ब्रह्मणा विपश्चिता " इत्यादि श्रुते रिति श्रीभगवदाराधकानां वैखानसानां सायुज्यप्राप्ता ब्रह्मणा सह्कात्यन्तानन्दा नुभवप्राप्ति स्सम्भव तीति सिद्धम् ॥ इत्याराधक गतिनिरूपणम् C

मन्तार्थ-प्रकरणम्

अथ मन्तार्थ प्रकरणम् अथ श्रीवैखानससूत्रे ‘द्वादशाष्टाक्ष राभ्यां पुष्पाणि ददाति’ इति, “पदत्रये निविष्टः” इति विधानेन तस्यावश्यकत्वावगमात्, तथा श्रीशास्त्रे च तत्स्वरूप प्रतिपादनात्, तत्र तत्र विनियुक्त त्वाच्छ, पदत्रयशब्द स्याष्टाक्षर प्रतिपादकत्व मनिवार्यम्, प्रणवसाहित्ये नैन स्फुट मष्टाक्षरित्वसिद्धि!। ज

प्रणवस्वरूप मह मरीचिः “मस्त्राणां प्राणः प्रणवः ब्रह्म स्वरूपः ओ मिति ब्रह्म इतिश्रु 3: तस्मा ज्जग त्कृत्स्नं प्रणवा दन्य न्नास्ति भगवा त्प्रणव इति पठ्यते” इति समस्या भग रच्चब वाच्यपरमात्मवाचकत्वं तस्योक्त्वा व्यष्टिं दर्शयति। “प्रणवं त्र्यक्षरम्। अकार, उकार, मकारा इति। एते यधाक्रमं ऋग्य जुस्साममयाः, सत्वरजस्तमोगुणाः, श्वेत पीत कृष्णनि भाः भूर्भु वस्सुवस्थिताः विष्णु ब्रह्मेशानाधिदैवत्या स्स्यु-” इति। अनेन य स्समष्ट्या प्रणवेन प्रतिपाद्यते स एव नारायणः व्यष्टा वपि प्रथम मभिधीयते स एव सत्वगुणकः। अथ तदुत्पन्नो ब्रह्मा रजोगुणकः तस्य पुत्रो रुद्र स्तमोगुणक इति चोक्तं भवति। आत्मबोधोपनि षदि- “अकार उकारो मकार इति त्र्यक्षरं प्रणरु त देश दोम्” इति। “य मुक्त्वा मुच्यते योगी जन्म संसार बन्दनात्’ ‘ॐनमो नारायणाय” इत्यागभ्य, “ब्रह्मण्यो देवकीपुत्रो ब्रह्मण्यो मधुसूदनः ब्रह्मण्यः पुण्णरी काष् ब्रह्मण्यो विष्णु रच्युतः सर्वभूतस्थ मेकं नारायणं कारणपुरुष मकार परब्रह्मोम्’’ इति। गूढारुणिकोपनिषदि “ओम् हि ओम् ही त्येतदुपनिषदं विन्यसे द्विद्वान् इत्यारभ्य, य “य एवं वेद तद्विप्लोः परमं पदं प्राप्नोति” इति च ॐकारवाच्यो भगवान् नारायण ण ए वेति निर्णीतम् हरिवंशे भगवन्तं निर्दिश्य शिवेनाय मेव प्रणववाच्य इत्युक्तम्। तथैव श्रीशास्त्रे पि प्रतिपादितम्। पारमात्मीयोप निषदि च “यो ब्रह्मशब्दः प्रणवः प्रधान” इत्यु ग्हम्। श्रीविखना भगवत्प्रतिष्ठाविधौ “सकळं ध्यात्वा प्रण नेनसह कुम्भे”इति आवा हनं विधाय बिर्बवाहने च तस्य हृदये ॐज्कार लेखनं विध त्ते। त त्रैव ‘सुवर्णवर्ण” मित्यारभ्य, “विष्णुं प्रणवरूपिण” आथमन्तार्थप्रकरणम् मिति, पारमात्मीये “योवेदादि- परमः इति। तद्भाष्ये “वेदादिः प्रणवः। यो इत्यादि श्रुतेः पुर उत्कृष्टः ब्रह्मा शब्द “ओ मिति ब्रह्म। ओ मिलीदग्ं सर्व” वि स्तरस्तु भाष्ये द्रष्टव्यः। मनुः ज्योतिर्जोतिषे स्वाहा” वेदादौ स्वरः प्रोक्त ब्रह्मरूवी परमः” इति। मिति श्रुतेः इतिचोक्तम्। ऋचो यजूम्पि चान्यानि सामानि विविधानि च एष ज्ञेय स्त्रिवृद्वेदो यो वेदैनं स वेदवित् ॥ आद्यं य त्र्यक्षरं ब्रह्म त्रयी यस्मि स्प्रतिष्ठिता सगुह्योन्य स्त्रीविद्वेदो य स्तं वेद स वेदवित् II इति। तत्राद्य ओज्कौरो भगवद्वाचकः। पारमात्मीये “अं राजमस्तं सकलस्य गुप्ति " मिति। अत्रराजश ब्देन लक्ष्मी रभिधीयते राजत इति राजि रिति व्युत्पत्तेः राजिम जिम नं श्रीमस्त मित्यर्थः गुप्तिं रक्षक मिति यावत् । अनेन ‘अव रक्षण’ इति धातो र्निष्सन्नस्य अशब्द स्यालो विवृतो भवति। आ इति प्रधमैकवचनम्। सुलोपः। एव मु इति, म इति च प्रधमानौ। एवं च अः परमात्मा नारा यण एव ब्रह्म शिव श्चेत्यर्थः। “स ब्रह्मा स शिवः ” इतिश्रुतेः । अपिच, अशब्दे पश्चिमालोपः आत् नारायणात् ऊ ब्रह्मा मः शिवश्च जाता वित त्यर्थ- “नारायणा द्य्रह्मा जायते नारा यणा द्रुद्रो जायते इति श्रुतेः यद्वा, ए नारायणे सप्त मीलोपः। ब्रह्मशिवौ स्त इति ”। क इति ब्रह्मणो नाम ईशोहं सर सर्व देहिनाम् आवां तवाङ्गसम्भूतो तस्मा त्केशवनामवान् मोजोपायप्रदीपिकायाम् एवंविधार्थकत्वं मनसि निधाय भगवा स्मरीचिः " विष्णुब्रह्मे शाधिदैवत्याः” इत्याह। अनेन भगवतो नारायणस्य। सृष्टिस्थित्य नकरिणीं ब्रह्मविष्णुशिवात्मि काम् स सञ्ज्ञां याति भगवा नेक एव जनार्दनः इत्यादिभि रुक्ता अर्थाः प्रकाशिताः। अकारार्थो विष्णु र्जगदुदयर । प्रळयकृ न्म कारार्थ जीव सदुपकरणं वैष्णव मिदम् उकारो नन्यार्हं नियमयति सम्बद्ध मनयो स्त्रीयीसार स्यात्मा प्रणव इम मर्दं समदिशत् ॥ इति। " अनिषेधे पुमा न्विष्णा ” इति, अ अष्टाक्षरशरीराज्ञ प्रणवाद्यक्ष रेण तु अकारे णाखिलाधारः परमात्मा भिधीय ते सम स्तशब्दमूल त्वा दकारस्य स्वभावतः सम स्तवाच्यमूलत्वा द्रृह्मणो ऒपि स्वभावतः च्यवाचक सम्बद्ध स्तयोरर्खा त्प्रतीय जे 7 6 इति वामनपुराणवचनेन चा चा कारस्य भगवद्वाचकत्व मनगतव्। अकारो विष्णुवाचक इति च। एवं श्रुतिस्म ृतिपुराणैर कारवाच्यस्य भगवतः सर्वरक्षकत्व मवगम्यते। " अंराजिम दसकलस्य गुप्तिं” इतिश्रुतौसामा न्येसरक्षक त्वाभिधायक स्वामि कारस्य विवृतिरूपं सकलस्यगु प्ति मिति पदद्वयं भवति। अत स्सर्वरक्षक श्रियःपति रिति बोध्यते। अय मेवार्थ सस्या मुपनिषदि मन्रान्त रे2 पिश्रू सर्वस्य गोप्ते सुरसाय धाम्ने स्वाहा”इति। यते अथ मष्त्रार्थप्रकरणम् मिति ननु, भगवत स्सर्वरक्षक त्वे स्वतस्सिद्धे तदरशरणवरणाराधना द्यैः दुच्यते। श्रुतिः “ सूक्ष्मं सावित्रं स्वय माद धान सावित्ररूपं परमं सुपुण्यं स्वाहा " इत्युक्तविधया सवितृरूपी नारायण स्स्वस्य सर्वप्रकाशक त्वे सत्यपि ते नाऒन्ध तमसावृते सर्गृहे वसतः पुरुषस्य यथा फलाय न भवति, तथा स्वस्य स्वतस्सिद्धेपि सर्वरक्षकत्वे ते ना नाद्यविद्यातिरोहित स्यात्मान मनाश्रितवत श्चेतनस्या सि। अतः “मा मेव ये प्रपद्यस्ते माया मेतां तरन्ति ते” इति, “सकृ देव स्त्रषन्नाय तवा जस्मीति च याचते। अभयं सर्वभूतेभ्यो ददा म्येत द्र्वतं मम " इतिच प्रपन्नरक्षकत्व " माह स्वयं भगवान्। तत श्रियःप तिर्यत्किञ्चि द्व्याजीकृत्यैव सापराध मपि संसारिणं रक्षति। यं देवाः परमं पवित्रं भविष्य न्यार्दिषु प्रणताः प्रधानाः इति श्रुत्या “चतुर्विधा भजन्तो मा” मिति स्मृत्या च स्मरनं जनं स रक्षतीति गम्यते। उच्यते च प्रपत्तिमात्रव्याजत्वम्। 6 नच यदीश्वरः प्रपत्तिमात्रव्याणेन रक्षति कि माराध नेनेति शङ्क्यम्। स्रपत्तिर्हि “अयं रक्ष्य”इतिकरुणा भगवदळ्ली कारमात्रं साधयति।आराधनं तु तस्य प्रसादं जनयति। यद्याराधनशक्तो प्रपन्नप्य कि कूराध ने नेक्युसेज् माराधनी नेन्युपेक्षां कुरुते तस्य “मद्याजी मां नमस्कु” द्विति भगवदाज्ञा लिलङ्ञन प्रयु कन्यूनता स्या देव। यनि न तथा, प्रन्नाना माराधकाना मनाराधकानां च तुल्यत्वसम्भवा दाराधनविधायकशा स्त्रस्य वैफल्य मापद्येत। 7 मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येपि स्युः पापयोनयः

स्त्रियो वैश्या स्तथा शूद्रा स्तेपिपि या न्ति परां गतिम् ॥ इति अपिशब्देन ध्यानादिवर्जितानां केवलं प्रपन्नानां स्त्रीणां च मृत्यु समतिक्रमणपूर्वकं सामान्येन भगवत्पदप्राप्ति रिति, ध्यानाराधनादसहितानां विशेषेण सेति च द्योत्यते। इति मस्त्रर्धनिरूपणम्

लक्ष्म्याः पुरुषकारत्वनिरूपणम्

अथ लक्ष्म्याः पुरुषकारत्वनिरूपणम् अथ लक्ष्म्याः पुरुष कारत्व मुच्यते। “ योवा भूते र्भूति रासीत् " इतिमस्त्रे आनन्दरूप स्यानि भगवतः आनन्दरूपा लक्ष्मी रित्युक्त्वा, “ सञ्जुष स्वजाूमि " इति शरणागतप्रतिपादनात् " लक्ष्मी विशिष्ट एवैक ः प्रपत्तव्य इहोदितः” इत्युक्तम्। लक्ष्म्या सह हृषी केशो देव्या कारुण्यरूपया रक्षक स्सर्वसिद्धान्तो वेदा नेषु च गीयते ॥ इतिच। वक्षो वसत्यस्य " इत्यादिमस्त्रे “वरिष्ठां वाकं दधा” नेति लक्ष्म्याः पुरुष कारत्वं श्रूयते, अतः वेदा नेषु च गीयत इत्यु क्तम्, अतएव अस्मच्छरण्य श्रीश्रीनिवास वेदा न देशिकः कृतवान् लक्ष्मी विशिष्टाद्वैत मिति वेदा न्तसूत्रभाष्यम्। त त्कध मितिचे दुच्यते। प्रसद् ल्लक्ष्मीविशिष्टाद्वैतशब्दनिर्वचनं क्रियते। लक्ष्म्या विशिष्टः लक्ष्मीविशिष्टः द्वयो र्भावःद्विता। द्वितैन द्वैतम्। स्वार्धण् प्रत्ययः। द्वैतं नाम भेदः। न द्वैत मद्वैतम्। लक्ष्मीविशिष्टस्य अद्वैतं लक्ष्मीविशिष्टाद्वैतम्। अस्या यं शाब्दबोधः।लक्ष्म्याविशिष्ट इत्यत तृतीयायाः प्रतियोगित्व मर्थः। विशिष्ट पदार्थं वैशिष्ट्यवानिति। वैशिष्ट्यं च सम्बद्धरूपः तस्मिन् तृतीयार्थ प्रति योगित्व अथ लक्ष्म्यः पुरुषकारत्वनिरूपणम् स्यान्वयः, विशिष्ट स्येत्यत्र षव्यर्थ आधेयत्वम्। तस्या2 द्वैतपदार्थ ऐ क्ये न्वयः,एवं च लक्ष्मी प्रतियोगिक सम्बन्दवन्नारायणनिष्ट मैक्य मिति शाब्दबोधः। ऐक्यं नाम सजातीय विजातीय राहित्यम् एतेन लक्ष्मीविशिष्टनारायण एक एव परतत्वं, सतु लक्ष्मीः पृधक् परतत्त्व मिति फलितो ऒर्थः भगवा न्विखना अपि लक्ष्मी सहित स्यैव भगवतः प्रतिष्ठां विधत्ते “तस्मा त्तया श्रिया सार्धं पूजये त्पुरुपोत्त म” मिति। “मा मात्मगुप्तां सत्वस्य सर्वस्य वितान रूपाम् । सज्जराजु षस्त्रीं परमां पवित्रां सूरय स्त्रीं स्वय मप्रमत्तां संयो जयित्ते वरदाय पित्रे स्वाहा” इति मस्त्र स्याय मर्थसङ्ग्रहः मां विद्यारूपा मात्मनि गुप्तां सर्वस्य सत्त्वस्य गुणस्य वितानरूपां विस्ताररूपां सज्जूजुष स्त्रीं सत्पुरुषेषु सम्यक् वस स्त्रीं परमां समाभ्यधिकरहितां पवित्रा मापन्नि वारिकां सनारय स्त्रीं संसारार्णवा त्तारय न्हीम्, एवं पत्नीविशिष्ट त्वे ह्यभीष्टं शा स्त्रचक्षुषाम् प्रभाप्रभावतो र्यद्व देको।।। वितरान्वयः एव मन्यतरोक्ति स्यात्सहभूत्या= भिधानतः स्मरन्ति चैनां मुनय स्संसारार्णव तारिणीम्॥ इत्यादि। वि स्तर स्तु तद्भाष्ये द्रष्टव्यः।। प्रणवस्य भगवत्सारम्यं निरूपितम्। अद्य इह जीवस्य पर मात्माधीनत्वं निरूप्यते। अ इति प्रथमाक्षरं चतुर्थीविभक्तिकम्। आय विष्णव इति सम्पद्यते। कुत इयं सम्पत्ति रिति चेत् “ओ मित्या त्मानं युध्धगीत " इति आत्मसमर्पणविधानस्थले मस्त्र त्वेन प्रणवस्य 9’मोक्षोपायप्रदीपिकायाम् विधानात्, इहानु प्लेयार्थप्रकाशनस्य प्राप्तत्वात्, समर्प णीयस्य जीवस्य तृतीयाक्षर भूतमकार प्रकाश्यत्वाच्चेह भग व न्त मुद्दि श्यात्मा समर्प्यते। उद्देश्य समर्पणीययो स्सामा नाधिकरण्य स्या ऒनुपपन्नत्वात्। प्रथमाक्षरं चतुर्थ्यस्टम्, उ इ त्येवशब्दार्थक मन्ययम्। म इति जीववाचकः। “तत्सत्त्ववा इ विष्णुः ” इत्यादि। “विष्णवे विश्वरूपाय " इति तद्भाष्ये। विश्वं ” जीवात्मानं विष्णवे सर्वभूतात्मने स्वाहा ददा मित्यात्म सम र्पण मुच्यते। नीची भावेन सन्द्योत्य मात्मनो य त्समर्पणम् विष्ण्वादिषु चतुर्थी तत्सम्प्रदानपदर्शिनी ॥ नीचीभूतो ह्यसा वात्मा य त्संरक्ष्यतया2र्प्य ते त त्क-स्मा इत्य पेऔयां विष्णवे स इतीर्य इत्यात्मसमर्पण प्रतिपादना न्यासविद्या। हवि गृहीत्वा स्वात्मानं वसुरण्येति मस्त्रतः जुहुया त्प्रणवे नाग्ना वच्युताख्य सनातनी॥ इत्यादि। वि सरस्तु तत्र दष्टव्यः। अत तादर्ये चतुर्थी। एतेन जीवो भगवत ए वेति फलितम्। तेनि जीवात्मन श्शेषत्वं, परमात्मन श्शेषित्वं च सिद्ध्यतः। आत्मनः परमात्मन श्शेष शेषभावे स्वतसिद्धेपि तद्कनु सन्धानंविना नोज्जीवे दयम्, उच्यतेहि, स्वोजीवनेच्छा यदि ते स्वसत्तायां स्पृहा यदी आत्मदास्यं हरे स्वाम्यं स्वभावं च सदा स्मर॥ निश्चिते पर शेषि त्वे शेषं सम्परिपूर्य ते अनिश्चिते पुन सस्मि न्नन्य त्सर्व मसत्समम्॥ अथ लक्ष्म्याः पुरुषकारत्वनिरूपणम् { इति प्राहुः । एव मीश्वरस्य सर्वश्लेषि। त्वे “अस्या मम च शेषाहि विभूति रुभयात्मिका” इतिश्रुतिशिरस्सिद्धम्। “मच्छास्त्रे ष्वपि मानड” इति भगवद्वचनेन सर्व मुभयो श्शेष मित्यवगम्यते। उभयाधिष्ठानं चैकं शेषित्व मित्यु क्तविधया सपत्नी के भगवति, सभर्तृकायां लक्ष्म्याञ्च। एवं शेषित्व मुभय त्रानतिष्ठ ते। राजिमनु रतये यजन्तु तं बिम्बव न्तं ककुदाय भद्रे” इति मस्त्रेण लक्ष्मी विशिष्ट स्यैव भगवतो यजनं विधीयते। मस्त्र स्याय मर्धः। राराजि रॆश्वर्यसमृद्धरूपा लक्ष्मी रस्य नित्य म स्त्रीति राराजिमान्। “भूमनिस्धा प्रशंसासु नित्य योग” इति नित्ययोगे मतुप्। “चक्रां हिरण्मयीं लक्ष्मी” मितिश्रुता देव्या हिरण्मयत्व मुच्यते। प्राचुर्यार्थे मयट्। नारायणं रतये क्रीडायै बिम्बव स्त्रं प्रतिमारूपिणं ककुदाय श्रेष्ठय, भद्रे निशेयसाय मोड् येति यावत्। यजस्तु पूजय न्विति। अनेन लक्ष्मी विशिष्ट भगवदाराधन महावर्गा येत्यव गम्यते। “श्रियं वसाना अमृतत्व माय” न्निति लक्ष्म्याराध नस्य मुक्तिसाधनत्व मुच्यते। “पतिं विश्वस्य” इति भगवत स्सर्वेश्व रत्व मिव “अस्येशाना” इति लक्ष्म्याश्च सर्वेश्वरीत्वं शूयते। “ईश्वरीग्ं सर्वभूताना मित्या त्मेश्वरीत्वञ्च, यथा “पतिं विश्व स्यात्मेश्वर” मिति भगवतः। अत श्शेषित्वं तयोः पतिपत्न्यो स्साधारणम्। ** पारमात्मिये “पद्मा जनिति इत लक्ष्म्या मातृत्वं “परदाय पित्रे इति भगवतः पितृत्वं च शूयेते। श्रीशा स्त्रे, श्रीश्रीकयोस्तु सम्बद्ध श्चन्द्रचस्त्रिक यो रिव देव्याः प्रत्यु चारन्तु देवेन सह पूजयेत् ॥ इतिच। प्रत्युपचारनु ‘मोक्षोपायप्रदीपिकायाम् अतो ऒन्यतरग्रहणे तयो र्लक्ष्मीनारायणयोरुभयोर्ग्रहणं सिद्धं भवति। अतः आय लक्ष्मी विशिष्टाय भगवत आत्मसमर्पण मत्र सिद्ध्यति। पूरो अकारे णोच्यते विष्णु स्सर्वदेवेश्वरो हरिः उद्धृता विष्णुना लक्ष्मी रुकारेण तथोच्यते मकारस्तु तयो र्दास इति प्रणवलक्षणम् ॥ एवं श्रुत्या चेतनस्य तदुभयदासत्वं स्फुट मभिधीयते। ्वक्तविधया प्रथमाक्ष रेणैव जगत्पितोर्ग्रहणे उकार एव शब्दार्थक स्स न्नन्ययोगं व्यवच्चिनत्ति। तेन जीवः तयो श्शेष भूतः न त्वन्य स्येति फलति, " मकारो जीववाचक इत्यु क्तम्। तस्य तथात्वञ्च, “मन अवबोधन” इति धातो र्निषन्न त्वेन ज्ञानस्वरूपस्य ज्ञातृत्वरूपस्य जीव स्याभिछायत्वोपप क्तेः। नच मकारस्य जीववाचक त्वे ऒपि कथं तयो रहं दास इति त्वे।।पि सिद्ध्ये दिति शङ्क्यम्। " दासभूता स्वत स्सर्वे ह्यात्मानः पर मात्मनः ” इत्युक्ते स्सर्वेषां जीवानां तद्दासतया स्वस्यापि जीवत्वाविशेषा दहं दास इति सिद्ध्यति। अथवा, छन्दस प्रक्रिय य्कास्मच्छट्टे वश्लेषु परेषु लु प्तेषु मकारो 2 वशिष्टः प्रधमैक वचनता माप्नो तीत्याहुः। एन महं भगवत एवा जस्मी त्येव शब्देन प्रत्यायित मर्थं दृढयति नमश्शब्दः। एत दर्थः पारमात्मीय भाष्ये स्मदाचा र्यैः प्रपश्चितः। प्रेवतः प्रवृत्ति र्या प्रह्वीभावात्मिका स्वतः उत्कृष्टं पर मुद्दिश्य त न्नमः परिगीयते ॥ इत्यारभ्य स्थूल्कोयं नमन स्वार्थ स्सूक्ष्म मन्यं निशामय आत्मा= = त्मीयपदार्दसा या स्वत स्त्रस्वतामतिः॥ आफ् लक्ष्म्याः पुरुषकारत्वनिरूपणम् मेनेत्येवं समीचीनबुद्धाऒत विनिवार्य ते नाहं मम स्वतन्तोहं नास्मीत्य स्यार्थ उच्यते ॥ ॥ न मे देहादिकं वस्तु स शेषः परमात्मनः इति बुद्ध्या निवर्तन्डे ता स्स्वस्वीयमनीषि काः ॥ अनादिवासराजा तै र्बोधै सै सै र्विकल्पि तॆः रूषितं य दृढं त त्तत्स्वात व्यस्वत्वधी र्मया । तत्तद्वैष्णव सार्वात्म्य प्रतिबोध समुत्थया 8 नम इत्यनया वाचा नन्फ्रा स्वस्मा दपोह्यते इति। इतञ्च ’ ॐ नम ’ इत्यने नाहं भगवतएव, न मे इति पर्यवस्यति। यद्वा “ समश्शब्दः प्रदानार्थ स्स्वाहाशब्द इवे व्यते” इति नमसः प्रदानार्थकत्वा दोन्नम इति मां भगवत एव ददा मिति स्वात्मसमर्पणं कृतं भवति। " अथ व्य स्त्रप्रणवप्रथमाक्षरेण “ओज्कारो भगवा न्विष्णु स्त्रीधामा वचसां पतिः " इति, “यो ब्रह्मशब्दः प्रणव " इति, “ यो वेदादिः परम " इति, “यो वेदादौ स्वरः प्रोक्तः इति, “ओ मिति ब्रह्म ” इत्यादिभिश्च समसेन प्रणवेन प्रतिपाद्य मानः पुरुषः नारायणा न्ना जन्य इति तृतीयेन पदेन बोध्यते। " नारायणपरं ब्रह्म " इति परमात्माभिधायकं हि नारायणपदम्। इदं योगरूढं भवति। अतो “विष्णु र्नारा यणः कृष्ण ” इत्यभिदधते नैघण्णिकाः भगवा न्विखनाश्च “ नारायणपरायणो निर्द्वन्द्वो मुनि” रिति, मुनि” रिति, “श्रीमन्नारायण मर्चयेत् " इतिचाह वासाधिकारे। अस्य द्वेधा समासः नारा अयन मस्येति, नाराणा मयन मिति चोक्तम् “ आपो नारा ।।।। इति प्रोक्ता आपो वै नरसूननः। ता य दस्या यनं पूर्वं तेन 3 मोक्षोपायप्रदीसिकायाम् नारायण स्स्मृत ” इति मरुरस्वाह। " सृष्ट्वा नारं तोय " म स्तःस्थितो हु येन स्या ने नाम नारायणेति ” इति, “नरा ज्ञातानि तत्त्वानि नारा णीति विदु र्बुधाः। ता न्येन चायनं तस्य तेन नारायण स्मृत " इति, “नारा स्विति सर्वपुंसां समूहः परिकीर्तितः। गति रालम्बनं तस्य तन नारायण स्मृतः॥ नारशब्दे जीवानां समूहः प्रोच्यते बुधैः । तेषा मयन भूत त्वा न्ना रायण इहोच्यते " इति निर्वचना त्पुल्लिङ्गत्वम् “आपो ना आप आप्को न्दरात्मा” इति मस्त्रः अन्येनं भाष्यम्- यः परमात्मा सर्वकारणभूता आपः अपः आपसृष्ट्यार्ध मित्यर्थः। अण्णस्यापि कारणभूता इत्यभि प्रायेण पृधक्त्वे नोप पादनम्। “तोयेक जीना न्व्यससर्ज भूम्यामितिश्रुति रित्यनीर सर्वकारणत्व मु कम्। O य्को सा वतीयग्राह्य स्स्मू व्यक्त स्सनातनः सर्वभूतमयो चिन्त्य स्स एव स्वय मुद्बभौ स्को भिध्याय शरीरा त्स्वा त्सिसृकु र्विविधाः प्रजाः अप एव ससर्दा2 दौ तासु वीर्य मपासृजत् तदण्ण मभव धौमं सहस्रांशु सम प्रभम् इत्यारभ्य य त्त त्कारण मव्यक्त त्त त्कारण मव्यक्त मित्यादिना मित्यादिगा नारायणशब्द वाच्यस्य सर्वकारणत्वं स्मर्यते। ए ठेन तस्य हेय सणराहित्य कळ्याणगुणसाहित्यरूप मुभयलिङ्ग मपि द्योत्यते। “निष्कशज्को एको निरण्णुनो निर्विकलो निराख्यात शुद्धि देश ए नारायण” इति नारायणशब्दवाच्यस्य शुद्धत्व देवश्वश्रवणात् । दीर्घ्याति कळ्याणगुणै र्द्योतत इति देवः। ईयत इति कर्मव्युत्पत्त्या तस्य सर्वव्या चिकत्व मभिहितम्। एतेन सर्वव्यापकत्वोपयोगिसूक्ष्मत्वं द्योतितम्, अथ लक्ष्म्याः पुरुषकारत्वनिरूपणम् ‘सुसूक्ष्म स्सार्व स्सर्वेषा मस्तरात्मा” इतिश्रुता सूक्ष्मत्वं सर्वान्तराळ्मोपयोगितया गृहीतम्। ‘रीज् क्षय’ इति धातुः, न श्रीयत इति नरशब्देन परमात्मा भिधीयते। नरसम्बद्धि चेतना चेतन वर्गो नारम्, तस्या 2 6 तस्यायन माधारः, “सएकैक स्साधार स्साधिष्ठानो ना७धारः” इति श्रुतेः, “सर्वभूतनिवासो”सीत्यु क्तेश्च। ‘इण् गता’ विति धातुः। ईयत्के नेनेति अयनशब्दे शरणव्वुत्पत्त्या साधकतमं करण मिति गतिसाधक त्वात् नारायण उपाय इति। ईय तेजसा विति कर्मव्युत्पत्त्या स उओय इति चानुसन्देयम्। तस्योपायत्वो पेयत्वावगमात् तदुपयोगिनः परत्व सौलभ्यादयो गुणा श्चानुसद्धेमा नार मयनं स्थानं यस्येति बहुव्रीहॊ तस्य सर्वान्तरव्यापकत्वं, नाराणा मयन मिति तत्पुरुषे बहिर्व्या पकत्वं च बोध्येते। “अन्तर्बहिश्चतत्सर्व " मिति श्रुत्या नारायणशब्द स्याभिहितार्थकत्वं ज्ञाप्यजे अन्तर्व्यापकत्वं नाम ‘यच्च किञ्चि ज्जग त्यस्मि " न्नितिश्रुत्यु क्तविधया यत्र यत्र इनं तत्र तत्र स ना स्त्रीति यधा वक्तुं न शक्यते तधावर्ति त्वम्। बहिर्व्यापकत्वं नाम यत्र नेदं तत्रापि स्वस्य वर्त मानत्वम् “ विभु द्विभूनां विभवोद्भवा " येति विभूनां व्यापकानां कालादीनां मध्ये तिशयितविभु रिति तेषां बहि सि र्नेति तधो कम्। नरिष्यमै न नश्वतीति वुृत्स्य नरशब्दवाच्यजीवस्य नित्यत्वं सिद्धम्, नारळ् जीवसमूह उ क्त इत्यभिहितम्। तेन जीवा बहव इत्यवगम्यस्ते। “निज्यो नित्यानां चेतन श्चेतनाना मेको बहूनां यो विदधाति कामा " निति श्रूयते। श्रीशास्त्रे च 8

---

मोक्षोपायप्रदीपि कायाम् क्षेत्रज्ञा श्च बहव स्तेऒपि नित्या " इतिनिता इति नित्याना मपि जीवानां ब्रह्म कार्यत्वं विशेषःणीभूतशरीर सम्बन्न प्रयुक्तम्। श्रीमदष्टाक्ष रेण भगनत स्सर्वे कळ्याणगुणा श्शब्दतो ऒर्थत श्चि प्रतिपादिता भवन्ति। प्रतिपादिता श्चैतेन पारमात्मीयोपनिषदि स्पष्टं श्रूयर्ते। अकारस्य ‘अव रक्षण’ इति धातो र्निष्सन्न त्वा द्रक्षकत्वं सिद्धम्, पारमात्मिये सर्वस्य गोप्ग्रे सुरसाय धाम्ने " इत्यभिहितम्। रक्षणविषय स्यानिर्देशात्, सज्को-चे मानाभा वाच्च तस्य सर्वविषयत्वं गम्यत इति वाच्यम् तथा सर्वधा रक्षकत्वं सर्वप्रकाररक्षक त्वादिकं च, रक्षणस्य करुणा प्रयु क्त त्वात् परमकारुणिकत्वं, सर्वरक्षकत्वापेक्षित सर्वज्ञत्वं, शक्ति हीनस्य सर्वरक्षक त्वासम्भवात् सर्वश क्तिमत्वं, तत्तदवसरं विना रक्षणप्रवृत्ते र्निरर्थकत्वा दवसर प्रतीक्षकत्वं, सर्वरक्षकत्वस्य निसर्गसिद्ध त्वे६।पि प्रपत्त्यादिकं व्याजीकृत्य रक्षण मुचितम्। अन्यधा सदसतो स्साम्यापत्तेः ततो यत्कि इच्चि द्व्याजीकृत्य रक्ष तीति व्याजमात्रसापेक्षत्वं, रक्षकत्वाभिधायिना नाम्ना प्रतीतत्वा द्विश्वसनीयत्वं, नारायणायै वाह मित्यर्धक प्रणनप्रति पाद्यत्वा च्छेषित्वं, “यो ब्रह्म शब्दः प्रणव ” इत्यादि म श्रेण प्रणवात्मकत्व प्रतिपादनात् मकारेण जीववाच केन सर्वेषा मविशेषेण ग्रहणा दकार वाच्यस्य तस्यानन्य शेषत्वं, रीश्वर विश्वरा ” येतिम स्त्रेण तधात्वं बोधितम्। "” तन्नि उकारस्य लक्ष्मीवाचकतया “मकारस्तु तयोर्दास ” इति पत्नी विशिष्टस्य शेषित्वं “ववसत्यस्य " इति मस्त्राण तध्वा नग मितम्। अनन्य शेषित्वा त्समाभ्यधिक राहित्यं “य स्योपरित्वं अथ लक्ष्म्याः पुरुषकारत्वनिरूपणम् विषु मुनय्को नु पश्यन्ति " इतिम द्रोण प्रतिपादितम्। रक्षक त्वा दात्मन सदरकत्वा च्चात्महविरुद्देशार्हत्वं “तत्सत्त्वो रुद्योगः " इतिम व्रे णोक्तम्। “यो वेदादिः परमः परो स्त्री ब्रह्मा " इत्यादि श्रीमदष्टाक्षर प्रतिपादन म स्तीति तद्भाष्ये प्रपख्चितम्। कि मधिकेन? मस्त्रराजे स्मि न्विशिष्यानुसन्देया स्सर्वे स्वरूपगुणाः पारमाश्मी योपनिषदि स्पष्टमभिहिताः। दिज्मात्रं प्रदर्श्य ते ते " यो ब्रह्मशब्दः प्रणव इति मन्रो “ ओमि त्येत”” दित्यारभ्य " एतदालम्बनं ज्ञात्वा ब्रह्मलोके महीयते” इति श्रुत्यन्तरो क्तविधया प्रणवानुसस्धानपूर्वक मात्मसमर्पणं कुर्वतां प्राप्यं स्थानं य त्तत्य्रापकत्वं तस्योक्तम्। जीवस्वरूपाणि, अनन्याग शेषत्व, मनन्योपायत्व, मनन्य भोग्यत्व मिति। परमात्मस्वरूपाणि सर्व शेषित्वं मुक्त्युपायत्व मुवेयत्वं चेति। लक्ष्मी स्वरूपाणि, एकोन शेषित्वं पुरुष कारत्व मुपेयत्वं चेति। (C “यो वा त्रिमूर्ति " रित्यत्र नारायणस्य सृष्टिस्थित्यन करणी ” मित्याद्यु क्तविधया त्रिमूर्त्यात्मत्वं, “कःकोश मे इत्यत्र " सो भिध्याय शरीरा त्स्वा” दित्याद्यु क्तविधया सष्टृत्वं, यं यजॆ यज्ञो ” रित्यत्र मस्त्रराज मिमं जपतां « स्वरूपदर्शकत्वं, " य स्पूम्मि " नित्यत्र भगवत स्स्वपदं प्रति मु क्तप्रापण प्रकारनिरूपणपूर्व तन्दुरन्धरत्वं, भया” दित्यत्र नूर्यादिनियन्तृत्वं, चेतना चेतनो पसंहारकत्वं, योवा आयु न्निवारकत्वं, ब्रह्मादीनामपि परमगतित्वं, वेता ” विति द्वा आयु " रिति रुद्राप “सत्यं सत्त्वं सत्प छाय ” द्योग ” इत्यत्र च सत्यसङ्कल्पत्वं,

सतो

इति गतिमार्गत्वं, “सत्यो ज्योति " रित्यत्र

6। सन्जुष स्वजा सेव्यत्वाराधन त्वे चेति सर्वेधर्मा उपपन्नाः। शरणागति सेवन यो र्यौगपद्यावग मे2 सिव र्तमान सामीप्येवर्तमान सद्भावे नसन्जुषन् सेविष्यमाणःप्रजामिशरणं प्रपद्ये इत्यर्थि वग नव्यः। ए तेनलक्ष्मी सहितस्याराधनमु

ग्हम्, इह सृहतः “श्रीमान् गोप्ता शेषी समा धिकदरिद्रः शरणं सर्वशरीरप्राप्य सेसेव्य श्च साधुभि र्भाव्य ” इति प्राचा मभियुक्ताना मुक्तिः। “आपो वा आप " इति मने वेद रूपत्व मु ग्हम्। उपबृंहितं चैतत् “वेदो नारायण स्सा” दित्यत्र सकल वेदस्वरूपस्य तस्य निखिल वेदसार भूताष्टाक्षररूपत्वं किमु व क्तव्यम्। तथा2पि,

यद स्तस्थ मशेषेण वाङ्मयं वेद वैदिकम्

तस्मै व्यापकमुख्याय मन्ताय महते नमः॥

व्यक्तं हि भगवा देव स्सामि न्नारायण स्स्वयम् अष्टाक्ष रेण रूपेण मुखेषु परिवर्तते॥ इति।

“यं चि न्तयन्तो निगमा न्दरूप मिति मस्ते, “सुरतं भवा” येति भगवतो भोग्यत्वमु क्तम्। “अल्टोजुष न्दः” इतिम ‘स्त्रीभगन स्थ मनाराधयतां पतन मुक्त्रम्। तस्य नाभिकमला द्रह्मजननञ्च। “अं राजिम नं सकलस्य गुप्ल्यै स्वाहा इतिम श्रेण लं विशिष्टस्य नाधस्य सर्वरक्षकत्वमुक्तम्। “ल्म्य सह” इत्यत्र तधा प्रतिपादि तत्वा द्वेदास्तेषु च गीयत इत्युक्तम्।

नच “आपो वै नरसूनव” इति “नरा ज्ञाता” नीत्यत्र च नंश नारायणा दन्यः प्रतिपादित इति शङ्क्यम्। “आपो नारायणो

अथ लक्ष्म्याः पुरुषकारत्वनिरूपणम्

तमः ।

द्भूताः” इतिव्यासनच नेन नरशब्दस्य तदभिधायक त्वावगमात्। अतएव “जह्नु र्नारायणो नर” इति नामसु गृह्यते।

नरसम्बद्धिनो नारा नर स्स पुरुषो त्तमः नय त्यजलविज्ञानं नाशय तलं नरिष्यति च सर्वत्र सर स्तस्मात्सनातनः नरसम्बद्धिन स्सर्वे चेतनाचेतनात्म काः॥ ईशतव्यत नारा धार्यपोष्यतया तधा नियाम्यत्वेन सृज्यत्व प्रवेशभरडै स्तधा अयते निखिला न्नारा न्याप्नोति क्रियया तथा नारा श्चाष्ययनं तस्य तै सद्भावनिरूपणात् II नाराणा मयनं वास स्ते च तस्या यनं सदा

परमा च गति स्तेषां नाराणा मात्मनां सदा॥ इति। भगवता विखनसा सूत्रेर्चना स्ते “द्वादशाष्टाक्ष राभ्यां पुष्पाणि ददा” तीति विहितम्। तेनात्म समर्पण मभिहित मित्यव गम्यते।

देवाय मां वदन्ति ह्यभियुक्ताः : " मूलमु श्रेण स्वात्मानं नि वेद्य ”इā। प्रणवतृतीयाक्षरमकारे " अमो लोप्कोवगम्यः” " तेन मा मिति फलति, आचारवाच्याय नारायणा नमः ददा मी”। समश्शीब्दः प्रदानार्धि प्रकृतिव चूत्। पुनस्त्रस्त्राण नम इति स म ममेत्यर्थ ना न्य योगव्यन च्छेदार्थक एवश बार्थ स्प्पष्ट मुक्तोभवति। अञ्च, “ ॐ नम इति " अहं भगवतो " न मम इति स्वात्मन सत्स्वत्व, मन्य दीयत्वाभाव स्तत्पार तन्यं चाभिहितानि ततो नारायणाये त्यतःपरं तदानुमोक्षोपायप्रदीपिका याम् गुण्येन सेवको भवेय मिति क्रियापद मध्याहृतम्। यदि जन्म फलतया तदाराधनादि कैज्कर्यं प्रार्थितं भवति “न विष्ण्वारा धना दन्य द्विद्यते जन्मनः फल” मित्यु क्तेः, “नारायण मर्च येत् ” इति, “ परमं पदं गच्छति " इति च श्री वैखानसानां स्वसूत्रविहित स्या।। धनस्य फलतया, मुक्त्युपायतीया च प्रार्थनीयत्वं सिद्धम्, परन्तु, तत्रोपायत्वामसस्थानं नका र्यम्। तत्र तथात्वानुसन्धिनेसि तेनालितरां प्रसन्नः परम पुरुष स्स्वपदं प्रापय तीत्यु क्तम्। नच, " पातः पादायु पादि ते स्वाहा इति म श्री पाद पतन मात्रस्य तत्पदप्रापकत्व प्रतिपादनात् कि माराधन प्रार्धन येति वाच्यम्। “रतये यजस्तु तं बिम्बवनं ककुदाय ककुदाय भद्रे स्वाहा” इतिम स्त्री सर्वोत्कृष्टनि श्रेयसरूपपर पदप्राप्तये यज नस्य विधानात्। श्रूयतेजन्यत्र च यजने रतस्य मोक्ष साधनत्वनि षेध पूर्वकं तत्य्र परमधर्मत्वम् “नान्यःप आय नायविद्य श्रे” इति। उपबृंहितञ्च “एष मेसर्वधर्माणं धर्मोधि कतमो मतः । यद्भक्त्या पुण्डरीकाक्षं स्तवैरर्चे न्नरस्सदा” इति। तत्रहि पूर्वत्र “स्तुव न्तः क” मिति, “ किं जप म्मच्य र्जन्मसंसारबन्धनात् ” इति प्रश्नः न केवलं जपमात्रविषयः, वरं त्वर्चनादिपरश्च। अतएव “त मेव चार्चय न्नित्यम्” इत्या द्युत्तरं सङ्गच्छते। किञ्च, “सञ्जुष प्रजामि” इति शरणागति म न्हे सन्जुष न्निति प्रीणनं प्रतिश्रुतम्। लक्ष्मी विशिष्टं भगन स्थ मारा त्स्य स्वजा मीत्यर्धः।

जनु ननु म स्त्रेस्मिन्नाराधनं प्रतिश्रुतम्। त च्छक्तस्य सम्पद्येत, अश क्तस्य तदकरणात् प्रतिज्ञाभङ्ग स्स्या प्रतिज्ञाभङ्ग स्स्या दितिचे रुच्यते। आराधनं अथ लक्ष्म्याः पुरुषकारत्वनिरूपणम् नाम उपचारः। स उत्तममध्यमाधमभेदेन त्रिविधः। श्रीशा स्त्रे मरीचिः “आसनस्वागतानु मानपाद्याचमन” इत्यारभ्य “इति द्वात्रिंश दुपचारा एते। नृत्तगीतसंयुक्त मु त्तमो त्तमम्” इत्यादिना एकोनत्रिंशदष्टाविंशति त्रयोदशाष्ट षट् त्रिद्व्येक भेदे नोपचार भेद माह, प्रणाममात्र मेकोपचारः। ए तेषु स्वश क्त्यनु गुणं प्रपन्ने ना७राधने नाराधनीयो जगदीश्वरः मुख्यकल्पाधि कारिणा। नानुकल्प आश्रयणीयः। अयनशब्दन्य बहवो स्पन्जीति कृत्वा भगवा न्विखना स्सूत्रोपक्रमे प्राह “नारायणपरायणो निर मुनि’’ रीति नारायणः पर मयनं परमा गति र्यस्येति। अन्य पूर्वोक्ता अर्था स्सर्वे६ नुसद्धेयाः, ननु ब्रह्माद्यै रप्याराधनस्य निरपराधं कर्तु मशक्यतम्काप राधसम्भवा द्भगवतः कथं प्रीति स्सम्पद्ये तेति चे अज्ञाना दथवा ज्ञाना दपराधेषु सत्स्वपि त्सत्यम्। प्रायश्चित्तं क्षम स्वेति प्रार्थ नैकैव केवलम् इत्युक्ते राराधने तादृशशज्का न कार्या। अपराधशानिकरमना श्रीशा स्त्रे उच्य र्ते “क्षमाम स्त्रं प्रव्य मित्याभ्य उपचारापदेशेन कृता इहरह क्मया अपचारा निमार् सर्वान् ऎ। मस्व पुरुषोत्तम ! इत्युक्तम्। भगवान् क्षमावदग्य इति बादरायणेन भगवतो नामसु “क्षमिणां वरः” इत्युक्तम्। “डोपो यद्यस्ति तस्य स्यात् " इति ना धेन चाभिहितम्। तधा देव्याच “न कश्चि न्नाप उ

राध्य ” तीत्यु क्तम्, उच्यते चाभियु कै ः “कि मसह्यं क्षमाव ता " मिति। मन्मना भवेत्यारभ्य भगवता मद्याजी भवेत्या राधनं विधाय तत्रापराधसम्भवशस्कौं कुर्वन्तं पार्थं प्रत्यभिधीयते " मां नमस्कुरु “इति। अनेन सर्वा नपराधा न्नमनेन क्षमे येति प्रतिश्रुत मिति प्रत्यायते। भगवा न्विखना अपि आराधनं विधाय तदस्ते " प्रणामं कुर्या ” दित्याह। एवञ्च यावच्छक्य माराध के नापराधिना भाव्यम्। यथाकथञ्चि त्सम्भूताना मपराधानां प्रायश्चित्तं प्रणाम एव। अकारार्थायैव स्वमह मध मह्यं न निवहा 66 नराणां नित्याना मयन मिति नाराय णपदम् य माहाँ स्मै कालं सकल मपि सर्वत सकला स्ववस्था स्वाविस्स्यु र्मम सहजकैङ्कर्यविधियः श्री प्रति कॆज्कर्यं प्रार्थ्यते। भगवताzपि “ मय्या वेश्य मनो येमा ? मित्यारभ्य " ददामि बुद्धियोगं तं येन मा मुपया नि ने बुद्धियोग इति, " ते मे युक्ततमा मता इतिच स्वाराधकानां यु क्त तमत्व मुक्त्रम्। स्वाराधनस्य सुशकत्व मु गीयते। " पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति " इति प्रणवोदिततच्चेष भावोहं निजकर्मभिः अहङ्कारममत्वाभ्या मभिभूतो व्यतः परम्-। तच्छेष त्वानुसज्ञान पूर्वतच्छेषवृत्तिक “ पत्रं भूयांस मित्यमुं भावं व्यव” नम श्यडु शिति तस्मा दहं न मम स्यां " इतिवा, न मम किञ्चित् स्यात् इतिवा, नाक्यान्वयव शात् प्रकृतिसम्बद्धादिरूप सर्वानिष्टनिवृत्ति अथ लक्ष्म्याः पुरुषकारत्वनिरूपणम् स्स्या दिति प्रार्थनायां सत्यां कि मिष्ट प्रार्थनया “यथो दपानकरणा ल्क्रियते न जलाम्बरम् । तथा हेयगुणध्वंसा दव बोधादयो गुणाः " इति वचनात्। अय मर्दः आत्मनः पाप राहीत्यादयो Xडा स्वतस्सिद्धाः। लेत्वविद्याकर्मवासनया प्रति बद्धाः। तादृश प्रतिबन्धनिवृत्त्या विमला भवेयुः। यथा क्वचिज्जलो त्पत्तये खनित्वा मृत्तिका उत्सादनीयाः तेन जलावस्थितये आकाशं स्वय मेन स्यात् यधावा मणिषु मृजयामले व्यपेते प्रभा स्वयं प्रकाशते। तधाच अस्य मस्त्र राजस्य बहवो र्था आचार्यै स्सप्रमाणं प्रतिपादिताः। `ते वि स्तरभया न्न लिख्यस्ते श्रीविष्णुबलिकर्मणि " ॐ " भूः पुरुषाय नम” इति प्रणामो विहितः अनेन “अथ पुरुषो ह पै नारायण ” इति श्रुतेः पुरुष शब्देन नारायणो भहित इत्यष्टाक्षर मु मित्याहु राचार्याः तथायोहेति “नारा यणपरं ब्रह्म " इति श्रुतेः परब्रह्म शब्देन नारायणः प्रति पादितः। वेदादिश ब्देन प्रणवो गृहीतः स्वाहाशब्देन नम उ मित्यष्टाक्षरं निष्पन्नं भवतीतिच तत्र, ॐकारो भगवा न्विष्णु स्त्री धामा वचसां पतिः तदुच्चारणत स्ते तु विनाशं या नि राक्षसाः इत्यादि चष्टव्यम्। अष्टाक्षरमहानु स्त्री णा= ष्टविधा न्यनेकाभीष्टानि सिध्यनि। मद’:‘श वात्सल्यं पूजायां चानुमोदनम् मत्कथाश्रवणे भक्ति स्स्वरनेत्राज्ञ विक्रिया उक्त

स्वय माराधने यत्नो ममारे डम्बवर्जनम् ममानुस्मरणं नित्यं यच्च मां नोपजीवति भक्ति रष्टविथा ह्येषा इत्यष्टा वहिंसेन्ड्रियनिग्रहदयाक माज्ञानतपोध्यानसत्यानि अणि माद्यपैश्वर्याणि,रसा अष्टा शृङ्गरादयः, तेभ्यः परश्शान्तिरस श्च एव मन्या न्य व्यष्टसज्ञ्याका न्यष्टानि ज्ञेयानि “य स्स्मू” निति, “ सहस्रं वा यस्य ” इतिच मन्हयो र्मुक्ता पदगमनप्रकार उक्तः। तद्भास्ये कौपीतकमु त्रिपकारश्च लिखरः। इति मूलमन्तार्थनिरूपणम्

द्वय-मन्तार्थः

योर्मुक्तानां परम अथ द्वयमन्तार्ध प्रकरणम् आकर्णितो वितनु ते कृतकृत्यक विद्या माम्रेडितो दिशलि य श्च कृतार्थ भावम् प्रत्यूषतां भजति संसृति काळरात्रेः पद्मासहायशरणागतियन एमः । L अयंश्लोकः “योवा भूते” रिति मस्त्रभाष्यारम्भे दृश्यते। म स्त्रेऒस्मिन् “सन्जुष ” न्निति भगवदाराधनाध्यवसायपूर्वकं प्रजामिति शरणागतिः प्रतिपादिता। यथा श्रीगीतायां " श्रीगीतायां " मद्याजी मां नमस्कुरु " इति स्वाराधन विधिपूर्वकं “मा मेकं शरणं प्रज” इति भगवता शरणागति र्निर्दिष्टा। “योवा भूते रिति वैदिक मस्त्रे यथा लक्ष्मीविशिष्टस्य प्रपत्ति : प्रतिपाद्यते तधा श्रीमन्ना रायणचरणा विति शास्त्रि कम पि। अथ द्वयमन्तार्थ प्रकरणम् अस्य म स्त्रस्योद्धारणसिद्ध त्वा शास्त्रि कत्वम्, उद्धारपकार स्तु वक्ष्यते। यद्यपि श्रीवैखानसानं वैदिकम श्रेण प्रपत्तिप्रतिपादन म स्त्री, तथापि “ सर्वेषां तास्त्रिकं तु वा’ इति ब्राह्मणाना मपि तास्त्रि कविधाना दु तरखणस्य लक्ष्मी विशिष्ट नारायणन मस्या रूपवि शेष प्रतिपादक त्वा च्च द्वयम न्रो प्यापश्यकः। पादकत्वा श्रीशास्त्रे चानन्दसंहितायां, वैखानसं च ब्रह्माण मुपानीय हरि सस्वयम् विखनोमुनये पूर्वं सावित्री मुपदिष्टवान् ॥ च द्वयं च मूलमन्तादीन् सान्मोक्षप्रदान् शुभान् अध्यापय न्मुनि श्रेष्ठम्। इत्युक्तप्रकारेण पूर्वाचार्यै रनुस्थितत्वा च्च भार्गवेकश्चि च्छरणमक्त्र उद्धृतः। यथा “ आयातु ” स्योद्धार उच्यते। अनेन इत्यस्य मूलमनु आयातुशब्दः प्रथमं भगवा निति तत्परम् ॥ इत्यारभ्य त मजं पुण्णरी काक्षं भगव स्तं ततः परम् तत स्तु शरणं शब्दः प्रपद्येति ततः परम्॥ इति। श्रीमन्नारायणेत्यारभ्य प्रपद्ये इत्यस्त्रं प्रथमखण्णः। शरणवरणं क्रमते श्रीमते ते इत्यारभ्य नमः इत्यन्त मुत्तरखणः। अनेर समर्पणं भवति। एनं द्वयो स्सम्भवात् द्वय मित्यश्य नामे ता त्याहुः। श्रीविष्णुबलिकर्मणि “तद्विष्णो” रितिय श्रेण होमो विधीयते। ते नात्मनिवेदनं कृतिं भवति। निवेदयित्वा स्वात्मानं विष्णा वमल तेजसि ण मोडोपायप्रदीपिकायाम् च तदात्मा तन्मना श्शा न सद्विष्लो रिति मत स्त्रः इतिव्यासेन स्मर्यते। विखनस्सू तद्दोमा स्ते आतो देवादिना ऒ हुति र्विधीयते। तदन्तर्गत सद्विष्णो रिति मनः “तद्विष्णो रिति मस्त्रेण सूक्तेन पुरुषेणवा” इत्यादिना भगवदाराधनं विधी यते। व्यासस्मृत्या न्य मस्त्र स्यां श्मनिवेदन विनियोगानग मात् तत्पूर्वकभरन्यास श्च कृतो भवति। यत्र यत्र विष्णु शब्देन भगवा नभिधीयते तत्र तत्र लक्ष्म्या श्चाजभिधानं सिद्ध मित्यवगम्यते। “अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी” इति “त्वया च विष्णुना चाम्ब जग द्व्याप्त” मिति, “प्रभा प्रभावतो र्यव्व देकोक्ता वितरान्वय” इतिच श्रुतिस्मृतिभ्यः, “अंराजिम नं” इतिम स्त्री चाकारवाच्यन्य विष्णोः राजिशब्दवाच्यलक्ष्म्या श्च निश्ययोग उक्त “तत्सत्त्वो वा विष्णु” रितिम श्रेण प्रतिपादितोर्थः द्वयोत्तरखणार्था वा श्च संवदतः। तत्र सत्त्वश ब्देन जीवजात मुच्यते “यत्सत्वं स हरि र्देवः” इतिवचना द्विष्णुः “इष इच्छायां विषव्याप्ता विशप्रवेशे वशकान्ता” इति धातुचतुष्टयं विष्णुशब्द प्रकृति माचक ते। उद्योग स्सर्वोपायभूत इत्यादि ररो भाष्ये द्रष्टव्यः। नारायण शबारा स्सर्वेपि तस्मि न्म स्त्रे सन्ति ततः द्वयस्य पूर्वखणार्थः “ योवाभूते " रितिम स्त्रे उत्तरखणार्थ ः तत्सत्त्ववा” इतिमस्त्रे चावग नव्यः। यो ब्रह्माणं विदधाति " इत्यादि श्रुत्या “तां पद्मनीमीं शरणमहं प्रपद्ये " इतिश्रुत्याच लक्ष्मीनारायणयोः प्रपत्तिः प्रतिपाद्यते। राका मह मिति मस्त्रस्य राकाख्य देवता परतया प्रसिद्धत्वेसि श्रीपारमा त्मीयमन्ता सर्दृष्टत्वाल्लं श्री परतया भाषितम्। " ददातु आथ द्वयमन्तार्थप्रकरणम् 7 25 वीर” मित्यत्र वीरशबो विष्णुपरः नृसिंहतापिन्या “मुगं वीर " मितिमस्त्रे वीरशब्दस्य भगवत्परत्वा तत्र तन्निर्वचनस्थ ले “यतो वीरः कर्मण्य इत्यादिश्रुति दृश्यते। परमपुरुष रद्दैना द्राका। यद्वा सतां रज्जनात्। लक्ष्मीतने “राज्ञ्यहं रज्जू त्सता " मिति “मा मात्मगुप्ता " मितिमस्त्रे प्रळयेपी भगवता लोकैश्वर्याय लक्ष्म्या वाहनं निगद्यते। “यं चि चिन्त य न्दः " इतिम स्त्री भगवत इन लक्ष्म्या श्चिन्तनं कुर्वत्सु तस्य परमात्मनो भोग्यता कथ्यते। एतन्मस्त्रार्ध प्रपञ्च सद्भाष्ये द्रष्टन्यः। द्वये मस्त्रे तथा प्राप्य प्रापकविशेष स्स्फुटं प्रति ना भूते ” रीतिम ने तथाहि पाद्यते। यथा, “योना (C सावा नन्दं प्रत्यानस्ध " मितिलय्यो आनन स्वरूपस्य भगवत आनन्दरूपत्व मुक्त्वा प्रजाबि त्यु क्लम्। एतेन भगवतो लक्ष्म्या सृन्दत मवि नाभाव उच्यते। अतो द्वये श्रीमच्छभो विशेषणतया नारा यण स्याभिहितः। ततो प्रजा मीति प्रजधातो स्सकर्मक तयां कर्मणोऒ पेक्षित त्वात्, पूर्वं यच्छद्देन गृहीतस्य नाराय णस्य कर्मत्वं सिद्ध्यति। तन लक्ष्मीविशिष्टं नारायणं प्रजामी त्युक्तं भवति। एवं प्रजामित्युक्तोर्धः एवं प्रजामात्युक्षोद्ध! " शरणं प्रपद्ये ” इत्यत्र प्रतिपाद्यते। प्रजधातुवत् पदा धातु रपि गत्यर्धकः। गत्यर्थधातूनां गत्यर्ध धातूनां ज्ञानार्थकत्व मनगम्यते। अथ " सत्याय स्वाहा " इति स्वाहानमश्शब्दापकार्थका वित्यु कम्। सत्यशब्देन परमात्मा नारायण उच्यते। तत्रैव पूर्वं लक्ष्मी विशिष्टत्वं य दुक्तं त दत्रा प्यनुषज्यते। तेन " श्रीमते नारायणाय नमः " इति सिध्यति, “सच्च तृच्चाभवत् " इति

श्रुत्या सत्यशब्देन तस्य चिदचिच्छरीरत्व मभिहितम्। “नराज्ञातानि तत्त्वा ” नीत्यादिना नारायणस्य तथाश्व मेव प्रतिपादितम्। नच लत्म्यौ श्चोसायक्वे उपायद्वित्वापत्ति अवि शजु-्यम्। लक्ष्याविशेषणत्वात्। तेन लक्ष्मी विशिष्टा नारायण श्शरण्य इत्यनु सन्देयम्। “ वऱो वसत्यस्य " इति मस्ते, वाकं दधा नेति देव्याः पुरुषकारत्व मुक्तम्। श्रीशब्दश्य बहुधा व्युत्पत्ति रुच्यते। यथा श्रय स्ती श्रयणीया2 स्मि श्रूणामि दुरितं सताम् श्रुणोमि करुणां वाचं श्रीणोमि च गुणै र्जगत् श्रये६न्त स्सर्वभूतानां रमेहं सर्वकर्मणाम् ॥ इत्यादि देवीवचनानुसारेण यदुक्तं श्रयन्तिति भगवदाश्रयणं देव्या स्त देव “वक्षो वस त्यस्य ” इति श्रूयते। श्री रिति क्वचि न्निरूप्यते। तथा निरुक्ति " वरिष्ठां वाकं दधाना” इति श्रुतत्वात् “श्री रित्येव च नाम ते भगवती ब्रूमः कथं वय ” मिति, " श्रीरसि यतः " इति चाभियु कै रभिधीय ते। अति श्रीशब्दात्था ईश्वर स्योपायभावोपयुक्ताः पूर्वखडे नु सन्देयाः। त्वां 1 ཏཱུསཕབ श्रावय तीति उत्तरखणे तु प्राप्यतोपयुक्ताः " आशा स्समस्ताः प्रतरस् ” इति मन्रो देव्या भक्ताभीष्टदायी भगवदनुसारेण वास उक्तः। द्वये नारशब्देन सर्व चेत ना चेतनानां ग्रहणे सत्यपि पृथक् श्रीमच्छब्दग्रह देव्या स्समस्तव स्वन रव्यानृत्ति स्सिद्ध्यति। लक्ष्मीत, लक्षयामि जग त्सर्वं पुण्यापुण्ये कृताकृत् महनीया च सर्वत्र महालक्ष्मीः प्रकीर्त्यते॥ इति। अथ द्वयमन्तार्धप्रकरणम् श्रीमन्नित्यत्र त मतुपा देव्या भगवन्नित्ययोगः कथितः। श्रूय तेच “ वक्षो वसत्यस्य ” इतिम नैरसर्ये शास्या पद्वजो वासः ने ईश्वरस्य गुणेषु बहुष्वपि विशिष्य शरणागत्युपयुक्ताः वात्सल्यस्वामित्वसौशील्य सौलभ्य सारज्ञ्यसर्वश क्तित्व सत्यसङ्कल्पत्व परमकारुणिकत्व कृतज्ञत्व स्थिरत्व परिपूर्णत्व परमोदार त्वादय अनुसद्धेयाः। वात्सल्यं नाम “ दोषो यद्यपि तस्य स्यात्सता मेत दग्धरित “मित्यु करीत्या आश्रितापराधदृष्टिं विन्का क्ली कारा नुगुणद्रवच्चि त्तत्वम्, 6 “स एकैक ः " इतिम स्त्री " पातः पादाय पादिते ” इहच " चरण् ” इति तत्र पादग्रहणम्। इह चरण ग्रहणं च इत्युक्तम् चरणग्रहणं भगवत्सर्वदिव्यमङ्गळविग्रहोपलक्षणम्। समस्ते व्वनु सर्देयेषु तस्य परत्वं दिव्यमङ्गळ विग्रहवत्वं च विशिष्या नुस न्देयम्। स्मिन्नेन मस्त्रे "एकैकः” इति तस्य परत्वं च प्रतिपादितम्। भगवता विखनस्कापि " सगुणे ब्रह्मणि बुद्धिं निवेश्य " इती सूत्रि →म्। सगुणत्वं विग्रहन त्व मित्युक्तम्। तेन प्रतिष्ठाविधौ विग्रह क्षणं चाभिहितम्। ति “नित्यसिद्धे तदाका तत्पर श्वेच पौष्कर । यस्यास्ति सत्ता हृदये अस्याऒ सौ सन्निधिं वजेत्"। इत्युच्यते " पद्मास्य श्री परम इतिम स्त्री नष् ग्रहणं निखिलविग्रहोपलक्षणम्। स्य भाष्यस्, पद्मा लक्ष्मी आस्य पूर्वं प्रतिपादितस्य श्री वेज निशस्य नगा! वक्षसि विभक्तिव्यत्ययः। परमः अर्चावता रे वरप्रदा दिषु समाभ्यधिक रहितइत्यादि, अस्मा स्क्रीन्तात् पूर्वं “रयिःमोक्षोपायप्रदीपिकायाम् कळुद्मा” नित्यादिम स्त्रचतुष्टयं श्रीवेङ्कटाचल वासिभगवत्पर तया व्याख्यातम्, एवं “यो दोष श्चतुरः " इतिम स्त्रे च चतुर्भुजत्व प्रतिपादन मस्ति। नारायणस्य सर्वज्ञत्वादि कळ्याण गुणेषु विशेषणेषु प्रथमं लक्ष्मीव त्व मनुपन्देयम्। य दुक मन्यै श्रीनु त्व मुप'क्षण मिति तस्मिन्दम्, श्रीवैखान से तर्ककार्डे ब्रह्मचिन्ताध्याये ततो वो व्योमपदं विष्णो स्थान मानन्द पूरितम् ॥ इत्यारभ्य तत वृड्गुणसम्पूर्णं लक्ष्मी लक्षणसंयुतम् ं सत्यं ज्ञान मनन्ताख्यं भगवच्छब्दशब्दितम्। इति “पद्मा जनित्री परमस्य वासः” इतिश्रुता पद्माशब्देन लक्ष्मी ग्रहणा दयं 'मस्त्र श्रीनिवासपर इति स्फुट मनगम्यते। तन्य पद्मावतीनामक लक्ष्मी पतित्व प्रसिद्धेः। मस्त्रक् ल्पे। "कटिसुघटितखड्गं काल मेघाभिरामम् कमलपडकराक्षं पद्मया दीप्यमानम् पणतजनसमूहप्राप्य मप्राप्य मन्यै श्शरण मुपगतो हं प्राज्ञुलिर्वेज्कटेशम् इत्यस्य पितृत्व मिव तस्या मातृत्व मपीहो क्तम्। Q वैकुणेतु पदे लोके श्रिया सार्धं जगत्पति, आस्ते आ स्ते विष्णु रचिन्त्यात्मा भक्तिर्भागवतै स्सह॥ इत्युक्तरीत्या परमपदनिवासि परमात्मान मुपायत्वेन निर्दिश्य “शरणं प्रपद्ये” इति “शरणवरणा वीक्षया श्रीवेङ्कटाचलेर्चा रूपदिव्यमङ्गळवि ग्रहविशिष्टश्रीमन्नारायणस्य शरणवरणं सुलभ थ द्वयमन्तार्थप्रकरणम् सत्यवग नव्यम्।। उच्यते च “सुलभो ह्युत्तरोत्तर ” हपस्य सर्वसुलभत्वम्। अर्चात्मन्का_वतीर्णं मां जूनन्तोपि कृत्वा दारुशिलाबुद्धिं गच्छन्ति शरकायुतम् त्यर्चावज्ञायां दोष्को भहितः। न स्मर त्यपकाराणां शत मप्यात्मव तया कथण्चि दुपकारेण कृते नैकेन तुष्यति ॥ इति, इत्यर्चा विमोहिताः ऋणं प्रवृद्ध मिव मे हृदया न्नापसर्पति ॥ इति, अण्व प्युपकृतं भ क्तेः प्रेमा भूर्येव मे भवेत् II इति, भ पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति त दहं भक्त्युवहृत मश्नामि प्रयतात्मनः ॥ ति चोक्तीना मर्चावतारे सुतरा मुपपत्तिः। उक्तविधोपकारस्य रव्यूहादिविषये न तथोपपन्न ता। किञ्च, चतुर्विधा भजन्तो मां जना स्सुकृति नोर्जुन ! जिजसु ररा रराकी ज्ञानी च भरतर्षभ! आरो A तिभगवदु क्त विधया र्तिनिवृत्ति च्छाया तं वेङ्कटेशं प्रपन्नाना सनिष्टनिवृत्ति रनुभविसिद्धा। एतेन मुमु कृतया तं प्रपन्नानां बाजी स्सिद्धेदिकि विश्वानेनाळि महता भाव्य मिति चावगम्यते। ्वचि दनिनि ऎृत्ति व्यभिचार स्वनः मत प्रारब्धकर्मविषयतीया नेयः, कारमात्मीयभाव्य पाव्यं प्राञ्ज्ञा प्रारब्धत्वादि भद प्रमाणु निष्टन्यः, " उपपन्नि सलक्षणाल्लो पलबे श्लोकवत् " इति साम्परा माधिक रणस्थसूत्रस्य " विपासननिष्ठाना " मित्यादिभाष्ये भग वस्त्रं प्रपन्नाना मिहा प्रसिद्धिव न्मोक्षसिद्धि रित्यादिकं प्रपख्चितम्। 10 $4 6 Q 8

यदुच्य ते " चरणा " विति द्विवचनं लक्ष्मी वैशिष्ट्य बाधक मिति तद्विमर्शासहम्। " “ सोनो भूतो य " इतिम लक्ष्मीपतित्व मुक्तष्। “भगवद्यज्ञ संयोगा तृत्नी भगवतो हृह मिति पत्नी विशिष्टस्य सर्वेश्वरस्य सर्वस्वात न्येनिति तच्चरणद्वये शरणागत्या लक्ष्मी चरणशरणागति रपि सिद्ध्यति। साहि नाध स्या पृथक् सिद्धवि शेषणी भूता “एकीभूतं वपु रवतु नः पुण्णरीकाक्षलक्ष्मो ” रिति श्रीवैखा नसाभिजनो क्तिः प्रसिद्धा। शरणशब्दाऒ त्रोपायवाचकः। “उपाये गृहरक्षितो श्शरण” मिति निघुः। प्रपद्ये प्रकर्षण वेद्मीत्यर्थः। श्रीमन्नारायण मेव निविष्टं जाना मीत्याशयः। भरन्यासबला ‘देव स्वयत्न विनिवृत्तये स्वयत्नविनिवृत्त उपाया नरस्थाने अत्रोपाया नरस्थाने रक्षको विनिवेशितः इत्युक्तेः। एवं “सञ्जुष स्वजा” मिति जुषधातो सेसेवार्थक त्वात् नमस्कुर्वन् शरणु वजा मीति। “नमस्कारात्मकं यस्मै विधा यात्मनिवेदनं प्रपत्तिं तां प्रयुल” श्रेति वचना दित्याहुः। एव मरे कृतेद्वयो तरखत्थार्थभूतात्मनि षेपश्चात्र भन तीत्यवगम्यते। “सज्जुष” न्निति व र्तमानसाप्ये लटळ्ळ त्रा देशः। सेविष्यमाण इत्यर्थः आरात्स्यमान इति यावत्। वजामि आराधने भगवन्दं ज्ञानाज्ञानभ वापराध सहनपूर्वकं रक्षितारं जाना मीत्यर्थः। अनेन्कात्र द्वयोत्तरखणः फलपर इति पनरोकार्थ सिसिद्ध्यति। इत्थञ्च द्वये पूर्वो त्तरखणयोरु क्त उपायः, फलञ्च “योवा भूते” रिति मन्हे प्रतिपाद्यत इत्यवग नव्यम्। उपायफलयो द्वयो रत सत्त्वात् द्वय मिति नामे त्याहु :। अथ द्वयमस्त्रार्थ प्रकरणम् “योवा भूते”” रिति यच्छब्देन पूर्वेषु मस्ट्रेषु परब्रह्म परमात्मा दिश ब्लैः प्रतिपादितो नारायणो गृहीतः। “भूते र्भूति” रिति ऐश्वर्यरूपाया लक्ष्म्या ऐश्वर्वरूपः “भर्ता नाम परं नार्या भूषणं भूषणा दपि” इति परमभूषणत्वात्। अनेन तस्य श्रियःपतित्व मुक्तम्। “सा वानन्दं प्रत्यावस्ध " मित्याळन्दरूपस्य तस्य सा लक्ष्मी रानन्दरू पेत्यर्थः। तेन तयो र्नित्ययोगः प्रतिपादितः। यत्तदो र्नित्यसम्बद्धात् तमित्यध्या ह र्तव्यम्। एवञ्च श्रीमन्नारायण मिति पर्यवस्यति। “सज्जुषन्” सेविष्यमाणः “ प्रजामि 1 “सत्याय” पूरोकविशेषणविशिष्टाय “सत्यं ज्ञान मनत्तं ब्रह्म” इति " नारायणपरम्ब्रह्म” इतिच श्रुते र्नारायणाय स्वाहा नम इत्यर्थः। यद्वा पाठक्रमा दर क्रमस्य बलीयस्त्वात् ‘‘सत्याय स्वाहा” इति स्वात्मसमर्पणं कृतम्, ततो “प्रजा” मिति प्रपत्ति रित्यनुसन्देयम्। “सब्जषन् ’ इत्यत्रैव द्वयोत्तरखणार्थ स्थित इति पक्षान्तरापेक्षया तदर्थस्य “सत्याय स्वाहा ” इत्यत्र प्रतिपादन म स्तीति पक्ष श्रेयान्। “ नारायणाय नम ” इति, “सत्याय स्वाहा " इतीच द्वयो सस्वरूपत्वात् तदा “सुषन् ” सम्यगाराधनेन प्रीणयिष्य प्रजा मिति श्रीवैखानसानां स्वसूत्रे आराधनस्यमुख्यतयाविहि तत्वात् स्वात्म समर्पणप्रपत्तिपूर्वक माराधन मुपायता बुद्धिं विना भगवत्प्रतये त्यन्तप्रियरूपं कार्य मित्यने ना व गम्यते। वदन्ति चाभियुक्ताः, 72

आराधय हरिं भक्त्या गमष्यामि वासरान् ॥ इति। अत्र्कानु क्तंश्रीपारमात्मीयभाष्ये द्रष्टव्य मिति। द्वयमस्त्रर्थनिरूपणम्

चरमश्लोकार्थप्रकरणम्

अथ चरमश्लोकार्थप्रकरणम् कुर्व न्युद्धोन्मुखे ष्वपि बद्धुषु स्नेहेन स्वधर्मविमुखाय सख्ये शरीरात्म भेदाद्युपदेशेन युद्धप्रवर्तनं व्याजीकृत्य संसारार्णव निमग्न चेतन समुद्धर णाय सर्ववेदा नसार मुपादिक्षत्। CC तत्र कर्मयोगज्ञानयोगभक्तियोगे षूदि स्टेषु “योगिना मसि सर्वेषां मद्दते ना सरात्मना श्रद्धावा नृजते यो मां स मे युक्तमो मत इति भक्तियोगस्य श्रेष्ठ्यं प्रतिपाद्य, भ क्ते रमु सेयश्वं विध त्ते। मन्मना भव ” इत्यत्र " मद्याजी भव " इति स्वाराधनं विधाय " नमस्कुरु ” इति नमस्का-रात्मक मात्मनि वेदन मपराधक्षमापणं वा विधत्त इतिबोध्यम्। भगवा न्विखनाश्च अर्चना न्डे “प्रणामं कुर्या " दित्याह। अधाराध सस्य यथाविधि कर्तु मशक्यतां स्वस्यतदाराधनार्ह तासंशयं च् कुर्वत सस्याशयं विज्ञाय सर्वज्ञः प्राह : “ सर्वधर्मा ” निति। “ओखे अर्जुन मद्यजनं यधाविधि कर्तुं शक्यापादका ये धर्मा स्थान् प्रधम मसुष्ठाय तदन स्तर महंयजनीयइति मामंस्थाः। ते हि चिरसाध्याः अत स्थान् सर्वान् परित्यज्य इति। अथ मद्यजनाधिकार प्रतिबनकीभूतानि यानि पापानि शङ्कसे तेषां प्रायश्चित्तरूपा ये धर्मा विहिता स्तां श्च सर्वा स्परितज्य मा मेकं शरणं व्रज इति। ननु, प्रप त्तिविधि रयं सर्ववर्णसाधारणः तथा सति सर्वधर्मा नित्य स्योक्तो 2 लो न सङ्गच्छते। “द्विजाति रतस्त्रितो नित्यं गृह” इत्यादिगा द्विजाना मेवा राधन विधानेन शूद्राणा माराध नाधिकार प्रतिबन्दक पाप प्रायश्चि तरूपधर्मप्रसक्त्यभावा दितिचे दुच्यते,

ब्राह्मणैः क्षत्रियै र्वैश्यै श्शूदै श्च कृतलक्षणै : अर्चनीय श्च सेव्य श्च पूजनीय श्च माधव ः॥ इति। अस्याय मर्थः। ब्राह्मणैः पूजनीयः हविरन्त माराध्यः। क्षत्रियै र्यैश्यै श्चाजर्चनीयः अर्घ्यान्त माराध्यः। “अर्घ्यान्त मर्चनं प्रोक्तं हविर नं च पूजन” मिति वचनात्। शूद्रॆः सेव्य इति यधार्हं योजनीयम्। एवं शूद्राणां भगवत्से वारू पाराधनाधिकार प्रतिपादना तत्प्रतिबन्धक पापप्रायश्चित्त रूपधर्मा स्सम्भव स्थिति तत्परित्यागोक्ति रुपपद्यते। केचित् सर्वधर्मा निति सर्वेषा माश्रमधर्माणां स्वरूप त्यागो भिधीयते इति मन्वते। त दसत्। तान् पृच्छामः सर्व शब्देन शक्याना मशक्यानां च धर्माणां ग्रहणं मन्वथ्वे, उता शक्यानां केवल मिति। आशक्याना त्याग स्याभिधानं विना६पि कार्यत्वासम्भवा त्तदभिधानं व्यर्थं स्यात्। अथशक्यानां मशक्यानां चेति मन्यध्ये तरि वेदोदितं स्वकं कर्म नित्यं कुर्या दतस्धितः तद्धि कुर्व व्यधाशक्ति प्राप्नोति परमां गतिम् । इतिस्मृतिविरोधः। श्रीशा स्त्रे सूत्रे “आश्रमधर्म संयुक्तो भगवदा राधनं करो "” तीति। वर्णाश्रमाचारवता पुरु षेण विपश्चिता विष्णु राराध्यते पना नान्य सतोषकारकः ॥ इतिच, नच प्रपन्न स्योपाया नरानुष्ठानस्य भगव देकोपाय तायां विश्वासन्यून तादो पापादकत्वा त्सर्वधर्म स्वरूपत्यागः कार्य अथ चमरश्लोकार्धप्रकरणम् इति वाच्यम्। तेषूपायत्वबुद्धिं विना भगवदाराधन बुद्ध्या नु प्लाने तादृशदोपासम्भवात्, उच्यते चा2 भियुक्तेः, श्रुतिस्मृत्युदितं कर्म यावच्छक्ति परात्मनः आराधनं त्वनासाद्य सोर्ध्वपुण्ण श्च तर्पयेत् ॥ इति। अथ यदि सर्वधर्मशब्देन भगवदाराधनरूपपरमधर्म स्यापि ग्रहण मुच्यते, तर्हि पूर्व मव्यवधानेन स्वपदप्रा प्तिमुख्यो पायतया भगवत्का भहितं स्वयजनविधान मनुपपन्नंस्यात् । किञ्च, “क्रियावा नेष ब्रह्मविदां वरिष्ठ इति श्रुतेश्च प्रकोप स्स्यात् । नच, “शरणं मां प्रपन्ना ये” इति ध्यानयोगविवर्जिताना मपि प्रपन्नानां भगवत्सदप्राप्ति कथना दाराधनधर्मोपि त्याज्य इति वाच्यम्, तेसी त्यपिश न ध्यानाराधनादिक कुर्वतां कैमुतिक ब्देन न्यायतः परमपद प्रा प्तिसिद्धेः प्रत्यायितत्वात्। “अनाराधित गोविन्दो स्थानं ना वाप्यते पर” मिति, “यान्ति मद्याजिनो पि मा”मिति,“मत्कर्मकृत् मत्परमो मद्भक्त सृजवर्जितः।यस्समा मेति पाणन” इत्यत्र मत्कर्मकृच्छन मा मुद्दिश्य य स्स्वा श्रमविहितक र्माणि करोति समत्कर्मकृ दित्यर्थ केन सद्वार काराध सकृदुक्तः। तेनैव मदी मार्च नाधि कारीत्यर्थ के ना। द्वार काराध व मदीयार्च के द्वाराकाराध नकृ दभिहितः, एव मुभय विधाराधन कारिण स्स्वपनप्राप्ति र्निर्दिष्टा। अत स्सर्वधर्मान् परित्यज्येति स्वरूपत्यागो न विहितः। अपितु, “ सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्याग सात्त्विको मत ” इत्युक्त सात्त्विक त्याग उक्तः सहि भगवतः प्रसादाय कल्पते “धातुः प्रसादा न्महिमान विश” मिति श्रुतेः।

प्रपत्ति सापराधे नी चेतने सर्वेश्वरस्य निग्राह्यत्व बुद्धिं हि निवृत्य रक्षक्ष्यात्वबुद्धिं जनयति। ततः वैजर्य मेन तं प्रसादयति। “वधार्ह मपि काकुत्थ्स- कृपया पर्यपालय” दिति निग्रहनिवृत्ति पूर्वकं रक्षणमात्र मु क्तम्। नच त त्सापराधविषयं, निरपराधे प्रपत्तिमात्रेण स प्रसन्न स्स्या दिति वाच्यम्। “व कश्चि न्नापराध्य ” तीति सर्वेषा मपि सापराधत्वात् । एव मेव लघूनां च गुरूणां चापि चागसाम् सकृत्प्रपत्ति रेकैन सद्यः प्रशमकारणम्॥ इति प्रपत्ते रपराधशान्त्या करणक्व मुक्तम्। सत्कर्म निर ता श्शुद्धा स्स्यायोगविद स्तथा नार्हन्ति शरणस्थस्य कलां कोटितमा मपि॥ इति वचनं प्रपत्ते रवश्यकर्तव्यतायै तत्प्रशंसापरम्। अतः प्रपत्तिं विन्का राधितो भगवा न्न प्रसीद तीति ज्ञेयम्। प्रपत्ति व्यथा पराधा न्विलम्बं विना क्ष पयति, न तधाzन्यो पायः। अत एव भगवता विखनसा प्रपन्न स्येवा राधने धिकार इति गर्भे मास्यष्टमे विष्णुबलिरूप वैदिक प्रपत्ति र्विधीयते। शारी रकशा स्त्रेच " अपि संराधने प्रत्यमौनुमानाभ्या " मिनि सूत्रि तम्। श्रीशा स्त्रेच " प्रपत्त्यादिमार्गरतो जीव " इवि, “तदाराध नेन ।।। परमात्मानं नारायणं पश्य " तेलि, “नं वसुदेव गृहे वतीर्य वर्तमानं सर्वसुलभं शरणं पिरमोपायं प्रतिजानीहि “, ‘कृष्णं धर्मं सनातन " बति, अह “मेप परम धर्मभूतः। अतो मदितरान् सर्वान् धर्मान् परित्यज्य मा मेकं अथ चमरश्लोकार्थप्रकरणम् मा `मेव परं शरणं व्रज, यथाहं शरणीकृत स्सर्वशक्तिमत्त्वा त्सद्य एव मदाराधनाधिकार प्रतिबद्धकपापानि व्यपोह्य तव शोक मपनेष्यामि, न तथा न्ये धर्माः। तत्पापप्रायश्चित्ततया कृताना मपि कृछाचरणादीनां फलं मडधीन मेव तस्मा त्तदा चरणा दपि मत्प्रपत्ति रेव सुक” रेत्यर्थः । ननु, तरि पाप प्रायश्चित्ततया कृछादिविधानं विफलं स्यात्, प्रपत्तिमात्रेण सर्वपापक्षय सम्भवा दितिचे दुच्यते। जन्मा नरसह सेषु तपोध्यानसमाधिभिः । नराणां क्षीणपापानां कृष्णा भ क्तिः प्रजायत ” इति, “बहूनां जन्मना म स्ते ज्ञानवा न्मां प्रपद्यत “इति चो क्तविधया नेक जन्मसिद्ध सुकृताना मेव भगवद्विषय ज्ञानसम्भवात्। तादृशसुकृतरहित जनविषये तथा विधस्त्रायश्चि तविधानं साफल्य मश्नुते। श्रूयते हि, पवित्रेण शुद्धेन पूताः । अतिपाप्मान मरातिं त रेम” इति, “ युयज्ञ” रीति मक्ते " परमं पवित्र” मिति पवित्रयतीति पवित्रः। अन्योजय मर्थः प्रतीय ते- “मां प्रति एकं मुख्यं शरणं मदधिष्ठितं स्थानं वेङ्कटगिरिगि प्रज। यद्वा मां मदभिन्नं शरणं तं गिरिं प्रज” इति। पादे, अयं कदाचि देवानां श्रीनिवास इवा७ बभौ श्रीनिवासगिरिं प्राहु स्तस्मा देवा दिवौकसः ॥ इति वेङ्कटाचलस्य भगवद्रूपत्व मु क्त्रम्। तत्रैव, 11 कलिदोषपरीतानां नराणां पाप चक्षुषाम् वेङ्कटेशा त्परो देवो ना2 स्यन्य श्शरणं भुवि ॥ इति।

अहं श्रीवेङ्कटाद्रा वर्चारूपेण वर्तमान स्वां सर्व पापेभ्यो मोक्षयिष्यामि, पादे, सर्वपापानि वें प्राहुः कट सद्दाह उच्यते सर्वपापदहो यस्मा द्वेङ्कटाचल इत्यभूत् ॥ इति। सर्वपापक्षयाय श्रीम त्सेतुदर्शन मिव श्रीशैलगमन मसि, बृह द्विष्णुस्मृतिवचनं वीर सिंहावलोक नाख्य प्रायश्चित्प्रश्रद्धे तूदा हृतं दष्टव्यम्, यधा “जपेत् स्तोत्रादिमस्त्रं श्च सेतुरामे श्वरे क्षणात् । श्रीपर्वते क्षणा च्चापि गौतमीस्नानतोपिवा। मुक्तो भवति ” इत्यादि। पादे, श्रीपदत्वा चियावासा च्छब्धशक्त्या च योगत रूढ्या श्रीशैल इत्येत न्नाम चास्य गिरे र्भवेत् ॥ इति। इति मस्त्र श्रीपारमात्मीयोपनिषदि “रयिः ककुद्मान् मारभ्य तदनुवाका स्त्रं मन्हाष्टकं श्री वेङ्क सेशपर मिति भाष्ये भिहितम्। तत्र " विकटाय पि ते पित्रे”” इति विकटशब्देन वेङ्कट उ क्तः। अत्र प्रमाणतया “अरायिकाने " इति श्रुत्य स्तर मपि दर्शितम्। अत रयि रिति ऐश्वर्यरूपत्व मु ग्हाम्। तत्र अरायिती ऐश्वर्यहीनं प्रति सम्बुद्ध्य, विकटगिरिं गच्छ इत्यु पदिश्यते। ऐश्वर्यहीनेन ह्यैश्वर्यस्थानं ग नव्य मित्युपदेश स्सङ्गच्छते। अत्र विदधद्विनष्ट ” " मिति नष्टस्य भूयः कर्तृत्व मभिहितम्। तत्र “ काणे ” इत्येक नेत्रव स्त्रं सम्बोध्य गच्छे त्युच्यते। एतेन नष्टं चक्क स्स विदध्या दित्युप देश स्सिध्यति। इदं नष्टानां सर्वेषां पुन र्विधान स्योपलक्षणम्। अत्र ककुद्मा निति तत्र गिरिमिति।अथ चरमश्लोकार्थप्रकरणम् CC इतःपरं राका मह” मित्येको मक्त्रः पद्माख्यलक्ष्मी परः, अग्रे " पद्मास्यव " इति पद्माश बेन देवी ग्रहणात्। ततः “वेद्का_ह मेत ” मिति मस्त्र श्री वेङ्कटेशं पुरुषसूक्त प्रति पाद्यं प्रकाशयति। तद्भाष्ये, म स्वामिपुष्करिणीती रे सर्वा नर्या म्यधोक्षजः सहस्रशीर्षा पुरुष स्सहस्राक्ष स्सहस्रपात् । इति पुराणवचन मुपबृंहणतया दर्शितम्। अथ " दिग्गोषा ”इतिम स्त्रः। अत्र “ वरत्रे वरदाय क स्मै” इत्यस्त्री। तद्भाष्ये “यैनॆव दंष्ट्राग्रसमुद्धृता धरा” इत्या रभ्य “नतास्मि तस्मै वरदाय पुंसे " इति पाद्म स्थ वेङ्कटगिरि माहात्म्यप्रकरणवचनं दर्शितम्। ततः “पद्मा स्य व " इति देव्या नाम गृहीतम्, C किञ्च “रयिः ककुद्मा ” नीति म ने देवस्य पितृत्वव दिह देव्या मातृत्व मभिहितम्। तत " यः पुण्णरीक” इति मत्ते “कम्राङ्गरूप” मिति भगवतो महासौन्दर्य मभिहितम् अस्यो पबृंहणं " स्वामिपुष्करिणितीरे कोटिक न्दर्परूपवान् " इत्यादि। गुरु रयीणां पति " मित्यारभ्य मिति भगवतो वेङ्कटेशस्य श्रीवैखानसगुरुत्वं दर्शितम्, “अह मेवगुरु स्तेषा” मित्यादि भगवद्वचने तधा नगमात्। अथ CC ततः “रायां पतते इति मस्त्रः। अत्र श्रीवेज - टेशस्या र्चा रूपत्व मावि षृतम्, यद्वा “मा मेकं शरणं व्रज”इति श्री वेङ्ञ टा”द्रौ “वेङ्क’पेशात्परो देवो ना स्तन्य श्शरणं भुवि”इति वचना देशं शरणतया वस्त्रस्थं मां प्रज प्रपद्य स्वेत्यर्थः यथा “सज्जुष राळ

स्क्रजामि ” इत्यत्र शरणशब्दं विनापि प्रपद्य इत्यर्थः। (यद्वा) तद्वत् “नराणां " नराणां पापचक्रुपां पापचक्षुषां ना स्तन्य श्शरणं भुवि " इति भूमौ वेङ्कटाद्रा वर्चारूपेण वर्तमानं मां विना सर्व पापनिवृत्तये उपायान्तराभावा त्तथाविधं मा मेकं प्रपद्य स्वेत्यभि प्रायः। मस्त्रकल्पविदोपि “शरण म पगतोहं प्राज्ञुलि र्वेङ्कटेश ” मित्याहुः श्रीवराहे, वेङ्कटाद्रेर्विशेषेण दर्शनं यच्छ वर्तते य नित्यं नैमित्तिकं काम्यं प्रायश्चित्तं च तद्भवेत् ॥ इति तद्दर्शनस्य पाप प्रायश्चित्तत्व मुक्त्रम्।” श्रीपर्वते क्षणाच्चा” इति पूर्वं दर्शितया स्मृत्या नेन वचनेन च विकटे गिरि मिति श्रुतविकटशब्द प्रतिपादित वेङ्कटस्य सर्वपापनिवारकत्व मुहबृं हितम्। किञ्च " अरायि काणे ” इतिश्रुता काणे इत्यादिनो क्तं " " काणः खज्जः कृशः कुब्लो मूको बधिर एव च इत्या रभ्य “मयि चानुत्तमां भक्तिं कृत्वा मदर्शनोत्सुक ः । आयाति चे द्यधाकामः प्राप्नोति हि न संशयः " इत्युक्ष बृं हितम्। इत्येवं बहुभिः प्रमाणै श्री वेङ्क टस्य सर्वपापनिवार कतया तदर्थः। प्रायश्चि तधर्मान् परित्यज्य मां तत्र सन्निहितं शरणं व्रजेति। एव मुपदिशत सस्य स्वरूपेण च तत्र सान्निध्य मुच्यते। तत्तीरे भगवा नास्ते शुकस्य वरदो हरिः बलभद्रेण संयुक्तः कृष्णा भक्तार्तिनाशनः वैखानसै र्मुनिगणै र्नित्य माराधितो 2मलैः ॥ इति आथ चमरश्लोकार्थ प्रकरणम् एवं चार्जुनं व्याजीकृत्य श्रीवैखानसानां भगवता गीताचार्येण श्री वेङ्कण्टा दौ श्रीश्रीनि वासनाममात्रभिन्नो निवस न्नहं स्रवत्तव्य इत्युपदिष्टं वेद्यम्। नन्व त्रैवं प्रतिपादि ते रे किं नियामक मितिचे दुच्यते। भवि ष्योत्तरपुराणे श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्ये त्रयोद शौध्याये तोडॊमानम्प्रति श्रीनिवासवचनम्। पुरा वैखानसो नाम ऋषि रत्य ननिष्ठधीः भाविकृष्णावतारस्य कथां श्रुत्वा पुरातनीम्। कालानां कर्मणां चैव शरीराणां च न स्थितिः जनाना मिति निश्चित्य तप स्तप्तुं प्रचक्रमे ! द्राविडे चोळदेशे तु प्रकृष्टे कुळविस्तृते कृष्णरूपं प्रपश्यामि निराहारो जितेनियः॥ तपसा दुष्क रे णेति सुदृढं कृतनिश्चयः तपसा तप्यमानस्य तस्य वै भक्तवत्सलः॥ प्रादुर्भभूव भगवान् पुरा गोपाल वेष भाक् प्रादुर्भूतं हरिं दृष्ट्वा तुष्टाव स मुनि स्तदा ॥ श्रीवैखानस उवाच। पूजां करोमि पुरुषो त्तम! पुण्यमूर्ते! गोपाल वेष ! करुणाकर! देव देव ! इत्थं समीरित उवाच मुनीश्वरं तम् तस्योचितं वचन मेष महानुभावः॥ मोक्षोपायप्रदीपिकायास् श्रीकृष्ण उवाच। त्वया ध्येय श्रीनिवासो नाहं ध्येयो मुनीश्वर ! गच्छ शेषगिरिं तत्र वल्मीके वर्तते शुभे ॥ पतिमा श्रीनिवासस्य तत्पूजां कुरु सन्ततम्॥ इत्यादि भगवद्वचनेन श्रीवै भावसमहर्षि स्तत श्शेषाद्रिं गच्छन् मध्येमार्गं श्रीरङ्गदा सेन सङ्गतो यधाभगवन्नि देशं श्रीश्रीनिवासप्रतिमा माराधयन् श्रीरङ्गदासाहृतैः पुष्पैः कदा चित् पुष्पाहरणसमये गन्धर्वसुन्दरीदर्शनेन रेतःस्थलना दशुद्धि शङ्कया तानि पुष्पाणि विसृज्य स्नात्वा पुनः पुष्पा ण्याहृ त्यागतं रङ्गदानि माह श्रीवैखानसः, पूजाकालो ह्यतिश्रान्त श्चक्रपाणे र्महात्मनः किमर्दं कृतवा न्बाल ! विलम्बं शूद्रनन्दन ! निन्दित्वा मुनिशार्दूले शूद्रपूजाविलो पनम् एवं वदति विप्रेन्द्र स्थिते तूप्लीं च पादजे शब्खचक्रधर श्शूद्र मुवाच परया गिरा॥ इति। अनेन सकललोक शरण्यो पि श्रीनिवासः परमात्मा श्रीवैखानसानां परमा गति रह मिति स्वय मेव वदति श्रीभगवा नित्यवगम्यते। नच भगवता “नाहं ध्येय” इत्युक्तत्वात् वैखानसानां गोपालरूनी नाराध्य इति शङ्क्यम्। तत्ती रे भगवा नास्ते शुकस्य वरदो हरिः बलभद्रेण संयु क्तः कृष्णो भक्तार्तिनाशनः वैखान सै र्मुनिगणै र्नित्य माराधितो 2 मलैः॥ इति। अथ चमरश्लोकार्थप्रकरणम् वेङ्क टेशमाहात्म्य प्रतिपादक पुराणवचनेन श्रीकृष्णस्य वैखानसा राध्यत्व प्रतिपादनात् । इह गोपालरूपेण भगवता वैखानसम हरिं प्रति वैखानसानां श्रीनिवासो मुख्यतयाराधनीय इत्युपदेश स्तेषां श्रीनिवासप्रियत्व मुद्भावयलि। अन्यत्र च तस्य तत्प्रयत्व मुद्भाव्यते, वाराहे श्री वेङ्कटाचलमाहात्म्ये पा पादे, विधिव तापयामानु- पूर्णकुम्बा न्मनोहरान् दिग्बलिं विधिव च्चक्रु र्वैखानसतपोधनाः इति, स्वामिपुष्करिणीती रे पश्चिमे लोक पूजिते तदाध्या स्ते श्रीवराहो मुनीन्द्र रभिपूजितः वैखान सै र्महाभागै रह्मतुल्यै र्महात्मभिः॥ इति। एतदूपं प्रतिष्ठाप्य शुद्धया शिलया नृप ! तस्मै देह्यखला न्भोगान् पूर्लो भूत्वा सुपुषुलान् वैखान सै र्महाभागै रर्चापय नराधिप॥ इति। ण ब्रह्मपुराणे श्री वेङ्कटाचलमाहात्म्ये सप्तमाध्याये दिलीप उवाच। तेन नाम्ना प्रसिद्धिऒसौ भगवा हरि रीश्वरः किंलक्षण श्च तत्रा स्ते तन्मे ब्रूहि तपोधन दुर्वासा उवाच। श्रीनिवासाह्वयो देव श्शब्धचक्रधरो विभुः शान्तभावं समापन्नो मृगयोद्दामलोचनः ॥ चरमश्लोकार्थ प्रकरणम् श्रीसहस्रनाम स्तवे " वैखान स्सामगायं देनिकीनस्दान ” इति क्रमेण नामत्रयम्पठितम्। तत्र पूर्वपूर्वनामानुसा रेणो त्त रो त्तरनाम ग्रहणं प्रायो दृश्यणे, " वैखानः ” विखनस्सूत्र प्रतिपाद्यः। " सामगायनः वैखान साम्ना यत इति 3 तथोक्तः, " वै खानसं पूर्वेहन् साम भवति " इ स्रुतिः। विखनसा दृष्टं साम वैखानस मिति व्याख्यातम्। “दे कनप्लैनु” तादृश वैखानससामगीतः परमात्मा देवक्यां जात इतिमुतुं तद व्यवधानेन गृहीतम्। हरिवंशे अक्रूराणमने नन्दगोपवसतिवर्णने “वन्यै र्वैखानसै र्मनै रूयमाने हुताशने इवि दृश्यते। वैखानसमस्त्रनामश्रीपारमात्मीयोः निषेदानयु, शेषांविखनसा दृष्टत्वात्। ते विशिष्य भगवतः प्रिया प्रति त धिस्थितिनि ले तॆलोम उक्तः। " वैखानसा वा आरेया इन्द्रस्य प्रिया आस” न्निति परमे श्वरस्य प्रियत्व मेषां श्रूयते। स सर्वेश्वरः श्रीभागवते “ विखनस्कार्थितो विश्वगु प्तये ” इत्युक्तत्वात् विखनः प्रार्थितः। एष नारायण श्रीमान् श्री राळ्लननि केतनः al Q नागपर्यङ्क मुत्सृज्य ह्यागतो मधुरां पुरीष्॥ इत्युक्तम्। नागपर्यङङ विसर्जन प्रतिपादनात् पूर्णावतार इत्यव सीय ते। श्रीवसु देवस्य सुतः साधूनां परित्राता दुष्टानां हना सीत्, सर्वकारुणिकः पाण्णन जात्येन भक्त सौलभ्यं, वस्त्रापहरण रूपापदो द्रौपदीरक्ष णेन शरणागति जन वात्सल्यं च प्राचीकशन्। तत स्सख्यु द्विजयस्य सारध्यकर्मणा श्रीतविधेयत्वं प्रकटि

कटिं स्पृशन् वामकरा द्वारमुद्रां च दक्षिणात् तिरोहितरमाभूभ्यां दृश्यते मृगयु व्यथा नीलजीमूतसङ्काशः वीतकौशेयशोभितः॥ इत्यारभ्य पुरा कश्ची द्विजवर आसी द्वैखानसो नृप ! कृष्णक्षेत्रे चोळ देशे या हरिद्रानदी शुभा तत्तीरे वर्तते प्रीत्या हरि गोपाल वेष वान् तप्ते तपसि चोळेन धृतवर्माभिधेन च गोपालकृष्णरूपस्य दर्शनार्थं कलौ युगे पञ्चविंशे तु यो भूमा पुरा वैवस्वतान्तरे भाविकृष्णावतारस्य कथां श्रुत्वा तिकौतुकात् तदानी मेव तद्रूपदर्शना ह्लाद कामतः नित्यत्वा त्वीयरूपाणां तथा प्रत्यक्षतां गतः वैखानसो द्विज स्तत्र तपसा त मतोषयत् मुक्त्यर्थं मु क्त्यर्थं प्रीतिमा न्विष्णु स्तन्य स्वप्ने हरि सस्वयम् त्वया ध्येय श्रीनिवासो न्नाहं ध्येयो द्विजोत्तम! यो योग्यो यस्य जीवस्य तन ध्येय स्स एव हि योग्योपासनया ते तु मुक्तिं यान्तिन संशयः अभिध्या श्रीनिवासस्य तव योग्या द्विजो त्तम! वेङ्कटाद्रिं ततो गच्छ श्रीनिवास सस्वयं हरिः स्वामिपुष्क—रणीती रे रमया सह मोदते॥

इत्यादिभगवद्वचनम्। तत स्वप्नान्तरे तस्मै भगवता वेङ्क टादौ भूमा जानुमात्रे श्रीनिवास प्रतिमास्थित्यादिकं, तत्र तदाराधनोपदेशादिकं च प्रतिपाद्यते अनेन च श्रीवैखान सेभ्य श्रीनिवास प्रपदनविषयभगवदुप देश सृङ्गच्छते। " मा मेक " मिति

अथ चरमल्लो कार्ट प्रकरणम्

Xem

“एक मेव्काद्वितीयं! ब्रह ‘इति । श्रुत्यु क्तविधय्का पृथग्भूतया देव्या विशिष्टत्वा देशं। श्रीनिवासरूरणं मां शरणं व्रजेति। “ पद्मास्यव” इतिचु ने देवस्य श्रीनिवासत्व मभिधीयते। अस्य परमपुरुषस्य वः ‘उरसीत्यर्थः। पद्मा वस तीति शेषः सुपुण्यः परमः पुरुषः पद्मेति जनित्रीति च षष्ठ्यर्थे प्रथमा अस्य जनित्रा पद्माया वासः वासस्थान मित्यर्थः। ए तेदीन वेज्कटाद्रिवासी परमात्मा अश्वर्थ श्शीनिवासनामे त्युक्तं भवति। परम स्येति पद द्वयम स्त्रपर मुत्कृष्टं वासः स्थानं, सहस्रनामाध्या येपि “श्रीवत्सर श्र्शीशास ” इत्यादि। श्रीशास्त्रि " श्रीवत्साल्लो हं स्तस्मा दृस्मा छी र्वक्षसि स्थिता” इति, “मा मात्मगुप्ता ” मिति चरमम स्त्रस्य भाष्ये " वरदाय ते स्वाहा " इति इन्द शब्देन श्रीनिवास उक्तः। पितृश ब्देन तस्य सर्वरक्षकत्व

मुक मित्यादि प्रपञ्च दष्टन्यः। भगनता गीताचार्येण

“तमें चाद्यं पुरुषं ; ; ग्य ’’ इति श्रीनिवासरूपस्य स्वस्य प्रपत्ति रुँदिश्य श्रीपारम्मायोपनिषदि सप्तमानु वाके श्रीनिवासपरतया_भि हिते " वेद्काह मेत " मिति मने पुरुषं महा न मिति तस्य परमपुरुषत्व हक्तं “यतः श्री नृत्तिः पसृता पुराणी " इति। श्रीवामनपुराने वेज्र लेशमाहात्म्ये विश्वरूपं पश्यता वायुना

सूय ते-

एक 12 ।

स्त्वं पुरुष स्सामो दादौ मायासमन्वितः॥ इत्यारभ्य सहस्र शिर से तुभ्यं पुरुषाय नमो नमः ॥ पृधिवी पूरिता पद्भि राकाशं मूर्खभि स्तन बाहुभि श्च दिळोव्यासाः ॥ इत्यादिना पश्यामि देवेश त नैन देहे चराचराणीह गतागतानि !

ब्रहत्रिनेत्रप्रमुखां श्चदेवान् इत्यादिना च श्रीनिवासा ज्जगत्प्रवृत्ति रुक्ता। ने तस्य विश्वरूपत्वंवदति “दिगोषा यस्य ” इति मस्त्रः। अत “ वरदाय क स्मै स्वाहा " इति कस्मै परब्रह्मणे इत्यर्थः। कं ब्रह्म खं ब्रह्म इति श्रुत्य नरात्। पाद्मे “नता स्स्मृतस्मै वरदाय पुंस ” इति “अहं त्वां सर्वपापेभ्य इति, “कृष्णं धर्मं सनातन " मिति, धर्मो धर्मवि दु तमः इतिच नित्यसिद्ध धर्मभूतः " फलो वा एष लोकाना मजरो महात्मा " इति मन्तो कृपका रेण सर्वधर्म फलभूतो धर्मपर्यायवृषाह्वयगिरि वासी च। गिरा व्मं स्तप स्तेपे धर्मोपि स्वाभिवृद्धये " तस्मा दाहु र्वृषाद्रिं तं मुनयो वेद पॊर गाः॥ इत्यु क्तेः। अहं सर्वशक्तिमान् “पर्काव्य शक्ति र्विविधैन श्रूयते’ इति सर्वपापेभ्यः मदाराधनार्हतां प्रतिबध्नद्भ्य स्सर्वेभ्यः कृतेभ्यः क्रियमाणेभ्यः करिष्यमाणेभ्यश्च सापेभ्यः " मोक्ष, प्यामि”, “ सृ!त्पपत्ति रेकैव सद्यः प्रम कारणम् " इति कृतक्रियमाणपापेभ्यः प्रपत्या “प्रायश्चित्तु क्षमु स्वेति प्रार्थ पार ने कॆव केवल मिक्यपराधक्षमापण पार्थनया च करिष्य माणेभ्य श्च पापेभ्यो मोक्षुष्या मात्वर्थः। " मा शुचः " कथं मे भगवदाराधन योग्यता स्वात्। कधनापराधं विना तमारात्स्या मीति चिन्नद शोकं चूरुरु। मां प्रपन्न ग्सन् मदाराधनाधिकारं लब्या “ मद्याजी मां नमसु - रु " इत्युपदिष्टविधया मा माराधय मां प्राप्स्यसी त्यभिप्रायः । ” अथ चरमल्लो कार्थप्रकरणम् “वैदिकं ब्राह्मणाना नु राजां वॆदिकता स्ट्रिक” मित्युक्तेः मिश्रेण विधिना मा माराधय। तेनाहं प्रीत स्वपराधान् सोढ्वा तुभ्यं परं पदं दास्यामि मा शुच इति। ननु मद्याजी " इति यजनं विधीयते। तत् किंरूप मितिचे दुच्यते। प्रतिमाराधनरूप मेव “यान्ति मद्याजिनोपि मा” मित्युक्त्वा तदव्यवधानेन “ पत्रं पुष्प ” मिति मिति पत्राद्युपहरण प्रतिपादनात्। श्री वेङ्क।। टेशप्रतीमानिर्माणं श्रुत्या च प्रतिपाद्यते। “अद्भ्य स्सम्भूतः पृधि व्यॆरसा च्च” इति गूढं शिलासम्भवत्व मुक्तम्। विश्वकर्मणः इति त्वष्ट्रा बिम्बनिर्माण मभिहितम्। एतदुप बृंहणं श्रीपाद्मे श्रीवेङ्कटाचलमाहात्ये, त त्रैव एश द्रूपं प्रतिष्ठाप्य शुद्धया शिलया नृप ! तस्मै देह्यखिला न्भोगान् पूर्लो भूत्वा सुपुष्कलान् ॥ अप्राकृताज्लो विरजा सात्विक्कोय मिति स्मरन् वैखानसै र्महाभागै रर्बापय नराधिप! ॥ इति। ततः पूर्णमना राजा दिव्यं त्वष्टार माह्वयत् देवं निर्मावयामास मनसा विश्वकर्मणा ॥ इति। श्रीवरा हे 13 आहु स्वां सगुणं केचि न्निर्गुणं ज्ञानमात्रकम् किष्चो दिल्येव केचित्तु स दित्येवच केचन दिव्यावयव सौधैर्यं नित्यविग्रहयोगिनप्मोक्षोपॊयप्रदीपिकायाम् वदन्ति केचि दस्माक मपि तन्मत मु त्तमम् हृद्यं प्रमाणभूयिष्ठं त न्नताः न्न ताः स्म जगद्गुरुम् ॥ इति श्रुतिभि सदुपबृंहणवचनैश्च श्रीनिवासस्य आदिमू र्तित्वप्रति पादनात् तदाराधनं वैदिकमस्त्रैः कार्य मिति कृत्वा सर्वत्र परमवैदिकै र्वैखानसवीधिना तद्विधीयते। तधाहि साद्मे, Com विधिन ज्ञापयामासुः पूर्णकुम्बा न्मनोरमान् दिग्बलिं विधिन चक्रुर्वैखान सतपोजनाः ॥ इति। ब्रह्माण्डपुराणे अष्टमाध्याये, वराहे वैखानसे द्विजव रे दत्वा पाकं विधायच दापयित्वाच नैवेद्य ) स्वयं भुक्ते त देव च॥ इति एवं देववच श्रुत्वा कृत्वा प्राकार मेन च पूजयामास मुनिभि र्वैखानसकुलोद्भवै ः॥ इति। all नै खानससूत्रिभि · श्शानै र्नारायणपर र्विप्रै रपूजय दीत्यर्थं। “नारायणपरायणो निर्वव्वो मुनि” रित्याहभगवा स्वीखनाः त त्रैव भगवद्वचनम् “कारं। त्वा प्रतिष्ठाप्य वि प्र्वैखा न सै श्च माम् पूजये द्विवि धै र्भोगॆ स्तोणमा न्राजस त्तमः”इति। विप्रशब्दा वानप्रस्थादीन् व्यावर्त्य श्रीवैखानससूत्रिणो निगम यती। एव मन्यता पि दष्टव्यम्। श्रीरामाद्यवताराणां च मूलभूत श्रीवेङ्कटेश इत्यवगम्यते। श्रीवाराहे सप्तवशा ध्याये, श्रीवेङ्कटमाहात्म्ये भगवद्वचनम्। “हत एव दुरात्मा अथ चरमुश्लोकार्थ प्रकरणम् च रावणो लोककण्णकः । अचिरा त्तं वधिष्यामि सत्य मित्यवधार्य ता”मिति मूलभूता द्वेज्क टेशा दीपा दीपा इव श्रीरामकृष्णाद्य वताराः। अत एव “तमेव शरणं गच्छ “, " ईश्वर स्सर्वभू ’ तानां हृद्दे श्केर्जुन तिष्ठति " इति, “तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्य” इत्यादिना च स्वेतरस्य कस्यचित् प्रतिपादनं, “उत्तमः पुरुष स्वन्यः " इति प्रतिपाद्य " यस्मा तर मतीतो ह मित्यादि प्रतिपादनं च सङ्गच्छते। 6 入 2 कॆङ्कर्य स्यावश्यक _र्तव्यत्व मुच्यते वाराहे येनयेन प्रकारेण कृ कृत्वा देहं दृढं बुधः वैङर्य मेव कुर्वीत नित्यं नैमित्तिकं बुधः। वैङ्कर्य मेव कुर्वीत वेङ्कटेशस्य सर्वदा स्वरूप मात्मनो यस्मा त्कै ज्कर्यं शेषिणो हरे।इति। श्रीशास्त्रे आनन्दसंहितायां भगव स्त्रं प्रति विखनोवचनम्, सदा त्वदनुजीवित्वात्सदा त्वत्सन्निधिष्ठि ते अपचारा ह्यनन्ताश्च भव देव न संशयः॥ आराधनानां सर्वेषां विष्णो राराधनं परम् तथ्का प्याराधनं कर्तुं भीतोस्मि करुणानिधे II इति। अथ भगवद्वचनम्, वैखानस ! त्व मेवात्र मदाराधनकृ द्भव त्वच्छिष्या श्च प्रशिष्या श्च पूजां कुर्वन्तु मामि काम्॥ वैखानस! मुनिश्रेष्ठ मदाराधनकर्मणा स्वकर्मलोपसन्त्रासं मा कुरु त्वं महामुने ! ! न्यूनाति रेकतो यानि कालबेदेन वा क्वचित् मोजो पायप्रदीपिकायाम् सम्पूर्णा न्येव कर्माणि सदा मत्कृतकर्मणः॥ केवलं भ क्तिमात्रेण सन्तुष्टो ऒहं सदा मुने॥ इतिच। श्रीसहस्रनामाध्याये " श्रीनिवास सृतां गति " रितिसच्छ जेन श्रीवैखानसा उच्यत्ते। इद मभिप्रेत्यैवाभिजनेन श्रीवैखानससम्भव प्रतिपादक ग्रन्धरम्भ एव मभिदीय ते। सर्वाधीश्वरलजी, श सपर्यानिर तात्मनाम् सतां वैखानसाख्यानां सम्भवो ऒत्र निरूप्यते! इति। श्रीशा स्त्रे " स्वत स्सार्वं यथाभागं पुत्रः पितु रपेक्ष ते। सापराध स्तथा दासः वैङ्कर्यं परमात्मन” इति सापराध स्यापि कैज्कर्यं कार्यल्वे नोच्यते। Q ण भगवता विखनसा " विष्णो राराधनं सर्वदेवतार्चनं भवति” इत्युक्तम्, अनेन श्रीवैखानसाना मिहामुत्र च सर्वार्थसिद्धि श्रीनि वासाराधना देवे त्यवगम्यते। त्वया।।पी प्राप्त मैश्वर्यं यत स्तं तोषया म्यहम् नाह माराधयामि त्वां तव बद्धाय मज्जलि-॥ स त्वं प्रहर वा मा वा मयि वज्रं पुरन्दर ! ना ह मुत्सृज्य गोविन्द मन्य माराधयामि भो॥ इत्यु क्तविधया सर्वा स्ववस्थासु श्रीमन्नारायणैक परत्वं श्रीविखन स्सूत्रिणां स्वत सिसिद्धम्। “नारायणं परित्यज्य हृदिस्थं पर मेश्वरम् । यो2 न्यमर्चयते देवं परबुद्ध्या स पापकृत् ” इति सामान्येन सर्वेषां नारायणेतरार्चनं निषिध्यते। किम्पुन अथ चरमश्लोकार्थप्रकरणम् स्स्वसूत्रविहितभगवदाराधनं विना देवतान्तरसमर्चनपराणां वै खानसानां " यधा समुद्रसम्भोदै स्स्पृष्ट मेत्युपभोग्य ताम्। तधैव हि मनुष्याणां भक्ता स्सम्भावितो हरि” रित्यत्र भुक्त शब्देन श्रीशास्त्रविदो वैखानसा उच्य स्ते। तै स्सम्भावित स्सकलीकरणपू र्वक मावाहित इत्यर्थः “यथा ह्यरण्यां व्याप्त वह्नि र्मधना त्सन्निहितो भवति तथैव ध्यानमथनेन भक्तस्य हृदि विष्णु स्सन्नि हितो भवति” इत्युक्त विधया सकलीकृत्य क्वचि द्भावन मावाह नम्। भ क्त भावनया दयाळु स्सर्वशक्तिमान् क्वचि त्सन्निहितो मनुष्योपभोग्यो भवतीत्यर्थः। ‘‘सर्वातिशायि पाडुण्यं संस्थितं म स्त्रबिम्बयो” रिति बिम्बे सम्पूर्णतया सान्निध्य मुच्यते। आराधकानां भगवद्दिव्यमङ्गळविग्रहे वर्तनप्रकारो भिधीय ते, सतीव प्रियभर्तारं जननीव भिधीयते। आचार्यं शिष्यव न्मित्रं मित्रव ल्लालये द्धरिम् ॥ स्वामित्वेन सुहृत्त्वेन गुरुत्वेन च सर्वदा पितृत्वेन तथा भाव्यो मातृत्वेन च माधव ः॥ यथा युवानं राजानं यधा च मदह स्तिनम् यथा प्रियातिधिं योग्यं भगवनं तथा2र्चयेत् इति, यथा च पुत्रं दयितं तथैवोपचरे दरिम् ॥ इतिच, प्रार भेतर पूर्वपाप मखिलं प्रामादिकं चोत्तरम् सेन क्षपय न्न सभ्युपगत प्रारब्धखणं च नः न्यासेन

धीपूर्वोत्तरपाप्मना मजनना जाते पि तन्निष्कृतेः कौटिल्ये सति शिक्षया व्यवघयन् क्रोडीकरोति प्रभुः॥ इति। निष्कृति र्नाम भगवदपराधशा नये 2नु तासेन पापानुगुण्येन कृछाचरणादिकम्। तदश कस्य गायत्र्यादिजः। तत्राप्य शक्तस्य भगवन्नामकी र्तनम्। इदं भगनता प्युपदिश्यते “सततं कीर्तयन्तो मा” मित्यादिना। श्रूयतेच “आस्य जानन्तो नाम चिद्विन कनबृह त्ते विष्णो सुमतिं भजामहे” इति मुक्तिकोपनिषदि “दुराचारन्तो वा2पि मन्नामभजना त्कपे सालोक्यमुक्ति’ माप्नोति नतु लोका स्तरादिक ”मिति। “भद्रं कर्णेभि श्रुणुयाम देवा” इत्यादिश्रुत्या भद्रशब्दवाच्य भगवस्त्रवणादिक प्रार्थनाज भिधीयते " उग्रं वीर ” मित्यादि स्त्री “नृसिंहं भीषणं भद्र " मिति, अव्यक्तोपनिषदि भीषण मित्याह भीषा CC अस्मा दादित्य उदेति’ इत्यारभ्य “भद्र मित्याह। भद्रः खल्वयं श्रिया जुष्ट” इति श्रियानित्यं जुष्टत्वा द्भगवतो भद्रशब्दवा च्यत्वं स्वतस्सिद्ध मित्यर्थः। अत एव रामभद्रः, बलभद्र इत्यादि व्यप देश उपपद्यते। अयं श्रुत्यर्थः " श्रवणं कीर्तनं विष्णा” रत्यादि नोपबृंहितः, “यजत्राः पूजका स्पन्तः”, “भद्रं पश्येम ” इत्यनेन पूजनं दर्शनं च भगवद्वि ग्रहविषय मित्य वगम्यते, “आक्षीकान्मौळिपर्यन्तं पश्यतः पुरुषोत्तमम् । पातका न्याकु नश्यन्ति किम्पुन श्चोपपाठशम् " इवि " स्थिरै रिप्लै सुष्टुवाग् 0 स स्तनूभिः ” इत्यनेन भगवतोत प्रवणता प्रार्थ्यते। इद मुपबृं हितं च “एष मे सर्वधर्माणां धर्मो धिकतमो मतः यद्भक्त्या धर्मोधिकतमो पुण्डरीकाक्षं स्तवैरर्चे न्नर स्सदा " इति। अत चरमश्लोकार्थप्रकरणम् « नचात्र स्तवस्य परमधर्मत्व प्रतिपादना दर्चनस्य भगवद्ध र्मे ष्वमुख्यत्वं शज्क्यम्। “स्तवे” इति तदर्चने स्तोत्रबाहुळ्यमा त्रस्य विवतत्वात्। अत एव श्रीभागवते “यज्ञ स्सङ्की र्तन प्रायै र्यजन्ति हि सुमेधस इति स्तोत्रबहु शै र नै 89 व्याख्यातम्। अत्रच पूर्वं तमेव चार्चय न्नित्य मर्चनस्य प्रथमग्रहणं तन्मुख्यत्व मवगमयति, “ ध्यायन् स्तुवन् इति ध्यानादेः पश्चाद्ग्रहणं तदङ्ञत्वं बोधयति। ननु c ध्याय न्कृते यजन् यज्ञ” रीत्यादिना कृते ध्यानस्य, त्रेतायां यजनस्य, द्वापरे२र्चनस्य, कलौ कीर्तनस्य च प्रश स्तत्वं प्रतिपाद्यते। तत् कुतों्चनस्य कता प्रशस्तत्व मिति चे दुच्यते, कलौ त्रिभा गैक भागावशिष्टे पापभूयिष्ठतया सर्वे वर्णा श्रमधर्मा हीयेरन् तदानीं ‘तेर्चिनानधिकारिण स्स्युः तेषां की केवलमुत्तारक मिति कृत्वा तथो कम्। तत्पूर्वं तु यथाशक्य मर्चनं तदज्णतया की र्तनं, चावश्यकार्यम्। अन्यथा " स्तुवन्तः कं क मर्च न्दः " इति प्रश्नः “त मेन चार्चय न्नित्य मित्या द्यु त्तरं च न सङ्गच्छे ते। भगवदाराधनकरणाकरणयोः फलप्रत्य वाया वुच्येते श्रीहरिभक्तिसुधोदये। आराधनं दुष्कर मित्यु दास्ते यः क्षीणचित्त स्स विनष्ट एव अविघ्नसिध्यै शरणं त मेव गत्वा र्चयेद्यस्सनिमु क्तएव॥ इति ए तेन भगवस्त्रं प्रपन्नस्य परं निरस्तरायं निर स्तरं तद र्चनं सिध्यती त्युक्तं भवति। अतिः “सर्वपापेभ्यः मदाराधन मोक्षोपायप्रदीपिकाय Q प्रशिबद्धक सर्वपापेभ्यः “मोतय्। प्यामि” इत्यभिहितो 2र्थः च्छ लेतमाम्। एवञ्च “मद्याजी भव” इति भगवद्विहितं ई राधनं मुमुक-भि रवश्य मा देहावसान मनुपेय मिति सिद्ध मिति प्रोच्य कला वपि प्रतिमारूपयजनं सुमेधसां कार्य मिति श्रीभागवते “कलौ कृष्णं त्विषा कृष्ण " मित्यादिना। इति सर्व निरवद्यम्। इति चरमश्लोकार्थनिरूपणम्, हरिः ओम् त त्सत्।