०६ अष्टादश-संस्कार-प्रतिपादकत्वम्

षष्ठ-हेतु-निरूपणम्

वैखानससूत्रस्याष्टादशसंस्कारप्रतिपादकत्वम्

अथ षष्ठ-हेतु-निरूपणम्

अथेदानीं श्री-वैखानस-सूत्रोक्त-धर्मानुष्ठातॄणाम् एव
सर्वेभ्यः श्रेष्ठमत्वं
सूत्रान्तरेष्व् अनुक्तं श्रुति-सिद्धाष्टादश-संस्कारवत्वं
क्रियाबाहुल्यञ् च सम्भवतीति ज्ञापयितुं
“अष्टादश-संस्कार-प्रतिपादकत्वाद्” इति षष्ठो हेतुर् निरूप्यते।

तथा हि-

“अथ निषेकादिसंस्कारान् व्याख्यास्यामः
ऋतु-सङ्गमन–गर्भाधान–पुं-सवन–सीमन्त–विष्णु-बलि–
जात-कर्मोत्थान–नाम-करणान्नप्राशन-प्रवासागमन–पिण्ड-वर्धन-
चौलोपनयन-पारायण–व्रत-बन्ध-विसर्गोपाकर्म–समावर्तन–पाणि-ग्रहणानीत्य्
अष्टादश-संस्काराश् शारीराः”¹

इति अष्टादशसंस्काराः सूत्रे प्रतिपादिताः। एते च श्रुतिसिद्धाः।

“अष्टादशोक्तम् अवरं येषु कर्मे"ति श्रुत्यर्थविचारः

यथा मुण्डोपनिषदि -

“प्लवा ह्य् एते अदृढा यज्ञरूपा
अष्टादशोक्तम् अवरं येषु कर्म।
एतच् छ्रेयो ये ऽभिनन्दन्ति मूढा
जरामृत्युं ते पुनर् एवापि यन्ति”²

इति।
अत्र केचिद् एवम् ऊचुः-

“यज्ञस्यर्त्विजष् षोडश, सदस्यस् सप्त-दशः, यजमानो ऽष्टादशः”

इति श्रुत्यनुसारेण

“अष्टादशोक्तम् अवरं येषु कर्मे”³त्य् अत्र यजमानादय एव विवक्षिता इति।
तद् असत्।

“अष्टादशोक्तम् अवरं कर्म येषु” इत्य् उक्तत्वात्।
ऋत्विग्-यजमानादयो हि याग-कर्तारः, न तु कर्म।
“येषु” इत्य् अस्य पदस्य येषु सूत्रेष्व् इत्य् अर्थः।

“अवरं कर्म”; जातकादयः - स्मार्त-कर्मत्वात्।
आत्म-गुणरहिता यागदयः जात-कर्मादयश् च।

“अदृढाः प्लवाः”; संसारोत्तारका न भवन्ति।
तथा च अत्र अदृढ-प्लवत्वेन निन्दिता संस्काराः यागादयश् च

आत्मगुणरहितानां संस्काराणां बन्धकत्वम्

आत्म-गुणरहिता एव विवक्षिताः।
तत् सहितानां तेषां मोक्षसाधकत्वम्। यथा-

गौतमधर्मे-

“यस्य तु खलु चत्वारिंशत्संस्कारा
न चाष्टाव् आत्मगुणाः,
न स ब्रह्मणस् सायुज्यं सालोक्यञ् च गच्छति।
यस्य खलु चत्वारिंशत् संस्काराणाम् एकदेशे प्य् अष्टाव् आत्मगुणाः
अथ स ब्रह्मणस् सायुज्यं सालोक्यञ् च गच्छति गच्छति”⁴

+इति।

अष्टानाम् आत्मगुणानां लक्षणानि

“अष्टाव् आत्मगुणाः”-

“दया समस्तभूतेषु
क्षान्तिर् अनसूया शौचम्
अनायासो मङ्गल्यम् अकार्पण्यम् अस्पृहा”⁵

+इति।
तल्–लक्षणानि तु-

दया-लक्षणम्

तत्र दया-लक्षणम्।

“अबन्धौ बन्धुवर्गे वा
मित्रे द्वेष्टरि वा तथा ।
आपन्ने रक्षणं यत् तु
दयैषा परिकीर्तिता ॥

क्षमा-लक्षणम्

तत्र क्षमा-लक्षणम्।

बाह्ये वा ऽभ्यन्तरे वापि
दुःख उत्पादिते परैः ।
न प्रकुप्यति नो हन्ति
सा क्षमा परिकीर्तिता ॥

अनसूया-लक्षणम्

तत्र अनसूया-लक्षणम्।

सगुणान् गुणी⁶ नो हन्ति
(?) स्तौति मन्द-गुणान् अपि ।
नान्यदोषेषु रमते
सा ऽनसूया प्रकीर्तिता ॥

शौच-लक्षणम्

तत्र शौच-लक्षणम्।

अभक्ष्य-परिहारश् च
संसर्गश् चाप्य् अनिन्दितैः ।
स्वधर्मे च व्यवस्थानं
शौचम् एतद् उदाहृतम् ॥

अनायास-लक्षणम्

तत्र अनायास-लक्षणम्।

शरीरं पीड्यते येन
सुशुभेनापि कर्मणा ।
अत्यन्तं तन् न कर्तव्यम्
अनायासस् स उच्यते ॥

मङ्गल्य-लक्षणम्

तत्र मङ्गल्य-लक्षणम्।

प्रशस्ताचरणं नित्यम्
अप्रशस्त-विसर्जनम् ।
एतद् +धि मङ्गलं प्रोक्तम्
ऋषिभिस् तत्त्वमङ्गल्-लन्दर्शिभिः ॥

अकार्पण्य-लक्षणम्

तत्र अकार्पण्य-लक्षणम्।

स्तोकाद् अपि प्रदातव्यम्
अदीनेनान्तरात्मना ।
अहन्य् अहनि यत् किञ्चिद्
अकार्पण्यं तद् उच्यते ॥

अस्पृहा-लक्षणम्

तत्र अस्पृहा-लक्षणम्।

यथोत्पन्नेषु सन्तोषः
कर्तव्यस् स्व्-आगतैर् धनैः ।
परार्थान् नाभिभाषेत
सा ऽस्पृहा परिकीर्तिता ॥”

इति
प्रसङ्गाद् इदम् उक्तम्। प्रकृतम् अनुसरामः।

सात्त्विक-राजस-तामस-पुराणानि

अथ

अष्टादश-स्मृत्य्-उक्तानि +अष्टादश-पुराणेषूक्तानीति वा
मुण्डक-श्रुत्य्-अर्थो ऽस्तु

इति चेत्, तद् अप्य् असत्।

स्मृति-पुराणादिषु अष्टादशकर्मेति विशिष्यानुक्तत्वात्।
अत्र ⁷ “अष्टादशोक्तम् अवरं कर्म येष्व्”³
इति सामान्येनोक्तत्वात्
तत्रोक्तानां योगादीनाम् अप्य् अपवर्ग-प्रापकत्वाभावात्
पुनर् अपि जरा-मृत्यु-प्रापकत्वाच् च
न स्मृति-पुराणेषूक्तानीति
वक्तुं युक्तम्।

किञ् च पाद्मपुराणे-

“वैष्णवः⁸ नारदीयञ् च
तथा भागवतं शुभम् ।
गारुडञ् च तथा पाद्मं
वाराहं शुभदर्शने ॥ [पद्म।प् उत्तरभाग २३६.१९]
सात्त्विकानि पुराणानि
विज्ञेयानि च षट् पृथक् ।⁹

ब्रह्माण्डं ब्रह्म-वैवर्तं¹⁰
मार्कण्डेयं तथैव च ॥ [पद्म।प् उत्तरभाग २३६.२०]
भविष्यद् वामनं ब्राह्मं
राजसानि च षड्विधाः¹¹ । [पद्मप् उत्तरभाग २३६.२१अब्]

मात्स्यं कौर्मं तथा लैङ्गं
शैवं स्कान्दं तथैव च ।
आग्नेयञ् च षड् एतानि
तामसानि निबोध मे ॥”

इति [पद्मप् उत्तरभाग २३६.१८]

सात्विकपुराणश्रैष्ठ्यम्

मात्स्ये-

“सङ्कीर्णास् तामसाश् चैव
राजसास् सात्त्विकास् तथा ।
कल्पाश् चतुर्विधाः प्रोक्ताः
ब्रह्मणो दिवसाश् च ते ।
यस्मिन् कल्पे तु यत् प्रोक्तं
पुराणं ब्रह्मणा पुरा ॥
तस्य तस्य तु माहात्म्यं
तेन रूपेण वर्तते ।
सङ्कीर्णेषु सरस्वत्याः
पितॄणाञ् च निगद्यते ॥ [मत्स्यप्]
अग्नेश् शिवस्य माहात्म्यं
तामसेषु प्रकीर्त्यते ।
राजसेषु तु माहात्म्यम्
अधिकं ब्रह्मणो विदुः ॥ [मत्स्यप्]
सात्त्विकेष्व् अथ कल्पेषु
माहात्म्यम् अधिकं हरेः ।
तेष्व् एव योग-संसिद्धा
गमिष्यन्ति परां गतिम् ॥”

इति [मत्स्यप्]॥

पाद्मे-

“वासिष्ठं चैव हारीतं
व्यासं पाराशरं तथा ॥ २३ ॥
भारद्वाजं काश्यपं च
सात्विका मुक्तिदाः शुभाः
याज्ञवल्क्यं तथात्रेयं
तैत्तिरं दाक्षमेव च ॥ २४ ॥
कात्यायनं वैष्णवं च
राजसां स्वर्गदाः शुभाः
गौतमं बार्हस्पत्यं च
सांवर्त्तं च यमं स्मृतम् ॥ २५ ॥
शाम्भम् औशनसञ् चैव
स्मृतिषट्कन्तु तामसम् ॥¹²”

इति [पद्मप् उत्तरभाग २३६.२६अब्]

तथा-

“सात्त्विका मोक्षदा ज्ञेया
राजसाः स्वर्गदाः स्मृताः ।¹³ [पद्मप् उत्तरभाग २३६.२१च्द्]
तथैव तामसा देवि
निरयप्राप्तिहेतवः ॥” [पद्मप् उत्तरभाग २३६.२२अब्]

इत्यादि वचन-सिद्ध-सात्विक-पुराणेषु
प्रतिपादितानां भगवदाराधनादीनां मोक्षहेतुत्वस्मरणात्,
सामन्येन अष्टादश-पुराणोक्त-कर्मणां जीर्ण-प्लव-सादृश्यं वक्तुं न शक्यम्।

वैखानसे क्रिया-बाहुल्यम्

अन्यथा स्वर्गमोक्षनिरयाणाम् एकरूपत्वाङ्गीकारापातात्। अतः श्रीमद्वैखानससूत्रोक्ताष्टादशसंस्कारा एवेत्य् अवगन्तव्यम्। बोधायनसूत्रे संस्कारसङ्ख्या न कृता।
आपस्तम्बादिनापि पञ्चमहायज्ञानां नित्यहोमस्य च पाकयज्ञत्वेनाङ्गीकारात् एते षोडसंस्कारा इति विविच्यानुक्तत्वात् अपरसंस्कारप्रतिपादनाभावाच् च न तत्रोक्ताः गृहीतुं शक्याः।
श्रीवैखानसे तु क्रियाबाहुल्यम् अप्य् अस्ति। तथा हि। अष्टादशसंस्काराः पाकयज्ञाश् च पृथक्त्वेनोपपदिताः। वर्षवर्धनाद्यास्तु विशेषाः। पञ्चमहायज्ञसहिता द्वाविंशद्यज्ञाः - पञ्चमहायज्ञानाम् एकत्वम्। अपरश् चाष्टादशव्यतिरिक्त इति।
क्रियाबाहुल्येन किम् आधिक्यम् इति चेत् - उच्यते। मुण्डोपनिषदि -
“क्रियावान् एष ब्रह्मविदां वरिष्ठः¹⁴” इति “क्रियावन्तः श्रोत्रिया ब्रह्मणिष्ठाः स्वयं जुह्वत
एकर्षिं श्रद्धयन्तः। तेषाम् एवैतां ब्रह्मविद्यां वदेत¹⁵” इति च श्रूयते।
बोधायनः- “तस्माद् यः कश्चन क्रियावान् सताम् अनुमताचारस् स श्रोत्रियस् स एव विज्ञेयस् स एव विज्ञेयः” इति। किञ्च - कर्मभूयस्त्वात् फलभूयस्त्वञ् च “यथोपासनं फलम्” इति न्यायात् सिद्ध्यति।

अतः- अष्टादश-संस्कार-प्रतिपादकत्वाद्
अस्य सूत्रस्य श्रेष्ठत्वम्
एतत्-सूत्रिणां सर्वोत्कृष्टत्वञ् चोपपद्यत
इति निरूपितः षष्ठो हेतुः।
इति षष्ठ-हेतु-निरूपणम्।