०५ निषेकादि-संस्कार-प्रतिपादकत्वम्

पञ्चम-हेतु-निरूपणम्; वैखानससूत्रस्य निषेकादिसंस्कारप्रतिपादकत्वम्

अथ पञ्चम-हेतु-निरूपणम्।
अथास्य श्री-वैखानस-सूत्रस्य सर्वोत्तमत्वे तत्सूत्रोक्त-धर्मानुष्ठातॄणाम् अपि सर्वोत्कृष्टत्वे च इतरसूत्रिषु मुख्यत्वेनानुपपन्नं निषेकादिसंस्कारादिमत्त्वम्¹ अस्य सूत्रस्य मुख्यत एवोपपद्यत इति ज्ञापयितुं निषेकादिसंस्कारादिमत्वाद् इति पञ्चमो हेतुर् निरूप्यते। यथा-

संस्कारेषु निषेकस्य प्रथमत्वम्

“अथ निषेकादिसंस्कारान् व्याख्यास्यामः, ऋतुसङ्गमने"त्य् उपक्रम्य
“पाणिग्रहणानी”²त्य् अन्तेन शारीरसंस्कारा निषेकसंस्कारपूर्वकत्वेन प्रतिपादिताः।

निषेकम् अन्तरेण प्रजोत्पत्त्यसम्भवः

ननु- जातकोपनयनविवाहानान्तरभाविनो³ निषेकस्य कथम् आदित्वं प्रतिपाद्यते? तथा “ब्राह्मणो ऽस्य मुखम् आसीत्”⁴ “मनसा त्व् एव भूतानि पूर्वं दक्षो ऽसृजत् तदा” इत्यादि श्रुतिस्मृतिषु निषेकेन विना उत्पत्तिदर्शनाच् च निषेकस्य किम्-अर्थम् आदित्वं प्रतिपाद्यते? जातकस्यादित्वं श्रीभारते चावगम्यते।
“जातकर्मादिभिर् यैस् तु⁵ संस्कारैः संस्कृतश् शुचिः ।
वेदाध्ययनसम्पन्नष् षट्सु कर्मस्व् अवस्थितः ॥ [महाभारतम् १२.१८२.२]
शौचाचाररतस् सम्यक् भिक्षार्थी च गुरुप्रियः⁶ ।
नित्यव्रतस्⁷ सत्यपरः स वै ब्राह्मण उच्यते ॥” इति [महाभारतम् १२.१८२.३]
एवं हरिवंशे- ⁸“क्व दाराः क्व च संसर्गः⁹ क्व च भावविपर्ययः ।
यदियं ब्रह्मणा सृष्टा मनसा मानसी प्रजा ॥ [हरिवंशः ३५.४२]
यद्य् अस्ति तपसो वीर्यं युष्माकं विदितात्मनां¹⁰ ।
सृजध्वं मानसान् पुत्रान् प्राजापत्येन कर्मणा ॥” [हरिवंशः ३५.४३]
इति निषेकं विनापि उत्पत्तिः श्रूयते इति निषेकस्यादित्वं न सम्भवति इति चेत् -
तद् असत्। “निषेकविरहे ऽपि उत्पत्तिस् सम्भवती"त्य् एतन् नोपपद्यते। तपोबलाद् योगबलाच् च भगवतो नारायणस्य ब्रह्मणो महर्षीणां वा मानसप्रजासृष्टौ शक्तिस् सम्भवति। नान्येषाम्। यथा-¹¹

श्रीविष्णुपुराणे- “सङ्कल्पाद् दर्शनात् स्पर्शात् पूर्वेषाम् अभवन् प्रजाः” [विष्णु-पुराणम् ]
तपोविषेशैर् इद्धानां तदात्यन्ततपस्विनाम् ॥¹²” [विष्णु-पुराणम् १.१५.७९]
“युगे युगे भवन्त्य् एते दक्षाद्या मुनिसत्तमाः ।
पुनश् चैव निरुद्ध्यन्ते विद्वांस् तत्र न मुह्यति ॥ [विष्णु-पुराणम् १.१५.८३]
कानिष्ठ्यं श्र्यैष्ठ्यम् अप्य् एषां पूर्वं नास्ति द्विजोत्तम ॥¹³ [विष्णु-पुराणम् १.१५.८४अब्]
तप एव गरीयो ऽभूत् प्रभावश् चैव कारणम् ॥” इति [विष्णु-पुराणम् ]

निषेकेनैव रुद्रस्यापि उत्पत्तिः

रुद्रोत्पत्तिर् अपि निषेकेनेति श्रूयते। शतपथे- “अभूद् वा इदं सर्वं प्रतिष्ठा”
इत्य् आरभ्य “भूतानाञ् च प्रजापतिस् संवत्सरायादिक्षत¹⁴ भूतानां ग्रहपतिर् आसीद् उषा पत्नी”¹⁵त्य् आदिकम् उक्त्वा “भूतानां पतिः संवत्सर उषसि रेतो ऽसिञ्चत् संवत्सरे कुमारो ऽजायत तस्य रुद्रस्य नाम करोती”¹⁶त्य् आदि।

निषेकक्रियाप्रकारः

निषेकक्रियाप्रकारो ऽपि श्रूयते हि।

“नग्नं कृत्वोरुम् उपप्रवर्तयति
यदा हि नग्न ऊरुर् भवत्य्
अथ मिथुनीभवतो
ऽथ रेतस् सिच्यते
ऽथ प्रजाः प्रजायन्ते”

इति,

“रेतस एव सिक्तस्य
बहुशो रूपाणि विकरोति
स वै प्रजायते श्वः श्वो¹⁷ भूयान् भवति”

+इति,

“रेतो मूत्रं विजहाति
योनिं प्रविशद् इन्द्रियं,
गर्भो जरायुणा वृतः
उल्बं जहाति जन्मना”¹⁸

इति। मुण्डोपनिषदि -

“पुमान् रेतस् सिञ्चति
योषितायां बह्व्यः¹⁹ प्रजास् सृजमानास् सरूपाः”²⁰

इति। छान्दोग्ये -

“योषा वा व गौतमाग्निर्”

इत्य् आरभ्य

“तस्य उपस्थ एव समिद्।
यद् अन्तः करोति ते ऽर्चिषा।²¹
अभिनन्दा विस्फुलिङ्गास्।
तस्मिन्न् अग्नौ²² देवा रेतो जुह्वति।
तस्या आहुतेर् गर्भस्²³ सम्भवति”²⁴

+इति च।

सृष्टिकालाद् आरभ्य निषेकाद् एवोत्पत्तिः

श्रीविष्णुपुराणे- “प्रजास् सृजेति व्यादिष्टः पूर्वं दक्षस् स्वयम्भुवा ।
यथा ससर्ज भूतानि तथा श्रुणु महामते ॥²⁵ [विष्णु-पुराणम् १.१५.८६]
मनसा त्व् एव भूतानि पूर्वं दक्षो ऽसृजत् तदा ।
देवान् ऋषींस् तु गन्धर्वान् असुरान् पन्नगांस् तथा ॥²⁶ [विष्णु-पुराणम् १.१५.८७]
यदा ऽस्य सृजमानस्य न व्यवर्धन्त ताः प्रजाः ।
ततस् सञ्चिन्त्य बहुशः सृष्टिहेतोः प्रजापतिः ॥²⁷ [विष्णु-पुराणम् १.१५.८८]

मैथुनेनैव धर्मेण सिसृक्षुर् विविधाः प्रजाः ।
ततः प्रभृति मैत्रेय प्रजा मैथुनसम्भवाः ॥” [विष्णु-पुराणम् १.१५.७९अब्?]
भारते- “न चैषां मैथुनो धर्मो बभूव भरतर्षभ ।
सङ्कल्पाद् एव चैतेषां गर्भस् समुपपद्यते ॥²⁸ [महाभारतम् १२.२००.३५]
तत्र त्रेतायुगे काले संस्पर्शाज् जायते प्रजा ।²⁹
न ह्य् अभून् मैथुनो धर्मस् तेषाम् अपि नराधिप³⁰ ॥ [महाभारतम् १२.२००.३६]
द्वापरे मैथुनो धर्मः प्रजानाम् अभवन् नृप ।
तथा कलियुगे काले³¹ द्वन्द्वम् आपेदिरे जनाः ॥” इति [महाभारतम् १२.२००.३७]
एवं श्रुतिस्मृतिषु सृष्टिकालाद् आरभ्य निषेकाद् एवोत्पर्³² इति श्रवणात् निषेकेन विना उत्पादनसामर्थ्याभावाच् च निषेकादिमत्वाद् इत्य् उक्तम्।³³

निषेकशब्दार्थनिर्णयः

अत्रापस्तम्बीया एवम् आहुः। “निषेको नाम गर्भाधानम् एव, निषेकगर्भाधानयोः पर्यायत्वात् गर्भाधानातिरेकेण निषेकशब्दस्यार्थान्तरासम्भवाच् च।³⁴ गर्भाधानशब्दस्यार्थे विचार्यमाणे ऽगर्भो ऽस्मिन्न् आधीयतेऽ³⁵ इति व्युत्पत्त्या ऽइन्द्रियं वै गर्भऽ³⁶
इति श्रुत्यनुसारेण रेतस्सेचनम् एव गर्भाधानम् इत्य् अवगतेः³⁷ निषेकादित्वम् अस्माकम् अप्य् अस्ती"ति।
अत्र बौधायनीयः प्रत्यवतिष्ठन्ते। “यद् उक्तं ऽनिषेको नाम गर्भाधानम् निषेकगर्भाधानयोः पर्यायत्वाद्ऽ; इति - तदसत्। निषेकगर्भाधानयोः पृथक्त्वेन प्रतिपादनात् पर्यायत्वं न घटते। यथा - ऽचतुर्थ्यां स्नातायां निशायाम् अलङ्कृत्य शयने ऽभिमन्त्रयते ऽविष्णुर् योनिम्ऽ; इत्य् उपक्रम्य ऽअथैनाम् उपैतिऽ; - ऽत्वां पूषन्न् ॥।ऽ³⁸ इति।
एवं निषेक उक्तः। ऽअथ गर्भाधानविधिं व्याख्यास्यामः। पूर्वपक्षे पुण्ये नक्षत्रे ब्राह्मणान् अन्नेन परिविष्य पुण्याहं³⁹ वाचयित्वा अथ देवयजनप्रभृत्याग्निमुखात् कृत्वा पक्वाज् जुहोति - प्रवेधसे कवये मेध्यायेऽ⁴⁰ति। इति गर्भाधानम् उक्तम्। एवं निषेकगर्भाधानयोः पृथक्त्वेन कीर्तनात्⁴¹ निषेक एव गर्भाधानम् इति वक्तुम् अयुक्तम्।
किञ्च आपस्तम्बसूत्रे⁴² निषेकपूर्वकत्वेनानुक्तत्वात् चत्वारिंशत् संस्कारपरिगणने अगृहीतत्वाच् च तेषां निषेकाद्यास् संस्कारा न भवन्तीति।⁴³”

अत्र आपस्तम्बीया ऊचुः। “यद्य् अस्माकं निषेकाद्याः संस्कारा न भवन्तीत्य् उच्यते तर्हि युष्माकम् अपि तथैव, भवत् सूत्रे ऽपि⁴⁴ >यतो एतद् धुतः प्रहुतः⁴⁵ आहुतः शूलगवो बलिहरणं प्रत्यवरोहणम् अष्टका पार्वणहोम इती<⁴⁶त्य् आरभ्य विवाहाद्येवोक्तम् - न तु निषेकादित्वेन। किञ्च सूत्रोपक्रमे⁴⁷ संस्कारगणनायाम् अपि निषेकस् तु संस्कारत्वेन वा शब्दमात्रेण वा न प्रतिपादितः। किञ्च >चतुर्य्यां स्नातायोम्<⁴⁸ इत्यादिना पृथक्त्वेन विधीयमानस्य गर्भाधानस्य लक्षणप्रतिपादनाभावात् विशिष्य कालनिरूपणाभावाच् च।⁴⁹

वैखानसानाम् एव निषेकादि-संस्कारवत्त्वम्

(वैखानसे सूत्रे एव निषेकादित्वेन उक्तत्वाच् च वैखानसानाम् निषेकादित्वम्),
आवयोः⁵⁰ उभयोर् अपि निषेकाद्यास् संस्कारा न भवन्ति इति। अयम् एव सिद्धान्तः।⁵¹

इतरेषां गर्भधानादिसंस्कारवत्त्वम्

तथा च- “निषेकाद्याः श्मशानान्तास् तेषां वै मन्त्रतः क्रियाः । [याज्ञवल्क्यध्श् १.१०च्द्]
गर्भाधानम् ऋतौ पुंससवनं स्पन्दानात् पुरा ॥⁵²” [याज्ञवल्क्यध्श् १.११अब्]
इति याज्ञवल्क्योक्तौ तेषाम् इति शब्देन “मुख्ये सम्भवत्य् अमुख्यकल्पनायोगाद्” इति न्यायेन मुख्यत्वेन श्री-वैखानस-सूत्रे एव निषेकादित्वस्य विद्यमानत्वात् वैखानसा एव परामृश्यन्ते इति - तेषाम् एव निषेकादित्वम्, इतरेषां निषेकादित्वं न सम्भवति। अपि तु गर्भाधानादित्वम् एव। अयम् एव याज्ञवल्क्याभिप्रायः।⁵³
अथोच्येते⁵⁴। गर्भाधान-लक्षणम् अनुक्तं विशिष्य कालश् चानुक्त इति यद् उक्तम् तत्रोच्यते - सर्वेषां कारणभूतेन परमाचार्येण विखनसा प्रणीते श्री-वैखानस-सूत्रे “अथ गृहीतगर्भालिङ्गानि शरीराटोपः सक्थिसीदनं द्वेषो भर्तुर् अरुचिर् आहारे लालाप्रकोपः खरता वाचः स्फुरणं योनेर् इति गर्भस्य दैवानुबन्धं ज्ञात्वा आपूर्यमाणपक्षे पुण्ये पुन्नाम्नि शुभे नक्षत्रे”⁵⁵ इत्यादिना गर्भाधान-लक्षणकालयोर् अपि वैखानससूत्रे प्रतिपादित्वात्-⁵⁶
“वेदे वैखानसे सूत्रे यो धर्मः परिकीर्तितः ।
सर्वैः स धर्मो ऽनुष्ठेयो नात्र कार्या विचारणा ॥⁵⁷”
इति भृगुणोक्तत्वात् “अनुक्तम्⁵⁸ अन्यतो ग्राह्यम्” इति न्यायात् विखनसः⁵⁹ आचार्यत्वेन
भारतादिषु प्रतिपादितव्याच् च “अनुक्तांशेषु वैखानसोक्तप्रकारेण अस्माभिर् अपि कर्तुं युक्तम्” इति। एतद् एव युक्ततरम्। तथाहि-⁶⁰

निषेकगर्भाधानयोर् अपर्यायत्वम्

आपस्तम्बादीनाम् आचार्येण बोधायनेन
स्वशिष्यान् प्रति⁶¹
“अथात्र पाकयज्ञानां प्रायश्चित्तिर्” इत्य् आरभ्य
“व्याहृतीनां प्रयोगे अयथाकृतं यथाकृतं⁶² भवतीत्य् आचार्या ब्रुवते। तत्राप्य् उदाहरन्ति”⁶³ इति,

“चतुर्थी-प्रभृत्य् आ षोडशीम् उत्तराम् उत्तराम्⁶⁴ उपैति।
प्रजानिःश्रेयसम् ऋतुगमनम् इत्य् आचार्याः।
सर्वाण्य् उपगमनानि मन्त्रवन्ति भवन्तीति बोधायनः।
यच् चादौ यच् चर्ताव् इति शालीकिर्”⁶⁵

इति -

“अथास्यातिथयो भवन्ति गुरोस् समानवृत्तिर् वैखानसः स्नातको राजा वा धर्मयुक्तः। तेषाम् अभ्युत्थायासनं पाद्यम् अर्हणम् अर्घ्यं वा प्रजुञ्जीत”⁶⁶ इति - “एकम् अग्निहोत्रं सायम् उपक्रमं प्रातर् अपवर्गम् आचार्या ब्रुवते तत्रोदाहरन्ति” इति, “वैखानसानां न द्रुह्येत्” इत्यादि सूत्रेषु “आचार्या ब्रुवते” इति निर्दिष्टः आचार्यः वैखानस एवेति वक्तुं युक्तम्⁶⁷ - मन्वादीनां शारीरसंस्कारवक्तृत्वाभावात्, बोधायनेन प्रतिपादितस्य वैखानससूत्रे विद्यमानत्वात्,
“गुरोः समानवृत्तिर् वैखानसः”⁶⁸ इति बोधायनेनैवोक्तत्वात्, “विखनसाचार्ये"ति।⁶⁹
भारते प्रतिपादित्वाच् च। तथा च सर्वेषां कारणभूतेन विखनसा प्रणीतत्वात् तत्सूत्रोक्तप्रकारेण सर्वैः⁷⁰ कर्तुं युक्तम् एव। किञ्च अरण्यादिपात्र-लक्षणम् अपि तत्रैव प्रतिपादितम्।
अन्ये ऽप्य् आहुः। “अस्माकम् अपि निषेकादित्वं⁷¹ समानम्” इति। तद् अप्य् असत्।
गर्भाधानशब्दस्यार्थे विचार्यमाणे “योनिं प्रविशद् इन्द्रियं गर्भो जरायुणा वृत”⁷² इति
प्रमाणेन गर्भगोले प्रविष्टस्य रेतस एव गर्भशब्दवाच्यत्वम् अवगम्यते। न त्व् इतरस्य केवल रेतसः। तथा - “आसिञ्चतु प्रजापतिर् धाता गर्भं दधातु” इति निषेकक्रियानन्तरभावित्वात् गर्भाधानस्य, निषेकस्य तु प्रत्यार्तवं कर्तुं व्योग्यतासम्भवात् अधृतरेतसः स्रावदोषप्रसङ्गात् श्रुतिस्मृतिविरोधात् प्रत्यक्षविरोधाङ् च निषेक एव गर्भाधानम् इति वक्तुम् अयुक्तम्।⁷³

निषेकप्रथमक-संस्कारवतां श्रैष्ठ्यम्

अथ निषेकादित्वे को विशेष इति चेत् - उच्यते⁷⁴। निषेकादिक्रियावताम् एव
श्रोत्रियत्वं धर्मशास्त्राधिकारित्वं ब्रह्मशरीरित्वञ्⁷⁵ च बोधायनादिभिर् उक्तम्। यथा-
“निषेके गर्भसंस्कारे जातकर्मक्रियासु च ।
विधिवत् संस्कृता मन्त्रैः चीर्णा व्रतसमापनात् ॥
श्रोत्रिया इति विज्ञेयाः शाखापाराश् च ये द्विजाः ।
विधिवत् गृह्यते पाणिम् ऋतौ चीर्णव्रतास् तु ते⁷⁶ ॥

मन्त्रवत्सम्प्रयोगेन⁷⁷ ब्राह्मण्यां गर्भम् आदधुः ।
निषेकाद्याः श्मशानान्ताः सत्क्रिया ब्राह्मणाश्रिताः ॥” इति
याज्ञवल्क्य- “निषेकाद्याः⁷⁸ श्मशानान्ताः तेषां वै मन्त्रतः क्रियाः । [याज्ञवल्क्यध्श् १.१०च्द्]
गर्भाधानम् ऋतौ पुंसस्सवनं स्पन्दनात् पुरा ॥⁷⁹” इति [याज्ञवल्क्यध्श् १.११अब्]
मनु- “निषेकादिश्मशानान्ताः मन्त्रैर् यस्योदिताः क्रियाः⁸⁰ ।
तस्य शास्त्रे ऽधिकारो ऽस्मिन् ज्ञेयो नान्यस्य कस्यचित् ॥” इति [मनु-स्मृतिः २.१६]
अत्र मनुवाक्ये “यस्य - तस्य - कस्यचित्” इत्यादि शब्दानां वैयर्थ्यप्रसङ्गात् “सर्वेषां निषेकादित्वं समानम्” इति वक्तुम् अयुक्तम्।
आश्वमेधिके भगवान्- “वैदिकैः कर्मभिः पुण्यैः निषेकादिर् द्विजन्मनाम् ।⁸¹
कार्यः शरीरसंस्कारः पावनः प्रेत्य चेह च ॥ [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.२५१३]
गार्भैर् होमैर् जातकर्म⁸²नामचौलोपनायनैः । [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.२५१४]
स्वाध्यायैश् च तपोभिश् च⁸³ विवाहस्नातकव्रतैः ॥ [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.२५१५]
महायज्ञैश् च यज्ञैश् च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः ।” इति [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.२५१६]
एवम् अन्यत्रापि द्रष्टव्यम्।
बोधायनेन “यतो एतद् धुतम्⁸⁴” इत्यादिना सूत्रादौ विवाहपूर्वकत्वेनोक्तम्।
आपस्तम्बेन “अथ कर्माण्य् आचाराद्यानि गृह्यन्ते⁸⁵” इत्य् आरभ्य “उपनयनं व्याख्यास्याम” इति। भारद्वाजसत्याषाढाभ्याम् आश्वलायनेन च “उक्तानि वैतानिकानी”⁸⁶त्य् आरभ्य वैश्वदेवपूर्वकत्वेन। द्राह्यायणेन⁸⁷ “अथातो गृह्यकर्माणि, उदगयनपूर्वपक्ष”⁸⁸ इत्य् आरभ्य आचारादित्वेन। कात्यायनश् च “अथातो गृह्यस्थालीपाकानां कर्मे”⁸⁹त्य् आरभ्य प्रतिपादितवान्। “अथ निषेकादिसंस्कारान् व्याख्यास्याम”⁹⁰ इत्य् आरभ्य निषेकपूर्वकत्वेन भगवता विखनसैव⁹¹ प्रतिपादितम्।
एवं च निषेकपूर्वकत्वेनोक्तत्वाद्¹ अस्य सर्वसूत्रोत्तमत्वम् एतत्सूत्रोक्त-धर्मानुष्ठानेनैव तत्सूत्रिणां सर्वोत्कृष्टत्वञ् चोपपद्यते इति श्रुतिस्मृतिपुराणादिमुखेन प्रतिपादितम् इति निरूपितः पञ्चमो हेतुः।
इति पञ्चम-हेतु-निरूपणम्