०१ विखनसा प्रणीतत्वम्

तत्रादौ अखिल-जगत्-कारण-भूतेन विखनसा प्रणीतत्वाद् इति हेतुर् निरूप्यते।

विखनश्शब्दार्थनिर्णयः

नारायणस्य विखनो-वैखानसादिशब्दवाच्यत्वम्

विखना नाम कश्चिद् ऋषिः, उत नारायणः? नारायण एव केवलम्।
मुनिमात्रस्य वैखानसशब्दवाच्यत्वेन प्रतिपादनाभावात्। परमात्मनो नारायणस्य विखनो वैखानसादिशब्दवाच्यत्वं श्रुतिस्मृतिपुराणादिष्व् अवगम्यते। यथा-
खिलश्रुतौ- “धेनुर् वहाणाम् अदितिस् सुराणां ब्रह्मा ऋभूणां विखना मुनीनाम्”।
इति श्रुयते। अयम् अर्थः। वहानाम् अतडुदादीनां धेनुः उत्पत्तिकारणम्। सुराणाम् इन्द्रादीनाम् अदितिः। ऋभूणाम्-
“साध्या विश्वे च वसवो मरुतो ऋभवस् तथा ।
तथैवाङ्गिरसो रुद्रा आदित्याश् च तथैव च ।
एते देवगणाश् चाष्टौ मन्वन्तरगणेश्वराः ॥”
इति भृगूक्तानां साध्यादीनां ब्रह्मा। मुनीनां मुनिशब्दवाच्यानां विखनाः।
ब्रह्मणो मुनिशब्दवाच्यत्वं भारते चावगम्यते
“निशां सुप्त्वाथ भगवान् क्षपान्ते प्रत्यबुद्ध्यत ।¹ [महाभारतम् १३, अप्प्। ३.२६५]

पश्चाद् बुद्ध्वा ससर्जापः तासु वीर्यम् अवासृजत् ॥² [महाभारतम् १३, अप्प्। ३.२६६]
तद् अण्डम् अभवद् धैमं सहस्रांशुसमप्रभम् । [महाभारतम् १३, अप्प्। ३.२६७]
अहङ्कृत्या³ ततस् तस्मिन् ससर्ज प्रभुर् ईश्वरः । [महाभारतम् १३, अप्प्। ३.२६८]
हिरण्यगर्भं विश्वात्मा ब्रह्माणं जलजं⁴ मुनिम् ॥” इति [महाभारतम् १३, अप्प्। ३.२६९]
अण्डबहुत्वाभिप्रायेण मुनीनाम् इति बहुवचनम्। यथा
“अण्डानान् तु सहस्राणां सहस्राण्य् अयुतानि च ।
ईदृशानाम् अनन्तानां कोटिकोटिशतानि चे॥“ति स्मरणात्।
निशा चात्र प्रलयः, सा एतावतीति कुत्रावगम्यत इति चेत्।
महाभारते- “चतुर्युगसहस्राणि चतुर्युगशतानि च⁵ । [महाभारतम् १३, अप्प्। ३.२६१]
प्राहुः कल्पसहस्रन् तु⁶ ब्राह्मणास् तत्त्वदर्शिनः । [महाभारतम् १३, अप्प्। ३.२६२]
दशकल्पसहस्राणि अप्य् अयस् सा महानिशा⁷ ॥” इति। [महाभारतम् १३, अप्प्। ३.२६३]
अनया खिलश्रुत्या भगवतो विखनश्शब्दवाच्यत्वं कथम् अवगम्यत इति चेत् उच्यते।

इतिहासपुराणाभ्याम् एव वेदार्थस्य निर्णेयत्वम्

“दुर्बोधा वैदिकाश् शब्दा प्रकीर्णत्वाच् च ये खिलाः ।
तद्ज्ञैस् त एव स्पष्टार्थाः स्मृतितन्त्रे प्रतिष्ठिताः ॥”⁸ इति
“यदि विद्याच् चतुर्वेदान् साङ्गोपनिषदान् द्विजः ।
न चेत् पुराणसद्विद्या न वेदार्थविचक्षणः ॥” इति
“इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृह्मयेत्⁹ ।
बिभेत्य् अल्पश्रुवाद्¹⁰ वेदो माम् अयं प्रतरिष्यति ॥” इति च [महाभारतम् १.१.२०४]
स्मरणात् इतिहासपुराणाभ्याम् एवार्थनिर्णयः कर्तव्यः। भारते मोक्षधर्मे नारदस्तुतौ-
“नमस् ते देवदेवेश”¹¹ इत्य् आरभ्य स्तोत्रमध्ये “फेनपाचार्य वालखिल्य विखनो विखनस वैखानसाचार्य अभग्नयोग अभग्नपरिसङ्ख्यान”¹² इति।
तत्रैव- “यत् तस्मिन्न् उपलभ्यं ते तत् तेजस् तत् त्रयीमयम् ।
तद् वैखानः परं ब्रह्म इति वेदविदो विदुः ॥” इति चोक्तम्। [महाभारतम् ]

विखनश्शब्दनिर्वचनम्

तथा नामसहस्राध्याये “वैखानस् सामगायनः”¹³” इति स्मर्यते।

जगत्सृष्टिप्रयोजनम्

पञ्चरात्रे आत्मसंहितायाम्-

“महाभूतेन भूतेन
व्याप्तं विखनसा जगत् ।
तम् एव शरणं गच्छ
जगत्कारणम् अच्युतम् ॥” [आत्मसंहिता]

इति शाण्डिल्येन शतानन्दम् अभिलक्ष्योक्तम्।

वैखानसे आनन्द-संहितायाम्-

“वेदान्त-तत्त्व-मीमांसा-
खननं कृतवान् हरिः ।¹⁴
नाम्ना विखनसं प्राहुर्
यञ् च वैखानसं तथा ॥¹⁵”

इति प्रोक्तम्। [आनन्द-संहिता ]
अत्र खननशब्देन सङ्कल्प उच्यते।
“सो ऽकामयत। बहु स्यां प्रजायेयेति स तपो ऽतयत”¹⁶ इत्यादि श्रुतिभ्यः।
अवाप्तसमस्तकामस्यापि भगवतः सृष्टिकार्ये प्रवृत्तिर् भवति।

समष्टिसृष्टि-लक्षणम्

ननु सत्यवादि-समस्त-कल्याण-गुण-विशिष्टस्य भगवतः

“ऐश्वर्यस्य समग्रस्य
वीर्यस्य यशसः श्रियः ।
ज्ञानवैराग्ययोश् चैव
षण्णां भग इतीरणा ॥”

इति समग्र-षाड्-गुण्य-परिपूर्णस्य
अवाप्त-समस्त-कामस्य
किमर्थं सृष्ट्य्-आदिकम्¹⁷ इति चेत् उच्यते।

“अप्रमेयो ऽनियोज्यश् च
यत्र कामगमो वशी । [महाभारतम् २, अप्प्। २१.१६०५]
मोदते भगवान् भूतैः
बालः कीडनकैर् इव ॥¹⁸” [महाभारतम् २, अप्प्। २१.१६०६]

इत्यादि भारत-वचनानुसारेण लीलार्थम् एवेति।
जगत्-सृष्ट्य्-आदि-लीलानुभवार्थं
भगवता समष्टि-सृष्टेर् अनन्तरं
व्यष्टिसृष्टौ देव-मनुष्यादि-विविध-विशेष-सृष्ट्य्-अर्थं
चतुर्मुख-सृष्टिं प्रति ध्यानं कृतम्।

एषा चिद्-अचिद्-आत्मिका सृष्टिः
भगवता क्रियते।
व्यष्टिसृष्टिस् तु ब्रह्मणा।

समष्टि-सृष्टिर् नाम-

“भूतैस् तु पञ्चभिः प्राणैः
स्वान्तैर् दशभिर् इन्द्रियैः ।
चतुर्विंशाति तत्त्वानि
साङ्ख्यशास्त्रविदो विदुः ॥

महान् कालः प्रधानञ् च मायाविद्या च पूरुषः ।
इति पौराणिकाः प्राहुः त्रिंशत्तत्वानि तैस् सह ॥”

व्यष्टिसृष्टि-लक्षणम्

इति वचनात् तत्त्वसृष्टिर् इत्य् अवगम्यते। “स्वान्तैर्” इत्य् अनेन “मनो बुद्धिर् अहङ्कारश् चित्तञ् च करणान्य् अमी” इत्य् अन्तःकरणचतुष्टयम् उच्यते। व्यष्टिसृष्टिर् नाम- अण्डान्तर्वर्तिभूतजातसृष्टिः। “अजाम् एकां लोहितशुक्लकृष्णाम्” “नित्यो नित्यानाम् चेतनश् चेतनानाम्”। इत्यादि श्रुतिभिः नित्यत्वेन श्रुतानां प्रकृतिपुरुषानां सृष्टिर् नाम प्रलयदशायां सूक्ष्मरूपेण अविभक्तनामरूपेण च परमात्मन्य् एकीभूतानां सृष्टिकाले परमात्मनो ऽनुप्रवेशानन्तरं स्थूलरूपवत्वं विभक्तनामरूपभाक्त्वञ् च। “तत् सृष्ट्वा”। “तद् एवानुप्राविशत्। तद् अनुप्रविश्य। सच् च त्यच् चाभवत्” इत्यादि श्रुतेः।
विष्णुपुराणे- “तद् एतद् अक्षयं नित्यं जगन्मुनिवराखिलम् ।
अविर्भावतिरोभावजन्मनाशविकल्पवत् ॥¹⁹ [विष्णु-पुराणम् ]
प्रकृतिं पुरुषञ् चैव प्रविश्यात्मेच्छया हरिः ।
क्षोभयामास सम्प्राप्ते सर्गकाले व्ययाप्ययौ ॥” इति [विष्णु-पुराणम् ]
गीतासु- “प्रकृतिं पुरुषम् चैव विद्ध्य् अनादी उभाव् अपि ।” [भगवद्गीता = महाभारतम् ६.३५.१९अब्]
मम योनिर् महद् ब्रह्म तस्मिन् गर्भं दधाम्य् अहम् ।
सम्भवस् सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥” [भगवद्गीता = महाभारतम् ६.३६.३]

अण्डोत्पत्त्यादिप्रकारः

इति चोक्तरीत्या सृष्टिकाले जगद्योनिभूतं “महद्-ब्रह्म” तदीयं प्रकृत्याख्यम् आचिद्वस्तु²⁰ यत्, तस्मिन् चेतनाख्यं गर्भं योजयति। तत्कृताच् चिदचित्संसर्गात् देवादिस्थावरान्तानाम् अचिन्मिश्राणां सर्वभूतानां सम्भवो भवति। एवम् एव परमात्मना पञ्चीकृतानां भूतानाम् अन्योन्यसंयोगादिना अण्डोप्तत्त्यादिकं²¹ श्रीविष्णुपुराणे प्रतिपाद्यते। यथा-
“आकाशवायुतेजांसि सलिलं पृथिवी तथा ।
शब्दादिभिर् गुणैर् बह्म²²संयुक्तान्य् उत्तरोत्तरैः ॥ [विष्णु-पुराणम् १.२.४६]
शान्ता घोराश् च मूढाश् च विशेषास् तेन ते स्मृताः ।
नानावीर्याः पृथग्भूताः ततः ते संहतिं विना ॥ [विष्णु-पुराणम् ]

नाशक्नुवन् प्रजाः स्रष्टुम् असमागम्य कृत्स्नशः ।
समेत्यान्योन्यसंयोगं परस्परसमाश्रयाः ॥ [विष्णु-पुराणम् ]
एकसङ्घातलक्ष्याश् च²³ सम्प्राप्यैक्यमशेषतः । [विष्णु-पुराणम् १.२.४९च्द्]
पुरुषाधिष्ठितत्वाच् चाप्य् अव्यक्तानुग्रहेण च ॥²⁴ [विष्णु-पुराणम् १.२.५०अब्]
महदाद्या विशेषान्ता ह्य् अण्डम् उत्पादयन्ति ते ।
तत्क्रमेण प्रबुद्धं तज्²⁵ जलबुद्बुदवत्समम् ।
भूतेभ्यो ऽण्डं महाबुद्धे प्रवृद्धम् उदकेशयम् ।²⁶
प्राकृतं ब्रह्मरूपस्य विष्णोः स्थानम् अनुत्तमम् ॥ [विष्णु-पुराणम् १.२.५१]
तत्राव्यक्तस्वरूपो ऽसौ व्यक्तरूपी जगत्पतिः ।
विष्णुर् ब्रह्मस्वरूपेण स्वयम् एव व्यवस्थितः ॥” [विष्णु-पुराणम् ]
इत्य् आरभ्य
“तस्मिन्न् अण्डे ऽभवद् ब्रह्मा²⁷ सदेवासुरमानुषः ॥” [विष्णु-पुराणम् १.२.५४]
इत्यादिभिः समष्टिसृष्ट्यादिकम्²⁸ उक्तम्। विशेषेण व्यष्टिसृष्टाव् अपि ब्रह्मणो ऽण्डादिषूत्पत्तिप्रकारः श्रूयते। यथा-
महोपनिषदि- “अथातो महोपनिषदं व्याख्यास्यामः। एको ह वै नारायण आसीद्” इत्य् आरभ्य “तस्य ध्यानान्तस्स्थस्य यज्ञस्तोमम् उच्यते। तस्मिन् चतुर्दशपुरुषा जायन्ते। एका कन्या²⁹। दशेन्द्रियाणि मन एकादशं तेजो द्वादशम् अहङ्कारः त्रयोदशः प्रणाश्³⁰ चतुर्दशः आत्मा पञ्चदशः बुद्धिर् भूतानि पञ्च तन्मात्राणि पञ्च महाभूतानि च स एकः पञ्चविंशः पुरुषः।”³¹ “अथ पुनर् एव नारायणस् सो ऽन्यत्कामो³² मनसा ध्यायत तस्य ध्यानान्तस्स्थस्य ललाटात् स्वेदो ऽपतत्, त इमाः प्रतता आपः, तासु तेजः, तत् तेजो³³ हिरण्मयम् अण्डम् तत्र ब्रह्मा चतुर्मुखो ऽजायत।”³⁴ इति।

ब्रह्मणो ऽण्डादिषूत्पत्तिप्रकारः

यजुषि- “स प्रजापतिर् एकः पुष्करपर्णे समभवत्” इति च।^35
36मनौ- एवं “अप एव ससर्जादौ तासु वीर्यम् अवासृजत् ॥³⁷” इत्य् आरभ्य [मनु-स्मृतिः १.८च्द्]
“तस्मिन् जज्ञे स्वयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः ॥” इति [मनु-स्मृतिः १.९च्द्]

³⁸भारते- “स्वपतस् तस्य देवस्य पद्मं सूर्यसमप्रभम् ।
नाभ्यां विनिस्सृतम् अभूत् तत्रोत्पन्नः प्रजापतिः ॥”³⁹ इति च स्मर्यते।⁴⁰ [महाभारतम् ३.१९४.११]
ननु नाभ्याम् अण्डे चोत्पत्तिर् एकस्य कथम् उपपद्यत⁴¹ इति चेत् - तत् कल्पान्तर इति वक्तयम्। तदुक्तं हयशिर उपाख्याने-

एकस्य ब्रह्मणः नाभ्याम् अण्डे च उत्पत्तिः

“त्वत्तो मे मानसं जन्म प्रथमं द्विजपूजितम् ।
चाक्षुषं वै द्वितीयं मे आसीज् जन्म पुरातनम् ॥
त्वत्प्रसादाच् च मे जन्म तृतीयं वाचिकं महत् ।
त्वत्तो मे श्रावणञ् चापि चतुर्थं जन्म वै प्रभो ॥
नासिक्यञ् चैव मे जन्म त्वत्तः पञ्चमम् उच्यते ।
अण्डजञ् चापि मे जन्म त्वत्तः षष्ठं विनिर्मित्तम् ॥
इदन् तु सप्तमं जन्म पद्मजं मे ऽमितप्रभ ।⁴²” इति।

चतुर्मुखस्य वैखानसादिशब्दवाच्यत्वम्

अतस् समस्त-जगज्-जन्म-स्थिति-ध्वंस-महानन्दैक-हेतोः
भगवतः परब्रह्मणो नारायणस्य
वैखानसादि-शब्द-वाच्यत्व-सम्भवात्
तन्-नाभि-नलिन-सञ्जातस्य ब्रह्मणो ऽपि
“अङ्गाद् अङ्गाद्”⁴³ इति मन्त्रोक्तप्रकारेण
भारतादिप्रतिपादितरीत्या च⁴⁴ वैखानसादि-शब्दवाच्यत्वम् उपपद्यते।

शान्तिपर्वणि- “विशेषेणाखनत्⁴⁵ यस्मात् भावनामुनिसृष्टये ।
तस्माद् विखनसो नाम स आसीद् अण्डजः प्रियः ॥” इति [महाभारतम् ]
तत्रैव- “स्रष्टुं स तु समुद्युक्तो ब्रह्मयोनिमयः प्रभुः ।
खनित्वा चात्मनात्मानं धर्मादिगुणसंयुतम् ।
ध्यानम् आविश्य योगेन ह्य् आसीद् विखनसो मुनिः ॥” इति [महाभारतम् ]
श्रीभागवते- “न खलु गोपिकानन्दनो भवान् अखिलदेहिनाम् अन्तरात्मदृक् ।
विखनसार्थितो विश्वगुप्तये सख उदेयिवान् सात्त्वतां कुले ॥” इति [भागवतपुराणम् १०.३१.४]

श्रीरङ्गे वैखानसार्चनम्

गारूडे - श्रीरङ्गमाहात्म्ये-

“ब्रह्मापि दिव्यहंसेन
सितमेघोपमेन च ।
पृष्ठतो ऽनुययौ विष्णुं
वस्त्रेणोच्छाद्य⁴⁶ चाननम् ॥

तत्रार्चको महाभागो
भगवान् विखनास् तदा⁴⁷ ।
ददौ प्रसादं देवानां
रङ्गनाथाभ्यनुज्ञया ॥⁴⁸”

इति [गरुडपुराणम् ]

श्रीवैखानसे - आनन्द-संहितायाम्-

“अन्तर्हितानां खननाद् वेदानान् तु विशेषतः ।
स विभुः प्रोच्यते सर्वैः विखना ब्रह्मवादिभिः ।
वैखानसश् च भगवान् प्रोच्यते स पितामहः ॥⁴⁹”

इति [आनन्द-संहिता ]
व्यासनिघण्टौ-

“विखनसञ् च विधातारं विरिञ्च⁵⁰ तं चतुर्मुखम् ।”

इति

“नाभिजन्माण्डजः पूर्वो विखनाः कमलासनः ॥
शतानन्दश् शतधृतिस् सत्यको हंसवाहनः ।⁵¹
पद्मासनो विखनसश् चाहर्मुखः⁵² इतीरितः ॥”

इति च प्रतिपादितम्।⁵³

एवं कार्यकारणयोर् अभेदावगमात्⁵⁴ प्रमाणबाहुल्याच् च
भगवति नारायणे चतुर्मुखे च
वैखानसशब्दप्रयोगप्रकारः⁵⁵ प्रतिपादितः।
वैखानसानाम् उत्पत्तिप्रकारः⁵⁶

श्रुत्युक्तः वैखानसानाम् उत्पत्तिप्रकारः

वैखानसानाम् उत्पत्तिः विशेषेण श्रूयते। यजुषि आरुणकेतुके इष्टकोपधानकथनानुवाके सृष्टिप्रकरणे⁵⁷ - “आपो वा इदम् आसन्⁵⁸ सलिलम् एव। स प्रजापतिर् एकः पुष्करपर्णे समभवत्। तस्यान्तर् मनसि कामस् समवर्तत। इदं सृजेयम् इति”⁵⁹ इत्य् आरभ्य “स तपस् तप्त्वा। शरीरम् अधूनुत। तस्य यन् मांसम् आसीत्। ततो ऽरुणाः केतवो वातरशना ऋषय उदतिष्ठन्।⁶⁰ ये ऽनखाः ते वैखानसाः। ये वालाः ते वालखिल्याः।”⁶¹ इति। अस्यार्थः। समष्टिसृष्टेर् अनन्तरं व्यष्टिसृष्टौ चतुर्मुखः⁶² देवमनुष्यादिविविधविशेषसृष्ट्यर्थं मत्स्यादिरूपेणावतरिष्यमाणस्य⁶³ भगवतो नारायणस्य परमवैदिकत्वेन सम्प्रतिपन्नश्रीवैखानसभगवच्छास्त्रमार्गेण⁶⁴ समाराध्दनर्थञ् च स्वात्मतुल्याः प्रजास् सम्भवेयुर् इति स्वान्तर्यामिणं परमात्मानं ध्योनेनानुकृतवान्⁶⁵ अयम् एवार्थो ब्राह्माण्डे ऽप्य् उच्यते
“ॐ इत्य् एकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन् संस्मरन् हरिम् ।
पद्मासनस्थो भगवान् परमं तप आस्थितः ॥” [ब्रह्माण्ड-पुराणम् ]

सनकादिसृष्टिप्रकारः

इत्य् आरभ्य⁶⁶ ब्रह्मणा ब्रहुशः⁶⁷ कृतं तपश्चरणम् उक्तम्। तपश्चरणकाले साक्षात्कृतभगवत्स्वरूपवैभवानुभवातिशयात् भगवद्दत्तसृष्टिशक्तिलाभात् तदुपजनितविशेषवेगाच् च पुलकितसर्वाङ्गः शरीरम् अधूनुत - कम्पम् अकरोत्। “तस्य यन् मांसम् आसीद्”⁶⁸ मांसं मानसम् इति यावत्। “अर्थात् प्रकरणाल् लिङ्गाद् औचित्याद् अर्थनिर्णयः” इत्य् अर्थादिभिः⁶⁹ समीचीनार्थनिर्णयविधानात् “अक्षरसाम्यान् निर्ब्रूयाद्”⁷⁰ इति निरुक्तविधानाञ् च।
तथा च तस्य मनः परमात्मनि संसक्तम् आसीद् इति यत्, तेन हेतुना तदनुग्रहस् समजनि। तेनानुगृहीतात् ब्रह्मणः “केतवो वातरशनाः ऋषयः उदतिष्ठन्”⁷¹। “अरुणाः” परमात्मनि वसन्तः तदितररविक्ताः “केतवः” उच्छ्रितस्वभावाः परमात्मप्रवणानाम् अग्रेसराः “वातरशना” दिग्वाससः “ऋषयः” सर्वार्थदर्शिनः सनकादयः “उदतिष्ठन्” उत्कृष्य समभवन् इति।⁷²
इदं विष्णुपुराणे ऽपि- “सनन्दनादयो ये च पूर्वं सृष्टास् तु वेधसा ।
न ते लोकेष्व् असज्जन्त निरपेक्षाः प्रजाविधौ ॥⁷³ [विष्णु-पुराणम् १.७.९]
सर्वे ते योगिनो जाता⁷⁴ वीतरागा विमत्सराः ।
तेष्व् एवं निरपेक्षेषु लोकसृष्टौ महात्मनः ॥” इत्यादिना प्रतिपादितम्।⁷⁵ [विष्णु-पुराणम् १.७.१०]
स प्रजापतिः एवंविधान् स्वकार्यासाधकान् तान् दृष्ट्वा किञ्चिद् विषादम् आपन्नः पुनर् अपि स्वकारणं भगवन्तं ध्यानप्रयायेण खननेनातोषत्। “ये नखा” इत्यादि⁶⁸। भगवदनुग्रहविकसिते प्रजापतेर् मनसि वैखानसा नाम ऋषयस् सम्भूताः अत्र “ये नखा” इत्य् अत्र आद्यन्तवर्णविपर्ययो भवति। “कश्यपः पश्यको भवती"तिवत् “खना इत्य् एतत् नखा” इति विपर्यस्तम् इति यावत्।⁷⁶
“सुप्तिङुपग्रहलिङ्गनराणां कालहलच्स्वरकर्तृयङञ्⁷⁷ च ।
व्यत्ययम् इच्छिति⁷⁸ शास्त्रकृद् एषां सो ऽपि च सिद्ध्यति बाहुलकेन ॥”
इति, “बहुलं छन्दसी”⁷⁹ति चात्र प्रणामन्⁸⁰। अत्र “अनखा” इति च्छित्त्वा केचिद् एवम् ऊचुः⁸¹। अनखा इत्य् अनेन सौम्येन्द्रियवत्वम् उक्तम् इति⁸²।

वैखानसानाम् आचार्यपुरुषत्वम्

एवञ् च सति “सौम्यं जितेन्द्रियं”⁸³ “सुप्रसन्नेन्द्रियं”⁸⁴ इत्यादिना भगवच्-छास्त्रेष्व् आचार्य-लक्षणस्य⁸⁵ प्रतिपादितत्वात्
“वैखानस विखनसाचर्य”⁸⁶ इति
विष्णोर्⁸⁷ आचार्यत्वेन शान्तिपर्वण्य् अभिहितत्वात्।

“विखना इति विष्णुस्
तज्जा वैखानसाः स्मृताः ।⁸⁸ [क्र ३६.२८च्द्]
विष्णोर् एव समुत्पन्ना
भृग्वाद्या मुनयस् तथा ॥”

इति वचनात्, “गुरोस् सानवृत्तिर्⁸⁹ वैखानस”⁹⁰ इति बोधायनसूत्रे उक्तत्वाच् च भागवतादिषु⁹¹ प्रतिपादितम् “आचार्यपुंस्त्वम् एतेषां वैखानसानाम्⁹² एवे"त्य् अवगम्यते।

वैखानसानाम् त्रिशुक्लत्वम्

यद्वा “अनघा” इति पाठः। अनेन⁹³ त्रिशुक्लत्वं सूच्यते -
जन्म विद्या कर्म चेति।
अद्वारकत्वेन भगवतः चतुर्मुखाच् चोत्पत्तिश्रवणात्⁹⁴,
“तत्कर्म यन् न बन्धाय सा विद्या या विमुक्तये ।
आयासायापरं कर्म विद्यान्या शिल्पनैपुणम् ॥”
इत्य् उक्तरीत्या अद्वारकभगवत्स्वरूपज्ञानतदाराधनविधिप्रतिपादकशास्त्रनिष्ठत्वेन च एषां त्रिशुक्लत्वम्।⁹⁵ शुक्लवताम् एवाधिक्यम् आरण्यपर्वणि प्रथमाध्याये प्रतिपादितम्। यथा-
“येषां त्रीण्य् अवदातानि योनिर्विद्या च कर्म च ।
ते सेव्यास् तैस् समास्या हि शास्त्रेभ्यो ऽपि गरीयसी ॥⁹⁶” ति [महाभारतम् ३.१.२५]

आनन्द-संहितानुसारेण वैखानसोत्पत्त्यादिकम्

श्रीवैखानसे आनन्द-संहितायां विखनसोत्पत्त्यादिकं प्रतिपादितम्-
“अथ सस्मार भगवान् विश्वसृष्ट्यर्थम् अच्युतः ।
धातारं विश्वनिर्माणचतुरं चतुराननम् ॥⁹⁷ [आनन्द-संहिता ४.६]
स्मरणानन्तराद् एव प्रादुर् आसीत् पुरः प्रभोः ।
धाता समस्तजगताम् उत्पत्तिकरणक्षमः ॥ [आनन्द-संहिता ४.७]
तं प्राह⁹⁸ भगवान् विष्णुः प्रणतं पुरतः स्थितम् ।
श्रीभगवान् उवाच- ब्रह्मन् त्वया जगत् सर्वं कर्तव्यं सचराचरम् ॥ [आनन्द-संहिता ४.८]
लोके विहर्तुम् इच्छामि यद् अहं⁹⁹ पद्मसम्भव ।
ततस् त्वत्सृष्टजगताम् अविच्छिन्नप्रवृत्तये ।

धर्मसंरक्षणार्थाय वेदशास्त्रार्थसिद्धये ॥¹⁰⁰ [आनन्द-संहिता ४.९]
अलसा अल्पसत्त्वाश् च मनुष्यास् स्वल्पबुद्धयः ।
ते परव्यूहविभवान् आत्मानाञ् च न मेनिरे ॥¹⁰¹ [आनन्द-संहिता ४.१०]

आनन्द-संहितानुसारेण सनकादिसृष्टिः

सौलभ्याय तु भक्तानां सर्वलोकानुकम्पया ॥¹⁰² [आनन्द-संहिता ४.११च्द्]
अर्चावताररूपेण लोके ऽस्मिंश् चतुरानन ।
अवतारं करिष्यामि मह्या¹⁰³ लक्ष्म्या समन्वितः ॥ [आनन्द-संहिता ४.१२]
मदर्चायै सृज ब्रह्मन् सृष्ट्यादौ मुनिसत्तमम् ।¹⁰⁴ [आनन्द-संहिता ४.१३अब्]
इत्य् आज्ञप्तस् तदा ब्रह्मा मुहूर्तं तत् सिसृक्षया ।
चिन्तयामास तत्कर्मा क्षणम् एकं महामुनिः ॥¹⁰⁵ [आनन्द-संहिता ४.१४]
ऊचुः न शक्नुयाम् एवं स्रष्टुम् इच्छन् तथाविधम् ।¹⁰⁶
तस्य तद् वचनं श्रुत्वा देवदेवो हरिस् स्वयम् ॥ [आनन्द-संहिता ]
चिन्तयामास देवेशः स्वनिर्मलतरात्मनि ।
वेदान्ततत्त्वमीमांसा खननं कृतवान् हरिः ॥¹⁰⁷ [आनन्द-संहिता ४.१५]
नाम्ना विखनसं चक्रे तत्पदान्वर्थयोगतः¹⁰⁸ ।
तथा चिन्तयतस् तस्य मनसो द्वौ बभूवतुः ॥¹⁰⁹ [आनन्द-संहिता ४.१८]
सङ्कल्पधर्मौ सन्नम्य प्राञ्जलिं पुरतः स्थितम् ।¹¹⁰ [आनन्द-संहिता ४.१९अब्?]
ब्रह्माणम् अब्रवीद् विष्णुर् भूतसृष्ट्यन्तहेतवे (कारकम्) ।
सङ्कल्पधर्मौ भवतस् तव सृष्ट्यन्तहेतवे ॥¹¹¹
शुद्धसत्त्वसमुत्पन्नो निर्मितो ऽयं तवाग्रतः ॥¹¹² [आनन्द-संहिता ४.३५च्द्]
मुनिश्रेष्ठो महातेजा मत्कार्यकरणक्षमः ।¹¹³ [आनन्द-संहिता ४.३६अब्?]
मत्कार्यसाधकान् एव त्वं वै स्रष्टुम् अथार्हसि ॥
हृषीकेशस्य तद्वाक्यं भ्याधाय कृतञ्जलिः ।¹¹⁴
चतुर्मुखश् चापि तथा सनकादिमुनीश्वरान् ।¹¹⁵
ध्यायन् मुखैश् चतुर्भिस् तु क्रमाद् असृजद् अब्जभूः ॥¹¹⁶

आनन्द-संहितानुसारेण दक्षादिमुनिदशकसृष्टिः

सनत्कुमारञ् च तथा सनकञ् च सनातनम् ।
सनन्दनम् इति ख्यातान् ब्रह्मविद्याविशारदान् ॥¹¹⁷ [आनन्द-संहिता २.२०]
ततस् ते च मुनिश्रेष्ठा¹¹⁸ ज्ञानातिशयवैभवात् ।
विरक्तचित्तास् सञ्जग्मुः कैवल्यं पदम् उत्तमम् ॥¹¹⁹ [आनन्द-संहिता ४.२१]
स्वकार्यसाधकान् ब्रह्मा सृष्टवान् पुनर् एव हि ।¹²⁰
प्राणाच् च चक्षुषस् तद्वद् अभिमानाच् च कर्मणः ॥¹²¹ [आनन्द-संहिता ४.२२]
हृदयाच् छिरसः¹²² श्रोत्राद् उदानाद् व्यानतस् ततः ।
समानाच् च तथापानाद् ऋषिश्रेष्ठान् इमान् दश ॥¹²³ [आनन्द-संहिता ४.२३]
दक्षं मरीचिनं¹²⁴ नीललोहितं भृगुम् एव च ।
तथाङ्गिरसम् अत्रिं च पुलस्त्यं पुलहं तथा ॥¹²⁵ [आनन्द-संहिता ४.२४]
वसिष्ठं च क्रतुं चैव क्रमाद् असृजद् अब्जभूः ।
नव ब्रह्माण एवैते विना स्युर् नीललोहितम् ॥¹²⁶ [आनन्द-संहिता ४.२५]

आनन्द-संहितानुसारेण वैखानसस्य मुनिश्रेष्ठत्वम्

धर्मसङ्कल्पसहितास् सनकाद्या मुनीश्वराः ।
भृग्वादिमुनयश् चैव श्रुतिस्मृत्यादिवेदनात् ॥¹²⁷ [आनन्द-संहिता ४.२६]
शिष्या विखनसः प्रोक्तास् सर्वशास्त्रार्थपारगाः ।
वैखानसानां भृग्वाद्या वंशकर्तार ईरिताः ॥ [आनन्द-संहिता ४.२७]
सर्वेषाम् अग्रजं श्रेष्ठम् आत्मपुत्रं मुनिं तथा ।
तं हरेः पुरतः कृत्वा प्रोक्तवान् कमलासनः ॥ [आनन्द-संहिता ४.२८]
ब्रह्मोवाच- देवदेव जगन्नाथ सृष्टिस्थित्यन्तकारण ।
भगवंस् त्वत्प्रभावेन सृष्टो ऽयं मुनिसत्तमः ॥¹²⁸ [आनन्द-संहिता ४.२९]
जाताः चिन्तयतो मत्तस् त्वत् सृष्टौ मुनयस् त्व् इमे ।
एतैर् अपि कृतं सर्वं जगद् एतच् चराचरम् ॥ [आनन्द-संहिता ४.३०]
मत्पुत्राणां च सर्वेषाम् अग्रजः पुरुषोत्तमः ।
वैष्णवेष्व् अग्रजश् श्रेष्ठो मुनीनां प्रथमो मुनिः ॥ [आनन्द-संहिता ४.३१]

आनन्द-संहितानुसारेण वैखानसो गर्भवैष्णवत्वम्

विशेषखननाज् जातो विष्णोर् वैखानसस् तथा ।
भृग्वादीन् उपनीयाथ सावित्रीम् उपदेक्ष्यति ॥¹²⁹ [आनन्द-संहिता ४.३२]
परब्रह्मोपदेष्टासाव् अयम् एव गुरुस् स्मृतः ।
एतद् उक्तप्रकारेण सर्वे वै मम सूनवः ॥ [आनन्द-संहिता ४.३३]
चरिष्यन्ति यथान्यायं¹³⁰ लौकिकाध्यात्मवैदिकान् ।
एभिः प्रवर्तिता सृष्टिर् अविच्छिन्ना प्रवर्त्तते ॥¹³¹ [आनन्द-संहिता ४.३४]
भवान् अवतरत्व् अत्र मम सृष्टौ जनार्दन ।¹³²
शुद्धसत्त्वसमुत्पन्नो निर्मितो ऽयं त्वया विभो ॥¹³³ [आनन्द-संहिता ४.३५]
ऋषिश्रेष्ठो महातेजाः त्वत्कर्मकरणक्षमः ।
तथासौ खननाद् विष्णोः ध्यायाद् अन्तश् च गर्भतः ॥¹³⁴ [आनन्द-संहिता ४.३६]
यस्मात् तव समुत्पन्नो¹³⁵ ज्ञेयो ऽसौ गर्भवैष्णवः ।
इत्य् उक्तो भगवान् प्राह मुनिश्रेष्ठं तपोनिधिम् ॥ [आनन्द-संहिता ४.३७]
श्रीभगवान् उवाच- देवब्रह्म ऋषीणान् तु मदीयाराधनं प्रति ।
मया सञ्चोदितो यस्मात् त्वम् एव मुनिसत्तम ॥¹³⁶ [आनन्द-संहिता ४.३८]
तपोधनो भवान् एव धन्यो ऽसि भुवनत्रये ।
आत्मार्थं वा परार्थं वा नित्यनैमित्तिकादि यत् ॥ [आनन्द-संहिता ४.३९]
तत् सर्वं मत्प्रसादेन मदीयाराधनं कुरु ।¹³⁷
अथाह स ऋषिस् तस्मै प्रणम्य जगदात्मने ॥ [आनन्द-संहिता ४.४०]

आनन्द-संहितानुसारेण वैखानसानाम् अद्वारक-भगवद्-यजनेन नित्य-कर्मानुष्टान-पूर्णता

श्रीविखाना उवाच- भवतानुगृहीतो ऽहं धन्यो ऽस्मि पुरुषोत्तम ।
नातः परतरं कार्यं किम् अप्य् अन्यद् दिवौकसाम् ॥¹³⁸ [आनन्द-संहिता ४.४१]
तथापि देवदेवेश स्वकर्म मुनिभिस् सदा ।
उदयाद्यस्तपर्यन्तं क्रियते नियतात्मभिः ॥¹³⁹ [आनन्द-संहिता ४.४२]
सर्वेषाञ् च द्विजातीनां श्रुतिस्मृतिसमीरितम् ।
कर्तव्यं सततं देव स्वस्वकर्म प्रयत्नतः ॥ [आनन्द-संहिता ४.४३]

भवदाराधनं विष्णो कथं कारं करोम्य् अहम् ।
त्वत्कर्म क्रियते चेत् तु कर्मलोपो भवेन् मम ।¹⁴⁰
इत्य् उक्तो भगवान् आह मुनिना तत्त्ववेदिना ॥ [आनन्द-संहिता ४.४४]
श्रीभगवान् उवाच- विखनस् त्वं मुनिश्रेष्ठ मदाराधनकर्मणि ॥¹⁴¹ [आनन्द-संहिता ४.४५]
स्वकर्मलोपसन्त्रासव्याकुलीकृतचेतसः¹⁴² ।
तव कर्माण्य् अनूनानि सन्तु नित्यं मदाज्ञया ॥ [आनन्द-संहिता ४.४६]
त्वद्वंशजानां सर्वेषां काले वै कृतकर्मणाम् ।¹⁴³
निषेकादिश्मशानान्ताः कार्याः मन्त्रसमन्विताः ॥¹⁴⁴ [आनन्द-संहिता ४.४७]
अष्टादश च कर्माणि शारीराणि प्रचक्षते ।
यज्ञाश् च विंशतिर् द्वौ च धर्मं वैष्णवम् उत्तमम् ॥ [आनन्द-संहिता ४.४८]
वेदे वैखानसे सूत्रे यो धर्मः परिकीर्तितः ।
सर्वैस् स धर्मो ऽनुष्ठेयो नात्र कार्या विचारणा ॥¹⁴⁵ [आनन्द-संहिता ४.४९]
त्वदाज्ञैव भृग्वाद्या नारायणपरायणाः ॥¹⁴⁶ [आनन्द-संहिता ४.६७च्द्]
वदन्ती परमं धर्मं वैष्णवं श्रुतिसम्मतम् ।
तद्धर्मनिरता ये तु ते वै भागवताः स्मृताः ॥ [आनन्द-संहिता ४.६८]
मत्कर्मकारिणां तेषां कर्मलोपो न विद्यते ।¹⁴⁷
तिस्रः कोट्यो मुनीनाम् तु कर्म कुर्वन्ति मे सदा ॥¹⁴⁸ [आनन्द-संहिता ४.६९]
ज्ञात्वा यजूंषि साङ्गानि मन्मतास् सर्व एव ते ।
मन्मन्त्रकल्पजातानि मत्पुराणान्य् अनुक्रमात् ॥ [आनन्द-संहिता ४.७०]
अधीत्य सर्वकर्माणि कुर्वते¹⁴⁹ ते मदर्चनम् ।
कृताधिकारिणस् ते तु कृतसम्बन्धिनो मम ॥¹⁵⁰ [आनन्द-संहिता ४.७१]
मत्प्रसादभुजस् सौम्या अतिप्रियतमा मम ।
षट्कर्मनिरतास् ते वै सात्त्विकाहारतत्पराः ॥ [आनन्द-संहिता ४.७२]
वैखानसेन सूत्रेण निषेकादिक्रियान्विताः ।

भवन्ति भावितात्मानो मत्कर्मकरणक्षमाः ॥ [आनन्द-संहिता ४.७३]
तस्माद् भागवतश्रेष्ठा भवन्त्य् अप्राकृता भुवि ।
सर्वधा “ये नखास् ते वैखानसा” इति वेदतः ॥⁶⁸ [आनन्द-संहिता ४.७४]
तस्माद् वैखानसाश् शुद्धास् सर्वकर्मसु पूजिताः ।
ततः प्राह मुनिश्रेष्ठस् तम् एवं वादिनं हरिम् ॥¹⁵¹ [आनन्द-संहिता ४.७५]
श्रीविखनाः- भगवंस् त्वत्प्रसादेन कर्म साङ्गं यथोदितम् ।
सर्वेषां मत्कुलीनानां भवत्य् एव न संशयः ॥ [आनन्द-संहिता ४.७६]

महाभारतोक्तो वैखानसानाम् उत्पत्त्यादिप्रकारः

अतो ऽत्र श्रुत्युक्तमार्गेण वैखानसानां सृष्ट्यादिकम्, अद्वारकभगवद्यजनेनैतेषां नित्यकर्मानुष्ठानपूर्णत्वं च प्रतिपादितम्¹⁵²।
अथ पञ्चमवेदत्वेन प्रसिद्धे महाभारते आनुशासनिकपर्वणि ८५तमे अध्याये भृग्वादिमहर्षीणां वैखानसानाञ् चोत्पत्तिः निरूपिता¹⁵³। यथा-
वसिष्ठ- “अपि चेदं पुरा राम श्रुतं मे ब्रह्मदर्शनम् ।
पितामहस्य यद्वृत्तं ब्रह्मणः परमात्मनः ॥ [महाभारतम् १३.८५.१]
देवस्य महतस् तात वारुणीं बिभ्रतस् तनुम् ।
ऐश्वर्ये वारुणे राम रुद्रस्येशस्य वै प्रभोः¹⁵⁴ ॥ [महाभारतम् १३.८५.२]
आजग्मुर् मुनयः सर्वे देवाश् चाग्निपुरोगमाः ।
यज्ञाङ्गानि च सर्वाणि वषट्कारश् च मूर्तिमान् ॥ [महाभारतम् १३.८५.३]
मूर्तिमन्ति च सामानि यजूंषि च सहस्रशः ।
ऋग्वेदश् चागमत् तत्र पदक्रमविभूषितः ॥ [महाभारतम् १३.८५.४]
लक्षणानि सुरास्तोमा निरुक्तं सुरपङ्क्तयः ।
ओङ्कारश् छन्दसां नेत्रं निग्रहप्रग्रहौ तथा ॥¹⁵⁵ [महाभारतम् १३.८५.५]
तथा वेदास् सोपनिषदो विद्यास्¹⁵⁶ सावित्र्य् अथापि च ।
भूतं भव्यं भविष्यच् च दधार शिरसा¹⁵⁷ शिवः ।
सञ्जुहावात्मनात्मानं स्वयम् एव तथा प्रभो¹⁵⁸ ॥ [महाभारतम् १३.८५.६]
यज्ञञ् च शोभयामास बहुरूपं पिनाकधृत् ॥ [महाभारतम् १३.३९५.१]

द्यैर् नभः पृथिवी¹⁵⁹ खञ् च तथा चैवैष भूपतिः ।
सर्वविघ्नेश्वरश्¹⁶⁰ श्रीमान् एष चापि विभावसुः ॥
एष ब्रह्मा शिवो रुद्रो वरुणो ऽग्निः प्रजापतिः । [महाभारतम् १३.३९५४]
कीर्त्यते भगवान् देवस् सर्वभूतपतिश् शिवः ॥ [महाभारतम् १३.३९५५]
तस्य यज्ञः पशुपतेस् तपः क्रतव एव च । [महाभारतम् १३.३९५६]
दीक्षा दीप्तव्रता देवी दिशश् च सदिगीश्वराः ॥¹⁶¹ [महाभारतम् १३.३९५७]
देवपत्न्यश् च कन्याश् च देवानां चैव मातरः ।
आजग्मुः सहितास् तत्र तदा भृगुकुलोद्वह ॥ [महाभारतम् १३.८५.७]
यज्ञं पशुपतेः प्रीता वरुणस्य महात्मनः ।
स्वयम्भुवस् तु ता दृष्ट्वा रेतः समपतद् भुवि । [महाभारतम् १३.८५.८]
तस्य शुक्रस्य निष्ष्यन्दात्¹⁶² पांसून् सङ्गृह्य भूमितः ।
प्रास्यत् पूषा कराभ्यां वै तस्मिन्न् एव हुताशने ॥ [महाभारतम् १३.८५.९]
ततस् तस्मिन् सम्प्रवृत्ते सत्रे ज्वलितपावके ।
ब्रह्मणो जुह्वतस् तत्र प्रादुर्भावो बभूव ह ॥ [महाभारतम् १३.८५.१०]
स्कन्नमात्रं च तच् छुक्रं स्रुवेण प्रतिगृह्य सः ।
आज्यवन् मन्त्रवच्¹⁶³ चापि सो ऽजुहोद् भृगुनन्दन ॥ [महाभारतम् १३.८५.११]
ततस् तु जनयामास¹⁶⁴ भूतग्रामं स वीर्यवान् ।
ततस् तु तेजसस्¹⁶⁵ तस्माज् जज्ञे लोकेषु तैजसम् ॥ [महाभारतम् १३.८५.१२]
तमसस् तामसा भावा व्यापि सत्त्वं तथोभयम् ।
स गुणस् तेजसो नित्यस् तस्य चाकाशम्¹⁶⁶ एव च ॥ [महाभारतम् १३.८५.१३]
सर्वभूतेषु च¹⁶⁷ तथा सत्त्वं तेजस् त्व् अथोत्तमम्¹⁶⁸ ।
शुक्रे हुते ऽग्नौ तस्मिंस् तु प्रादुरासंस् त्रयः प्रभो ॥ [महाभारतम् १३.८५.१४]
पुरुषा वपुषा युक्ता तैस् तैः¹⁶⁹ प्रसवजैर्¹⁷⁰ गुणैः ।
भर्जनाद् भृगुर् इत्य् एवम् अङ्गारेभ्यो ऽङ्गिराभवत् ॥¹⁷¹ [महाभारतम् १३.८५.१५]

(भृग् इत्य् एव भृगुः पूर्वम् अङ्गारेभ्यो ऽङ्गिराभवत् ॥ [महाभारतम् १३.८५.१५च्द्]
अङ्गारसंश्रयाच् चैव कविर् इत्य् अपरो ऽभवत् ।
सह ज्वालाभिर् उत्पन्नो भृगुस् तस्माद् भृगुः स्मृतः ॥ [महाभारतम् १३.८५.१६]
मरीचिभ्यो मरीचिस् तु मारीचः कश्यपो ह्य् अभूत् ।
अङ्गारेभ्यो ऽङ्गिरास् तात वालखिल्याः शिलोच्चयात्¹⁷² ।
अत्रैवात्रेति च विभो जातम् अत्रिं वदन्त्य् अपि ॥ [महाभारतम् १३.८५.१७]
तथाग्नेस् तस्य भस्मभ्यो ब्रह्मर्षिगणसम्मताः ।¹⁷³
वैखानसाः समुत्पन्नास् तपःश्रुतगुणेप्सवः ।¹⁷⁴
अश्रुतो ऽस्य समुत्पन्नाव् अश्विनौ लोकसम्मतौ ॥¹⁷⁵ [महाभारतम् १३.८५.१८]
शेषाः प्रजानां पतयः स्रोतोभ्यस् तस्य जज्ञिरे ।
ऋषयो रोमकूपेभ्यस् स्वेदाच् छन्दो बलान्मनः ॥¹⁷⁶ [महाभारतम् १३.८५.१९]
एतस्मात् कारणाद् आहुर् अग्निः सर्वाश् चअब् हिएर् तेलुगु देवताः¹⁷⁷ ।
ऋषयः श्रुतसम्पन्ना वेदप्रामाण्यदर्शनात् ॥ [महाभारतम् १३.८५.२०]
यानि दारूणि ते मासा निर्यासाः पक्षसञ्ज्ञिताः ।
अहोरात्रा मुहूर्तास् तु पित्तं ज्योतिश् च वारुणम् ॥ [महाभारतम् १३.८५.२१]
रौद्रं लोहितम् इत्य् आहुर् लोहितात् कनकं स्मृतम् ।
तन् मैत्रम् इति विज्ञेयं धूमाच् च वसवः स्मृताः ॥ [महाभारतम् १३.८५.२२]
अर्चिषो याश् च ते रुद्रास् तथादित्या महाप्रभाः ।
उद्दिष्टास् ते तथाङ्गारा ये धिष्ण्येषु दिवि स्थिताः ॥ [महाभारतम् १३.८५.२३]
आदिकर्ता¹⁷⁸ च लोकस्य तत् परं ब्रह्म तद् ध्रुवम् ।
सर्वकामदम् इत्य् आहुस् तद्रहस्यम् उवाच च ॥¹⁷⁹ [महाभारतम् १३.८५.२४]
ततो ऽब्रवीन् महादेवो वरुणः पवनात्मकः¹⁸⁰ ।
[वरुण] मम सत्रम् इदं दिव्यम् अहं गृहपतिस् त्व् इह ॥ [महाभारतम् १३.८५.२५]
त्रीणि पूर्वाण्य् अपत्यानि मम तानि न संशयः ।

इति जानीत खगमा मम यज्ञफलं हि तत् ॥ [महाभारतम् १३.८५.२६]
अग्नि- मदङ्गेभ्यः प्रसूतानि मदाश्रयकृतानि च ।
ममैव तान्य् अपत्यानि वरुणो ह्य् अवशात्मकः ॥ [महाभारतम् १३.८५.२७]
ब्रह्मा-अथाब्रवील् लोकगुरुर् ब्रह्मा लोकपितामहः ।
ममैव तान्य् अपत्यानि मम शुक्रं हुतं हि तत् ॥ [महाभारतम् १३.८५.२८]
ईश्वर- अहं कर्ता हि सत्रस्य होता शुक्रस्य चैव हि¹⁸¹ ।
यस्य बीजं फलं तस्य शुक्रं चेत् कारणं मतम् ॥ [महाभारतम् १३.८५.२९]
ततो ऽब्रुवन् देवगणाः पितामहम् उपेत्य वै ।
कृताञ्जलिपुटाः सर्वे शिरोभिर् प्रणिपत्य वै¹⁸² ॥ [महाभारतम् १३.८५.३०]
वयं च भगवन् सर्वे जगत् एतच् चराचरम्¹⁸³ ।
तवैव प्रसवं सर्वं¹⁸⁴ तस्माद् अग्निर् विभावसुः ।
वरुणश् चेश्वरो देवो लभतां कामम् ईप्सितम् ॥ [महाभारतम् १३.८५.३१]
निसर्गाद् वरुणश् चापि ब्रह्मणो यादसां पतिः ।
जग्राह वै भृगुं पूर्वम् अपत्यं सूर्यवर्चसम् ॥ [महाभारतम् १३.८५.३२]
ईश्वरो ऽङ्गिरसं चाग्नेर् अपत्यार्थे ह्य् अकल्पयत्¹⁸⁵ ।
पितामहस् त्व् अपत्यं वै कविं जग्राह धर्मतः¹⁸⁶ ॥ [महाभारतम् १३.८५.३३]
तदा स वारुणिः¹⁸⁷ ख्यातो भृगुः प्रसवकर्मकृत् ।
आग्नेयस् त्व् अङ्गिराः श्रीमान् कविर् ब्राह्यो महायाशाः ।¹⁸⁸
भार्गवाङ्गिरसौ लोके लोकसन्तान-लक्षणौ ॥ [महाभारतम् १३.८५.३४]
एते हि प्रसवास्¹⁸⁹ सर्वे प्रजानां पतयस् त्रयः ।
सर्वं सन्तानम् एतेषाम् इदम् इत्य् अवधारय ॥¹⁹⁰ [महाभारतम् १३.८५.३५]
इत्यादिना वैखानसानाम् उत्पत्त्यादिकं विशेषेण प्रतिपादितम्।
पुराणान्तरे-
यज्ञे देवस्य वितते महतो वरुणस्य ह ।
ब्रह्मणो ऽप्सरसं दृष्ट्वा रेतश् चस्कन्द कर्हिचित् ॥

तत् प्रतीक्ष्य स पर्णेन सञ्जुहाव विभाव् असौ ।
ततो ऽर्चिषो ऽभूद् भगवान् भृगुर् अङ्गारतो ऽङ्गिराः ॥
अत्रैवान्वेषणाद् अत्रिः खननाद् विखना मुनिः ।
खननं तत्त्वमीमांसेत्य् बिस् हिएर् तेलुगुआहुः केचन सूरयः ॥
अपरे निगमार्थानां खननाद् इति नश्श्रुतम् ।
ततस् तद्वंशजा विप्रा वेदवेदाङ्गवेदिनः ॥” इति।
“ये वालाः ते वालखिल्याः” इत्य् अत्र बकारस्थाने वकार¹⁹¹। ज्ञानातिशयवैभवात् कामादिदोषराहित्येन च बाला उच्यन्ते। श्रूयते हि¹⁹²: “तस्माद् ब्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेत्¹⁹³ बाल्यञ् च पाण्दित्यञ् च निर्विद्याथ मुनिः” इति।
अत्र केचिद् एवम् ऊचुः- ब्रह्मणः विधूताच् छरीरात् यन्मांसं विकीर्णम् अभवत् ततो केतवो वातरशना ऋषय उदतिष्ठन्न् इति। तद् असत्। एवम् अर्थस्वीकारे सृष्टिकारणभूतस्य ब्रह्मशरीरस्य शैथिल्यम् उक्तं स्याद् इति।
किञ् च “तस्यान्तर्मनसि कामस् समवर्तत” इत्यादिना “कामस् तदग्रे समवर्तताधि” इत्य् अन्तेन सोपपत्तिकं वर्तमानं सङ्कल्परूपं मननव्यापारम् उक्त्वा “मनसो रेतः प्रथमं यद् आसीद्” इत्य् अत्र तत्र विद्यमानस्य व्यापारस्य प्रजापतेः सृष्टिकारणत्वं रेतश् शब्देबिस् हिएर् तेलुगुनोक्त्वा “सतो बन्धुम् असति निरविन्दन्न्” इत्य् आरभ्य “य एवं वेद” इत्य् अन्तेन ब्रह्मणस् तत्कालविद्यमानमानसशक्तिमाअब् हिएर् तेलुगुत्रेण व्यष्टिसृष्टेर् अनिष्पन्नत्वम् उक्त्वा मनसो व्यष्टिकारणलाभाय “स तपो ऽतप्यत” इति भगवदुपासनम् अकरोद्” इत्य् उक्तम्। अयम् एवार्थः “ॐ इत्य् एकाक्षरं ब्रह्मे"त्यादिना ब्रह्माण्डे ऽप्य् उक्तम्।¹⁹⁴

भृग्वादीनां भगवन्मानसपुत्रत्वम्

भगवन्मानसपुत्रा भृग्वादय इति भगवतैवोक्तम्-
“महर्षयस् सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस् तथा ।
मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः ॥” [महाभारतम् ६.३२.६]

भृग्वादीनां वैखानसवंशकर्तृत्वम्

भृग्वादय एव वैखानसानां वंशकर्तारः इति भारते ऽप्य् उक्तम्।

यथा शान्तिपर्वणि-
“भृग्वङ्गिरोमरीच्यत्रि पुलस्त्यपुलहाः क्रतुः¹⁹⁵ । [महाभारतम् १३, अप्प्। ७.४९]
तथा वसिष्ठो दक्षश् च नव स्वायम्भुवा द्विजाः ॥¹⁹⁶
एते वैखानसानान् तु ऋषीणां भावितात्मनाम् ।
वंशकर्तार उच्यन्ते सात्त्विकाहारभोजिनाम् ॥” इति [महाभारतम् ]
तस्माद् भगवता नारायणेन ब्रह्मणा च सृष्टानां भृग्वादीनाम् ऋषीणां तद्वंशजानां च निषेकादिक्रियावताम् अद्वारकभगवद्यजनाधिकारवताम् एव लोके वैखानसा इति प्रसिद्धिः।

चतुर्मुखसृष्टानां सर्वेषां मनुष्याणां वैखानसत्वं समानम् इत्य् आक्षेपस्य परिहारः

ननु ब्रह्मणा सृष्टानां सर्वेषाम् अपि मनुष्यानां वैखानसत्वं समानम्।
कथम् एतेष्व् एव व्यवह्रियते इति चेत् सत्यम्। नामरूबिस् हिएर् तेलुगुपकृत्यविभागादिकं वेदशब्देभ्य एव ब्रह्मणा कृतम् इति श्रूयते। “वेदेन नामरूपे व्याकरोत् सतासती¹⁹⁷ प्रजापतिर्” इति।
तथा भारते- “अनादिनिधना ह्य् एषा वागुद्सृष्टा स्वयम्भुवा ॥¹⁹⁸ [महाभारतम् १२.२२४.५५च्द्]
आदौ वेदमयी दिव्या यतस् सर्वाः प्रसूतयः ॥¹⁹⁹” इति [महाभारतम् १२.६७१.१]
श्रीविष्णुपुराणे- “नाम रुपञ् च भूतानां कृत्यानाञ् च प्रअब् हिएर् तेलुगुपञ्चनम् ।
वेदशब्देभ्य एवादौ देवादीनां चकार सः ॥” इति। [विष्णु-पुराणम् १.५.६३]
मनु- “सर्वेषाञ् च स नामानि कर्माणि च पृथक् पृथक् ।
वेदशब्देभ्य एवादौ पृथक् संस्थाश् च निर्ममे ॥” [मनु-स्मृतिः १.२१]
इति च नामरूपविभागस्य श्रुतिस्मृतिषु प्रतिपादितत्वात् ब्रह्मणा तादृशश्रुतिस्मृत्यनुसारेण सृष्टानाम् एव वैखानसत्वव्यवहारः। नान्येषाम्।
किञ्च एकस्मिन् परमपुरुषे मुखादिषु जातानां यथा ब्राह्मणादिव्यवहारः यथा विश्वामित्र भारद्वाजादि गोत्रेषूत्पन्नानाम् एकसूत्रनिष्ठत्वं विना अनेकसूत्रानुसारित्वम्, यथा च कुमुदकह्लारादिषु “पङ्के जायत” इति व्युत्पत्त्या पङ्कजत्वे समानो ऽपि योगरूढिभ्यां पङ्कजत्वं तामरस एव वर्तते तथैव वैखानसत्वम् अपि। तथोक्तम्-
“कल्पे कल्पे क्षयोत्पत्त्या ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ।
श्रुतिस्मृतिसदाचार- निर्णेतारस् तु सर्वदा ॥

न काश्चिद् वेदकर्ता ऽस्ति वेदवक्ता चतुर्मुखः ।
तथैव धर्मं स्मरति मनुः कल्पान्तरान्तरे ॥”

तृतीयाश्रमनिष्ठानां न नैसर्गिकं वैखानसत्वम्

ननु- “ब्रह्मचारी गृहस्थश् च भिक्षुर् वैखानसस् तथा”²⁰⁰ इति तत्र तत्र तृतीयाश्रमनिष्ठानाम् एव वैखानसत्वावगमात् त एव वैखानसशब्दवाच्याः किं न स्युर् इति चेत् न। श्रुतिस्मृतिपुराणादिषु उक्तप्रकारेण ब्रह्मणा सृष्टानाम् एव वैखानसत्वावगमात् तेषाम् एव तत्र तत्रोत्कृष्टत्वप्रतिपादनाच् च।²⁰¹

वैखानसानां ब्रह्मसभाप्रवेशः

तथा हि- श्रुताव् एव वैखानसानाम् उत्पत्तिः श्रूयते। “ये नखाः ते वैखानसाः”²⁰² इति। छन्दोग्यब्राह्मणे- “वैखानसा वा ऋषय इन्द्रस्य प्रिया आसन्²⁰³”
“पौरुहन् महं भवति। पुरुहान्नादो वा एतेन वैखानसो ऽञ्जसा स्वर्गं लोकम् अपश्यत्” इति। अत्र इन्द्रशब्देन परमात्मा नारायण उच्यते। “स ब्रह्मा स शिवस्सेन्द्रस्सो ऽक्षरः परमस् स्वराट्” इत्यादि श्रुतिभ्यः।²⁰⁴
“आश्वत्थः कपिला गावस् तुलसी विखनास् तथा ।²⁰⁵
चत्वारो मत्प्रिया राजंस् तेषां वैखानसो वरः ॥²⁰⁶” [आनन्द-संहिता १९.१०]
इत्य् उपब्रह्मणात्। ब्रह्मसूत्रे इन्द्रप्राणाधिकरणे तथा निर्णयाच् च।²⁰⁷
आनुशासनिके- “तथाग्नेस् तस्य भस्मभ्यो²⁰⁸ ब्रह्मर्षिगणसमिन्ताः²⁰⁹ ।
वैखानसास् समुत्पन्नास् तपश्श्रुतगुणेप्सवः॥²¹⁰” [महाभारतम् १३.८५.१८]
इति वैखानसनाम्नैवोत्पत्तिप्रतिपादनात्।²¹¹
तथा किष्किन्धाकाण्डे-
“शृङ्गं सौमनसं नाम जातरूपमयं ध्रुवम् ॥ [रा।म् ४.३९.५१च्द्]
तत्र पूर्वं पदं कृत्वा पुरा विष्णुस् त्रिविक्रमे ।
द्वितीयं शिखरे रौद्रं²¹² चकार पुरुषोत्तमः ॥ [रा।म् ४.३९.५२]
तदुत्तरे प्रतिक्रम्य²¹³ जम्बूद्वीपं दिवाकरः ।
दृश्यो भवति भूयिष्ठं शिखरं तन् महोच्छ्रयम् ॥ [रा।म् ४.३९.५३]
तत्र वैखानसा नाम वालखिल्या महर्षयः ।
प्रकाशमाना दृश्यन्ते सूर्यवर्णास् तपस्विनः ॥” इति [राम् ४.३९.५४]

तत्रैव चत्वारिंशे ऽध्याये-
मैनाकश् च²¹⁴ विचेतव्यस् ससानुप्रस्थकन्दरः ।
स्त्रीणाम् अश्वमुखीनाञ् च निकेतास् तत्र तत्र तु ॥ [रा।म् ४.४२.३०]
तं देशं समतिक्रम्य आश्रमं सिद्धसेवितम् ।
सिद्धा वैखानसास् तत्र वालखिल्याश् च तापसाः ॥ [रा।म् ४.४२.३१]
वन्द्यास् ते तु तपस्सिद्धास् तपसा वीतकल्मषाः ।
प्रष्टव्या चापि सीतायाः प्रवृत्तिर् विनायान्वितः²¹⁵ ॥ [रा।म् ४.४२.३२]
हेमपुष्करसञ्छन्नं तत्र वैखानसं सरः ।” [राम् ४.४२.३३अब्]
इति च वानप्रस्थपरत्वं विना “वैखानसा वालखिल्या” इति वालखिल्यसमानतया पृथग् वंशत्वेन कीर्तनात्।
तथा श्रीविष्णुपुराणे - द्वितींयांशे नवमे ऽध्याये-
“ततः प्रयाति भगवान् ब्राह्मणैर् अभिरक्षितः ।
वालखिल्यादिभिश् चैव प्रभुर् वैखानसैर् अपि ॥ [विष्णु-पुराणम् २.८.५८]
महात्माभिर् महात्मा वै जगतां पालनोद्यतः ॥” इति [विष्णु-पुराणम् ]
तथा सभापर्वणि-
पितामहस्य भवनं जग्मुश् च कृपयान्विताः ॥²¹⁶ [महाभारतम् १.२०३.२च्द्]
ततो ददृशुर् आत्मानं सह देवैः पितामहम् ।
सिद्धैर् महर्षिभिश् चैव समन्तात् परिवारितम् ॥²¹⁷ [महाभारतम् १.२०३.३]
तत्र विष्णुर् महादेवस् तत्राग्निर् वायुना सह ।
चन्द्रादित्यौ च धर्मश् च परमेष्ठी तथा बुधाः ॥²¹⁸ [महाभारतम् १.२०३.४]
वैखानसा वालखिल्यास् सोमपाश् च मरीचिपाः ।
अजाश् चैवाजमीढाश् च तेजोगर्भास् तपस्विनः ।
ऋषयस् सर्व एवेति पितामहम् उपासते ॥²¹⁹” [महाभारतम् १.२०३.५]
इति च वैखानसानां ब्रह्मसभाप्रवेशवर्णनात्। तस्य च तृतीयाश्रमनिष्ठेष्व् असम्भवात्।

वानप्रस्थानां श्रौतकर्मनिषेधः

आनुशासनिके

“शृणु राजन् वसिष्ठस्य मुख्यं कर्म यशस्विनः । [महाभारतम् १३.१४०.१५च्द्]
वैखानसविधानेन गङ्गातीरं समाश्रिताः ॥ [महाभारतम् १३.१४०.६४७*।१]
आदित्यास् सत्रमीहन्ति सरो वैखानसं प्रति²²⁰ ॥”

इति [महाभारतम् १३.१४०.१६]
अत्र वानप्रस्थविधौ सत्रयागक्रमविधानाभावात् वानप्रस्थाश्रमप्रविष्ठानां तेन शारीरेण पुनर् अपि देवत्वयोग्यता ऽसम्भवाच् च वैखानसविधानेनेति वैखानसपदेन वानप्रस्थानां गृहीतुम् अशक्यत्वात्।
किञ्च श्रीभागवते एकादशस्कन्धे-
“वन्यैश् चरुपुरोडाशैर् निर्वपेत् कालचोदिताम् ।
न तु श्रौतेन विधिना मां यजेत वनाश्रमी ॥²²¹” [भागवतपुराणम् ११.१८.७]
इति वानप्रस्थानां शरुतविधिनिषेधप्रतिपादनात्।

भगवदर्चनक्रमः

तथा वृद्धमनौ- “वेदान्तवेदिभिर् विप्रैस् तद्वैखानससूत्रिभिः ।
याजयेद् यज्ञपुरुषं विष्णुं राजा जगद्धितः ॥” इति

वैखानसपाञ्चरात्रिकयोः चतुर्मूर्तिषु सञ्ज्ञायां वैषम्यम्

तथा आश्वमेधिके-
युधिष्ठिरः- “कथं त्वम् अर्चनीयो ऽसि मूर्तयः कीदृशाश् च ते²²² । [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६५२]
वैखानसाः कथं ब्रूयुः कथं वा पाञ्चरात्रिकाः ॥ [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६५३]
श्रीभगवान्- “शृणु पाण्डव तत्सर्वम् अर्चनाक्रमम् आत्मनः । [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६५४]
स्थण्डिले पद्मकं कृत्वा साष्टपत्रं²²³ सकर्णिकम् ॥ [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६५५]
अष्टाक्षरविधानेन अथवा द्वादशाक्षरैः²²⁴ । [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६५६]
वैदिकैर् अथवा मन्त्रैर् मम सूक्तेन वा पुनः ॥ [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६५७]
स्थितं मां मन्त्रतस् तस्मिन् अर्चयेत् सुसमहितः²²⁵ । [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६५८]
विष्णुञ् च पुरुषं सत्यम्²²⁶ अच्युतञ् च युधिष्ठिर²²⁷ ॥ [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६५९]
अनिरुद्धञ् च मां प्राहुर् वैखानसविदो जनाः । [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६६०]
अन्ये त्व् एवं विजानान्ति मां राजन् पाञ्चरात्रिकाः²²⁸ ॥ [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६६१]

वासुदेवञ् च राजेन्द्र सङ्कर्षणम् अथापि वा । [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६६२]
प्रद्युम्नञ् चानिरुद्धञ् च चतुर्मूर्तिं प्रचक्षते ॥²²⁹ [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६६३]
एताश् चान्याश् च राजेन्द्र सञ्ज्ञाभेदेन मूर्तयः । [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६६४]
विद्ध्य् अनर्थान्तरा एव माम् एवञ् चार्चयेद् बुधः ॥²³⁰” इति [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६६५]
तथा पाञ्चरात्रे पौष्करसंहितायाम्-
“विप्रा वैखानसाख्या ये ते भक्तास् तत्त्वम् उच्यते ॥²³¹ [पौष्करसंहिता ३६.२६०च्द्]
एकन्तिनस्²³² सुसत्त्वस्था देहान्तं नान्ययाजिनः ।
कर्तव्यम् इति देवेशं संयजन्ते फलं विना ॥”²³³ इति [पौष्करसंहिता ३६.२६१]

शुद्ध,वैदिक,तान्त्रिकभेदेन पूजात्रैविध्यम्

तथा तत्रैव तन्त्रभेदनिर्णये-
“शुद्धञ् च वैदिकञ् चेति तान्त्रिकञ् च त्रिधा भवेत् ।
पाञ्चरात्रेण पूजा तु शुद्धं विष्णोर् इति स्मृतम् ॥ [पौष्करसंहिता ]

वैखानसपूजायाः वैदिकत्वम्

वैखानसेन सूत्रेण पूजयेद् विष्णुम् अव्ययम् ।
वैदिकं तद् इति प्रोक्तं द्विजातीनां प्रशस्यते ॥” इति [पौष्करसंहिता ]
तथा विष्णुस्मृतौ-
“पौरुषं सूक्तम् आस्थाय ये यजन्ति द्विजोत्तमाः ।
संहिताजपमास्थाय ते मां प्राप्स्यन्ति वै द्विजाः ॥
अलाभे वेदमन्त्राणां पाञ्चरात्रोदितेन वा ॥” इति
तथा सङ्कर्षणसंहितायाम्-
“पूजयेत् पञ्चरात्रैस् तु मन्त्रैर् मोक्षफलप्रदैः ।
वैखानसोक्तैर् दिव्यैर् वा मन्त्रैस् सर्वार्थसिद्धये ॥” इति [सङ्कर्षणसंहिता]
तथा शिल्पे हरिहरादीनां स्थाननिर्णये-
“सहस्रविप्रावासेषु शतविप्राधिकेषु च ।
पञ्चमूर्तिविधानेन मध्ये विष्णुं समर्चयेत् ॥
तद्वास्त्वङ्गालये विष्णुं तान्त्रिकेण न चार्चयेत् ।
अर्चयेद् वैदिकोक्तेन वैखानसविधानतः ॥” इति

वैष्णवसमयस्य त्रैविध्यम्

तथा ज्यौतिषे हयग्रीवसंहितायाम्-
“श्रीशास्त्रेणैव कर्तव्यं ग्राममध्यालयार्चनम् ।
पाञ्चरात्रविधानेन नाचरेद् इति शासनम् ॥” इति [हयग्रीवसंहिता]
तथा शैवे च सुप्रभेदे-
“सहस्रभूसुराद् ऊर्ध्वे ग्रामे ब्रह्माङ्कणे ऽपि च ।
वैखानसेन सूत्रेण निषेकादिसुसंस्कृतैः ॥²³⁴ [सुप्रभेदागमः ]
भार्गवादिमहातन्त्रमन्त्रभेदविचक्षणैः ।
अनुद्धृतैर् मन्त्रगणैर् वेदवेदान्तसम्भवैः ॥²³⁵ [सुप्रभेदागमः ]
क्रमाध्ययनसम्पन्नैस् साङ्गोपाङ्गैश् च संस्कृतैः ।
पञ्चमूर्तिप्रकारेण प्रतिष्ठाप्यार्चयेद् धरिम् ॥ [सुप्रभेद्।आ ]
वैदिकं तद् इति प्रोक्तं राजराष्ट्रविवर्धनम् ॥²³⁶” इति। [सुप्रबेधा ]
तथा कारणे ग्रामविन्यासविधौ-
“ब्रह्मांशं तु चतुर्भागं कृत्वा वायव्यभागतः ।
पञ्चमूर्तिक्रमेणैव विष्णुं संस्थाप्य पूजयेत् ॥” इति [सुप्रभेदागमः ]
तथा भीमसंहितायाम् समयभेदोपन्यासावसरे-
“शैवम् एवं समाख्यातं वैष्णवन् त्व् अधुनोच्यते ।
वैष्णवञ् च त्रिधा प्रोक्तं तथा समयभेदवत् ॥ [भीमसंहिता]
पाञ्चरात्रं भागवतं तथा वैखानसं मतम् ।
शुद्धं मिश्रं तथा सौम्यं यथा सङ्ख्यक्रमेण तु ॥ [भीमसंहिता]
वैदिकाचारबाह्यं यत् तद्रौद्रम् इति कीर्तितम् ।
वैदिकाचारसम्बन्धात् सौम्यं श्रेष्ठम् उदाहृतम् ॥ [भीमसंहिता]
ग्रामादीनां समीपे तु मिश्रोक्तं स्थापयेद् बुधः ।
अब्धिनद्यादितीरेषु²³⁷ शुद्धोक्तं स्थापयेत् तथा ॥ [भीमसंहिता]
विप्रावासेषु सर्वेषु सौम्योक्तेनैव कारयेत् ॥” इति [भीमसंहिता]

तथा गारुडे- “अध्वर्युभिर् विप्रवरैर् मते विखनसस् स्थितैः ।
तत्राराधनम् ईहस्व विष्णोर् अमिततेजसः ॥” इति [गरुडपुराणम् ]

श्रीरङ्गे वैखानसार्चनम्

तथा तत्रैव श्रीरङ्गमाहात्म्ये-
“ब्रह्मा ऽपि दिव्यहंसेन सितमेघोपमेन च ।
पृष्ठतो ऽनुययौ विष्णुं वस्त्रेणाच्छाद्य²³⁸ चाननम् ॥ [गरुडपुराणम् ]
तत्रार्चको महाभागो भगवान् विखनास् तथा²³⁹ ।
ददौ प्रसादं देवानां रङ्गनाथाभ्यनुज्ञया ॥²⁴⁰” इति [गरुडपुराणम् ]
तथा उपरिचरवसुचरिते-
“वैखानसानां वचनैर् जपहोमार्चनादिभिः ।
यजेद् धरिं सुरपतिं भूमेर् विवरगो ऽपि सन् ॥” इति [गरुडपुराणम् ]

वृषगिरौ वैखानसार्चनम्

तथा वृषगिरिमाहात्म्ये-
“अन्तःप्रविश्य मुनयस् सह वैखानसैर् द्विजैर् ।
प्रणमन्त्य् अन्वहं देवं नारायणम् अनामयम् ॥” इति [गरुडपुराणम् ]
तथा आग्नेयपुराणे फुल्लारण्यमाहात्म्ये-
“फुल्लशिष्यास् तु यक्षास् ते पूजयन्ति युगे युगे ।
वैखानसेन विधिना यथा फुल्लमुखाच् च्युतम् ॥ [अग्निपुराणम् ]
मानुषाः पूजयन्तीह वैखानसमते स्थिताः ॥” इति [अग्निपुराणम् ]
तथा ब्रह्मकैवर्ते पुष्करतीर्थवैभववर्णने-
“निम्नगानां यथा गङ्गा देवानां भगवान् हरिः ।
वर्णानां ब्राह्मणाश् श्रेष्ठा आश्रमाणां यतिर् यथा ॥ [ब्रह्म-कैवर्त-पुराणम् ]
श्रुतीनाम् आदिभूतानाम् आदिर् एकायनी यथा ।
व्यूहानाम् आदिभूतस् तु वासुदेवो यथा वरः ।
त्रिमूर्तीनां यथा विष्णुश् शिवानान् तु सदाशिवः ॥²⁴¹ [ब्रह्म-कैवर्त-पुराणम् ]

विप्रेषु वैखानसानाम्, सूत्रेषु वैखानससूत्रस्य च श्रेष्ठ्यम्

धर्माणां वैष्णवो धर्मः स्मृतीनां मानवी स्मृतिः ।
विप्राणां वेदविदुषां यथा वैखानसो वरः ॥²⁴² [ब्रह्म-कैवर्त-पुराणम् ]

सूत्राणां तत्प्रणीतन् तु यथा श्रेष्ठतमं स्मृतम् ।
तथैव पुष्करो राजंस् तीर्थानाम् उत्तमोत्तमः ॥²⁴³” [ब्रह्म-कैवर्त-पुराणम् ]
इति च प्रतिपादनात् ईदृशानां वैखानसानाम् एव श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणादिषु चतुर्मुखात् सामान्यत्वेन विना सर्वोत्कृष्टत्वेनोत्पत्तिश्रवणात् ब्रह्मसभाप्रवेशसूर्यपथाद्याश्रयणादिप्रतिपादनाच् च वैखानसा न तृतीयाश्रमनिष्ठाः, न वा ब्रह्मणा सामान्यतः सृष्टा भवितुम् अर्हन्ति।

जम्बुद्वीपे भारतवर्शस्य श्रेष्ठ्यम्

श्रीविष्णुपुराणे- “अत्रापि भारतं श्रेष्ठं जम्बूद्वीपे महामुने ।
यतो हि कर्मभूर् एषा ह्य् अतो ऽन्या भोगभूमयः ॥ [विष्णु-पुराणम् २.२.२२]
कृतं त्रेता द्वापरञ् च कलिश्चान्यत्र न क्वचित् ।
तपस् तप्यन्ति यतयो जुह्वते चात्र यज्वनः ॥ [विष्णु-पुराणम् ]
दानानि चात्र दीयन्ते परलोकार्थम् आदरात् ।
पुरुषैर् यज्ञपुरुषो जम्बूद्वीपे सदेज्यते ॥ [विष्णु-पुराणम् ]
यज्ञैर् यज्ञमयो विष्णुर् अन्यद्वीपेषु चान्यथा ॥ [विष्णु-पुराणम् ]
अत्र जन्मसहस्राणां सहस्रैर् अपि सत्तम ।
कदाचिल्लभते जन्तुर् मानुष्यं पुण्यसञ्चयात् ॥” [विष्णु-पुराणम् २.२.२३]
इति भारतखण्डव्यतिरिक्तस्थलेषु ब्रह्मचर्याद्याश्रमादिव्यवस्थाव्यवहाराद्यभवात् पाञ्चरात्रशिल्पज्यौतिषादिषु एषाम् अद्वारकभगवद्यजनाधिकारित्वपरमवैदिकपरमैकान्तित्वादेः प्रतिपादनाङ् च एष्व् एव वैखानसत्वं नैसर्गिकम्। वानप्रस्थेषु वैखानसत्वं न नैसर्गिकम्।
किन्तु तेषां सूत्रान्तरेष्व् अनुक्तानां वानप्रस्थाश्रमस्वीकारप्रयोगश्रामणकाग्निकुण्डविधानादीनां विखनस् सूत्रे प्रतिपादितानां तत्सूत्रोक्तप्रकारेण वानप्रस्थाश्रमस्वीकारादिनैव वैखानसत्वसिद्धिर् इति।
इदम् एवाह बौधायनः-

वानप्रस्थानां मुख्यवृत्त्या वैखानसशब्दवाच्यत्वाभावः

“वानप्रस्थो वैखानसशास्त्रसमुदाचारो वने मूलफलाशी तपश्शीलस् सवनेषूदकम् उपस्पृशन् श्रामणकेनाग्निम् आधायाग्राम्यभोजी देवपितृमनुष्यभूतर्षिपूजकः सर्वातिथिः प्रतिषिद्धवर्जं भैक्षम् अप्य् उपयुञ्जीत। न फालकृष्टम् अधितिष्ठेत् ग्रामं वा न प्रविशेत्”²⁴⁴ इति।

मनुः- “अतः परं प्रवक्ष्यामि धर्मं वैखानसाश्रयम् ॥”²⁴⁵ इत्य् आरभ्य
“पुष्पमूलफलैर् वापि केवलैर् वर्तयेत् सदा ।
कालपक्वैस् स्वयं शीर्णैर् वैखानसमते स्थितः ॥”²⁴⁶ इति [मनु-स्मृतिः ६.२१]
हारीत- “वानप्रस्थो ग्राम्या ओषधीः परिवर्जयेत्। त्रेताग्नीनां स्थाने श्रामणकं वाग्निम् आधाय वल्कलशाणचर्मकुशमुञ्जादिवल्कलं वा वसानो वैखानसप्रोक्तेन विधिना वानप्रस्थो भवति। अनुज्ञायिको ऽनुप्रस्थायिक” इति।
यम- “श्रामणकेन विधानेन सायं प्रातर् उपस्पृशेद्” इति।
शङ्खलिखितौ- “श्रामणकेनाग्निम् आधाय काले कुरुविन्दवेणुश्यामाकनीवारादिभिर् वर्तयेद्”²⁴⁷ इति।
वसिष्ठो ऽपि- “श्रामणकेनाग्निम् आधायाहिताग्निर् वृक्षमूलिक” इति।
अस्य यज्ञस्वामिव्याख्याने-
“श्रामणकं नाम वैखानसशास्त्रम्। तदुक्तेन विधिनाग्निम् आधाय” इति।
शुकानुशासने व्यासो ऽपि-
“मूलैर् एके फलैर् एके पुष्पैर् एके दृढव्रताः । [महाभारतम् १२.२३६.१३च्द्]
वर्तयन्ति यथान्यायं वैखानसमते स्थिताः ॥²⁴⁸” इति [महाभारतम् १२.२३६.१४अब्]
स्मृत्यन्तरम् अपि- “यस्मिन्न् एव तु सम्प्रोक्तं सूत्रे विखनसा परम् ।
वनस्थानान् तु सर्वेषां विधिश्रामणकाभिधः ॥²⁴⁹
वानप्रस्थास् ततस् सर्वे ये द्विजास् त्व् अन्यसूत्रिणः ।
तत्सूत्रविध्यनुष्ठानात् स्मृता वैखानसास् तु ते ॥²⁵⁰” इति च वर्णयन्ति।²⁵¹ [आनन्द-संहिता ११.४]
अतश् च वानप्रस्था मुख्यत्वेन वैखानसशब्दवाच्या न भवन्ति।²⁵²
आनुशासनिके च-
“तं पतन्तम् अभिप्रेक्ष्य²⁵³ प्रेक्ष्य च र्षिगणानथ । [महाभारतम् १३, अप्प्। १अ।३१३]
आसीनान²⁵⁴ वसुभिस् सार्धं सत्रेण जगतीपतेः ॥ [महाभारतम् १३, अप्प्। १अ।३१४]

वैखानसानाम् एतेषां²⁵⁵ वालखिल्यगणान् अपि । [महाभारतम् १३, अप्प्। १अ।३१५]
तस्य भीराविशत्तत्र पतगेन्द्रस्य भारत ॥ [महाभारतम् १३, अप्प्। १अ।३१६]
तुण्डेन गृह्य तां शाखाम् उत्पपात खगेश्वरः ॥” इति [महाभारतम् १३, अप्प्। १अ।३१८]
तत्रैवोमामहेश्वरसंवादे-
“वैखानसानां वै धर्मं श्रोतुम् इच्छामि धर्मतः ॥²⁵⁶ इत्य् आरभ्य
तेषु वैखानसा नाम वानप्रस्थाश् शुभेक्षणे । [महाभारतम् १३, अप्प्। १५.७०२]
तीव्रेण तपसा युक्ता²⁵⁷ दीप्तिमन्तस् सुतेजसः ॥” इति [महाभारतम् १३, अप्प्। १५.७०३]
हरिवंशे च अक्रूरागमनसमये-
“शकपोत्राव्यया? मोदे प्रदोषे ऽभ्याशतस्²⁵⁸ करे ।²⁵⁹ [हरिवंशः ६८.४]
किञ्चिद् अभ्युदिते सोमे शातितेषु तमस् सु च ॥²⁶⁰ [हरिवंशः ६८.९]
वन्यैर् वैखानसैर् मन्त्रैः हूयमाने हुताशने ॥” इति। [हरिवंशः ६८.५च्द्]
पाद्मे च- “ब्राह्मणं वृद्धहारीतं वैखानसमते स्थितम् ॥” इति च वर्णनात्²⁶¹ [पद्मप् ]
वानप्रस्थस्य श्रौतविषये पृथक्त्वेन मन्त्रप्रतिपादनाभावाच् च बोधायनादिभिर् उक्तप्रकारेण²⁶² वानप्रस्थस्य वैखानसत्वं वैखानससूत्रोक्तवानप्रस्थाश्रमस्वीकाराद् एवेत्य् अवगन्तव्यम्।²⁶³ एतावता विखनश् शब्दार्थो निर्णीतः।²⁶⁴
(आद्यहेतुनिरूपणप्रकारः)

वैखानससूत्रशास्त्रयोर् विखनसा प्रणीतत्वम्

²⁶⁵अथ वैखानससूत्रशास्त्रयोः²⁶⁶ अखिलजगत्कारणभूतेन विखनसा प्रणीतत्वम् उपपाद्यते।
विष्णुधर्मे- “कथयामि यथापूर्वं मत्पित्रा कथितं मम ।
तस्यापि किल तत्पित्रा तस्मै चाह किलोशनाः ॥²⁶⁷ [विष्णुधर्मः १.३८]

तेनापि भृगुम् आराध्य प्राप्तम्²⁶⁸ आराधनं हरेः ।
सकाशाद् ब्रह्मणः प्राप्तं²⁶⁹ भृगुणापि महात्मना ॥ [विष्णुद्।ह् १.३९]
प्राप्तं सकाशाद् देवस्य ब्रह्मणो ऽव्यक्तजन्मनः ॥” इति। [विष्णुधर्मः १.४०अब्]

वैखानसमार्गस्य उपदेशपरमम्परा

हारीतस्मृतौ- “पूर्वं विखनसो²⁷⁰ विष्णुः प्रोक्तवान् स्वयम् अच्युतः ।
भृगोः प्रोक्तं विखनसा भृगुणा च ममेरितम् ॥” इति

पाञ्चरात्रागमोत्पत्त्यादिप्रकारः

गारुडे- “पुरा चतुर्मुखादेशाच् चत्वारो मुनयो ऽमलाः ।
प्रणीय वैष्णवं शास्त्रं भूमाव् अभ्यर्चयन् नृप ॥ [गरुडपुराणम् ]
मरीचिर् मन्दरे विष्णुम् अर्चयमास केशवम् ।
आदेशाद् ब्रह्मणो विष्णुं श्रीनिवासे ऽत्रिर् अर्चयेत् ॥ [गरुडपुराणम् ]
कश्यपो विष्ण्वधिष्ठाने शुभक्षेत्रे भृगुर् मुनिः ।
गङ्गाया दक्षिणे तीरे सीम्नि तस्यान्तिके ऽपि च ॥²⁷¹ [गरुडपुराणम् ]
तत्सन्धौ शुचिषण्णामा²⁷² भृगुणा स्थापितो हरिः ॥” इति चोक्तम् [गरुडपुराणम् ]
पाञ्चरात्रे- “आद्ये कलियुगे प्राप्ते सोमकेन हृता त्रयी ।
अवैदिकेषु लोकेषु दैवतेषु मुनिष्व् अपि ॥
भगवन्तं समासाद्य नारायणम् अनामयम् ।
अनन्तो गरुडश् चैव विष्वक्सेणः पितामहः ॥
शङ्करश् चैव पञ्चैते पप्रच्छुः शरणं गताः ।
क्षणम् अप्य् अच्युतस्यार्चां त्यक्तुम् एव न शक्नुमः ॥
अवैदिकेषु लोकेषु किं कुर्मश् चलमानसाः ।
तस्माद् उपायं लक्ष्मीश वदास्माकं चिरन्तन²⁷³ ॥
इत्य् उक्तस् स हरिस् तेभ्यः²⁷⁴ पञ्चरात्रविधिं क्रमात् ।
एकैकरात्रम् एकस्मै तन्त्रं समुपदिष्टवान् ॥
पञ्चलक्षप्रमाणेन पञ्चरात्रं प्रपञ्चितम् ॥” इत्य् उपक्रम्य
“प्रथमं ब्रह्मरात्रन् तु द्वितीयं रुद्ररात्रकम् ।
तृतीयम् इन्द्ररात्रं यच्²⁷⁵ चतुर्थं ग्रहरात्रकम् ॥

पञ्चमं मुनिरात्रन् तु पञ्चरात्रं विधीयते ।
रात्रिभिः पञ्चभिः प्रोक्तं श्रुतं शिष्यैश् च पञ्चभिः ॥
तस्मात् तत् पञ्चरात्राख्यां लब्ध्वा तिष्ठति भूतले ॥”
इत्य् अन्तेन²⁷⁶ पाञ्चरात्रस्योत्पत्त्यादिकं निरूप्य परमवैदिकस्य श्रीवैखानसस्योत्पत्त्यादिकं प्रतिपाद्यते।²⁷⁷

वैखानसशास्त्रोत्पत्त्यादिप्रकारः

अथ मत्स्याकृतिः श्रीशः प्रविश्याम्बुधिमध्यमम् ।
निर्मथ्य सोमकं वेदान् अदात् पङ्कजयोनये ॥
तादृशं पुण्डरीकाक्षं स्तोत्रैस् सन्तोष्य पद्मभूः ।
उवाच वचनं प्रेम्णा दण्डवत् प्रणिपत्य च ॥
तान्त्रिकेण त्वया प्रोक्तं मार्गेण भवद् अर्चनम्²⁷⁸ ।
न प्रसीदति तेनास्मन् मनः कमललोचन ॥
वैदिकेन त्वद् अर्चां मे यथापूर्वं वदाच्युत ।
इत्य् उक्तो भगवान् देवः शास्त्रं श्रुतिपथागतम् ॥
सहस्रकोटिभिः श्लोकैस् सङ्ख्यातं बहुविस्तरम् ।
सूत्रमूलम् अनाद्यन्तं कल्पे कल्पे समाश्रितम् ॥
उवाच जगतां प्रीत्यै यज्ञानां पूरणाय च ।
मूलं सर्वागमानाञ् च पुराणानां तथैव च ॥
स्मृतीनां सर्वसूत्राणां प्रत्यङ्गोपाङ्गशोभिनाम् ।
वेदाश् च विखनश्शास्त्रं प्रमाणम् इति चेरयन् ॥
यथा वैखानसं पूर्वे ऽहन् सामभवतीति²⁷⁹ च ।
ये नखा भुवि सञ्जातास् ते वै वैखानसा इति ॥
श्रुत्युक्तं तद् इदं शास्त्रं वैखानसमहार्णवम् ।
इत्य् उक्त्वा भगवान् आद्यस् तत्रैवान्तरधीयत ॥
ततः परं चतुर्वक्त्रो जटाकाषायदण्डभृत् ।
नैमिशारण्यम् आसाद्य द्विजसङ्घनिषेवितम्²⁸⁰ ॥

तपस् तप्त्वा चिरं कालं ध्यायंस् तेजस् तु वैष्णवम् ।
पश्चाद् अपश्यद् विष्णूक्तम् आगमं विस्तरात् तदा ॥
सश्रौतञ् च सगृह्यञ्²⁸¹ च वेदमन्त्रैर् अभिष्टुतम् ।
सङ्क्षिप्य सारम् आदाय शाणोल्लिखितरत्नवत् ॥
धाता विखनसो नाम²⁸² मरीच्यादिसुतान् मुनीन् ।
अबोधयद् इदं शास्त्रं सार्धकोटिप्रमाणतः²⁸³ ॥
कल्पे कल्पे पुरा विष्णुर् उद्भूतः पूर्ववत् सदा ।
तस्माद् वैदिकम् आचारं यः कर्तुं भुवि वाञ्छति ॥
तस्येदं शास्त्रम् इत्य् उक्तं नेतरेषाभितीरितम् ॥”

वैखानससूत्रस्य तत्सूत्रिणां च माहात्म्यम्

पुरातन्त्रे सप्तचत्वारिंशे ऽध्याये-
ऋषय ऊचुः- “वैखानसस्य सूत्रस्य किं माहात्म्यं महामुने ।
विहाय सर्वसूत्राणि यत् त्वया चानुवर्तितम् ॥ [पुरातन्त्र।]
तत्सूत्रिणाञ् च माहात्म्यं श्रोतुम् इच्छामहे वयम् ।
समूर्तस्यास्य यज्ञस्य ये योग्याः इति कीर्तिताः ॥ [पुरातन्त्र।]
भृगुः- युष्माभिः परिपृष्टं यत् सम्यग् वक्ष्यामि सुव्रताः ।
श्रुण्वन्तु मुनयस् सर्वे सूत्रमाहात्म्यम् उत्तमम् ॥ [पुरातन्त्र]
सुप्तोत्थितश् चिरं ब्रह्मा स्रष्टुकामः पुराभवत् ।
सस्मार वेदान् अखिलान् न सृष्टिस् सम्प्रवर्तते ॥ [पुरातन्त्र।]
चिरं सुप्तस्य वै धातुस् तमसाक्रान्तचेतसः ।
विस्मृता निखिला वेदा हृदये तस्य संस्थिताः ॥ [पुरातन्त्र।]
चिन्तातुरस् तदा ब्रह्मा नालङ्कर्तुं किम् अप्य् अभूत् ।
ततश् चिन्तान् तु तां त्यक्त्वा स्वस्थचित्तः प्रजापतिः ॥ [पुरातन्त्र।]
हृद्पद्ममध्ये पुरुषं परमेण समाधिना ।
अर्चयामास वै विष्णुम् ऋग्यजुस्सामरूपिणम् ॥ [पुरातन्त्र।]

दक्षादिनवब्रह्मसृष्टिः

तुष्टाव च तदा ब्रह्मा हरिप्रवणमानासः ।
ननाम च तदा विष्णुं शङ्खचक्रगदाधरम् ॥ [पुरातन्त्र।]
ब्रुवतो भगवद्ध्यानात् विनष्टतमसो विधेः ।
सत्त्वोद्रिक्तस्य तस्याशु नैर्मल्यं हृदये ऽभवत् ॥ [पुरातन्त्र]
ततस् तु भगवान् ब्रह्मा छन्दोमूलम् अवाप्तवान् ।
तस्य दक्षिणतो वक्त्रात् तुष्टाव जगतः पतिम् ॥ [पुरातन्त्र]
सस्मार विविधान् वेदान् साङ्गान् उपनिषद्गणान् ।
पुराणन्यायमीमांसा धर्मशास्त्राणि सर्वशः ॥ [पुरातन्त्र।]
अन्तर्हितानां खननाद् वेदानान् तु विशेषतः ।
स विभुः प्रोच्यते सर्वैर् विखना ब्रह्मवादिभिः ॥ [पुरातन्त्र।]
वैखानसश् च भगवान् प्रोच्यते स पितामहः²⁸⁴ ।
ततस् ससर्ज भगवान् विश्वयोनिः पितामहः ॥ [पुरातन्त्र]
जगत् सर्वम् अशेषेण वेददृष्टेन वर्त्मना ।
प्राणाच् च चक्षुषस् तद्वद् अभिमानाच् च कर्मणः²⁸⁵ ॥ [पुरातन्त्र]
हृदयाच् छिरसश् श्रोत्राद् उदानाद् व्यानतस् ततः ।
समानाच् च तथापानाद् ऋष्टिश्रेष्ठानिमान् दश ॥²⁸⁶ [पुरातन्त्र]
दक्षं मरीचिनं नीललोहितं भृगुम् एव च ।
तथाङ्गिरसम् अत्रिञ् च पुलस्त्यं पुलहं तथा ॥²⁸⁷ [पुरातन्त्र]
वसिष्ठञ् च क्रतुञ् चैव क्रमाद् असृजद् अब्जभूः ।
नव ब्रह्माण एवैते विना स्युर् नीललोहितम् ॥²⁸⁸ [पुरातन्त्र]
वेदानां व्यसनाद् अर्वाक् प्राग्रूपं मिलितन् तु यत् ।
तान् तु वैखानसीं शाखाम् आदावध्यापयन् मुनीन् ॥²⁸⁹ [पुरातन्त्र]
(नाम्ना विखनसं प्राहुर् यञ् च वैखानसं तथा ॥²⁹⁰ [पुरातन्त्र]
भृग्वङ्गिरोमरीच्यत्रिपुलस्त्यपुलहाः क्रतुः ।

तथा वसिष्ठो दक्षश् च नव ब्रह्माण ईरिताः ॥²⁹¹ [पुरातन्त्र]
नव ब्रह्माण एवैते विना स्युर् नीललोहितम् ॥²⁹² [पुरातन्त्र]

दक्षादीनां नवानां विखनश् शिश्यत्वम्

एते विखनसश् शिष्याः श्रुतिस्मृतिविधानतः ।
तच्छिष्यास् तु महात्मनो मुनयस् तत्त्वदर्शिनः ॥ [पुरातन्त्र।]
वेदानुगानि शास्त्राणि चक्रुर् लोकहितैषिणः ।
केचित् सूत्रणि वै चक्रुः गृह्यश्रौतात्मिकानि तु ॥ [पुरातन्त्र]
धर्मशास्त्राणि केचित् तु पुराणानि च केचन ।
इतिहासांस् तथा कल्पान् प्रोचुरन्ये महार्षयः ॥ [पुरातन्त्र।]

वैकानसशाखानिष्पत्तिप्रकारः

तान् तु वैखानसीं शाखां स्वसूत्रे विनियुक्तवान् ।
पद्मभूः परमो धाता तस्मिन्न् आराधनत्रयम्²⁹³ ॥ [पुरातन्त्र।]
तान् तु वैखानसीं शाखां व्यासस् तु भगवान् मुनिः ।
चक्रे ऋगादिभेदैस् तु व्यसित्वा तु पृथक् पृथक् ॥ [पुरातन्त्र]
औद्गात्रं सामभिर् यागे ब्राह्मम् आथर्वणेन च ।
हौत्रम् ऋग्भिर् यजुर् मन्त्रैर् आध्वर्यवम् अकारयत् ॥ [पुरातन्त्र।]
आम्नायस्य विधिर् ब्राह्मः पञ्चकाण्डात्मिका तु सा ।
सा च वैखानसी शाखा तैत्तिरीया च कीर्तिता ॥ [पुरातन्त्र]
आदिकाले तु भगवान् ब्रह्मा तु विखाना मुनिः ।
यजुश् शाखानुसारेण चक्रे सूत्रं महत्तरम् ॥ [पुरातन्त्र]
वर्णाश्रमाचारयुतं श्रौतस्मार्तसमन्वितम् ।
यस्मिन्न् एव तु सम्प्रोक्तं सूत्रे विखनसा परम् ॥ [पुरातन्त्र]
वनस्थानान् तु सर्वेषां विधिश् श्रामणकाभिधः ।²⁹⁴
वानप्रस्थास् ततस् सर्वे ये द्विजाश् चान्यसूत्रिणः ।
तत्सूत्रविध्यनुष्ठानात् स्मृता वैखानसास् तु ते ॥²⁹⁵ [पुरातन्त्र]
यत्सूत्राद्यन्तमध्येषु भगवान् विष्णुर् अव्ययः ।

यष्टव्यो गीयते यस्मात् सर्वसूत्रोत्तमन् तु तत् ॥ [पुरातन्त्र]
वेदे वैखानसे सूत्रे यो धर्मः परिकीर्तितः ।
सर्वैस् स धर्मो ऽनुष्ठेयो नात्र कार्या विचारणा²⁹⁶ ॥ [पुरातन्त्र]

वैखानससूत्रस्य सूत्रान्तरानपेक्षत्वम्

स्वसूत्रस्य परित्यागाद् अन्यसूत्रस्य संश्रयात् ।
सद्यः पतति वै विप्रो न वेदस्य समाश्रये ॥²⁹⁷ [पुरातन्त्र]
एतद् वैखानसं सूत्रम् अन्यशास्त्रानपेक्षितम् ॥ [पुरातन्त्र]
एतद् वैखानसं सूत्रं सर्ववेदार्थसङ्ग्रहम् ।
वैष्णवं सर्वविप्राणां सामान्यम् अभिधीयते ॥ [पुरातन्त्र]
वैखानसस्य सूत्रस्य चाग्नेः श्रामणकस्य च ।
नारायणस्य देवस्य माहात्म्यं नावबुद्ध्यते ॥ [पुरातन्त्र]
यथा वेदेषु सर्वेषु सामवेदः प्रशस्यते ।
तथा सूत्रेषु सर्वेषु सूत्रम् एतद् प्रशस्यते ॥ [पुरातन्त्र]
अग्निर् वैखानसं शास्त्रं विष्णुर् वेदाश् च शाश्वताः ।
गायत्री वैष्णवा विप्रास् सप्तैते ऽतिपवित्रकाः ॥ [पुरातन्त्र]
यदधीतेषु वेदेषु साङ्गेषु लभते फलम् ।
तत्फलं लभते सद्यः सूत्रम् एतत् पठन् द्विजः ॥ [पुरातन्त्र]
अग्नीषोमादयो देवा ये यज्ञांशहविर् भुजः ।
॥॥॥
²⁹⁸शारीराण्य् अन्यसूत्राणि तथा स्वर्गफलानि च ।
वैष्णवं सूत्रम् एत्तु²⁹⁹ सर्वसिद्धिकरं परम् ॥ [पुरातन्त्र]
आद्यत्वात् सर्वसूत्राणां वैष्णवत्वाच् च तत् तु वै ।
मयानुवर्तितं तद्वत्कश्यपात्रिमरीचिभिः ॥³⁰⁰ [पुरातन्त्र]
गृहे पुरुषपूजाया विधानम् ऋषिसत्तमाः ।

उक्तं सङ्केपतः³⁰¹ सूत्रेनोक्तम् आलयपूजनम् ॥ [पुरातन्त्र]
प्रोक्तं विखनसा सूत्रे ऋषीणां ब्रह्मवादिनाम् ।
तेषान् तु हविर् आदत्ते विष्णुस् साक्षात् सनातनः ॥ [पुरातन्त्र]
शतक्रतूनां यजतो यत्फलं परिकीर्तितम् ।

आलये पञ्चमूर्त्यर्चनस्य श्रैष्ठ्यम्

आलये पञ्चमूर्तीनाम्
अर्चनन् त्व् अधिकं भवेत् ॥ [पुरातन्त्र]
आलायार्चा गृहार्चेति
चोभयं श्रुतिचोदितम् ।
तेनादौ सकलं नोक्तं
ग्रन्थविस्तरभीरुणा ॥ [पुरातन्त्र]
उक्तशेषम् अनुक्तञ् च
विस्तरेण मयोच्यते ।

विष्णुञ् च पुरुषं सत्यम्³⁰²
अच्युतञ् चानिरुद्धकम् ॥ [पुरातन्त्र]
“एष पुरुषः पञ्चधा
पञ्चात्मे” त्य् आह च श्रुतिः ।
अस्माभिर् अपि तत्-सूत्र-
मतगामिभिर् एव तु ॥ [पुरातन्त्र]
पञ्चमूर्तिविधानेन
शास्त्रम् एतद् उदाहृतम् ।

तस्माद् अत्र मयोक्तस्य
होमस्याग्न्यालयस्य च ॥ [पुरातन्त्र]
पुण्याहवास्तुसामान्य-
होमादीनाञ् च कर्मणाम् ।
ये ऽन्ये च मन्त्रास् ते
ग्राह्यास् सूत्रे विखनसा स्मृताः ॥ [पुरातन्त्र।]

आलयार्चविधिस् सो ऽयं वैदिकस् सर्वसिद्धिदः ।
सर्वलोकहितार्थाय प्रोक्तो ऽस्माभिर् विशेषतः ॥ [पुरातन्त्र।]

वैखानसानम् गर्भवैष्णवत्वम्

आलयार्चणकर्मेदं वैदिकं भगवत्प्रियम् ।
अनुष्ठेयं द्विजश्रेष्ठैः तद्वैखानससूत्रिभिः ॥ [पुरातन्त्र।]
ये वैखानससूत्रेण संस्कृतास् तु द्विजातयः ।
ते विष्णुसदृशा ज्ञेयाः सर्वेषाम् उत्तमोत्तमाः ॥ [पुरातन्त्र।]
वैखानसानां सर्वेषां गर्भवैष्णवजन्मनाम् ।
नारायणः स्वयं गर्भे मुद्रां धारयते निजाम् ॥³⁰³ [पुरातन्त्र]

वैखानसपूजायः भगवत्प्रीतिकरत्वम्

विप्रा वैखानसाख्या ये ते स्मृता भगवत्प्रियाः ।

एकान्तिनस् सुसत्त्वस्था देहान्तं नान्ययाजिनः ॥³⁰⁴ [पुरातन्त्र]
विष्णोः प्रियतमा लोके चत्वारः परिकीर्तिताः ।
अश्वत्थः कपिला गावस् तुलसी विखनास् तथा³⁰⁵ ॥ [पुरातन्त्र।]
द्विजेषु ब्राह्मणाः श्रेष्ठाः ब्राह्मणेषु च वैष्णवाः ।
वैष्णवेषु द्विजाः श्रेष्ठा ये वैखानससूत्रिणः ॥ [पुरातन्त्र।]
वैष्णवीं प्रतिमां लोके विप्रं वैखानसं तथा ।
गङ्गां विष्णुपदीं दृष्ट्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥³⁰⁶ [पुरातन्त्र]
तस्माद् वैखानसा विप्रा वैष्णवा मुनिसत्तमाः ।
आलयार्चनयोग्याश् च योग्या नान्ये द्विजातयः ।
पुरा तु पृष्टवान् ब्रह्मा देवदेवं जनार्दनम् ॥ [पुरातन्त्र]
“कथं केन प्रकारेण पूजनीयो ऽसि कैर् अपि ।”
इत्य् एवं भगवान् पृष्टः प्राह वै चतुराननम् ॥ [पुरातन्त्र]
“आलये त्य् अर्चनं स्यात् तु परिवारान्वितस्य मे ।
वैखानसविधानेन वैदिकेन विशेषतः ॥ [पुरातन्त्र]
वैखानसैस् तु विप्रेन्द्रैर् अर्चनम्बिस् हिएर् नोछ् तेलुगु वेर्ग्लेइछेन् मम तुष्टिदम् ।
अमूर्तञ् च समूर्तञ् च द्विधा वैदिकम् उच्यते ॥ [पुरातन्त्र]
अमूर्तं गार्हपत्याद्यं समूर्तं बेरपूजनम् ।
यथा कर्मण एकस्य कल्पिताः पञ्च वह्नयः ॥ [पुरातन्त्र]
तथा चैकविमानस्य पञ्चबेराणि कल्पयेत् ।
ग्रामादाव् आलये तस्माद् देवदेवो जनार्दनः ॥ [पुरातन्त्र]
अनेन विधिना पूज्यो विप्रैर् वैखानसैस् तथा ।
पूजा वैखानसैर् विप्रैर् आलये स्याद् विशेषतः ॥ [पुरातन्त्र]
सर्वसम्पत्करञ् चैव सर्वाशुभविनाशनम् ।
तद्ग्रामवासिनां तद्वद् ऐहिकामुष्मिकप्रदम् ॥³⁰⁷ [पुरातन्त्र]

अवैखानसपूजने दोषः, तत्प्रायश्चित्तञ् च

वर्षदं पुष्टिदं श्रेष्ठं राजराष्ट्राभिवृद्धिदम् ।
कर्षणादिप्रतिष्ठार्चाप्रायश्चित्तावसानकम् ।
अनुष्ठेयो विधिस् सो ऽयं विप्रैर् वैखानसैस् ततः ॥ [पुरातन्त्र]
अवैखानससूत्रैस् तु विप्रैर् आराधनं हरेः ।
वालये सर्वलोकानां विनाशाय भविष्यति ॥ [पुरातन्त्र]
अज्ञानाद् अर्थलोभाद् वा भयाद् वा ऽप्य् आलयार्चनम् ।
यद्य् अवैखानसैर् विप्रैर् क्रियते³⁰⁸ सर्वनाशनम् ॥ [पुरातन्त्र]
यद्य् अवैखानसो विप्र आलयार्चनम् आचरेत् ।
षण्मासात् पतनं याति नरकञ् चैव गच्छति ॥ [पुरातन्त्र]
अपि साङ्गचतुर्वेदी यद्य् अवैखानसो द्विजः ।
आलये त्व् अर्चनं कुर्यात् सद्यः पतति देवलः ॥ [पुरातन्त्र]
अवैखानसविप्रो यः पूजयेद् आलये हरिम् ।
स वै देवलको नाम सर्वकर्मबहिष्कृतः ॥³⁰⁹ [पुरातन्त्र]
आलापं दर्शनञ् चैव स्पर्शनञ् च विशेषतः ।
श्राद्धादौ वरणञ् चैव तस्य विप्रस्य वर्जयेत् ॥ [पुरातन्त्र]
अवैखानससूत्रेण³¹⁰ स्पृष्टे बिम्बे प्रमादतः ।
स्नापयेत् कलशैर् देवं प्रोक्षयेत् पञ्चगव्यकैः ॥ [पुरातन्त्र]
एवम् एव तथा कुर्याद् विप्रैर् अन्यैः प्रपूजिते ।
कलशैस् स्नापयित्वा तु ध्रुवोक्तां शुद्धिम् आचरेत् ॥ [पुरातन्त्र]
त्र्यहन् तु पूजिते तद्वद् वास्तुहोमं समाप्य च ।³¹¹
पर्यग्निपञ्चगव्याभ्यां महाशान्तिञ् च कारयेत् ॥³¹² [पुरातन्त्र]
अर्चने³¹³ तु महाविष्णोस् सप्ताहन् तु विशेषतः ।
महाशान्तिं यजित्वा तु शुद्धिं पूर्ववद् आचरेत् ॥ [पुरातन्त्र]
द्वादशाहं समारभ्य मासान्तन् तु विशेषतः ।

अवैखानसपूजायां तन्त्रसङ्कर³¹⁴ एव च ॥ [पुरातन्त्र]

अवैखानसपूजने भगवत्सान्निध्यविरहः

मासत्रयं च षण्मासम् अन्यविप्रैस् तु पूजने ।
न तत्र बिम्बे सान्निध्यं देवदेवस्य शार्ङ्गिणः ॥ [पुरातन्त्र]
तस्मात् तद् दोषशान्त्यर्थं महाशान्तेर् अनन्तरम् ।
अधिवासत्रयं कृत्वा³¹⁵ प्रतिष्ठां पुनर् आचरेत् ॥ [पुरातन्त्र]
संवत्सरे तु देवस्य विप्रैर् वैखानसेतरैः ।
पूजाभिचारिकी प्रोक्ता³¹⁶ तत्र सर्वं विनश्यति ॥ [पुरातन्त्र]
तस्मात् तत्कर्षणाद्यञ् च निष्कृत्यन्तालयार्चनम् ।

तान्त्रिकार्चायाम् अपि तन्त्रदीक्षितानाम् एवाधिकारः

कारयेद् विधिवद्विद्वान् तद्वैखानससूत्रिभिः ।
तान्त्रिकार्चाविधौ चापि तान्त्रिकैर् एव दीक्षितैः ॥ [पुरातन्त्र।]
पूजनीयो हरिः सम्यक् विप्रैः नान्यैः कदाचन ।
अन्येन विधिना मन्त्रैर् अन्यैर् अन्यार्चकेन वा ॥ [पुरातन्त्र]
आलये त्वर्चनं स्याच् चेन् महादोषो भवेद् ध्रुवम्³¹⁷ ।
तस्मात् तु वैदिके त्व् अस्मिन्न् आलयार्चाविधौ द्विजाः ॥ [पुरातन्त्र।]
प्रतिष्ठादिषु सङ्ग्राह्याः प्रोक्ता वैखानसा द्विजाः ।³¹⁸
ब्रह्मापि भगवान् देवो हरिर् नारायणः स्मृतः ॥ [पुरातन्त्र]
नाविष्णुर् जायते विष्णुर् नाविष्णुर् विष्णुम् अर्चयेत्³¹⁹ ।
सुप्रीतेनार्चकेनैव यद् उक्तं देवसन्निधौ ॥ [पुरातन्त्र।]
तद्देवेनैव सम्प्रोक्तं तथैव च भविष्यति ।
अर्चकं तोषयेद् विष्णुं यस् तोषयितुम् इच्छति ॥ [पुरातन्त्र]
तुष्टे ऽर्चके जगन्नाथस् तुष्ठ एव न संशयः ॥ [पुरातन्त्र]
स्वप्ने स्वरूपं भक्ताय प्रत्यक्षयति माधवः ।³²⁰
प्रवक्ति भगवान् विष्णुः सुखदुःखद्वयं नृणाम् ॥” इति [पुरातन्त्र]

अर्चकमहिमा

स्कान्दे-
“वैखानसीं महाशाखां स्वसूत्रे विनियुक्तवान् ।

पद्मभूः परमो धाता तस्मिन्न् आराधनत्रयम् ॥³²¹ [स्कन्दप् ]
उक्तवान् निगमार्थानाम् आचारं प्रविभागशः ॥”³²² इति [स्कन्दप् ]

एकस्य यजुर्वेदस्य व्यासकतृकं विभजनम्

ब्रह्मकैवर्तवचनानि पूर्वम् एवोक्तानि।
ननु ऋग्यजुस्सामाथर्वाण इति वेदानां लोके प्रसिद्धेः सर्वशाखामूलभूतो यजुर्वेद इति पूर्वोक्तं कथम् उपपद्यते इति चेद् उच्यते।
श्रीविष्णुपुराणे
“वेदद्रुमस्य मैत्रेय शाखाभेदास् सहस्रशः³²³ ।
न शक्या विस्तराद् वक्तुं³²⁴ सङ्क्षेपेण शृणुष्व तम् ॥ [विष्णु-पुराणम् ३.३.४]
द्वापरे द्वापरे विष्णुर् व्यासरूपी महामुने ॥ [विष्णु-पुराणम् ]
वेदम् एकं सुबहुधा करोति जगतां हितः³²⁵ ॥ [विष्णु-पुराणम् ३.३.५]
वीर्यं तेजो बलञ् चाल्पं मनुष्याणाम् अवेक्ष्य च ।
हिताय सर्वभूतानां वेदभेदं करोति सः ॥ [विष्णु-पुराणम् ३.३.६]
इत्य् आरभ्य
“एक आसीद् यजुर्वेदस् तं चतुर्धा ह्य् अकल्पयत् ।
चातुर्होत्रम् अभूद् यस्मिंस्³²⁶ तेन यज्ञम् अथाकरोत् ॥ [विष्णु-पुराणम् ३.४.११]
आर्ध्वर्यवं यजुर्भिस् तु ऋग्भिर् हौत्रं तथा मुनिः³²⁷ ।
औद्गात्रं सामभिश् चक्रे³²⁸ ब्रह्मत्वञ् चाप्य् अथर्वभिः ॥ [विष्णु-पुराणम् ३.४.१२]
ततस् स ऋच उद्धृत्य ऋग्वेदं कृतवान् मुनिः ।
यजुर्भिश् च यजुर्वेदं³²⁹ सामवेदञ् च सामाभिः ॥ [विष्णु-पुराणम् ३.४.१३]
राज्ञान्त्वथर्ववेदेन³³⁰ सर्वकर्माणि स प्रभुः ।
कारयामास मैत्रेय ब्रह्मत्वञ् च यथास्थिति ॥। [विष्णु-पुराणम् ३.४.१४]
सो ऽयम् एको महान् वेदतरुस् तेन पृथक्कृतः³³¹ ।
चतुर्धा च ततो जातं वेदपादपकाननम् ॥” [विष्णु-पुराणम् ३.४.१५]
इत्य् अन्तेन स्पष्टं प्रतिपादितत्वात् यजुर्वेद एक एव प्रथमासीतित्य् अवगम्यते।

यजुर्वेदस्य वैखानसशाखात्वप्रसिद्धिः

स च यजुर्वेदः- “बहुशृङ्गश् चतुस् सानुः पृथुलो वेदपर्वतः” इत्य् आरभ्योक्तरीत्या वेदव्यासरुपिणा भगवता यदा व्यस्तः, ततः पूर्वम् एकरूपेणावस्थितस्य तस्य वेदपर्वतस्य वैखानसशाखात्वप्रसिद्धिर् आसीद् इति पूर्वम् एव प्रतिपादितम्।
वैखानसानां श्रैष्ठ्यम्

वैखानसानां श्रेष्ठ्यं पञ्चकालपरायणत्वञ् च

³³²प्रसङ्गात् वैखानसशाखामूलकत्वेन³³³ प्रणीतसूत्रानुष्ठातॄणां श्रेष्ठत्वम् अच्छिद्रपञ्चकालपरायणत्वादिकञ् च प्रतिपाद्यते।
यथा सामब्रह्मणे-
“वैखानसा वा ऋषय इन्द्रस्य प्रिया आसन्”³³⁴ इति [छान्दोग्य-ब्राह्मणम् २.२३.१]

वैखानसानां भगवत्प्रियतमत्वम्

वाराहे-
“अश्वत्थः कपिला गावस् तुलसी विखनास् तथा ।³³⁵
चत्वारो मत्प्रिया राजंस् तेषां वैखानसो वरः ॥³³⁶” इति [वराह-पुराणम्]

वैखानसदर्शनफलम्

वृद्धयाज्ञवल्क्ये-
“वैखानसो वैदिकेषु ब्रह्मनिर्दिष्टम् आचरेत् ।
तं ब्राह्मणन् तु दृष्ट्वैव सर्वं पापं व्यपोहति ॥ [वृद्धयाज्ञवल्क्य।]
वैष्णवीं प्रतिमां लोके विप्रं वैखानसं तथा ।
गङ्गां विष्णुपदीं दृष्ट्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥³³⁷” इति [वृद्धयाज्ञवल्क्य]

विष्णुभक्तेषु वैखानसस्य श्रैष्ठ्यम्

शान्तिपर्वणि-
³³⁸मन्त्रिणाञ् च सहस्रेभ्यो ब्रह्मचारी विशिष्यते ।
ब्रह्मचारिसहस्रेभ्यो नित्ययाजी विशिष्यते ॥ [महाभारतम् ]
नित्ययाजिसहस्रेभ्यस् सोमयाजी विशिष्यते ।
सोमयाजिसहस्रेभ्यो वेदवेदान्तपारगः ॥ [महाभारतम् ]
वेदान्तगसहस्रेभ्यो विष्णुभक्तो विशिष्यते ।
विष्णुभक्तसहस्रेभ्यो विप्रो वैखानसो वरः ॥” इति [महाभारतम् ]

वैखानसानाम् एकान्तित्वम्

ब्रह्मकैवर्ते पुष्करतीर्थमाहात्म्यम्-

“निम्नगानां यथा गङ्गा देवानां भगवान् हरिः ।
वर्णानां ब्राह्मणं श्रेष्ठः आश्रमाणां यतिर् यथा ॥ [ब्रह्म-कैवर्त-पुराणम् ]
श्रुतीनाम् आदिभूतानां श्रुतिर् एकायनी यथा ।
तस्यां निषद्याथ यस्यां निषण्णो भगवान् हरिः ॥ [ब्रह्म-कैवर्त-पुराणम् ]
व्यूहानाम् आदिभूतस् तु वासुदेवो यथा परः ।
त्रिमूर्तीनां यथा विष्णुः शिवानान् तु सदाशिवः ॥ [ब्रह्म-कैवर्त-पुराणम् ]
धर्माणां वैष्णवो धर्मः स्मृतीनां मानवी स्मृतिः ।
विप्राणां वेदविदुषां यथा वैखानसो वरः ॥ [ब्रह्म-कैवर्त-पुराणम् ]
यथा मुनीनां विखना आदिभूत उदाहृतः ।³³⁹
सूत्राणां तत्प्रणीतन् तु यथा श्रेष्ठतमं स्मृतम् ॥ [ब्रह्म-कैवर्त-पुराणम् ]
तथैव पुष्करो राजंस् तीर्थानाम् उत्तमोत्तमः ॥”³⁴⁰ [ब्रह्म-कैवर्त-पुराणम् ]
कौर्मे-
“मच्चित्ता मद्गतप्राणा मयि सङ्गतमानसाः ।
अनन्यशरणा राजंस् तस्माद् वैखानसा वराः ॥³⁴¹” [कूर्म-पुराणम् ]

वैखानसाधिष्ठतदेशे विष्णुसान्निध्यम्

पुराणान्तरे-
“यत्र वैखानसा विप्रा यत्र सन्ति गवां गणाः ।
यत्र बिल्वाः पलाशाश् च तत्र सन्निहितो हरिः ॥³⁴²”
बृहन्नारदीये-
“जगत्पवित्रास् ते नित्यं विष्णुम् अभ्यर्चयन्ति ये ।
दुर्वृत्ता वा सुवृत्ता वा पूजनीया विशेषतः ॥” [बृहन्नारदप्]
हारीते-
तस्मात् ते शुद्धसत्त्वस्थाश् शुद्धा वैखानसाः स्मृताः ।³⁴³
यान् लोकान् प्राप्नुवन्त्य् एते तान् शृणुष्व समाहितः ॥”
पाञ्चरात्रे पौष्करे-
“विप्रा वैखानसाख्या ये ते भक्तास् तत्त्वम् उच्यते ॥³⁴⁴ [पौष्करसंहिता ३६.२६०च्द्]
एकान्तिनस् सुसत्त्वस्था देहान्तं नान्ययाजिनः ।

कर्तव्यम् इति देवेशं संयजन्ते फलं विना ॥³⁴⁵ [पौष्करसंहिता ३६.२६१]
प्राप्नुवन्ति च देहान्ते वासुदेवत्वम् अब्जज ॥” इति³⁴⁶ [पौष्करसंहिता ३६.२६२अब्]
गौतमीये-
“वैखानसविधानज्ञस् तत्त्वात्मार्थव्यवस्थितः ।
सूक्ष्मात् सूक्ष्मम् अवाप्नोति परं ब्रह्माणम् अव्ययम् ॥” इति

पुष्करे वैखानसाश्रमः

आरण्यपर्वणि- रमेशः-³⁴⁷
“ध्यातञ् च सैन्धवारण्यं मुनिबृन्दनिषेवितम्³⁴⁸ । [महाभारतम् ३.८७.१२च्द्]
पितामहसरः पुण्यं पुष्करं नाम भारत ॥ [महाभारतम् ३.८७.१२एफ़्]
वैखानसानां सिद्धानाम् ऋषीणाम् आश्रमं प्रियम् ॥³⁴⁹” इति [महाभारतम् ३.८७.१३]
अन्यत्र-
“सैन्धवारण्यम् आसाद्य कुल्यां तां लोकदर्शनाम्³⁵⁰ ।
पुष्करेषु महाराज सर्वेषु च जलं स्पृशन् ॥” इत्य् आरभ्य [महाभारतम् ३.१२५.१२]
“एतच् चन्द्रसरो नित्यम् अर्पयन्त्य् ऋषयस् तथा ।³⁵¹
वैखानसप्रभृतयो वालखिल्यास् तथैव च ॥” इति [महाभारतम् ३.१२५.१४]

वैखानसानाम् पूजनीयत्वम्

अन्यत्र- गालवः-
“सर्वान् लोकान् प्रपश्यामि³⁵² प्रसादात् तव सुव्रत ।
वैखानसानां जपताम् एष शब्दो महात्मनाम् ॥” इति [महाभारतम् ३.११४.१५]
गारुडे-
“कौषीतकीनां होतॄणां ग्रामत्रयम् अकल्पयत् ।
अकल्पयच् च त्रीन् ग्रामान् वैखानसमहात्मनाम् ॥” इति [गरुडपुराणम् ]
परमेश्वरे त्रयोदशाध्याये पवित्रविनियोगावसरे-³⁵³
“पूजयेद् आप्तपूर्वांश् च यतिपूर्वांस् तपस्विनः ॥³⁵⁴ [पारमेश्वरस् १२.४३७च्द्]
पञ्चवैखानसांश् चैव विप्रादींश् चतुरस् तथा ।
पञ्चयोगरताद्यांस् तु तथान्यान् वैष्णवान् द्विजान् ॥³⁵⁵ [पारमेश्वरस् १२.४३८]
एकायनीयशाखोक्तिश्रोतॄणां प्रथमं ततः ॥³⁵⁶” इति [पारमेश्वरस् १२.४३९अब्]

नारदीये- “सात्त्विके तु सदाधिक्यं पूजनं मम नारद ।
विद्धि वैखानसे दत्तं दानं ब्रह्मविदस् तथा ॥”³⁵⁷ [नारदप्]

वैखानसानाम् श्रीरामकृता पूजा

वासिष्ठरामायणे- “कृताभिषेकस् सन्तुष्टस् सामात्यस् ससुहृज्जनः ।
पूजयामास धर्मात्मा रामो वैखानसान् मुनीन् ॥” इति [वासिष्ठरामायण]
वैखानसानाम् पञ्चकालपरायणत्वम्

पञ्चकालपरायणस्य लक्षणम्

शाण्डिल्यस्मृतौ-

“ये पावयन्ति धरणीं
चरणैः पाञ्चकालिकाः ।
दर्शनात् स्पर्शनात् तेषां
कृतार्थास् सर्वजन्तवः ॥
इज्यामध्ये तथा होमे
योगे च जपकर्मणि ।
आगतं पञ्चकालज्ञं
सम्पूज्यैर् वाचयेत् परम् ॥
ये तोषयन्त्य् अविरतं
पञ्चकालपरायणान् ।
सकामास् तत्फलं यान्ति
निष्कामाः परमं पदम् ॥ [
सदाहिताग्नयो ये च
शान्ताश् शूद्रान्नवर्जितः ।
माम् अर्चयन्ति मद्भक्तास्
तेभ्यो दत्तम् इहाक्षयम् ॥
द्वादशाक्षरतत्त्वज्ञश्
चतुर्-व्यूह-विभागवित् ।
अच्छिद्रपञ्चकालज्ञस् स
विप्रस् तारयिष्यति ॥³⁵⁸” [शाण्डिल्यस्मृति]

वैखानसानाम् द्वादशाक्षरतत्त्वज्ञत्वम्

यथा-
द्वादशाक्षरतत्त्वज्ञ इति। द्वादशाक्षरतत्त्वानि।
“चिज्जीवः प्रकृतिर् बुद्धिर् मनस् सत्त्वादयो गुणाः ।
व्योमाग्निमरुतश् चापो वर्णानां तत्त्वम् ईरितम् ॥³⁵⁹” इत्य् उक्तानि। [पाद्म-संहिता चर्यापाद २४.१९]

वैखानसानाम् चतुर्-व्यूह-विभागज्ञत्वम्, वैखानसपाञ्चरात्रयोः व्यूहचतुष्टये सञ्ज्ञावैषम्यम्

चतुर्-व्यूह-विभागवित् इति

“पुरुषञ् च ततस् सत्यम्
अच्युतञ् च युधिष्ठिर । [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६५९]
अनिरुद्धञ् च मां प्राहुर्
वैखानसविदो जनाः ॥³⁶⁰ [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६६०]

अन्ये त्व् एवं विजानन्ति
मां राजन् पाञ्चरात्रिकाः । [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६६१]
वासुदेवञ् च राजेन्द्र
सङ्कर्षणम् अथापि वा ॥³⁶¹ [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६६२]
प्रद्युम्नञ् चानिरुद्धञ् च³⁶²
चतुर्मूर्तिं प्रचक्षते । [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६६३]

एताश् चान्याश् च राजेन्द्र
सञ्ज्ञाभेदेन मूर्तयः ॥³⁶³ [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६६४]
विद्धि मे ऽर्चान्तराण्य् एव
माम् एवञ् चार्चयेद् बुधः ॥”³⁶⁴ [महाभारतम् १४, अप्प्। ४.१६६५]

इत्याद्य् उक्तानां चतुर्णां व्यूहानां विभागावित्।

वासुदेवस्य दैविकमानुषभेदेन द्वैविध्यम्

एवं वैखानसे दैविकमानुषभेदेन वासुदेवो द्विविधः प्रतिपाद्यते।
यथा खिले-

“अथोर्ध्वं वासुदेवस्य मानुषस्य विधिं परं”।

इत्य् आरभ्य “मानुष्यवपुषं देवं द्विभुजं शङ्खचक्रिणम्” इत्यादिना रुक्मिणीप्रद्युम्नानिरुद्धसाम्बब्रह्मगरुडादियुतं मानुषवासुदेवं निर्वर्ण्य पुनः-
“दैविकं वासुदेवं तं प्रवक्ष्याम्य् आनुपूर्व्यशः ।
सोमच्छन्दविमानं वा बृहद्वृत्तम् अथापि वा ॥
चतुर्भुजधरं देवं शङ्खचक्रधरं परम् ।
अभयं दक्षिणं हस्तं वामं कट्यवलम्बितम् ॥
किरीटादिसमस्तैश् च भूषणैर् अपि भूषितम् ।
रक्ताम्बरधरं देवं दशातालेन मानतः ॥
उभे देव्याव् उभे पार्श्वे पूर्ववत् कारयेद् बुधः ।
बलभद्रादिपूर्वोक्तं सायुधं वा निरायुधम् ॥
तत्तद् देवीबिस् हिएर् त्नोछ् तेलुगु वेर्ग्लेइछेन्समायुक्तं विना वा सम्यग् आचरेत् ।
रेवती रोहिणी चैव रमाचेन्दुकरीति च ॥
रक्तं नीलं तथा श्यामं पीतवर्णं समाचरेत् ।
किरीटमकुटाद्युक्तास्³⁶⁵ सर्वाभरणभूषिताः ॥
एवं पुष्पधरं कुर्याद् एकञ् चैव प्रसारितम् ।
देव्या युक्तं विना वापि द्विमार्गं सम्यग् आचरेत् ॥”
इत्य् आरभ्य “एवं दैविकमार्गन् तु स्थापनारम्भम् आचरेद्” इत्यादिना दैविकः वासुदेवः³⁶⁶ प्रदर्शितः।

वैखानसेतरसूत्रिणां पञ्चकालपरायणत्वाभवाः

इत्थं वासुदेवादीनां दैविकमानुषभेदेन द्वैविध्यस्य, “पुरुषं परमपुरुषं परमात्मानं परं ब्रह्माणम्” इत्यादिना प्रतिपादितानां चतुर्णां पुरुषादीनां मूर्तिविभागस्य च श्रीवैखानसशास्त्रे प्रतिपादनात्, एतस् सर्वविभागज्ञ एव चतुर्-व्यूह-विभागविद् इत्य् अनेनोच्यते। आच्छिद्रपञ्चकालज्ञ इति-³⁶⁷
“प्रातःकाले ऽभिगमनम् उपादानं ततः परम् ।
मध्याह्न इज्यां कुर्वीत स्वाध्यायञ् चापराह्णके ।
योगं सायाह्नकाले तु पञ्चकाला उदाहृताः ॥” [व ]
इति वासाधिकारे प्रतिपादितपञ्चकालपरायणम् अधिकृत्य प्रकृत्तानि³⁶⁸ -
“ये पावयन्ति धरणीम्” “इज्यामध्ये तथाहोमे” “ये तोषयन्त्य् अविरतम्” इति वचनानि, सामन्येन पञ्चकालपरायणस्य दर्शनस्पर्शनादिभिस् सर्वेषां पावनतां कृतार्थताम्, इज्यायोगादिसमयेषु चागतस्य तस्य पूजनान्तरं शेषकर्माचरणञ् च प्रतिपादयन्ति, एतादृशः पञ्चकालपरायणः कीदृशा इत्य् आकङ्क्षायां “द्वादशाक्षरतत्त्वज्ञ” इत्यादिना “अच्छिद्रपञ्चकालज्ञ” इत्य् अन्तेन तल्-लक्षणम् उच्यते।
ईदृशाच्छिद्रपञ्चकालपरायणा वैखानसा एव। वैखानसशास्त्र एव पञ्चकालविभागस्य प्रतिपादितत्वात्। स्वस्वसूत्रे ऽनुक्तत्वाद् आपस्तम्बीयादयस् तु न। पञ्चकालप्रतिपादनरहितसूत्रान्तरनिष्ठानां-³⁶⁹
“ब्राह्मे मुहूर्ते बुद्ध्येत धर्मार्थाव् अनुचिन्तयन् ।³⁷⁰” इत्य् आरभ्य
“द्वितीये च तथा भागे वेदाभ्यासो विधीयते ॥
तृतीये च तथा भागे पोष्यवर्गार्थचिन्तनम् ।
भागे चतुर्थे कुर्वीत स्नानम् अम्भस्य् अकृत्रिमे ॥
पञ्चमे तु तथा भागे संविभागो यथार्हतः ।
इतिहासपुराणाभ्यां षष्टं सप्तमम् अभ्यसेत् ।
अष्टमे लोकयात्राञ् च विचार्य च गृही ततः ॥”

इत्य् अन्तेन दक्षादिस्मृत्यन्तरेषु ब्राह्मणजातेः सामान्येन तत्तत्कालेषु कर्तव्यत्वेन प्रतिपादितकर्माचरण एव यथायोग्यं योग्यतासम्भवात्।³⁷¹
अन्यथा
“विधर्मः परधर्मश् च आभास उप वा च्छलः³⁷² ।
अधर्मशाखाः पञ्चेमा धर्मज्ञो ऽधर्मवत्त्यजेत् ॥
धर्मबाधो विधर्मस् स्यात् परधर्मो ऽन्यचोदितः ।
उपधर्मस् तु पाषण्डो दम्भोवांशसुर्भिश्छलः (?)³⁷³ ।
यस् त्व् इच्छया कृतं पुम्भिर् आभासो ह्य् आश्रमाद् बहिः ॥"।
इति भागवतवचनोक्तपरधर्माश्रयणदोषप्रसङ्गः³⁷⁴।
“श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात् ।
स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ॥³⁷⁵” [महाभारतम् ६.२५.३५]
इति भगवद्वचनविरोधश् च।³⁷⁶

सूत्रान्तरनुष्ठानां पाञ्चरात्रानुयायिनाञ् च देवलकत्वम्

किञ्च तत्-सूत्रेषु
द्वादशाक्षर-तत्त्वादि-प्रतिपादनम् अपि नास्ति।
एवं “सति कुड्ये+++(=भित्तौ)+++ चित्र-कर्मे"ति न्यायेन
यज्ञोपवीत-धारण–सन्ध्योपासन–भगवद्-आराधनादि-विधि-
प्रतिपादन-रहित-सूत्रान्तर-निष्ठानाम्,
तथा श्रीमन्-नारायणस्य समानत्वेन
रुद्रादि-देवतान्तराराधन-विधि-प्रतिपादक-सूत्र-निष्ठानाञ् च
चतुर्-व्यूह-विभाग-ज्ञानासम्भवात्

भगवद्-आराधन-स्वरूप-ज्ञानाभावेन
पञ्च-काल-परायणत्वादि-गन्ध-लेशो ऽपि न सम्भवति।

सूत्रान्तरोक्त-मार्गेण वा पञ्च-रात्रोक्त-मार्गेण वा भगवद्-आराधनं कुर्वतो
ऽनधिकारिणो देवलकत्वं प्रतिपाद्यते।³⁷⁷

पाञ्चरात्रे दुर्गादिदेवतान्तरार्चनप्रतिपादनम्

तथा हि - पञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां नारदं प्रति विष्वक्सेनोक्तिः-

“इदन् तु तव वक्ष्यामि
गुह्याद् गुह्यतमं मुने ।
यो ऽसौ नारयणस्³⁷⁸ साक्षात्
स हि विघ्नेश उच्यते ॥³⁷⁹ [विष्वक्सेन-संहिता १०.११४]
यो वै विघ्नेश इत्य् उक्तस्
स वै नारायणः स्मृतः ॥ [विष्वक्सेन-संहिता १०.११५अब्]
नैव भेदं विजानन्ति
मुनयस् तत्त्वदर्शिनः ॥³⁸⁰”

इत्य् आरभ्य [विष्वक्सेन-संहिता १०.११६अब्]

“कुर्यात् पाशाङ्कुशौ वापि
शङ्खचक्राव् अथापि वा ।³⁸¹
आखुं वापि खगेन्द्रं वा
तस्य वाहनम् आचरेत् ॥³⁸² [विष्वक्सेन-संहिता ]

नारायणाशकत्वाच्+++(=??)+++ च +
अव्यावृत्तत्वान् महामुने ।³⁸³
वीशस् तद्-वाहनं प्रोक्तम्
आखुं वापि समाचरेत् ॥ [विष्वक्सेन-संहिता ]

तस्माच् छ्रियञ् च दुर्गाञ् च
वाणीं विघ्नेशम् एव च ।
स्वतन्त्रेणार्चयेद् धीमान्
सर्वकार्यार्थसिद्धये ॥”

इत्यादि च दृश्यते। [विष्वक्सेन-संहिता ]
+++(केषुचित् संस्करणेषु नेमे श्लोका दृश्यन्ते।)+++

देवतान्तराणाम् अङ्गभावेनार्चनं न निषिद्ध्यते।

“स्व-तन्त्र-बुद्ध्या कुर्वन् वै ब्राह्मणो नरकं व्रजेत्”

इत्यादि वचनैः अङ्गत्वेन विना
स्वातन्त्र्येणाङ्गि-व्यतिरिक्त-देवतान्तराराधनं निषिद्ध्यते।

तथा-विध-निषिद्ध-देवतान्तरार्चन-प्रतिपादक-शास्त्र-निष्ठस्य
पञ्च-काल-परायणत्वं न सम्भवति।³⁸⁴

परमैकान्तिनाम् एव पञ्चकालपरायणत्वम्

“यैर् इष्टः पञ्च-काल-ज्ञैर्
हरिर् एकान्तिभिर् नरैः ।
नूनं तत्र मतो देवो
यथा तैर् वाग् उदीरितः ॥”

इत्य् उक्तरीत्या
परमैकान्तित्वासम्भवे तद्(पञ्चकालपरायणत्वा)सम्भवात्।

वैखानस-व्यतिरिक्तानां परमैकान्तित्वाभावः

परमैकान्तित्वञ् च भगवद्-एकपरत्वम् एव।
तच् च स्वातन्त्र्येणान्य-देवता-याजिनां वैखानस-व्यतिरिक्तानां हि न सम्भवति।³⁸⁵
अत्र “यैर् इष्टः पञ्चकालज्ञैर्” इत्य् अनेन पञ्चकालव्यतिरिक्तकालान्तरप्रतिपादकशास्त्रनिष्ठानां³⁸⁶ व्यवृत्तिः। “एकान्तिभिर् नरैर्” इत्य् अनेन
“विप्रा वैखानसाख्या ये ते भक्तास् तत्त्वम् उच्यते ॥³⁴⁴ [पौष्करसंहिता ३६.२६०च्द्]
एकान्तिनस् सुसत्त्वस्था देहान्तं नान्ययाजिनः ॥³⁸⁷ [पौष्करसंहिता ३६.२६१अब्]
इत्यादि पौष्करसंहितावचनानुसारेण³⁸⁸ स्वातन्त्र्येण दुर्गादिदेवतान्तरार्चनप्रतिपादकपाञ्चरात्रशास्त्रनिष्ठानां³⁸⁹ व्यावृत्तिः। “नूनम् अत्र मतो देव” इत्य् अनेन - “यत्र वैखानसा विप्रा यत्र सन्ति गवां गणाः ।
यत्र बिल्वाः पलाशाश् च तत्र सन्निहितो हरिः ॥³⁹⁰”
इत्य् अस्यार्थो ज्ञाप्यते इति “यैर् इष्ट” इति कृत्स्नम् अपि वचनं वैखानसपरम् इत्य् एवावगम्यते।³⁹¹

पाञ्चरात्रिणाम् अपि पञ्चकालपरायणत्वम् इत्य् आक्षेपः परिहारश् च

ननु-

ब्रह्मा-
“पञ्चकालविधिज्ञान-
प्राशस्त्यं भगवन्न् इह ।³⁹²
कथितं पञ्च के काला
विधयश् चापि पञ्च के ॥³⁹³ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.१]
मह्यं जिज्ञासमानाय
कथयस्व यथातथम् ।
न चेद् रहस्यम् अत्यन्तं
यद् अहं पृष्टवान् इह ॥³⁹⁴ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.२]

श्रीभगवान्-
आद्यं कर्माभिगमनम्
उपादानं ततः³⁹⁵ परम् ।
इज्या तपश् च स्वाध्यायस्
तथा योगः प्रकीर्तितः ॥³⁹⁶ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.३]

पञ्चैते विधयस् तेषां
कालाः पञ्चैव ते क्रमात् ।
कल्याणाचरणान्तं यत्
कर्म-जातं चतुर्-मुख ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.४]

पाञ्चरात्रोक्तम् अभिगमनम्

उत्थानादिक्रमाद् एतद्
अभियानम् उदीरितम् ।
ब्राह्मे मुहूर्ते बुद्ध्येत
ध्यायन् नारायणं परम् ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.५]
उत्थायासीत शयने
कीर्तयन् नाम वैष्णवम् ।
क्रमेण सृष्ट्वा तत्त्वानि
देहम् उत्पाद्य तत्त्ववित् ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.६]
स्वस्य³⁹⁷ देहे षड्-अङ्गानि
मन्त्रम् उच्चार्य मानसम् ॥” [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.७]

इत्यादिना अभिगमनम् उपक्रम्य

“अञ्जनालेपनैस् स्रग्भिः
वासोभिर् भूषणैस् तथा ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.२९अब्]
अलक्तकरसाद्यैश् च
ताम्बूलैर् मुखशोधनैः³⁹⁸ ।
उपेतो मङ्गलैर् अन्यैर्
नयेद् अभिगमक्रियाम् ॥” [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.३०]

इत्य् अभिगमनम् उक्ता

पाञ्चरात्रोक्तम् उपादानम्

“उपादद्यात् ततः पूजा- साधनानि यथातथम्³⁹⁹ ।
पुष्पाणि फलमूलानि विविधान्य् ओषधीर् अपि ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.३१]
दध्यादि च हविर्योग्यं तण्डुलादि गुडादि च⁴⁰⁰ ।
स्नानीयानि च वस्त्राणि स्वादूनि सलिलानि च ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.३२]

दर्भान् पर्णानि समिधो यथाशक्ति यथावसु ।
आहृत्य याज्ञियान् दैवान् पूजास्थाने निवेशयेत् ॥⁴⁰¹ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.३३]
नीत्वोपादानसमयम् इत्थं तद् अनुपूजयेत् ।”
इत्य् उपादानम् उक्तम्।

पाञ्चरात्रोक्ता इज्या

“प्राप्ते मध्याह्नसमये स्नानं कुर्याद् यथाविधि ॥” [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.३४]
इत्य् आरभ्य
“उत्तीर्य कर्म निखिलं मध्याह्नसमयोचितम् । [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.४१च्द्]
कृत्वा यजेत देवेशं होमान्तं कमलासन ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.४२अब्]
इज्यायास् समयस् तस्याः कथितः कमलासन ॥” [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.६६अब्]
इति भगवद्यजनम् उक्त्वा

पाञ्चरात्रोक्तः स्वाध्यायः

“मन्दिरे वा हरेर् नद्यास् तीरे वामरभूमिषु⁴⁰² ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.६६च्द्]
विविक्ते विपिने वापि पर्वते वा गृहे ऽपि वा ।
ऋचो यजूंषि सामानि विद्यमानान्य् अनेकधा ॥⁴⁰³ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.६७]
शाखाभेदैर् मूलशाखाम् एकायनसमाह्वयाम्⁴⁰⁴ ।
त्रयीमयीम् अधीयीत सुखासीनस् समाहितः ॥” [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.६८]
स्वाध्यायम् उक्त्वा

पाञ्चरात्रोक्तः योगः

“ततः पश्चिमसन्ध्यायां प्राप्तायां तत्र चोदितम् ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.७२च्द्]
जपहोमादिकं सर्वं कृत्वा परमपूरुषम् ।
अर्चयित्वा यथान्याय्यं यथापूर्वम् अशेषतः ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.७३]
भुक्त्वान्नं विश्य शयने⁴⁰⁵ समुत्थाय महानिशि ।
आचम्य प्रयतो भूत्वा ध्यात्वा परमपूरुषम् ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.७४]
योगासने समासीनो युञ्जीतात्मानम् आत्मना⁴⁰⁶ ।
यथोक्तेन प्रकारेण यथाशक्ति चतुर्मुख ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.७५]
सहारक्रमम्⁴⁰⁷ आश्रित्य तत्त्वान्य् आत्मनि संहरेत् ।
आत्मानञ् चापि हृत्पद्मे परमात्मनि निष्ठिते ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.७६]

संहरेद् इत्थतो⁴⁰⁸ योगात् स्वापं क्लेशापहं व्रजेत् ।
इत्य् एष कथितो ब्रह्मन् योगः कालश् च पञ्चमः ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.७७]
पञ्चैते समयाः पञ्चविधयस्⁴⁰⁹ तेषु दर्शिताः ।
इत्थम् एतेषु कालेषु दर्शितैः कर्मभिर् नरः ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.७८]
आराधनं भगवतः कुर्वन् नैवावसीदति ।
वर्षेषु द्वादशसु⁴¹⁰ एवम् अनुतिष्ठन् समाहितः ॥ [पाद्म-संहिता चर्यापाद १३.७९]
क्रियाकलापम् अखिलं याति सायुज्यसम्पदम् ।
षट्सु वर्षेषु सारूप्यं सामीप्यं त्रिषु निश्चितम् ॥⁴¹¹ [पाद्मस् चर्यापाद १३.८०]
सालोक्यं फलम् एकस्मिन् वत्सरे नात्र संशयः ॥” [पाद्मस् चर्यापाद १३.८१अब्]
इति पाद्मे चर्यापादे त्रयोदशे ऽध्याये अविच्छिन्नतया पञ्चकालानां⁴¹² प्रतिपादितत्वात् तेषाम् अप्य् अच्छिद्रपञ्चकालपरायणत्वं सम्भवतीति चेत्⁴¹³ - तद् असत्।

पाञ्चरात्रिणाम् अनियत-परिमित-च्छिद्र-पञ्चकाल-परायणत्वम्

तत्रैव-
“पूत्यूषम्⁴¹⁴ अर्धरात्रञ् च प्रातर् मध्यं⁴¹⁵दिनानि च ।
पञ्चकाला इमे प्रोक्तास् ततः कालचतुष्टये ॥
एतेषु हीनाः प्रत्यूषं⁴¹⁶ (?) विज्ञेयाश् चतुरानन ॥”
इत्य् अभिगमनादीनाम् एकरूपेण विना न्यूनातिरिक्तकालत्वेनोक्तत्वात् “कालं मध्यन्दिनच्छिद्र⁴¹⁷पञ्चकालपरायणैर्” इत्य् आगमसिद्धान्ते “सान्तरालम् अनुष्ठानं पञ्चकालोदितं तथा” इति तन्त्रसिद्धान्ते च छिद्रपञ्चकालपरत्वस्योक्तत्वात्⁴¹⁸, कालचतुष्टयप्रतिपादनेन नियतपञ्चकालपरायणत्वाभावात्, द्वादशवर्षम् आरभ्य एकवर्षपर्यन्तं परिमितपञ्चकालपरत्वस्योक्तत्वात्⁴¹⁹ द्वादशवर्षाद् ऊर्ध्वं पञ्चकालपरत्वाभावाच् च।⁴²⁰
तथा, मार्कण्डेये
“महानिशा तु विज्ञेया रात्रेर् मध्यं द्वितीययोः⁴²¹ ।
तस्यां स्नानं न कुर्वीत सम्यग् आचमनं तथा ॥” [मर्कण्डेयप्]

इत्य् आचमनस्य महानिशायां निषेधात्।⁴²²
“यामद्वयं शयानस् तु ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥”
इति धर्मशास्त्रोक्तनिद्राकाले योगस्यायुक्तत्वाच् च। योगकालस्यार्धरात्रिकत्वे स्वाध्यायकालाद् व्यवहितत्वेन छिद्रपाञ्चकालिकत्वापाताच् च।⁴²³
कालचतुष्त्वास्यैवोक्तत्वेन अभिगमनादिष्व् एकस्य लोपसम्भवेन अनियतपञ्चकालपरस्य पञ्चकालपरायणशब्दाभिलापासम्भवाच् च।⁴²⁴
तथा-
“क्लिश्यन्तीह सुषुप्तानाम् इन्द्रियाणि द्रवन्ति च ।
अङ्गानि समतां यान्ति उत्तमान्य् अधमैस् सह ॥⁴²⁵”
इति धर्मशास्त्रेषु प्रातर् आरभ्य सायङ्कालपर्यन्तम् एव कर्माचरणकालत्वेन प्रतिपादनात्।
तथा-⁴²⁶
“अत्यन्तमलिनः कायो नवच्छिद्रसमन्वितः ।
स्रवत्य् एव दिवारात्रं प्रातस् स्नानं विशोधनम् ॥
अस्नात्वा नाचरेत् कर्म जपहोमादि किञ्चन ।
स्नात्वाधिकारी भवति दैवे पित्र्ये च कर्मणि ॥”
इति स्मृतेः स्नानात् पूर्वं तत्त्वसृष्टेर् अयुक्तत्वाच् च। प्रेतप्रायस्य संहृततत्त्वस्य स्वापयोग्यतासम्भवाच् च। तस्मात् “अब्भक्षो वायुभक्ष” इत्यादिशब्दवदवधारणगर्भस्य पाञ्चकालिकशब्दस्य अनियतपरिमितपाञ्चकालिकेषु पाञ्चरात्रिकेषु प्रयोगासम्भवाद् अनियतपरिमितछिद्रपाञ्चकालिकाः पाञ्चरात्रिणो न नियताछिद्रपञ्चकालपरायणवैखानसतुल्या भवितुम् अहन्तीति⁴²⁷ सिद्धम्।⁴²⁸

देवतापूजकसामानस्य देवलकत्वम् इत्य् आक्षेपपरिहारः

ननु-
“यो देवं पूजयेद् विप्रो वित्तार्थी वत्सरत्रयम् ।
स वै देवलको नाम हव्यकव्यबहिष्कृतः ॥⁴²⁹”
इति देवतापूजकस्य देवलकत्वं सम्भवतीति चेत् - तद् असत्। सामान्यतः देवताराधनं ये कुर्वन्ति ते देवलका इति वा? उत श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणादिषु मुख्याधिकारित्वेन प्रतिपादिता अपीति वा?। सामान्यतः देवताराधनं ये कुर्वन्ति ते इति चेत् - तर्हि गृहदेवतापूजकानाम् अपि देवलकत्वप्रसङ्गः। किञ्च-⁴³⁰

वैखानसानाम् देवलकत्वाभावः

“ब्रह्मचारी गृहस्थश् च विप्रो वैखानसस् तथा ।⁴³¹
कुर्वन्ति⁴³² निजकर्माणि विष्णुम् एव यजन्ति ते ॥”
इति सन्ध्योपासनादीनां भगवदाराधनरूपत्वोक्त्या⁴³³ तेषाञ् च त्यागस् सम्भवति। अतस् सामान्यतः इति⁴³⁴ वक्तुम् अयुक्तम्। श्रुतिस्मृतिपुराणादिषु⁴³⁵ मुख्याधिकारित्वेन प्रतिपादिता देवलकाः⁴³⁶ इति चेत् - तद् असत्। “ऽअग्निर् वै देवानाम् अवमो विष्णुः परमस् तदन्तरेण सर्वा अन्या देवताऽ; इति ब्राह्मणम्। तस्माद् गृहे परमं विष्णुं प्रतिष्ठाप्य सायं प्रातर् होमान्ते ऽर्चयति” इति वैखानससूत्रे⁴³⁷, “प्रवः पान्तम् अन्धसो धियायते महेशूराय विष्णवे चार्चत”⁴³⁸ इति ऋग्ब्राह्मणम् अनुसृत्य⁴³⁹ विष्णुप्रधानतया “स वा एष पुरुषः पञ्चधा पञ्चात्मा” इत्यादिश्रुत्युक्तविष्ण्वादिपञ्चमूर्तीनाम्⁴⁴⁰ आराधनस्य प्रतिपादितत्वात्⁴⁴¹।
आश्वमेधिके “कथं त्वम् अर्चनीयो ऽसी”⁴⁴²त्यादेः, वृद्धमनौ “वेदान्तवेदिभिर्”⁴⁴³ इत्यादेश् चोक्तत्वात्।
एवम् एव पाञ्चरात्रशैवशिल्पज्यौतिषादिषु उत्कृष्टमुख्याधिकारिप्रतिपादकानां वचनानां वैयर्थ्यप्रसङ्गात् तन्मूलभूतश्रुतिस्मृतिपुराणादीनाम् अप्रामाण्यप्रसङ्गो दुष्परिहरः।⁴⁴⁴

वैखानसानाम् भगवद्द्रव्योपभोगादौ दोषाभावः

एवं च प्रमाणभूतेषु श्रुतिस्मृतिपुराणादिषु प्रतिपादितानाम् आचारादीनां त्यागः प्रसज्येत्, निष्फलत्वात्। ननु परद्रव्योणालयार्चनं⁴⁴⁵ कुर्वतां देवलकत्वम् इति चेत् न।⁴⁴⁶
श्रुतिस्मृतिपुराणादिषु तत्तच्छास्त्रेषु च आलयार्चकानां⁴⁴⁷ मुख्याधिकारित्वेन तद्द्रव्योपभोगार्हत्वेन च प्रतिपादनात्।⁴⁴⁸
यथा - मरीचिप्रोक्तायाम् आनन्द-संहितायां विखनसोत्पत्त्यादिकं प्रतिपाद्य-
“तथा त्वदनुजीवित्वे त्वद्द्रव्यानुभवे सति ।
यद् भवेद् दोष उत्पन्न इति चिन्ताकुलो ऽस्म्य् अहम् ॥⁴⁴⁹” [आनन्द-संहिता ४.७७]
इति भगवद्द्रव्योपजीवनदोषभीरोः विखनसः⁴⁵⁰ भगवन्तं प्रति प्रश्ने -
“अथोवाच हृषीकेशो भीरुं तं मुनिसत्तमम् ।⁴⁵¹ [आनन्द-संहिता ४.७८अब्]
वैखानसानां तद् दोषो नास्ति मत्कृतकर्मणाम् ॥⁴⁵² [आनन्द-संहिता ४.८३अब्]

मद्द्रव्यं हव्यकव्यार्थे दानाभ्यागतपूजने । [आनन्द-संहिता ४.८४च्द्]
मुख्यम् एवास्तु भवतां सदा मत्कर्म कुर्वताम् ॥ [आनन्द-संहिता ४.८५अब्]

वैखानसानाम् भगवद्विग्रहविक्रये ऽपि दोषाभावः

किम् एभिर् बहुभिर् वाक्यैर् अन्यत् ते कथयाम्य् अहम् ॥⁴⁵³ [आनन्द-संहिता ४.८५च्द्]
मद्द्रव्यक्षेत्रबिम्बानाम् आलयानां तथापदि ।⁴⁵⁴
विक्रीणनादिकार्येषु नास्ति दोषो मदाज्ञया ॥⁴⁵⁵ [आनन्द-संहिता ४.८७]
तस्माद् भवान् अभिमतस् सर्वं कर्म सदा कुरु ॥ [आनन्द-संहिता ]
मदीयधनभोगेन मत्क्रियालोपतस् तव ।
मच्छरीरतया सत्यम् अपचारो न विद्यते ॥⁴⁵⁶” [आनन्द-संहिता ४.८६]
इति भगवद्वचनोदाहरणेन भगवद्द्रव्योपभोगादिषु दोषाभावः प्रतिपादितः।⁴⁵⁷
अत्र “अहं भक्तपराधीनो ह्य् अस्वतन्त्र इव द्विज” इत्यादिवचनानुसारेणार्चकपराधीनतां दर्शयितुम्, भगवत्प्रीतिविषयीकृतानां वैखानसानां तद्द्रव्योपभोगादिषु दोषगन्धो नास्तीति प्रतिपादनावसरे “मद्द्रव्यं क्षेत्रबिम्बादी"त्यादिना कैमुतिकन्यायम् अभिप्रेत्य भगवद्विग्रहविक्रये कृते ऽपि दोषो नास्तीत्य् उच्यते। तावता न तद् अभिप्रेतम्।⁴⁵⁸
नन्व् एवम् अपि देवद्रव्योपभोगदोषस् सामान्यतः मुख्यामुख्याधिकारिषु सर्वेष्व् आपद्यते एव इति चेत् न।⁴⁵⁹

मांसभक्षने नरकपतनम्

“ये भक्षयन्ति मांसानि सत्त्वानां⁴⁶⁰ जीवितैषिणाम् ।
भक्ष्यन्ते ते ऽपि तैस् सर्वैर् इति ब्रह्माब्रवीत् स्वयम् ॥⁴⁶¹ [महाभारतम् १३.११७.३३]
मां स भक्षयिताम् उत्र यस्य मांसम् इहाद्म्य् अहम् ।
एतन् मांसस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥⁴⁶² [महाभारतम् १३.११७.३४]
न हि मांसं तृणात् कष्ठाद् उपलाद् वापि जयते ।
हत्वा जन्तुं भवेन् मांसं तस्मात् तत् परिवर्जयेत् ॥⁴⁶³ [महाभारतम् १३.११६.२६]
हन्ता चैवानुमन्ता च विशस् ता क्रयविक्रयी ।
संस्कर्ता चोपकर्ता च खादकश् चाष्ट घातुकाः ॥⁴⁶⁴ [महाभारतम् १३.११६.४७]

धनेन क्रायको हन्ति खादकश् चोपभोगतः ।
घातुको वधबन्धाभ्याम् इत्य् एष त्रिविधो वधः ॥⁴⁶⁵ [महाभारतम् १३.११६.३८]
स्वमांसं परमांसेन यो वर्धयितुम् इच्छति ।
नारदः प्राह धर्मात्मा नरके स विपच्यते ॥⁴⁶⁶” [महाभारतम् १३.११७.१०]

कुत्रचिद् धर्मस्याप्य् अधर्मम्, अधर्मस्यापि धर्मत्वञ् च

इत्यादि वचनैः मांसभक्षणेन नरकपतनस्मरणात् भगवत्प्रीत्यर्थं क्रियमाणेषु यज्ञेष्व् अपि मांसभक्षणसत्त्वात् याज्ञिकानाम्⁴⁶⁷ अपि नरकपतनं सम्भवतीति यागस्यापि त्यागप्रसङ्गात्⁴⁶⁸।
“तस्माच् छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ⁴⁶⁹ ।
ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुम् इहार्हसि ॥” [महाभारतम् ६.३८.२४]
इति भगवद्वचनात् शास्त्रोक्तानां कर्मणां दोषो नास्तीति चेत्। “मद्द्रव्योपभोगादौ दोषो नास्ती"ति भगवता प्रतिपादित्वात् प्रकृते ऽपि दोषो नास्त्य् एव। “वचनात् प्रवृत्तिर् वचनान् निवृत्तिर्” इति खलु शिष्टोक्तिः। एवं कुत्रचिद् धर्मो ऽधर्मः अधर्मश् च धर्मो भवति।⁴⁷⁰
यथा
“उक्ते ऽनृते भवेत् किञ्चित् प्राणिनां प्राणरक्षणम् ।
अनृतं तत्र सत्यं स्यात् सत्यम् अत्रानृतं भवेत् ॥
कामिनीषु विवाहेषु गवां⁴⁷¹ पीडासु बाधने ।
ब्राह्मणाभ्यवपत्तौ च शपथे नास्ति पातकम् ॥”
“यद्ब्राह्मणश् चाब्राह्मणश् च प्रश्नम् एयातां ब्राह्मणायाधिब्रूयात् यद्ब्राह्मणायाध्यात्मने⁴⁷² ऽध्याह यद् ब्राह्मणं पराहात्मानं पराह तस्माद् ब्राह्मणो न परोच्यः” इत्य् श्रुतिश् च।
श्रौतसूत्रे च- “सर्व एवम् अभिवादयन्ति नाभिवादयति न जुहोत्य् अन्यत्र सोमाङ्गेभ्यः” इत्यादि प्रतिपाद्यते।⁴⁷³
“सर्वस्वहरणे भार्यावेश्ययोः (?) प्राणसंशये ।
गोद्विजार्थे विवादे च शपथे नास्ति पातकम् ॥”
इत्यादि स्मृतिश् च।⁴⁷⁴
एवं च शास्त्रोक्तप्रकारेण भगवदर्चनं कुर्वतां तद्द्रव्योपभोगे⁴⁷⁵ न दोषः।

देवलकत्व-लक्षणविचारः

किञ्च - किं देवलकत्वं जातिपरम्, उत कर्मपरम्? जातिपरम् इति वक्तुं न शक्यते। तथानुक्तत्वात्⁴⁷⁶। इच्छया कल्पितुम् अशक्यत्वाच् च।⁴⁷⁷

अविहितकर्मकर्तृत्वम् एव देवलकत्वम्

अथ कर्मपरम् इति चेत्। विहितकर्मपरम्, उत अविहितकर्मपरम्?⁴⁷⁸ विहितकर्मपरम् इति वक्तुम् अशक्यम् - श्रुतिस्मृतीतिहाससूत्रपुराणादीनाम्⁴⁷⁹ अप्रमाण्यप्रसङ्गात्।
विहितधर्मपरत्वेनानुक्तत्वात्।⁴⁸⁰
“श्रुतिस्मृती ममैवाज्ञा यस् ताम् उल्लङ्घ्य वर्तते ।
आज्ञाच् छेदी मम द्रोही मद्भक्तो ऽपि न वैष्णवः ॥⁴⁸¹”

परद्रव्यकृतस्याप्य् आराधनस्य निर्दोषत्वम्

इति भगवदाज्ञाभङ्गदोषाच् च। एवं च अविहितकर्मपरम् इति हि परिशिष्यते।⁴⁸²
ननु - परद्रव्येण कृतं भगवदाराधनं क्रतुवत् परार्थम् एव भवतीति चेत् मैवम्।⁴⁸³
“अन्यधर्मपरो विप्रो भ्रष्टो गच्छत्य् अधोगतिम् ।
मत्कर्मनिरतो विप्रो नाधः पतति कुत्रचित् ॥”
इति भगवद्वचनात्⁴⁸⁴।
पुराणान्तरे- “स्वस्मिन्न् अर्पितमात्रेण येन केनापि कर्मणा ।
तुष्टो ददाति स्वपदम् अहो वत्सलता⁴⁸⁵ हरेः ॥” इति।
किञ्च-

दक्षिणाप्रतिग्रहे दोषाभवः

“एकविंशतिनिष्कन्तु दद्याद् आचार्यदक्षिणाम् ।
ऋत्विजान् तु तदर्धं स्यात् तदर्धम् इतरस्य च ॥”
इति दक्षिणादानं प्रतिपाद्यते।⁴⁸⁶
ननु - “प्रतिग्रहेण विप्रस्य ब्राह्मं तेजो विनश्यति ॥⁴⁸⁷” इति मनुवचनात्⁴⁸⁸ [मनु-स्मृतिः ४.१८६च्द्]
“प्रतिग्रहेण तेजो हि विप्राणां शाम्यते” इत्य् आनुशासनिकवचनाच् च प्रतिग्रहेण ब्रह्मतेजोनाशनं स्मर्यते। श्रूयते प्रतिग्रहे प्रायश्चित्तम् अपि। “यो याजयति प्रति वा गृह्णाति याजयित्वा प्रतिगृह्य वानश्नंस् त्रिस् स्वाध्यायम् अधीयीत त्रिरात्रं सावित्रीं गायत्रीम् अन्वतिरेचयति वरो दक्षिणा वरेणैव वरं स्पृणोत्य् आत्मा हि वरः” इति।
अतः प्रतिग्रहे दोषो ऽस्तीति चेत् - न।⁴⁸⁹

हरिस्मरणस्य मोक्षप्रदत्वम्

“त्रायन्ते खलु नात्यन्तम् अन्यधर्मास् स्वनुष्टिताः ।
अपि मत्कर्म विगुणं त्रायते महतो भयात् ॥
मेरुमन्दरमात्रो ऽपि राशिः पापस्य कर्मणः ।
केशवं वैद्यम् आसाद्य अब् हिएर् नोछ् तेलुगु वेर्ग्लेइछेन्दुर्व्याधिर् इव नश्यति ॥
निधिस्थानं खनन् द्वेषात् मृदर्थं वाप्नुयान् निधिम् ।
अज्ञः कामाच् च दोषाच् च स्मृत्वैवं मोक्षभाक्तथा ॥
द्वेषिणा वाप्रयत्नेन क्षिप्तो ऽग्निः कक्षमादहेत् ।
कथम् अभ्यर्चितो विष्णुः न दहेत् सर्वकिल्बिषम् ॥
यथाज्ञो वज्रकायस् स्यात् स्पर्धन्न् अपि सुधां पिबन् ।
एवं विरुद्धभावो ऽपि मुच्यत्य् एव हरिं स्मरन् ॥” इति
नारदीये- “कृतापि दम्भहास्याद्यैर् यत् सेवा तारयेज् जनान् ।
विफला नान्यकर्मेव कृपालुः को ऽन्वतः परम् ॥ [नारदप्।]
हास्यानादरमायाभिर् अपि भक्तिः कृता त्वयि ।
नृणां ददातीन्द्रपदं सात्त्विकानां किम् उच्यते ॥ [नारदप्]
वस्तुस्वभाव एवैष यन्मोक्षाय हरिस्मृतिः ।
पूषेव ध्यान्तनाशाय श्शीतशान्त्यै यथानलः ॥ [नारदप्।]
सैषा हरिस्मृतिऋ दैत्यं क्रोधाद् अपि कृता सती ।
आनयेत् सद्गतिं विप्रं सानुगं किमु वर्ण्यते ॥ [नारदप्।]
यथामृतार्थं यततां सुराणाम् अब्धिमन्थने ।
पारिजातादिकान्य् आसन् फलान्य् अप्रार्थितान्य् अपि ॥ [नारदप्।]
एवं मोक्षैकचित्तानां यतताम् ईशसंस्मृतौ ।
भवन्ति सिद्धयो दिव्याः पुण्य⁴⁹⁰ पुण्यानुबन्धि यत् ॥” इत्यादि [नारदप्]
तत्रैव- “सुरातिथ्यर्चनकृते गुरुभृत्यर्थम् एव च ।
सर्वतः प्रतिगृह्णीयात् न तु दुष्येत् स्वयं ततः ॥” [नारदप्]

इति च स्मरणात्। अतः शास्त्रोक्तमार्गेण भगवद्यजनविधौ प्रवृत्तानां तत्तत्कर्मसु दक्षिणाप्रतिग्रहे कृते ऽपि न दोषः।

आलयार्चनायाः महाभारतादिसम्मतत्वम्

गृहार्चनाव्यतिरेकेणालयार्चना भारतादिषु प्रतिपादिता दृश्यते। यथा -
महाभारते आश्वमेधिके “कथं त्वम् अर्चनीयो ऽसी"त्य् आदि। [महाभारतम् १४ अप्प्। ४.१६५२प्र्]
विष्णुधर्मोत्तरे षष्ठे ऽध्याये-
“यस् तु देवगृहस्यार्थं प्राकारं परिकल्पयेत् ।
स तु स्वर्गं समासद्य विमानाधिपतिर् भवेत् ॥ [विष्णुधर्मोत्तर।प् ]
यस् तु देवालयस्याग्रे शिलादारुभिर् एव वा ।
करोति तोरणं रम्यं स तु स्वर्गाधिपो भवेत् ॥ [विष्णुधर्मोत्तर।प् ]
यस् तु देवालयं विष्णोर् दारुशैलमृदा तथा ।
इष्टकाकल्पितं वापि कुर्यात् तस्य फलं बहु ॥ [विष्णुधर्मोत्तर।प् ]
अहन्यहन्य् अश्वमेध- सहस्राणि करोति यः ।
प्राप्नोति मण्डपं विष्णोः यः कारयति मानवः ॥ [विष्णुधर्मोत्तर।प् ]
केशवस्य स तल्लोकम् अक्षय्यं प्रतिपद्यते ।
प्रतिमार्थं महाविष्णोस् साधयेद् उत्तमां शिलाम् ॥ [विष्णुधर्मोत्तरप् ]
षष्टिर्वर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते ॥” इति। [विष्णुधर्मोत्तरप् ]
एतेषां च प्राकारतोरणमण्डपविग्रहशिलादीणां गृहदेवतास्वसम्भवः श्रीवैखानससंहितासु प्रतिपादितः। प्रसङ्गाद् अर्चकमहिमादीह कथ्यते।

अर्चकमाहात्म्यम्

बृहन्नारदीये- “स कदाचिन् महापापो जन्तूनामन्तकोपमः ॥” [बृहन्नारदप्]
इत्य् आरभ्य
“तस्योपवनमध्यस्थं रम्यं केशवमन्दिरम् ।
छादितं हेमकवचैः दृष्ट्वा व्याधो मुदा ययौ ॥ [बृहन्नारदप्]
हराम्य् अत्र सुवर्णानि बहूनीति स निश्चितः ।
जगाम विष्णुभवनं कीनाशश् चौर्यलोलुपः ॥ [बृहन्नारदप्]

तत्रापश्यद् द्विजवरं शान्तं तत्त्वार्थकोविदम् ।
परिचर्यापरं विष्णोर् उदङ्कं तपसां निधिम् ॥ [बृहन्नारदप्]
एकान्तिनं दयालुञ् च निस्स्पृहं ध्यानलोलुपम् ।
दृष्ट्वा तं लुब्धको मेने स्वकार्यस्यान्तरायिनम् ॥ [बृहन्नारदप्]
देवस्य द्रव्यजातन् तु समादातुमना निशि ॥” [बृहन्नारदप्]
इत्यादिनापृथगालयार्चकसद्भावादिकम् उक्त्वा स्वकार्यान्तराय भूतार्चकहिंसायां प्रवृत्तस्य तस्य मरणम् अपि प्रतिपाद्य।

विष्णुपादोदकमाहात्म्यम्

“उदङ्कः पतितं प्रेक्ष्य लुब्धकन्तु दयापरः ।
विष्णुपादोदकेनैनम् अभ्यषिञ् चन्महामुनिः ॥
हरिपादोदकस् पर्शाल् लुब्धको वीतकल्मषः ।
दिव्यं विमानमारुह्य मुनिम् एनम् अथाब्रवीत् ॥”
इति भगवत्पादोदकमाहात्म्यं च प्रतिपादितम्।
तत्रैव - यज्ञध्वजवीतिहोत्रसंवादे-

आलये दीपस्थापनादेः फलम्

“स कदाचित् तु कामान्धो रन्तुकामः परस्त्रियम् ।
शून्यं पूजादिभिर् विष्णोर् मन्दिरं प्राप्तवान् निशि ॥
तत्र कामोपभोगार्थं शयितुं तेन कामिना ।
स्ववस्त्रप्रान्ततो ब्रह्मन् कृतं तद्देशमार्जनम् ॥
यावन्तः पांसुकणिकाः तेन सम्मार्जितास् तदा ।
तावज् जन्मकृतं पापं तदैव क्षयम् आगतम् ॥
प्रदीपः स्थापितस् तत्र सुरतार्थं द्विजोत्तम ।
तेनापि तस्य दुष्कर्म निश्शेषं क्षयम् आगतम् ॥
अवशेनापि यत्कर्म कृत्वेमां सिद्धिम् आगतः ।
भक्तिमद्भिः प्रशान्तैश् च किं पुनस् सम्यगर्चनात् ॥

आलयप्रदक्षिणफलम्

तस्माच् छ्रुणुत विप्रेन्द्राः देवो नारायणो ऽव्ययः ।
ज्ञानतो ऽज्ञानतो वापि पूजकानां विमुक्तिदः ॥”
तथा तत्रैव - इन्द्रसुधर्मसंवादे-
“अहमासं पुरा शक्र गृध्रः पापावशेषतः ।
स्थितश् च भूमिभागे वै अमेध्यामिषभोजनः ॥
एकदाहं विष्णुगृहे प्राकारे संस्थितः प्रभोः ।
पतितो व्याधशस्त्रेण सायं विष्णुगृहं गते ॥
मयि कण्ठगतप्राणे कश्चित् श्वा मांसलोलुपः ।
जग्रह मां स्ववक्त्रेण श्वभिर् अन्यैर् अभिद्रुतः ॥
गतः प्रदक्षिणाकारं विष्णोस् तन्मन्दिरं प्रभोः ।
तेनैव तुष्टिम् आपन्नः अन्तरात्मा जगन्मयः ॥
मम चापि शुनश् चापि दत्तवान् परमं पदम् ।
प्रदक्षिणाकारतबिस् हिएर् नोछ् तेलुगु वेर्ग्लेइछेन्या गतस्य सदृशं फलम् ॥
सम्प्राप्तं तु मया शक्र⁴⁹¹ किं पुनस् सम्यग् अर्चनात् ।
ये ऽर्चयन्ति सदा भक्त्या नारायणम् अनामयम् ।
तान् अर्चयन्ति विबुधा ब्रह्माद्या देवतागणाः ॥”⁴⁹² इति

अमेध्यानि पञ्च

एवम् आश्वमेधिके- “लोके त्रीण्य् अपवित्राणि पञ्चामेध्यानि भारत । [महाभारतम् १३, अप्प्। ४.३२४९]
श्वा च शूद्रश् श्वपाकश् च त्र्यपवित्राणि पाण्डव ।⁴⁹³ [म्भ् १३, अप्प्। ४.३२५०]
देवलः कुक्कुटो यूपः उदक्या वृषलीपतिः ॥” [म्भ् १३, अप्प्। ४.३२५१]
पञ्चमेध्यानि⁴⁹⁴ इति।

भगवत्पूजाद्यनधिकारिणः

श्रीवैखानसे- “सूतादिप्रतिलोमाश् च पाषण्डाः पतितास् तथा ।
नास्तिका भिन्नमर्यादास् तथा वेदविदूषकाः ॥
पापरोगयुताश् चैव तथैव गुरुनिन्दका ।
अर्चनं देवदेवस्य हविर्दानञ् च वीक्षितुम् ।

नार्हन्ति तस्मात् कुर्वीत द्वारं यवनिकावृतम् ॥”
इति प्रतिपादनात् भगवदर्चनदर्शनादिषु योग्यतारहितानां निकृष्टानां (देवलकानाम्) औत्कृष्ट्यं न सम्भवति।⁴⁹⁵

अद्वारकभगवद्याजिनाम् उत्कृष्टत्वम्

श्रुतिस्मृतिपुराणादिषूक्तप्रकारेण कल्पसूत्रे⁴⁹⁶ येषाम् अद्वारकभगवद्यजनाधिकारो विधीयते ते उत्कृष्टा ज्ञेयाः⁴⁹⁷। यथा श्रुतिः- “यथा क्रतुर् अस्मिन् लोके भवति तथेतः प्रेत्य भवति”⁴⁹⁸ इति।
स्मृतिश् च⁴⁹⁹: “वेदोक्तेनैव भार्गेण⁵⁰⁰ सर्वभूतहृदि स्थितम् ।
माम् अर्चयन्ति ये भक्तास्⁵⁰¹ सायुज्यं यान्ति ते मम ॥
तस्माद् यावज् जनो जीवेत् तावत् सम्पूजयेद् धरिम् ।
पापैर् न लिप्यते मर्त्यो⁵⁰² हरिमन्दिरम् आप्नुयात् ॥
जगत् पवित्रास् ते नित्यं विष्णुम् अभ्यर्चयन्ति ये ।
दुर्वृत्ता वा सुवृत्ता वा पूजनीया विशेषतः ॥”

वैखानसानां भगवत्प्रीतिपात्रत्वम्

व्यासेनपि⁵⁰³ आनुशासनिके (९०। अध्याये) पात्रकथनावसरे⁵⁰⁴ देवलकानाम् अपात्रतां सत्कर्मनिष्ठानां पात्रताञ् च प्रतिपाद्य स्ववचनदृढीकरणार्थं “वैखानसा वा ऋषय इन्द्रस्य प्रिया आसन्”⁵⁰⁵ इति भगवत्प्रीतिविषयाणां⁵⁰⁶ वैखानसानां वचनम् अपि श्रूयते इति प्रतिपादितम्। यथा-
⁵⁰⁷“ऋषीणां समयं नित्यं ये रक्षन्ति युधिष्ठिर ।⁵⁰⁸
निश्चिताः सर्वधर्मज्ञास् तान् देवा ब्राह्मणान् विदुः ॥ [महाभारतम् १३.९.४२]
स्वाध्यायनिष्ठा ऋषयो⁵⁰⁹ ज्ञाननिष्ठास् तथैव च ।
तपोनिष्ठाश् च बोद्धव्याः कर्मनिष्ठाश् च भारत ॥ [म्भ् १३.९.४३]
कव्यानि ज्ञाननिष्ठेभ्यः प्रतिष्ठाप्यानि भारत ।
तत्र ये ब्राह्मणान् के चिन् न च निन्दन्ति ते वराः ॥⁵¹⁰ [म्भ् १३.९.४४]
ये तु निन्दन्ति जल्पेषु न ताञ् श्राद्धेषु भोजयेत् ।
ब्राह्मणा निन्दिता राजन् हन्युस् त्रिपुरुषं कुलम् ॥⁵¹¹ [म्भ् १३.९.४५]

वैखानसानां वचनम् ऋषीणां श्रूयते नृप ।
दूराद् एव परीक्षेत ब्राह्मणान् वेदपारगान् ।
प्रियो वा यदि वा द्वेष्यः तेषु तच् छ्राद्धम् आवपेत् ॥⁵¹² [म्भ् १३.९.४६]
यः सहस्रं सहस्राणां भोजयेद् अनृचां नरः ।
एकस् तान् मन्त्रवित् पूतः सर्वान् अर्हति भारत ॥⁵¹³” [म्भ् १३.९.४७]

अष्टाक्षरादिमन्त्रजपनिष्ठानां महिमा

एवम् अष्टाक्षर द्वादशाक्षर पुरुषसूक्तादिमन्त्रजपनिष्ठानां दर्शनेन ब्रह्महा ऽपि शुद्ध्यतीति पुराणोक्तम्। यथा⁵¹⁴:
⁵¹⁵पद्मपुराणे- “साङ्गं समन्त्रं सन्यासं सर्षिच्छन्दोधिदैवतम् ।
सदीक्षाविधि सध्यानं सयन्त्रं द्वादशाक्षरम् ॥ [पद्म।प् ]
साष्टाक्षरञ् च मन्त्रेशं ये जपन्ति नरोत्तमाः ।
तान् दृष्ट्वा ब्रह्महा शुद्ध्येत् किं पुनर् वैष्णवस् स्वयम् ॥” इति [पद्मप् ]
श्रुयते ऽपि। “यो ह वै नारायणस्याष्टाक्षरं पदम् अध्येति अनुपब्रवस् सर्वम् आयुर् एति विन्दते प्राजापत्यं रायस्पोषं गौपत्यं ततो ऽमृतत्वम् अश्नुते ततो ऽमृतत्वम् अश्नुत इति”।
श्रीपाञ्चरात्रे कपिञ्जलसंहितायाम्-
“याजनाध्यापनयुतः शिष्यानुग्रहकारकः ।
आचार्य इति विज्ञेयो मन्त्रतन्त्रपरायणः ॥⁵¹⁶ [कपिञ्जलसंहिता]
आश्रमे वा वने वा ऽपि स वैखानस उच्यते ।⁵¹⁷
ग्राम्यधर्माणि सर्वाणि वर्जयेद् वनवासकः ॥”⁵¹⁸ इति। [कपिञ्जलसंहिता]
यमस्मृतौ- “यो ऽनुचानं⁵¹⁹ द्विजं मर्त्यो हतवान् अर्थलोभतः ।
स वदेत् पौरुषं सूक्तं जलस्थश् चिन्तयेद् धरिम् ॥⁵²⁰”
इति केवलाष्टाक्षरमन्त्रजपनिष्ठानाम् अप्य् एवं विधाः प्रभावाः श्रूयन्त इति चेत् श्रुतिस्मृतिविहितैस् तैर् एव मन्त्रैः अद्वारकभगवदर्चने मुख्यादिकारिणां वैखानसानां कैमुतिकन्यायसिद्धम् औत्कृष्ट्यं केनापोदितुं शक्यम्।⁵²¹

देवलकनिरूपणम्

किञ्च - यथा वैखानसानाम् उत्पत्त्यादिकं श्रुतिस्मृतिपुराणादिषु विशेषेण प्रतिपादितं तथा इतरेषां विशेषेण प्रतिपादितञ् चेत् तदा वैखानससाम्यम् इतरेषां स्यात्। तथा न दृश्यते हि।
अथ वस्तुतो देवलका निरूप्यन्ते।⁵²²
वैखानसे- “अवैखानसविप्रो यः पूजयेद् आलये हरिम् ।
स वै देवलको नाम हव्यकव्यबहिष्कृतः ॥⁵²³
वैखानसकुले जातः पाञ्चरात्रेण दीक्षितः ।
न दीक्षितो न सञ्जातो (?) लोभान् मोहान् मदर्चनम् ।⁵²⁴
कुर्याच् चेत् तु विशेषेण भवेद् देवलकस् तो सः ॥”⁵²⁵

देवलकत्रैविद्यम्

पाञ्चरात्रे सङ्कर्षणसंहितायाम्- “कर्मदेवलकाः केचित् कल्पदेवलकाः परे ।
शुद्धदेवलकाश् चान्ये त्रिधा देवलकाः स्मृताः ॥ [सङ्कर्षणसंहिता।]

कर्मदेवलक-लक्षणम्

अर्थार्थी कालनिर्देशी यो देवं पूजयेत् स हि ।
कर्मदेवलको नाम सर्वकर्मबहिष्कृतः ॥ [सङ्कर्षणसंहिता।]
पाञ्चरात्रविधानज्ञो दीक्षाविरहितो ऽर्चकः ।
चतुर्वेदाधिकारो ऽपि कल्पदेवलकः स्मृतः ॥ [सङ्कर्षणसंहिता।]
आगमोक्तविधानज्ञो भद्रकाल्युपजीवकः⁵²⁶ ।
शुद्धदेवलकः प्रोक्तः सर्वकर्मबहिष्कृतः ॥ [सङ्कर्षणसंहिता।]
आर्षोक्तेन विधानेन देवलत्वं न विद्यते ।
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन वैदिकेनैव पूजयेत् ॥” इति [सङ्कर्षणसंहिता]
शिवशेखरतन्त्रे - रुद्रः-
“अथ देवलकान् वक्ष्ये शृणु देवि समाहिता ।
कर्मदेवलकाः केचित् कल्पदेवलकाः परे ॥ [शिवशेखरतन्त्र]
शुद्धदेवलकास् त्व् अन्ये त्रिधा देवलकास्मृताः ।
अन्यसूत्रोक्तमार्गेण यस् संवत्सरपूजकः ॥

कल्पदेवलक-लक्षणम्

अदीक्षितः स्वयं तन्त्रे कर्मदेवलकस् तु सः ।
अनेनैव प्रकारेण वत्सरत्र्यपूजकः ।
कल्पदेवलकः प्रोक्तः स वै शैलसुते ध्रुवम् ॥ [शिवशेखरतन्त्र]

शुद्धदेवलक-लक्षणम्

अननुज्ञातम् आचार्यात् आगमं शुश्रुवे च यः ।
शीलतः तस्य शिष्यश् च शुद्धदेवलकाव् उभौ ॥ [शिवशेखरतन्त्र]

त्रिविधस्यापि देवलकत्वस्य रुद्रादिविषयकता

त्रिधा देवलकत्वं तु न विष्णुविषये क्वचित् ।
रुद्रकाल्यादिविषयम् एतद् आगमसम्मतम् ॥” इति [शिवशेखरतन्त्र]
स्मृत्यन्तरे- “शर्वं सूर्यं तथा चन्द्रं दुर्गादी रुद्रदेवताः ।
यो ऽर्चयेत् पणपूर्वं सः सद्यः पतति मानवः ॥
दुर्गा च भद्रकाली च बुद्धश् च क्षेत्रपालकः ।
पञ्चपूजा च इत्य् एते पञ्चदेवलकाः स्मृताः ॥
आदित्यम् अम्बिकां विष्णुं गणनाथं महेश्वरम् ।
गृहे पूजा च इत्य् एते पञ्चदेवलकाः स्मृताः (?) ॥” इति^527
528विष्णुधर्मोत्तरे- “चण्डिकायाश् च दुर्गाया ज्येष्टाया भैरवस्य च ।
रुद्रस्य पूजका ये वै ते वै देवलकाः स्मृताः ॥” इति [विष्णुधर्मोत्तरप् ]
विष्णु- “देवार्चनपरो यो ऽपि⁵²⁹ परार्थं वित्तकाङ्क्षया ।
चतुर्वेदधरो विप्रः स चण्डालसमो भवेद् ॥⁵³⁰” इति [विष्णु-पुराणम् ]
⁵³¹एवम् एभिर् वचनैः शास्त्राननुमतमार्गेण पूजकानां देवतान्तरपूजकानाम् एव च देवलकत्वं सिद्ध्यतीति स्फुटम् अवगम्यते।
किञ्च- “वृषो धर्मस् समाख्यतः तस्य यः कुरुते लयम् ।
वृषलं तं विदुर् देवा निकृष्टं श्वपचाद् अपि ॥”

देवलकशब्दनिर्वचनम्

इति वृषलशब्दो यथा वेदशास्त्रोक्तमार्गलयकारके व्युत्पादितः, तथा देवलक्शब्दो ऽपि “दिव् क्रीडाविजिगीषाव्यवहारद्युतिस्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिष्व्” इति धात्वर्थानुसारेण गत्यपरपर्यायमार्गार्थकदिव्धातुघटितस्सन् वेदोक्तमार्गलयप्रापके व्युत्पादयितुं शक्यते इति तत्प्रतीपेषु वेदमार्गप्रतिष्ठापकेषु वैखानसेषु न सर्वात्मना प्रवर्तते। तथा च-
हारीतः- “वैखानसास् तु ये विप्रा हरिपूजनतत्पराः ।
न ते देवलकाः प्रोक्ता विष्णुपादाब्जसंश्रयात् ॥⁵³²” इति [वृद्धहारीत ८.७८]

वैखानसानं देवलकशब्दवाच्यत्वाभावः

स्मृत्यर्थसारे- अत्रि- “वैदिकेनैव विधिना दम्भलोभविवर्जितः ।
पूजयेद् भक्तितो विष्णुं स हि देवलको न वै ॥⁵³³” इति
⁵³⁴अन्यथा श्रुत्युक्तमार्गेणालयार्चकानाम् अपि देवलकत्वे तादृशालयार्चनप्रतिपादकानां श्रुतिस्मृतिपुराणादिवचनानां व्यर्थता स्यात्।
⁵³⁵ननु - अज्ञानतः कृतम् अपि भगवदाराधनम् अपवर्गप्रदञ् चेत्। विना शास्त्रम् अनधिकारिणापि कृतं ततपवर्गप्रदं किं न स्याद् इति चेत्। न। भगवदाज्ञाभङ्गापत्तेः।
यथोक्तं भगवता- “यश् शास्त्रविधिम् उत्सृज्य वर्तते कामकारतः ।
न स सिद्धिम् अवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् ॥” इति [म्भ् ६.३८.२३]
“श्रुतिस्मृती ममैवाज्ञा यस् ताम् उल्लङ्घ्य वर्तते ।
आज्ञाच्छेदी मम द्रोही मद्भक्तो ऽपि न वैष्णवः ॥⁵³⁶” इति
“मम चापि प्रियं विष्णोर् देवदेवस्य शार्ङ्गिणः ।
मानुषो वैदिकाचारं मनसा ऽपि न लङ्घयेत् ॥” इति
⁵³⁷अतः अनधिकारिणा कृतं शास्त्रासम्मतम् इति तन्त्रोक्तप्रकारेण कृतम् अपि तत् नापवर्गप्रदम्।⁵³⁸
ननु- “ब्राह्मणैः क्षत्रियैः वैश्यैः शूद्रैश् च कृत-लक्षणैः ।
अर्चनीयश् च सेव्यश् च पूजनीयश् च माधवः ।
सात्त्वतं विधिम् आस्थाय गीतः सङ्गर्षणेन⁵³⁹ यः ॥”

तन्त्रानुसारिपूजायाः अपवर्गप्रदत्वाभावः

⁵⁴⁰इति शूद्रादीनाम् अपि पाञ्चरात्रोक्तमार्गेणार्चने अधिकारे सिद्धे कथं तान्त्रिकोक्तप्रकारेणार्चनं कुर्वतः ब्राह्मणादेः (अनधिकारिणः) तत् अपवर्गप्रदं न भवतीत्य् उच्यत इति चेद् उच्यते।

चतुर्विधतन्त्रेषु एकत्र दीक्षितस्य तन्त्रान्तरे ऽनधिकारः

“प्रथमं मन्त्रसिद्धान्तं द्वितीयञ् चागमाह्वयम् । [पाद्मस् चर्यापाद १९.११२च्द्]
तृतीयं तन्त्रसिद्धान्तं तन्त्रान्तरमतः परम् ॥⁵⁴¹” [पाद्मस् चर्यापाद १९.११३अब्]
इति चतुर्विधेषु सिद्धान्तेषु
“एकत्र दीक्षितस् तन्त्रे सिद्धान्ते वा द्विजोत्तम ।⁵⁴²
क्रियां न कुर्याद् अन्यत्र कर्षणादि चतुर्मुख ॥ [पाद्म।स् चर्यापाद १९.१३१]
आचार्यकम् अथार्त्विज्यं पूजाञ् च मधुविद्विषः ।
मन्त्रे देवे च सिद्धान्ते तद् एवास्य हि युज्यते ॥⁵⁴³” [पाद्मस् चर्यापाद १९.१३२]
इति चतुर्विधतन्त्रेषु एकत्र दीक्षितस्य तन्त्रान्तरे प्रवेश-योग्यता-भावस्य प्रतिपादनात्⁵⁴⁴।

“एकगोत्रसमुत्पन्नं पञ्चगोत्रं पृथक् पृथक् ।

इत्य् आरभ्य

सूत्रं कात्यायनं शाखां याजुषं⁵⁴⁵ शुक्लम् एव च ॥
औपगायनशाण्डिल्यौ भारद्वाजो ऽथ गौतमः ।
मौञ्जायनिस् तु पञ्चैते पाञ्चरात्राधिकारिणः ॥⁵⁴⁶”

इत्य् अधिकारिभेदस्य विधीयमानत्वात्।

आपस्तम्बादिसूत्रसंस्कृतस्य पाञ्चरात्रोक्तसंस्कारयोग्यताभावः

“चतुर्णाम् अपि वर्णानाम् इतरेषाञ् च तद्भुवाम् ।
दीक्षा समैव सर्वेषाम् आचारस् तन्त्रवर्त्मना ॥” [पाद्मस् चर्यापाद २१.५५]

तन्त्रोक्तप्रकारेण दीक्षितानाम् एव तन्त्रोक्तार्चनायाम् अधिकारः

इत्यापस्तम्बादिसूत्रैः⁵⁴⁷ संस्कृतस्य पाञ्चरात्रोक्तमार्गेण निषेकादिसंस्कारयोग्यताभवकथनात्।⁵⁴⁸ तान्त्रिकोक्तप्रकारेण दीक्षितानाम् एव तन्त्रोक्तार्चनायाम् अधिकारित्व सम्भवात्।

परधर्मानुष्ठातुः पतितत्वादि

“स्वसूत्रे वर्तमाने तु परसूत्रेण वर्तते ।
अप्रमाणम् ऋषिं कृत्वा सो ऽन्धे तमसि मज्जति ॥”
“स्वकीयधर्मम् उत्सृज्य परधर्मं य आश्रयेत् ।⁵⁴⁹
पतितस् स भवेद् आशु सद्य एव न संशयः ॥”
“स्वसूत्रस्य परित्यागात् परसूत्रसमाश्रयात् ।
सद्यः पतति वै विप्रो न वेदस्य समाश्रये ॥”⁵⁵⁰

“शाखां शिखां तथा पुण्ड्रं समयाचारम् एव च ।
पूर्वैर् आचरितं कुर्याद् अन्यथा पतितो भवेत् ॥”
“यस् स्वशाखां परित्यज्य परशाखासु वर्तते ।
शाखारण्डस् स विज्ञेयस् सर्वकर्मबहिष्कृतः ॥⁵⁵¹” [आनन्द-संहिता ४.५९]
“यस् स्वधर्मं परित्यज्य परधर्मं निषेवते ।
पाषण्डिनं तम् आहुर् वै निकृष्टं श्वपचाद् अपि ॥” इति।
भगवान्- “श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात् ।
स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ॥⁵⁵²” इति। [म्भ् ६.२५.३५]
व्यास- “स्वधर्मं यस् समुत्सृज्य परधर्मं समाश्रयेत् ।
अनापदि स विद्वद्भिः पतितः परिकीर्तितः ॥”
⁵⁵³इत्यादिभिश् च वचनैः परधर्मानुष्ठातुः पतितत्वादिस्मरणाच् च अन्यसूत्रोक्तप्रकारेण तान्त्रिकोक्तेन मार्गेण वा बाह्मणादिभिर्⁵⁵⁴ अपि अनधिकारिभिः भगवदाराधनं कर्तुं न शक्यते।

शूद्रस्य पूजायाम् अनधिकारः

तर्हि “ब्राह्मणैः क्षत्रियैर् वैश्यैः” इत्यादि ⁵⁵⁵भारतवचनस्य का गतिर् इति चेत् - उच्यते।
⁵⁵⁶माधवाः- मुख्यत्वेन अद्वारकभगवद्यजनाधिकारित्वेन निरूपितैः ब्राह्मणैः पूजनीयः।
⁵⁵⁷इतरैः क्षत्रियैर् वैश्यैश् चार्चनीयः। शूद्रैः स्त्रीभिश् च यथार्हम् इज्यस् सेव्यश् च इति तस्य वचनस्यार्थः।
“॥। शूद्रैः स्त्रीभिस् तथेतरैः ।
यथार्हम् इज्यस् सेव्यश् च नित्यं सर्वेश्वरो हरिः ॥”
इति भारद्वाजवचनात् “अर्घ्यान्तम् अर्चनं प्रोक्तं हविरन्तञ् च पूजनम् ॥” इत्य् अर्चनपूजनयोः भिन्नार्थकत्वप्रतिपादनात्, सर्वैर् एकरीत्या पूजने ऽभिमते एकपदस्यैव पर्याप्तत्वात् इतरयोः पदयोर् वैयर्थ्यापाताच् च। अन्यथा शूद्रस्यापि पूजार्चनादिष्व् अधिकाराङ्गीकारे श्रुतिस्मृतिसूत्रपुराणादिविरोधो भवेत्।
शूद्रस्यानधिकारप्रतिपादकानि वचनानि चैतानि। श्रुति “तस्माच् छूद्रो यज्ञे ऽनवकॢप्तः। स हि देवता अन्वसृजत तस्माच् छूद्रो बहुपशुर् अयज्ञीयो दैव” इति।

स्मृति- “जपस् तपस् तीर्थसेवा प्रव्रज्या मन्त्रसाधनम् ।
देवताराधनञ् चैव स्त्रीशूद्रपतितानि षट् ॥” इति

शूद्रस्य द्विजशुश्रूषैव धर्मः

श्रीभागवते-⁵⁵⁸ “शुश्रूषणं द्विजगवां देवानाञ् चाप्य् अमायया ।
तत्र लब्धेन सन्तोषः शूद्रप्रकृतयस् त्व् इमाः ॥⁵⁵⁹” इति [भागवतपुराणम् ११.१७.१९]
मनौ- “ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानं तपः क्षत्रस्य रक्षणम् ।
वैश्यस्य तु तपो वार्ता तपश् शूद्रस्य सेवनम् ॥” इति [मनु-स्मृतिः ११.२३५]
अन्यत्र⁵⁶⁰: “यदि शूद्रस् तपः कुर्याद् वेददृष्टेन वर्त्मना ।
इह चास्य परिक्लेशः प्रेत्य चास्याशुभा गतिः ॥” इति।
किमर्थं शूद्रस्य द्विजशुश्रूषा सर्वदा अभिहितेति चेत् - उच्यते। जन्मान्तरीयकर्मवशात् जननकाले ऽपि तमोगुणैर् अभिभूतस्य तस्य शूद्रस्य तमोनिरसनार्थं द्विजशुश्रूषणं ब्रह्मणा प्रयुक्तम्।⁵⁶¹
आश्वमेधिके- “उदिते सवितर् यस्य क्रियायुक्तस्य धीमतः । [म्भ् १४, अप्प्। ४.१६९०]
चतुर्वेदधरस्यापि देहे षड्वृषलाः स्थिताः ॥⁵⁶² [म्भ् १४, अप्प्। ४.१६९१]
क्षत्रिये सप्त विज्ञेया वैश्ये त्व् अष्टौ प्रकीर्तिताः ।⁵⁶³ [म्भ् १४, अप्प्। ४.१६९२]
नियताः पाण्डवश्रेष्ठ शूद्रे ऽष्टाविंशतिः खलु ॥⁵⁶⁴” इत्य् आरभ्य [म्भ् १४, अप्प्। ४.१६९३]
“रागद्वेषौ च मोहश् च पारुष्यञ् च नृशंसता ।⁵⁶⁵ [म्भ् १४, अप्प्। ४.३३४०]
शाठ्यञ् च दीर्घवैरञ् च अतिमानमनार्जवम् ॥⁵⁶⁶ [म्भ् १४, अप्प्। ४.३३४१]
अनृतञ् चापवादश् च पैशुन्यम् अतिलोभता ।⁵⁶⁷ [म्भ् १४, अप्प्। ४.३३४२]
हिंसा स्तेयं मृषावादो वञ्चना रोषलोभते ॥⁵⁶⁸ [म्भ् १४, अप्प्। ४.३३४३]
अबुद्धता च नास्तिक्यं भयम् आलस्यम् एव च ।⁵⁶⁹ [म्भ् १४, अप्प्। ४.३३४४]
अशौचञ् चाकृतज्ञत्वं दम्भता स्तम्भ एव च ॥⁵⁷⁰ [म्भ् १४, अप्प्। ४.३३४५]
निष्कृतेश् चाप्य् अविज्ञानं जनने शूद्रम् आविशन् ।⁵⁷¹ [म्भ् १४, अप्प्। ४.३३४६]
दृष्ट्वा पितामहः शूद्रम् अभिभूतन् तु तामसैः ॥ [म्भ् १४, अप्प्। ४.३३४७]
द्विजशुश्रूषणं धर्मं शूद्राणान् तु प्रयुक्तवान् । [म्भ् १४, अप्प्। ४.३३४८]
नश्यन्ति तामसा भावाः शूद्रस्य द्विजभक्तितः ॥” इति। [म्भ् १४, अप्प्। ४.३३४९]

वैखानसेतरसूत्रिणां भगवदाराधनप्रकारः

अतः तमोगुणाभिभूतस्य शूद्रस्य भगवद्यजनाधिकारो नास्त्य् एव।⁵⁷²
नन्व् एषां⁵⁷³ शौनकाद्युक्तप्रकारेण भगवदाराधने ऽधिकारो भवेद् इति चेत्⁵⁷⁴ - तद् असत्। तत्र अधिकारिविशेषप्रतिपादनाभवात्; सामान्येनोक्तत्वे ऽपि श्रुतिस्मृतिसूत्रपुराणमहाभारतवैखानसपाञ्चरात्रशैवशिल्पज्यौतिषादिषु अधिकारिणां विशिष्य प्रतिपादितत्वात्⁵⁷⁵ सर्वशाखाप्रत्ययन्यायेन सामान्यविशेषन्यायेन “मत्प्रकरणाधीतं सर्वं मदर्थम्” इति न्यायेन प्रकरणसाम्येन⁵⁷⁶, उपास्य देवतैक्यात् गुणोपसंहारन्यायेन च शौनकादिभिर् उक्तार्चनाविधेर् अपि अत्रैव पर्यवसानं युक्तम्।
⁵⁷⁷ इतरसूत्रिणाम् कथम् इति चेत् - स्वाश्रमधर्माचरणेनैव भगवदाराधनफलम् सिद्ध्यति। यथोच्यते-
स्मृतिषु- “बह्वल्पं वा स्वगृह्योक्तं यस्य कर्म प्रचोदितम् ।
तस्य तावति शास्त्रार्थे कृते सर्वं कृतं भवेत् ॥” इति
श्रीविष्णुपुराणे- “वर्णाश्रमाचारवता पुरुषेण परः पुमान् ।
विष्णुर् आराध्यते पन्था नान्यस् तत्तोषकारकः ॥” [विष्णु-पुराणम् २.८.९]
तथान्यत्र- “वर्णाश्रमेषु ये धर्माः शास्त्रोक्ता मुनिसत्तम ।
तेषु तिष्ठन् नरो विष्णुम् आराधयति नान्यथा ॥⁵⁷⁸ [विष्णु-पुराणम् ३.८.१९.१-२?]
ये यजन्ति पितॄन् देवान् ब्राह्मणांश् च हुताशनम् ।
सर्वभूतान्तरात्मानं विष्णुम् एव यजन्ति ते ॥” इति
पुराणान्तरे- “अग्निकार्यं जपं स्नानं तपस् स्वाध्यायम् एव च ।
तम् एवोद्दिश्य देवेशं कुरु नित्यम् अतन्द्रितः ॥
प्रातर् उत्थाय विधिवत् स्नात्वा नित्यं समाहितः ।
यजेत् कर्मभिस् तैस् तैः विष्णुं देवादिसञ्ज्ञितम् ॥”

शाण्डिल्य-“प्रकृत्तैश् च निवृत्तैश् च स्वर्गदैर् मोक्षदैर् अपि ।
आराध्यो भगवान् एव वेदधर्मैस् सनातनैः ॥ [शाण्डिल्यस्मृति।]
स एव सर्वथोपास्यो नान्यस् संसारतारकः ।
उभाभ्यां ज्ञानकर्मभ्याम् आराध्यो भगवान् हरिः ॥” इति [शाण्डिल्यस्मृति]
शान्तिपर्वणि- “स्वयम्भूविहितो⁵⁷⁹ धर्मो यो यस्य हि⁵⁸⁰ नरेश्वर । [म्भ् १४, अप्प्। ४.२२२]
स तेन क्षपयेत् पापं सम्यग् आचरितेन हि ॥” इति [म्भ् १४, अप्प्। ४.२२३]
पाद्मे- “धर्मान् निजांश् च शास्त्रोक्तान् वर्णधर्मान् अशेषतः ।
पालयन्तीह ये वैश्या न ते यान्ति यमालयम् ॥” इति [पद्मप् ]
स्मृत्यन्तरे- “श्रुतिस्मृतिसदाचारविहितं कर्म यस् सदा ।
स्वस्वधर्मं प्रयत्नेन श्रेयो ऽर्थीह समाश्रयेत् ॥”
“नान्यः पन्था विद्यते ऽयनाये” ऽति “ब्राह्मणा विविदशन्ति यज्ञेन दानेन तपसानाशकेन” इति च श्रुतिर् इमम् अर्थं द्रढयन्ति।
अतः अद्वारकभगवद्यजनाधिकारिभिः श्रीमद्वैखानससूत्रिभिस् साम्यं केषाञ्चिद् अपि नोपपद्यते इति कृतं पल्लवितेन। एतावता “अखिलजगत्कारणभूतेन विखनसा प्रणीतत्वात्” इति प्रथमो हेतुः निरूपितः।
इति प्रथम-हेतु-निरूपणम्