मूलम् 2018

श्री वेङ्कटेशायनमः श्री विखनसमहागुरवेनमः श्री वैखानस भ ग व द र्चा प्रकरणम् श्री मद्विखनससूत्रभाष्यकृद्भि- श्रीमन्नृसिंहवाजपेय याजिभिरनुगृहीतम् श्री वेङ्कटेश्वरस्वामि देवस्थानेन प्रकटितम् श्री वेङ्कटेश्वरस्वामि वारु द्वारकातिरुमल - प॥गो॥॥जिल्ला।

51A । LRUTI श्री वेङ्कटेशायनम- एन्। धीरज् साथि श्री विखनसमहागुरवेनम श्री वैखानस वॆङ्क टेश्व द्वारकातिरुमल Date 570 ए। देवस्थानं भ ग व द र्चा प्रकरणम् श्री मद्विखनससूत्रभाष्यकृद्भि- श्रीमन्नृसिंहवाजपेय याजिभिरनुगृहीतम् श्री वेङ्कटेश्वरस्वामि देवस्थानेन प्रकटितम् प्रधान सम्पादकः दन्तुलूरि पॆद्दिराजु श्री कार्यनिर्वहणाधिकारि श्री वेङ्कटेश्वरस्वामिनः देवस्थानं, द्वारकातिरुमलः सम्पादकः प्रॊफॆसर् अग्निहोत्रं श्रीनिवासाचार्यः वैखानसागम विभागः, सङ्काय प्रमुखः श्री वेङ्कटेश्वर वेदविश्वविद्यालयम्, तिरुपतिः 2018

प्रतुलकु- श्री कार्यनिर्वहणाधिकारि

चुक

विद्यामुर्तिमखण्ड चन्द्रवलय जेतारविन्दं स्थितम aml ओली मूर्तिः श्री लक्ष्मीहयग्रीव स्वामि ARM यागया नादिम पुरुपसं घ्यायामि हंसात्मकम् ।

श्री विखनसा चार्यस्वामि NAMAKKAL 300 0001 V नारायणं सकमलं सकमला मरेन्द्रं वैखानसम्ममगुरं निगमाग मेन्द्रम् । भृग्वत्रि कश्यप मरीचि मुखान्मुनीन्द्रान् सर्वानहं कुलगुरून् प्रणमामि मूर्ध्ना ॥

श्री वैखानस भगवदर्चाप्रकरणं मुन्दु माट मन भारतावनि कर्मभूमि, पुण्यभूमि, अट्टि मन भारत खण्डंलो मानवुलु अन्दरू आर्षसाम्प्रदाय बद्दमुगा यज्ञयागादि क्रतुवुलु, देवालय निर्माण, निर्वहण सेवनादुलु चेस्तू ऐहिकामुष्मिकमुलनु पॊन्दुचुन्नारु। अट्टि देवालयमुलु अति प्राचीनुलैन ऋषुलचे एर्परचबड्ड । आगम शास्त्रमुल आधारमुग नडुचुचुन्नवि। अट्टि अतिप्राचीनमैन ई आगम ग्रन्धमुलो श्री वैखानस भगवदर्चाप्रकरणं ऒकटि। अति प्राचीनमुलैन ई ग्रन्धमुलु उनिकिनि कोल्पोकुण्डग, वीटि आवश्यकतनु गुर्तिञ्चि मा देवस्थानं पुनर्मुद्रणकु नान्दि पल्किन ई सन्दर्भमुलो समाजमुनकु गल अवुसरमुनकु ई चर्य तोड्पडुननुभावमुतो।।। (सं।) सूरानेनि वेङ्कट सुधाकररावु अध्यक्षुलु मरियु वंशपारम्पर्य धर्मकर्त श्री वेङ्कटेश्वरस्वामि वारि देवस्थानमु द्वारकातिरुमल

श्री वैखानस भगवदर्चाप्रकरणं पञ्चम मुद्रण भूमिक ॐ श्री नमो वेङ्कटेशाय मानव जीवित परमावधि आत्मसाक्षात्कारमे। ऎन्दरो पुण्य पुरुषुलु नडयाडिन वेद भूमि मनदि। महात्मुलॆन्दरो आदर्शनीयमैन तम जीवन गमनन्तो, रचनलतो, प्रवचनालतो मन संस्कृती साम्प्रदायालनु सुसम्पन्नं चेसि मानवालिकि आध्यात्मिकत अने पूलबाटनु एर्परचारु। आध्यात्मिकत लेनि जीवितं वासनलेनि पूवु लाण्टिदि। पूज, जपमु, ध्यानमु वण्टि ऎन्नो आराधना प्रक्रियलु, भक्ति, ज्ञान, कर्ममार्गालु जीवन्मुक्तुलनु चेयटंलो मनकु दोहदपडतायि। ऋषुलु, पण्डितुलु मनकु प्रसा दिञ्चिन आराधना विधानालु अनेकं। अट्टि विधानाललो वैष्णव आलयाललो श्री वैखानसशास्त्रमुननुसरिञ्चि आचरिञ्चुटकु ग्रन्थस्तमु चेयबडिनदि ई “श्रीमद्भगवदर्चाप्रकरणमु”। ई ग्रन्थराजमु 1936व सं॥लो ईगावारि पालॆं श्रीवैखानसभगवच्चास्त्र ग्रन्थमाल वारिचे प्रथम मुद्रण तदुपरि मा द्वारकातिरुमल देवस्थानमु वारिचे मूडु पर्यायमुलु पुनर्मुद्रण गाविञ्चबडिनवि। श्री वेङ्कटेश्वरस्वामि वारि आशीस्सुलतो मुमुक्षुवुलु, जिज्ञासुवुलु सौखर्यार्धं पञ्चम मुद्रणकु सङ्कल्पिञ्चडं आनन्ददायकं। आत्मबन्धुवुलन्दरू पूर्वमु वलॆने ई ग्रन्थमुनु आदरिस्तारनि आशिस्तू।।।।।।। द्वारकातिरुमल 2018 इट्लु दन्तुलूरि पॆद्दिराजु कार्यनिर्वहणाधिकारि श्रीवेङ्कटेश्वरस्वामिवारि देवस्थानं द्वारकातिरुमल i 4व मुद्रण भूमिक मानवुनि जीवितमुलो आध्यात्मिकत, ध्यानमु कूडा ऒक भागमे। मानवुडु आनन्दमुगा सन्तृप्तिगा जीविञ्चटानिकि देवताराधन अनु ऒक साधनमु अवसरमु। अट्टि आराधनाविधानान्नि मन पूर्वीकुलु, ऋषुलु चाला स्पष्टमुगा विवरिञ्चारु। अट्टि विधानाललो विष्ण्वालयाललो श्रीवैखानस शास्त्रमुननुसरिञ्चि आचरिञ्चुटकु गानु रूपॊन्दिम्पबडिनदि ई भगवदर्चाप्रकरणमु। ई ग्रन्थमु पूर्वमु 1936लो ईगावारिपालॆं श्रीवैखानसभगवच्चास्त्रग्रन्थमाल वारिचे, मा द्वारकातिरुमल श्रीवेङ्कटेश्वरस्वामिवारि देवस्थानमुचे 1982लोनू मरल 1999लोनू रॆण्डु पर्यायमुलु मुद्रिञ्चबडगा ग्रन्थमुलु अन्नियू विक्रयमु अगुटचे मरल मुद्रिञ्चवलसिन अवुसरमु एर्पडिनदि। अट्टि नाल्गवमुद्रणचेसि समाजमुनकु अन्दिञ्चु अवकाशमु माकु कलिगिञ्चिनन्दुलकु श्रीवेङ्कटेश्वरस्वामिवारिकि नमस्कारमुलु तॆलुपुकॊनुचुन्नानु। आस्तिक महाजनुलु, जिज्ञासुवुलु पूर्वमु वलॆनॆ आदरिस्तारनि आशिस्तू -

द्वारकातिरुमल 2006 इट्लु सि। प्रेमकुमार्, बि।ऎ।बि।यल्। प्रान्तीय संयुक्त कमीषनरु मरियु कार्यनिर्वहणाधिकारि श्रीवेङ्कटेश्वरस्वामिवारि देवस्थानमु।

ii श्रियैनमः श्री वेङ्कटेशायनमः देवालयमुलु आगमशास्त्रमुल प्रकारमु निर्वहिम्पबडुतुण्टायि। अट्टि आगमशास्त्र ग्रन्थमुलनु गतमुलो स्वच्छन्द सेवासंस्थलु मुद्रिस्तू वस्तुन्नायि। प्रस्तुत कालंलो आर्धिकङ्गा पॆद्द पॆट्टुबडि पॆट्टलेक वीटिनि मुद्रिञ्चुट कष्टमुगा उन्न तरुणंलो आगमशास्त्रालु अन्तरिञ्चि पोकुण्डग कापाडटानिकि देवादाय शाखकु वीटिनि मुद्रिञ्चि रक्षिञ्चे एर्पाटु प्रभुत्वमु वारिचे चेयबडिनदि। प्रस्तुतमु अलभ्यमुगानुन्न ग्रन्थालनु मुद्रिञ्चुटकु श्रीवेङ्कटेश्वरस्वामिवारि देवस्थानमुनु श्रीयुत कमीषनरु वारु अनुमतिञ्चियुन्नारु। आ प्रकारमु प्रस्तुतं नृसिंहवाजपेययाजिवारिचे अनुग्रहिञ्चबडिन ई भगवदर्चाप्रकरणमुनु मुद्रिञ्चि, आगमशास्त्र अध्ययनपरुलकु अन्दिञ्चुचुन्नन्दुलकु सन्तसिञ्चुचुन्नानु। इट्लु (सं) वि।वि।यस्।यन्। मूर्ति, बि।ऎ। कार्यनिर्वहणाधिकारि श्रीवेङ्कटेश्वरस्वामिवारि देवस्थानमु।

महाशयुलारा! iii विज्ञप्ति श्रीमद्भगवदर्चाप्रकरणमु अनु नी ग्रन्धमु 1936 व सं॥र मन्दु श्री वैखानस विद्यानिलयाधिकारुलचे संस्करिम्पबडि ‘श्री वैखानस ग्रन्थमाल’ ईगावारिपालॆं वारिचे मुद्रिम्पबडि बहुल प्रचारमु नन्दिनदि। ई ग्रन्धारम्भमन्दु व्रायबडिन पण्डिताभिप्रायमुल वल्लने दीनिप्राशस्त्यमु स्पष्टमगुचुन्नदि। ई ग्रन्धमु श्री वैखानसागमोक्तमुगा विष्ण्वालयमुलयन्दु पूजादिकमुलॊनर्चु अर्चकस्वामुलकॆन्तो उपयोगकरमुगानुण्डुटवल्लने देवादायशाखवारु श्री वैखानस अर्चक प्रवेश परीक्षकु मुख्यपाठ्यग्रन्थमुगा निर्णयिञ्चिनारनुट निर्विवादमु। प्रस्तुत मिदियलभ्यमुग नुण्डुटचे नालयमन्दलि यर्चक स्वामुलकु विशेषिञ्चि श्री वैखानस अर्चक प्रवेशपरीक्षकु हाजरगु विद्यार्थुलकु चाल यिब्बन्दि कलुगुचुन्नदि। पूर्वमॆप्पुडो मुद्रिम्पबडि लभ्यमुलु कानि श्री वैखानस ग्रन्थमुलनु स्वर्गीय श्रीमान् रॊम्पिचर्ल भट्टर् पार्धसारधि अय्यङ्गारि सूचनलपै श्री देवादाय धर्मादाय शाख कमीषनरुवारि अनुमतितो श्रीवेङ्कटेश्वरस्वामिवार्ल देवस्थानमु, द्वारकातिरुमलवारु पुनर्मुद्रण गाविञ्चुचुन्नारु। 1979व सं॥लोने “श्रीरामदेशिकाह्निकमु, श्री विमानार्चन कल्पमु मुद्रिम्पबडिनवि। ई संवत्सरमु श्री भगवदर्चा प्रकरणमु मुद्रिम्पबडिनदि। ‘श्री वैखानस मन्त्र प्रश्नाष्टकमु’ गुण्टूरुलोनि जूपिटर् प्रॆस् लो मुद्रिम्पबडुचुन्नदि। अनति कालमुलोनि दानिनिगूड पाठकमहाशयुल कन्दजेयगलमनि विश्वसिञ्चुचुन्नानु। ई ग्रन्धमुलु पुनर्मुद्रिञ्चुट कनुमति नॊसङ्गिन श्री कमीषनरु देवादाय धर्मादायशाखवारिकिनि, वंशपारम्पर्य धर्मकर्तलगु श्री यस्।वि। कृष्णारावुगारिकिनि, मुद्रणादिकमुलन्दु तगु सूचनलिच्चि

iv सहकरिञ्चिन मा आगम पाठशालाध्यापकुलु श्रीमान् दीवि वॆङ्कटनरसिंहाचार्युलु, आलयार्चकुलयिन श्रीमान् खण्डवल्लि प्रभाकराचार्युलु वार्लकुनु, मुद्रणमयमन्दु सहजमुगा वच्चु स्टालित्यमुलनु सरिजेसि यिच्चिन श्रीमान् रॊम्पिचर्ल श्रीनिवासाचार्युलु संस्कृताध्यापकुलु आन्ध्रगीर्वाण विद्यापीठमु, कॊव्वूरु वारिकिनि कृतज्ञतलु तॆलियजेयुचुन्नारु। पाठकमहाशयुलु, पण्डितुलु ई ग्रन्धमु नादरिञ्चि मा कृषिनि सफलमु जेयगोरुचुन्नामु। प्रमादवशमुन वच्चिन दोषमुलनु मन्निञ्चि तगु सूचन लिच्चिन तरुवाति मुद्रणलो सवरिम्प यत्निम्पगलमु। द्वारकातिरुमल, 10-7-82। इट्लु A। वेङ्कटेश्वररावु B।Com। L।L।B। कार्यनिर्वहणाधिकारि & डिप्यूटीकमीषनरु श्री वेङ्कटेश्वर स्वामिवार्ल देवस्थानमु

आस्तिकमहाशयुलारा! ऒक विन्नपमु भगवदाराधनमु जपहोमार्चनध्यानभेदमुलचे नालुगु विधमुलुगा नुन्ननु वानिलो अर्चनमे सर्वोत्तममनि भगवच्छास्त्रमुलु घोषिञ्चुचुन्नवि। ई यर्चनकु पुनरावृत्तिरहितमैन मोक्षप्राप्तिये मुख्यफलमु। इट्टि विष्ण्वर्चाविधानमु श्रीमद्विखनसमुनीन्द्रुलवारिचेतनु, तच्छिष्युलगु अत्रि कश्यपभृगुमरीचि महर्षुलचेतनु श्रीमद्वैखानससूत्रागमशास्त्रमुलन्दु साङ्गोपाङ्गमुग जॆप्पबडिनदि। वीरि ग्रन्धमुलन्दलि सारमुनु ग्रहिञ्चि अर्बनोपयुक्तमुलगु प्रयोग ग्रन्धमुलनु गूड कॊन्दरु प्राचीन पण्डितुलु रचिञ्चियुन्नारु। इवि देशकाल साम्प्रदाय भेदमुलचे विभिन्नमुलुगा कनिपिञ्चुचुन्नवि। इट्टि भिन्नत्वमुलो नेकत्वमु साधिञ्चुटकु श्री वैखानस विद्यानिलयाधिकारुलु (आकुलमन्नाडु) चेसिन परिश्रम कडुङ्गडु श्लाघनीयमु। वारु ‘आन्ध कर्नाटक तमिल प्रान्तमुलन्दलि यनेकामुद्रित ग्रन्धमुलनु सम्पादिञ्चि वाटिनि समन्वय परचि, निशितमुगा परिशीलिञ्चि, संस्करिञ्चि श्री मद्वैखानस भाष्यकर्तलगु श्रीमन्नृसिंहवाजपेयुल वारिचे ननुग्रहिम्पबडिन श्रीमद्भगवदर्चाप्रकरणमुनु 1936व सं॥लो मुद्रिम्पिञ्चिरि। तदादगा नेटि वरकु नी ग्रन्धमु बहुल प्रचारमुनॊन्दि पाठकुल मन्ननलकु पात्रमैनदि। इन्दु समग्रार्चन विधानमु, तत्फलितमुलु, अन्दु प्रमादवशमुन कलुगु अपचारमुलकु शास्त्रोक्त प्रायश्चित्तमुलु, विवरिम्बडियुण्डुटचे निदि समग्रार्चन विधिनि तॆलुपु ग्रन्धमनि पण्डितुल सूचनलपै देवादाय धर्मादाय शाखवारिचे निर्वहिम्पबडु श्री वैखानस अर्चक प्रवेशपरीक्षा पाठ्यप्रणालिकलो मुख्यपाठ्यग्रन्थमुगा निर्णयिम्पबडिन दनुटलो नावन्तयु सन्देहमुलेदु। अट्टि यी श्रीमद्भगवदर्चा प्रकरणमु यॊक्क मुद्रितमुलगु प्रतुलु नेडलभ्यमुलगुटचे पाठकलोक मनेक कष्टनष्टमुलकु गुरिकावलसिवच्चुन्नदि।

vi ईलोपमुनु सरिदिद्दुटकु श्रीवैखानससूत्रागमशास्त्रोद्धरणमुनके तन जीवितमन्तयु वॆच्चिञ्चिनट्टियु, तिरुमल तिरुपति देवस्थानागमपण्डितुलु, भारत राष्ट्रपति अवार्डुग्रहीतलु, वैयाकरण पञ्चानन स्वर्गीय रॊम्पिचर्ल भट्टर् पार्थसारथि अय्यङ्गारि सूचनलपै, देवादाय धर्मादायशाख कमिषनरुवारि अनुमतितो श्री वेङ्कटेश्वरस्वामिवार्ल देवस्थानमु, द्वारकातिरुमलवारु आगमशास्त्रग्रन्धमुलनु पुनर्मुद्रण चेयुटकु बद्धकङ्कणुलै इप्पटिकि नालुगु ग्रन्धमुलनु मुद्रिञ्चुट, इङ्कनु मुद्रण कॊनसागिञ्चुचुण्डुटयु सर्वजनविदितमु। वीरु अलभ्यग्रन्थमुलनु मुद्रिञ्चुटये गाक देवादाय धर्मादाय शाखवारि ‘आगमपाठशाला प्रणालिक ननुसरिञ्ची’ श्री वेङ्कटेश्वरवैखानसागम पाठशाल’ अनुपेरुतो नॊकपाठशालनु स्थापिञ्चि नडुपुचुन्नारु। प्रस्तुत मी पाठशालयन्दु आन्ध्रप्रदेश्लोनि ऐदारुजिल्लालनुण्डि वच्चिन 30 मन्दि विद्यार्थुलु श्रीवैखानस अर्चक प्रवेश, वरपरीक्षल पाठ्यप्रणालि ननुसरिञ्चि आगमशास्त्रमु नभ्यसिञ्चि परीक्षलकु हाजरगुचुन्नारु। ई विधयुग आगमशास्त्र प्रचारमुनकु पूर्तिसहकारमु चेयुचुन्न द्वारकातिरुमल श्री वेङ्कटेश्वरस्वामिवार्ल देवस्थान वंशपारम्पर्य धर्मकर्तलकुनु, कार्यनिर्वहणाधिकारुलकुनु, वीरिकि तगु सूचलनु अनुमति नॊसङ्गिन देवादाय धर्मादायशाख कमिषनरु गारिकिनि ना हृदयपूर्वक कृतज्ञतलनु तॆलुपुकॊनुचुन्नानु। द्वारकातिरुमल, 13-07-82 इट्लु दीवि वेङ्कटनरसिंहाचार्युलु साहित्यविद्या भाषा राष्ट्रभाषाप्रवीण आगममु मरियु संस्कृत पण्डितुडु श्री वेङ्कटेश्वरवैखानसागम पाठशाल

vii पुनर्मुद्रण प्रस्तावन श्रियैनमः श्री लक्ष्मी हयग्रीवायनमः ई सकल चराचर सृष्टियन्तयू, मानवातीत शक्तिचेत नडुपबडुचुन्नदनु विषयमु निर्विवादांशमनि आस्तिकनास्तिक मानवुलॆल्लरू अङ्गीकरिञ्चुचुन्न सत्यमु। आस्तिकुलु ई शक्तिनि दैवमनि भाविञ्चि, वारि वारि मतसम्प्रदायानुसारमुगा, पलुरकाल पेर्लतो ईश्वरुडु, अल्ला, जीसस् इत्यादिगा कॊलुस्तू तरिस्तुन्नारु। ऎवरेविधङ्गा कॊलिचिना अन्दरि प्रधानलक्ष्यं जीविञ्चियुन्नन्तकालं बाधारहित सुखमय जीवनं गडिपि अनन्तरं पुनरावृत्तिरहितमैन जन्मराहित्यमुनु पॊन्दालनि। अण्टे वारि वारि साम्प्रदाय पद्धतुललो मोक्षमु, कैवल्यमु पॊन्दालनि भाविस्तू साधन चेस्तुन्नारु। इट्टि साधना विधानमु भारतीय (हिन्दू) साम्प्रदायमुलो कर्ममार्गमु, ज्ञानमार्गमनी रॆण्डुगानु, अन्दु ज्ञानमार्गमुनकु कर्ममार्गमु तॊलिमॆट्टुगानु, ई कर्ममार्गमु मरल सगुणाराधन, निर्गुणाराधनमनि रॆण्डु विधमुलुगानु, निर्गुणाराधनमैन यज्ञमु ध्यानमु मॊदलगुवानिकि सगुणाराधनमु तॊलिमॆट्टुगानु अनूचानमुगा ऋष्यादुल नुण्डि वच्चुचुन्न साम्प्रदायमै उन्नदि। ई विधानमुलो तरिञ्चिन महानुभावुलु “सगुणे बुद्धिं निवेश्य निर्गुणमाराधयेत्" अने सूत्रान्नि उपदेशिञ्चियुन्नारु। अनगा मोक्षसाधनयन्दू, ध्यानमुनन्दू मनसुलग्नमगुटकु सगुणाराधनमु (विग्रहाराधनमु) प्रधानमुगा ग्रहिञ्चबडि, पण्डित पामरुलन्दरिचेत आदरिञ्चबडुचुन्नदि। ई विग्रहाराधन गृहार्चन, आलयार्चनयनि रॆण्डुगा चॆप्पबडिनदि। केवलं तम श्रेयस्सु कॊरकु मात्रमे चेयुनदि गृहार्चनयनि, समाजश्रेयस्सु कॊरकु उद्देशिञ्चबडिनदि आलयार्चनयनि आचरिञ्चबडुचुन्नदि। “शृतयश्च भिन्नाः स्मृतयश्च भिन्नाः महार्षिणां मतयश्च भिन्नाः” अनु रीतिलो लक्ष्यमु

viii ऒकटेयैननू, तमतम अभिप्रायानुसारमुगा शैव वैष्णमुलनी रॆण्डु विधमुलुगा एर्पडगा, अन्दु वैष्णवमु पाञ्चरात्र, वैखानसमुलनि रॆण्डु रीतुललो आविर्भविञ्चियुन्नदि। अन्दु वैखानस विधानमुन विखनस कल्पसूत्रमुलो विखनसमहर्षिचे सूत्रप्रायमुगा गृहार्चा प्रतिष्टाराधना विधानमुलु चॆप्पबडगा, वारि उपदेशमुलकु लोबडि वारि शिष्युलैन भृगुमरीच्यत्रिकश्यपादुलचे ई आराधनमु आगमशास्त्रमुगा आविष्करिम्पबडिनदि। प्रधानाशयमैन आराधन कॊरकु विग्रहमुयॊक्क रूपकल्पन आलयनिर्माणमु प्रतिष्ठा उत्सवादुलु इन्दु रूपॊन्दिञ्चबडिनवि। ई शास्त्रमुयॊक्क परिपूर्ण लक्ष्यमु आराधन, तद्वारा मोक्षमु। अट्टि आगमशास्त्रविधानमुलो कश्यपमहर्षियॊक्क संहितननुसरिञ्चि श्रीनृसिंह वाजपेयि वारु ई भगवदर्भाप्रकरणमु रूपॊन्दिञ्चियुन्नारु। न काष्ठ विद्यते देवो न पाषाणे न मृण्मये। भावे हि विद्यते देवो तस्माद्भावोहि कारणम्॥ अन्नट्टुगा ई आराधनयन्दु भावमु प्रधान कारणमै उण्डुटचेत, मृद्दारुलोहशिलादुलचेत तमकु इष्टमैन भगवत्स्वरूपमुनु तयारुचेसुकॊनि आगमविधानमुगा।। प्रतिष्ठचेसि, अन्दु परमात्म उन्नारनु भावमुतो उ पचारमुलु (सपर्यलु) चेयुटये आराधनमनि चॆप्पबडुचुन्नदि। मनमु आराधन चेयुचुन्नदि विग्रहमुनकु कादु, लोहमुनकू कादु, साक्षात्परमात्मके यनु भावमु ई आराधनयन्दु प्रधानमैन विषयमु। अट्टि आराधनमु ऒक निर्दिष्टमैन क्रमपद्धति लो आराधकुडु आचरिञ्चवलसिन नियममुलु, स्वामिवारि देवालयमुनु केवलमु वैकुण्ठमुगा भाविञ्चुचू आलयमुकु वॆल्लुट, तलुपुलु तीयुट इत्यादुलु, भूशोधन, तीर्धग्रहण, न्यान विधानमुलु, श्री स्वामिवारिकि चेयु उपचारमुलु ई भगवर्चाप्रकरणमुनन्दु चॆप्पबडिनवि। ई विधानमन्तयु चेयुटकु तगिन सिब्बन्दि, मरियु एर्पाट्लु, अवसरगमुकागा, अट्टि शक्तिलेनि चिन्न चिन्न देवालयमुललो कूडा आराधनलो ऎट्टि कॊरता लेकुण्डा सन्तृप्तिगा चेसुकॊनुटकु धृवार्चायजनविधि यनु पेर सङ्ग्रहअर्चनाविधानमु ई ग्रन्थमुन चेर्चबडि

ix आचरणपरुलकु मिगुल उपयोगकारिगा युन्नदि। तॆलिसिगानी, तॆलियकगानी चेसिन तप्पुलनु सवरिञ्चुकॊनुटकु तगु प्रायश्चित्तमुलनु निर्देशिञ्चि नित्यार्चनाप्रायश्चित्तमुलु कूडा ई ग्रन्थमुन चेर्चबडिनदि। आगमशास्त्र आध्ययनपरुलु, आस्तिकुलु, जिज्ञासुवुलु ई ग्रन्थमुनु पूर्वमुवलॆनॆ आदरिञ्चगलरनि विश्वसिञ्चुचुन्नानु। ई ग्रन्थमुनु द्वारकातिरुमल श्रीवेङ्कटेश्वरस्वामिवारि देवस्थानमु वारु पुनर्मुद्रणचेसि प्रस्तुतकालमान परिस्थितुललो कनुमरुगवुचुन्न साम्प्रदायमुलु, आचारमुलु, ग्रन्थमुलु परिरक्षिञ्चुटकु पूनुकॊनुट ऎन्तयो मुदावहमु। धर्मशास्त्ररक्षण कॊरकु इन्तटि श्रद्धतीसुकॊनुचुन्न श्रीवेङ्कटेश्वरस्वामिवारि देवस्थानधर्मकर्तलमण्डलि वारिकि, प्रत्येकिञ्चि अध्यक्षुलु वारैन श्री राजा सूरानेनि वेङ्कटसुधाकररावु बहद्दूरु जमिन्दारु वारिकि, श्रीवेङ्कटेश्वर स्वामिवारु अखण्ड आयुरारोग्ययशस्सौख्यमुलु अनुग्रहिञ्चवलसिनदिगा मङ्गलाशासनमुलु चेयुचू, ई आलयकार्यनिर्वहणाधिकारि अयिन श्री सि। प्रेमकुमार् गारिकि, श्रीयुत देवादाय धर्मादाय शाख उन्नताधिकारिवारिकि, सकालमुलो अन्दमुगा अच्चुपनिनि पूर्तिचेसि अन्दिञ्चिन श्री वेङ्कटरमणआफ्सॆट् प्रिण्टर्स् एलूरु वारिकि कृतज्ञतलु तॆलुपुकॊनुचुन्नानु। इट्लु सुधीजनविधेयुडु आगमिकप्रवर, वैखानसागमवाचस्पति अग्निहॆूत्रं। श्रीनिवासाचार्युलु बि।ऎ।बि।यल्। प्रिन्सिपाल्, वैखानसागमपाठशाला श्रीवेङ्कटेश्वरस्वामिवारि देवस्थानमु, द्वारकातिरुमल

X FOREWARD The publication of this work known as Srimad Bhagavadarchana prakarana will be hailed by all who wish to obtain the details of worhip of Vishnu as ordained in the Vaikhanasa sutras। The volume contais the text giving con- cisely the details of such worship according to Vaikhanasa texets with a brief commentary which explains the various stages that follow one another in course of the worship and gives out fully all the Vedic Mantras to be uttered in each act। The text and the commentary are followed by certain pas- sages from authoritative treatises on the details of worship during noon and evenings। Then come the expiatory rites to be observed in case of errors or unforeseen accidents। The final section called the Anubandha or supplement is a run- ning commentary on the text itself explaining several terms and practices which require special treatment with authori- ties cited from the works of sages like Atri, Marichi, Bhrigu, etc।, The work in the present from enlightens even a lay man who stands outside the Vaikhanasa creed but is eager to learn the precise practices as ordained by the great sages and to make it a basis for the higher conceptions of philosophy। But the publication of the work is limited to the vaikhanasa sect to whom it is undoubtedly most welcome but it can be with adventage read by others for the research advancing in every branch of human knowledge is being purified by a compre- hensive and sympathetic view of ancient conceptions and their practices which contributed to the welfare of ancient nations। The work presupposes the necessity of worshipping God in an idol form idol worship takes it basis on the fundamental principles of philosophy and psychology। Ancient sages in laving down the canons of conduct had in their view four xi vital ideals of man for the achivement of which all his daily activities in life are concentrated and shaped accordingly। These are called the purusharthas, Dharma, Artha, Kama and Moksha। The first and the foremost of these। viz।, the Dharma is, as inferred from the verious definitions given by several schools of thought, such a sacrifice of self, Artha and Kama as to ensure the up-keep of the general welfare of mankind। Artha is the material which is capable of maintaining a happy life। Kama is the pleasure given to senses। Moksha is the an- nihilation of births and deaths। These four ideals of acquisi- tion embrace every just activity of man in a society। Among the first three, no one ideal should be given preponderence at the expense of any other, ie।, acquisition of Artha at the sac- rifice of Dharma and Kama, of Kama at the expence of Artha or Dhrama। Such transgression in some cases affects the doer and in most cases the society as well। The great sages have found means to acquire purusharthas seperately and unitedly। In the case of the last purushartha Karma and Jnana are the two paths prescribed for its pursuit। There the darsanas differ But if their views are examined with a reconciliatory mood, the canons of each darsana can be followed by different adhikaris, i।e।, the fittest to follow them। That which teaches the most advanced stage is unfit for a beginner who has just placed his foot on the first step of the spiritual ladder। The darsana, which appeals to the majority of men, that is exclud- ing those who have almost reached the highest stage of yoga practices and are on the threshold of salvation, is most the beneficial for followers। The worship of Vishnu in idol-from was deemed by the stages to achieve the fourfold end of hu- man activities for the generality of men। Those who think that the universe is the Temple of God and His worship is not limited by either space or time can see God everywhere and at all times; in fact they are always in the presence of

! xii divinity। Then what about the others? Divine Being is shape- less, indefinatle; all-perveding seen only in effect; but the mind of man is limited in conceptions of time and space। How can the limited hold the unlimited? Then psychology creates such a conception of divinity as the mind is capable of concieving। But all minds are not equal in its capacity। Some have advanced to transfer every concrete idea into abstract and vice versa while others cannot think beyond a concrete idea। Then for their benefite a concrete form endowed with the superhuman characterestics was found necessary for the ordinary minds to start with the idea of Divine Being। Slowly his mind reaches higher and higher till he grasps the neture of the true devinity। That is a long ride in samsara which serves it as a mirror exposing the really og each stage of mental progress। Thus the idol-worship is justified by the sages। Even those religionists who discard idols, do actually use before their minds and consequently show in thier actions, the concrete forms with various attributes, as the Saviour or Prophet lead- ing to bliss। Their minds reach only the stage called savikalpaka samadhi and not what is called nirvikalpaka state। Vishnu is chosen for worship in a concrete form; for the conception of his attributes lead to the achivement of all the four-fold desires। The sages created the characterescstics of divine being according to the desires of each devotee limited by the advance of his mind towards divinity। A man desirous of achieveing the end of Kama alone wants such a Deity who is resplendent with charming beauty endowed with all the happiness that the dovotee imagines his best in the achivement of Kama। The same phenominon can be applied to the other ends of man। Vishnu is endowed with sattva-nature, which has the power of self control and endurance, which lead to

xiii the unstinted happiness। The conception of other deities en- dows them with different charecterestics and consequently with different functions For the general welfare of man Vishnu who promises to lead us to the acquisition of all the four aims of life is the chiefest deity। In the worship of Vishnu three are two schools which hold differences of opinion in practice। One is Vikhanasa school and the other is called Pancharatra। Both the schools have been in existence from time immemorial। But their chief dif- ference lies in the fact that the Vikhanasa from is based en- tirely on the Vedic rituals while Pacharatra has taken in some of the tantric forms। But both the school derive their author- ity from the Vedas। The Hindu religion is distinguished from any other one in the chief conception of the Vadas। as the sole pramanya (authority or cognisance) and all the sects who relie on Vedic authority inspite of their minor difference in the doctrines come under the common fold of Hinduism। Vaikhanasa ritual is perhaps older than the Pancharatra and advocates the worship of Vishnu in an idol form। When a cancrete form is imposed upon an abstract idea all the characteristics of that from which is thus imposed must be maintained in all purity to avoid any antithetic idea, dis- pelling the tissue created by the imposed form। this psycho- logical phase of maintaining the purity of the conceived form necessitates certain formalities, which in the language of the Agamas are called the rituals। the failure of a single rite makes the conception defective and the mind of the devotee fails to concentrate on all the characteristics of the concrete form of the Divinity। In ancient days Vaikhanasa ritual was very common and references in literature attest to it। Below are given two in- stances from Dandin’s Avantisundari, the largest prose work

xiv in Sanskrit, Dandin visits the temple of God Trivikrama in Mahabalipuram (Mamallapuram according to inscriptions and Avavtisundari) the arm of the deity which was broken and was reffited by an architect called Lalitalaya sees the image and not discern where the broken stone was reunited। Here Archa-sarira is technical word for the snapana im- age। ‘अवहितेन चक्षुषा तत सदर्घार्चा शरीरमभिनिरूप्य क्वचिदप्यनधिगतघटना प्रस्थान भेद स्तमेवस्थपतिमालो क्यापचयिस्य पुस्तकर्मणः काष्टेयमत्रकस्त्वया प्रतिसंहितकर इत्यभाषत’ in the main story। Rajahamsa and his Queen desirous of obtain- ing a son who would become an emperor perform under the guidance of the sage Vamadeva a number of rituals। The Poet in describing them says they are li Vaikhanasa school :- उत्तरेद्युरुन्मिषत्येव कर्णगुरुकर्णिके दिनकमलेकमलवनपरिमलिनि विनिमीलितवनलतो तेसरकुसुमकोमलोदरे विरचि विभातमारुते कृतप्रतिकर्मा समञ्जायया सानुयात्रस्ततैव मगधराजो जगाम। कृतोचितार्हणा च दम्पती तमिन्द पूजोत्सवमनुबभूवतुः। इन्द समं च सूनुमात्मनः सङ्कल्पयतां। वृत्तेच विखनस विधा विहिते विधौ स्थानस्थापितेषु प्रज्वलत्सु प्रदीपेषु बलवत्सु देवगृहे धूपेषु विलसत्सु बलिकुसुमेषु द्विजगणपरिवेषण व्याहृतासु भमनीषु पतिपत्नीषु बलिपिण्डलोलुपेषु चापतत्पु वनमृगेषु महर्षिर्नियोगात्कि मपि सम्पन्नापर्यसाधनं विधृतकल्पं मस्त्र मद्वितीये प्रतिपिपित्सिमाने पत्या तपस्विन्या अवनिपालपत्नी परिमितपरिजाना जगाम। There are other instances where the auspcious rites are enjoined according to the school of Vaikhanasa sage। Tantric form of worship has more formality in it and the Vaikhanasa form takes in greater part of Vadic mantras for its rites। The conception of modern life is working most adversely on the retention of ancient forms and the correct repetition of the mantras which accompany them। What was a few centu- ries ago, the chief education to a Vaikhanasa student, is now considered either as an auxiliary of even superfiuous as an educetive factor। Thus, his educetion pertinent to the mainte-

XV nance of Vaikhanasa ritual, has become defective and the number of teachers who can install him in the precise prac- tices or correct his errors is also fast decreasing। Under these circumstances as long as the forms of worship are revered by the common folk, the right form ought to be maintained and a work of the kind in the following pages in a real boon to the ardent but helpless pupils। At the same time it cannot be said that the western education has rooted out the oriental beliefs and practices। The westerns are slow practising the trite maxim। ‘Drink deep, teste not the pierian spring and the re- cent advancement in European psychology has modified the perspective of partial criticism in religion and philosophy। Every work is intended only for certain people, and no book is ever written for every man of every age prossessing various mental conceptions। That is, in Sanskrit phraseology, every work has its own adhikaris। But those who sre outside the pale of a particular adhikara can also derive benefit out of reading any work though intended for an exclusive audience। It is a diseased and weak mind that ridicules at the concep- tions of others। But a magnanimous mind looking from an eminence finds more symmetry and reason। M। RAMAKRISHNA KAVI।

xvi श्रीरामचन्दाय नमः श्री विखनसमहागुरवे नमः ग्रन्थप्रवेशः परिचितप्रायमेव विपश्चितामिदं भगवदर्चाप्रकरणनामकं ग्रस्थरत्नं श्रीवैखान सेष्वनल्पव्याप्तिमदति सुलभं च जागर्तीति। नाम्नि चास्मिन् देशभेदेन पारम्परीभेदेन च वैरूप्यं विचिन्त्य तदैकरूप्यसम्पादनाय समुचितमेव नाम निर्णीय तथा व्यवह्रियते भगवदर्चाप्रकरणमिति। तदिदमस्मदीय श्रीवैखानस विद्यालय प्राच्यकोशालयस्थ ग्रन्दे धृतमेवेति न वयमिह तत्सर्वापूर्वं व्यवहरामः। शीवैखानस वैदिक विष्ण्वर्चनाप्रकरणम्, श्रीवैखानस समूर्तभगवद्यजनविधिरिति वा स्य व्यवहारो न्याय्यइत्याचक्षाणानां न वयं प्रतिब्रूमः, अपित्वनधिकृताधिकार स्वाच्छन्द्यशङ्कया लाघवमवलम्ब्येद मेवाद्रियामहे। सौलभ्यविशेष लाभाय पञ्चखण्ड नाम्ना च व्यवहार आदृतः। अस्य महदुपकारकस्य ग्रन्जस्य सङ्गृहीता श्रीवैखानसकल्पसूत्र भाष्यकृद्वाजपेययाजी माधवाचार्यासूनुः सुगृहीतनामा तत्र भवान् नृसिंहाचार्यो बुधवर इति प्रायो वादः। यद्यपि तत्र न द्वापरविधुर आकरः, तथापि भूयोवाद मवलम्ब्यात्र तथा निवेशः क्रियते। स चायं बुधवरः कदा वा सम्बभूव कं भाग्यवन्तं देशमलञ्चकारेत्यस्यदेशकालौ चारित्रकहृदयङ्गमेन नयेन निरूपयितुं न शक्यते। तनप्रतिपादन वैखरीं भाषाप्रकारं च पुरस्कृत्य खिस्ताब्दिय नवमशतकात्राचीन मिमं विवक्षस्ते सम्प्रदायविदः। तन्निर्धारणात्पूर्वं तदुक्तिपरामर्श अपेक्षित इति सामग्रीविरहात्तत्प्रकारो नात्र प्रकृतेनिवेश्यते। एतत्कृतयो ग्रस्थान्तराण्युपलभ्यमानानि श्रीवैखानसस्मार्तसूत्रस्य समग्रं भाष्यं नाति विस्तृतं प्रायश्शुद्धं, श्रीवैखानसस्मार्तसूत्रदर्पणं, श्रीवैखानसप्रतिष्ठा

xvii विधिदर्पणं, ब्रहोत्सवप्रयोगवृत्तिरिति प्रसिद्धान्यविरलप्रचाराणि परिदृश्यन्तो। संहितारत्नाकरो प्यस्यैव कृतिष्वन्यतम इतिकेचिद्वदन्ति। “श्रीवाजपेयक्रतुदीक्षितेन नृसिंहनाम्नाग्निचिता प्रणिते, विष्णु प्रतिष्ठाविधिदर्पणे2 स्मि”न्नित्यादि दर्पणश्लोकेन तदर्थकसूत्रे भाष्यधृतगद्येन चास्य पिता माधवाचार्य इतीयानेन विशेषः ज्ञायते। अस्मिन् ग्रन्डे पञ्चभिः खण्डै रतिसङ्ग्रहरूपैः भगवतो महापुरुषस्य श्रीमन्नारायणस्य वैखानसविधानेनालये क्रियमाणं नित्यार्चनमुपदिश्यते। सप्तभिः खण्डैस्तदुपदेशं वदन्तः केचित् खण्डद्वय मधिकं तत्रनिवेशयन्ति। पूर्वैरेव पञ्चभिःखण्डैस्तयोश्चारितार्थस्य शक्यशङ्कत्वेपि विषय वैचित्र्यसम्पदा भूयोवादसत्तयाचात्रतयोर्निवेशः कृतः। एवं जातीयकानि ग्रस्थान्तराणि च बहूनि तत्र तत्र लभ्यन्तॆ। तेषु श्रीमत्तॆनालिगोपनभट्टाचार्यनिर्मितः गोपनभट्टीय इति प्रसिद्ध खण्डात्मकः कृष्णाकावेरी मध्यप्रदेशे लब्दप्रतिष्ठएकः, तथा श्रीनिवासदीक्षित निर्मितो ति विस्ताररूपः कर्णाटमण्डले कृत वसतिरन्यश्चेति दिज्मात्रमुच्यते। अथापि स्वसजातीय सर्वग्रस्थतिशायनेनास्य गौरवमधिकमभ्युपगम्यते। ग्रस्थस्यास्यमूलं श्रीवैखानस भगवच्छास्त संहिताः भृगुमरीच्यत्रि काश्यपै रनुगृहीताः, तासामपिमूलं श्रीवैखानसं कल्पसूत्रं, तस्य च मूलमनन्ता वेदा इति, नास्यसार्वभौमे प्रामाण्ये शङ्काकलङ्कः। तत्रसम्भाव्यमानानामवान्तरप्रक्रिया भेदानां स्वरूपं तत्समीकरणं च ग्रन्थॆनुबन्देच तत्तदवसरे विचारितमिति ते च भेदाः परमार्थ व्यतिक्रमाय नालमिति च नेह प्रतन्यक्ते। तत्र प्रतिपाद्यमानो विषयः सर्वेश्वरस्य सपरिवारस्य श्रीमतो विष्णोर्दिव्यमङ्गल विग्रहस्य देवायतनेष्वर्चनम्। जपहुतार्चनध्यानभेधेन

xviii चतुर्धा भिन्ने भगवत्समाराधने तृतीयमिदमर्चनमेव सर्वोत्तमं सङ्गरने भगवच्छास्त्राणि। तदर्चनफलं च “तदाराधनेनसंसारार्णवनिमग्नो जीवात्मा परमात्मानं नारायणं पश्यति। सोप्यपुनरावृत्तिकं दिव्यलोकं प्रापयति, पश्चात्कृतकृत्यो भवति। तदपि समाराधन विशेषाच्चतुर्विधपदावाप्तिः सालोक्यं सामीप्यं सारूप्यं सायुज्यमिति। आमोदप्राप्तिस्सालोक्यं प्रमोद प्राप्तिस्सामीप्यं सम्मोदप्राप्तिस्सारूप्यं वैकुण्ठप्राप्तिस्सायुज्यमिति, तच्चनित्यानन्दममृतरसपानवत्सर्वदातृप्तिकरं परमात्मनो नित्यनिषेवणं परञ्ज्योतिः प्रवेशन”मिति पारमैश्वरं परमर्षयो ब्रुवते। सर्वोपि जन स्तत्रान्वयं भजते शीवैखानससूत्रिणमर्चकं पुरोधायेत्यनुबन्धप्रपञ्चः। तदिदमन्त्र विचार्यते यच्छैलाद्यनेक प्रकारके बिम्बेतद्रूपेण तदधिष्ठातृत्व रूपेण रूपान्तरेण वा पाद्यादिभिरालयेष्वर्चनं परब्रह्मणः किं प्रमाणैः प्रमितमिति। तत्र वैदिक्यः, ऋचः “प्रवः पान्तमनसः”, “धृतोर्ध्वपुण्ड्र” इत्याद्याः वाचनिक्यश्रूय। ‘अद्भ्यस्सम्भूतः पृथिव्यैरसा’च्चेत्यादिभिः भगवतश्शिलातादात्म्यमपि वर्ज्यत इति भगवान् भाष्यकारः प्रतिजानीते। तदनन्तर प्रमाणेषु मन्वादिस्मृतिमूलभूतेषु कल्पसूत्रेषु देवायतन प्रस्तावः प्रपञ्चितः। तथा पञ्चमवेदत्वेन प्रसिद्दे श्रीमति महाभारते, तथा श्रीमति भागवते महापुराणे च बहूनि देवायतन संवादवन्ति वचनानि परिदृश्यस्ते। अथ च मतकर्तारो बहवः श्रीशङ्करभगवत्पाद प्रभृतयः चिरन्तनानि देवायतनानि स्वग्रर्थेषु परामृशन्ति स्म। अर्चनार्धं देवायतननिर्माणमादौ वेदादेव सङ्गृह्यते। “देवानामेवायतने यजते” (तैत्तिरीयसंहिता 2-2-6-1) इति श्रुतावायतनशब्दा विलक्षणवेदिपरो व्याखातः तादृशवेदि निर्माणे बहवः प्रकारा स्तत्रोपदिश्यन्तो, यथा, चतुरश्रश्येन चित्, कङ्कचित्, अलजचित्, प्रउगचित्, रथचक्रचित्, द्रोणचित्, समूह्यचित्, कूर्मचित् इत्याद्याः।

xix आलयेभगवत्समूर्तार्चनस्य च यागत्वरूपणादत्र द्वयोः साधर्म्यसम्पादनायालय प्रसङ्गे आयतनशब्दः शास्त्रषु प्रयुज्यते। यागोह्यमूर्तभगवद्यजनम्। यत आह भगवान् मरीचिः “अग्नौ हुतममूर्त”मिति। भृगुश्च “मानसी होमपूजा च बेरपूजा च सात्रि"धेति “यज्वभिर्यज्ञपुरुषो वासुदेवश्चसात्वतैः वेदान्त वेदिभिर्विष्टुः प्रोच्यतेयो नतोस्मित”मितिरीत्या यज्ञपुरुषस्सर्वेश्वरो हरिरमूर्त यजनेना -ग्निहोत्रादिना समूर्तयजनेन बिम्बाराधनादिना समाराध्यत इत्युक्तम्। वैदिक स्यैवायतनशब्दस्य तस्मिन्नेवारे वैदिकानां प्रयोगो यथा– “गृहे देवायतने वा भक्त्या भगवन्तं नारायणमर्चये” दिति शीवैखानस कल्पसूत्रचतुर्थप्रश्ने। मात्स्ये महापुराणे (270 अध्याये) “जले वापि तथैशान्यां विष्णुस्तु जलशाय्यपि। एवमायतनं कुर्यात्कुण्ड मण्डपसंयुत”मिति। आग्नेये पुराणे (43 अध्याये।) “पञ्चायतन मध्ये तु वासुदेवं प्रकल्पये”धिति, भविष्यपुराणे(130 अध्याये) “चतुष्षष्टिपदं कुर्याद्देवतायतनं सदा - पुरमध्यं समासाद्य कुर्यादायतनं रवेः” इति। महाभारते (2 अं80) “देवायतनचैत्ये”ष्विति। रामायणे(1-77-3) “देवतायतनानि” (2-6-4) “श्रीमत्यायतने विष्णोयि” (2-6-11) “देवायतन चैत्येषु (271-42) देवायतन चैत्येषु (7-01-15) शोभितेशोभनीयैश्च देवायतनविस्तरै”रित्यादौ सर्वत्रपुराणेषु साधारण्येन भगवत्पूजा प्रततादृश्यते। स्थलपुराणानि च श्रीवेङ्कटाचलप्रभृतीनि दिव्यक्षेत्राणि स्वायम्भुवानि पूर्वेष्वपि युगेषु लब्दप्राशस्त्यान्युपवर्णयन्ति। द्वादशलिङ्गस्तोत्रादौ शङ्करभगवत्पादास्तथा शारीरक मीमांसाभाष्यादौ भगवद्रामानुजाचार्या द्वैतमताचार्या अन्ये च बहवोमनीषिणः प्रमाणप्रमितमालयार्चनं बहुधा प्रशंसनीति सिद्धमालयार्चने परमं प्रामाण्यम्।

XX तत्रभूगर्भशास्त्रपरिशोधकाः प्रत्यवस्थास्यमानादेवायतन तत्त्वमन्यथा प्रतिपादयन्ति, यद्यपि तन्निर्णये प्रतिपादने वा वैदिकानामबाधितः प्रत्ययस्तथापि तत्प्रतिपादनवैचित्री प्रकाशनाय किञ्चिदिव तत्प्रकारं चिन्तयामः। “भारतभूमिर्वैदिकानामावासः। तत्रत्याः परं जन्मान्तर देहान्तर लोकान्तर सत्तावादिनः ते च प्रायशः स्वकीयान् मृतान् जनानुद्दिश्य श्राद्धादिकर्म कुर्मन्तः काले तान् सम्मानयन्तिस्म। तत्रापि केचित् जीवद्दशाया मुपार्जितमहिमविशेषं मृतकं कञ्चित्स्वकीय परकीयभेदमप्यपश्यन्त स्सर्वेपि जनास्सामान्येन तत् ज्ञापकं किञ्चिच्चिह्नं तदस्नां सञ्चितानामुपरिनिर्माय तदा तदा तं समुपातिष्ठन। तच्च चिह्नं मृतकस्य दाहाय खननाय वा समुचिते श्मशान एव कल्पयां चक्रुः। अद्यापि तमाचारमनुतिष्ठन्तः केचिच्छ्मशाने मृतकोपरि वृषभादिकं शिलादिना निर्माय प्रतिष्ठापयन्ति। इयं द्रामिडानां विन्ध्य दक्षिणवासिनां गतिः। कदाचिद्भूमध्य देशाद्धिमगिरिमतिक्रम्य भारतभूमिं प्राप्ताआर्याः केचिद्विन्द्यस्य दक्षिणां भुवं च प्राप्य तत्रैव समावसन्। आर्याश्चाग्नीन्दादि देवतोपासका स्स्वकीयान् देवान् द्रामिडमृतकज्ञापकचिह्नेषु श्मशानादिषु निवेशया मासुः। द्रामिडाश्च नागरिकानार्यानमत्या मत्या वा अन्वसरन्। आदौ द्राविडाना मार्यानां च देवेषु नकरचरणादि रूप कल्पनम्। कालक्रमेण विषयान्तरेष्विव देवोपासने पि परिवर्तन बलेन नागरिकतोपचये पूर्वोदितमेव चिह्नं दिनेस्मिन् परिदृश्यमान विविधविचित्रचित्रं देवायतन रूपमलभत्। द्रामिडाः सर्वा अपि देवताः कदापि मनुष्यरूपेण भूमाववतीर्य वयमिव पञ्चतां गता एव। अद्य तादृशायतनेषु प्रतिष्ठिताना माराध्यमानानां देवानामादौ तेभ्यः सम्बन्दगन्देपि नासीत्। तथा शिवस्यालयास्सर्वत्रग्रामान्त एवाद्यापिदृश्यन्तॆ। ‘श्मशानवासी रुद्रो इति ‘श्मशानं रुद्रभूमि’रिति च प्रधा विद्यते। रुद्रमन्तजापादावपां xxi स्पर्शनमनुष्ठीयते। किं बहुना रुद्रस्यावासत्वेन वाराणस्या महाश्मशानमिति व्यवहार इति शिवालयानां पूर्वोक्तदि श्मशाना -देवेदृशरूप विशेषोत्पादनम्। तुल्यन्यायेनान्येषा मायतनानां कल्पनं च सम्भवेत्। देवायतनसहपठितश्चैत्यशब्दश्च तत्सदृक्ष एव ज्ञायते। चैत्यमिति चितायां भवमिति भवार्थप्रत्ययेन जायते। चिता च श्मशानाग्नि, रासन्दि वा।श्मशानचैत्यप्रतिमो भूषितो।। पि भयङ्करः इत्याद्याः प्रयोगा स्तमेवार्थमभिदधते। अतः कस्मिन् वा काले किं वा रूपमेता न्यायतानान्य -भजन्तोति विचार्यते। सारः, तत्र परिशोधितेषु भूगुप्तोद्धृतेषु शासनेषु निर्माणान्तरेषु च लब्धियं देवायतने शुद्धमिश्रसङ्कीर्णभेदेन त्रैविध्यं शास्त्रेषूपदिश्यते। “एतदनिष्टकु मद्रुमलोहमसुध विचित्र चित्तेन, निर्मापितं नृपेण ब्रह्मेश्वरविष्णुलक्षितायतन मिति महेन्द्रवर्मणः कालादारभ्य शुद्धमार्गेण स्थिर द्रव्येण शिलया आयतन निर्माणमारब्दमिति ज्ञायते। अयं च श्लोकः महेन्द्रवर्मणः मण्डगपट्टि शासनादुद्धृत्य डूब्रियल् महाशयेन तथा व्याख्यातः। महेन्द्रवर्माच खिस्ताब्दिय सप्तमशताब्दारम्भे आसीदिति विमर्शकाः। ततः प्रभृत्येव देवालयानां निर्माणेनूत्नकल्पनारम्भः संवृत्तः क्रमादृ्वद्धिं च प्राप्तः। खिस्ताब्दषष्ठशतकात्पूर्वमपि मिश्राणि सङ्कीर्णानि चायतनान्यासन्नेव। पुराणानि रामायणं भारतं चार्वाचीनत्वेन अर्धवादत्वेन तत्र धृतास्संवादा न चारित्रक विमर्श सहा इत्यविसंवादित प्रामाण्येभ्यः कतिचित््य ग्रन्दरत्नेभ्यः। निश्चयते। क्रैस्तवशकात्पूर्मस्मिन् सप्तमे शतके प्यालया आसन्निति। यथा,

xxii B।C। ग्रन्थः कर्ता 100। मिलिन्दपानम् नागसेनः 400। अर्थशास्त्रम् कौटल्यः 400। अष्टाध्यायी पाणिनिः 700। गौतमधर्मशास्त्रम् गौतमः नागसेनेन बौद्धमतप्रवर्तकेन बौद्धरगम्यत्वेनालया वर्णिताः, कौटल्येन देवागारनिर्माणपरिपालनादिकमुपवर्णितम्। पाणिनिना जीविकार्डे प्रतिमाकरण प्रस्ताव उक्तः। गौतमेन देवागार वन्दनादिकमुक्तमिति। तथा मॆगास्थनीस् महाशयस्य जयस्वामि पण्डित प्रकाशित गोसुण्डी शाससस्य च संवादा अत्रानुसन्देयाः ते च खिस्तशकात्राचीना इति सम्प्रतिपन्नमेव” इत्येतेषां निर्णयः। किमनया कृत्वा चिन्तया यत्र प्रत्यक्षेणवैदिकाः देवालयार्चनादिना फलं करापचेयं लभस्ते शब्दात्प्रत्यवयन्ति चेति तत्काल विशेषविचारेण प्राचीनार्वाचीनता निर्धारणेन वेति न वैदिकानां तत्रकालक्षेपः। अथचोक्तास्संवादाः केवलशिल्पकला सेवके स्तत्कलास्वरूपशोधनाय निरूपिता इति देवतायतन सामान्यधर्मचिन्तायां न तेष्वस्माकमादरः। सिद्धे देवालयपूजने तत्रासाङ्कर्येण कार्यनिर्वाहाय तद्रहस्य निक्षेपाय च लिखितरूपेणा थ पाठप्रवचनरूपेण कस्यचिल्ड्रनस्यनिर्माणा वसरो नान्तरीयक इतितद्बोधकशास्त्राणां प्रवृत्तिरभ्युपगम्यते। अमुमेव सार्वजनीनं पन्दानं सत्यमव जगाहे “यन्मनुष्येषु सहजातं स्वदेहयात्रा निर्वहणशिल्प चातुर्य"मिति वदन् लीक्ली वाटर् हवुस् महाशयः। तत्त्वेसिद्धे तत्तद्देशकाल सिद्धान्तो चितं सर्वसाधारण्येनेश्वर प्रणिधानं तदीश्वरोपासनोचितायतन निर्माणादिकं चोररी क्रियते। तत्रापि

xxiii किञ्चिद्वैलक्षण्यं युक्त मुक्तं आर्डर्मि महाशयेन “इण्डियन् सिविलिजेषन्" नाम्निग्रन्दे “यथा चिरपूर्वं भारतभूमौ जना नागरिकतायाः पूर्णां काष्ठामभजन्त तदा पाश्चात्या इतरे पशु प्रायाअवर्तनेति। नायमुपालम्भः किन्तु नागरिकेषु तदैव देवाय तनकल्पनार्थः प्रत्येतव्यः। तथा देवालयतत्त्व सर्वस्ववेदिना “हावॆल्” महाशयेन समनुभूत मागमरहस्यमस्यलिखिते प्रतिपादितं प्रत्यक्षरावच्चेदेन “एवं सदाध्यातुमशक्यत्वात्प्रतिमाद्विवाह्याराधये” दित्याद्यागमवाक्य व्याख्यानमेव समृद्यत इति तत्परिचयमप्यत्र सहृदया अर्हनीति तत्रकारो विलिख्यते। “आलये प्रधानं स्थानं गर्भगृहम्। तत्र बिम्बानामवस्थानम्। तदुपरि विमानम्। एतन्निर्माणं नात्युचितम्। तत्पुरतः अर्धमण्डपान्तरालमहामण्डपास्थानमण्डपादयः। परितो विस्तृतश्चर्यादेशः। तत्परितो गोपुराणि चतुरुदक्षथ वा यथालाभमत्युच्छितानि विविधाभिः प्रतिमाभि रमणीयाभिर्नीतिबोधक कथाशंसिनीभिरलङ्कृतानि प्राकारतोरण मध्यशोभिनी। यत्रानेकान्यावरणानि तत्रप्राकारभित्तयो गोपुराणि चानेकं कल्प्यक्ते। यथा मधुरायां श्रीरङ्ग वा। किमस्मिन् तत्त्वं यत्पाश्चात्येषु प्रार्थना मन्दिरेष्वेतद्विधानं वैपरीत्यमनुष्ठीयते। यतोत्रपाश्चात्यमन्दिरेषु प्रार्थनास्थानं केवल मत्युच्छितमतिरमणीय माकर्षकं च सनृश्यते, बहिर्गत्वा गत्वा च न तादृश गभीरतेति। तत्रहेतु रत्यन्तमुपपन्नः अनुमियते, “इह क्लेशाय महते प्रेत्यानन्तसुखाय” चेति मनूक्तवदैहिकभोगेष्वलोलुपाः लोकान्तर चिन्तनापराः “विचित्रादेहसमृत्तिरीश्वराय निवेदितुमि तीश्वर प्रणिधानलक्षणाश्च वैदिकाः, तद्वैपरीत्येन विषयमात्रप्रवणा इतरे इति हि प्रतिपन्नम्। अतएव वैदिकानां मन्दिराणि प्रथमदर्शने अद्भुतदर्शनानि आकर्षकाणि भूत्वा भक्तानाह्वयने। तत्र लुब्धानामन्तः प्रवेशानन्तरं निराडम्बरमपि तेजोवायुसञ्चारविरहं निश्चलं ध्यानयोग्यं भगवद्दिव्य

xxiv मङ्गलविग्रह मात्राधिष्ठितं गर्भगेहं परमप्राप्यत्वेन शिष्यते। यत्र न शोको न मोहः”इत्युक्तं हि प्राप्यं स्थानम्। तत्र न बाह्येन्रियाणां तर्पकाणि वस्त्वन्तराण्यध्यक्ष्य। अथ च कालेन प्रमादादिना यदा जीर्णादिदोषसम्भवो विमानादौ तत्र विनामन्त्रवत्रोक्षणादिसंस्कारान् विमानारोहणादीनां निषिद्धत्वेन च तन्निर्माणं गोपुरमण्डपाद्य पेक्षया अप्रधानमिव निर्माप्यत इति। कुहचिदतिविरलाः, तञ्जनगर-धारासुर - त्रिभुवन - गङ्ग कॊण्ड चोलपुरादिषु दृश्यमानानि विरुद्धप्रक्रमवन्त्यत्युच्छितानि विमानानि तु नोक्तं सिद्धान्तमन्यथापयन्ति। यतस्तत्र तत्र विमानस्य परितः स्थलसङ्कोचादविधिना तादृश शिल्पस्य सम्पन्नत्वा”दिति। शास्त्राणि पुनरैदम्पर्येण तत्कथने प्रवृत्तानि वैखानस पञ्चरात्र भागवतशैवाभिधानानि। सामग्रीसाजात्यादेतेषामागमइति व्यवहारस्साधारणो दृश्यते। काश्यपादीनि शिल्पशास्त्राणि च निर्मितानि। मन्वादयश्च धर्मशास्त्रेषु आलयकल्पनं पूजाविधानतत्परिपालनाधिकं व्याचख्युः पुराणेषु च फलश्रुत्यादिकथनेन विस्तरोपि प्रपञ्चितः। अत एव, धर्मबोधकत्वेन विद्यास्थाने ष्वेषां स्मृतिकोटावनुप्रवेशो भियुक्तास्सिद्धान्तितः। ‘भगवच्छास्त्राणां स्मृतित्वेन प्रामाण्य’मिति। तत्रापि सम्प्रतिपन्न वेदाङ्गकल्पसूत्रायत्तसत्ताकत्वेना गमान्तरेभ्यः श्रीवैखानसशास्त्रस्य गौरवातिशयः शिष्टपरिग्राह्यत्वादिकं च निर्व्यूढम्। तत्र प्रतिपाद्यमानानां चरितक्रियाज्ञानयोगानां चतुर्णां पूजामार्गाणां मध्ये ‘तस्मादग्नौ नित्यहोमार्ते विष्णोर्नित्यारा गृहे देवायतने वा भक्त्या भगवन्तं नारायणमर्चयेदिति ऋषिणा श्रीविखनसा सूत्रे समासेनोक्तं तदहमशेषं समस्तकं सप्रयोगं क्रियामार्गं

XXV क्रमेण विस्तरतो वक्ष्या’मित्यादि मरीचिवचनेन क्रियामार्गस्यार्चनस्य व्याख्यान एव शास्त्रस्य परमतात्पर्यत्वं तदुपकारकत्वेन प्रतिष्ठादीनां सविषयत्वमितरेषां चरितज्ञानयोगानामुपसर्जनत्वं चोक्तम्भवति। ‘क्रियावानेषब्रह्मविदांवरिष्ठ’ इत्यादिश्रुता। ‘क्रियायोगं समाचक्ष्य भवदाराधन’ मित्यादौच क्रियाशब्दानि र्चनमाहेति भगवान् भाष्यकारः। इदं च श्रीवैखानसशास्त्रोक्तं भगवदर्चनं ‘अरायिकाणे विकटे गिरिं’ इत्यादि श्रुतिप्रतिपाद्य श्रीवेङ्कटाचले श्रीनिवासस्य सन्निधौ प्रचलति। तद्वत् ‘ग्रामे ग्रामे गृहे गृहे’ इति भगवत्सान्निध्यवत्सु सर्वत्र ग्रामालयेषु चानुष्ठीयते। मन्वादिषु शास्त्रेष्वालयपरिपालनं राजकर्तृकं ज्ञायते। तथा कौटलीये२ र्थशा। स्तेपि। देवद्रव्यापहारे दोषस्सर्वत्र स्म ृतिषूच्यते। संहितानामप्यत्रैव तात्पर्यं, तत्तत्प्रकरणेषु तथा दर्शनात्। राजपालितत्वादेव राज्यसर्वस्व जीवितसर्वस्वयोरपि व्ययेन दिव्याद्भुत निर्माणावकाशस्समजनीति ना परोक्षम्। कालगत्या क्षीणेषु पोषकेषु लब्धप्रतिष्ठान्यायतनानि शोचनीयां गमितानि दुर्दशामिति किमुवक्तव्यं नूतननिर्माण विषये। विषयिनाशे विषयनाशावश्यं भावाद्गतमेवेभिरागमैरिति नितरां दूयते मानसम्। साक्षिणि तत्र सर्वेश्वरे कः प्रति विधातुं कालस्य शक्नुयादिति समाहिता विरमामः अत्रायमस्ततः पिण्डीभूतस्सारः। ‘आलयार्चनं वैदिकं वैदिकैरनुष्ठित मनुष्ठीयमानं च, तत्र च वैखानसंशास्त्रमुत्तममर्चनाविधौ वैखानस सूत्रानुष्ठातारश्चाधिकारिण स्तद्विधानेन पूजां कर्तुम्। परव्यूहविभवा न्तर्याम्यर्चाप्रकारेषु भगवत्स्वरूपेष्वर्चारूप मेव सर्वसुलभम्। तत्प्रकारेणैव पूर्वोक्त वैखानसविधानेन भगवन्तमर्चयन् पुरुषोमुक्तिं भजते” इति।

XXV1 “ब्रह्मादेवानां प्रथमस्सम्बभूव विश्वस्य कर्ता भुवनस्यगोप्ता, स ब्रह्मविद्यां सर्वविद्याप्रधाना मथर्वाय ज्येष्ठपुत्राय प्राह’‘इति श्रुतिरुत्तमब्रह्मविद्यापरेति क्रमेण तत्रोक्त ब्रह्म, ब्रह्मविद्याथर्वशब्दाः विखनोर्चनभृगुवाचकाः इतिचोक्तम्। विस्तरस्तूत्तम ब्रह्मविद्याग्र द्रष्टव्यः। इदमेवार्चनं दहरादि ब्रह्मविद्यासूत्तम मुत्तमब्रह्मविद्याभिधान माह भगवान् भाष्यकारः। सर्वतन्त्रापरतनैः श्रीमद्वेङ्कटनाथवेदान्तदेशिकैः पञ्चरात्ररक्षायां ‘नहिनिन्द’न्यायेन वैखानसपञ्चरात्रशास्त्रयो रन्यतरनिन्दावचनजात निर्वाहश्च पञ्चरात्ररक्षणपरः प्रौढिवाद एवेत्युत्तम ब्रह्म विद्याग्रन्दे श्रीभाष्यकारवचनै स्पष्टं ज्ञायते। त्वां पाञ्चरात्रिकनयेन पृथग्विधेन वैखानसेन च पथा नियताधिकाराः। सञ्ज्ञाविशेषनियमेन समर्चयन्तः प्रीत्या नयन्ति फलवन्ति दिनानि धन्याः॥ (शरणागतिदीपिका)। तथा “स्थापकस्य तपोयोगात्पूजायाश्चातिशायनात्। आभिरूप्याच्च बिम्बस्य सदा सन्निहितो हरि"रित्यर्चना स्वरूपस्य भगवत्सान्निध्ये प्रधान कारणत्वमुच्यते महर्षिभिः। “प्रतिमा स्वल्पबुद्धीनामित्यादि श्लोकानामर्थविचार उत्तमब्रह्मविद्यासारे द्रष्टव्यः। प्रतिमायां शिलाबुद्धिं गुरौ मानुषबुद्धिमित्यादीनां पतन हेतुत्वेन स्मरणं च वैदिकानां प्रसिद्धम्। अतस्सर्वै रप्रमादिभिस्समूर्तार्चनं विधेय मित्याशास्महे। तथा ग्रन्थशोधनेस्मिन् महान् क्लेश एव सञ्जातः प्रत्यवस्थं विषयगौरवात्। अथाप्याचार्यानुग्रहेण कथञ्चित्पूर्तिङ्गमितः। पञ्चखण्डाने मरीच्युक्त प्रकारेण माध्याह्निकार्चनादयः विविधसंहिताभ्य उद्धृत्य प्रायश्चित्तभागश्चात्रयोजितः। तत्र तत्र विषमेषु विवृत्यपेक्षेषु च स्थलेषु विचारः कृतो2 नुबन्ध नाम्ना ग्रद्धान्तो निवेशितः।

xxvii एतत्पुस्तुक परिष्करणेल स्माभिर्भहुशः सर्वदेशसाधारणा मातृकाकोशा श्रद्धया परिशील्य यथामति सर्वसम्मतः पाठः परिष्कृत्य प्रकाशितः। तत्रापिमातृकादाने परामर्शे च बहुधोपकृतवतां श्रीमतां नाच्चियार् कोयिल् कृष्णभट्टाचार्याणां, उ। च। श्रीनिवासभट्टाचार्याणं, चीपूडि वेदान्तं शास्त्राचार्याणं, वीपूरु देवयजनं वेङ्कटरामाचार्याणां, तिरुवल्लिक्केणि तिरुवेङ्कटभट्टाचार्याणां च वयं कृतज्ञः। मानुषिक नान्तरीयकानवधानसम्भाव्यमाना दोषासृहृदयैर्मर्षणीया इत्यर्धयन्तो विरमामः। श्रीमद्भार्गव गोत्रवारिधिविधुं श्रीपत्रपुर्यां स्थितं श्रीकृष्णार्यतनूभवं विखनसो मूर्तिं कलौ मानुषम्। सर्वेषामपि बोधयन्तमखिलं चौखेयधर्मं सदा वन्देनुष्ठितपाकयज्ञमनिशं कोदण्डरामाह्वयम्॥ इति श्रीवैखानस विद्यानिलय संस्थापकाना मस्मत्तातपादाना मानृण्यायेय मनुस्मृतिः। आकुलमन्नाडु श्रीधातृवत्सर श्रावणशुक्ल पूर्णिमा इति निवेदयिता शीमत्पण्डित रॊम्पिचर्ल भट्टर् श्रीनिवासाचार्यः। श्रीवैखानस विद्यानिलयाध्यक्षः।

xxviii श्रीरामचन्दाय नमः श्री विखनसमहागुरवे नमः समूर्तयजन प्रशंसा कमलकोमलपत्र निभेक्षणः करधृतामलशङ्ख सुदर्शनः। कमलमध्यग चारुशुभाकृतिः करुणया वितरेद्धरिरीप्सितम्॥ सर्वेपि देहिनस्सुखिनो वयं भवामः न मनाक् दुःख मनुभवाम इति मनीषावन्त इति नात्र विप्रतिपत्तिः सुखं च तदुपायसाध्यमिति नेच्छामात्रेणभवति। उपायाश्चपुरुषार्थाः धर्मार्थकाममोक्षाः, ते च सम्रतिपन्नप्रमाण प्रमिता एव सुखसाधनानि भवन्ति। प्रमाणानि तु प्रत्यक्षानुमानशब्दाः। तत्र धर्मं प्रमितुः प्रत्यक्षानुमाने न प्रभवतः, सूत्रितं हि भगवता जैमिनिना धर्मेप्रत्यक्षस्य प्रमाणत्वाभावः ‘सत्सं प्रयोगे पुरुषस्येन्ड्रियाणां तत्प्रत्यक्षमनिमित्तं विद्यमानोपलम्भन त्वा’दिति। धर्मः प्रमेयः। असन्दिग्धत्वाविपर्यस्तत्वे सति बुद्ध्यमानत्वात्, घटवत्। इत्यनुमाने प्रत्यक्षस्य प्रमेयत्वे प्राप्ते धर्मस्य प्रमेयत्वेपि प्रत्यक्षयोग्यता नास्ति। प्रत्यक्षस्य वर्तमानमात्रविषयत्वादिति सूत्राशयः। यस्तु प्रत्यक्षस्यैवात्यन्तमविषयः। तत्रानुमानस्य का कथा ! क्वचित्रत्यक्षेण गृहीते व्याप्यादौ पश्चादेवानुमानस्य प्रवृत्त्या प्रत्यक्षैकमूलत्वेन धर्मप्रमितौ न शक्तिरिति धर्मश्शब्जॆकवेद्यः सूत्रितं च भगवता जैमिनिना, ‘चोदना लक्षणोर्ड्लो धर्म’ इति, वेदबोधितेष्टसाधन ताकत्वं धर्मस्य लक्षण मिति यावत्। लक्षणोक्तिः, यो धर्मस्सचोदनालक्षणो र्थः इति वचनव्यक्त्या यश्चोदनालक्षणो र्थः स धर्म इति वचनव्यक्त्या धर्मे प्रमाणं चोदनैव, वेदवाक्यमेवेति। धर्मप्रमाणोक्तिश्च एकेनैव सूत्रेणेति महाविमांसकाः

xxix चोदनावाक्यं च वेदविधिवाक्यम्। यद्यपि देवदत्तो यज्ञदत्तं चोदयतीति प्रयोगेन चोदनायाः विधावेव शक्तिः, तथापि तदटितवाक्येपि निरूढलक्षणा, तथा च वेदविधिवाक्यानामेव धर्मे प्रामाण्यमिति सिद्धम्। एवं च वेदविहितत्वादिष्टसाधनत्वाच्च यागदानादिधर्माणां वैदिकधर्मत्वं पुरुषप्रवृत्तिविषयत्वं चेति भाव्यम्। एवं च विष्वर्चनमपि वैदिकधर्मः, वेदबोधतेष्टसाधनताकत्वात्, अग्निहोत्रवत् - न चासिद्धिः - श्रूयते हि विष्ण्वर्चनविधिः-ऋग्वेदे। ऐतरेयशाखायं द्वितीये के, द्वितीयाध्याये एकविंशे अनुवाके षोडशसूक्ते ‘प्रवः पान्तमन्दसो धियायते। महे शूराय विष्णवे चार्चत॥ या सानुनि पर्वतानामदाभ्यामह स्तस्थतुरर्वतेव साधुना॥’ इति। प्रवः पान्तमिति पञ्चर्चं षोडशं सूक्तम्, दीर्घतमा ऋषिः, आद्यास्तिस्रः ऐन्दावैष्णव्याः, द्वितीयतृचस्य विष्णुर्देवता छन्दो जगती। प्रवः, पान्तं, अन्धसः, धियायते, महे, शूराय विष्णवे, च, अर्चत, या, सानुनि, पर्वतानां, अदाभ्या, महः, तस्थतुः, अर्वता, इव, सानुना॥ इति पदपाठः। हे भगवदर्चकाः, यजमानस्यापि अर्चककोटौप्रवेशः, तस्यापि पूजकद्वारा अर्चकत्वात्, वः युष्माकं समृद्धिपान्तं पातव्यं द्रवद्रव्यरूपमर्ध्यं, अन्धसः कठिनद्रव्यरूपाणिहवींषिच, धियायते अर्चनवलरूप मपरोक्षसाक्षात्कारमिच्छते, अर्चनफलरूपतया स्वापरोक्ष साक्षात्कार -मर्चकानां यजमानादीनां दातुमिच्छत इत्यर्थः। एतेन निष्कामविष्ण्वर्चनफलं मोक्षाव्यवहितोपायभूत दर्शनशब्दित भगवदपरोक्ष साक्षात्कार इत्युक्तं भवति। इममर्थं सङ्गरते भगवानङ्गराः मरीचिशब्दिको विमानार्चनाकल्पे ज्ञानकाण्डे, “तदाराधनेन संसारार्णवनिमग्नो जीवात्मा परमात्मानं नारायणम्पश्य”तीति। महे तेजस्विने शूराय शत्रुनिरसन समर्थाय विष्णवे तन्नामकाय देवाय च अनेन अनुक्त इन्दस्समुच्चीयते। प्रकर्षण अर्चत पूजयत। “अर्चपूजायाम् प्र इत्यस्यव्यवहिता श्चेतिसूत्रादर्चतेत्यनेनान्वयः। यद्वा-महे उत्सवे, महस्तूत्सव तेज सोरित्यमरः। महशब्दस्य तेजः परत्वे अदन्तत्वं प्रत्ययास्तत्वं च

XXX इत्यर्धः। छान्दसमिति भाव्यम्। च कारणे इन्द्रएवग्राह्यः। अस्या ऋच ऐन्दवैष्णवत्वात्। एवं च पूजाप्रधानभूतद्रव्याभ्यामर्घ्यहविर्भ्यां ज्ञानादिसमस्तफलप्रदं फलप्रतिबन्धक समस्त कर्माभिभवपरं फलसाधनीभूतार्चन प्रतिबन्धकनिखिलकर्म निबर्हणसमर्थं विष्णुं प्रकर्षण अर्चत, ज्ञानभक्त्यादि विशिष्टधर्मपुरस्सरं अर्चत पूजयत, विष्णव इति चतुर्थ्यन्त निर्देशस्वारस्येन निवेदयत अर्चनाब्लोवचारेषु अर्घ्यहविषोरेव प्राधान्यमितरेषां च पाद्याचमनीयादीनां तदङ्गत्वमेव, तथा च साङ्गप्रधानेअर्घ्यहविर्धव्ये विष्णवे निवेदयतेत्यर्थः। अनेननित्यार्चनमुक्तं भवति। धियायत इत्यस्य स्तुतीरिच्छत इत्यर्थः। यत्तु वः युष्माकंसमृद्धि पान्तं पालनस्वभावं पातव्यं वा अन्धसः सोमस्वरूपमन्नं प्रार्चयत प्रकर्षण सम्पादयत, अस्मै धियायते स्तुतीरिच्चते महे महते शूराय विक्रान्ताय, इन्दाय विष्णवे व्यापकाय एतन्नामकाय देवाय चेति व्याख्यानम्। अत्रार्चत इत्यस्य सम्पादयतौ लक्षणादोषः, न च प्रकृतोपयोगित्वालक्षणा न दोषायेति वाच्यम्, सम्पादनमात्रेण वाक्यार्थापर्यवसानेन होमपर्यन्तलक्षणाया आवश्यकत्वात्तदपेक्षया शक्यार्थपुरस्कारेण प्रकृतार्थोपपादनस्य न्याय्यत्वात्। अन्धश्शब्दस्य सोमलक्षकत्वमपि दोषः, यद्यपि आभिस्लाविकेषुक्त्येषु स्तोमातिशंसने विनियुक्तेयं शंसनं च अप्रगीत मस्त्रसाध्यगुणिनिष्ठ गुणतात्पर्यकाभिधानं, तत्त्वं च स्तुतशस्त्राधिकरणे क्षुण्णम्। तथा च सोमपरत्वमेव प्रकृताभिधानादिति तथापि “या सानुनि पर्वताना मदाभ्या महस्तस्थतुरर्वतेवसाधु”नेत्युत्तरार्धस्य सर्वधा अप्रकृतार्थपरत्वा त्पूर्वार्धस्यापि तदनुरोधेन अप्रकृतार्थबोधकार्चतेति पदघटितस्या प्रकृतार्ध बोधकत्वमेव युक्तम्, न ह्यगुणि निष्ठ गुणतात्पर्यकाभिधानं प्रकृतार्थबोधकतयैवेति नियस्तुं शक्यम्। “तत्तदिदस्य पौंस्य” मित्यादिवक्ष्यमाणासु अप्रकृतार्थबोधिनीषृक्षुव्यभिचारात्, अर्चते स्सम्पादति व्यतिरिक्तार्थबोधकत्वमस्यामेव संहितायां प्रथमेष्टके प्रथमा ध्यायेतृतीये सूक्तेश्रूयते, “गायन्ति त्वा गायत्रिणोर्चन्त्यर्कमर्किण” xxxi इति। एवञ्चगायतेरिवार्चते रवि सम्पादयति विभिन्नार्थबोधकत्व मकामेनाभ्युपगन्तव्यमिति। च शब्देन इन्द्रस्य ग्रहणमित्युक्तम्, इन्द्रश्च तापसशब्दितो विष्णु द्वारपालकः, “इन्दप्रजापती द्वार गोपौ” इति कौषीतकब्राह्मणोपनिषदि प्रथमाध्याये ब्रह्मशब्दितस्य विष्णोर्ड्वार पालकत्वेने न्द्रस्य श्रवणात्। स च विष्णोः परिवारभूतस्सखा च। एवञ्च सपरिवार विष्ण्वर्चनमेवात्र विहिमिति मन्तव्यम्। तयोः प्रभवातिशयं विहित विष्ण्वर्चनापेक्षितमाह या सानुनीति, या यौ विष्णुः इन्द्रश्च पर्वतानां हिमाचल शेषाचलादि पर्वतानां सानुषु प्रस्थप्रदेशेषु “स्नुः प्रस्थस्सानु रस्त्रिया”मित्यमरः, इदमुपलक्षणं स्थानान्तरस्य, महः महसि समस्त्रक शिलाग्रहणरूपोत्पादन नयनोन्मीलनाधिवासन स्थापनादि संस्कारजन्यतेजो विशेषविशिष्टे बिम्बे, आदाभ्या परैरनभिदाव्यौ सन्तः अर्वते स्थितेन अश्वेनेव स्थितेन साधुना वाहनभूतेन गरुडेन सह, तस्थतुः प्रतिष्ठितौ भवतः। विष्णवे चार्चतेत्यर्चनं विहितम्। अर्चनं च बिम्ब एव ज्यायः। तच्च प्रतिष्ठितमेव ग्राह्यम्। प्रतिष्ठया प्रतिमासु देवतानां सर्वदा सन्निधान सम्बवात्। अनेनोत्तरेणार्धन भगवतो नारायणस्य सपरिवारस्य पूर्वार्ध विहितार्चनोपकारकबिम्बप्रतिष्ठा अभिहितेति भाव्यम्। एतेन पूर्वार्णोत्तरार्ध योरेकवाक्यता समृद्यत इति। यद्यवि स्थण्डिलजलकूर्चादावपि विष्ण्वर्चनं भवतीति न त द्रूपाकाङ्क्षा। तथापि तद्रूपभूतबिम्बस्यापि अधिष्ठानत्वाविशेषात् “षडङ्गुलादहीनं तद्रूपङ्कल्पयि”त्वेति वेदाङ्ग कल्पसूत्राचु “विष्णुं प्रतिष्टाप्य सायम्प्रातर्हिमान्तॆर्चयतीति प्रतिष्टापितबिम्ब एव विष्ण्वर्चनविधायक कल्पसूत्राच्छ विष्ण्वर्चनोपकारकत्वं विष्णुप्रतिष्ठाया अक्षतमिति प्रतिष्ठा च बिम्बसापेक्षेति विष्ण्वर्चने बिम्बस्याङ्गत्वमनिवार्यम्। यद्यप्यर्चनविधिः स्वतस्त्रः प्रतिष्ठाविधिश्च स्वतस्त्रः, तथापि प्रतिष्ठा अर्चनञ्च स्वस्वविधि पूरके भवतः। तथाच न परस्पराकाङ्क्षा। तथापि “प्रतिष्ठाप्य सायं पात्रर्हिमाने र्चय” तीति निर्देशान्यथानुपपत्त्या आधानविधिप्रयुक्ताधानोपजीवी क्रतुविधिरिव

xxxii प्रतिष्ठाविधिप्रयुक्त प्रतिष्ठापजीवी अर्चनविधिरिति ज्ञेयम्। अत एव “विष्णवे चार्चत” इति विष्ण्वर्चनं विधाय “या सानु” नीत्याद्युत्तरार्धन तत्प्रतिष्ठा प्रतिपादिता। एतामेवरं सम्यगालोच्य वेदाङ्गवेदोदिताग्निहोत्रादि धर्मप्रयोगबोधककल्पसूत्रकृता भगवता विखनसा कल्पसूत्रे चतुर्थप्रश्ने “विष्णुं प्रतिष्ठाप्यसायम्प्रातर्होमानेदि र्चयति। षडङ्गुलादहीनं तद्रूपं कल्पयित्वा पूर्वपक्षे पुण्ये नक्षत्रे प्रतिष्ठां कुर्यादिति सूत्रितम्। प्रतिष्ठा च न केवलं बिम्बप्रतिष्ठामात्रम्। “तस्मात्पूर्वं तृतीये हन्यौपासनाग्नि कुण्णङ्कृ”त्वेतिबिम्बस्याक्ष्युन्मेषण जलाधिवास षोडशकलश स्नपनालङ्कार प्रतिसरबन्धशयनादिकमुपपाद्य कुम्भस्थापनमुपक्रम्य “निष्कलं देवं हृदयात्तमाधावे रुक्माभं रक्तनेत्रास्यपाणिपादं श्रीवत्साङ्कं चतुर्भुजं पीताम्बरधरं शब्दचक्रधरं सौम्यं सकलं ध्यात्वाप्रणमे” दिति भगवत्स्व रूपध्यानादिकमुपपाद्य प्रतिष्ठायाश्रोतत्वा"याग्नि परिच्य हौत्रं प्रशं” स्येत्यादिना श्रातासाधारणं हॊत्रशंसनादिकमुपपाद्यावाहन जुष्टाकारहोमांश्च निर्दिश्यानन्तरं देवोतापनं कुम्भेनसह देवनयन मप्युपपाद्य “गृहे वायव्यां देवायतने ग्निशालायां वारि रापीठे रत्नं सुवर्णं वा सन्न्यस्य विष्णुसूक्त पुरुषसूक्ताभ्यां विष्णुं प्रतिष्ठापयामिति प्रतिष्टाप्य बिम्बस्यमूर्त्नि नाभा पादे च सुवर्भुवर्भूरिति हृदये प्रणवं विन्यस्य इदं विष्णुरिति देवं ध्यायन् कुम्भस्थमाधावं शक्तियुतं कूर्चेनादाय बिम्बस्य मूर्त्नि विष्णुमावाहयामिति संस्राव्यावाहनं करोति, विधिनैवमाराध्यहविर्निवेदय तीत्यादि सूत्रवाक्यैर्विष्णु शक्ति स्थापनस्यापि बिम्बे प्रतिष्टाशब्दार्थ त्वावसायात्, बिम्बेशक्तिस्थापनमपि प्रतिष्टाशब्दार्थः स्थापितायाः विष्णुतेजोरूपशक्तेः यथा बिम्बमभिव्याप्य सर्वदावस्थानात्ततै वार्चनं युक्तमिति या सानुनीत्यादिना प्रतिष्ठापन्यासः। या सानुनि पर्वतानामिति निर्देशान्यथानुपपत्त्या आलये विष्णोराराधनं कर्तव्यमित्युक्तं भवति। तत्रैव इन्द्रशब्दितस्य तापसस्य अर्वतेवेति दृष्टान्त निर्देशबलेन साधुशब्देन लक्षितस्य वेदमूर्ते स्सज्जनस्य वाहनरूपस्य

xxxiii गरुडस्य च स्थितिर्भवति। ‘आदित्योयूप’ इत्यादावष्टाश्रीकरणघृतलेपादिनाजन्य प्रकाशरूपेण आदित्याभेदो यूपे प्रतिपादत्ये यथा, तथा रूपोत्पादन नयनोन्मीलन कलशस्नपनादिक्रियाभिर्बिम्बस्यापि प्रकाशसम्भवात्सारू प्येण तेजोवाचि महश्शब्देन बिम्बं लक्ष्यते। यद्वा अर्वतेव स्थितेन सर्वात्मना वाहनवच्चेभूतेन प्रापकेन साधुना ज्ञानभक्ति योगध्यानादि भगवत्प्रतिष्ठापकगुणसम्पन्नेन “तेषु ज्ञानोत्कटं शुभदर्शनं श्रुतवृत्तशील सम्पन्न मेकं गुरुं वरये” दित्यादि भगवन्मरीच्यादि शास्त्रोक्त लक्षणसम्पन्नेन विखनस्सूत्रिणा आचार्येण महः ध्यानयोगबलेन प्रतिष्ठाकाले सम्यग्ध्यातदिव्यतेजोरूपिणा सन्ता तस्थतुः, बिम्बं व्याप्यतिष्ठतः इति। अस्मिन् पक्षे बिम्बमाक्षेपात्सिद्ध्यति। तदन्तरा प्रतिष्ठाया असम्भवात्। तथा च प्रतिष्ठिताभ्यां देवाभ्यामर्ध्यं हविश्चार्चत निवेदयतेति पूर्वेणान्वयः। निवेदनमर्चन व्याप्योधर्मः। एवञ्च सपरिवारं भगवन्तं पर्वतादि प्रदेशेषु विमाने बिम्ब समानरूपतया तेजोविशेषेण प्रतिष्ठाकर्मणा बिम्बे सर्वदा प्रतिष्ठितं भगवन्तं विष्णुं विष्णुप्राधान्यबोधिना अत एव वैदिकेन वैखानसाख्येन विधिना विष्णुप्राधान्यवादिभिर्वैदिकैर्विखनस्सूत्रिभिरर्चयेदिति। या सानुनि पर्वतानामित्यस्य स्थानान्तरोपलक्षकत्वदृहादिरपि स्थानं भवति। तत्र विधानबलात्परिवारशून्यस्य केवलस्य विष्णोः प्रतिष्टापूर्वमर्चन मधिकारी विखनस्सूत्री अन्योपि द्विजातिः, “द्विजातिरतन्दितो नित्यङ्गृह” इति सूत्रात्। आलये सपरिवारस्य विष्णोर्वैखान विधिना वैखानसैर्विपैरेवविखनस्सूत्री अन्योपि द्विजातिरर्चनं कुर्यादिति विवेकः। यदपि, या यावि विष्णू पर्वतानां प्रीणनवतां पूरणवतां वा। पर्वत शब्दा यास्केनैवं निरुक्तः, “पर्ववा पर्वतः पर्व पुनः पृणातेः प्रीणातेर्वा” इति। उक्तलक्षणानां लोकानां सानुनि समुचित प्रदेशे सर्वलोके इत्यर्थः। अथवा मेघानां समुच्छित प्रदेशे पर्वतशब्दः, मेघनामसु उक्तत्वात्। तत्र तस्थतुः तिष्ठतः, कीदृशौ तौ, अदाभ्या अदम्भनीयौ परैरनभिदाव्यौ अतएव महः महान्ता यद्वा महः महसि स्वतेजसि, सानुनीत्यनेन समृद्धः, तत्र दृष्टानः, ण

xxxiv साधुना अभिमतदेशप्रापणसमर्थन अर्वता वेगवता अश्वेनेव तेन यथा अत्युच्छितं प्रदेशमारोहति तद्वदुच्चं पदमारूढा तस्मात्ताभ्यामर्चतेति व्याख्यातम्, तत्र पर्वतशब्दस्य सानुशब्दस्य च प्रसिद्धार्थपरत्वे सम्भवत्यप्रसिद्धार्थकल्पनं साधुनेत्यस्य विशेष्यपरत्वे समृवति विशेषणत्वकल्पनं कृत्स्नस्य पूर्वार्धविहितार्चनाननुगुणत्वं च दोषाः। हिमाचले बदरिकाश्रमे नारायणरूपतया विष्णोरिन्द्रस्य तद्द्वारपाल तापसशब्दिते नररूपतया अवस्थानात् श्रीवेङ्कटाचल वृषभाचलादौ विष्णुरूपतया तद्द्वारपाल रूपतयावस्थानस्य दर्शनाच्च पर्वतादि शब्दाना मस्मदुक्तार्थकत्वमेव युक्तमिति। एतदैतरेयशाखा प्रवर्तकः ऋग्विधानकर्ता ऐतरशाखा कल्पसूत्रकाराश्वलायनाचार्यः भृगुवंशतिलकः भगवाणा शौनकोपि अस्या ऋचः विष्ण्वर्चनविधायकत्वमेवावोचत्। यथा, “शौनकोहं प्रवक्ष्यामि नित्यं विष्ण्वर्चनं परम्, प्रवः पान्तमन्दसो धियाये त्यर्धर्चविधानतः” इति भगवानपिमरीचिः भगवच्चास्त्रे श्रीवैखानसे विमानार्चनाकल्पे प्रथम पटले, “तस्यार्चने श्रुतिः, प्रवः पान्तमन्दसो धियायते, महेशूराय विष्णवेचार्चत” “धृतोर्ध्वपुण्ड्रः परमेशितारं नारायणं पूजयतिस्मभक्त्या, अर्घ्यादिभिः पौरुषसूक्तमनै स्सम्प्राप्नुयाद्विष्णु पदं महात्मेति। एतेन विष्ण्वर्चनस्य विष्णवेचार्चतेति विहितत्वान्नित्यत्वं, वैदिकत्वं च भाव्यम्। अत एव विष्ण्वर्चनमवैदिकमिति केषाञ्चिन्मतं प्रत्युक्तम्। निरुक्तविधया विष्णुबिम्बार्चन स्यैव विहितत्वावसायात्, विष्णोः प्रतिमायामर्चनमवैदिकमितिकेषां चिन्मतं प्रत्याख्यातम्। आलयेषु प्रतिमायां विष्वर्चनस्य उपपादित विधया विहितत्वावसायादालयप्रतिमासु विष्ण्वर्चनमवैदिकमिति केषाञ्चिन्मतं गलहस्तितम्। निरुक्तविधया भगवदपरोक्ष साक्षात्कार जनकत्वाद्भगवदपरोक्ष साक्षात्कारजन्य मुक्तिरूपफलकरणत्वा न्मोक्षोपायत्वं भगवदर्चनस्योक्तं भवति। न चापरोक्षसाक्षात्कारेणैव मुक्ताकि मर्चनेनेतिशङ्म्यम्, अपरोक्षसाक्षात्कारस्य व्यापारत्वेन व्यापारेण व्यापारिणोन्य सिद्धिर स अ म Lõi अन न गृ प ‘त पौ इ Ό 70

XXXV सम्भवतीत्यर्चनस्य मुक्त्युपायत्वमनाकुलम्। न च ध्यानेनापि अपरोक्षसाक्षात्कारसिद्धा किमर्चनेनेति वाच्यम्। प्रवः पान्तमन्दसो धियायते, महे शूराय विष्णवे चारतेत्यस्यार्चन स्यापरोक्षात्कारजनकत्व श्रवणान्यथानुपपत्त्या ध्यानव्वकल्पेन तत्समुच्चितेन वा तदङ्गकेन वा अपरोक्षसाक्षात्कार जनकत्वमनिवार्यमिति मुक्त्युपायं विष्ण्वर्चनस्य निरोद्धुं न कोपि प्रभवतीति। सूत्रितञ्च कल्पसूत्रकारेण भगवता विखनसा ‘नित्यं गृहे देवायतने वा भक्त्या भगवन्तं नारायणमर्चयेत्तद्विष्णोः परमं पदं गच्छतीति विज्ञायत’ इति। विस्तरस्त्वन्यत्र। किञ्च अस्मिन्नेन सूक्ते केवलविष्णुदेवताका चतुर्थी ऋक्, आलये ध्रुवकौतुकस्नापनौत्सवबेराधिष्ठितस्य विष्णोः महिमान माचप्टे यथा, ‘तत्तदिदस्यपौंस्यं गृणीमसीनस्यत्रातुरवृकस्य मीढुषः॥ यः पार्थिवानि त्रिभिरिद्विगामभिरुरुक्रमिष्टोरुगायाय जीवसे” इति। तत्, तत्, इत्, अस्य, पौंस्यम्, गृणीमसि, इनस्य, त्रातुः, अवृकस्य, मीढुषः, यः, पार्थिवानि, त्रिभिः, इत्, विगामभिः, उरु, क्रमिष्ट, उरुगायाय, जीवसे, इति पदपाठः। इनस्य सर्वस्वामिनः सर्वप्रधान स्येत्यर्थः, त्रातुस्सर्वरक्षकस्य अवृकस्यवृकः हिंसकः शत्र्वादिः, तद्रहितस्य मीढुषः स्वशक्तिं कौतुकादिषु बिम्बेषु अर्चन स्नपनोत्सवादि व्यापारानुद्दिश्यसेत्तुः, आवाहनद्वारा सेचनं कुर्वतः इत्यर्थः, अस्य ध्रुवबिमाृधिष्ठितस्य भगवतो विष्णोः तत्प्रसिद्धं तत् महेशूराय विष्णवे चार्चतेति पूर्वत्र प्रतिपादितं पौंस्यं इत् पुंस्वरूपमेव ध्रुवबिम्बमिति यावत्। गृणीमनि स्तुतिं कुरु, ध्रुवबिम्बाधिष्ठितं सम्पूर्णशक्तिमन्तं सर्वरक्षणधुरन्दरं सर्वाभिभव परिवर्जितं सर्वप्रधानभूतं भगवन्तं विष्णुं स्तुहीत्यर्थः। तस्य महिमातिशयमाह यः पार्थिवानीति, यः ध्रुवबिम्बाधिष्ठितो विष्णुः पार्थिवानि स्थलानीत्यर्थः, त्रिभिर्विगामभिः इत् विविधगमनैः, अर्चनस्नपनोत्सव प्रयोजकगतिमद्भिरित्यर्थः। त्रिभिः कौतुकस्नापनोत्सवबिम्भैरेव उरु विस्तीर्णं यथातथा क्रमिष्ट क्रास्तवान् व्याप्तवानित्यर्धः। अरापीठस्नानपीठादि प्रदेशं

xxxvi कौतुकेन, स्नपनमण्डपं स्नापनेन आलयप्राकारान् ग्रामवीधीः ग्रामान्तरनगरादि प्रदेशानौत्स वेन बेरेण व्याप्तवानित्यर्थः। ध्रुवबिम्बं सम्पूर्ण शक्ति मत्तयाधिष्ठितः विष्णुरंशेनांशेन विजातीयार्चन स्नपनोत्सवव्यापारानुद्दिश्यवाहनद्वारा कौतुक स्नापनौत्सवबेरेषु अभिव्याप्यार्चन न्नपनोत्सवेषु बाह्याभ्यन्तरस्थलानि सर्वाणि तॆर्बेरैरल इ्चकारेत्यर्धः तस्मै उरुगायाय उरुगातव्याय जीवसे जीवनं करोषि त्वज्जीवनमपि विष्णवे, विहितविष्ण्वाराधनफलकं त्वज्जीवनमिति यावत्। एतेन केषां चिद्वेदबाह्यानां वैदिकानां च श्रोत्रियवेतालानां भगवत्कटाक्ष विमुखानामालये विष्ण्वर्चनमवैदिक मेवं विष्णुस्नपन विष्णूत्सवादिकमप्य वैदिकं तान्रिकतस्त्रैकगम्य मेवेति प्रलापः प्रत्युक्तः। भगवानपि शौनकः विष्णोर्बिम्बे र्चनं विधत्ते। ’ ‘सुरूपां प्रतिमां विष्णोः प्रसन्नवदनेक्षणाम्। कृत्वात्मनः प्रीतिकरीं सुवर्ण रजतादिभिः॥ तामर्चयेत्तां प्रणमेत्तां भजेत्तां विचिन्तयेत्। विशत्यपास्तदोषस्तु ता मेवब्रह्मरूपिणीम् ॥“इति। कल्पसूत्रविशेषकृद्भगवानपि बोधायनः कल्पसूत्रे सप्तमप्रश्ने विष्णुप्रतिष्ठां प्रतिष्ठितविष्णुबिम्बपूजां च विधत्ते। यथा“अथातोविष्णुप्रतिष्ठा कल्पं व्याख्यास्यामः।, द्वादश्यामेकादश्यां श्रोणायां” वेत्युपक्रम्य “सुवर्णोपधानं प्रतिकृतिं कृत्वाभिषिञ्च”तीत्यादिना बिम्बाभिषेचनादीनि प्रोच्य “अतो देवा अवन्तु न इति विष्णुंस्थापये”दिति। “अथातो महापुरुषस्याह रहः परिचर्याविधिं व्याख्यास्याम” इति च एमन्यान्यपि पारमर्हाणि वचनान्यत्र भाव्यानि। एवं च सिद्धे विष्ण्वार्चनन्य वैदिकत्वे वेदविहिताग्निहोत्रादेर्बद्धक्रमप्रयोगबोधकशास्त्रापेक्षाभवति, तच्च न बोधायनादिसूत्रम्। प्रतिमालक्षण प्रतिमास्थानालयलक्षणस्थिर बिम्बस्थापनाग्नि होत्रविध्यन्त विष्णुपूजनप्रयोगादी नामनुपदेशात्। नापि पञ्चरात्रभागवतादिकम्, तस्य निरुक्तसर्वविषय बोधकत्वेपि विष्णुत्वेन भगवतः

xxxvii प्रतिपादनाभावात्। परन्तु वासुदेवत्वेन विष्णुमर्चनादिषूपदिशनीति न तस्यापि ग्रहणम्। यद्यपि विष्णुर्वासुदेवश्चैक एव, नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि, तन्नो विष्णुः प्रचोदयादिति विष्णुशब्दपर्यायतया वासुदेवशब्द श्रवणात्। तथापिश्रुता ‘विष्णवेचार्च’तेति निर्देशाद्विष्णुत्वेन विष्णोः पूजनादिकमेव वैदिकं भवति। न वासुदेवत्वेन विष्णोः पूजनमपि। अन्यथा सायमग्नये प्रधमं हुत्वा सोमाय च ततः पर”मिति मनुस्मृतिविहितहोमे2पि अग्निपर्यायवह्निशब्देन वह्नये स्वाहेत्यादि होमस्य स्मृतिविहितत्वप्रसङ्गः। तथाच विष्णुत्वेन विष्णुपूजादि बोधकशास्त्रमेव परिपूर्णोपदेशं वैदिकम्भवति। अत एवोक्तं भगवता मरीचिना “वैखानसं सौम्यं वैदिकं वैदिकैरर्चितमैहिकामुष्मिकफलप्रद”मिति। “वैखानसं महाशास्त्रं सर्ववेदेषूद्धृतं सर्ववेदार्थसारभूतमप्रतर्यमनिन्दितं वैदिकैरुपसेवितं विष्णोराराधनाय शाब्दं प्रमाणमवलम्ब्य विष्णुना विखनस उक्तं, विखनसा भृग्वादीनामुक्तं भृगुणा काश्यपेनात्रिणामया चैव चतुर्लक्षग्रन्थः प्रोक्त”इतिच। पञ्चरात्रस्य विष्णुत्वेन विष्ण्वर्चनादी नाम प्रतिपादनाद्वैदिकत्वाभावः। तदिदमुक्तं ‘पञ्चरात्रमाग्नेयमवैदिकं दीक्षितैरर्चित’ मिति भगवता मरीचिना। पञ्चरात्रस्यावैदिकत्वेपि प्रायशो बहु विषयेषु वैखानसशास्त्रविवर्तरूपत्वम्। तत्त्वञ्चान्यत्रोपपादयामः। तथा च विष्णुत्वेन विष्णुपूजनादि समस्तधर्म प्रतिपादकंशास्त्रं वैखानसमेव। तदुक्तप्रकारेणैव विष्णुपूजनं वैदिकं भवति। “विष्णवेचार”तेति विहित विष्ण्वर्चन प्रयोगप्रतिपादकं वैखानसशास्त्रमेव भवतीति, तस्यैव सपरिवार वैदिकविष्ण्वर्चने ग्राह्यत्वं सिद्धमिति। तदेतद्वैखाननं चतुर्भिः भृगुमरीच्यत्रिकश्यपै र्वैदिकैः परमर्षिभिराचार्याद्विखनसस्सार्दकोटिग्रस्थसङ्ख्यायुतं वैदिकं शास्त्रमधीतम्। तदनन्तरं ते च तदेतद्देवर्षाद्यधिकारिक मेव न मनुष्यैर्धर्तुमिदं शक्यमिति मनुष्येषु परमकृपया तदिदं वैखाननं वैदिकं शास्त्रं चतुर्लक्षग्रन्थसङ्ख्यया सञ्चिक्षिपुः। तच्चैतच्छास्त्रमधिकारकाण्डसंहितादिभेदेन

xxxviii भिन्नमतिगभीरार्थकं बहुप्रदेशेषु बहुधोपन्यस्तविषयोपेतं समालोच्य कृतवाजपेययागाः अग्निचितः विखनस्सूत्रभाष्यकारा माधवाचार्य सूनवो नृसिंहयज्वानः आचार्याः सर्वेभ्यो विषयेभ्योर्चनस्य प्राधान्या तृप्ताध्याय्याख्येन ग्रन्देन वैदिकविष्ण्वर्चनमस्मदादिषु परमया कृपया सञ्जग्रहुः तस्य पञ्चखण्डमिति नामास्तरमपि। स चायं ग्रद्धो वैखानसाभिजनेन केशवाचार्येण प्रमाणोपपादनपुरस्सरं व्याख्यायि। किम्बहुना, निरुक्तपञ्चखण्डप्रकारेणैवासेतुहिमाचलमालयेषु वैखानसेषु विष्णोरर्चनमनुतिष्ठन्यद्यापि शिष्टा इति तत्प्र्पचार एव पर्याप्त स्तन्महिम्नि। स चायं पुरुषदेशकालभेदेन क्वचित्क्वचिदन्यथात्वं गमित इव स्थित इति तत्स्वरूपप्रकाशनमावश्यकमिति सविमर्शं प्रकाशितोद्येति वयमत्रात्यन्तन्तुष्यामः। इति नाच्चियार् कोविल् वैखानसाः शास्त्रचतुष्टयविशारदाः वैखानसविद्या प्रपञ्चनपराः वासिष्ठाः कृष्णभट्टाचार्याः।

पृष्ठम् 1 विष xxxix वि ष य सू चिका विषयः प्रथमः खण्डः (प्रथमोध्यायः) 3 द्वितीयः खण्डः (द्वितीयोध्यायः) 5 तृतीयः खण्डः (तृतीयोध्यायः) 7 चतुर्दः खण्डः (चतुर्णोध्यायः) 8 पञ्चमोध्यायः 10 पञ्चमः खण्डः 11 सप्तमोध्यायः 15 षष्ठः खण्डः 16 सप्तमः खण्डः 18 अनुक्रमणिकारम्भः 18 आलयगमनादि 20 विश्वरूपसेवा 21 देवस्य स्वस्थाने निवेशनम् 21 परिचारक कृत्यम्, तीर्थाहरणादि 22 स्वस्तिसूक्तजपः 22 शकुनसूक्तजपः पृष्ठम् विषयः 32 आधारशक्त्याद्यर्चनम् 33 भूशुद्धिः 35 प्राणायामप्रकारः 36 सङ्कल्पप्रकारः 37 सात्विकत्यागः 37 भूतशुद्धिभेदाः 37 पापपुरुषकल्पनम् 38 भूतसंहारन्यासः 40 शोषणम् 40 दाहनप्लावने 41_ पिण्डीकरणसुषिरीकरणे 41 सावयवीकरणादि 41 पुण्य पुरुष कल्पनम् 42 भूतसृष्टिन्यासः 43 प्राण प्रतिष्ठापक्रमः 43 करन्यासः 43 अङ्गन्यासः 24 तीर्थसंस्कारः 45 धातुन्यासः 24 गर्भालयादि सम्मार्जनम् 46 षट्कर शुद्धिः 25 पुण्याहम् 46 व्यापकत्रयन्यासः 25 निर्माल्यशोधनादि 47 पञ्चोपनिषदन्यासः 26 सम्भाराहरणम् 28 द्वितीयखण्डारम्भः 28 द्रव्यार्चनोपक्रमः 28 द्रव्यार्चनाप्रकारः 30 पञ्चपात्रप्रक्षेप्यद्रव्याणि 30 पात्राभिमन्द्रणम् 32 तृतीयखण्डारम्भः (पीठार्चनम्) 47 प्राण प्रतिष्ठामक्त्रः 49 ब्रह्मन्यासः 50 नामद्वादश पञ्जरन्यासः 51 षड्डिग्बन्धः 51 अतो देवादिन्यासः 52 बीज षडङ्गन्यासः 52 एकाक्षरादि न्यासः

पृष्टम् विषयः 55 अन्तर्मातृकान्यासः 56 षडङ्गन्यासः (श्रीम् क्रोमित्यादिना) 57 विशुद्ध मण्डपध्यानम् 58 अनाहत मण्डपध्यानम् 58 मणि पूरक मण्डपध्यानम् 58 स्वाधिष्ठान मण्डपध्यानम् 59 आधार मण्डपध्यानम् 59 आज्ञा मण्डपध्यानम् 60 परमहंसमण्डपध्यानम् 60 प्रणवन्यासः 62 बहिर्मातृकान्यासः 64 अचोस्तन्यासः 64 सर्वाङ्गन्यासः 65 अक्षरन्यासः 65 अष्टाक्षरन्यासः 67 मानसिकार्चनं 68 आत्मसूक्तजपः 69 अर्चनोपक्रमसङ्कल्पः 69 आचार्यार्चनम् 70 सुवर्ण वर्णमितिध्यानम् 70 व्याहृतिन्यासः 71 पादपीठे यकारन्यासः 71 हृदये आकारन्यासः 71 वेष्टनेप्रणवन्यासः 71 श्रीभूम्योरक्षरन्यासः 72 सम्बन्धकूर्चन्यासः 72 बलमन्रोण प्रार्थनम् 73 चतुर्धखण्डारमृः 73 आवाहन प्रकारः 73 षड्भागैकेन श्लोकार्थ विचारः 76 श्रिय आवाहनप्रकारः 76 आवाहने मतान्तरप्रस्तावः xl पृष्ठम् विषयः 77 हरिण्या वाहनप्रकारः 77 स्नापनाद्विवाहनम् 77 मन्रासनम् 80 स्नानासनम् 82 स्नापनविशेषः 84 पुरुषसूक्तस्नापनम् 86 अलङ्कारासनम् 88 ध्रुवपीठे पुष्पन्यासः 89 कौतुकपीठे पुष्पन्यासः 90 पुष्पन्यासदेवानामुपचाराः 93 पञ्चमखण्डारम्भः 93 धूपदानं 94 औत्सवबेरार्चनम् 95 स्नापनबलिबेरयोरर्चनम् 95 लौकिकबेरसालग्रामयोरर्चनम् 95 लौकिकबेरसङ्गतिः 96 नीराजनदीपः 98 मात्रादानम् 98 वेदानां पठनम् 99 कल्पसूत्रम् 100 भगवच्छास्त्रम् 100 श्रीमद्रामायणम् 101 श्रीभागवतम् 101 श्रीविष्णुपुराणम् 101 श्रीभारतम् 102 ब्रह्मसूत्रम् 102 ब्रह्मसूत्रभाष्यम् 102 पञ्चाङ्गश्रवणम् 103 मङ्गलं 102 देशभाषापठनविचारः 103 पृथुकादिनिवेदनम् 104 भोज्यासनम् 105 अन्नसू क्तेनाभिमर्शनम् 106 हविर्निवेदनम् xli पृष्ठम् विषयः 107 अपूपादिनिवेदनम् 107 पृथुकादिनिवेदनम् 107 अपक्वानान्निवेदनम् 108 पुष्पाञ्जलिः 108 क्षमामन्त्रप्रकारः 109 सहस्रशीर्षिन्देवम् 111 होमस्धानगमनम् 111 प्रातर्होमोपक्रमः 111 अग्निध्यानादि 111 मूर्तिहोमः 113 समाराधनवैकल्य प्रायश्चित्तम् 114 स्वराक्षरादिव्यत्ययप्रायश्चित्तम् 114 भस्मधारणम् 114 आदित्योपस्थानम् 114 अग्न्युपस्थानम् 116 समिधारोपणम् 116 यात्रासनम् 116 अन्नबलिकल्पनम् 117 बलिदानं 118 नित्योत्सवः 119 बलिकाल सेवाफलम् 120 शयनासनम् 120 शयनमस्त्रः 121 ध्रुवमस्त्रः 121 पुष्पाञ्जलिप्रकारः 123 अर्चनाफलश्रुतिः 124 माध्याह्निकार्चनम् 135 सायाह्निकार्चनम् 127 प्रत्यूषेर्चनम् 127 अपराह्लार्चनम् 128 अर्धयामार्चनम् पृष्ठम् विषयः 129 श्रीभूम्योरर्चनकारिका (मस्त्रपाठानुसारिणी) 130 श्रीभूम्योरर्चनकारिका (वासाधिकारानुसारिणी) 131 श्रीसूक्तम् 133 भूसूक्तम् 134 श्रीदेव्यर्चनाक्रमः मं। पा। 135 भूदेव्यर्चनाक्रमः मं। पा। 136 श्रीदेव्यर्चनाक्रमः वा। अ। 137 भूदेव्यर्चनाक्रमः वा। अ। 139 ध्रुवार्चायजनविधिः 144 मरीच्युक्त नित्यार्चनाप्रायश्चित्ता रमृः 144 विष्णुपञ्चकदिनानि 147 आत्रेयोक्त नित्यार्चनाप्रायश्चित्तं 151 भार्गववासाधिकारोक्त नित्यार्चना प्रायश्चित्तं 155 भार्गवप्रकीर्णाधिकारोक्त नित्यार्च नाप्रायश्चित्तं 156 तस्त्र सङ्करप्रायश्चित्तं 158 आचार्यसङ्कर प्रायश्चित्तं 160 अनुबन्धः, प्रधम खण्ड विचारः 160 अर्चनाभेदः 160 विष्णुपारम्यम् 161 अर्चकलक्षणं 162 पद्माक्षादिलक्षणं 163 ऊर्ध्वपुण्ड्रमहिमा 164 उत्तरीयं 164 प्रदक्षिणविचारः 165 विमाननमस्कारः 168 शिष्यलक्षणं 171 हविर्विधिः 175 निर्माल्यशब्दार्थः

xlii पृष्टम् विषयः 177 तिरस्करिणी 177 द्वितीयखण्डविचारः 177 तदवतारिक विचारः 177 पात्रन्यासविषयः 179 पुण्यपुष्पाणि 180 अग्राह्यपुष्पाणि 181 शङ्खविचारः 182 अर्घ्यविचारः 183 तृतीयखण्डविचारः 183 पीठार्चनविचारः 184 आसनविचारः 185 योगविचारः 186 पञ्चशुद्धि निर्णयः 187 उत्पत्त्यादि न्यासविचारः 187 सम्बन्ध कूर्चविचारः 188 चतुर्धखण्डविचारः 188 आवाहने बिम्बविचारः 191 षड्भागैकेन श्लोक विचारविस्तरः 192 अवताराणामर्चनेआवाहनादिः 195 अर्चनाङ्गोपचारः 196 उपचारदानप्रकारः 196 अष्टोत्तरशतोपचाराः 198 षडासनोपचाराः 198 उपचारकरणेददातिः 199 एकैकस्य बेरस्य पञ्चधद्रव्यदानं 200 द्रव्यदानप्रकारः पृष्ठम् विषयः 200 मुद्राविचारः 200 आवाहनशब्धार्थः 201 पाद्यशब्दार्थः 201 स्नाने विशेषाः 202 शुद्धस्नपनं 204 रक्षादीपविधिः 205 पुष्पन्या सेविशेषः 206 पुष्पदानेविशेषः 207 गन्धदाने विशेषः 207 पञ्चमखण्डविचारः 207 मधुपर्कशब्दार्थः 207 निवेदने विशेषः 208 अर्ध्वान्तमर्चन श्लोकविचारः 209 उपचारदानेसमयद्वयविचारः 209 होमविचारः 209 दक्षिणाशब्दार्धः 210 यात्रासनविचारः 210 कौतुकादृलिबेरस्य श्लोक विचारः 212 भोगबेरविचारः 212 प्रसादविनियोगविचारः 212 तीर्धग्रहणमस्त्रः 213 पादुकाधारणमक्त्रः 213 शयनासनविचारः 213 अर्चनफलश्रुतौसंवादः 214 अर्चनाकालनिर्णयः 214 अर्चने उत्तमादिभेदः

श्री भ ग व द र्चा प्र क रणम् श्रीरामचन्दाय नमः श्री विखनसमहागुरवे नमः

श्रीभगवदर्चाप्रकरणम्

वाजपेयीयम् - पञ्चखण्णम् अथ प्रथमः खणः (प्रथमोध्यायः) श्रीलक्ष्मीवल्लभारम्भां विखनोमुनिमध्यमाम्। अस्मदाचार्यपर्यन्तां वन्डे गुरुपरमराम्॥ श्रोतस्मार्तादिकं कर्म निखलं येन सूत्रितम् । तस्मै समस्तवेदार्थविदे विखनसे नमः॥’ 1 1 अथ विष्णोर्नित्यार्चनाविधिं व्याख्यास्यामः। (अर्चको) नित्यकर्माणि च कृत्वा पद्माक्षतुलसीदामानि धारयण केशवादि द्वादशनामभिरूर्ध्वपुत्राणि द्वादशकुर्यात्। सोत्तरीयोस्जीषाङ्गुलियक उभयपवित्रं धारयन् “प्रतद्विष्णु”रिति देवालयं द्विः प्रदक्षिणीकृत्य, “विमान”मिति विमानं नमस्कृत्य द्वारस्य दक्षिणभागे “मणिकं प्रपद्य” इतिमणिकं प्रणम्य यन्तिकां “निरस्तं” रक्षेत्यादाय, “हिरण्यपाणि”मिति कवाटे संयोज्य, “दिवंविवृणो”त्विति “कवाटावुद्घाटयति। ततो2 भ्यन्तरं प्रविश्य “अतोदेवा”दिना (देवस्य मुखं समभिवीक्ष्य) देवं प्रणम्य, “शाम्यन्तुघोरा”णीति पाणिनापाणिं त्रिस्सन्ताड्य ““भगवत” इति देवं प्रार्थयेत्। द्वाराग्रे गवादी संस्थाप्य देवस्य नीराजनं कृत्वा तत्तन्मनैर्दर्शये दोक्षीरं च धारोष्णं निवेद्य) देवं शयनादुत्थाप्य “भूरसी"ति जीवस्थाने प्रतिष्ठापयति।

2 ‘शिष्योदीपानुद्दी व्य

“दुहतान्दिव"मिति मुटमादाय नदीतटाककूपानामलाभे पूर्वस्योत्तरमुपतिष्टेत। “आद्यमभिगृष्णा” मित्याधावं पूरयित्वा कुम्भमुखावस्त्रखणेनाच्छाद्य " अर्वाञ्चमिन्द्र” मिति ‘बाह्वोः शिरसि वा निक्षिप्य सर्ववाद्यसर्वालङ्कारसंयुत “मालयं प्रदक्षिणी कृत्य “सोमं राजान” मित्यालये कुम्भं सन्न्यस्यो -त्पूयैलोशीरागुरुगन्दाद्वैर्वासयि“त्वा वधूत”मिति गर्भालयादि सर्वत्र प्रदक्षिणं मार्जन्या मार्जयित्वा पांस्वादीन् परिहृ“त्याशासुसप्त” इतिगोमय संयुक्तसुगन्धितोयैः प्रोक्ष्योपलि “प्यामावाज” स्येति सर्वोपकरणानि संशोध्य विधिना हवींषि चोपदंशांश्च पचेत्। अर्चकः पुण्याहं कृत्वा “शुचीवोहव्या” इतिसर्वोपकरणानि च प्रोक्ष्य देवमनुमान्य"नश्य न्तिजगता”मितिदेवस्य निर्माल्यं संशोध्य “अहमेवेद” मितिपीठनिर्माल्यं व्यपोह्य “पूतस्त"स्येति वेदिमद्बिस्सुसंशोध्य “नारायणा”येति ध्रुवस्य पादपुष्पं पञ्चभिर्मूर्ति भिन्दद्यात्। पर्युषिततोयपुष्पमाल्यादी सेनाधिपतिपीठे संयोज्य “विष्वक्सेन”मिति विष्वक्सेनमभ्यर्च्य पुष्प गन्दधूपदीपागुरु ‘कोष्ठूशीरादी घृत तैल छत्र चामर व्यजना दर्श(न) नीराजनकुम्भ सन्यारक्षादीपपात्र शङ्ख भेरीकाहलादी वाद्यवादकनर्तकगायकादी सम्भृत्य स्त्री शूद्र पतित पाषण्ड वेददूषकदुश्शीलभ्रान्तमौण्ड्यतैलाभिषिक्त कुष्ठ्युन्माद्यन्यदेवताभक्तानां पूजाकाले दर्शनं चेन्महत्तरोदोषो भवति तत्पूजा निष्पला भवतीति श्रुतिः तस्माद्ध्वारप्रदेशे तिरस्करिणीं करोतीति विज्ञायते। इति श्री वैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे ‘पञ्चखणे प्रथमः खणः (प्रथमोध्यायः। ) 1 अनुज्ञात शिशिष्यः। 2 गजेबाह्वोः शिरसि। 3 ग्राममालयं वा। 4 पञ्चगव्यैः प्रोक्ष्य। 5 अहमेवेदमिति देवमनुमान्य। 7 नित्यार्चनाविध्युपक्रमो नाम। 6 कोष।

श्री भ ग व द र्चा प्र क रणम् अथ द्वितीयः खण्डः (द्वितीयोध्यायः) 3 ‘अतः परं द्रव्यार्चनाविधिं व्याख्यास्यामः स्नानार्धमग्निकोणे र्वार्थं नैरत्यां पाद्यार्थं वायव्य आचमनार्थमाशान्ये मध्ये शुद्धतोयार्थमिति पञ्चपात्राणि सन्न्यस्य (“अग्निशुचिरततम” इति क्रमेण स्थापयित्वा शोषणादिकं कृत्वा उद्दरिणीं प्रणवेनाद्भिः पूरयित्वा तुलसीं पुष्पं वागृहीत्वा * धारणविधानं कृत्वा) तेषु वसिष्ठं सोमं यज्ञाज्ञ मिन्दुं चन्द्रमित्यभ्यर्च्य कुम्भे वरुणं त्रिपादे चन्द्रं तस्योपर्यर्चनापात्रे आदित्यं घण्टायां ब्रह्माणं नादे वेदा तक्जिह्वायां षडाननं सूत्राणां महानाग मूर्ध्ववीशं पार्श्वयोरुभयोश्शङ्खचक्रे घण्णानाले महादेवं शङ्खचक्रं कुक्षौ वरुणं तन्मूले पृथिवीं सर्वतीर्थानि धारायां (पतद्दहे विमलं) पानीयपात्रे सोमं (उद्धरिण्यां सोमं) अर्घ्यपात्रेषु सोमं साधितेषु शुक्रं प्रणिधिपात्रेषु सोममासनेधर्मं प्लोतेत्वष्टारमम्बरे सूर्य मुत्तरीये निशाकरमाभरणे षण्मुखमुपवीते वह्निमक्षते ‘काश्यपं सिद्धार्थे सोमं कुशाग्रे जाह्नवीं तिले पितॄ तण्डुले रविं घृते सामवेदं दध्नि यजुर्वेदं क्षीरे धर्वाणं मधुपर्के ऋग्वेदं पुष्पे पुष्पेशं गणेमुखवासे च पृथिवीं धूपे बृहस्पतिं दीपे श्रियं (अज्ङाने वाचस्पतिं तिलके जनार्दनं) मुखवासे भूमिमुपधानछत्रयोः चक्षुश्रवसं पादुकयोश्शेषं चामरव्यजनयोर्वायुमादर्शे निशाकरं चतुरङ्ग खगाधिपं (शिबिकादिषु खगाधिपं) दन्तशोधन्यां वनस्पतिं मात्रायां शर्वं हविष्णु कमलासनं हविःपात्रेषु सूर्यं नीराजनकुम्भे प्रचेतसं नृत्ते शर्वं गाने सामवेदं वाद्ये नन्दीश्वरं खड्गविशेषेषु कपिराजं खट्वायां नागराजं (शङ्खभेरीकाहलादिषुनन्दीशं कालिञ्ज्यां पाकशासनं धेनौ क्रौञ्चनं 1 अतः परन्ध्रुवार्चना विधिं व्याख्यास्यामः। 2 रविं।

• धारणविधानमिति हृदयान्तमुद्धरणमुच्यते। 3 कलाच्यां।

4

सन्ध्यरक्षालङ्कारदीपेषु मेदिनीं) पल्लवे वसन्तं यन्तिकायां मार्ताणं मार्जन्यां ज्येष्ठां परिचारके गरुडं पाचके हविरक्षकं वस्त्राभरणसंरक्षके शुक्र मालयाधिपे धर्मज्ञं स्वर्णकूर्चे वासुकिं समृद्धकूर्चे त्रिमूर्तिः गोमयादि प्रोक्षणद्रव्येषु सागरमाचार्ये हिरण्यगर्भं ध्यात्वा आत्मानं नारायणं स्मृत्वा सर्वा९ सम्भाराधिपा९ क्रमेण पुष्पगर्धाक्षतैरीषज्ञलं संस्राव्याराधयेद्विनियोगकाले वारि राधयेत् द्रव्यार्चनमेतच्छिष्येण वा कारयेत्। कर्पूरोशी रैलालवङ्गतक्कोलादी स्नानपात्रे निक्षिप्य कुशाक्षततिल व्रीहियवमाषप्रियङ्गु सिद्धार्थ् दीनर्घ्यपात्रे विन्यस्य पद्मविष्णुवर्ण श्यामाकदूर्वादी= पाद्यपात्रे निधाय घनसारोशीरादीनाचमनपात्रे विन्यस्य मध्ये शुद्धतोय पात्रे पुष्पगन्धाक्षता निक्षिप्य (अभावे तत्तद्वाक्योच्चारण पूर्वकं तुलसीदलं निक्षिप्य) “धारान्वि” त्याधावं पूरयित्वा “इदमापश्शिवा” इत्यभिमन्य (त्वं स्त्रीति पाद्याभिमन्द्रणमग्निरिन्द्रे त्यर्ह्याभिमस्त्रणं) “नारायणा”येति * दशदिग्बन्धनं कृत्वा (सुरभिमुद्राम्प्रदर्शयति) आगमार्धन्तु देवानां गमनार्धन्तु रक्षसां घण्टां सन्ताड्य घण्णानिनाद प्रभृति द्वारार्चनपर्यन्तं शब्धभेरीकाहलादी घोषयेदन्यथा रक्षांस्यप हरेयुः। भक्तजनो देवस्य दर्शनार्थं तीर्थार्थं वा२ र्चनहविर्धानसमये भ्यन्तरन्न प्रविशन्मोहात्रविशेच्चेत्रुद्धो भवेद्भगवाणहरि स्तस्मा दुक्तकाले दर्शनीयोहरिरिति विज्ञायते। * इति श्रीवैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे ‘द्वितीयः खण्डः (द्वितीयोध्यायः। ) 1 * द्रव्यार्चनविधिर्नाम।

• दशदिग्बन्धनं पात्रसंस्कारविशेषः।

श्री भ ग व द र्चा प्र क रणम् अथ तृतीयः खण्डः (तृतीयोध्यायः) 5 अथ पीठार्चनं वक्ष्यामः (अर्चकः) कूर्मपीठे पद्मासन मास्थाय “सर्वाधारं सनातनं दिव्यं कमठरूप”मिति पीठस्यमूलेनि भ्यर्च्य तस्योपरि सहस्रफणोपेतं द्विरसनं सम्पूज्य दिक्षु दिग्गजा सङ्कल्प्य आधारश क्तिं ध्यात्या तस्योपर्यर्णवमनेकं ध्यायं तन्मध्ये सहस्रपत्रयुतं कमलं ध्याय९ तन्मध्ये रक्ताम्बुजमयपद्मपीठं ध्यायः तत्कर्णिकामध्ये पीठगतं श्रीमन्नारायणं ध्यात्वा देवस्य दक्षिणेभागे देवानुकूलं विष्टरे तिष्ठन्नासीनो वा (गुरुपरम्परानुसस्धान पूर्वं विखनसमभ्यर्च्य) पवित्रपाणिः, प्राणानायम्य योगशास्त्रमार्गेण रेचकपूरककुम्भकादिभिः शोषणदाहन प्लावनादीनि च कुर्यात्। देहशुद्धिः स्थानशुद्धिः पात्रशुद्धि रात्मशुद्धि र्बिम्बशुद्धिरिति * पञ्चशुद्धिं कृत्वा “ब्रह्म ब्रह्मेति हृदय मभिमृश्य “द्यौर्ध्यार” सीति शिरोभिमृश्य “शिख” इति शिखामुद्वर्य सकृ “द्देवानामायुधै” *

• अत्र पञ्चशुद्धिष्वन्यतमां बिम्बशुद्धिमपि सम्पाद्य पश्चादर्चनोपक्रमस्संहि तासूपदिश्यते। बिम्बशुद्धि प्रकारश्च। ‘अहमेवेद’ मिति देवमनुमान्य ‘पूतस्त’ स्येति निर्माल्यं व्यपोह्य पीठवेदि मद्भिर्व्याहृत्या परिमार्ज्य ‘नारायणाय विद्मह’ इति ध्रुवस्य पादपुष्पं वञ्चभिर्मू र्तिभिर्दत्वा देवेशस्य निर्माल्यं विष्वक्सेनाय दत्वा न्येषां बहिर्विसृजति। ‘भूः प्रपद्य’ इति देवेशं प्रणम्यालयद्वारोत्तरपार्श्वे पूर्वे वा प्रथमावरणे स्नानपीठे ‘परंरंह’ इत्यवस्थाप्य ‘इषेत्वोर्जे’ त्वेति जप बिम्बं यथाशुद्धमामाद्यैस्संशोध्य शुद्धोदकैस्संस्नाप्य चन्दनोदकैरभिषिच्य धौतप्लोतवस्त्रेण मूर्धाद्यं विमृजेत्। परिमृ ष्टे -र्चापीठे देवेशं प्रतिष्ठाप्य वस्त्राभरणोपवीतैरलङ्कुर्यात्पवित्रपाणिश्चन्दनाद्यै रूर्ध्वपुण्णं धृत्वा ‘संयुक्तमेत’ दिति ध्रुवकौतुकमध्ये सम्बन्दकूर्चं प्रक्षिप्य विष्णुगायत्र्या पीठं प्रोक्ष्य ध्रुवपादयोर्मध्ये ‘विष्णवेनम’ इति पुष्पं दद्यात्’ इत्यत्र तेषामाम्लाद्यैश्शोधनेन शुद्धस्नपनेन च मरीचिविमानार्चनकल्पैक चत्वारिंश पटल संवादेन विहितः। बिम्बशुद्ध्य नन्तरं सम्बन्ध कूर्चप्रक्षेपः पुष्पन्यासस्तत आवाहनं च। अत्रत्वस्मिF प्रयोगे बिम्बशुद्धि रुक्तप्रकारा नम्बन्दकूर्च प्रक्षेपोत्तरमावाहनात्परं स्नानाननेन तथा पुष्पन्यासश्चालङ्कारासने पुष्पदानेन च सङ्गृह्यत इति भिन्नप्रक्रमः सम्रदायसिद्ध आकरमनुमापयतीति व्यवस्थीयते विकल्पः। अत्र वक्तव्यं स्थलान्तरे वक्ष्यते।

6

रिति सर्वत्र रक्षां कृत्वा “सुदर्शन” मिति दक्षिणकरे सुदर्शनमुद्रां “रविपा” मिति वामकरे शब्धमुद्रां धारयेत् “सूर्यो” सीति दक्षिणनेत्रे “चन्द्रो” नीति वामनेत्रे हस्तयोस्तल योर्दक्षिणवामयो “स्सूर्याचन्द्रमसोर्मणले न्यस्य “आभुरण्य” मित्यङ्गुष्ठादि कनिष्टानं न्यस्य 2 अन्तरस्मिन्नितिब्रह्माणंस्मरति एवमष्टाङ्गं षडङ्गं वा न्यासं कृत्वैकाक्षरादि मन्रन्यान मकारादिक्षकारान्तं मातृकान्यान मचोस्तन्यान मङ्गन्यासकरन्यासादीनन्यांश्च गुरूपदिष्टविधिना (न्यासविशेषा९) कृत्वा साक्षान्नारायणो भवेद्यथा देहे तथा बेरे न्यासकर्म समाचरेत्’ ‘हृदयं स्पृशन्नात्मसूक्तं जप्त्वा (पश्चात्) “सुवर्णवर्ण”मिति यथाबेरन्तथा ध्यात्वा सुवर्भुवर्भू” रितिबिम्बस्यमूर्धनाभिपादेषु क्रमेण विन्यस्य “य” कारम्पादयोर न्तरेपीठे “अ”कारं हृदये बीजाक्षरं सन्न्यस्य तं प्रणवेन वेष्टयित्वा “पञ्जरस्थ श्शुक इव नृत्तशयन क्रीडाविहारवाहनस्थदेवमत्पूजां गृहाणसुखमा”स्स्वेति प्रणम्य गायत्र्या ध्रुवस्थानं प्रोक्ष्य “संयुक्तमेत”दिति ध्रुवकौतुकयोस्सम्बन्दकूर्चं (कौतुकाग्रं) निक्षिप्य “भगवतो बले” नेति देवं प्रार्थयेदिति विज्ञायते। इति शी वैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे ‘तृतीयः खण्डः। (तृतीयोध्यायः। ) 1 नारायणायेति दिशदिग्बन्धं कृत्या, 2 अकारं हृदये प्रणवेन वेष्टयित्वा। 3 शोषणदाहनफ्लावनात्मसूक्तंविना। 4 पवित्रपाणिश्चन्दनाद्यैरूर्ध्वपुणं धृत्वा· 5 भूर्भुवस्सुवरिति। 6 पीठार्चन(ब्रह्मन्यासादि विधिर्नामु।

7 अथ चतुर्थः खण्डः (चतुर्थोध्यायः) अत ऊर्ध्व “मिदं विष्णुरायातु भगवानिति ‘बिम्बस्यमूर्त्नि “विष्णुमावाहया”मिति जलं संस्राव्य (प्रागादिपुरुषादीनावाह्य) दक्षिणे श्रियं वामे हरिणीं चा वाहयेत्। अथमन्रासनं सङ्कल्प्य “प्रतद्विष्टु” रस्त्वासन” मिति कुश दर्भपुष्पान्यतमेनासनं “विश्वाधिकाना” मिति स्वागतं “मनोभिम”नेत्यनुमानं “त्रीणिपदा-इन्द्रोभिम”नेति पादयोर्जलं संस्रावयेत्पाद्यं ”“त्रिर्देव” इति देवस्य दक्षिणहस्ते स्पृश्यमर्घ्यं (दद्यात्) 3“योगे योगे” इत्याचमनीयं “घृतात्परि विचक्रम” इत्यास्यविवरगतं यथा भावयेत्तथाताम्बूलमिति मन्तासनं पञ्चपचारं विज्ञेयं भवति। 5 *अथ स्नानासनं सङ्कल्प्य “(भूः प्रपद्य” इति देवेशं नमस्कृत्य “परं रह“इति पीठादादाय स्व स्तिसूक्तञ्जप्त्वा “प्रतद्विष्णु स्तवत” इति स्नानपीठेदेवं संस्थाप्य) “वेदाहमुपानहा”विति पादुकेपुरस्ताद्विन्यस्य “अन्नाद्याय-पूतस्त” स्येति दन्तधावन मौदुम्बरेण’ काप्डेनकरोति। “इदम्ब्रह्मेति जिह्वाशोधनं (पूत स्तस्येति गण्डूषं) “यन्मेगर्भ” इतिमुख प्रक्षालनं “योगे योगे- शन्नो देवी” रित्याचमन मतोदेवादिना तैलोद्वर्तनं (मूर्धादि पादपर्यन्तं) करोति। तिन्त्रिणीरस शिलाचूर्णं खण्डशीक पलालभस्मा_2_ मलकादिभिः परिलिखित मित्यङ्गशोधनं करोति ‘वारीश्चतस्र’ इति वारिणा संस्नाप्य ‘नमो वरुणः शुद्ध’ इति क्षीरे ‘णाग्न आया’ हीति घृतेन ‘दधिक्रावण’ इति दध्ना ‘भूरनिलय’ इति गन्दतोये ‘नाग्निमील’ इति 2 आमावाजस्य त्रिर्देवः। 3 योगेयोगेशन्नॊदेवीरिति देवस्य करवदनं स्पृष्ट्वाचमनीयं। 4 वेदाहमु पानहीविति पादुकेपुरस्ताद्वि न्यस्य। 1 कौतुकस्य। 5 आलयद्वारो त्तरपार्श्वेपूर्वे वा प्रथमावरणे। * पाद्यमाचमनं दत्वा, 7 रौक्मेण वा। स्नानस्य पूर्ववृ त्तत्त्वे त्र प्रोक्षणमात्रम्। आपोहिष्टेति स्नानायाभ्युक्षणं कृत्वा इति मरीचिः।

21 16 O। Q / 8

मधुना ‘याः फलिनीर्या’ इति नालिकेरोदकेन ‘श्रिये जात’ इति हरिद्रोदकेन ‘गन्गद्वारा मिषे त्वोर्जेत्वे’ ति गन्दतोयेन चा स्तरा स्तरा ‘वारीश्चतस्र’ इति शुद्धतोयेन (प्रत्येकं संस्नाप्य) पुरुषसू क्तेन संस्नाप्य ‘मित्रस्सुपर्ण’ इति स्लोतेन विमृज्य ‘भूर’ सीति जीवस्थाने प्रतिष्ठाप्य स्पृश्यमर्घ्यं* निवेदयेदिति स्नानासनमष्टोपचारं विज्ञेयं भवति रात्रे स्नानासन मभ्युक्षणं च नेष्टं तस्यां सन्द्वारक्षालङ्कारदीपा उचिता इति विशेषः। इति श्रीवैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे (चतुर्थी ध्यायः ) अथ पञ्चमोध्यायः ततोलङ्कारासनं सङ्कल्प्य ‘तेजोवत्स्यावः विष्णोर्नुक’ मिति श्वेतपीत कृष्ण रक्त (चित्रश्याम) वस्त्रालङ्करोति, ‘सोमस्य तनूर’ सीत्यु त्तरीयं ‘इदं ब्रह्मेति’ पवित्रं प्रणवेनोर्ध्व पुणं’ ‘विष्णोरुक’ मिति तिलकं) ‘भूतो भूते’ ष्वित्याभरण ‘मग्निं दूत’ मित्युपवीतं दद्यादेतेषां ‘विष्णोर्नु’ कमित्यनुवर्तते। पूर्ववत्पाद्यमाचमनं ‘तद्विष्णोः परम-मिमास्सुमनस’ इति (मूर्ड्नि भुजयोः शब्दचक्रयोः पादेच) पुष्पं दद्यात् तद्विप्रास इमे गन्दा’ इति ललाटे गन्देनोर्ध्वाग्रमालिष्य बाह्वोर्वक्षसि कण्ठे नाभेरूर्ध्व वा तेनालङ्कुर्या ‘द्यदाञ्जन’ मित्यञ्जनं ‘देवस्य’ त्वेत्यादर्शं मुखे दर्शयति’। ‘ततो ध्रुवस्य पादयोर्मध्ये ‘विष्णवे नम’ इति पुष्पं दद्यात्। प्रथमावरणे प्रागादि चतुर्दिक्षु प्रदक्षिणं ‘पुरुषाय सत्यायाच्युताया निरुद्धा’ येति क्रमेण पुष्पाणि न्यसेदा ग्नेयादि कोणेषु ‘कपिलाय यज्ञाय 1 ‘श्रिये जात’ इति श्री चूर्णं। 2 तत्तद्रव्यं ध्यायंस्तत्तदर्गेषु पुष्पं वा दद्यात्। 3 द्रव्यालाभे तोयं पात्रालाभे साक्षतं कूर्चेन वा तोयं दद्यात्। 4 विष्णुगायत्र्या पीठं प्रोक्ष्य तया। *स्नानासने निवेद्यं स्या त्तत्रापिस्पृश्यमेव’ वेतिपाक्षिकं स्पृश्यार्घ्यं। 1 12 125

9 नारायणाय पुण्या’ येति द्वितीयावरणे प्रागादि ‘वाराहाय नारसिंहाय वामनाय त्रिविक्रमा’ येत्याग्नेयादि ‘सुभद्रायेशितात्मने सर्वोद्वहाय सर्वविद्येश्वरा’ येति (‘बहिर्मुखानभ्यर्च्य) तृतीया वरणे प्रागा ‘दीन्द्राय यमाय वरुणाय कुबेरा’ येत्याग्नेया ‘दृग्नये निर्भतये वायव ईशाना’ येति (देवाभिमुखानभ्यर्च्य) श्रीभूम्योः ‘श्रियै धृत्यै पवित्र्यै प्रमोददायिन्यै - हरिण्यै पौष्यॆ क्षोण्यै मह्यै नम’ इति तत्तत्वाने तत्तन्नाम्ना प्रणवादि नमोस्तं पुष्पाणि दद्याद्रुवपीठे पुष्पन्यासः। अथ कौतुकपीठे प्रथमावरणे प्रागादि ‘सुभद्राय हयात्मकाय रामदेवाय पुण्यदेवा’ येत्या ग्नेयादि ‘सर्वाय सुखावहाय संवहाय सुवहा’ येति द्वितीया वरणे प्रागादि “मित्रमत्रिं शिवं विश्व मित्याग्नेयादि ‘सनातनं सनन्दनं सनत्कुमारं सनक’ मिति (बहिर्मुखानभ्यर्च्य) तृतीयावरणे लोकपाला९ (देवाभिमुखा९) पुनराव र्तयेदेतावाँ कौतुकपीठे पुष्पन्यासः। दक्षिणे मार्कणेय मुत्तरे भृगुं दक्षिणोत्तरयोरह्मेशानावभ्यर्च्य द्वारे द्वारे धात्रादिद्वारदेवान् द्वारपाल विमानपाल लोकपालानपायिनो न्यपरिषदः शीविष्णुभूतान्तान् (यथोक्तेदेश्) तत्तन्नाममस्त्रेणाभ्यर्च्य अभ्यन्तरं प्रविश्य ‘भूरनिलय’ इति द्वार प्रक्षालनं चन्द्धर्मायेति दक्षिणे ज्ञानायेति मध्यमे ऐश्वर्यायेति वामे पुष्पाणि निक्षिप्य सर्वत्रद्वारवामभागे रक्षार्थं सेनाधिपति मर्चयेदिति विज्ञायते। इति श्री वैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे ‘चतुर्थः खणः (पञ्चमो ध्यायः। ) 1 एकादशोपचारैरषोपचारैर्वा नाम्ना। 2 पश्चिमादि शिवं विश्वं मित्रमत्रिं वायव्यादि सनत्कु मारं सनकं सनातनं सनन्दनमिति - केचित्। 3 आवाहनाद्यासनत्रयविधिराम।

10

अथ पञ्चमः खण्णः (षष्टोध्यायः) अथ पादौ प्रक्षाल्याचम्यार्चास्थानमुपविश्य ‘परोमात्रया बृहस्पति रिमे धूपा’ इति चतुर्दिक्षु धूपं धूपये ‘द्विष्णोः कर्माणि शुभ्रज्योति’ रिति पार्श्वयोर्दीपं दर्शये ‘त्रिर्देव इन्द्रिया’ णीति नेत्रयोर्दर्शये द्वीक्षणार्घ्यं देवस्याग्रे त्रिपादोपरि नीराजनकुम्भं निधाय ‘शुचिवो हव्या’ इति प्रोक्ष्य कुम्भे वरुणं पिधाने चक्रं चतुरु दलेषु ‘वाराहं नारसिंहं वामनं त्रिविक्रम’मिति प्रागादि प्रदक्षिणमावाह्याष्टोपचारैरभ्यर्च्य, वर्तिकायां श्रियं धूमे भवं ज्वलने श्रियं समाराध्यषज्जलंसंस्राव्य पुष्पगन्धधूपदीपाद्यैः पूजयित्वा (सुरभिमुद्रां प्रदर्श्य) ‘विष्णुस्त्वां रक्ष’ त्विति कराभ्यां कुमृमुद्दृ ‘त्येदं विष्णुः श्रियेजातः शुभ्रज्योति’ ‘रिति मूर्धादि पादपर्यन्तं सर्वलोकहितार्थं ललाटान्तं तद्रामसमृद्ध्यर्धं नेत्रानं स्थानयजमानप्रभुराजविजयार्थं च त्रिः प्रदक्षिणं भ्रामयेत्। तद्दीपं परिचारकहस्ते विसृजेत् (सों पि सर्ववाद्यसर्वालङ्कारसंयुक्तं विमानप्रदक्षिणं कृत्वा तद्दीपं भूतपृष्ठि विसृजेत् ‘योगे योग’ इत्याचमनीयं दत्वा द्वादशाष्टाक्षराभ्यां विष्णुगायत्रापुष्पाञ्जलिं दद्यात्। तद्दीपदर्शनाद्दीर्घायुः स्त्री पुत्रसम्पदश्च नृणां सम्पद्यस्ते। ‘सोमं राजान’ मितिछत्रं ध्रुवस्यमूर्तिपरि धारये ‘न्मरुतः परमा’ त्मेति चामरव्यजनादिभिः पार्श्वयोस्संवीज्य ‘देवस्य’ श्वेत्यादर्शं मुखे दर्शयति) कांस्यपात्रे द्रोणतणुलं पूरयित्वा तदर्धं पादं पादार्धं वा तिलै स्संयुक्तं कृत्वा कदलीफलादी= सुवर्णं ताम्बूलं विन्यस्य (नाराच मुद्रां दर्शयित्वा) ‘अर्चकमाहूय गन्गमाल्यादिभिः सम्पूज्य ‘घृतात्प’ रीति मात्रादानं देवस्य दक्षिणहस्तेनाभिमृश्य ददाति (सोर्चको) ‘देवस्य’ त्वेति प्रतिगृह्य मन्ह पुष्पमक्षतं ध्रुवस्यमूर्ड्नि पादयोश्च प्रक्षिप्य नित्यैश्वर्वो भवेत्याशास्ते ऋग्य जुस्सामाधर्व श्रीवैखानसकल्पसूत्रेतिहास पुराणगाथा 1शुभिके शिर इति। 2 आचार्यं।

11 मीमांसास्तोत्र पञ्चाङ्गश्रवण स्तोत्य मृदङ्ग पणव मर्दल निस्सालादी देवं श्रावयेत्। (पृथुक कदलीफल पायसापूप गुडलाजदधि नालिकेरचूतफलादीनि विन्यस्य ‘विश्वभेषज’मस्त्राण देवस्य दक्षिणह स्ते स्पर्शय९ वदने निवेदयेत् ‘योगे योग’ इत्याचमनं ‘विचक्रम’ इति ताम्बूलं मुखान्तमुद्धृत्य निवेद्य विष्णु गायत्र्या पुष्पाञ्जलिं दद्यात्)’ इत्यलङ्कारासनं दशोपचारं विज्ञेयं भवति। इति श्री वैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे (षष्टो ध्यायः)। अथ सप्तमोध्यायः ततो भोज्यासनं सङ्कल्प्य गुडमधुदधिक्षीरघृतमिश्रं मधुपर्कं ‘यन्मधुनो मधव्य’ मिति निवेद्याचमनं दद्यात्। ‘अथावनीद’ मिति मण्डलान्युपलिप्य (‘आमावाज’ स्येति हविः पात्राणि संशोध्याधिदेवमादित्य मभ्यर्च्य) ‘अमृतोपस्तरणम’ सीत्यन्नं प्रक्षिप्य फलदधिगुडोपदंशादी९ विष्णुगायत्र्या विन्यस्य ‘यत्ते सुसीम’ इति गोघृतमास्राव्य तुलसीं निक्षिप्य पुष्पाद्भिः प्रोक्ष्य परिषिच्यान्नसूकेनाभिमृश्य (सुरभिमुद्रां प्रदर्श्य) ‘तदस्य प्रिय’ मिति विष्णवे सर्वं हविर्निवेदयेत्’। देवीभ्यां स्नापनौत्सवबलि बेरेभ्यो 1 पञ्चमूर्तिमन्रो र्देवस्य नाम संयोज्य ददामिति दद्यात्। यथैकः पुरुषः पञ्चसञ्ज्ञक स्तथा सर्वं मनसा पञ्चधा सङ्कल्प्य पञ्चभिर्नामभिरेव कुर्यात् देव्यौस्नापनौत्सव बलिबेराणि चैकमूर्त्यार्चयेत्परिषदां नाममस्त्रैर्यथालाभ मर्चनं स्यात्। 2 हिरण्यगर्भ इत्युक्त्वा पायसं पुरुषाय च । इहपुष्टिमिति प्रोच्य सत्यनाम्ने तिलौदनम् ॥ समाववर्तित्युच्चार्य गौल्यं स्यादच्युताय च। त्रीणि पदेत्यनिरुद्धाय यावकं च निवेदयेत् सर्वेषामप्यभावे तु शुद्धान्नं वा पृथग्धदेत् । पञ्चपात्रेष्वलभेषु चैकस्मिन् पात्र एव वा ॥ ॥ हविर्यधैकपात्रस्थ मात्मयाजी जुहोति च । प्राणादीनां तु पञ्चानां विष्ण्वादीनां तथा ददेत् ॥ पञ्चभिर्मू र्तिभिर्दद्या द्भुद्ध्या सङ्कल्प्य पञ्चधा॥ इति क्रियाधिकारे भृगुः

12

निवेदयेत् ‘सुभूःस्वयम्बू’ रित्यपूपादी निवेद्य पृथुक कदलीपायससक्तुलाजगुडदधि नालिकेरपनसादी९ विश्वभेषजमश्रेण निवेदडु दपक्वानि च सर्वाण्यष्टाक्षरेण निवेदयेत् *इदं विष्णुरिति स्वादु शीतलं सुरभि पानीयं दत्वान्तः परिषेकं गण्डूषं पाद्यमाचमनं च दद्यात्, ‘घृतात्परि-विचक्रम’ इति (पाण्डरपिप्पलीपत्रवज्रघनसाराम्बुशुक्तिक्षार युतं दक्षिणासहितं मुखवासं प्रदाय द्वादशाष्टाक्षराभ्यां पुष्पाण्यलिं दत्वा ‘भूः प्रपद्य’ इ ‘त्यपचारान् क्षम’ स्वेति प्रणम्य वैष्णवैस्सूक्तास्संस्तू यालङ्कारदीपं दर्शयेत्। होमस्थानं गत्वा अतोदेवाडै ्यर्मू र्तिमस्त्रैश्च देवेशाय साज्यचरुं जुहुयादिति भोज्यासनं दशोपचारं विज्ञेयं भवति। **ततो यात्रासनं सङ्कल्प्य (स्वस्ति सूक्तं जपन्) ‘रथ स्तरम’ सीति बलिबेरं कौतुकरथे चतुरने वा समारोप्य वस्त्रमाल्याद्यैरलङ्कृत्य नाराचरज्ज्वा सुदृढं बद्ध्वा (अन्नबलिं प्रकल्प्य देवाभिमुखेनिधाय पूर्वव त्कौतुकाद्बलौदेवं ध्यात्वा योगेशं परम्ब्रह्माणं परमात्मानं भक्तवत्सल मित्यावाह्य) ‘विष्णुस्त्वां रक्ष’ त्विति पादौ स्पृष्ट्वा जपति ‘सोमं राजान’ मिति छत्रं ‘मरुतः परमा’ त्मेति चामरं ‘वायुप’ रीतितालवृन्तमन्यैर्ध्वज पताकादिपरिच्छदैः परिवृतमग्रे घण्टारवशङ्ञभेरीनिस्साल काहलमृदङ्गपण वमर्दलादिभिश्चरागश्रुतियुक्तं पञ्चशब्दयुतमालयं प्रदक्षिणं कुर्याच्छिष्यो नम्रदेहस्तत्तद्देशे मणिकादिद्वारपालेभ्यः श्रीभूताद्यनपायिख्यो दिग्देवताभ्यो विमानपालेभ्यो महाभूतान्तं प्रणवादि नमोर्तेन तत्तन्नाम्ना * अत्र पानीयादेः क्वचिदनुल्लेखः। हविर्धानादव्यवहितोत्तरंहोमबली विधायानन्तरं देवेशाय इदं विष्णुरिति स्वादु शीतलं वारि पानीयं दत्त्वा निवेदितमपनीय मण्डलं सम्मृज्य तथैवाचमन मिति पानीयदानं ते वदन्ति। ** अत्र यात्रासनोपचारा अपि तत्रप्रयोगोपदिष्टास्संहिता प्रक्रमाद्भिद्यन्तो। संहितासु हविर्धानं होमो बलिप्रदानं बलिभ्रमणं नित्योत्सव इतिक्रिया उपदिश्यन्तो तत्र तावद्बलिप्रदान बलिभ्रमण नित्योत्सवास्स्वतन्त्राः क्रियाः - अत्रतु क्रिया इमाः सङ्कीर्णा दृश्यन्त इत्यत्रापि बिम्बशुद्धुक्तनय श्रृयणीयः अन्यच्छ वक्तव्यं स्थलान्तरे वक्ष्यते।

श्री भ ग व द ग व द र्चा प्र करणम् 13 पूर्वमुदकं पुष्पं बलिमुदकं च दद्यात् (धात्रादीनां नित्यतृप्तानामर्च नमेव न बलिरिति शास्त्रानुशासनम्। बलिकालेचत्वार उपचार विहिताः तोयं पुष्पं बलिराधावश्चेति)। प्रथमद्वारदेशे मणिकसन्ध्या, द्वितीयद्वारे विखनसतापसौ ‘अन्तरालेन्यक्षेन्द्रा तृतीयद्वारे किष्किन्दतीर्ध सोपानमध्ये श्रीभूतगरुडा वाग्नेय्यां हविरक्षकमन्निञ्च दक्षिणेविवस्वद्वैवस्वता नैरत्यां’ निरतिबलिरक्षणा पश्चिमे मित्रावरुणा वायव्यां पुष्पेशमरुता वुत्तरस्यां क्षत्तृकुबेरावैशान्यामीशान भास्करौ भूतपीठे प्रागादि चक्र ध्वज शङ्ञ यूथाधिपाक्षहन गोपुरद्वारदक्षिणवाम योर्नागराजगणेशावभ्यर्च्य पीठस्य दक्षिणे भागे काश्यपोक्तप्रकारतः ‘ये भूता’ इति भूतयक्षपिशाचनागेभ्यः बलिशेषं निर्वपति (पात्रं परिचारकहस्ते विसृज्य) पादौ प्रक्षाल्याचम्य वाद्यसौत्य नृत्तगीतादिभिस्तत्तद्देशभाषा विधानेन देवं त्रिचूलिकायां त्रिः प्रदक्षिणं कारयित्वा सोपानमध्य आसनादि नीराजनान्त मर्चयित्वा न्तराले न्यक्षेत्रमध्ये संस्थाप्य नाराचरज्जुं विसृज्या र्घ्यादि दत्वा (हविर्निवेद्य) बलिमादाय कौतुके देवमोङ्कारेण समारोप येद्बलि बेरमादाय स्वस्थाने निवेश्य पुष्पार्जालिं बहुशोदत्वा ‘सुखमा’ स्स्वेति प्रणम्य दक्षिणां दद्यात् “बलिकाले ये सेवस्ते ते पदे पदे यज्ञफलं लभेर’ न्निति श्रुतिः। वाद्यहीने वर्षकाले बलिदानं नैवेति केचिद्द्वारदेशे समावाह्य बलिदानं कुर्यादिति यात्रासनं पञ्चोपचारं विज्ञेयं भवति। ‘ततश्शयनासनं सङ्कल्प्य ब्राह्मणानन्या९ भक्तजनांश्च विसृज्य वस्त्रमाल्यादीन्विमोच्य सूक्ष्मवस्थैराच्छाद्य पुष्पगन्दाद्यैरलङ्मृत्यापूपं निवेद्य सर्वौषधिमिश्रं कषायतोयं प्रदाय पानीयमाचमनं मुखवासं 1 चतुर्थद्वारे गुहसर्पौ पञ्चमद्वारे चण्डप्रचण्डौ षष्ठद्वारे जयविजयौ स प्तमद्वारे क्षेत्रपालकदुर्गा। 2 नैरति निर्अतौ। 3 पूजास्ते तुलसीतीर्थं पूजकः प्रथमं पिबेदित्यादिवदर्चक पुरस्सरं तीर्थादिदद्याद्विपरीतेनिष्पला पूजाभवति तस्माद्यत्नेन कुर्यात्, 4 शयनासनप्रयोगोपि संहितानु नोपलभ्यते अत्राप्यनुमिताकरानुग्रहेण विकल्प आश्रयणीयः।

14

दत्वा ‘यद्वैष्णव’ मिति सोपधाने (तल्पे) शाययित्वा ‘श्रिये जातो मेदिनीदे’ वीति तत्तन्मूर्तिमन्रोण श्रीभूम्यौ सहशाययित्वा ध्रुवमस्त्रं समुच्चरण ‘अर्चितस्सुष्टुत’ श्चेति देवं ध्रुवबेरे समारोप्य प्रदक्षिण प्रणामानृत्वा। ‘संस्तूय पुष्पाञ्जलिं दद्यादपराधक्षमापणं कुर्यात्। ध्रुवसमारोपणानन्तरं शयनमित्येके। अन्यवेलायां “सूर्य”स्वैति कवाटबन्धनं करोतीति विज्ञायते। इतिशयनासनं पञ्चोपचारं विज्ञेयं भवति (इत्याह भगवान्विखनाः) इतिकाश्यपः। अकालेदर्शनेत्वायु श्रीपुत्राश्च नश्यन्ति। स रुद्रस्य सेवासमयः। तस्मात् काले योर्चयति सेवते वा सदीर्घायु श्रीपुत्रदारगृहक्षेत्रारामयशस्समृदश्चेह लोके चिरमनुभूय देहावसाने सद्यश्शङ्ञचक्रधरश्श्यामलाङ्गश्चतुर्भुजो भूत्वा गगने गरुडारूढ स्सर्वदेव (ता) नमस्कृतो रविमण्डलं भित्वा तस्योपरि चन्द्रमण्डलं ध्यायन् गतिमार्गेण सर्वान् ‘लोकानतीत्य सत्यस्थं सत्यलोकेप्रतिष्ठितमनादि -जगद्बीजमशेषविशेषं नित्यानन्दममृतरसपानवत्सर्वदा तृप्तिकरं पुनरावृत्ति रहितं शाश्वतं परं ज्योतिः प्रविशतीति विज्ञायते। इति श्रीवैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे पञ्चखणे ‘पञ्चमः खण्डः। (सप्तमोध्यायः।) पञ्च खण्डः स्समाप्तः।

श्रीगुरुभ्यो नमः। जयत्यात्मेश्वरोन्निद्रध्यानसौध प्रियातिथिः। श्रीमत्पत्रपुरीवासः श्रीरामस्सीतया गृही॥ 1 पुरुषसूक्तेन संस्तूय व्यापकत्रयं विष्णुगायत्रीं अतोदेवादिवैष्णवं जपन् योवाभूतेरितिपञ्चकमर्रेण अष्टाक्षरद्वादशाक्षरैश्च। 2 लोकानवतीर्य। 3 भोज्यासनाद्यासनत्रयविधिर्नाम।

अथ षष्ठः खणः 15 अथ स्नपनोत्सवादीनां सर्वेषां पुष्पन्यासविधानं तत्तन्मूर्तिमन्रेणैव तत्तद्भीजाक्षरं तत्तद्धृदयेन्यसेदिति विशेषः। श्रीदेव्याहृदये श्रीम् बीजं सन्न्यस्य श्रीसूक्तेन तन्मूलमर्रेण वा षोडशोपचारान् कुर्यात्। महीदेव्या हृदये महीबीजं सन्न्यस्य महीसूक्तेन तन्मूलमश्रेण वा षोडशोपचारान् कुर्यात्। अनन्तस्य ‘यमर्पयन्ति-शन्नोनिधत्ता’ मिति द्वाभ्यामासनपाद्याचमन पुष्पगन्दधूपदीपहविःपानीयानीति नवोपचाराः (विज्ञेया॥)। सुपर्णस्य ‘शतधारं-कदापिसृजत’ इति द्वाभ्या मासनपाद्याचमनपुष्पगन्ध धूपदीपार्घ्यहविःपानीयानीति दशोपचाराः सेनापते ‘राग्नेयः- प्रैषामधीश’ इति द्वाभ्यामासनपाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपार्घ्यहविः पानीयाचमन मुखवासा इति द्वादशोपचाराः अन्येषां परिवारदेवानां भृग्वादीनां धात्रादि भूतपर्यन्तानां तत्तन्मूर्तिमन्त्रेण (त्रयः) चत्वार उपचारा उचिताः। नित्यहोमविधिं विशेषेण वक्ष्यामः। होमस्थानमाविश्यां ग्निं प्रज्वाल्य ‘उपावरोहेति’ समिधं निदध्यात्। पावकस्य पुष्पगन्धधूप दीपार्घ्यहवींषि षडुपचारान् कृत्वोर्ध्ववेद्यामि दीनभ्यर्च्य तत्तत्थाने पुष्पाक्षतान् निधाय वेदिष्वग्न्या दीनभ्यर्च्य ब्रह्म सोमावभ्यर्च्याग्निं परिच्य अतोदेवादिवैष्णवं विष्णुसूक्तं पुष्पन्यासदेवता मन्रान् भृग्वादीनां थात्रादि द्वारदेव द्वारपालविमानपालादीनां मन्त्रांश्च हविषा जुहोति। समाराधनवैकल्यप्रायश्चित्तार्थं व्याहृतीश्च जुहुयादन्तं परिषिच्यात्मानं प्रोक्ष्य भस्मादायोर्ध्वपुऱ्ऱं कृ’त्वोपावरो हेति समिध्यग्निं समारोप्य ध्रुवपादयोर्मध्ये सन्न्यसेत्। ‘नैवेद्यानस्तरं होमो युक्त’ इति चेत् - “अग्निर्वै “अग्निर्वै देवानामवमो विष्णुः परम स्तदन्तरेण सर्वा अन्या देवता” इति सर्वदेवानामुतृष्टत्वात् ‘न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यत’ इति समाभ्यधिक रहितत्वात् ‘सूत्रे मणिगणा इ’ वेति सर्वाधारत्वात् ‘आदिरन्येन सहे’तेति व्याकरण सूत्रन्यायेन सर्वेषां नामरूपव्याकर्तृत्वात् ‘वृक्षमूले यथा सेक’ इतिन्यायेन सर्वरक्षकत्वात्

16

‘विस्ल्’ वाप्ताविति विष्णुशब्दवाच्यत्वात् ‘अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याप्यनारायणः स्थित’ इतिसर्वान्तर्यामित्वात् ‘मुखादिन्दश्चाग्नि’ श्चेत्यग्न्यादि सर्वदेवाना मुत्पत्तिस्थानत्वाद्विराट्स्वरूपिणो विष्णोरर्चावतारसन्निहितस्य परमवैदिक समुदाचारस्थापक श्रीवैखानसभगवच्छास्त्र प्रवर्तक भृगुमरीच्यत्रिकाश्यपादिभि ‘र्हविर्निवेद्य होमं जुहुया’ दित्यर्चना प्रकरणे मुहुर्मुहु रुद्धोषितत्वाच्च नैवेद्यात्पूर्वं होमो न युक्त इति विज्ञायते। इति श्री वैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे स्नपनोत्सवादीनामुपचार निर्णय नित्यहोमकल्प विस्तरोनाम षष्ठः खण्डः। अथ सप्तमः खण्डः अध समाराधनकालो विज्ञेयः सूर्योदयात्पूर्वं घटिकात्रये प्रबोधन वाद्यं सूर्योदयात्परमेका घटिका समाराधनद्रव्यार्जने द्वितीय घटिका स्नाने तृतीयचतुर्थघटिके समाराधनोपक्रमे पञ्चमघटिकाराजोपचारे पश्चादर्थघटिकायां हविर्धानं ततः परं शेषोपचाराणामेकैकार्धघटिका- मध्याह्ने तिस्रोनाडिका हविरन्तार्चनासमयः। सूर्यास्तमयात्परं प्रदोषवेलायां सन्ड्यारक्षादीपः ततः परं पञ्चनाडिका अर्चनकाल इति समाराधनकालो ग्राह्यः। शेषघटिकाः कमलालालनसमयस्त स्मा’त्सूर्य’ स्वेतिकवाटबन्धनं करोति, अकालेजि र्चनेदि ल्पायुर्भवति तस्मात्काले काले समाराधनीयः अकाल दर्शन आयश्री पुत्राश्च विनश्यन्ति। सदा सुखी पद्मनाभः पुरुषो भगवान् कालेकाले दर्शनीयोन्यथा नैवेति शास्त्रविदो वदन्ति। एवं यः कुरुते भक्त्या विष्णोराराधनं क्रमात् स दीर्घायुश्रीपुत्रदार गृहक्षेत्राराम यशस्समृदश्चेहलोके चिरमनुभूय देहावसाने सद्यश्शज्ञचक्रधरश्श्यामलाङ्गश्चतुर्भुजो भूत्वा गगने गरुडारूढ

17 स्सर्वदेव(ता) नमस्कृतो रविमण्डलं भित्वा तस्योपरि चन्द्रमण्डलं ध्यायन् गतिमार्गेण सर्वान् ‘लोकानतीत्य सत्यस्थं सत्यलोके प्रतिष्ठित मनादिजगद्बीज मशेषविशेषं नित्यानन्दममृतरसपानवत्सर्वदा तृप्तिकरं पुनरावृत्ति रहितं शाश्वतं परं ज्योतिः प्रविशतिति विज्ञायते। इति श्रीवैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे समाराधनकालनिर्णयो नाम सप्तमः खणः*। श्रीमाधवाचार्यतनूभवस्य नृसिंहवर्यस्य च वाजपेयिनः कृतिस्समाराधनसप्त खण्डः पत्युः श्रियः स्यान्महिता सदा मुदे॥ श्रीविखनसमहागुरवे नमः श्रीरामचन्दाय नमः 1 लोकानवतीर्य। * खण्डद्वयमिदं कुत्रचित्पठ्यते। फलश्रुतिः प्राक् पञ्चमखणे सङ्गृहीतातु सप्तखणग्रन्दस्थ सप्तमखड्डे नेहानूदिता।

अनुक्रमणिका

18 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे श्रीरामचन्दाय नमः श्री विखनसमहागुरवे नमः श्री भ ग व द र्चा प्र क रणम् (अनुक्रमणिका) प्रथमः खण्डः ॐ श्रीलक्ष्मीवल्लभारम्यां विखनोमुनिमध्यमाम्। अस्मदाचार्यपर्यन्तां वन्डे गुरुपरम्पराम् । श्रोतस्मार्तादिकं कर्म निखिलं येन सूत्रितम् । तस्मै समस्तवेदार्थविदे विखनसे नमः।॥ हरिः ॐ अथ विष्णोर्नित्यार्चनाविधिं व्याख्यास्यामः। अर्चको नित्यकर्माणि च कृत्वा षडक्षरेण पद्माक्षतुलसीदामानिधारयन् ‘ॐ विष्णवे नमः’ केशवादिद्वादश नामभिरूर्ध्वपुड्डाणि द्वादशकुर्यातोत्तरीयोष्ठीषाङ्गुलीयक उभयपवित्रं धारयन् ‘प्रतद्विष्टु’ रिति देवालयं द्विः प्रदक्षिणीकृत्य ॐ प्रतद्विष्णुस्तवते वीर्याय मृगोनभीमः कुचरोगिरिष्ठाः यस्योरुषु त्रिषु विक्रमणेष्वधिक्षयन्ति भुवनानि विश्वा विमानमिति विमानं नमस्कृत्य ॐ विमानं प्रपद्ये ॐ देवावासम्प्रपद्ये! ॐ विष्णुमयं प्रपद्ये! ॐ वैकुणोद्भवं प्रपद्ये! *ॐ केशवाय नमः, ॐ नारायणाय नमः, ॐ माधवाय नमः, ॐ गोविन्दाय नमः, ॐ विष्णवे नमः, ॐ मधुसूदनाय नमः, ॐ त्रिविक्रमाय नमः, ॐ वामनाय नमः, ॐ श्रीधराय नमः, ॐ हृषीकेशाय नमः, ॐ पद्मनाभाय नमः, ॐ दामोदराय नमः। शिरसि ॐ वासुदेवायनमः, ॐ श्रियैनमः, ॐ अमृतोद्भवायै नमः, ॐ कमलायै नमः, ॐ लोकसुन्दर्यै नमः, ॐ विष्णुपत्न्यै नमः, ॐ वैष्णव्यै नमः, ॐ वरारोहायै नमः, ॐ हरिवल्लभायै नमः, ॐ शारिण्यै नमः, ॐ देवदेविकायै नमः, ॐ महालक्ष्म्यै नमः, ॐ सुरसुन्दर्यै नमः, शिरसि ॐ महालक्ष्म्यै नमः। प्रथमः खण्डः द्वारस्य दक्षिणभागे मणिकं प्रपद्य इति मणिकं प्रणम्य ॐ मणिकं प्रपद्ये विमलम्प्रपद्ये यन्रिकां निरस्तं रक्षेत्यादाय महाबलं प्रपद्ये द्वारपालकं प्रपद्ये ॐ निरस्तग्ं रक्षो निरस्तों घशग् ंसो निरस्ता अरातयः ससोमा देवा रक्षध्वम् ॥ हिरण्यपाणिमिति कवाटे संयोज्य ॐ हिरण्यपाणिमूतये सवितारमुपह्वये। स चेत्तो देवतापदम्॥ दिवं विवृणोत्विति कवाटावुद्घाटयति। 19 ॐ दिवं विवृणोतु दिवि स्वर्गं पिहितद्वारं विवृणोतु। दिव्यन्तरिक्षे देवतानाग्ं साप्सरोगणमभिदर्शयताम् ॥ प्रबोधनवाद्यादिभिः प्रबोध्यमाने भगवति द्वारदेवैरनुज्ञतो दक्षिणेन पदान्तः प्रविश्य ॐ भुवङ्ञायनमः इति द्वारदेवं नमस्कृत्य अतोदेवादिना देवस्य मुखं समभिवीक्ष्य प्रणम्य ॐ अतो देवा अवन्तु नोयतो विष्णुर्विचक्रमे। पृथिव्यास्सप्तधामभिः॥ इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम्। समूढमस्यपाग् ंसुरे॥ त्रीणि पदविचक्रमे विष्णुपाअदाभ्यः ततो धर्माणि धारयन्॥ विष्णोः कर्माणिपश्यत यतो व्रतानि पस्पशे॥ इन्द्रस्ययुज्यस्सखा॥ तद्विष्णोःपरमं पदग्ं सदा पश्यन्ति सूरयः दिवीव चक्षुराततम्॥ तद्विप्रासोविपन्यवो जागृवाग्ं सस्समिन्दते। विष्णोर्यत्परमम्पदम्॥ शाम्यन्तु घोराणीति दक्षिणेन पाणिना वामे त्रिस्सन्ताड्य शाम्यन्तु घोराणि। शाम्यन्तु पापानि। शाम्यन्तु ईतयः शुभानि वर्धनाम्। वर्धत्तां शुभानि॥ * प्रणवैरित्यनुमेयाकरम्।

20

प्रणवैर्बलमर्रेण विबोध्य बलमश्रेण भगवन्तं प्रार्धयेत् ओम्। ओम्। ओम्। भगवतो बलेन भगवतो वीर्येण। भगवतस्तेजसा। भगवतः कर्मणा! भगवतानुगृहीतो! भगवतानुध्यातो। भगवत्कर्म करिष्यामि। तद्भगवाननु मन्यताम्। द्वारा गवादीन् संस्थाप्य देवस्य कर्पूर नीराजनं कृत्वा तत्तन्मन्लैर्दर्शयेत्। 1। गोदर्शनम् - ॐ आगोदानात्पठेदिदं ब्राह्मीयम्ब्रह्मनिर्मितम्। सूक्तं तत्पारमात्मिकमात्मा देवानामजरोमरेशः॥ सम्फुल्लाग्रे ‘पुण्डरीकस्तालार्धायमो रक्तनेत्रः शब्धस्फटिक सङ्काशस्तेषान्देवानामन्तरासीदन्तरात्मा!॥ अजितो देवो यक्षाणां विद्याधराणां गन्धर्वाणामन्तरात्मा ब्रह्मण श्चान्त रात्मा ब्राह्मिको रौद्रिक उदानक स्पमनुष्याणाम् रौक्को रुकोवा॥ अङ्गुष्ठमात्रो हृदये सन्निविष्टस्तस्थु षामन्तरात्मा! अग्निराविष्टो यद्रूपं तस्य प्रवा असि स जीव इत्यभिशस्यते। 2। गजदर्शनम् ॐ इन्द्रस्यत्वा वक्रेणाभ्युपविशामि वहकाले वहश्रियं माभीर्वह हस्यसि हस्तियशसमसि हस्तिवर्चसमसि हस्ति वर्चस्वी भूयसं॥ 3। अश्वदर्शनम् - ॐ अश्वोंसि हयो६ स्यत्योसि नरोस्यर्वासि सप्तिरसि वाज्यनि वृषासि नृमणाअसि ययुर्नामास्यादित्यानां पत्वान्विहि ॥ 4। आदर्श दर्शनम् - ॐ देवस्यत्वा सवितुः प्रसवे श्विनोर्बाहुभ्यां पूर्णोहस्ताभ्याम् ॥ गोक्षीरं च धारोष्णं निवेद्य, देवं शयनादुत्थाप्य, भूः प्रपद्य इति प्रणम्य, परं रंह इति पीठादादाय, भूरसीति जीवस्थाने प्रतिष्ठापयति। + पुण्डरीकेनिविषः (पा) ।

प्रथमः खणः 21 ॐ भूः प्रपद्ये भुवः प्रपद्ये सुवः प्रपद्ये भूर्भुवस्सुवः प्रपद्ये विराजमानं तमजं प्रपद्ये तेजोमयं तेजसामप्यगम्यग् ं सर्वात्मानं तमसः पारभूतम्भूत्याविश्वं पाति यस्तं प्रपद्ये । ॐ विष्णुं प्रपद्ये ॐ पुरुषं प्रपद्ये! ॐ सत्यं प्रपद्ये ॐ अच्युतं प्रपद्ये! ॐ परं रंह आस्थास्ये ॐ अनिरुद्दं प्रपद्ये गारुडंरंह आस्थास्ये गारुत्मन्तं रंह आस्थास्ये। सर्वं सर्वरंहोवैष्णवमहमास्थास्ये ॐ भूरसि भूःप्रतिष्ठित्यै भुवोसि भुवः प्रतिष्ठित्यै। सुवरसि सुवःप्रतिष्ठित्यैः भूर्भुवस्सुवरसिसुवः प्रतिष्ठित्यै॥ सानन्द स्सर्वेषामन्तरात्माभवः पूतः पूतान्तरात्माभव॥ पुण्यः पुण्या स्तरात्माभव ब्रह्मब्रह्मा न्तरात्माभव॥ पुण्यःपुण्या ब्रह्मब्रह्मान्तरात्माभव॥ ॐ विष्णुं प्रतिष्ठापयामि। ॐ पुरुषं प्रतिष्ठापयामि। ॐ सत्यं प्रतिष्ठापयामि। ॐ अच्युतं प्रतिष्ठापयामि। ॐ अनिरुद्धं प्रतिष्ठापयामि। अनुज्ञातश्शिष्यो दीपानुद्दीप्य दुहतां दिवमिति घटमादाय नदीतटाककूपानामलाभे पूर्वस्योत्तरमुपतिष्टेत।

• ॐ उद्दीप्यस्व जातवेदोपघ्नं निर् ऋतिं मम। पशूग् ंश्च मह्यमावह जीवनञ्चदि शोदश॥ ॐ दुहतां दिवमिन्द्र स्सवितेमां दुहतां मेदिनीम्। तदुभयं प्रजानां निरीतये निरुद्वेगाय॥ आद्यमभिगृह्लामित्याधावं पूरयित्वा

ॐ आद्यमभिगृष्णामि नारमभिगृष्णामि तोयमभिगृष्णाम्यमृत उद्दीप्यमन्त्रः आरेषु न पठ्यते। पाक्षिकोरि यं मनः “शुभ्रा ज्योतिश्च देवानां तेजश्च सततप्रभःः प्रभास्करो महातेजा दीपोयं प्रतिगृह्यता” मित्युचितम्। दीपमन्त्रत्वेनास्यैव विनियु क्तत्वात्।

22

मभिगृष्णामि। सत्रिदिवं यद्भूत्यं तद्राह्मन्तोयमभिगृष्णामि॥ कुम्भमुखे वस्त्रखणेनाच्छाद्योर्ध्वपुण्ड पल्ल वकुशकूर्चादिनालङृत्य, अर्वाञ्चमिन्दमिति गजे शिरसि बाह्वोरा निक्षिप्य, सर्ववाद्य संयुक्तं सर्वालङ्कारसंयुतं ग्राममालयंवा ‘स्वस्तिवाचनैः प्रदक्षिणीकृत्य ॐ अर्वाञ्चमिश्रममुतो हवामहे यो गोजिदनजिदश्वजिद्यः इमन्नो यज्ञं विहवे जुषस्वास्य कुर्मो हरिवो मेदिनं त्वा ॐ ‘स्वस्तिनो मिमितामश्विनाभगस्स्वस्ति देव्यदितिरनर्वणः। स्वस्ति पूषा असुरो दधातु नस्स्वस्तिद्यावापृथिवी सुचेतुना॥ स्वस्तये वायुमुपब्रवामहै सोमं स्वस्तिभुवनस्य यस्पतिः बृहस्पतिं सर्वगणं स्वस्तये स्वस्तय आदित्यासो भवन्तु नः॥ विश्वेदेवा नो अद्या स्वस्तये वैश्वानरो वसुरग्निस्स्वस्तये । देवा अवन्त्व ृभवस्स्वस्तये स्वस्तिनो रुद्रः पात्वंहसः॥ स्वस्तिमित्रावरुणा स्वस्तिपथ्ये रेवती स्वस्तिन इन्द्रश्चाग्निश्च स्वस्तिनो अदितेकृधि॥ स्वस्तिपस्थोमनुचरेम सूर्याच पुनर्दधताघ्नता जानतासङ्गमेमहि। साविव स्वस्ययनं तामरिष्टनेमिं महद्भूतं वायसं देवतानाम्। असुरघ्नमिन्द्रसखं समत्सुबृहद्यशोनावमिवारु हेम ॥ अंहोमुचमाङ्गरसङ्गयञ्च स्वस्यात्रेयम्मनसाचतार््यम् । प्रयतपाणिश्शरणं प्रपद्ये स्वस्तिसमाृधेष्वभयं नो अस्तु॥ ॐ कनिक्रदज्जनुषं प्रब्रुवाण इयर्ति वाचमरितेवनावम् । सुमङ्गलश्च शकुने भवासि मत्वाकाचिदभि भाविश्व्याविदत्॥ मात्वाश्येन उद्वधीन्मासुपर्णोमात्वा विदधिषुमान्वीरो अस्ता! 1। स्वस्तिवाचनमन्त्रा इमेयथोचितं सब्राह्याः, पाक्षिकोरियं प्रकारः।

प्रथमः खण्डः 23 पित्रा मनुप्रदेशं कनिक्रदत्सुमङ्गलो भद्रवादीवदेह। अवक्रन्द दक्षिणतो गृहाणां सुमङ्गलो भद्रवादी शकुने। मानस्तेन ईशतमा घशंलो बृहद्वदेमविदथे सुवीराः॥ प्रदक्षिणिदभिगृणन्ति कारवोवयोवदन्त ऋतुथा शकुन्तयः उभेवाचौ वदति सामगा इव गायत्रञ्च त्रैष्टुभलानु राजति॥ उद्गातेवशकुनेसाम गायसि ब्रह्मपुत्र इव सवनेषु शंससि। वृषेव वाजी शिशुमतीरपीत्या सर्वतो नश्शकुने भद्रमावद विश्वतो नश्मकुनेपुण्यमा वद। आवदं स्त्वं शकुने भद्रमावद तूष्टीमासीनस्सुमतिं चिकिद्दिनः॥ यदुत्पतन्वदसि कर्करिर्यथाबृहद्वदेम विदथे सुवीराः देवींवाचमजनयन्त देवास्तां विश्वरूपाः पशवो वदन्ति। सा नो मन्देषमूर्खं दुहाना धेनुर्वागस्मा नुपसुष्टुतैतु॥ आ नो भद्राःक्रतवो यन्तुविश्वतो दब्दासो अपरितास उद्भिदः देवानो यथासदमिद्व ृधे असन्नप्रायुवो रक्षितारो दिवेदिवे ॥ देवानाम्भद्रासुमति ऋजूयतां देवानां रातिरभिनोनिवर्तताम् । देवानां सख्यमुपसेदिमा वयं देवान आयुः प्रतिरन्तु जीवसे॥ तान्पूर्वया निविदाहूमहेवयं भगं मित्र मदितिं दक्षमस्रिधम् । अर्यमणं वरुणं सोममश्विना सरस्वती नस्सुभगामयस्करत् ॥ तन्नो वातोमयो भुवातु भेषजं तन्माता पृथिवी तत्पिता द्यौः तद्रावाणस्सोमसुतो मयो भुवस्तदश्विना शृणुतन्धिष्ठ्यायुवम्॥ तमिशानं जगत स्तस्थुषस्पतिं धियं जिन्वमवसेहूमहे वयम्। पूषा नो यथा वेद सामसद्वृधे रक्षिता पायुरदस्स ्वस्तये॥ स्वस्तिन इन्द्रवृद्धश्रवा स्स्वस्तिनः पूषा विश्ववेदाः। स्वस्तिनस्तार्यो अरिष्टनेमिस्स्वस्तिनो बृहस्पतिर्दधातु॥ पृषदश्वा मरुतः पृश्निमातरश्शुभं यावानो विदधेषु जग्मयः अग्निजिह्वा मनव स्पूरचक्षसो विश्वेनो देवा अवसागमन्निह॥

24

भद्रङ्कर्णेभिश्मुणुयाम देवाभद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राःः स्थिरैर्भस्तुष्टुवांसस्तनूभि र्व्यशेम देवहितं यदायुः शतमिन्नु शरदो अन्ति देवा यत्रानश्चक्रा जरसं तनूनाम् । पुत्रासो यत्र पितरो भवन्ति मानोमध्यारीरिषतायुर्गन्तोः॥ अदितिर्ध्यारदितिरन्तरिक्ष मदितिर्माता सपिता सपुत्रः विश्वेदेवा अदितिः पञ्चजना अतिदिद्घातमदितिर्जनित्विम् ॥ सोमं राजानमित्यालये स्नानशालायां कुम्भं सन्न्यस्य ॐ सोमग्ं राजानं वरुणमग्निमन्वारभामहे । आदित्यान्विष्णुग्ं सूर्यं ब्रह्माणं च बृहस्पतिम् ॥ धारास्विति कुशैरप्पवित्रेणवोत्पूय ॐ धारासुसप्तसु च मानसेषु सरस्सरित्सु परिपूरितेषु। अपोभिगृष्णन् प्रतिपादयिष्ये गृणोमिधत्ताग्ं सुचिरग्ं सुशर्मा!॥ एलोशीरागुरुगन्दाद्यैर्वासयित्वेदमापश्शिवा इत्यभिमस्त्र’ 1 ॐ इदमापश्शिवश्शिवतमाश्शान्ता श्शान्ततमा शुभाशुभतमाः पूताः पूततमाः पुण्याः पुण्यतमा मेध्या मेध्यतमा अमृता अमृतरसाः पूता ब्रह्मपवित्रेणपूतास्सूर्यस्य रश्मिभिः। अवधूतमिति गर्भालयादिसर्वत्र प्रदक्षिणं मार्जन्यासम्मार्जयित्वा पांस्वादीन् परिहृत्य ॐ अवधूतग्ं रक्षो वधूता अरातयः अवधूतस्सों स्त्री यो६ स्मान्वेष्टि यञ्च वयं द्विष्मः॥ आशासुसप्त इति कीस्चोद्दोमययुक्तसुगन्धितोयैः प्रोक्ष्यापलिष्य पञ्चगव्यैश्च प्रोक ॐ आशासु सप्तस्वपि कण्णरेखा आपस्समग्रास्समुदावहामि। सोमाग्नि सूर्यामृतपुष्करीणा मापस्समावाह्यपुरस्करिष्ये!। ‘अधिवासनाभिमस्त्रणयोर्मन्रावृत्तिः।

पैष्ट्यादिना भूमिमलङ्कृत्य प्रथमः खणः ॐ नारायणाय विद्महे वासुदेवायधीमहि । तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्। 25 आमावाजस्येति सर्वोपकरणानि प्रोक्ष्य विधिना हवींषि चोपदंशांश्च पचेत्। ॐ आमावाजस्य प्रसवो जगम्यादा द्यावा पृथिवी विश्वशम्यू आमागन्तां पितरा मातरा चामा सोमो अमृतत्वाय गम्यात्॥ ‘अर्चकः पुण्याहं कृत्वा ॐ धारासु सप्तसु। सर्वोपकरणानि शुचीवोहव्या इति प्रोक्ष्य ॐ शुचीवोहव्या मरुतकु चीनाग्ं शुचिगहिनोम्यध्वरग्ं शुचिक्यनि ऋतेन सत्यमृतसाप आयण्चुछि जन्मानश्शुचयः पावकाः॥ अहमेवेदमिति देवमनुमान्य ॐ अहमेवेदं करिष्यामि विभोः कर्तुं निधास्यति करिष्याम्यत्र यत्कि इ्चत्तन्मे देवोलि सुमन्यताम् । नश्यन्ति जगतामिति देवस्य निर्माल्यं संशोध्य संरक्ष्य ॐ नश्यन्ति जगतामितयो निरस्तः परावसुस्सह पाष्मना॥ अहमेवेदमिति पीठनिर्माल्यं व्यपोह्य ॐ अहमेवेदं करिष्यामि विभोः कर्तुं निधास्यति करिष्याम्यत्र यत्किन्मे देवो सुमन्यताम् ॥ पूतस्तस्येति वेदिमदि स्सुसंशोध्य ॐ पूतस्तस्य पारे भुवनस्य मध्ये नाकस्य पृष्ठि महतो महीयते! महद्भिस्सों मृसोर्भुवनयोर्गमनयोर्मेध्ययोर्विभवयोर्देव 1। शुभतिधौ, भगवदाराधनाङ्गसर्वोपकरण शुद्ध्यर्थं पुण्याहवाचनं करिष्ये। इति सङ्कल्पः, पाक्षिकमिदं पुण्याहवाचनम्। तथाचोदनात्। 2। मरीचिः ‘अहमेवेदमिति देवमानुमान्य’ इति।

26 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे मभिसञ्जातमपि ब्रह्मा सदा वेदास्तु यशो महान्यशो महद्युतिर्महमतिर्महान् पुरुषोस्तु सदाशिवः। च (भग्नये पृथिव्यैचमहते च नमो भुवो वायवे चान्तरिक्षाय च महते च नमस्सुवरादित्याय च दिवे च महते च नमो भूर्भुवस्सुवश्चन्द्रमसे च नक्षत्रेभ्यश्च दिग्भ्यश्चमहते च नमः॥ (भूर्भुवस्सुवः) नारायणाय विद्महेइति ध्रुवस्य पादपुष्पं पञ्चभिर्मूर्तिभि र्दद्यात्, ॐ नारायणाय विद्महे वासुदेवायधीमहि। तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्॥ ओम् पुरुषाय नमः ओम् अच्युताय नमः ओम् विष्णवे नमः। ओम् सत्याय नमः ओम् अनिरुद्धाय नमः पर्युषिततोय पुष्पमाल्यादीन् सेनाधिपतिपीठे संयोज्य विष्वक्सेनमिति विष्वक्सेनमभ्यर्च्य (तथा श्रीभूम्योर्निर्माल्य मादाय सूत्रवतीजयामर्च यित्वा) अन्वेषं बहिर्विसृजति। ॐ विष्वक्सेनं प्रपद्ये! ॐ शास्त्रम्प्रपद्ये ॐ हरम्प्रपद्ये ॐ अमितं प्रपद्ये ॐ (नित्यानपायिनम्प्रपद्ये) ॐ(सूत्रवतीम्प्रपद्ये)। पुष्पगन्धधूपदीपागुरु कोष्ठूशीरादीन् घृततैलछत्रचामर व्यजनादर्श

• अत्रखिलाधिकारेभृगुः सेनेशस्यैवनिर्माल्यमादाय प्रयतात्मवान्। विष्वक्सेनं समासाद्य पूजयेत्तु यथाविधि निर्माल्यमन्य देवानां शिष्य एवसमाहरेत्। आनाय्यतु विसृ्य पादौ प्रक्षाल्य चाचमेदिति॥
• “विष्वक्सेनं सुसम्पूज्य पार्षदोन्यान्त्सुपूजये” दितिभार्गवयज्ञाधिकार नादोपनाचार्य संवादाच्च परिषद्देवानामर्चनं तत्रैव विधीयत इति पक्षान्तरम्।

प्रथमः खण्डः 27 (न)नीराजनकुम्भ सन्वारक्षादीपपात्र शब्धभेरीकाहलादीना वाद्यवादक नर्तकगायकादीन् समृृत्य स्त्रीशूद्रपतितपाषणवेददूषक दुश्शील भ्रान्तमौण्ड्यतैलाभिषिक्त कुष्युन्माद्यन्यदेवताभक्तानां पूजाकाले दर्शनं चेन्महत्तरो दोषो भवति तत्पूजा निष्फला भवति। तस्मा द्वार प्रदेशे तिरस्करिणीं करोतीति विज्ञायते। इति श्रीवैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे अनुक्रमणिकायां प्रथमः खणः श्री विखनसमहागुरवे नमः।

, 28

श्रीरामचन्दाय नमः श्री विखनसमहागुरवे नमः

(अनुक्रमणिका) द्वितीयः खणः अतः परं द्रव्यार्चनाविधिं व्याख्यास्यामः, स्नानार्थमग्निकोणे अर्वारं नैरत्यां पाद्यार्थं वायव्ये आचमनार्थमैशान्ये मध्ये शुद्धतो यार्थमिति पञ्च पात्राणि (तेषां वामतः पतध्धहपात्रम्) क्रमेण ‘अग्निश्शुचि’रिति सन्न्यस्य संस्कृत्य’ ॐ अग्निशुचिर्र्वततम श्शुचिर्विश्शुचिः कविः शुचीरोचत आहुतः॥ उदग्ने शुचय स्तव शुक्रा भ्राजन्त ईरते। तवज्योतीगा प्यर्चयः॥ उद्धरिणीं प्रणवेनाद्भिः पूरयित्वा तुलसीं पुष्पं वा गृहीत्वा धारण विधानं कृत्वा-ओम्। कुम्भे वरुणमावाहयामि। उपपात्रे षडाननमावाहयामि। त्रिपादे चन्द्रमावाहयामि। तस्योपर्यर्चनापात्रे आदित्यमावाहयामि। (पञ्चपात्रेषु वसिष्ठं सोमं यज्ञाज्ञमिन्दुं चन्दमित्यभ्यर्च) ‘वसिष्ठमावाहयामि। सोममावाहयामि। यज्ञाङ्गमावाहयामि। इन्दुमावाहयामि। चन्द मावाहयामि। घण्टायां-ब्रह्माणमावाहयामि। (नादे-वेदानावाहयामि। तज्जिह्वायां षडाननमावाहयामि। सूत्रेषु - नागमावाहयामि। ऊर्ध्व-वीशमावाहयामि। पार्श्वयोरुभयोश्चक्रमावाहयामि। ‘संस्कारस्तु रकारबीजेन दाहनं वकारबीजेन प्लावनं च। । " एकैकस्मिन्विहिते पात्रे वसिष्ठादिपञ्चमूर्तीनामावाहनं कर्तव्यं। दैवतैक्यात्। अध चार्घ्यपाद्ययोर्देवते भिद्येत इत्यपरो विशेषः। द्वितीयः खणः शङ्खमावाहयामि। नाले-महादेवमावाहयामि)। पतद्दहे-विमलमावाहयामि। पानीयपात्रोद्धरिण्योः-सोममावाहयामि। 29 अर्घ्यपात्रे-(षु) सोममावाहयामि। साधितेष्यम्येषु शुक्रमावाहयामि। प्रणिधिपात्रे-(षु) सोममावाहयामि। आसने -धर्ममावाहयामि। प्लोते-त्वष्टारमावाहयामि। अम्बरे-सूर्यमावाहयामि। उत्तरीये-निशाकरमावाहयामि। आभरणे - षण्मुखमावाहयामि। उपवीते-वह्निमावाहयामि। अक्षते-काश्यपमावाहयामि। सिद्धार्धे-सोममावाहयामि। कुशाग्रे-जाह्नवी मावाहयामि। तिले-पितूृनावाहयामि। तण्डुले-रविमावाहयामि। घृते-सामवेदमावाहयामि। दध्नि-यजुर्वेदमावाहयामि। क्षीरे-अधर्ववेदमावाहयामि। मधुपर्के-ऋग्वेदमावाहयामि। पुष्पे-पुष्पेशमावाहयामि। गन्दे-पृथिवीमावाहयामि। मुखवासे-पृथिवीमावाहयामि। धूपे बृहस्पतिमावाहयामि। दीपे-श्रियमावाहयामि। तिलके-जनार्दनमावाहयामि। उपधाने चक्षुश्र्मवसमावाहयामि। छत्रे शेषमावाहयामि। पादुकयोः- शेषमावाहयामि। चामरव्यजनयोर्वायुमावाहयामि। आदर्शे-निशाकरमावाहयामि। चतुरन्गेषु-खगाधिपमावाहयामि। शिबिकादिषु-खगाधिपमावाहयामि। दन्तशोधन्यां-वनस्पतिमावाहयामि। मात्रायां-शर्वमावाहयामि। हविःपात्रेषु-सूर्यमावाहयामि। हाविष्णु-कमलासनमावाहयामि। नीराजन कुम्भे-प्रचेतसमावाहयामि। नृत्ते-शर्वमावाहयामि। गाने-सामवेदमावाहयामि। वाद्ये-नन्दीश्वरमावाहयामि। खड्गविशेषेषु- कपिराजमावाहयामि। खट्वायां-नागराजमावाहयामि। कलाच्यां - पाकशासनमावाहयामि। शब्धार्चनम् - शङ्खे- चन्द्रमावाहयामि। कुक्षौ-वरुणमावाहयामि। मूले-पृथिवीमावाहयामि। धारायां सर्वतीर्धानावाहयामि।

30

धेनौ-क्रौञ्चनमावाहयामि। सन्ध्यरक्षालङ्कारदीपेषु मेदिनीमावाहयामि। पल्लवे-वसन्तमावाहयामि। यन्तिकायां - मार्ताण्डमावाहयामि। मार्जन्यां-ज्येष्ठामावाहयामि। परिचारके गरुडमावाहयामि। पाचके-पाञ्चभौतिकमावाहयामि। वस्त्राभरणरक्षके शुक्रमावाहयामि। आलयाधिपे-धर्मज्ञमावाहयामि। स्वर्णकूर्चे वासुकिमावाहयामि। सम्बन्धकूर्चे-त्रिमूर्तीरावाहयामि। गोमयादिप्रोक्षणद्रव्येषु-सागरमावाहयामि। आचार्ये-हिरण्यगर्भमावाहयामि। आत्मानं नारायणं स्मृत्वा सर्वान् समाृराधिपान् क्रमेण पुष्पगन्दाक्षतैरीषज्जलं संस्राव्याराधयेद्विनियोगकाले वा राथयेदथवा द्रव्यार्चनं शिष्येणकारयेत्। कर्पूरो शीरैलालवङ्गतक्कोलादीन् स्नानपात्रे निक्षिप्य, कुशाक्षततिलव्रीहियवमाषप्रियङ्गुसिद्धार्थादीनर्घ्यपात्रे विन्यस्य, पद्मविष्णुपर्णश्यामाकदूर्वादीन् पाद्यपात्रे निधाय, मनसारो- शीरादीनाचमनपात्रे विन्यस्य, मध्ये शुद्धतोयपात्रे पुष्पगनाक्षतान्निक्षिप्य अभावे तत्तद्वाक्योच्चारण पूर्वकं तुलसीदलं निक्षिप्य, धारास्वित्याधावं पूर्वयित्वा इदमापश्शिवा इत्यभिमस्त्र्य, त्वंस्त्रीतिपाद्याभिमस्त्रणमग्निरिन्रे त्यर्ध्याभिमस्त्रणं नारायणायेति दशदिग्बन्धनं कृत्वा ‘सुरभिमुद्रां प्रदर्शयति। ॐ धारासु सप्तसुचमानसेषु सरस्सरित्सुपरिपूरितेषु। अपोभिगृष्णन् प्रतिपादयिष्येगृणोमिधत्ताग्ं सुचिरगं सुशर्मा ॥ इदमापश्शिवा श्शिवतमा श्शान्ता श्शान्ततमा शुभाशुभतमाः पूताः पूततमाः पुण्याःपुण्यतमा मेध्यामेध्यतमा अमृता अमृतरसाः पूताब्रह्मपवित्रेण पूता स्सूर्यस्य रश्मिभिः॥ 1। सुरभिमुद्र- अङ्गुष्टेद्वे कनिष्ठद्वे तधास्यात्तर्णनीद्वये। मध्यमां दक्षिणकरे अनामिकाञ्च तथेतरं क्लिष्ट्वा प्रसारयेद्बह्मान्करयोरुभयोरपि। ज्ञेयासुरभिमुद्रासायागद्रव्यविशोधिनी॥

द्वितीयः खण्डः 31 त्वं स्त्री त्वं मानसी त्वं कुमार उत वाकुमारी उदन्नादः कुमारी। त्वं जीर्णस्वं जनिं गच्छति सस्त्वं जातो निवासिर्विश्वतोमुखः॥ अग्निरिन्टो वरुणो मित्रो अर्यमा वायुः पूषा सरस्वती सजोषसः आदित्यान् विष्णुर्मरुतः स्वर्बृहत्सोमोरुद्रोअदितिर्बह्मणस्पतिः। ॐ नारायणाय विद्महे वासुदेवायधीमहि। तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्॥ ॐ आगमार्थन्तु देवानां गमनार्थन्तु रक्षसां। तस्मात्सर्वप्रयत्नेन घण्टां सम्यज्निनादयेत्॥ मण्टां सन्ताड्य घण्टानिनादप्रभृति द्वारार्चनपर्यन्तं शङ्खभेरीकाहलादीन् घोषयेदन्यथा रक्षांस्यपहरेयुः। भक्तजन स्तीर्थार्थं देवदर्शनार्थं चार्चनहविर्दान समये भ्यन्तरं न प्रविशन्मोहात् प्रविशेच्चेत्रुद्धोभवेद्भगवान् हरिः तस्मादुक्तकाले दर्शनीयो हरिरिति विज्ञायते। इति श्रीवैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे अनुक्रमणिकायां द्वितीयः खण्डः।

32 श्रीरामचन्दाय नमः श्री विखनसमहागुरवे नमः

(अनुक्रमणिका) तृतीयः खण्डः अथ पीठार्चनं वक्ष्यामः। ‘कूर्मपीठे पद्मासनमास्थाय सर्वाधारं सनातनं दिव्यं कमठरूपमिति पीठस्य मूलेभ्यर्च्य, तस्योपरि नहस्रफणोपेतं द्विरसनं सम्पूज्य दिक्षु दिग्गजान् सङ्कल्प्य आधारशक्तिं ध्यात्वा तस्योपर्यर्णवमनेकं ध्यायन् तन्मध्ये सहस्रपत्रयुतकमलं ध्यायन् तन्मध्ये रक्ताम्बुजमयपद्मपीठं ध्यायन् तन्मध्ये पीठं श्रीमन्नारायणं ध्यात्वा 2 ॐ सर्वाधारायनमः ॐ सनातनाय नमः ॐदिव्याय नमः ॐ कमठरूपाय नमः ॐ आदिशेषाय नमः ॐ दिग्गजेभ्योनमः’ ॐ आधारशक्यै नमः ॐ सप्तार्णवेभ्यो नमः ॐ सहस्रपत्रयुतकमलाय नमः ॐ रक्ताम्भुजायनमः तन्मध्ये पद्मपीठाय नमः पीठगताय श्रीमन्नारायणाय नमः 1। कूर्मपीठे पद्मासनमास्थायेत्यु कमर्चकस्यासनार्थं, पीठस्य मूले२ भ्यर्च्येत्यु क्तं ध्रुवबेरस्य पादाधः स्थितं च कूर्मपीठं द्विविधं ज्ञेयम्। 2। नवनीते - संविभज्याष्टधा पीठमुपर्युपरि चारि र्चयेत्। कूर्मशेषगजा धार शक्तिसप्तार्णवां स्तथा। सहस्रपत्रं कमलं रक्ताब्दं कर्णिकां यजेत् । कर्णिकामध्य आसीनमर्चयेत्पुरुषोत्तमम्’ इति ॥ 3। ‘ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदो ज्ञानः पुष्पद न्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः॥ 4। लवणेक्षुसुरासर्पिदधिक्षीरोदकार्णवाः।’

तृतीयः खण्डः 33 पवित्रपाणिश्चन्दनाद्यैरूर्ध्वपुणं कृत्वा देवस्य दक्षिणे भागे देवानुकूलं विष्टरे तिष्ठन्नासीनो वा पवित्रपाणिः प्राणानायम्य, योगशास्त्रमार्गेण रेचकपूरककुम्भकादिभिः शोषणदाहनप्लावनादीनि च कुर्यात् देहशुद्धिः स्थानशुद्धिः पात्रशुद्धि रात्मशुद्धिर्बिम्बशुद्धिरिति पञ्चशुद्धिं कृत्वा। (भूशुद्धिः) अपसर्पन्तु ये भूता ये भूता भुवि संस्थिताः ये भू ता विघ्नकर्तार स्ते गच्छन्वाज्ञया हरेः॥ पृथ्वि त्वया थृता लोका देवि त्वं विष्णुना धृता। त्वं च धारय मां देवि पवित्रं कुरु चा सनम्॥ पार्णिघात करास्फोट तिग्मदृष्ट्यवलोकनैः। पातालभूतलव्योमभूतोपद्रवशान्तये॥ इति तालत्रयं कृत्वा नमस्कु र्याद्दिगीश्वरान्॥ लम् इन्द्राय नमः हम् यमायनमः वम् वरुणाय नमः सम् सोमाय नमः रम् अग्नये नमः षम् निर् ऋतये नमःः यम् वायवे नमः शम् ईशानाय नमः ओम् ह्रीम् श्रीम् ऊर्ध्वाय नमः ओम् ह्रीम् श्रीम् अधराय नमः अस्य श्रीभूशुद्धिमहामस्त्रस्य, वराह ऋषिः, गायत्रीछन्दः, भूमिर्देवता, लाम् बीजम्, लीम् शक्तिः, लूम् कीलकम्, पृथ्वीशोधनार्थे जपेविनियोगः।लामित्यादि षडङ्गन्यासः। ॐ लाम् अङ्गुष्ठाभ्यान्नमः। लीम् तर्जनीभ्यां नमः। लूम् मथ्यमाभ्यां नमः॥ लौम् कनिष्ठिकाभ्यां नमः। लाम् हृदयायनमः॥ लूम् शिखायै वषट् । लौम् नेत्रत्रयाय वौषट् भूर्भुवस्सुवरोमितिदिग्बन्धः। लैम् अनामिकाभ्यां नमः। लः करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः लीम् शिरसे स्वाहा! लैम् कवचाय हुम् लः अस्त्रायफट्।

34

ध्यानम्। ॐ विष्णुपत्नि सुसञ्जाते शब्धवर्णे महीतले! अनेकरत्नसम्पन्ने भूमिदेवि नमोस्तुते॥ ॐ धनुर्धरायैविद्महे सर्वसिद्द्यैच धीमहि। तन्नोधराः प्रचोदयात्॥ ॐ सर्वमङ्गलमाङ्गल्ये शिवेसर्वार्धसाधके। माञ्च पूतं कुरुधरे नतो स्मि त्वां सुरेश्वरि॥ सर्वभूतनिवारणायै हुम् फट् स्वाहा! भूर्भुवस्सुवरोमिति पृथिवीं नमस्कुर्यात्। भूर्भुवस्सुवरोम्। आसनमस्त्रस्य, पृथिव्याः मेरुपृष्ठऋषिः, सुतलं छन्दः, श्रीकूर्मो देवता, कुम् बीजम्, मम्शक्तिः, फटी कीलकम्, आसनशुद्ध्यर्धे जपे विनियोगः ॐ केशवायनमः अङ्गुष्ठाभ्यान्नमः। ॐ नारायणाय नमः तर्जनीभ्यां नमः। ॐ माधवायनमः मध्यमाभ्यां नमः ॐ गोविन्दाय नमः अनामिकाभ्यां नमः ॐ विष्णवेनमः कनिष्ठिकाभ्यां नमः ॐ मधुसूदनाय नमः करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः। ॐ त्रिविक्रमायनमः हृदयाय नमः ॐ वामनाय नमः शिरसेस्वाहा। ॐ श्रीधराय नमः शिखायै वषट् । ॐ हृषीकेशायनमः कवचाय हुम्। ॐ पद्मनाभायनमः नेत्रत्रयायवौषट् । ॐ दामोदराय नमः अस्त्राय फट्। भूर्भुवस्सुवरोमिति दिग्बन्धः

तृतीयः खण्डः ध्यानम् - अशेषजगदाधारमनन्तं कूर्मरूपिणम् । 35 आसनस्य विशुद्ध्यर्थमात्मानं तं भजेहरिम् ॥ इदि ध्यात्वा तन्मध्योज्ज्वलकर्णिकं स्वरयुगै राविर्भवतसरं वर्गोल्लासिवसुच्छदं वसुमतीगेहेन संवेष्टितम् । ताराधीश्वरयज्ञ वारिविलसद्दिक्कोण राज्कातं यस्त्रं सर्वमनोहरं परिवृतं सर्वास्वविघ्नं परम्॥ ॐ आधारशक्यैनमः ॐ अनन्तासनायनमः ॐ कूर्मासनायनमः। ॐ विमलासनायनमः ॐ पद्मासनाय नमः हुम्फट् स्वाहा। इति पुष्पगन्दाक्षतैरर्चयति। दक्षिणपादमूर्ध्वं वामपादमधः कृत्वा जान्वन्तरेख ङ्गुष्ठा निगुह्य शिश्नवृषणा पीडयन् निवातस्थः प्रदीपइव ऋजुकायः किञ्चदुन्नमितवक्त्र दन्तॆर्दन्तानस्पृश९ तीक्षीकृत्यैव मासनमासीनो यथाबलं प्राणायामं कुर्यात् (उद्घातैः) रेचकपूरककुम्भकैः। (प्राणायामप्रकारः) प्राणायामस्त्रिधा प्रोक्तो रेचकपूरककुम्मकैः नासिकापुटमङ्गल्या निष्पीड्यैकं पुनः पुनः॥ उदराद्रेचयेद्वायुं रेचनात्सतु रेचकः। बाह्येन वायुना देहं पूरयेत्सतु पूरकः॥ न मुञ्चति न गृष्णति वायुमन्तर्बहिस्थितम्। सम्पूर्ण कुम्भवत्तिष्टेदचलस्सतु कुम्भकः॥ प्रणवाक्षरदेवांश्च रेचकादिषु संस्मरेत् । ब्रह्माणं रक्तगौराङ्गं चतुर्वक्त्रं चतुर्भुजम् । पूरके हि च नाभिस्थं ध्यायेत्तं कमलासनम्॥ नीलोत्पलदल श्यामं हृदि स्थाने तु केशवम् । चतुर्भुजं जगद्भीजं कुम्भके तु विचिन्तयेत्॥ शुद्धस्फटिकसज्कौशं शङ्करं च त्रियम्बकम् ।

36 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे ध्यायेच्च ब्रह्मरन्द्रस्थं रेचके त्वघनाशनम्॥ रेच्य पिङ्गलया वायुमिडया पूरयेत्पुनः। स्थापयेन्मध्यया मात्रापोडशैर्ड्विगुणै ः क्रमात्। स चतुष्षष्टिभिश्चैव प्राणायामत्रयं चरे, दिति॥ गुरूपदेशविधिना प्राणायमत्रयं कृत्वा ओम् भूः। ओम् भुवः ओग्ं सुवः। ओम् महः। ओम् जनः ओम् तपः ओग्ं सत्यम् । ओम् तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गोदेवस्य धीमहि धियो योनः प्रचोदयात्। ओमापोज्योतीरसोमृतं ब्रह्म भूर्भुवस्सुवरोम्। (सङ्कल्प प्रकारः) हरिः ओम्- शुक्लाम्बरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम् । प्रसन्नवदनं ध्यायेत्सर्व विघ्नोपशान्तये॥ श्रोतस्मार्तादिकं कर्म निखिलं येन सूत्रितम् । तस्मै समस्तवेदार्थविदे विखनसे नमः॥ श्रीगोविन्द गोविन्द गोविन्द। शुभे शोभने मुहूर्ते श्रीमहाविष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य अद्य ब्रह्मणः द्वितीयपरार्धे श्वेतवराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरे कलियुगे प्रथमपादे जम्बूद्वीपे भरतवर्षे भरतखणे मेरोर्धक्षिणदिग्भागे श्रीवेङ्कटाचलस्योत्तरदिग्भागे ‘कृष्णागोदावर्योर्मद्यदेशे भगवदालये भगवद्भागवताचार्याणां सन्निधौ अस्मिन् प्रभवादि षष्टि संवत्सराणां मध्ये वर्तमान व्यावहारिकचान्द्रमानेन संवत्सरे।अयने । । । ऋतौ, ।मासे । । पक्षे । । वारे । । शुभनक्षत्रयुक्तायां अस्यां शुभतिधौ अस्य देवदेवस्य भगवतो महापुरुषस्य श्रियःपतेः पुरुषोत्तमस्य श्रीमदखिलाणकोटि ब्रह्माण्डनायकन्य ध्रुवकौतुकौत्सवस्नापनबलिबेर विशिष्टन्य सकलपरिषत्परिवृतस्य श्रीभूनमेतन्य 1। तत्तद्देशकालोचितं सङ्कल्पः कार्यः

तृतीयः खण्डः 37 एतद्वास्त्वर्गालयनिवासिनः अस्यश्री स्वामिनः प्रीत्यर्धं राजराष्ट्र ग्रामयजमानाचार्यार्चक पाचकपरिचारकाभिवृद्ध्यर्थं, धर्मार्थकाममोक्ष चतुर्विध पुरुषार्थ फलसिद्ध्यर्थं, सम्भवता नियमेन सम्भवताकालेन सम्भवताद्रव्येण सम्भवद्भिरुपचारैश्च श्रीवैखानसभगवच्चास्त्र दिव्यकश्यपप्रोक्त विधिमवलम्ब्य प्रातः कालार्चनं करिष्यमाणः भगवदाराधनाधिकारसिद्ध्यर्थं तदङ्गभूतशुद्धिं करिष्ये - इति सङ्कल्प्य। ’ 1 1। (सात्विकत्यागः भगवानेव स्वनियाम्यस्वरूपस्थितिप्रवृत्तिस्वशेषैकरसेन स्वात्मस्वदत्तकर्तृभावेन स्वकीयैश्च देहेन्रियाद्युपकरणै स्स्वाराधनैकप्रयोजनाय परमपुरुषस्सर्वशेष स्वशेषभूतं मां प्रातःकालार्चनाख्यमिदङ्कर्म भगवान्स्वस्मै स्वप्रीतये स्वयमेव कारयति)। भूतशुद्धिप्रकारान् शोषणदाहनप्लावनपञ्चपनिषदन्यास करन्यास ब्रह्मन्यान सुदर्शनन्यासाल्गु लिन्यास नामद्वादशपञरषड्डि गृन्धन षडङ्गन्यासैकाक्षरादि न्यास मातृकाषडङ्गमनषडङ्ञान्तर्मातृकाबहिर्मातृका2 चोस्तन्यासाक्षरन्यास सर्वाङ्गन्यासान् करिष्ये इति सङ्कल्प्य। भूतशुद्धिः अस्य श्रीभूतशुद्धिमहामस्त्रस्य, अन्तर्यामि ऋषिः, प्रकृतिपुरुषश्छन्दः, सत्योदेवता शरीरशुद्ध्यर्थे जपे विनियोगः। धान्यम्। हृदिस्थितं पङ्कजमष्टपत्रं सकर्णिकाकेसरमभ्रनीलम्। अङ्गुष्ठमात्रं हृदये वसन्तं ध्यायेच्चविष्णुम्पुरुषं पुराणम् ॥ धर्मकन्द ज्ञाननालैश्वर्याष्टदल वैराग्यकर्णिका (क)हृदयाम्भोजमधोमुखं मुकुलीकृतत्वेन ध्यात्वा तत्प्रणवेनोर्ध्वमुखं विकसितं कृत्वा तत्कर्णिकान्तस्थं चैतन्यात्मकं जीवात्मानं प्लुतप्रणवोच्चारणेन सुषुम्नानाडीमार्गतो निर्गमय्य तं जीवात्मानं द्वादशान्तस्थितसहस्रदलकमलनिविष्टपरमात्मना सहैकीकृत्य स्वशरीरस्थकल्मषजातं पुरुषाकारेण कुक्षौ विचिन्त्य भूतसंहारन्यासं कुर्यात्। ब्रह्महत्याशिरस्कं च स्वर्णस्तेयभुजद्वयम्। सुरापानहृदायुक्तं गुरुतल्पकटिद्वयम्॥

38

तत्संयोगिपदद्वन्ध्वमङ्गप्रत्यङ्गपातकम्। उपपातकरोमाणं रक्तश्मश्रुविलोचनम्॥ अङ्गुष्ठमात्रं पुरुषं दुरात्मानं दुरासदम्। अचेतनमथोवक्त्रं दग्धपादपसन्निभम्। खड्गचर्मधरं कृष्णं कुक्षौ वामे विचिन्तयेत्॥ भूतसंहारन्यासः- अस्यश्रीपञ्चभूतसंहारन्यासमहामस्त्रस्य, ब्रह्माऋषिः, गायत्रीछन्दः, सदाविष्णुर्देवता, लबीजम्, वम्श क्तिः, रम्कीलकम्, भूतसंहृतिन्यासे (जपे विनियोगः। ओम् लम्नमः - अङ्गुष्ठाभ्यान्नमः ओम् वम् नमः तर्जनीभ्यान्नमः ओम् रम् नमः मध्यमाभ्यान्नमः। ओम् हम् नमः कनिष्ठिकाभ्यान्नमः। I ओम्यम्नमः अनामिकाभ्यान्नमः। ओम् हुम् फट् नमः करतल करपृष्ठाभ्यां नमः। एवंहृदयादिन्यासः। ओम् लम्नमः हृदयाय नमः ओम् रम्नमः शिखायैवषट्। ओम् हम् नमःनेत्रत्रयाय वौषट् भूर्चुवस्सुवरोमितिदिग्बन्धः। ओम् वम् नमः शिरसेस्वाहा! ओम् यम् नमः कवचायहुम्। ओम् हुम् फट् नमः अस्त्रायफट्। ध्यानम् - पञ्चभूतात्मकं विष्णुं समस्त भुवनेश्वरम् । अखिलाण्णपतिं वन्डे भूतसंहृतिकारणम्॥ ॐ ‘लम्’ पादादिजानु पर्यन्तं भूमणलं पीतवर्णं चतुरश्रं वज्रलाल्चितं निवृत्तिकलं शब्दस्पर्शरूपरसगन्धगुणं अकारबीजान्वितं अनिरुद्धमूर्त्यधिदैवतं ‘भूमेर्वितन्वन् प्रतरन् प्रकामः पोपूयमानः पञ्चभिस्स्वगुणैः॥, प्रसन्नैस्सर्वानिमान् धारयिष्यसि स्वाहा।॥’ पृथिव्यैहुम् फट्स्वाहा। ओम् ‘लम्’ नमः। अर्धन्दुमण्डले अप्सुपृथिवीं प्रविलापयामि। अनिरुद्धमूर्तिं ध्यायामि। तृतीयः खण्डः 39 ॐ ‘वम्’ जान्वादिनाभिपर्यन्तं जलमण्डलमर्धचक्राकारं शुभ्रवर्णं पद्मलाल्लितं प्रतिष्ठाकलं शब्दस्पर्शरूपरसगुणं वकारबीजान्वितमच्युतमूर्त्यधिदैवतं ‘त्वं जीवस्त्वमापस्सर्वेषां जनिता त्वमाहारः, त्वं विष्णोश्र्शमापनुदाय चतुर्गुणाय स्वाहा॥’ अमृतायहुम्फट् स्वाहा। ओम् ‘वम्’ नमः त्र्यश्रमण्डले अग्नावपः प्रविलापयामि। अच्युतमूर्तिं ध्यायामि। ॐ ‘रम्’ नाभ्यादिहृदयपर्यन्तमग्निमण्डलं त्रिकोणाकारं रक्तवर्णं स्वस्तिकलाइ्चतं विद्याकलं शब्दस्पर्शरूपगुणं रकारबीजान्वितं सत्यमूर्त्यधिदैवतं ‘त्वमग्ने त्रिगुणो वरिष्ठः परम्ब्रह्म परज्योतिः, सर्वेषां त्वं पालनाय हुतममृतं वहिष्यसे स्वाहा॥’ अग्नये हुम् फट् स्वाहा। ओम् ‘रम्’ नमः। षडश्रमणलेवायावग्निं प्रविलावयामि। सत्यमूर्तिं ध्यायामि। ॐ ‘यम्’ हृदयादि भ्रूमध्यपर्यन्तं वायुमण्डलं षट्कोणं धूम्रवर्णं षड्बिन्दुलाञ्छतं शान्तिकलं शब्दस्पर्शगुणं यकारबीजान्वितं पुरुषमूर्त्यधिदैवतं ‘यो वा वायुर्ड्विगुणोन्तरात्मा सर्वेषामन्तश्चरतीह विष्णो!, सत्वन्देवान्मनुष्यान्मृतान् परिसज्जीवसेस्वाहा॥’ वायवे हुम्फट् स्वाहा। ओम् ‘यम्’ नमः वृत्तमण्डले आकाशेवायुं प्रविलापयामि। पुरुषमूर्तिं ध्यायामि। ॐ ‘हम्’ भ्रूमध्यादि ब्रह्मरन्द्रपर्यन्त वृत्तमाकाशमण्डलमनाकृतिचिह्नं नादबिन्दुकलात्मकं कृष्णवर्णं सहस्रदललालितं शान्यतीतकलं शब्दगुणं हकारबीजान्वितं विष्णुमूर्त्यधिदैवतं ‘यो वा गविष्ठः परमः प्रधानः पदंवायस्य सत्वमासीत्, यस्योपरित्वं मुनयोनुपश्यन्ति तस्मैमुख्याय विष्णवे स्वाहा॥’ ओम् ‘हम्’ नमः। आकाशमहज्कारे प्रविलापयामि। अहज्कारं महत्तत्र्वे प्रविलापयामि। महत्तत्वं मातृकाक्षरसञ्ज्ञिकायां शब्दरूपायां प्रकृतौ प्रविलापयामि। तां प्रकृतिं सत्यज्ञानानन्दरूपे परे (परस्मिन्) ब्रह्मणि प्रविलापयामि। विष्णुमूर्तिं ध्यायामि।

40

शोषणम् वायुबीजस्य किष्किन्धऋषिः, जगती छन्दः, शोषणमहाभूतो वायुर्देवता, यम् बीजम्, यिम्शक्तिः, युम् कीलकम् पापपुरुषशोषणार्थे जपे विनियोगः यामित्यादि षडङ्गन्यासः। ध्यानम्। ॐ वायुं नीलाब्जसज्काशं यबीजं स्वातिसम्भवम्। कुमुद्वतीपतिं वन्दे शोषणे मृगवाहनम्॥ _यमिति नाभिमभिमृश्य। वायुबीजं षोडशवारमुच्चार्य, रेचयि पापपुरुषं नाभिदेशस्थितवायुमऱ्ऱलान्तर्गतं आवातवाहि भेषजमिति मन्रोत्तितेन चणवायुना शोषयित्वा दाहनम् ॐ आवातवाहि भेषजं विवातवाहि यद्रपः। त्वग्हिविश्वभेषजो देवानां दूत ईयसे॥ अग्निबीजस्य वैश्वानरः ऋषिः, जगतीछन्दः, दाहनभूतो वैश्वानरो ७ग्नि र्देवता, रम् बीजम्, रिम् शक्तिः, रुम् कीलकम्, पापपुरुषदाहनार्थे जपे विनियोगः। रामित्यादिषङ्गन्यासः। ध्यानम् ॐ किंशुकाभम् मेषवाहं कार्तिकेयङ्कपिध्वजम्। स्वाहान्वितं रबीजाढ्यं दाहने ग्निं स्मराम्यहम् ॥ रमिति हृदयमभिमृश्य अग्निबीजं द्वात्रिंशद्वारमुच्चार्य कुम्भयित्वा तं पापपुरुषंहृदिस्थिताग्निमणलान्तर्गतं ‘अग्नेरक्षाणः’ इतिमन्रोस्थित चक्राग्निज्वालो पबृंहितजाठराग्निना दाहयित्वा (रजस्तमोभस्मनी पिङ्गलया विसृज्य) ॐ अग्नेरक्षाणो अग्ंहसः प्रतिष्म देवरीषतः। तपिप्लैजरोदह अग्ने हग्ंसिन्यत्रिणम् ॥ प्लावनम्- वं बीजम्, विम् शक्तिः, वुमलकम्, ममसर्वशरीरस्यामृतप्लावनार्धे जपे वरुण बीजस्य हिरण्यगर्भः ऋषिः, गायत्रीछन्द,पावनभूतो वरुणोदेवता, विनियोगः। वामित्यादि षडङ्गन्यासः।

तृअयिः खः

ध्यानम् रक्ताम्बरधरंश्यामं मकरध्वज वाहनम् ।

नदीनाथं वबीजाढ्यं प्लावने वरुणंस्मरेत्॥

वमिति भ्रूमध्यमभिमृश्य चन्दबीजं द्वात्रिंशद्वारमुच्चार्य कुम्भयित्वा। ‘यददो वादत’ इति मन्रोस्थित द्वादशान्तस्थित भगवद्वामपादाङ्गुष्ठ विनिस्सृतामृतधारया२ त्मानं (सात्विकभस्म) अभिषिच्य। यददो वादते गृहे मृतस्य निधिरि हितः॥ ततो नो देहि जीवहे ततो नो देहि भेषजम् ॥ पिज्जीरणम्- तदमृताप्लावितं भस्म ‘ल’ मिति द्वादशावृत्या साकारं भावयित्वा श्यामवर्णया पृथिव्या ‘स्योना पृथि’ वीति मनसा पिणीकृत्य ओम् ‘लम्’ नमः ‘स्योना पृथिवि भवानृक्षरा निवेशिनी।, य च्चानश्शर्म सप्रधाः ॥ सुषिरीकरणम् हमिति देहान्तरे सुषिरमुत्पाद्य अस्त्राय फडिति विच्छिद्य शकलद्वयं द्यावापृथिवीरूपं सम्पुटितं संस्कृश्य तदन्तर्ण्योतिस्स्वरूपं शुद्धं देहं संस्कृत्य ओम् ‘हम्’ नमः अस्त्राय फट्। सावयवीकरणम् ।मायाबीजेन तस्य पिण्णस्य करचरणाद्यवयव सङ्ञात मुत्पाद्य ओम् ‘प्रीम्’। पुण्यपुरुषकल्पनम् अश्वमेधशिरोपेतमतिरात्रभुजद्वयम्। अप्तोर्यामोरुयुग्मञ्च वाजपेयकटिद्वयम् ॥ अग्निष्टोमपदद्वस्ध्वं कुक्षौ पुण्यं विचिन्तयेत्॥ इति पुण्यपुरुषं भावयित्वा भूतसृष्टिन्यासं कुर्यात्।

42 भूतसृष्टिन्यासः

ॐ ‘यो वा गविष्ठः परमः प्रधानः पदंवायस्य सत्वमासीत्, यस्योपरित्वं मुनयोनुपश्यन्ति तस्मैमुख्याय विष्णवे स्वाहा॥ ‘आत्मन आकाशस्सम्भूतः’ ओम् ‘हम्’ फट् नमः। मूर्धादि भ्रूमध्यपर्यन्तं वृत्तमाकाशमण्डलं हकारबीजान्वितं कृष्णवर्णं शब्दगुणयुक्तं विष्णुमूर्त्यधिदैवतं परमात्मनः (प्रकृतिं त्रिगुणात्मिकां प्रतिष्ठापयामि। प्रकृतेर्महान्तमुत्पादयामि। महतो हज्कार मुत्पादयामि। अहङ्कारात्) आकाशं प्रतिष्ठापयामि। ॐ ‘योवा वायुर्द्विगुणोन्तरात्मासर्वेषाम नश्चरतीहष्णोः। सत्वन्देवान्मनुष्यान्मृगान् परिसज्ञोवसे स्वाहा॥’ ‘आकाशाद्वायुः’ ओम् ‘यम्’ फट् नमः भ्रूमध्यादि हृदयपर्यन्तं वायुमण्डलं षडश्रं यकारबीजान्वितं धूम्रवर्णं शब्दस्पर्शगुणयुक्तं पुरुषमूर्त्यधिदैवतं आकाशाद्वायुं प्रतिष्ठापयामि। ॐ ‘त्वमग्ने त्रिगुणो वरिष्ठः परं ब्रह्मपर्यतिः। सर्वेषां त्वं पालनाय हुतममृतं वहिष्यसे स्वाहा॥ ‘वायोरग्निः, ओम् ‘रम् ’ फट् नमः। हृदयादिनाभि पर्यन्तमग्निमणलं त्रश्रं रकारबीजान्वितं रक्तवर्णं शब्दस्पर्शरूपगुणसंयुक्तं सत्यमूर्त्यधिदैवतं वायोरग्निं प्रतिष्ठापयामि। ॐ ‘त्वञ्जीव स्वमापस्सर्वेषां जनिता त्वमाहारः। त्वं विष्णो श्रमापनुदाय चतुर्गुणाय स्वाहा॥’ ‘अग्नेरापः’ओम् ‘वम्’ फट् नमः। नाभ्यादिजानुपर्यन्तमपोरेन्दुमण्डलं वकारबीजानित्वं श्वेतवर्णं शब्दस्पर्शरूपरसगुणयुक्तमच्युतमूर्त्यधिदैवतमग्नेरपः प्रतिष्ठापयामि। ॐ ‘भूमेर्वितन्वन् प्रतरन् प्रकामः पोपूयमानः पञ्चभिस्स्वगुणैः। प्रसन्नैस्सर्वानिमान् धारायिष्यसेस्वाहाः॥’

तृतीयः खणः ‘अद्भ्यः पृधिवी’ओम्’लम् ‘फटनमः। 43 जान्वादिपादपर्यन्तं पृथिवीमण्डलं चतुरश्रं लकारबीजान्वितं पीतवर्णं शब्दस्पर्शरूपरसगन्दगुणसंयुक्त मनिरुद्धमूर्त्यधिदैवत मद्भ्यः पृथिवीं प्रतिष्ठापयामि। ततः परमात्मना सहस्थितं चैतन्यात्मकं जीवात्मनं पुतप्रणवोच्चारणेन सुषुम्ना नाडीमार्गेण निर्गमय्य पूर्वोक्तहृदयकमले प्रणवेन स्थापयेत्। ‘ओम्’ जीवबीजस्य ब्रह्माऋषिः गायत्री छन्दः सदाविष्णुर्देवता, जीवात्मप्रतिष्टार्थे विनियोगः ध्यानम्। वालाग्रशतभागस्यच शतधाकल्पितस्यच। प्राणप्रतिष्ठा- भागोजीवस्सविज्ञेय स्सचानन्त्याय कल्पते ॥ ततः प्राणप्रतिष्ठामन्रेण प्राणप्रतिष्ठां कुर्यात्। अस्य श्री प्राणप्रतिष्ठामस्त्रस्य, ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ऋषयः ऋग्यजुस्सामाधर्ववेदाश्छन्दांसि, सकललोकसृष्टिस्थितिसंहारकारिणी श्रीमन्नारायणी प्राणशक्तिः परादेवता, आम् बीजम्, ह्रीम् शक्तिः, क्रोम् कीलकम्, मम प्राणप्रतिष्टार्थ जपे विनियोगः। मूलमर्रेण षडङ्गन्यासं करन्यासं च कृत्वा। ॐअसुनीते पुनरस्मासु चक्षुः ओम् अम्। कम्। खम्। गम्। घम्। जम्। अम्। आम्। ह्रीम्। क्रोम्। य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः। (आम् ह्रीम् क्रोम्)पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशप्राणात्मनेक्रोंह्रीम्। आम्। अङ्गुष्ठाभ्यां नमः। पुनः प्राणमिहनो देहिभोगम् ओम् इम् चम् छम् जम् झम् इम् ईम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः आम्म् क्रोम् शब्दस्पर्श रूपरसगन्दापानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् तर्जनीभ्यान्नमः ज्योक्पश्येम सूर्य मुच्चरम् ओम् उम् टम् ठम् डम् ढम् णम्

44 ऊम्

आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः (आम् ह्रीम् क्रोम्) त्वक्चक्षुश्रोत्रजिह्वाघ्राण व्यानात्मने मध्यमाभ्यान्नमः त मनुमते मृडयानस्वस्ति ओम् एम् तम् थम्हम् धम् नम् ऐम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः (आम् प्रीम् क्रोम्) वाक्पाणिपाद पायूपस्थोदानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् अनामिकाभ्यां नमः अमृतंवै प्राणा अमृतमापः ओम् वम् पम् फम् बम् भम् मम् औम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः (आम्म् क्रोम्) वचनादानगमनविसर्गानन्दसमानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् कनिष्ठिकाभ्यां नमः प्राणानेव यधास्थानमुपह्वयते॥ ओम् अम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् लम् क्षम् अः य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः (आम् ह्रीम् क्रोम्) मनो बुद्ध्यहङ्कारमहाप्रकृतिजीवात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः एवं हृदयादिन्यासः ॐ असुनीतेपुन रस्मासु चक्षुः ओम् अम् कम् खम् गम् घम् जम् आम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः (आम् प्रीम् क्रोम्) पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाश प्राणात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् हृदयाय नमः। पुनः प्राणमिहनो देहिभोगम् ओम् इम् चम् छम् जम् झम् इम् ईम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः (आम् ह्रीम् क्रोम्)शब्दस्पर्शरूपरसगस्थापानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् शिरसे स्वाहा। ज्योक्पश्येम सूर्यमुच्चरम् ओम् उम् टम् ठम् डम् ढम् णम् ऊम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः (अम् ह्रीम् क्रोम्) त्वक्चक्षुःश्रोत्रजिह्वा घ्राण व्यानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् शिखायैवषट्।

तृतीयः खण्डः 45 त मनुमते मृडयानस्वस्ति ओम् एम् तम् थम् दम् धम् नम् ऐम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सो हं हंसः (आम् ह्रीम् क्रोम्) वाक्पाणि पादपायूपस्थोदानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् कवचायहुम्। अमृतंवै प्राणा अमृतमापः ओम् वम् पम् फम् ऐम् भम् मम् औम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः (आम् प्रीम् क्रोम्) वचनादानगमनविसर्गानन्दसमानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् नेत्रत्रयाय वौषट् प्राणानेवयथा स्थानमुपह्वयते ओम् अम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् लम् क्षम् अः आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सो हं हंसः (आम् ह्रीम् क्रोम्) मनोबुद्ध्यहङ्कार महा प्रकृतिजीवात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् अस्त्रायफट्। हंस इति दिग्बन्धः। ध्यानम् - ॐ रक्ताम्भोधिस्थपोतोल्ल सदरुण सरोजाधिरूढाकराब्जॆः पाशं कोदणमिक्षूद्भवमलिगुणमप्यङ्कुशं पञ्चबाणान् बिभ्राणा स्रुक्कपालौ त्रिणयनललिता पीनवक्षोरुहाढ्या देवी बालार्कवर्णा भवतु सुखकरी प्राणशक्तिः परा नः । ततो हृदयकमले, ओम् यम्वगात्मनेनमः वायुकोणे, ओम् रम् असृगात्मने नमः अग्निकोणे, ओम् लम् मांसात्मने नमः पूर्वे, ओम् वम् मेदात्मने नमः पश्चिमे, ओम् शम् अस्थ्यात्मने नमः ऐशान्ये, ओम् षम् मज्ञात्मने नमः नैरऋते, ओम् सम् शुक्रात्मनेनमः उत्तरे, ओमाम् प्राणात्मने नमः दक्षिणे, ओम् सः जीवात्मने नमः मध्ये चिन्तयेत्।

46 यधा

मूलेन षट्करशुद्धिं व्यापकत्रयं चकृत्वा मणिबन्दे प्रकोपे च कूर्प रे करयो स्तले तत्पृष्टे च तदग्रे च करशुद्धिरुदीरिता’ ‘नाथेश्चरणपर्यन्तं पाशबीजं प्रविन्यसेत् हृदयान्नाभिपर्यन्तं शक्तिबीजं प्रविन्यनेत् मूर्धादि हृदया न्तन्तु विन्यसेत्तावदङ्कुशम्’। आम् ह्रीम् क्रोम् अम् आम् इम् ईम् उम् ऊम् ऋम् ऋम् लुम् लूम् एम् ऐम् ओम् औम् अम् अः। यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् लम् क्षम् नमः मणि बन्दे, आम् ह्रीम् क्रोम्। कम् खम् गम् घम् जम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् लम् क्षम् नमः प्रकोप्ले, आम् ह्रीम्, क्रोम् चम् छम् जम् झम् इस्लाम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् लम् क्षम् नमः कूर्परे, आम् ह्रीम् क्रोम् टम् रम् डम् ढम् णम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् लम् क्षम् नमः करयो स्थले, आम् ह्रीम् क्रोम्। तम् थम् दम् धम् नम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् लम् क्षम् नमः करयोः पृष्टे, आम् ह्रीम् क्रोम् पम् फम् बम् भम् मम्। यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् लम् क्षम् नमः करयोरग्रे। आम् नाभेरापादं पाशबीजं विन्यस्य प्रीम् हृदयदानाभि शक्तिबीजं विन्यस्य क्रोम् मूर्धादि हृदयपर्यन्तमङ्कुशबीजं विन्यसेत्। ततः प्राणप्रतिष्ठामस्त्रं द्वादशवारं जपेत्। यथा, आम् ह्रीम् क्रोम् यरलवशषसहोमांसस्सोहम् ममप्राण इह

पञ्चपनिषदन्यासः अस्य श्रीपञ्चोपनिषदन्यासमहामस्त्रस्य, ब्रह्माऋषिः, गायत्री छन्दः, नदाविष्णुर्देवता, लम् बीजम्, पम् शक्तिः, रम्मीलकम्, भगवदाराधनाधिकारसिद्ध्यर्थे पञ्चोपनिषद महामस्त्रन्यासे विनियोगः। ओम् लम् नमः अङ्गुष्ठाभ्यान्नमः। ओम् वम् नमः तर्जनीभ्यान्नमः। ओम् रम् नमः मध्यमाभ्यान्नमः। ओम् यम् नमः अनामिकाभ्यान्नमः। ओम् हम् नमः कनिष्ठिकाभ्यान्नमः। ओम्हुम्फट् करतलकरपृष्ठाभ्यान्नमः। एवं हृदयादिन्यासः। ध्यानम् ॐ सर्वभूतात्मकं विष्णुं समस्तभुवनेश्वरम् । अखिलाण्डपतिं वन्डे पञ्चोपनिषदात्मकम् ॥ ‘योवागविष्ठः परमः प्रधानः पदं वा यस्य सत्वमासीत् यस्योपरित्वं मुनयोनु पश्यन्ति तस्मैमुख्यायविष्णवे स्वाहा॥’ प्राणः मम जीव इहजीवः स्थितः सर्वेन्ड्रियाणिवाङ्मनश्चक्षुश्रोत्रजिह्वाघ्राणादयः इहैवागत्य सर्वे सुखं चिरं तिष्ठनु ह्रीम् स्वाहा असुनीते पुनरस्मासु चक्षुः पुनः प्राणमिह नो धेहि भोगं। ज्योक्पश्येम सूर्यमुच्चरन्तमनुमते मृडयानः स्वस्ति॥ अमृतं वै प्राणा अमृतमापः प्राणानेव यथास्थानमुपह्वयते॥ मम हृदये परमात्मनस्सकाशाजीवात्मानं प्रतिष्ठापयाम्यों नमः

• नवनीते -: ‘मम प्राण इह प्राणः मम जीवः इह जीवः स्थितः मम सर्वेन्दियाणि वाङ्मनोबुद्ध्यहङ्कारकामरागान्तं पृधिव्यप्तेजोवाय्वाकाशशब्दस्पर्शरूप रसगन्दत्वक्चक्षु श्रोत्रजिह्वा घ्राण वाक्पाणिपादपायूपस्थप्राणा इहैवागत्यसुखं चिरं तिष्ठन्तु मां रक्षन्तु ह्रीम् स्वाहेति प्राण प्रतिष्ठाङ्कुर्यात्’ इति।

48

ओम् ‘हाम्’ नमः परायपरमेष्ठ्यात्मने विष्णवे आकाशायनमः इति शिरसि न्यसेत्। ‘योवावायुर्द्विगुणो न्तरात्मासर्वेषामन्तश्चरतीहविष्णो। सत्वन्देवान्मनुष्यान्मृतान् परिसज्ञोवसे स्वाहा॥ ओम् ‘याम्’ नमः। पराय पुरुषात्मने पुरुषाय वायवे नमः इति नासिकाग्रेन्यसेत् ‘त्वमग्ने त्रिगुणो वरिष्ठः परम्ब्रह्म परण्योतिः। सर्वेषां त्व पालनायहुतममृतं वहिष्यसेस्वाहा॥ ॐ ‘राम्’ नमः। परायविश्वात्मने सत्यायाग्नये नमः इति हृदये न्यसेत्। ‘त्वं जीव स्वमापस्सर्वेषां जनिता त्वमाहारःः त्वंविष्णोश्रमापनुदाय चतुर्गुणाय स्वाहा॥’ ओम् ‘वाम्’नमः। पराय निवृत्त्यात्मने अच्युतायाद्भ्योनमः इति मूलाधारे न्यसेत्। ‘भूमेर्वितन्वः प्रतरन् प्रकामः पोपूयमानः पञ्चभिस्स्वगुणैः। प्रसन्नैस्सर्वानिमान् धारयिष्यसेस्वाहा॥ ओम् ‘लाम्’ नमः। पराय सर्वात्मने निरुद्धाय पृथिव्यै नमः इति पादयोर्न्यसेत्। 1 1। (करन्यासः) अङ्गुष्टाभ्यां गोविन्दाय नमः। मध्यमाभ्यां हृषीकेशाय नमः कनिष्ठिकाभ्यां वासुदेवायनमः, तर्जनीभ्यां महीधराय नमः। अनामिकाभ्यां केशवाय नमः। करतलकरपृष्ठाभ्यां पद्मनाभाय नमः ब्रह्मन्यासः तृतीयः खण्डः 49 अस्य श्री ब्रह्मन्यासमहामस्त्रस्य, अन्तर्यामि ऋषिः, अनुष्टुप् छन्दः, परमपुरुषो देवता, अम् बीजम्, उम शक्तिः, ब्रह्मेति कीलकम् मम परमपुरुषप्रसादसिद्ध्यर्थे भगवदाराधनाधिकारयोग्यतासिद्ध्यर्थे न्यासेविनियोगः। ब्रह्मब्रह्मान्तरात्मेतिहृदयमभिमृश्य, ॐ ‘ब्रह्मब्रह्मान्तरात्मा ब्रह्मापूतान्तरात्मा! ब्रह्मणि ब्रह्मनिष्टो ब्रह्मगुप्तो गुप्ता हमस्मि॥ ’ द्यौर्ध्वारसीति शिरोभिमृश्य ‘द्यौर्ध्यारसि सर्व इमे प्राणाःस्थाणव आसन्’ शिखे उद्वर्तयामिति शिखामुद्वर्त्य ‘शिखे उद्वर्तयामि। नवेदास्समन्ता स्सार्षन्ससोमा देवाः परिवर्तयन्ताम्॥ 3 सकृद्देवानामायुधैरिति सर्वत्ररक्षाङ्कृत्वा ‘देवानामायुधैः परिबाधयामि। 994 ब्रह्मणो मन्रो रीशस्योजसाभृगुणामङ्गरसां तपसासर्वमातनोमि॥ ’’ ॐ नारायणायविद्महे इति दशदिग्बन्धनं कृत्वा ‘ॐ नारायणायविद्महे वासुदेवायधीमहि। तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्।»5* 1। हृदयायनमः। 4। कवचायहुं। 2। शिरसे स्वाहा, 3। शिखायैवषट्। 5। अस्त्रायफट्।

• हृदयाय नमः पूर्वं शिरसे वह्निवल्लभा। । शिखायैवषडित्युक्तं कवचाय हुमीरितम्॥ नेत्रत्रयाय वौषट् स्यादस्त्रायपडिति क्रमात्। षडङ्गन्यासमित्युक्तं षट्स्वर्गेषु निवेशयेत् ॥ पञ्चाङ्गानि मनोर्यत्र तत्र नेत्रमनुन्त्यजेत् । इति शारदातिलकादौ दृश्यमानत्वाद पञ्चाङ्गमस्त्रकत्वादस्मिन्न्यासे नेत्रत्रयाय वषडिति लुष्यते,

50 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे ‘सुदर्शनमिति दक्षिणकरे सुदर्शनमुद्रां धारयेद्रविपामिति वामकरे शब्धमुद्रान्धारयेत्। “सुदर्शनमभिगृष्णामि।”रविपामभिगृह्लामि। सूर्योनीतिदक्षिणनयने चन्द्रनीति वामनेत्रे हस्तयोस्तलयो दक्षिणवामयोः सूर्याचन्द्रमसोर्मणले न्यस्य। “सूर्यो सि सूर्यान्तरात्मा चक्षुरसि सर्व मसि सर्वं देहि” “चन्द्र सि यज्ञो सि यज्ञायाधानमसि यज्ञस्य घोषदसि” ‘आभुरण्यमित्यङ्गुष्ठादि कनिष्टानं न्यस्य, आभुरण्यं अङ्गुष्ठाभ्यां नमः॥ विधिं तर्जनीभ्यां नमः। यज्ञं मध्यमाभ्यां नमः ब्रह्माणं अनामिकाभ्यां नमः देवेन्द्रं कनिष्ठिकाभ्यां नमः एव मष्टाङ्गं षडङ्गं वा न्यासं कृत्वा। अकारं हृदये न्यस्य तं प्रणवेन वेष्टयित्वा, अन्तरस्मिन्निति ब्रह्माणं स्मरति। ‘अम्’ ‘ओम्’ - अन्तरस्मिन्नि मेलोका अन्तर्विश्वमिदं जगत् ब्रह्मैव भूतानां ज्येष्ठं तेन कोर्हति स्पर्धितुम्॥ नामद्वादशपञ्मरन्यासः ओम् पुरस्तात्केशवः पातु चक्री जाम्बूनद प्रभः गोविन्द दक्षिणे पार्श्वे धन्वी चन्दप्रभो महान् । पश्चान्नारायणश्शज्जी नीलजीमूतसन्निभः उत्तरे हलभृद्विष्णुः पद्मकिइल्कसन्निभः॥ 1। करद्वये सुदर्शनपाञ्चजन्यन्यासः करतलकरपृष्टाभ्यां स्थानीयः, 2। नेत्रदय्ये सूर्याचन्द्रमसोर्मण्डलन्यासः नेत्रत्रयाय स्थानीयः। 3। आभुरण्यादिन्यासः अङ्गुष्ठादिकनिष्टान्तकरन्यासस्थानीयः - इत्यष्टाल्लो यन्न्यासः षडङ्ग प्रकारश्च ‘हृदयायनमः पूर्व’ मिति प्रागुक्तप्रकारः।

तृतीयः खण्डः आग्नेय्यामरविन्दाभो मुसली मधुसूदनः। त्रिविक्रमः खड्गपाणिर्नैरत्यां ज्वलन प्रभः॥ वायव्यां वामनो वज्र तरुणादित्यसन्निभः ऐशान्ये पुण्डरीकाक्षः श्रीधरः पट्टसायुधः॥ इन्दवरदलश्याम अत ऊर्ध्वं गदाधरः॥ विद्युत्प्रभो हृषीकेशो व्यधस्ताद्दिशि मुद्गरी॥ सर्वायुधस्सर्वशक्ति स्सर्वज्ञस्सर्वतोमुखः। इन्द्रकोपकसङ्काशः पाशहस्ता पराजितः॥ सबाह्याभ्यन्तरं विष्णुर्व्याप्यनारायणः स्थितः एवं सर्वत्र सञ्चन्त्यं नामद्वादशपण्णन्जरम्॥ एवं नामद्वादशपण्णरं कृत्वा षड्डिग्बन्धनं करोति। 51 पूर्वे ओम् धनुषेनमः, दक्षिणे ओम् शक्यैनमः, पश्चिमे ओम् गदायै नमः, उत्तरे ओम् शब्बाय नमः, ऊर्ड्वे ओम् चक्राय नमः अधस्तात् ओम् वासुकये नमः। अतोदेवादिना षडङ्गन्यासं कृत्वा ॐ अतो देवा अवन्तु नो यतो विष्णुर्विचक्रमे। पृधिव्या स्पप्तधामभिः । इदं विष्णुर्विचक्रमेत्रेधा निदधे पदम्। हृदयायनमः समूढमस्यपाग्ं सुरे॥ शिरसे स्वाहा। त्रीणि पदा विचक्रमे विष्णुरोपा अदाभ्यः। ततोधर्माणि धारयन्II शिखायै वषट्। विष्णोः कर्माणिपश्यत यतोव्रतानिपस्पशे। इन्द्रस्य युज्यस्सखा॥ कवचायहुम्। तद्विष्णोः परमं पदग्ं सदा पश्यन्ति सूरयः। दिवीवचक्षुराततम्॥ नेत्रत्रयाय वौषट्।

52

तद्विप्रासोविपन्यवो जागृवां सस्समिन्दते। विष्णोर्यत्परमं पदम्॥ (भूर्भुवस्सुवरोमिति दिग्बन्धः) बीजषडङ्गन्यासः अस्त्राय फट् अस्य श्री बीजषडङ्गन्यास महामन्तस्य, अन्तर्यामि ऋषिः, अनुष्टुप्चन्दः, परमात्मादेवता, मम श्रीभगवदाराधनाधिकारसिद्ध्यर्धे बीज षडङ्गन्यासे जपे विनियोगः श्रीम् ओम् हृदयाय नमः, आम् ओम् शिखायै वषट्, क्लीम् ओम् नेत्रत्रयाय वौषट्, ‘भूर्भुवस्सुवरोमिति दिग्बन्धः। ह्राम् ओम्कवचायहुम् द्राम् ओम् शिरसे स्वाहा, राम् ओम् अस्त्रायफट्, अस्यश्री मातृकाषडङ्गन्यासमहामन्तस्य, अन्तर्यामिऋषिः, अनुष्टुप्छन्द, परमात्मादेवता,भगवदर्चनाधिकार सिद्ध्यर्धे मातृकाषडङ्गन्या सेविनियोगः। ॐ अं कं खं गं घङ्ङं आं ॐ इं चं छं जं झं इं ईं ज्ञानाय हृदयायनमः शक्यै शिरसे स्वाहा बलाय शिखायैवषट् ॐ उं टं ठं डं ढं णं ऊं ॐ एं तं थं दं धं नं ऐं ऐश्वर्याय कवचायहुं ॐ ॐ पं फं बं भं मं औं वीर्याय नेत्रत्रयायवौषट् ॐ अं यं रं लं वं शं षं सं हं लं क्षं अः तेजसेअस्त्रायफट् भूर्भुवस्सुवरोमिति दिग्बन्धः। एकाक्षरादिन्यासः अस्य श्रीमदेकाक्षरादिन्यासमहामस्त्रस्य, ब्रह्माऋषिः, अनुष्टुप् छन्दः, श्रीमन्नारायणो देवता, श्रीम् बीजम्, ह्रीम् शक्तिः, क्लीम् कीलकम्, 1। नारायणाय विद्मेति दशदिगृन्दनं चरेत्, इति सामान्येन नवनीते।

तृतीयः खण्डः 53 श्रीमन्नारायणसान्निध्यार्थे भगवदाराधनाधिकारसिद्ध्यर्धे न्यासे (जपे) विनियोगः। 1। मूर्ड्नि - ॐ ‘एकाक्षरं त्वक्षरिता सिसोमेसुषुम्न याचीहिमृडीन एकः त्वं विश्वभूर्भूतपतिः पुराणः पर्जन्य एकोभुवनस्यगोप्ता ॥’ 2। ललाटे ‘विश्वे निमग्नः पदवी कवीनां त्वज्ञातवेदा भुवनस्य नाथः अजस्त्वमग्रे सहिरण्यरेता यज्ञस्त्वमेवैकविभुः पुराणः॥ 3।भ्रुवोः - ‘प्राणप्रसूतिर्भुवनस्ययोनिर्व्या प्तन्त्वया एकपदेन विश्वम्। त्वंविश्वभूर्योनिरपां सुगर्भः कुमार एको विशिखस्सुधन्वा ’ 4। चक्षुषोः- ‘वितत्य बाणं तरुणार्कवर्णं व्योमान्तरेखासि हिरण्यगर्भः। भासात्वयाव्योम्नि कृतं विमानं तार्यः कुमार स्वमरिष्टनेमिः॥ 5। श्रोत्रयोः- ‘त्वं वज्रभृद्भूतपति स्वमेव कामः प्रजानां निहितासिसोमे। स्वाहा स्वधा यच्च वषट्करोति रुद्रः पशूनां गुहयानिमग्नः॥ 6। नासिकयोः- धाताविधाता पवनस्सुवर्लो विष्णुर्वराहो रजनीरहश्च। भूतं भविष्यत्रविक्रियश्च कालः क्रमस्त्यं परमाक्षरञ्च॥’ 7।जिह्वायाम् ‘ऋचोयजू(ग्)ंषि प्रसवन्तिवक्रात्सामानि संराड्वसुरन्तरिक्षम् । त्वं यज्ञनेताहुतभुग्विभुश्च रुद्रस्तथादित्यगणा वसुश्च॥’

54 8। दन्तयोः

‘स एष देवो म्बरयाण चक्रे अभ्येत्य तिष्टेत तमो विनुद्यन् हिरण्मयं यस्य विभाति सर्वं व्योमान्तरे रश्मिमयग्ं सुनाभ्नि 9। हन्वोः - ‘स सर्ववेत्ता भुवनस्य गोप्ता नाभिर्जनानां जनिता प्रजानाम्। प्रोतास्य होता विचितिः क्रतूनां प्रजापतिश्छन्दमयोनिगर्भः ॥ 10। ओष्ठयोः - 1 ‘सामैश्चसाङ्गं विरजस्कबाहुग्ं हिरण्मयं वेदविदां वरिष्ठम् । यमध्वरे ब्रह्मविदस्तुवन्ति सामैर्यजुर्भिः क्रतुभिस्त्वमेव॥ 11। हृदये - ‘त्वग्ंस्त्रीपुमाग्ं स्वञ्च कुमार एकस्त्वं हि कुमार्यणभूतस्त्वमेव त्वमेव धाता वरुणश्च राजा त्वं वत्सरोग्नि र्यमएवशर्वः॥ ’ 12। गुह्ये - ‘मित्रस्सुपर्णश्चन्द्र इन्रो थरुद्रस्त्वष्टा विष्णुस्सविता गोपतिस्त्वम् ॥” 13। नाभौ - त्वंविष्णुर्भूतानि तुत्रासि दैत्यस्त्वयावृतं जगदुल्बेन गर्भः॥’ 14।23°55:- ‘त्वं भूर्भुवस्त्वग्गिंह्यदितेस्तुसूनुस्त्वग्हिस्वयम्भूरुत विश्वतो मुखः । 15। गुल्पयोः- ‘य एवं नित्यं वेदयते गुहाशयं प्रभुं पुराणगं सर्वभूतग्ं हिरण्मयम् ’ 16। पादयोः- ‘बुद्धिमताम्पराङ्गतिग्ं सबुद्धिमान् बुद्धिमतीत्य तिष्ठति॥’

तृतीयः खण्डः 55 इत्येकाक्षरादिन्यासङ्कुर्यात् ध्यानम्। “हृत्पद्मे तुपरं ध्यात्वासोममण्डलमुन्नतम् । सोममणलमध्ये तु वह्निमण्डलमुज्ज्वलम् ॥ रवि मण्डलमध्येतु वह्निमणलमेव च तन्मध्ये तु प्रभां ध्यात्वा चतुरश्रां हिरण्मयीम्॥ नानामणिगणज्वालादु प्रेक्ष्यं शुचिमुज्ज्वलम्। तन्यध्ये तु हरिं ध्यायेच्छुद्धस्फटिकसन्निभम्॥ पीताम्बरधरं देवं चतुर्भाहुं किरीटिनम् । शब्धचक्रधरं ध्यायेदष्टशक्तिसमन्वितम्॥॥ इति ध्यायेत्। अन्तर्मातृकान्यासः। अस्यान्तर्मातृकासरस्वतीमहामस्त्रस्य ब्रह्मा ऋषिः, गायत्री छन्दः, अन्तर्मातृकासरस्वती देवता, हलोबीजानि। स्वराश्शक्तयः, बिन्दवः कीलकानि, ममसकलमनस्फूर्यर्थे अन्तर्मातृकासरस्वती प्रसादसिद्धिद्वारा भगवदाराधनाधिकारसिद्ध्यर्थे न्यासे (जपे) विनियोगः। ओम् आम् क्लीम् ओम् अम् कम् खम् गम् घम् जम् आम् ज्ञानाय अङ्गुष्ठाभ्यान्नमः ओम् इम् चम् छम् जम् झम् इस्लाम् ईम् शक्त्ये तर्जनीभ्यान्नमः। ओम् उम् टम् ठम् डम् ढम् णम् ऊम् बलाय मध्यमाभ्यान्नमः। ओम् एम् तम् थम् दम् धम् नम् ऐम् ऐश्वर्याय अनामिकाभ्यान्नमः ओम् ओम् पम् फम् बम् भम् मम् औम् वीर्याय कनिष्ठिकाभ्यान्नमः। ओम् अम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् लम् क्षम् अः तेजसे करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः। एवं हृदयादिन्यासः

56

ॐ आम् क्लीम् ओम् अम् कम् खम् गम् घम् जम्म् हृदयायनमः। ज्ञानाय ओम् इम् चम् छम् जम् झम् इस्लाम् ईम् शक्त्येशिरसे स्वाहा। ओम् उम् टम् ठम् डम् ढम् णम् ऊम् बलायशिखायैवषट्। ओम् एम्हम् थम् दम् धम् नम् ऐम् ऐश्वर्यायकवचायहुम् ओम् ओम् पम् फम् बम् भम् मम् औम् वीर्याय नेत्रत्रयाय वौषट्। ओम् अम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् लम् क्षम् अः तेजसे अस्त्राय फट्। भूर्भुवस्सुवरोमिति दिग्बन्धः। ध्यानम्। बन्धूकाभान्त्रिणेत्राम्पृथुतरविलसच्छुक्ति मद्रक्तवस्त्रां पीनोत्तुङ्गप्रवृद्धस्तनभरनमितां यौवनारम्भरूढाम्, सर्वालङ्कारयुक्तां सरसिजवदनामिन्दुकुन्दावदातां अम्बां पाशाङ्कुशाढ्यामभयकरवरां भारतीं तां नमामि। षडङ्गन्यासः अस्य श्रीषडङ्गन्यासमहामस्त्रस्य, अन्तर्यामि ऋषिः, गायत्री छन्दः, परमात्मादेवता, ह्रीम् बीजम्, श्रीम् शक्तिः, क्लीम् कीलकम्, षडङ्गन्यासे विनियोगः। श्रीम् हृदयाय नमः अमशिखायैवषट् क्रोम् शिरसे स्वाहा ऐम् कवचायहुम् क्लीम् नेत्रत्रयाय वौषट् सौः अस्त्राय फट् अमिति दिग्बन्धः। ध्यानम् एवं षडङ्गसंयुक्तं सर्वशक्तिस्वरूपिणम्। मायाविनं चक्रधरं महाविष्णुं नमाम्यहम् ॥

हृदि ओम् श्रीम् नमः। शिखायां अम् नमः नेत्रयोः क्लीम् नमः। तृतीयः खण्डः शिरसि ह्रीम् नमः भुजयोः ऐम नमः। सर्वत्रास्त्रायफट् सौः नमः। 57 अथ जपोक्तप्रकारेण हंसमस्रेण तद्गायत्र्या च षट्चक्रेषु विशुद्धचक्र मारभ्य मातृकानुलोमतश्चत्रोक्तवर्णान् मनसाविन्यस्य। कण्ठस्थितविशुद्धमण्डपे आदि आ न्तम् आम् क्लीम् ओम् - ओम् ह्रीम् हंसः - अम् नमः, आम् नमः। इम् नमः, ईमनमः, उम नमः, ऊम्नमः, ऋम् नमः, ॠम् नमः लुम् नमः लूम् नम एम् नमः, ऐम नमः, ओम्नमः, औम्नमः, अममः, अः नमः, ओम् ह्रीम् हंसः ‘हंसहंसाय विद्महे परमहंसाय धीमहि, तन्नो हंसः प्रचोदयात्। षोडशाक्षरात्मके षोडशदलपद्मे षोडशाक्षराणि निवेश्य अनिरुद्धमूर्तिं ध्यात्वा। षोडशाचः कण्ठदेशमनिरुद्धविभो स्तथा। विशुद्धं मेघनादं च जनोलोकं सहस्रशः॥ कुसुमरचितचेलं भू प्रमोदायिनीशं नवफणफणितल्पस्थायिनं विद्रुमाभम् । करतलदरशब्धं दोर्भिरिद्धं चतुर्भिः द्रुतकनकविभूषं चिन्तयामो निरुद्धम्॥ हृदिस्धितानाहतमुपे कादि ठान्तम् आम् क्लीम् ओम् - ओम् ह्रीम् हंसः - कम् नमः, खम् नमः, गम् नम, घम् नमः, जम् नमः, चम् नमः, छम् नमः जम् नमः, झम् नमः, इस्लाम् नमः, टम् नमः, रम नमः, ओम् ह्रीम् हंसः हंसहंसाय विद्महे परम हंसाय धीमहि, तन्नो हंसः प्रचोदयात्। द्वादशाक्षरात्मके द्वादशदल पद्मे द्वादशाक्षराणि निवेश्य। 1। हंसं हंसस्य विद्महे सो हं हंसस्य धीमहि, तन्नो हंसः प्रचोदयात्।

58 अच्युतमूर्तिं ध्यात्वा

अनाहतं हृदिस्थानं कम् खम् गम् घम् जचौ छजौ। झ ञ ट रौ महर्लोकं शब्दनादोरि च्युतश्च षट्। सन्तप्तहेम ‘वपुषं धरणीपवित्री

• यु क्त्रं चतुर्भुजमुपोढविनीलचेलम् । राजत्किरीटमणिहारसुवर्णकाञ्ची — भूषोज्ज्वलावयवमच्युतमाश्रयामि॥ नाभिस्थितमणिपूरकमण्डपे डादि फा न्तम् आम् क्लीम् ओम्- ओम् ह्रीम् हंसः-डम् नमः, ढम् नमः णम् नमः तम् नमः, थम् नमः, दम् नमः, धम् नमः नम् नमः, पम् नमः, फम् नमः। ॐ हंसहंसाय विद्महे परमहंसायधीमहि तन्नो हंसः प्रचोदयात्। दशाक्षरात्मके दशदल पद्मे दशाक्षराणि निवेश्य सत्यमूर्तिन्ध्यात्वा नाभिस्थानं वंशनादं डम् ढम् णम् तम् थ दौ ध नौ पम् फम् षट्च सहस्राणां सत्यमूर्तिस्सुवस्तलम्। वन्डेञनद्युतिधरं धृतरक्तचेलं पौष्टी धृति स्फुरितपार्श्वयुगाभिरामम्। केयूरहारमुकुटादिविभूषिताङ्गं सत्यं चतुर्भुजमुपात्तसुदर्शनाब्जम् ॥ लिङ्गस्थितस्वाधिष्ठानमण्डपे बादि लान्तम् आम् क्लीम् ओम्-ओम् ह्रीम् हंसः –बम् नमः। भम् नमः मम् नमः, यम् नमः, रम् नमः, लम् नमः हंसहंसाय विद्महे परमहंसाय धीमहि, तन्नो हंसः प्रचोदयात् षडक्षरात्मके षड्दलपद्मे षडक्षराणिनिवेश्य पुरुषमूर्तिन्ध्यात्वा 1। सदृशं तृतीयः खण्डः लिङ्गस्थानमधिष्ठानं बम् भम् मम् यम् रलौ चषट् वीणानादं भुवर्लोकं पुरुषस्यार्पितं भवेत्। श्रीभूनाधो जगति पुरुषः प्राङ्मुखः पीतवासाः शब्दं चक्रं दददभयदः कट्युपेतैकहस्तः । श्वेतस्सर्वाभरणरुचिरः पातु मामङ्गुलीय- स्फूर्जत्पाणिः स्फुरदुदरबन्धोभिरामाम्म्रिभूषः॥ गुदस्थिताधारमणपे वादि सान्तम् 59 आम्म् ओम् ओम् ह्रीमांसः-वम् नमः, शम् नमः, षम् नमः, सम् नमः हंसहंसाय विद्महे परमहंसाय धीमहि, तन्नो हंसः प्रचोदयात् चतुरक्षरात्मके चतुर्दलपद्मे चतुरो विष्णुमूर्तिं ध्यात्वा क्षराणि निवेश्य सदाधारं गुदस्थानं वम् शम् षम् सम् धरातलम् षट् छतं च जपो विष्णुः किङ्किणीनाद उच्यते। विष्णुः श्यामो गरुत्मध्वज इतरशनाकुण्डलोष्ठीषको व्या- च्चक्राब्जाभीतिकट्याश्रितकरसहितः श्रावणो_कारबीजः। श्रीवत्सीपीतवासाः कटकमुकुट केयूरहारप्रलम्बी- तारोढः पञ्चशब्दध्वनिरवनि ‘रमेशो वतात्कौस्तुखी नः॥ भ्रूमध्यस्थिताज्ञामणपे हादि क्षान्तम् आम् म् ओम् - ओम् ह्रीमांसः– हम् नमः, क्षम नमः, ॐ हंसहंसाय विद्महे परमहंसाय धीमहि तन्नोहंसः प्रचोदयात्। द्व्यक्षरात्मकेद्विदलपद्मे द्वावक्षरौ निवेश्य आदिमूर्तिं ध्यात्वा आज्ञाचक्रं भ्रुवोर्मध्यमादिमूर्तिस्सहस्रशः। हम् क्षम् पयोधिनादं च तपोलोकं तथा भवेत् ॥ 1। रमेट् कौस्तुभी चोपवीती

60

शेषोत्सर्गे निषण्णि मृदुचरणवरं दक्षिणं सम्प्रसार्य स्थाने वामं निकुञ्च्यप्रसृतकरवरं जानुशीर्षे च वामम्। दक्षेसन्न्यस्यशेषे ह्युपरि ध्रुतफणैः पञ्चभिश्चादिमूर्ति श्शङ्खं चक्रं च सर्वाभरणमथ दधच्छन्नकोविद्रुमाभः॥ मूर्ध्नि परमहंसमण्डपे सहस्राक्षरात्मके सहस्रदल पद्मे सहस्राक्षरात्मकमोङ्कारं निवेश्य श्रीमन्तं नारायणं ध्यायेत्। सहस्रारं ललाटं च प्रणवं च सहस्रशः। ओम् नादं सत्यलोकं च परमात्मा भवेदिह॥ चित्कम्बुं नौमि तेजश्शरमरिमयसंसारमाम्नायपक्ष - स्फूर्जद्भू तात्म तार्क्ष्यङ्कुपवनधनुषं प्राणिशक्त्यात्मशक्तिम् । विद्याविद्यात्म तूणद्वयमवधिगिरि प्रायभेटं यमा सिं वाय्वश्वं प्रेमपाशंहृदयमय रथं दण्डनीत्याख्ययष्टिम्॥ प्रणवन्यासः प्रणवस्य ऋषिर्र्बह्मा, देवीगायत्री छन्दः, परमात्मादेवता, अकारो बीजं, उकारश्शक्तिः, मकारः कीलकम्, उदात्तस्स्वरः, प्रणवाक्षरन्यासे विनियोगः। अकारस्य अग्निः, ऋषिः, गायत्री छन्दः, ब्रह्मादेवता, पीतवर्णः, जाग्रदावस्था, भूः स्थानम्, उदात्तस्स्वरः, ऋग्वेदः, गार्हपत्यो2 ग्निः, रजो गुणः, विश्वात्मा। भूस्तत्वम्, सृष्ट्यर्थक्रियाया उत्पत्यर्थे विनियोगः। “ओम् अकाराय नमः”। उकारस्य वायुः ऋषिः, त्रिष्टुप्छन्दः, विष्णुर्देवता, विद्युद्वर्णः, स्वप्नावस्था, भुवः स्थानम्, अनुदात्तस्स्वरः, यजुर्वेदः, दक्षिणाग्निः सत्त्वगुणः, तैजसात्मा, भुव स्तत्वम् स्थित्यर्थक्रियाया उत्कर्हार्डे विनियोगः। “ओम् उकाराय नमः। मकारस्य सूर्यः ऋषिः, जगती छन्दः, ईश्वरो देवता, कृष्णवर्णः,

तृतीयः खण्डः 61 सुषुप्त्यवस्था, सुवः स्धानम्, स्वरितस्स्वरः, सामवेदः, आहवनीयो ग्निः, तमो गुणः, प्रज्ञानात्मा, सुवस्तत्त्वम्, संहारक्रियायै लयार्धे विनियोगः। “ओम् मकाराय नमः”। अर्धमात्रायाः वरुणः ऋषिः, विराट् छन्दः, पुरुषोदेवता, सर्ववर्णः तुर्यावस्था, भूर्भुवस्सुवःस्थानम्, उदात्तानुदात्तस्वरितस्वरः, सर्वदैवतः, संवर्तको ग्निः, सर्वगुणः, सर्वात्मकः, भूर्भुवस्सुवस्तत्त्वम्, सृष्टिस्थितिसंहार क्रियार्दे विनियोगः। ओम् अर्थमात्रायै नमः, नादस्य अन्तर्यामि ऋषिः, पङ्क्तिश्छन्दः, परमहंसोदेवता, प्रणवन्यासे विनियोगः। ओम् अम् ब्रह्मात्मने अङ्गुष्ठाभ्यां नमः। ओम् उम् विष्ण्वात्मने तर्जनीभ्यां नमः। ओम् मम् ईश्वरात्मने मध्यमाभ्यां नमः। ओम् अम् ब्रह्मात्मने अनामिकाभ्यां नमः। ओम् उम् विष्ण्वात्मने कनिष्ठिकाभ्यां नमः ओम् मम् ईश्वरात्मने करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः एवं हृदयादिन्यासः ओम् अम् ब्रहात्मने हृदयाय नमः। ओम् उम् विष्ण्वात्मने शिरसे स्वाहा! ओम्मम् ईश्वरात्मने शिखायैवषट् । ओम् अम् ब्रह्मात्मने कवचाय हुम्। ओम् उम् विष्ण्वात्मने नेत्रयाय वौषट् । ओम् मम् ईश्वरात्मने अस्त्राय फट् । भूर्भुवस्सुवरोमिति दिग्बन्धः।

62 ध्यानम्।

ॐ विष्णुम्भास्वत्किरीटाङ्गदवलयगलाकल्पहारोदराम्म्रि- श्रोणीभूतं सुवक्षो मणिमकुट महाकुण्डलैर्मण्डि ताङ्गम् हस्तोद्यच्छङ्खचक्राम्बुजगदममलं पीतकौशेयवासं विद्योतद्भासमुद्ध्यद्दिनकरसदृशं पद्मसंस्थं नमामि। बहिर्मातृकान्यासः “ओम् ओम् नमः”। अस्यश्री बहिर्मातृका सरस्वती महामस्त्रस्य, ब्रह्माऋषिः, गायत्रीच्छन्दः, बहिर्मातृका सरस्वती देवता, हलोबीजानि, स्वराश्शक्तयः, बिन्दवःकीलकानि, मम सकलमन्तस्फूर्त्यर्धे बहिर्मातृका सरस्वतीप्रसादसिद्धि द्वारा भगवदाराधनाधिकार सिद्ध्यर्थे न्यासे जपे विनियोगः। ओम् अम् कम् खम् गम् घम् जम् आम् विष्णवे अङ्गुष्ठाभ्यान्नमः ओम् इम् चम् छम् जम् झम् इस्लाम् ईम् पुरुषाय तर्जनीभ्यान्नमः। ओम् उम् टम् ठम् डम् ढम् णम् ऊम् सत्याय मध्यमाभ्यान्नमः। ओम् एम् तम् थम् दम् धम् नम् ऐम् अच्युताय अनामिकाभ्यान्नमः ओम् ओम् पम् फम् बम् भम् मम् औम् अनिरुद्धाय कनिष्ठिकाभ्यान्नमः। ओम् अम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् लम् क्षम् अः नारायणाय करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः। एवं हृदयादिन्यासः। ध्यानम् पञ्चाशद्वर्णभेदैः विहितवदनदोः पादयुक्कुक्षि वक्षो । देहां भास्वत्कपड्डां कलितशशिकला मिन्दुकुन्दावदातां। अक्षसक्कुम्भ चिह्नामभयवरकरां त्र्यक्षिणीं पद्मसंस्धम् । अब्जां कल्हारगुच्चां स्तनजघनभरां भारतीं तां नमामि ॥

‘मूर्ड्नि अम् नमः, तृतीयः खण्डः ललाटे आम् नमः, दक्षिणवामनेत्रयोः इम् नमः ईम् नमः, कर्णयोः उम् नमः ऊम् नमः, नासिकापुटयोः ऋम् नमः ऋम् नमः, गण्णयोः म् नमः म् नमः 63 ओष्ठयोः एम् नमः, ऐम् नमः, दन्तपज्त्योः ओम् नमः, औम् नमः, जिह्वायाम् अम् नमः, कणे अः नमः, दक्षिणभुजमूलकूर्पर मणिबन्दाङुलि मूलनखा ग्रेषु क्रमात् कम् नमः, खम्नमः, गम् नमः, घम् नमः, जम् नमः, न्यसेत्, वामभुजमूल कूर्परमणि बद्धाङ्गलिमूलनखाग्रेषु क्रमात् चम् नमः, छम् नमः, जम् नमः, झम् नमः, इुम्नमः न्यसेत्, दक्षिणोरुजानुगुल्प पादाङ्गुलि मूलनखाग्रेषु टम् नमः, ठम् नमः, डम् नमः, ढम् नमः, णम नमः न्यसेत्, वामोरुजानुगुल्पपादाङुलि मूलनखाग्रेषु तम् नमः, थम् नमः, दम् नमः धम् नमः नम् नमः न्यसेत् । नाभ्यपानमेड्रपृष्ठहृदयेषु पम् नमः, फम् नमः, बम् नमः, भम् नमः, मम् नमः न्यसेत्। दक्षिण हस्ताङ्गुष्ठतर्जनी मध्यमानामिकाकनिष्ठाङ्गुलिषु यम् नमः, रम् नमः, लम् नमः, वम् नमः, शम् नमः, न्यसेत्। वामहस्ताङ्गुष्ठतर्जनीमध्यमानामिकाकनिष्ठाङ्गु शिषु षम् नमः, सम् नमः, हम् नमः, लम् नमः, क्षम् नमः, न्यसेत्। 1। अत्र नवनीतसंवादः। केशास्ते च मुखाक्षोश्च श्रोत्रेघ्राणकपोलयोः। ओष्ठदन्तयोर्मूर्ड्नि न्यसेदापादसन्धिषु ॥ पार्श्वयोरपरे नाभौ जठरे हृदिदोष्टि च। कण्ठे कुक्षौच हृदये पाणिपादद्वयोरधः॥ जठराननयोः क्षानमकाराद्यक्षरान् न्यसेत् सबिन्दुकान् सप्रणवान् विन्यसेत्तदनु क्रमात्॥ एवं न्यासविशेषो वै मातृकान्यास उच्यते॥ इति।

64 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे अचोस्तन्यासः पादयोः अम् नमः गुल्पयोः आम् नमः जान्वोः इम् नमः ऊर्वोः ईम् नमः गुदाधारे उम् नमः नाभिमूले ऊम् नमः हृदये ऋम् नमः कणे ऋम् नमः श्रवणयोः म् नमः ओष्ठयोः एम् नमः॥ नासिकाग्रे ओम् नमः ललाटे अः नमः। बाह्वोः म् नमः । नेत्रयोः औम् नमः मूर्ध्नि ओम् नमः जिह्वायाम् ऐम् नमः भ्रूमध्ये अम् नमः तं मन्रो राजेनवेष्टयेत् “ओम्”। सर्वाङ्गन्यासः मूर्ध्नि ओम् केशवाय नमः ललाटे ओम् नारायणाय नमः भ्रूमध्ये ओम् माधवाय नमः नेत्रयोः ओम् गोविन्दाय नमः कर्णयोः ओम् श्रीविष्णवे नमः नासिकापुटयोः ओम् मधुसूदनाय नमः वक्रे ओम् त्रिविक्रमाय नमः। हृदये ओम् श्रीधराय नमः। कणे ओम् वामनाय नमः। नाभौओम्हृषीकेशाय नमः पृष्टे ओम्रामोदराय नमः । गुह्ये ओम् पद्मनाभाय नमः बाहुमूलयोः ओम् सङ्कर्षणाय नमः तत्कूर्परयोः ओम् वासुदेवाय नमः तन्मणिबन्दे ओम् प्रद्युम्नाय नमः। तदङ्गुल्यग्रेषु ओम् पुरुषोत्तमाय नमः। ऊरुमूलयोः ओम् अधोक्षजायनमः जज्झयोः ओम् नारसिंहाय नमः गुल्फयोः ओम् अच्युताय नमः। पादाङ्गुलिमूलेषु पादाब्धुलि मूलेषु ओम् जनार्दनाय नमः पादाल्गुल्यग्रेषु ओम् उपेन्दाय नमः। पार्श्वयोरुभयोः ॐ हरयेनमः (साक्षान्नारायणोभवेत्)

अक्षरन्यासः तृतीयः खण्डः 65 ‘अस्य अचोन्तन्यासाक्षरन्यासमहामस्त्रस्य, ब्रह्माऋषिः, गायत्री छन्दः, प्रणवस्वरूपी भगवान् श्रीमन्नारायणो देवता, आम् बीजम्, ईमश्शक्तिः, ऊम् कीलकम्, अचोस्तन्यास महामस्त्रन्यासे (जपे विनियोगः। ध्यानम्। ‘प्रणवो धनुः शरो ह्यात्मा ब्रह्म तल्लक्ष्यमुच्यते। अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्तन्मयो भवेत्॥’ श्रीम् ह्रीम् अम् ऐम् क्लीम् सौः अम् उम् मम् नवाक्षरमिदं मस्त्रं राजमिति स्मृतम्। अचोस्तन्यासो मस्त्रराजेन सह न्यस्तव्यः इति। अष्टाक्षरन्यासः अस्य श्रीमदष्टाक्षरन्यासमहामस्त्रस्य, बदरिकाश्रमवासी श्रीमन्नारायण ऋषिः, देवी गायत्री छन्दः, परमात्मा श्रीमन्नारायणो देवता, अम्बीजम्, उम् शक्तिः, मम् कीलकम्, ह्रीम् अस्त्रम्, शुक्लवर्णः, उदात्तस्स्वरः, श्रीवैकुण्ठभुवनं क्षेत्रम्, श्रीमन्नारायणप्रीत्यर्थे भगवदाराधनाधिकार -सिद्ध्यर्थमात्मशुद्ध्यर्ध्ये श्रीमदष्टाक्षरमहामस्त्रन्यासे (जपे) विनियोगः। ओम् ओम् अङ्गुष्ठाभ्यान्नमः, ओम् नमः तर्जनीभ्यां नमः, ओम् नारायणाय मध्यमाभ्यान्नमः, ओम्म् अनामिकाभ्यां नमः, ॐ नमः कनिष्ठिकाभ्यां नमः, ओम्नारायणाय करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः ओम् ओम् ओम् पीतवर्णाय ज्ञानायहृदयाय नमः। ओम् नम् ओम् इन्दुनिभाय ऐश्वर्याय शिरसे स्वाहा! ओम् मोम् ओम् रुक्मवर्णाय शक्यै शिखायै वषट् । 1। अत्र प्रकारान्तरेणर्यादि न्यासः। अस्याचोन्तन्यासहामन्तस्य, परमपुरुष ऋषिः, विराट् छन्दः, श्रीमान् नारायणोदेवता, अम् बीजम्, उम् शक्तिः, मं कीलकं, भगवत्सान्निध्यार्थे न्यासे विनियोगः। ध्यानं

‘वन्देदेवं जगद्बीजं भक्तरक्षक मव्ययं। अणिमाद्यष्टशक्तिभिरावृतं च हरिम्भजे॥’ इति।

66

ओम् नाम् ओम् श्यामवर्णाय कवचायहुम्। ओम् राम् ओम् तरुणादित्यनिभायतेजसे नेत्रत्रयायवौषट्। ओम् याम् ओम् तप्तकाञ्चननिभाय वीर्यायास्त्राय फट्। ओम् णाम् ओम् ओम् याम् ओम् सुदर्शनाय अस्त्रायफट्। भूर्भुवस्सुवरोमिति दिग्बन्धः ध्यानम्। अनन्तस्य च सम्प्रोक्ताःसहस्रफणमण्डलैः सहस्रमकुटैरूर्वेसम्यगाच्छाद्य छत्रवत्॥ त्रिवृते सर्पदेहोर्वे समासीनं हरिं परम् । वामं पादं समाकुञ्च्य दक्षिणं सप्रसार्यच॥ सर्पदेहोर्ध्वतः पाणिं दक्षिणं न्यस्यविस्तृतम्। वामं कुञ्चितजानूर्वे न्यस्य सम्यक्रसारितम्॥ शङ्खचक्रधरं देवं श्री भूमिसहितं प्रभुम्। वैकुण्ठाधिपतिं देवमादिमूर्तिं भजाम्यहम् ॥ ‘अर्काश्वाभं किरीटान्वितमकरलसत्कुण्डलं दी प्तिराज- त्केयूरं कौस्तुभाभाशबलरुचिहरं स्वर्णपिताम्बरं च नानारत्नां शुभिन्नाभरणशतयुतं श्रीकराशिष्टपार्श्वम् वन्देदोष्वब्जचक्राम्बुरुहदरगदं विश्ववन्द्यं मुकुन्दम् ॥ शिखामध्ये तथाक्रोश्च आस्ये च हृदि चोदरे। गुह्येजान्वोश्चपादे च स्थानमष्टाक्षरस्य तु॥ इत्वक्षरन्यासस्थानानि। ओम् ओम् नमः शिरसि। ओम् मोम् नमः आस्ये। ओम् नम् नमः नेत्रयो। ओम् नाम् नमः हृदये। 1। शेषोत्सर्गे निषण्णं श्रितविपदपहं दक्षिणंसम्प्रसार्या- कुञ्च्यश्रीवामपादं प्रसृतवरकरं जानुशीर्षे निधाय सव्यान्यं न्यस्य शेषे ह्युपरि धृतफणछत्रकश्शङ्खचक्रे बिभ्रद्देव्यादिभूषावरभृदवतु मामर भास्वादिदेवः।

ओम्राम् नमः उदरे! ओम् णाममः जान्वोः मानसिकार्चनम्- तृतीयः खण्डः ओम् याम् नमः गुह्ये! ओम् याम् नमः पादयोःख 67 1 प्राणायामैर्विकसितहृदयकमलान्तराकाशे वैश्वानरशिखामध्ये परञ्ज्योतिर्ज्वालारूपवत्स्वयमेव पुरुषः कृष्णपिङ्गल ऊर्थ्वरेता विरूपाक्षो विश्वरूपः परमानन्दविग्रहो भवेत्तं परमया भक्त्यापश्येत्तस्यासनं पाद्यमाचामं धूपो दीपोघ्यं हविः पानीयमित्युपचारान् मनसा भावयेदेषा मानसी पूजा सर्वपापप्रणाशिनी भवति। ‘भगवन् पुण्डरीकाक्ष हृद्यागन्तुमया कृतम्। आत्मसात्कुरु देवेश बाह्ये त्वां सम्यगर्भये॥’ इति सम्प्रार्थ्य “यथादेहे तथाबेरे न्यासकर्म समाचरेत्, शोषणदाहनप्लावन पिण्डीकरण सुषिर सावयवीकरण प्राणप्रतिष्टाश्च वर्जयेत्।” हृदयं स्पृशन्नात्मसूक्तं जप्त्वा 1। धर्मकन्द समुद्भूतं ज्ञाननालसुशोभितम् । ऐश्वर्याष्टदलोपेतं परं वैराग्यकर्णिकम्॥ अधोमुखं तु हृत्पद्मं प्रणवेनोर्ध्वमुन्नयेत्। हृत्पुण्डरीकमुकुलमुद्धृत्य प्रणवेन तु गायत्र्या विकचं कृत्वा तत्रेन्द्रादि दिगीश्वरान्॥ दलेष्वष्टसु संस्कृत्य द्वात्रिंशते सरेषु च शेषान् देवान्त्समभ्यर्च्य कर्णिकां प्रकृतिं स्मरेत्॥ रश्मिमालावृतं ध्यात्वा तन्मध्ये रविमण्डलम्। तन्मध्ये शशिबिम्बं च स्रवतीयूषशीतलम् ॥ तस्य मध्यगतं ध्यायेत्रिकोणं वह्निमण्डलम्। दुर्निरीक्ष्यं सुरैस्सर्वैर्ज्वालामालापरीवृतम्॥ ‘उदुत्यं चित्र’ मित्युक्त्वा कल्पयेद्भास्करस्य च ‘सोमग्ंराजान’ मित्युक्त्वा ‘सोमो धेनु’ मिति ब्रुवन् ॥ ‘अग्निं दू’ तेति मन्त्रेण कल्पयेन्मण्डलत्रयम् ।

68

हरिः ॐ आत्मात्मा परमान्तरात्मा मह्यन्तरात्मा यश्चातिरात्मा सत नो न्तरात्मा व्यावेष्टि विश्वं सकलं बिभर्ति योव्यक्त पुण्यस्सतुनः प्रधानः प्राणः प्रणीतिस्स उदान आदिर्वरदो वराहो व्यानश्च मे स्या तपसां च मूर्तिः कपिलो मुनीन्रो यश्चापानो हयशीर्षि नः॥ यत्सर्वमश्चात्यजरस्समग्रग्ं श्रियमूर्जयुक्तां सतुमे समानः बलमासुरं यत्सततं निहन्ता ब्रह्माबुद्धिरे गोपईश्वरः॥ सविताच वीर्यमिन्दुश्च धातुरसभूत भूताभूतास्सभूताः। द्यौर्मेस्तु मूर्धोदरन्नभोवा भूमिर्यथा ज्ञि र्ववृधेहमीशः। अर्थीनिमेस्युरथपर्वताख्या भुजगाश्चकेशा दिवि ये चरन्तः। द्वौनेत्ररूपौ विधुपृशिमुख्या रुधिरं च सारं सकलं च तोयम्॥ स्नायवो मे आसन्नाद्यौर् भृगुर्मे हृदयमस्तु! सर्वे अन्ये मुनयो ङ्गभूता वेदा मे आस्यं जिह्वा मे सरस्वती ॥ । दन्ता मरुत उपजिह्वाउपश्रुतिः वृषणामित्रावरुणावुपस्थः प्रजापतिरास्त्रमे वेदा श्रुतिस्मृती मेधाधारणे प्रभामध्यगतं पीठं चतुरश्रं हिरण्मयम् ॥ नानामणिगणज्वालादु प्रेक्षं शुभमुज्ज्वलम् । तन्मध्ये च प्रभां ध्यायेन्निर्दूमां निष्कलां शुभाम् ॥ नीवारशूकवत्तन्वीं पीता भास्वत्यनूपमाम्। तस्याश्शिखाया मध्ये परमात्मा व्यवस्थितः॥ सुवर्णवर्णं रक्तास्यं रक्तनेत्रं सुभोद्वहम् । शुकपिञ्छाम्बरधरं विष्णुं प्रणवरूपिणम् ॥ किरीटहारकेयूर प्रलम्बब्रह्मसूत्रिणम्। श्री वत्साङ्कं चतुर्भाहुं शङ्खचक्रधरम्परम्॥ वरदं कटिकं वापि वामं कट्यवलम्बितम् । दधत्कौमोदकीं पद्मं ध्यात्वादेवं जनार्दनम्॥ आसनाद्युपचा राणि मनसा तस्य भावयेत्। एषातु मानसी पूजा सर्वपापप्रणाशिनी॥ ‘भगवन् पुण्डरीकाक्ष प्रीत्यायत्तु मया कृतम्। आत्मसात्कुरु देवेश बाह्ये त्वां सम्यगर्चये॥’ तृतीयः खण्डः 69 स्वेदं मे वर्षं मूत्रकोशग्ं समुद्रं पुरीषं काञ्चनम्॥ सावित्री गायत्रीमर्यादा वेदि हृत्पुण्णरिके विमले प्रविष्टस्सकलस्सलक्ष्मी स्सविभूतिकार्गो यत्सर्वं पुण्यं मय्यधिष्ठानमस्तु। सर्वेषां देवानामात्मकस्सर्वेषां मुनीनामात्मक स्तपोमूर्तिरिह पुण्यमूर्तिरासन्न्॥ इति भूतशुद्धिं कृत्वा, सङ्कल्प्य, विखनसमभ्यर्च्य, ‘श्रीगोविन्द गोविन्द गोविन्द शुभे शोभनेमुहूर्ते ।।।। श्रीवैखानसभगवच्छास्त्र दिव्यकश्यपप्रोक्तं विधिमवलम्ब्य प्रातः कालार्चनं करिष्ये श्रीलक्ष्मीवल्ल भारम्भां विखनोमुनिमध्यमाम्। अस्मदाचार्यपर्यन्तां वन्डे गुरुपरम्पराम् ॥ ओमै वैखानसाया2 च्युतसन्ग् श्रयाय। तपो2 गनिष्ठाय (च) ब्रह्मदर्शिने नमः ॥ हेमाच्छादं स्फटिकसदृशं विद्युडूत्पत्तिभाजं दिव्यानाथं कुशपरिलसत्केतनं दण्डपाणिम् । वेदारावं रुरुमयमहावाहनं दोश्चतुष्कं विम् बीजन्तं विखनसमहं प्राप्तवन्तं भजामि॥ कूर्मासने समासीनं कुण्डलाद्यैर्विभूषितम् । श्रावणे श्रवणयं विष्णुपूजाविशारदम्॥ कमण्डल्वक्षमालाभिर्दण्डेन सुविराजितम् । ध्रुवस्य दक्षिणे भागे विखनोमुनिमाश्रये॥ ओम् विखनसे नमः ओम् सिद्धिदाय नमः। ओम् तपोयुक्ताय नमः ओम् सर्वदर्शिने नमःः पश्चात्सुवर्णवर्णमिति यथाबेरं तथा ध्यात्वा 1। पुटे सङ्कल्पप्रकारो द्रष्टव्यः

70

ॐ सुवर्णवर्णं रक्तास्यं रक्तनेत्रं सुभोद्वहं शुखपिञ्छम्बरधरं विष्णुं प्रणवात्मकं (अव्ययं) किरीट केयूरहारप्रलम्बयज्ञोपवीतिनं श्रीवत्साङ्कं चतुर्भुजं शब्धचक्रधरं परमात्मानं परात्परं देवं देव्यादि सपरिषत्कं ध्यायामि। सुवर्भुवर्भूरिति कौतुकस्य मूर्धनाभिपादेषु क्रमेण सन्न्यस्य 1 सुवर्भुवर्भूरित्यस्य मन्तस्य, कुत्सभृग्वत्रयोऋषयः, अनुष्टुप् त्रिष्टुप् जगत्यश्छन्दांसि, अग्न्यनि सूर्यादेवताः, गान्दारऋषभषड्जस्वराः, सामयजुरुक् वेदा अधिपाः, सितहेमश्यामनिभाः, षणपुंस्त्रीरूपाणि, सकिरीटजटामुकुटाः, रक्तश्यामश्वेताम्बराः, प्रसन्नसितसौम्यलोचना इति ध्यात्वा सुवः, भुवः, भूः। 1। (व्याहृतिन्यासः) मूर्ड्निनाभ्च पादान मुत्पत्ति न्यासउच्यते । पादेनाभौच मूर्ध्श्यन्तं संहृति न्यासउच्यते पादेमूर्धनि नाभ्यन्तं स्थिति न्यासो भिधीयते स्थानके न्यास उत्पत्ति रासीने तु स्थितिर्भवेत् शयने संहृतिर्न्यासो विपरीतेतुनिष्फलः ॥ सुवरिति तृतीयाव्याहृतिः आग्नेयी गान्धरस्वरा साममयी षण्णरूपा खड्गधरा सकिरीटा सितनिभा रक्तवसना प्रसन्नलोचना तस्याः कुत्सः ऋषिः अनुष्टुप् छन्दः अग्निर्देवता बिम्बस्य मूर्ड्नि न्यासे विनियोगः। इति ध्यात्वा बिम्बस्य मूर्ड्नि सुवरिति विन्यस्य “सुवः” भुवरिति द्वितीया व्याहृतिर्वायवी ऋषभस्वरा यजुर्मयी पुंरूपा चर्मधरा सजटा हेमनिभा श्यामवसना सितलोचना तस्याः भृगु ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः वायुर्देवता बिम्बस्य नाभौ न्यासे विनियोगः। इति ध्यात्वा बिम्बस्य नाभौ भुवरिति विन्यस्य “भुवः” भूरित्याद्या वाहृतिः सौरी षड्जस्वरा ऋज्मयी स्त्रीरूपा दण्डधरा समुकुटा श्यामनिभा शुक्लवसना सौम्यलोचना तस्याः अत्रिऋषिः जगतीछन्दः सूर्योदेवताबिम्बस्य पादयोः न्यासे विनियोगः। इति ध्यात्वा बिम्बस्य पादयोः भूरिति विन्यस्य “भूः”

2 तृतीयः खण्डः 71 1 यकारं पादयोरन्तरे पीठे, अकारं हृदये, बीजाक्षरं सन्नस्य तं प्रणवेन वेष्टयित्वा “यम्” “अम्” “ओम्” श्रीभूम्योरप्यक्षरन्यासं कुर्यात्। “85” “5” पङरस्थश्शुक इव नृत्तशयनक्रीडाविहारवाहनस्थ देव मत्पूजां 1 पादपीठे यकारन्यासमहामन्तस्य अन्तर्यामि भगवा ऋषिः दैवी गायत्री छन्दः वायुर्देवता देवस्यपादपीठन्यासे विनियोगः। यकारं पुंरूपं कनकाभं सिताम्बरधरं द्विभुजं पुष्पदणधरमेतद्गुणसंयुक्तं ध्याय९ बिम्बस्य पादयोरन्तरे पीठे न्यस्य “यम्” हृदये अकारन्यासमहामन्तस्य ब्रह्मा ऋषिः देवीगायत्री छन्दः परमपुरुषोदेवता देवस्य हृदयन्यासे विनियोगः। अकारं पुंरूपं कदम्बकुसुमप्रभं पीताम्बरथरं वैभवीशक्ति स्वरूपं चतुर्भुजमभयकट्यवलम्बितहस्तं परात्परं शब्धचक्रधरमेवं ध्याय बिम्बस्य हृदयेन्यस्य “अम्” प्रणवस्यगोत्रमाथर्वणं परम्ब्रह्म ऋषिः देवी गायत्री छन्दः परमात्मा देवता यकाराकारयोः वेष्टने विनियोगः। ( प्रणवस्य ऋषिः प्रजापतिः छन्दो गायत्रं ब्रह्मा देवतेति मरीचिः।) प्रणवः त्र्यक्षरः अकार उकारो मकार इति ते यथाक्रमेण ऋग्यजुस्साममयाः सत्त्वरजस्तमोगुणाः श्वेतपीतरक्तनिभाः भूर्भुवस्स्वःस्थिताः विष्णुब्रह्मेशानाधिदैवत्या इति ध्यायण पूर्वोक्तपादपीठस्थं यकारं हृदयस्थमकारं च तेन पृथकृथक्णवेनवेष्टयित्वा। “ओम्”-“ओम्” 2। श्रियो यकारं पादयोरन्तरे पीठेन्यस्य “यम्” हृदये रुक्मवर्णस्य श्रीम्बीजस्य मङ्कणऋषिः, गायत्री छन्दः, श्रीर्देवता, बिम्बन्य हृदये न्यासे विनियोगः। इति ध्यात्वा श्रीम् बीजं श्रीदेव्याः हृदये न्यस्य प्रणवेनवेष्ट यित्वा (श्रियेजात इति षडङ्गन्यासः। ) “श्रीम्” “ओम्” “ओम्” भूम्या यकारं पादयोरन्तरे पीठेन्यस्य “यम्” हृदयेशुक्लवर्णस्य लम् बीजस्य विश्वामित्रः ऋषिः अनुष्टुप्छन्दः भूमिर्देवता बिम्बस्य हृदये न्यासे विनियोगः। इति ध्यात्वा लम् बीजं भूमिदेव्याः हृदये न्यस्य प्रणवेन वेष्टयित्वा (भूमिर्भूम्नेति षडङ्गन्यासः) “लम्” “ओम्” “ओम्”

72 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे गृहाणसुखमास्स्वेति प्रणम्य ‘गायत्र्याध्रुवस्थानं प्रोक्ष्य ओम् (भूर्भुवस्सुवः तत्सवितुर्वरेणीयं भर्गो देवस्यधीमहि। धियोयोनः प्रचोदयात्॥ संयुक्तमेतदिति ध्रुवकौतुक योस्समृद्धकूर्चं कौतुकाग्रं निक्षिप्य संयुक्तमेतत् क्षरते क्षरस्तु व्यक्ताव्यक्तं भवते विश्वमस्मात्। अनीश आत्मा बद्ध्यते भोक्तृभावात् ज्ञात्वा भगवतो बलेनेति देवं प्रार्थयेदिति विज्ञायते। देवं मुच्यते सर्वपापैः॥ भगवतो बलेन। भगवतो वीर्येण। भगवतस्तेजसा। भगवतः कर्मणा। भगवतानुगृहीतो! भगवतानुध्यातो। भगवत्कर्म करिष्यामि। तद्भगवाननुमन्यताम्॥ इति श्रीवैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे अनुक्रमणिकायां तृतीयः खणः।

1 चतुर्धः खण्डः श्रीरामचन्दाय नमः श्री विखनसमहागुरवे नमः भ ग व द र्चा प्रकरणम् (अनुक्रमणिका) चतुर्धः खण्डः 73 प्रणिधिं शब्दं वा गृहीत्वोत्पूतेन वारिणां पूर्य पुष्पाक्षता निक्षिप्य तन्मध्ये प्रणवत्र्यक्षराणि सुसङ्ख्यदेवं स्मृत्वा समाहितो हस्तद्वयेन प्रणिधिमुद्धृत्य दीपार्टीपमिव ध्रुवबेरात्प्रणिधिजले भक्त्या प्रणवात्मकं विष्णुं पूर्ववत्सकलं ध्यात्वा वाह्य तद्व्याप्तं तोयं प्रणवेनेदंविष्णुरायातु भगवानिति कौतुकस्य मूर्ड्नि विष्णुमावाहया मीति संस्राव्य कूर्चेनावाह्य (प्रागादि) पुरुषादीनावाह्य दक्षिणे श्रियं वामे हरिणीं चावाहयेत्। 1। अस्य देवदेवस्य भगवतो नारायणस्य।।। श्रीस्वामिनः नित्यार्चनायां भगवत्सान्निध्य विशेषशक्तिसम्पादनार्थं ध्रुवात्कौतुकादिषुबिम्बेषु मूर्त्यावाहनं करिष्ये, इति सङ्कल्प्य मूर्धस्थाने ललाटे च चक्षुर्हाणे च कर्णयोः। वक्ते बाहुहृदोर्नाभ्यां काम्याधारे च पादयोः॥ त्रिषोडशकलान्यासे स्थानानि द्वादशस्मृताः॥ इति षड्भागै केन चार्चायां सप्लैकेन महोत्सवे। स्पपनेकभागेन बलौतुदशभागतः। द्वादशैकेन पीठाग्नि विमानार्चक संस्थितिः॥, इति वच्चध्रुवस्य वक्त्रबाहुहृदय -काम्यपादस्थानेभ्यः क्रमाद्विष्टुव्यापिनारायणात्मकभोगदजीवकलां, पुरुषसत्यात्मकक्षमा जीवकलां, सत्यानिरुद्धात्मकोदानजीवकला मच्युत सर्वतेजोमयात्मकोष्णाजीवकला मनिरुद्ध सर्वदुष्टसंहारात्मक हव्यवाहजीवकलां प्रणवशिरस त्र्यक्षरीमन्द्रमन्त्रपल्ल वानुसंहितानुलोमव्याहृत्युपहिताभिधानां चलसञ्ज्ञिकां प्रणिधिजले सुसंस्कृते समाहितआवाह्य तादृशीं प्रणिधिद्दामेकैकां कलां पूर्ववत्प्रणवशिरस्कत्वादि लक्षण विलोमव्याहृत्युपहिताभिधानां कौतुकादि मूर्खस्वावाहयेत्।

74

इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् । समूढमस्यपाग्ं सुरे॥ यथाः वारीश्चतस्रस्सदृशः कवीनां पत्युः प्रत्या वरिताक्षरं च भूयो भूत्यै भुवनस्य पुस्ट्यै स्नायीतयस्सङ्गतं स्नापयामि॥ आभिर्गीर्भिर्यदतोनऊनमाप्यायय हरिवोवर्धमानः। यदा स्तोतृभ्यो महि गोत्रा रुजारि सि भूयिष्ठ भाजो अधते स्याम। ब्रह्म प्रावादिष्म तन्नो माहासीत्॥ आश्रावय आस्तुश्रेषट् यज येयजामहे वौषट् ओम् ह्रीम् ओम् भूर्भुवस्सुवः विष्णुव्यापि नारायणात्मकभोगदजीवकलां ध्रुवस्य वक्त्रस्थानाधाकृष्य प्रणिध्यां जले सन्निधापयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः वारीश्चतस्रः आभिर्गीर्भि- आश्रावय अस्तु श्रेषट् यज ये यजामहे वौषट् ओम् प्रीम् ओम् भूर्भुवस्सुवः पुरुष सत्यात्मकक्षमाजीवकलां ध्रुवस्य बाहुस्थानादाकृष्य प्रणिध्यां जले सन्निधापयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः। वारीश्चतस्रः आभिर्गीर्भिः आश्रावय अस्तु श्राषट् यज ये यजामहे वौषट् ओम् ह्रीम् ओम् भूर्भुवस्सुवः सत्यानिरुद्दात्मकोदानजीवकलां ध्रुवस्य हृदयस्थानादाकृष्य प्रणिध्यां जलेसन्निधापयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः। वारीश्चतस्रःआभिर्गीर्भिः आश्रावय अस्तु श्राषट् यज ये यजामहे वौषट् ओम् प्रीम् ओम् भूर्भुवस्सुवः अच्युत सर्वतेजोमयात्मकोष्णाजीवकलां ध्रुवन्य काम्यस्थानादाकृष्य प्रणिध्यां जलेसन्निधापयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः। वारीश्चतस्रःआभिर्गीर्भिः आश्रावय अस्तु श्रेषट् यज येयजामहे वौषट् ओम् प्रीम् ओम् भूर्भुवस्सुवः अनिरुद्धसर्वसंहारात्मकहव्यवाहजीवकलां ध्रुवस्य पाद स्थानादाकृष्य प्रणिध्यां जले सन्निधापयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः वारीश्चतस्रः* आभिर्गीर्भिः* आश्रावय अस्तु श्रेषट् यज येयजामहे वौषट् ओम् प्रीम् ओम् सुवर्भुवर्भूः जम् ओम् इदं विष्णुर्विचक्रमे।।। सुरे आयातु भगवान्।।। भगवन्तमोम्, विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः परमः पुराणः परो लोकानामजितो जितात्मन् भवते भवाय स्वाहा॥, (ओम् विष्णुमावाहयामि । पुरुषमावाहयामि४।) याम् ओम् विष्णुव्यापिनारायणात्मक भोगदजीवकलां कौतुकस्य विष्णोःमूर्थ्यावाहयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः।

चतुर्धः खण्डः 75 आयातु भगवान् पुरुषस्सगणस्स सैन्यस्स श्री सहायस्सहदेवताभि- रनुमन्यताम्, यस्तु गरुडरथो नित्यमृषिभिश्चानुगामिनं तमजं पुण्डरीकाक्षं भगवन्तमोम्, विष्णु मावाहयामि (ओम्) पुरुषमावाहयामि, (ओम्) सत्यमावाहयामि, (ओम्) अच्युतमावाहयामि, (ओम्) अनिरुद्धमावाहयामि। वारीश्चतस्रः* आभिर्गीर्भि-* आश्रावयः अस्तु श्रेषट् यज ये यजामहे वौषट् ओम् प्रीम् ओम् सुवर्भुवर्भूः डम् ओम् इदं विष्णुर्विचक्रमे* आयातु भगवान्* विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः* (विष्णुमावाहयामि सत्यमावाहयामि४।) णाम् ओम् पुरुषसत्यात्मकक्षमाजीवकलामुत्सवपुरुषमूर्द्यावाहयामि। वषट् स्वाहा स्वधा नमः। वारीश्चतस्रः, आभिर्गीर्भि-* आश्रावय अस्तु शौषट् यज येयजमहे वौषट् ओम् प्रीम् ओम् सुवर्भुवर्भूः थम् ओम् इदं’ विष्णुर्विचक्रमे* आयातु भगवान् * विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः* (विष्णुमावाहयामि अच्युतमावाहयामि ४।) हेम् ओम् सत्यानिरुद्धात्मकोदानजीवकलां स्नपनसत्यमूर्यावाहयामिवषट् स्वाहा स्वधा नमः। वारीश्चतस्रः* आभिर्गीर्भिः, आश्रावय अस्तु शौषट् यज येयजमहे वौषट् ओम् प्रीम् ओम् सुवर्भुवर्भूः यम् ओम् इदं विष्णुर्विचक्रमे* आयातुभगवान् * विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः* (विष्णुमावाहयामि अनिरुद्दमावाहयामिv।) हिम् ओम् अच्युत सर्वतेजोमयात्मकोष्णाजीवकलां बल्यच्युतमूर्थ्न्यावाहयामि वषट्स्वाहा स्वधा नमः। पञ्चमीं कव्यवाहकलां चतुर्था मनसा विभज्य प्रथमां वारीश्चतस्रः* आभिर्गीर्भिः, आश्रावय अस्तु शौषट् यज ये यजामहे वौषट् ओम् प्रीम् ओम् सुवर्भुवर्भूः क्षम् ओम्। इदंविष्णुर्विचक्रमे* आयातु भगवान्* विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः* (विष्णुमावाहयामि) याम् ओम् अनिरुद्धसर्वसंहारात्मकविभक्त हव्यवाहजीवकलां बलिपीठमध्ये अवाहयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः। * द्वितीयां, वारीश्चतस्रः * आभिर्गर्भि-* आश्रावय अस्तुश्रेषट् यज येयजामहे वौषट् ओम् ह्रीम् ओम् सुवर्भुवर्भूः क्षम् ओम् इदं विष्णुर्विचक्रमे* आयातुभगवान् * विष्णु स्सर्वेषामधिपतिः* (विष्णुमावाहयामि) याम् ओम् अनिरुद्धसर्वसंहारात्मक विभक्त हव्यवाहजीवकलां धार्याग्निकुण्डे आवाहयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः। तृतीयां, वारीश्चतस्रः* आभिर्गिरि-* आश्रावय अस्तु शौषट् यज येयजामहे वौषट् ओम् ह्रीम् ओम् सुवर्भुवर्भूः क्षम् ओम् इदं विष्णुर्विचक्रमे ” आयातु भगवान् *

76

• श्रिये जातश्रिय अनिर्याय श्रियं वयो जरितृभ्यो ददाति श्रियं वसाना अमृतत्वमायण भवन्ति सत्या समिधामित * विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः * (विष्णुमावाहयामि) याम् ॐ अनिरुद्धसर्वसंहारात्मक विभक्त हव्यवाहजीवकलां विमाने आवाहयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः। चतुर्थीं, वारीश्चतस्रः* अभिर्गीर्भि-* आश्रावय अस्तु श्राषट् यज ये यजामहे वौपट् ओम् ह्रीम् ओम् सुवर्भुवर्भूः क्षम् ओम् इदं विष्णुर्विचक्रमे* आयातु भगवान् * विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः* (विष्णुमावाहयामि) याम् ओम् ओम् अनिरुद्धसर्वसंहारात्मक विभक्तहव्यवाहजीवकलामर्चके आवाहयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः तथा श्रीभूम्योरावाहने ध्रुवश्रीदेव्याः कौतुक श्री देव्यां श्रिय मुत्सव श्रीदेव्यां धृतिं स्नपनश्री देव्यां पवित्रीं बलि श्रीदेव्यां प्रमोददायिनीं, ध्रुवभूदेव्याः कौतुकभूम्यांहरिणीं उत्सवभूम्यां पौष्टीं स्नपनभूम्यां क्षोणीं बलिभूम्यां महीमावाहयेत् * *अस्मिन् पक्षे चलकलागर्भितानि बिम्बानि बिम्बान्तराण्येव सम्पद्यस्ते। “यथा कर्मण एकस्य कल्पिताः पञ्च वह्नयः। यथा चैकशरीरस्य वायुपञ्चककल्पनम्॥ तथा चैक विमानस्य पञ्चबेराणि कल्पये”दिति॥ भगवद्भृगुवचनरीत्या बेरपञ्चकस्य ध्रुवकौतुकौत्सवस्नापन -बलिबेररूपस्य क्रमाद्विष्णुपुरुषसत्याच्युतानिरुद्धनामकमूर्तिपञ्चकव्यवहारः प्रसिद्धः। तदा ध्रुवस्य विष्णुरिति कौतुकस्यपुरुष इत्यात्सवस्यबेरस्य सत्यइति स्नापनस्याच्युत इति बलेरनिरुद्धइति प्रतिनियतो व्यवहारः। अर्चनाकाले तु पूर्वोक्तनये ध्रुवकलासु क्रमात्कौतुकादिचतुरु विष्णुपुरुषसत्याच्युतकलानामाधानात्कौतुकोविष्णुरौत्सवः पुरुषः स्नापनस्सत्यं बलिरच्युत इति प्रतिनियतव्यवहारस्य सङ्कोचः प्राप्यते। किञ्च ‘आदिमूर्तेश्चतुर्मूर्तित्वात्रमेण विष्णुर्महाविष्णु स्पदाविष्णुर्व्यापिनारायण इति चतुर्मूर्तयो भवन्ति। विष्णोरंशः पुरुषो महाविष्णोरंशस्सत्यः सदाविष्णोरन्तो च्युतो व्यापिनो निरुद्ध इति धर्मादि ब्रह्मगुणैश्चतुर्था भिद्यते, पुरुषः पुरुषात्मकः परमपुरुषो धर्ममय इति, सत्यस्सत्यात्मको ज्ञानस्सर्वतेजोमय, इत्यच्युतोपरिमितऐश्वर्य श्मीपति -रित्यनिरुद्धो महान्वैराग्यस्संहारक इत्यादि भगवन्मरीचिवचनेन तत्रकुण्डलीकृत पुरुषमावाहयामि सत्यमावाहयाम्यच्युतमावाहयाम्यनिरुद्दमावाहयामि । त्युक्तेषु चतुष्षु मूर्तिषु तदुक्त चत्वारि नामानि संयोज्य मूर्नि विष्णुं दिक्षु चत्वारि नामानि चोक्त्वा तत्त्वम्बेषु मूर्त्यावाहनं केचित्कुर्वन्ति। तत्पक्षेसर्वत्रोपचारसमर्पणेपि पञ्चमूर्ति भिरुपचार समर्पणेयुगपदेव सर्वेषां बिम्बानामर्चनं सिद्ध्यतीति ते वदन्ति। तत्र विचारणीयविशेषास्तु स्थलान्तरे विमृश्यने।

चतुर्धः खण्डः 77 आयातु भगवती देवी श्रीस्सुवर्णवर्णा सगणा ससैन्या परमपुरुषसहाया सहदेवताभिरनुमन्यताम्, या पद्मासना पद्महस्ता हंसनिर्याख्यवाहिनी नित्य मृषिभिश्चानुगामिनीं तामजां पुण्णरीकनयनां भगवती ‘मों श्रियमावाहयामि, धृतिमावाहयामि, पवित्रीमावाहयामि, प्रमोददायिनीमावाहयामि। मेदिनी देवी वसुन्दरी स्याद्वसुधा देवी वासवी ब्रह्मवर्चसः। पितृणां श्रोत्रं विष्णुर्मनः॥ आयातु भगवती देवी हरिणी श्यामवर्णा सगणा ससैन्या परमपुरुषसहाया सहदेवताभिरनुमन्यताम्, या “नीलोत्पलासना नीलोत्पल हस्ता महाचातकवाहिनी नित्यमृषिभिश्चानुगामिनीं तामजां नीलोत्पलनेत्रीं भगवती ‘मों हरिणीमावाहयामि। पौष्टीमावाहयामि। ‘क्षोणीमावाहयामि। महीमावाहयामि। ततः परं स्नापनौत्सवबलिबेरेषु त्रिष्वपि पूर्ववद्विष्णोः श्रियो मह्याश्चावाहनं कुर्यात्। अथ मद्रासनं सङ्कल्प्य ‘प्रतद्विष्टुरस्वासन’मिति कुशदर्भपुष्पान्यतमेनासनम्। प्रतद्विष्णुस्तव ते वीर्याय मृगो न भीमः कुचरोगिरिष्ठाः। यस्योरुषु त्रिषुविक्रमणेषु अधिक्षयन्ति भुवनानि विश्वा॥ अस्वासनग्ं शुभं लोके ब्रुसी शुद्धस्तपोमयम्। तपश्चायुस्तथा योगमस्तु ते परमं पदम्॥ विष्णवेनमः आसनं ददामि५। श्रियैनमः आसनं ददामि।४। हरिण्यै नमः आसनं ददामि ४। 1 ईम्। 2। उत्पलासना उत्पलहस्ता 5। विष्णवे नमः आसनं कल्पयामीति वा वदेत् 3। ग्लामिति 4। क्षोणीं।

78

‘विश्वाधिकाना’मिति स्वागतं सम्मुखीकरणम् विश्वाधिकानां जननादिकर्ते धात्रे तपोयज्ञ सुवेदमूर्ते, सुस्वागतं। यत्र तु तत्र यस्मा त्तत्ते पदग्ग सूरिभिस्स्वागतं ते॥ विष्णवेनमः स्वागतं ददामि’ ५। श्रियैनमः स्वागतं ददामि v। हरिण्यैनमः स्वागतं ददामि ४। ‘मनोभिमने’त्यर्चनानुमानयाचनम् मनोभिमन्ता मानवस्सुधर्मा यन्मातरं वचसो मानसेषु। अमोघमोघं प्रतिवेद वेद्यस्स्वकं जनानामनुमन्यतामिदम्॥ विष्णो अर्चनार्थं प्रसीद, पुरुषअर्चनार्थं प्रसीद, सत्य अर्चनार्थं प्रसीद, अच्युत अर्चनार्थं प्रसीद, अनिरुद्ध अर्चनार्थं प्रसीद, श्रीः अर्चनार्थं प्रसीद, धृति अर्चनार्थं प्रसीद, पवित्रि अर्चनार्थं प्रसीद, प्रमोदादायिनि अर्चनार्थं प्रसीद, हरिणि अर्चनार्थं प्रसीद, पौष्टि अर्चनार्थं प्रसीद, क्षोणि अर्चनार्थं प्रसीद, महि अर्चनार्थं प्रसीद। ‘त्रीणि पदा, इन्द्रभिमनेति पादयोर्जलं संस्रावयेत्पाद्यम् त्रीणि पदा विचक्रमे विष्णुर्गोपा अदाभ्यः ततो धर्माणि धारयन्॥ इन्द्रभिमन्ता मनवो वायवश्चापस्समग्रा अभितो यस्य दद्यात् विष्णो इमान् वैष्णवाग्ं स्तर्पयामि प्रसीद देवाधिकतेज सैनम्॥ विष्णवे नमः पाद्यं ददामि ५। श्रियै नमः पाद्यं ददामि v। हरिण्यै नमः पाद्यं ददामि ४। 1। विष्णोः स्वागतं, श्रियः स्वागतं, मह्याः स्वागतमिति वा वदेत्। 2। विष्णो भवानिदमर्चनमनुमन्यताम्, श्रीः भवती इदमर्चनमनुमन्यताम्, हरिणि भवती इदमर्चनमनुमन्यताम्, इति वा वदेत्। 3। त्वम्प्रीति पाद्याभिमस्त्रणमिति पूर्वोक्तनयेनाभिमन्रितं पाद्यं दद्यात्, मन्त्रस्तु 31 पुटे द्रष्टव्यः। चतुर्धः खणः 79 ‘आमावास्य-त्रिर्देव इति देवस्य दक्षिणहस्ते स्पृश्यमर्घ्यम् योगे योगे शन्नोदेवी रित्याचमनीयञ्च दद्यात्। अमावाजस्य प्रसवो जगम्यादा द्यावापृथिवी विश्वशम्भू अमागन्तां पितरा मातरा चामासोमो अमृतत्वाय गम्यात्॥ त्रिर्देवः पृथिवीमेष एताम् विचक्रमे शतर्चसं महित्वा प्रविष्णुरस्तु तवस स्तवीयान् त्वषग्गिंह्यस्य स्थविरस्य नाम॥ विष्णवे नमः अर्घ्यं ददामि ५। श्रियै नमः अर्घ्यं ददामि ४। हरिण्यैनमः अर्घ्यं ददामि v। योगे योगे तवस्तरं वाणे वाणे हवामहे! सखाय इन्दमूतये॥ शन्नो देवीरभिष्टय अपो भवन्तु सीतये, शंयोरभिस्रवन्तु नः॥ विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। श्रियैनमः आचमनीयं ददामि ४। हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामि ४। घृतात्परि-विचक्रम इत्यास्यविवरगतं यधा भावये त्तथा ताम्बूलम् घृतात्परि मण्ड इवाप्सु स्नेहः सर्वाधिकस्सर्वथ त्तेषुशर्वः सचेतनश्चेतयते स्वशक्त्या एको लोकान् गर्भवत्पातु सर्वास्॥ विचक्रमे पृथिवीमेष एताम् क्षेत्रायविष्णुर्मनु षेदशस्यन्! ध्रुवासो अस्य कीरयो जनासः उरुक्षितिग्ं सुजनिमा चकार॥ विष्णवे नमः ताम्बूलं ददामि ५। श्रियै नमः ताम्बूलं ददामि ४। हरिण्यै नमः ताम्बूलं ददामि।४। इति मद्रासनं पञ्चोपचारं विज्ञेयं भवति। 1।आमावाजस्येति पात्रशोधने विनियज्यते प्रायः। अर्घ्याभिमस्त्रणमग्निरिन्देत्युक्तं सम्पाद्य देयम्। मस्त्रस्तु प्राक् पुटे द्रष्टव्यः 2।अर्घ्य दान प्रकारः - दृश्यं स्पृश्यं च नैवेद्यं त्रिधार्घ्यं परिकीर्तितम्। अलङ्कारासने दृश्यं, स्पृश्यं मन्त्रासने तधा! स्नानासने निवेद्यं स्यात्तत्रापि स्पृश्यमेववा! 3। ताम्बूलद्रव्यम्- महापिप्पलिपत्रञ्च क्रमुकस्यफलानिच शुक्तिक्षारेण संयोज्य ताम्बूल मिति सञ्ज्ञतम्॥

80

अथ स्नानासनं सङ्कल्प्य। भूः प्रपद्य इति देवेशं नमस्कृत्य, परंरंह इति पीठादादाय, स्वस्ति सूक्तं जप्त्वा, प्रतद्विष्णुस्तवत इति स्नानपीठे देवं संस्थाप्य। भूः प्रपद्ये भुवः प्रपद्ये सुवः प्रपद्ये भूर्भुवस्सुवः प्रपद्ये विराजमानं तमजं प्रपद्ये तेजोमयं तेजसामप्य गम्यग् ं सर्वात्मानं तमसः पारभूतं भूत्या विश्वं पातीयस्तं प्रपद्ये। विष्णुं प्रपद्ये पुरुषं प्रपद्ये सत्यं प्रपद्ये अच्युतं प्रपद्ये अनिरुद्धं प्रपद्ये परंरंह आस्थान्ये गारुडंरंह आस्थास्ये गारुत्मस्त्रं रंह आस्थास्ये! सर्वं सर्वरंलो वैष्णवमहमास्थास्ये॥ स्वस्तिनो मिमिताम्।।।। I प्रतिद्विष्णुस्तवते वीर्याय मृगोनभीमः कुचरोगिरिष्ठाः। यस्योरुषु त्रिषु विक्रमणेषु अधिक्षियन्ति भुवनानि विश्वा॥ वेदाहमुपानहाविति पादुके पुरस्ताद्विन्यस्य पाद्यमाचमनन्दत्वा वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्, आदित्यवर्णं तमसस्तुपारे। सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरः, नामानि कृत्वां भिवदन्यदास्ते॥ उपानहावध्यवरोहामि विष्णवे नमः पादुके ददामि ५। त्रीणिपदा विचक्रमे विष्णुर्गोपा अदाभ्यः ततो धर्माणि धारयन्॥ विष्णवेनमः पाद्यं ददामि ५। श्रियै नमः पाद्यं ददामि ४। हरिण्यै नमः पाद्यं ददामि ४। शन्नो देवी रभिष्टय आपो भवन्तु पीतये॥ शंयोरभिस्रवन्तु नः॥ विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। श्रियै नमः आचमनीयं ददामि ४। हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामि ४।

चतुर्धः खण्डः 81 अन्नाद्याय, पूतस्तस्येति दन्तधावन मौदुम्बरेण रौप्येण वा कापेन करोति। अन्नाद्याय व्यूहध्वं दीर्घायुरहमन्नादो भूयासम् । पूत स्तस्यपारे।।।I विष्णवे नमः दन्तधावनं करोमि ५। श्रियैनमः दन्तधावनं करोमि ४। हरिण्यैनमः दन्तधावनं करोमि४। इदं ब्रह्मेति ‘जिह्वाशोधनं, पूत स्तस्येति गण्डूषं, यन्मेगर्भ इति मुखप्रक्षालनं, योगे योगे शन्नोदेवीरित्याचमनम्। इदं ब्रह्मपुनीमहे। ब्रह्मा पुनातु। विष्णवेनमः जिह्वाशोधनं करोमि ५। श्रियै नमः जिह्वाशोधनं करोमि ५। हरिण्यैनमः जिह्वाशोधनं करोमि ४। पूतस्तस्य पारे।।।। विष्णवेनमः गण्डूषं भावयामि । श्रियैनमः गण्डूषं भावयामिल। हरिण्यै नमः गण्डूषं भावयामि ४। यन्मे गर्भे वसतः पापमुग्रं यज्जाय मानस्य चकिञ्चदैर्घ्यम् । पापं जातस्य यस्य भुविवर्ततो मे तस्य तत्पावमानीभिरहं पुनामि॥ विष्णवे नमः मुखप्रक्षालनं करोमि । श्रियैनमः मुखप्रक्षालनं करोमिल। हरिण्यैनमः मुख प्रक्षालनं करोमि । योगे योगे। । । । शन्नो देवीः । । । ।I विष्णवेनमः आचमनीयं ददामि ५। श्रियैनमः आचमनीयं ददामि ४। हरिण्यैनमः आचमनीयं ददामि ४। अतोदेवादिना तैलोद्वर्तनं मूर्धादिपाद पर्यन्तं करोति। अतो देवा अवन्तु नः। 1 ६। · · विष्णवे नमः तैलोद्वर्तनं करोमि ५। श्रियैनमः तैलोद्वर्तनं करोमि v। हरिण्यैनमः तैलोद्वर्तनं करोमि v। तिन्त्रिणीरस शिलाचूर्ण खण्डशीक पलालभस्मा मलकादिभिः परिलिखितमित्यङ्ग 1। तेनमेतपतेनमेज्वल तेनमेदीदिहियावद्देवाः ॥

82 शोधनं करोति।

अष्टम्यां च नवम्यां च चतुर्दश्यां च पर्वणि। अभ्यञ्जनं च दन्तानां धावनं वर्जयेत्तथा॥ इति क्रियाथिकारे भृगुः। परिलिखितग्ं रक्षः परिलिखिता अरातयः परिलिखितग्ं सोस्ति यों स्मान् द्वेष्टि यं च वयं द्विष्णुः॥ विष्णवे नमः अङ्गशोधनं करोमि ५। श्रियैनमः अङ्गशोधनं करोमि v। हरिण्यैनमः अङ्गशोधनं करोमि ४। वारीश्चतस्र इति वारिणा संस्नाप्य ’ 1 वारीश्चतस्रः सदृशः कवीनां पत्युः प्रत्यावरिताक्षरञ्च 1।“नमो वरुणः शुद्ध इति क्षीरेणा, ग्नआयाहीति घृतेन, दधिक्राव् इति दध्ना, भूरनिलया इति गन्धतोयेना,ग्निमील इति मधुना,याः फलिनीर्या इति नालिकेरोदकेन, श्रिये जात इति हरिद्रोदकेन, गन्धद्वारामिषेत्वोर्जेत्वेति गन्धतोयेन चान्तरान्तरा वारीश्चतस्र इति शुद्धतोयेन प्रत्येकं संस्नाप्य”। नमो वरुणश्शुद्धश्शुद्धोहमस्मि, शुद्दो ब्रह्म वीरो हरि र्यथा शुद्धः पञ्चभूतास्तथा शुद्धाश्शुद्रोहमस्मि। ब्रह्मा हमस्मिहरिरस्मि ईशईशोस्मि भवम्भवामहे॥ विष्णुं क्षीरेण स्नापयामि श्रियं क्षीरेण स्नापयामि ४। हरिणीं क्षीरेण स्नापयामि ४। वारीश्चतस्रः १। ४। ४। अग्न आयाहिवीतये गृणानो हव्यदातये। निहोतासथि बर्हिषि । विष्णुङ्घुृतेन स्नापयामि श्रियं 2। घृतेन स्नापयामि ४। हरिणीं घृतेन स्नापयामि।। वारीश्चतस्रः। १। ४। ४। दधिक्राव्लो अकारिषम्, जिष्णोरश्वस्य वाजिनः। सुरभिनो मुखाकरत्, प्रण आयूग् ंषि तारिषत् विष्णुं दध्ना स्नापयामि । श्रियं दध्ना स्नापयामि v। हरिणीन्दध्ना स्नापयामि ४। वारीश्चतस्रः A। v। V। भूरनिलय भूतया (भूतया) परिषिञ्चामि। भुवस्सुषु म्नया प्राणवत्या च परिषिञ्चामि॥ स्वरमृतवत्या जोतिष्मत्या च परिषिञ्चामि।

चतुर्धः खण्डः 83 भूयो भूत्यै भुवनस्य पुष्ट्य स्नायीत यस्सङ्गतंस्नापयामि॥ विष्णुं वारिणा स्नापयामि । श्रियं वारिणा स्नापयामि v। हरिणीं वारिणा स्नापयामि v। ताग्ं सवितुर्वरेण्यस्य चित्रामाहं वृणे सुमतिं विश्वजन्याम् । यामस्य कण्वो अदुहत्प्रपीनाग्ं सहस्रधारां पयसा महीं गाम्॥ विष्णुङ्गन्दतोयेन स्नापयामि ५। श्रियं गन्दतोयेन स्नापयामि गन्दतोयेन स्नापयामि । वारीश्चतस्रः R। v। v। अग्निमीले पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम् । होतारं रत्नधातमम् ॥ हरिणीं विष्णुं मधुना स्नापयामि ५। श्रियं मधुना स्नापयामि ४। हरिणीं मधुना स्नापयामि ४। वारीश्चतस्रः ५। ४। ४। याः फलिनीर्या अफला अपुष्पायाश्च पुष्पिणीः। बृहस्पति प्रसूतास्तानो मुख्चुन्वग्ं हसः॥ विष्णुं नालिकेरोदकेन स्नापयामि ५। श्रियं नालिकेरोदकेन स्नापयामि ४। हरिणीं नालिकेरोदकेन स्नापयामि । वारीश्चतस्रः ५। ४। ४। श्रियेजातः श्रिय आनिर्याय श्रियं वयो जरितृभ्यो ददाति श्रियं वसाना अमृतत्वमायण भवन्ति सत्यासमिधा मित्रदौ॥ विष्णुं हरिद्रोदकेन स्नापयामि ५। श्रियं हरिद्रोदकेन स्नापयामि । हरिणीं हरित्रोदकेनस्नापयामि। वारीश्चतस्रः ५। ४। ४। गन्धद्वारां दुराधर्षां नित्यपुष्टां करीषिणीम् । 8। 8। ईश्वरीग्ं सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियम्॥ इषेत्वोर्जेत्वा वायवस्थ पायवस्थ देवोवस्सविता प्रार्पयतु श्रेष्ठतमाय कर्मण आप्यायध्वमघ्निया देवभागमूर्जस्वतीः पयस्वतीः प्रजावतीरनमीवा अयक्ष्मामावस्तेन ईशतमाघश\ं सो रुद्रस्य हेतिः परिवो वृणक्तु ध्रुवा अस्मिन् गोपतौ स्यातबह्वी र्यजमानस्य पशून् पाहि॥ यज्ञस्य घोषदसि प्रत्युष्टगं रक्षः प्रत्युष्टा अरातयः प्रेयमगाधिषणा बर्हिरच मनुनाकृता स्वधया वितष्टात आवहन्ति कवयः पुरस्ताद्देवेभ्यो जुष्टमिह बरिरासदे देवानां परिषूतमसि वर्ष वृद्धमसि देवबर्हिर्मात्मान्वज्मा तिर्यक्पर्वते राद्ध्यासमाच्छेत्ता ते मारिषं देवबर्हि शृतवल्शं विरोह सहस्रवल् शा विवयग्ं रुहेम पृथिव्या

चतुर्धः खण्डः 83 भूयो भूत्यै भुवनस्य पुष्यॆ स्नायीत यस्सङ्गतंस्नापयामि॥ विष्णुं वारिणा स्नापयामि ५। श्रियं वारिणा स्नापयामि ४। हरिणीं वारिणा स्नापयामि ४। ताग्ं सवितुर्वरेण्यस्य चित्रामाहं वृणे सुमतिं विश्वजन्याम् यामस्य कण्वो अदुहत्प्रपीनाग्ं सहस्रधारां पयसा महीं गाम्॥ विष्णुङ्गन्धतोयेन स्नापयामि ५। श्रियं गन्दतोयेन स्नापयामि गन्दतोयेन स्नापयामि ४। वारीश्चतस्रः 2। ४। ४। ४। अग्निमीले पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम्। होतारं रत्नधातमम् ॥ हरिणीं विष्णुं मधुना स्नापयामि ५। श्रियं मधुना स्नापयामि । हरिणीं मधुना स्नापयामि ४। वारीश्चतस्रः ५। ४। ४। याः फलिनीर्या अफला अपुष्पायाश्च पुष्पिणीः। बृहस्पति प्रसूतास्तानो मुञ्चन्त्वग्ं हसः॥ विष्णुं नालिकेरोदकेन स्नापयामि ५। श्रियं नालिकेरोदकेन स्नापयामि ४। हरिणीं नालिकेरोदकेन स्नापयामि । वारीश्चतस्रः ५। ४। ४। श्रियेजातः श्रिय आनिर्याय श्रियं वयो जरितृभ्यो ददाति श्रियं वसाना अमृतत्वमायण भवन्ति सत्यासमिधा मित्रदौ॥ विष्णुं हरिद्रोदकेन स्नापयामि । श्रियं हरिद्रोदकेन स्नापयामि ४। हरिणीं हरिद्रोदकेनस्नापयामि४। वारीश्चतस्रः ५। v। V। गन्धद्वारां दुराधर्षां नित्यपुष्टां करीषिणीम् । ईश्वरीग्ं सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियम्॥ इषेत्वोर्जेत्वा वायवस्थो पायवस्थ देवोवस्सविता प्रार्पयतु श्रेष्ठतमाय कर्मण आप्यायध्वमघ्निया देवभागमूर्जस्वतीः पयस्वतीः प्रजावतीरनमीवा अयक्ष्मामावस्त्सेन ईशतमाघशग्ं सो रुद्रस्य हेतिः परिवो वृणक्तु ध्रुवा अस्मिन् गोपतौ स्यातबह्वी र्यजमानस्य पशून् पाहि॥ यज्ञस्य घोषदसि प्रत्युष्टग्ं रक्षः प्रत्युष्टा अरातयः प्रेयमगाधिषणा बर्हिरच्छ मनुनाकृता स्वधया वितष्टात आवहन्ति कवयः पुरस्ताद्देवेभ्यो जुष्टमिह बर्हिरासदे देवानां परिषूतमसि वर्ष वृद्धमसि देवबर्हिर्मात्मान्वज्मा तिर्यक्पर्वते राद्ध्यासमाच्छेत्ता ते मारिषं देवबर्हि श्शतवल्शं विरोह सहस्रवला विवयग्ं रुहेम पृथिव्या

84 पुरुषसूक्तेन संस्नाप्य श्री भ ग व द र्चा प्रकाण्ण ॐ सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षस्सहस्रपात्॥ स भूमिं विश्वतो वृत्वा अत्यतिष्ठदशाब्दुलम् ॥ पुरुष एवेदग्ं सर्वम् यद्भूतं यच्च भव्यम् ॥ उतामृतत्वस्येशानः यदन्नेनातिरोहति। एतावासस्यमहिमा। अतो ज्यायाग् श्चपूरुषःण पादो स्य विश्वाभूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि। त्रिपादूर्ध्व उदैत्पुरुषः पादो स्येहाभवातुनः॥ ततो विष्वज्व्यक्रामत्। साशनानशने अभि॥ तस्माद्विराडजायत। विराजो अधिपूरुषः ॥ स जातो अत्यरिच्यत पश्चाद्भूमिमधो पुरः॥ यत्पुरुषेण हविषा देवायज्ञमतन्वत॥ वसन्तो अस्यासीदाज्यम् । ग्रीष्म इध्मश्शरद्दविः॥ सप्तास्यास९ परिधयः त्रिस्सप्त समिधः कृताः॥ देवायद्यज्ञं तन्वानाः। अबध्न् पुरुषं पशुम्॥ तं यज्ञं बर्हिषि प्रौक्षन्। पुरुषं जातमग्रतः॥ तेन देवा अयजन्तः साध्या ऋषयश्च ये॥ स्सम्पृचः पाहि सुसम्भृतात्वा सम्भराम्यदित्यै रास्नासीन्राण्यै सन्नहनं पूषाते ग्रन्दिं ग्रथ्नातु स ते मास्थादिग्धस्य त्वा बाहुभ्यामुद्यच्चे बृहस्पतेर्मूरा हराम्युर्वन्तरिक्षमन्विहि देवङ्गममसि। शुन्धध्वं दैव्याय कर्मणे देवयज्यायै मातरिश्वनो घर्मो सि द्यौरसि पृधिव्यनि विश्वधाया असि परमेण धाम्ना दृग्ंहस्व माह्वार्वसूनां पवित्रमसि शतधारं वसूनां पवित्रमसि सहस्रधारग्ं हुतस्त्रोकोहुतो द्रप्सों ग्नये बृहते नाकाय स्वा पृथि विभागं सा विश्वायुस्साविश्वव्यचास्सा विश्वकर्मा सम्पृच्यध्वमृतावरी ॥ रूर्मिणीरधुमत्तमा मन्दाधनस्यसातये सोमेनत्वातनच्मीव्राय दधि विष्णो हव्यग्ं रक्षसु। विष्णुं गन्धतोयेन स्नापयामि । श्रियं गड्डतोयेन स्नापयामि v। हरिणीं गन्दतो येन स्नापयामि v। वारीश्चतस्रः R। v। v।

चतुर्धः खण्डः तस्माद्यज्ञात्सर्वहुतः समृतं पृषदाज्यम् ॥ पशूग् स्तागश्चक्रे वायव्यान् आरण्यान् ग्राम्याश्च ये॥ तस्माद्यज्ञात्सर्वहुतः ऋचस्सामानिजज्ञिरे॥ छन्दाग्ंसि जज्ञिरे तस्मात्। यजु स्तस्मादजायत॥ तस्मादश्वा अजायन्तः ये के चोभयादतः॥ गावो हजज्ञि रे तस्मात् तस्माज्जाता अजावयः॥ यत्पुरुषं व्यदधुः कतिधा व्यकल्पयन् ॥ मुखं किमस्य कौ बाहू! कावूरू पादावुच्येते॥ ब्राह्मणो स्यमुखमासीत्। बाहू राजन्यः कृतः॥ ऊरू तदस्ययद्वैश्यः पद्भ्याग्ं शूद्रो अजायत॥ चन्द्रमा मनसो जातः॥ चक्रोसूर्यो अजायत मुखादिन्दश्चाग्निश्च प्राणाद्वायुरजायत॥ नाभ्या आसीदन्तरिक्षम्। शीर्हो द्यौस्समवर्तत॥ 85 पद्भ्यां भूमिर्दिशश्रोत्रात्। तथा लोकाग्ं अकल्पयन्॥ वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम्। आदित्यवर्णं तमसस्तु पारे सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरः नामानि कृत्वा भिवदन् यदास्ते धाता पुरस्ताद्यमुदाजहार शक्रः प्रविद्वान् प्रदिशश्चतस्रः॥ तमेवं विद्वानमृत इह भवति नान्यः पन्जा अयनाय विद्यते॥ यज्ञेन यज्ञमयजन्तदेवाः तानि धर्माणि प्रथमान्यासन्॥ तेह नाकं महिमानस्सच ने यत्र पूर्वे साध्यास्सन्ति देवाः । विष्णुं वारिणा स्नापयामि ५। श्रियं वारिणा स्नापयामि v। हरिणीं वारिणा स्नापयामि ४। मित्रस्सुपर्ण इति पोतेन विमृज्य मित्रस्सुपर्णश्चन्द इन्द्रथ रुद्र स्त्वष्टाविष्णुस्सवितागोपति स्त्वम् । त्वं विष्णुर्भूतानि तुत्रासि दैत्यस्त्वया वृतं जगदुल्बेन गर्भः ॥

86

विष्णुं प्लोतेन विमृजामि।’ ५। श्रियं प्लोतेन विमृजामि ४। हरिणीं प्लोतेन विमृजामि ४। 8।1 भूरसिभूरित्यादिना जीवस्थाने प्रतिष्टाप्य स्पृश्यमर्ध्यं निवेदयेदिति ‘स्नानासन’ मष्टोपचारं विज्ञेयं भवति”, रात्रे स्नानासनमभ्युक्षणं च नेष्टं तस्यां सन्ड्यारक्षालङ्कार दीपा उचिता इति विशेषः। भूरसि भू प्रतिष्ठित्यै ॥ ५। त्रिर्देवः पृथिवीं। विष्णवेनमः अर्घ्यं निवेदयामि 2। ४। श्रियैनमः अर्घ्यं निवेदयामि ४। हरिण्यैनमः अर्घ्यं निवेदयामि v। ततोलज्कौरासनं सङ्कल्प्य तेजोवत्स्यावः, विष्णोर्नुकमिति श्वेतपीत कृष्णरक्त (चित्रश्याम) वस्त्रैरलङ्करोति तेजोवत्स्यावः सवितुः प्रसवे श्विनोर्भाहुभ्याम् पूर्णोहस्ताभ्याम् । विष्णोरुकं वीर्याणि प्रवोचं यः पार्थिवानि विममेरजाग्ंसि यो अस्कभायदुत्तरग्ं सधस्थं विचक्रमाणस्त्रेधोरुगायो विष्णोरराटमनि विष्णोः पृष्ठमसि विष्णोश प्रेस्ट्लो विष्णोस्स्यूरसि विष्णोध्रुवमसि वैष्णवमसि विष्णवे त्वा॥ विष्ण वेनमः वस्त्रं ददामि ५। श्रियै नमः वस्त्रं ददामि ४। हरिण्यै नमः वस्त्रं ददामि v। सोमस्य तनूरसीत्युत्तरीयम् सोमस्य तनूरसि तनुवं मे पाहि स्वामातनूराविश शिवो मा तनूराविश॥ विष्णोर्नुकं॥ विष्णवेनमः उत्तरीयं ददामि ५। श्रियैनमः उत्तरीयं ददामि v। हरिण्यैनमः उत्तरीयं ददामि ४। (इदं ब्रह्मेति पवित्रं प्रणवेनोर्ध्वपुण्ड्रं विष्णोर्नुकमिति तिलकम् इदं ब्रह्म पुनीमहे ब्रह्मा पुनातु॥ विष्णोर्नु कं। 1 विष्णवे नमः स्लोतं ददामित्यादि वा वदेत्।

87 चतुर्धः खण्डः विष्णवेनमः पवित्रं ददामि ५। “ओम्” विष्णोर्नु कं॥ विष्णवे नमः ऊर्ध्वपुण्ड्रं धारयामि। श्रियै नमः ऊर्ध्वपुण्ड्रं धारयामि ४। हरिण्यैनमः ऊर्ध्वपुण्ड्रं धारयामि v। विष्णोरुकं वीर्याणि॥ विष्णवेनमः तिलकं धारयामि ५। श्रियैनमः तिलकं धारयामि v। हरिण्यैनमः तिलकन्धारयामि ४।) भूतो भूतेष्वित्याभरणम् भूतो भूतेषु चरति प्रविष्टस्स भूतानामधिपतिर्बभूव तस्य मृत्यौ चरति राजसूयग्ं स राजाराज्यमनुमन्यतामिदम्॥ विष्णोर्नुकं॥ * विष्णवे नमः आभरणं ददामि ५। श्रियैनमः आभरणं ददामि ४। हरिण्यै नमः आभरणं ददामि v। अग्निं दूतमित्युपवीतं दद्यादेतेषां विष्णोर्नुकमित्यनुवर्तते। अग्निं दूतं वृणीमहे होतारं विश्ववेदसम्। अस्य यज्ञस्य सुक्रतुम्॥ विष्णोर्नुकं॥ विष्णवे नमः उपवीतं ददामि ५। पूर्ववत्पाद्यमाचमनं च दद्यात्। त्रीणि पदा विचक्रमे॥ इन्द्रोभिमन्ता॥ विष्णवेनमः पाद्यं ददामि ५। श्रियैनमः पाद्यं ददामि v। हरिण्यै नमः पाद्यं ददामि ४। योगे योगे ॥ शन्नो देवीः ॥ विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि 2। श्रियैनमः आचमनीयं ददामि ४। हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामि v। तद्विष्णोः परममिमास्सुमनस इति मूर्नि भुजयोश्शङ्खचक्रयोः पादयोश्च पुष्पं दद्यात्। 88

तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ इमास्सुमनसः श्रेष्ठा दिव्यपुष्पाधिवासिताः। पूता ब्रह्म पवित्रेण पूतास्सूर्यस्य रश्मिभिः॥ ‘विष्णवे नमः पुष्पाणि ददामि ५। श्रियै नमः पुष्पाणि ददामि ४। हरिण्यै नमः पुष्पाणि ददामि ४। तद्विप्रास इमे गन्ध इति ललाटे गन्देनोर्ध्वाग्रमालिष्य बाह्वोर्वक्षसि कण्ठे नाभेरूर्वे वा तेनालङ्कुर्यात्, तद्विप्रासो विपन्यवः ॥ इमे गन्लास्सुरभिनो दिव्य गनाधिवासिताः। पूता ब्रह्मपवित्रेण पूतास्सूर्यस्य रश्मिभिः॥ 2विष्णवे नमः गन्धं ददामि ५। श्रियै नमः गन्धं ददामि ४। हरिण्यै नमः गन्धं ददामि ४। यदाञ्जनमित्यञ्जनम् यदाञ्जनं त्रैककुदं जातग्ं हिमवत उपरि। तेनवामाञ्जे तेजसे वर्चसे भगाय च॥ विष्णवे नमः अञ्जनं ददामि ५। श्रियैनमः अञ्जनं ददामि ४ हरिण्यैनमः अञ्जनं ददामि ४। देवस्यत्वेत्यादर्शं दर्शयित्वा पुष्पन्यासं कुर्यात्। देवस्यत्वा सवितुः प्रसवे अश्विनोर्बाहुख्याम् पूर्णो हस्ताभ्याम् ॥ विष्णवे नमः आदर्शं दर्शयामि 2। श्रियैनमः आदर्शं दर्शयामि ४। हरिण्यैनमः आदर्शं दर्शयामि v। ध्रुवपीठे पुष्पन्यासः ध्रुवपादयोर्मध्ये ओम् विष्णवे नमः, 1। संहितासु प्रायशः पुष्पन्यासस्य प्राक् सम्बद्ध कूर्चन्यासादेव विधानं पूर्वमेवोक्तम्, एकबेरार्चने मरीचि भगवत्पादमतमनुरुध्य पुष्पन्यासः पुष्पविग्रहात्पूर्व कालिक स्पम्पद्यते, तदनुसृत्यात्रापि केचित्पुष्पन्याससम्पादनं पुष्पविग्रहात्पूर्वमे 2। विष्णुं गन्धनालङ्करोमीति वा वदेत्। वोचितमितिते मन्यक्ते। वा

प्रागादि चतुर्दिक्षुक्रमेण चतुर्धः खण्डः ओम् पुरुषाय नमः। ओम् सत्याय नमः। ओम् अच्युताय नमः ओम् अनिरुद्धाय नमः। आग्नेयादि - ओम् कपिलाय नमः ओम् यज्ञाय नमः। ओम् नारायणाय नमः ओम् पुण्याय नमः द्वितीया वरणे प्रागादि - 89 ओम् वाराहाय नमः ओम् नारसिंहायनमः। ओम् वामनाय नमः ओम् त्रिविक्रमाय नमः। आग्नेयादि- ओम् सुभद्राय नमः ओम् ईशितात्मने नमः। ओम् सर्वोद्वहायनमः। ओम् सर्वविद्येश्वराय नमः तृतीयावरणे प्रागादि आग्नेयादि श्रीदेव्याः - भूदेव्याः — ओम् इन्दाय नमः ओम् यमाय नमः ओम् वरुणाय नमः ओम् कुबेरायनमः। ओम् अग्नये नमः ओम् निर् ऋतयेनमः ओम् वायवेनमः ओम् ईशानायनमः। ओम् श्रियै नमः। ओम् धृत्यैनमः। ओम् पवित्र्यै नमः ओम् प्रमोददायिन्यैनमः। ओम् हरिण्यैनमः ओम् पौप्ट्यै नमः। ओम् क्षोण्यै नमः। ओम् मह्यैनमः कौतुकपीठे पुष्पन्यासः कौतुकपीठे प्रागादि 1 ओम् सुभद्राय नमः ओम् हयात्मकाय नमः ओम् रामदेवाय नमः। ओम् पुण्यदेवाय नमः। आग्नेयादि - ओम् सर्वाय नमः॥ ओम् सुखावहाय नमः। ओम् संवहाय नमः ओम् सुवहाय नमः।

90

द्वितीयावरणे प्रागादि - ओम् मित्रं प्रपद्ये। ओम् अत्रिं प्रपद्ये । ओम् शिवं प्रपद्ये! ओम् विश्वं प्रपद्ये ॥ आग्नेयादि - ओम् सनातनं प्रपद्ये। ओम् सनन्दनं प्रपद्ये! ओम् सनत्कुमारं प्रपद्ये ओम् सनकं प्रपद्ये ॥ तृतीयावरणे प्रागादि- ओम् इन्दाय नमः। ओम् यमाय नमः। ओम् वरुणाय नमः ओम् कुबेराय नमः आग्नेयादि- ओम् अग्नये नमः ओम् निरतये नमः। ओम् वायवे नमः ओम् ईशानाय नमः पुष्पन्यासदेवा ध्रुवकौतुकपीठसमाश्रिताः प्रथमावरणे द्वितीयावरणे च स्थिता बहिर्मुखाः, तृतीयावरणे लोकपाला देवाभिमुखास्समर्चनीयाः। नाम्ना प्रणवादि नमोन्तं पुष्पन्यासः एतेषामेकादशोपचारैरर्चनं भवति। पुष्पन्यासदेवेभ्यः आसनं ददामि। स्वागतं ददामि। देवा अनुमन्यन्ताम्। पाद्यं ददामि। आचमनीयं ददामि। पुष्पाणि ददामि। गन्धं ददामि। धूपं ददामि। दीपं दर्शयामि। अर्घ्यं निवेदयामि। आचमनीयं ददामि। दक्षिणे- ओम् मार्कण्डेयं प्रपद्ये उत्तरे - ओम् भृगुं प्रपद्ये भित्तिपार्श्वे दक्षिणे-ओम् ब्रह्माणं प्रपद्ये उत्तरे - ओम् गङ्गाधरं प्रपद्ये! द्वारप्रदेश् दक्षिणे-ओम् धात्रे नमः। उत्तरे-ओम् विधात्रे नमः अधः-ओम् भुवङ्गाय नमः। ऊर्ड्वे- ओम् पतब्दाय नमः। दक्षिणकवाटे-ओम् पतिराय नमः॥ उत्तरकवाटे-ओम् वरुणाय नमः

चतुर्धः खणः 91% दक्षिणद्वारदेशे-ओम् मणिकाय नमः उत्तरद्वारदेशे - ओम सन्ध्यायै नमः अन्तराले - ओम् न्यक्षाय नमः। द्वितीयद्वारे - ओम् विखनसे नमः॥ तृतीयद्वारे - ओम् किष्किन्दाय नमः। सोपानमध्ये - ओम् श्रीभूताय नमः। ओमन्दाय नमः ओम् तापसाय नमः। ओम् तीर्धाय नमः। ओम् गरुडाय नमः ओम् अग्नयेनमः। आग्नेय्यां - ओम् हविरक्षकाय नमः दक्षिणे- ओम् विवस्वते नमः। ओम् वैवस्वताय नमः नैरृत्यां - ओम् निन्तयेनमः ओम् बलिरक्षकाय नमः। पश्चिमे- ओम् मित्राय नमः ओम् वरुणाय नमः। वायव्ये- ओम् पुष्पेशायनमः ओम् मरुते नमः उत्तरे- ओम् क्षत्रेनमः ओम्क्भराय नमः ओम् ईशानाय नमः ओम् भास्कराय नमः॥ 0 ऐशान्यां - भूतपीठे प्रागादि चतुर्दिक्षु - ओम् चक्राय नमः ओम् ध्वजाय नमः। ओम् शभ्द्भाय नमः। ओम् यूथाधिपाय नमः ओम् अक्षहस्त्रे नमः गोपुर द्वारदक्षिणवामयोः- ओम् नागराजाय नमः ओम् गणेशाय नमः। इत्येतेषां नामम(नैरर्चनं कुर्यादिति पुष्पन्यासः। पश्चात् अभ्यन्तरं प्रविश्यभूरनिलयेति द्वार प्रक्षालनं चरेत्। भूरनिलया भूतया भूतया परिषिञ्चामि भुवस्सुषुम्नया प्राणवत्या च परिषिञ्चामि। स्वरमृतवत्या ज्योतिष्मत्या च परिषिञ्चामि॥ ताग्ं सवितुर्वरेण्यस्य चित्रामाहं वृणे सुमतिं विश्वजन्याम् । यामस्यकण्वो अदुहत्प्रपीनाग्ं सहस्रधारां पयसां महीं गाम्॥ धर्मायेति दक्षिणे ज्ञानायेति मध्यमे ऐश्वर्यायेति वामे पुष्पाणि निक्षिप्य। ओम् धर्माय नमः द्वारदक्षिणे, ज्ञानाय नमः द्वारमध्यमे, ओम् ऐश्वर्याय नमः द्वारवामे। धर्मादिभ्यः पुष्पं ददामि।

92

द्वारवामभागे सर्वत्र रक्षार्थं सेनाधिपतिमर्चयेदिति विज्ञायते। आग्नेयो यस्माद्यजामहे त्वा विश्वे सदात्वं महि नुशम्भो वैराजने सुहुतं निधत्ताम्॥ प्रैषामधीशो विबुधानामनादिः या मेशस्तां धनितां दधातु॥ ओमिष्वक्सेनं प्रपद्ये ५। पुष्पाणि ददामि। इति श्रीवैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे अनुक्रमणिकायां चतुर्थः खण्डः।

पञ्चमः खण्डः श्रीरामचन्राय नमः श्री विखनसमहागुरवे नमः श्री भ ग व द र्चा प्र क र ण म् (अनुक्रमणिका) पञ्चमः खण्डः 93 अथ पादौ प्रक्षाल्याचम्यार्चास्थानमुपविश्य परोमात्रया बृहस्पतिरिमे धूपा इति चतुर्दिक्षु धूपं धूपयेत्। परोमात्रया तनु वावृधान नतेमहित्व मन्वश्नुवन्ति। उभे ते विद्म रजनी पृधिव्या विष्णो देवत्वं परमस्य विथे॥ बृहस्पतिर्देवानामिमं यज्ञं बृहतो मे दधातु। बृहस्पतिवीतये॥ (बृहस्पतिस्सोमं दधातु बृहस्पतिर्यज्ञं दधातु। बृहस्पतिवीतये॥ बृहस्पते अति यदर्योर्हार्डु मद्विभातिक्रतु मज्जनेषु। यद्दीदयच्छवसर्त प्रजा ततदस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम्॥ उपयाम गृहीतोसि बृहस्पते त्वेष ते योनिः बृहस्पतिवीतये॥) इमे धूपास्सुरभिनो दिव्यधूपाधिवासिताः पूता ब्रह्मपवित्रेणपूतास्सूर्यस्य रश्मिभिः॥ ‘विष्णवेनमः धूपं धूपयामि ५। श्रियै नमः धूपं धूपयामि v। हरिण्यैनमः धूपं धूपयामि ४। विष्णोः कर्माणि, शुभ्रज्योतिरिति पार्श्वयोर्दीपं दर्शयेत्। विष्णोः कर्माणि ॥ शुभ्राज्योतिश्च देवानाम् ॥ विष्णवे नमः दीपं दर्शयामि ५। श्रियै नमः दीपं दर्शयामि ४। हरिण्यै नमः दीपं दर्शयामि v। 1 विष्णवेनमः धूपेन धूपयामि, धूपं ददामिति वा वदेत्।

94

त्रिर्देव, इन्रियाणीति नेत्रयोर्दर्शयेद्वीक्षणार्घ्यम् त्रिर्देवः पृथिवीम् ॥ इन्रियाणि शतक्रतो यातेजनेषु पञ्चसु। इव्रतानित आवृणे॥ विष्णवे नमः अर्घ्यं निवेदयामि ५। श्रियै नमः अर्घ्यं निवेदयामि v। हरिण्यै नमः अर्घ्यं निवेदयामि४। औत्सवं बेरमासाद्य आसनस्नानवस्त्रालङ्कार पाद्याचमनपुष्पगन्धधूप दीपार्ह्याचमनानि दद्यात्। प्रतद्विष्णुः। विष्णवेनमः आसनं ददामि ५। श्रियै नमः आसनं ददामिल। हरिण्यै नमः आसनं ददामि ४। आपोहिष्ठामयो भुवः तान ऊर्जे दधातनः महेरणाय चक्षसे॥ योवश्शिवतमो रसः तस्य भाजयते हनः उशतीरिव मातरः॥ तस्मा अरङ्गमामवः यस्य क्षयाय जिन्वथ। आपो जनयथाचनः॥ विष्णवे नमः स्नानायाभ्युक्षणं करोमि ५। ४। ४। तेजोवत्स्यावः । विष्णवे नमः वस्त्रं दादामि ५। ४। ४। Y। त्रीणि पदा । इन्द्रभिमन्ता । विष्णवे नमः पाद्यं ददामि ५। ४। ४। । योगे योगे । शन्नो देवीः । विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि %। ४। ४। तद्विष्णोः परमम् । इमास्सुमनसः । विष्णवे नमः पुष्पाणि ददामि ७। ४। ४। तद्विप्रासः । इमे गन्धः । विष्णवे नमः गन्धं ददामि ५। ४। ४। 8। 8। परोमात्रया। बृहस्पतिर्देवानाम् । इमे धूपाः ॥ विष्णवे नमः धूपं ददामि ५। ४। ४। विष्णोः कर्माणि । शुभ्राज्योतिः । विष्णवेनमः दीपं दर्शयामि’ A। v। V। त्रिर्देवः पृथिवीम् । इन्द्रियाणि शतक्रतो। विष्णवे नमः अर्घ्यं निवेदयामि’ ५। ४। ४। 1 विष्णवेनमः दीपं ददामीति वा वदेत्। 2 स्पृश्यं दृश्यं निवेद्यमिति त्रिविधे र्ये स्नानासनविहितस्यैव निवेद्यत्ववचनात्ततै

पञ्चमः खणः 95। योगे योगे। शन्नो देवीः । विष्णवेनमः आचमनीयं ददामि R। v। v। तथैव स्नापनं बेरं बलिबेरं चासाद्य पूर्वोक्तात्सवबेरो चितानेवोपचारान् दद्यात्। ‘तथापञ्चबेरेभ्योतिरिक्तान् बिम्ब विशेषानपि यथानुशासनं सप्तविंशतिविग्रहैरविग्रहैर्वार्चयेत्। न तत्रावाहनम्। तथैव सालग्रामश्रीमूर्तीनामर्चनं भवति 2। तेषामष्टोपचाराः। श्रीमहाविष्णुं शुद्धोदकेन स्नापयामि (इति संस्नाप्य) पाद्यमाचमनं पुष्पं गन्धं धूपं दीपमर्घ्यमाचमनं ददामि। वार्घ्यन्निवेदयामीत्युचितम्। तथाप्यर्घ्यत्याविशेषादिहापि केचित्प्रयुज्यते। इहार्घ्यं ददामिति वा वदेत्। तथामन्रासनेपिद्रष्टव्यम्। 1 ‘अर्चयेलौकिकं बेरं सप्तविंशतिविग्रहै’रिति भगवद्भृगुवचनेन सप्तविंशतिविग्रहाराध्यः लौकिकबेरः परामृश्यते। लौकिकत्वं च बेरस्य तदालयविहित ध्रुवादि बेरपञ्चकभिन्न विष्णुबिम्बत्वमेव। स प्तविंशति विग्रहास्तु आसनस्वागतानु मानपाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपार्या -चमन स्नानप्लोतवस्त्रोत्तरीयाभरण यज्ञोपवीत पाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपाचमनहविः पानीयाचमनमुखवासाः। ‘लौकिकं चावतारं चेत्पूजयेदष्टविग्रहै’ रितिवचनेनाष्टविग्रहैराराध्यं बेरान्तरंलौकिकं ज्ञाप्यते। तस्य वचनस्यायमर्थः। इदम्बेरान्तरं पूर्वोदिता द्विलक्षणम्। तद्वैलक्षण्यमवतारशब्देनोच्यते। यद्ययं लौकिको बेरो वतारभेदस्य रामकृष्णादेः स्यात्तदा तस्य पूजा विग्रहैरष्टभिरेव भवतीति। नवनीतेपि शयनासन प्रस्तावे लौकिकबेरः पठ्यते। ‘कौतुकं बलिबेरं वा अन्यलौकिकमेववा। अथ वा कृष्णरूपं वा नित्यं शयनतल्पके॥’ इत्यादिना। 2। सालग्रामार्चने आवाहनं निषिद्ध्यते। यथोचितैरुपचारैराराधनं पुराणादिषु बहुशो महिमानुवर्णनं च प्रस्तूयते। तथा मरीचि भगवत्पादैरप्यानन्दसंहितायां श्रातः सालग्रामसंवाद उक्तः ‘वैखानसा मत्कलया प्रदीप्तास्तस्मात्तेषां त प्रचक्रं हि निन्ग्यम् । निन्द्यं यद्वन्मन संस्कार पूर्व माह्वानं मे व्यक्तचक्रे शिलायाम्’॥ इति। सालग्राममूर्तिं श्रीमू र्तिरिति शिष्टा व्यवहर नि।

96 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे देवस्याग्रे त्रिपादोपरि नीराजनकुम्भं निधाय शुचीवोहव्या इति प्रोक्ष्य कुम्भे वरुणं पिधाने चक्रं चतुर्दशेषु प्रागादि क्रमेण वाराहन्नारसिंहं वामनं त्रिविक्रममित्यावाह्याष्णोपचारैरभ्यर्च्य, वर्तिकायां श्रियं धूमे भवं ज्वलने श्रियं समाराध्येषज्जलं संस्राव्य पुष्पगन्हाक्षतैः पूजयित्वा सुरभिमुद्रां प्रदर्श्य शुचीवोहव्या । कुम्भे वरुणमावाहयामि, पिधाने चन्द्रमावाहयामि, चतुर्दशेषु प्रागादि, वाराहमावाहयामि, नारसिंहमावाहयामि, वामनमावाहयामि, त्रिविक्रममावाहयामि, आवाहितेभ्यो देवेभ्यः पाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपार्घ्याचमनान्य ष्टोपचारान् ददामि। वर्तिकायां श्रियमावाहयामि, धूमे भव मावाहयामि, ज्वालायं श्रियमावाहयामि। आवाहितेभ्यो देवेभ्यः पाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपार्ट्या चमनानि ददामि। विष्णुस्त्वां रक्षत्विति कराभ्यां कुम्भमुद्धृत्येदं विष्णुः, श्रिये जातः, शुभ्रज्योतिरिति मूर्दादिपादपर्यन्तं सर्वलोकहितार्थं ललाटास्तं तद्रामसमृद्ध्यर्थं नेत्रास्त्रं स्थानयजमानप्रभुराजविजयार्धं च त्रिः प्रदक्षिणं भ्रामयेत्। विष्णुस्यां रक्षतु चक्र ऊर्ध्वं धनुः पूर्वं शक्ति दक्षिणमपरं गदोदीचीं नन्दकोधस्ताद्वासुकि रन्तरेप्वितरेस्त्राः॥ विघ्नो विघ्नाधी प्रसादादिन्डो भयाद्दुःखाद्यमोवरुणो विक्रमात्। कुबेरोर्धक्षयाछ्छीस्सर्वाभ्य ऊनाभ्य स्सम्यक्सुमनसस्सर्वे रक्षस्तु॥ इदं विष्णुर्विचक्रमे ॥ श्रियेजातः श्रिय अनिर्याय॥ शुभ्राज्योतिश्च देवानाम् ॥3। विष्णवे नमः नीराजनं दर्शयामि v। श्रियैनमः नीराजनं दर्शयामि ४। हरिण्यैनमः नीराजनं दर्शयामि v।

पञ्चमः खण्डः 97 (तद्दीपं परिचारकहस्ते विसृजेतो पि सर्ववाद्यसर्वालङ्कारसंयुक्तं विमान प्रदक्षिणं कृत्वा तद्दीपं भूतपृष्टे विसृजेत्)। योगे योगे इत्याचमनीयं दत्वा द्वादशाष्टाक्षराभ्यां विष्णुगायत्र्या पुष्पाञ्जलिं दद्यात्। योगे योगे II शन्नो देवीः ॥ विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि । श्रियैनमः आचमनीयं ददामि ?। हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामि ४। ओम् नमो भगवते वासुदेवाय, ओम् नमो नारायणाय, ओम् नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि, तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्। विष्णवे नमः पुष्पाञ्जलिं ददामि ५। श्रियैनमः पुष्पाञ्जलिं ददामि ४। हरिण्यै नमः पुष्पाञ्जलिं ददामि v। (सोमं राजानमिति छत्रं देवस्य मूर्थोपरि धारयेत्। सोमग्ं राजानम् ॥ विष्णवे नमः छत्रं धारयामि ५। श्रियै नमः छत्रं धारयामि Y। हरिण्यै नमः छत्रं धारयामि ४। मरुतः परमात्मेति चामरव्यजनादिभिः पार्श्वयोस्संवीज्य मरुतः परमात्मा परमा गतिः परं ब्रह्म परं योगम् ॥ परमात्मानं मन्ये अजरं योग्निरहमन्नं वायवे॥ विष्णवे नमः चामरै र्वीजयामि ५। श्रियैनमः चामरै र्वीजयामि ४। हरिण्यैनमः चामरै र्वीजयामि 8। वायुपरीजलशयनी स्वयन्धारासत्यं धोपरिमेदिनी। सोपरिधत्तङ्गाय॥ विष्णवे नमः तालवृन्तादिभिर्वीजयामि R।v।v। 98

देवस्यत्वेत्यादर्शं मुखे दर्शयति। देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे, अश्विनोर्बाहुभ्याम् । पूष्णो हस्ताभ्याम्॥ विष्णवे नमः आदर्शं दर्शयामि ५। श्रियै नमः आदर्शं दर्शयामि ४। हरिण्यै नमः आदर्शं दर्शयामि ४।) मात्रादानम् कांस्यपात्रे द्रोणतण्डुलं पूरयित्वा तदर्धं पादं पादार्थं वा तिलसंयुक्तं कृत्वा कदलीफलादीन् सुवर्णं ताम्बूलं विन्यस्य ‘(नाराचमुद्रां दर्शयित्वा) अर्चकमाहूय गन्धमाल्यादिभिः सम्पूज्य घृतात्परीति मात्रादानं देवस्य दक्षिणहस्ते नाभिमृश्य ददाति। घृतात्परि मण्ड इव ।।। गोत्राय ।।। शर्मणे श्री वैखानस सूत्राय यजुश्शाखाध्यायिने श्रीमहाविष्णुस्वरूपिणे अर्चकाय तुभ्यमिदं मात्रादानमर्चना साद्गुण्य सम्पादनायाु हं सम्प्रददे (इदं न मम)। सोर्चको देवस्य त्वेति प्रतिगृह्य मन्तपुष्पमक्षतं देवस्य मूर्नि पादयोश्च प्रक्षिप्य नित्यैश्वर्यो भवेत्याशास्ते। देवस्य त्वा ॥ “ऋग्यजुस्सामाथर्वण श्रीवैखानसकल्पसूत्रेतिहासपुराणगाधा मीमांसा स्तोत्र पञ्चाङ्गश्रवण (स्तोत्य) मृदङ्गपणवमर्दलनिस्सालादीन् देवं श्रावये न्नृत्तं च दर्शयेत्। 1 नाराचमुद्रा - स्पृशे दङ्गुष्टमूलञ्च युगपन्मथ्यमादिभिः। तर्जन्याः प्रधमं पर्वं तधाङ्गुष्टाग्रयोजनम् । एषानाराचमुद्रास्या त्सर्वकाम्य फलप्रदा मात्रादाने प्रशस्तव्या नित्यं देवस्यहर्षदा॥ 2 ‘वेदपारायणादीनि पुराणस्तुतिमेव च। देवस्या परभागेतुघोषये द्वेद मन्हवान्॥ ब्राह्मणैर्विष्णुभक्ताश्च यथाचार्यपुरस्सर॥’ मित्यु पचारनिर्णय निरूपक क्रियाधिकार दशमाध्यायस्थ वचनैर्भक्तानामितरेषां ब्राह्मणादीनां तत्काले समवाये तेषामपि स्तोत्रकरणादावन्वयं तत्करणे रकस्य पुरोगामित्वं च सूच्यते।

पञ्चमः खणः ऋग्वेदः - हरिः ओम्, हरिः ओम्। 99 अग्निमीले पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम्। होतारं रत्नधातमम् ॥ यजुर्वेदः :- हरिः ओम्, हरिः ओम् इषेत्वोर्जेत्वा वायवस्थोपायवस्थ देवोवस्सविताप्रार्पयतु श्रेष्ठतमाय कर्मण आप्यायध्वमघ्निया देवभागमूर्जस्वतीः पयस्वतीः प्रजावती रनमीवा अयक्ष्मामाव स्तेन ईशतमा घशग्ं सो रुद्रस्य हेतिः परिवो वृणक्तु ध्रुवाअस्मिन् गोपतौस्यात बह्वीर्यजमानस्य पशून् पाहि। सामवेदः - हरिः ओम्, हरिः ओम्, अग्नआयाहि वीतये गृणानोहव्यदातये । निहोता स्स बर्हिषि । अथर्ववेदः - हरिः ओम्, हरिः ओम् शन्नोदेवीरभिष्टय आपो भवन्तु पीतये॥ शंयोरभिस्रवन्तु नः॥ उपनिषत् - हरिः ओम्, हरिः ओम्, ओमित्यग्रे व्याहरेत्। नम इति पश्चात्। नारायणायेत्युपरिष्टात्। ओमित्येकाक्षरम् । नम इति द्वे अक्षरे नारायणायेति पञ्चाक्षराणि। एतद्वै नारायणस्याष्टाक्षरं पदम्। योहवै नारायणस्याष्टाक्षरं पदमध्येति। अनपब्रुवस्सर्वमायुरेति। विन्दते प्राजापत्यम् रायस्पोषं गौपत्यम्। ततोमृतत्वमश्नुते ततोमृतत्वमश्नुत इति य एवं वेद। इत्युपनिषत् ॥ पारमात्मिकम् :- हरिः ओम्, हरिः ओम्। विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः परमः पुराणः। परो’ लोकानामजितो जितात्मन् भवते भवाय स्वाहा॥ श्रीवैखानसकल्पसूत्रम् :- हरिः ओम्, अथनिषेकादिसंस्कारान् व्याख्यास्यामः। ऋतुसङ्गमन गर्भाधान पुंसुवन सीमन्त विष्णुबलि जातकर्मोत्थान

100

नामकरणान्न प्राशन प्रवासागमन पिण्णवर्धन चौलोपनयन पारायण -व्रतबन्धविसर्गोपाकर्म समावर्तन पाणिग्रहणानित्यष्टादश संस्कारा श्शारीराः। अथाग्नौनित्यहोमा स्ते विष्णोर्नि त्यार्चा सर्वदेवार्चा भवति अग्निर्वैदेवाना- मवमो विष्णुः परम स्तदन्तरेण सर्वाअन्यादेवताः, इति ब्राह्मणं। तस्माद्गृहे परमं विष्णुं प्रतिष्ठाप्य सायं प्रातर्हिमान्तॆर्चयति। यज्ञेषु विहीनं तत्सम्पूर्णं भवति। द्विजातिरतन्ड्रितो नित्यं गृहे देवायतने वा भक्त्या भगवन्तं नारायण मर्चये त्तद्विष्णोः परमं पदं गच्छतिति विज्ञायते॥ भगवच्चास्त्रम् -

मरीचिं महामुनिं स्वशिष्यार्पितकुशासने समासीनं सर्वज्ञं जितेन्रियं शुद्धं नानालोकनिवासिनो धर्मसंसक्ताः ऋषयः समागम्यानम्य भगवन् केन मार्गेण कैर्मन्टैः कं देवमर्चयन्तः कान् लोकान् गमिष्यन्तीत्यूचुः। मरीचिरुवाच, सुप्रसन्नं परमात्मानं नारायणं ध्यात्वा भिवन्द्य श्रुत्यनुकूलेनमार्गेण चतुर्वेदोद्भवैर्मनै समर्चयन्तः श्रुतिभिरभिहितं शाश्वत मतीन्रियं परात्परं देवै रनभिलक्ष्यं तद्विष्णोः परमं पदं गच्छेयुरिति। श्रीमद्रामायणम् :- ओम्, तपस्स्वाध्यायनिरतं तपस्वी वाग्विदां वरम् । नारदं परिपप्रच्छ वाल्मीकिर्मुनिपुङ्गवम्॥ इच्छामोहि महाबाहुं रघुवीरं महाबलम् । गजेन महता यान्तं रामं छत्रावृताननम्। तं दृष्ट्वा शत्रुहन्तारं महर्षीणां सुखावहम्। बभूव हृष्णा वैदेही भर्तारं परिषस्वजे॥ तरुणा रूपसम्पन्नौ सुकुमारौ महाबलौ।

पञ्चमः खण्डः पुण्डरीक विशालाक्षौ चीरकृष्णाजिनाम्बरौ॥ फलमूलाशिनौ दानौ तापसौ धर्मचारिणा॥ पुत्रा दशरथस्यास्तां भ्रातरौ रामलक्ष्मणा॥ श्रीभागवतम् 1 ओम्, जन्माद्यस्य यतो2 स्वीयादितरतश्चार्थेष्वभिज्ञस्स्वराट्। तेने ब्रह्म हृदाय आदिकवये मुह्यन्ति यत्सूरयः। तेजोवारिमृदां यथा विनिमयो यत्र त्रिसर्गो मृषा। धाम्ना स्वेन सदा निर स्तकुहकं सत्यं परं धीमहि॥ तासामाविरभूच्छौरिस्स्मयमानमुखाम्बुजः। पीताम्बरधरस्रग्वी साक्षान्मन्मथमन्मथः॥ श्रीविष्णुपुराणम् - ओम्, पराशरं मुनिवरं कृत पौर्वाहिकक्रियम्। मैत्रेयः परिपप्रच्छ प्रणिपत्याभिवाद्यच॥ वर्णाश्रमाचारवता पुरुषेण परः पुमान् विष्णुराराध्यते पन्डा नान्यस्तत्तोष कारकः॥ श्रीभारतम् - ओम् नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयमुदीरयेत्॥ ओम्, धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः। मामाकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय॥ मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु। मामेवैष्यसि युक्वैव मात्मानं मत्परायणः॥ सर्वधर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः॥ मा 101

102 ब्रह्मसूत्रम् —

ओम्, अथा2 तो ब्रह्मजिज्ञासा। जन्माद्यस्य यतः॥ शास्त्रयोनित्वात्। ईक्ष तेरा शब्दम्। ब्रह्मसूत्र भाष्यम् - निरुपमगुणसिन्धुर्नित्यलक्ष्मीसमेतो निखिलनिगमवेद्यो निस्तुलो वेङ्कटेशः निजचरणसमर्चा स क्त भक्ताघरक्षि निवसतु हृदये मे स्वात्प्रभ क्तिं वितन्वन् ॥ प्रणम्य विखनोमुनिं त्रियुगपुत्रमत्रिं भृगुं। मरीचिमथ काश्यपं ममगुरूंश्च वैखानसान्॥ तदीयमतमुत्तमं समनुसृत्य वैयासिकीं गिरां प्रविवृणोम्यहं श्रुतिशिरोर्थविद्योतिनीम्॥ इहखलु भगवान् कारुणिकः, पाराशर्यः, संसृति सिन्धुनिमज्जच्चेतन वर्णोद्धारणाय प्रवृत्तः, समस्तोपनिषत्प्रतिपादितं, निखिलजगदेक शरण्यापहत पाप्मत्वानवधिककृपालु त्वादि कल्याणगुणाकर परमपुरुषोपासनं प्रख्यापयितुं चतुरध्यायात्मकं शारीरकं निर्ममे। अत्राकारः श्रीमन्नारायणवाचक इति प्रथमं प्रयुक्तः अक्षराणामकारो2 स्मि इति भगवद्वचनादकारस्य तदात्मकत्वं च विदितम्। अथ शब्दस्य मङ्गलार्थत्व मानन्तर्यार्थत्वं च एकवृन्तगत फलद्वयवद्बोध्यम् । मङ्गलत्वं च परब्रह्मणः परमपुरुष स्यैव युक्ततरम् । पञ्चाङ्गश्रवणम् - तिथिर्वारश्च नक्षत्रं योगः करणमेव च। कालो विष्णुमयः पक्षमास र्वब्दायनाभिधः ॥’ 1 1 देवस्यादर्शनानन्तरं ‘देवस्य दर्शयित्वा तु स्तोत्रं वेदै : क्रमाच्चरेत् स्तोत्रध्वनि समायुक्तं देशभाषाश्चश्रावयेत् ॥’ इति संहितान्तरसंवादादत्र तत्तद्देश तत्तद्देशीयाभिर्भाषाभिः स्तोत्रमनुमन्यते, यथा द्रामिडदेशे द्रामिड्यां भाषायां रचितान्

मङ्गलम् 1 पञ्चमः खण्डः श्रियः कान्ताय कल्याणनिधये निधयेर्थिनाम् श्रीवेङ्कट निवासाय श्रीनिवासाय मङ्गलम् । अतोदेवाः F। विष्णवे नमः नृत्तं दर्शयामि R।V।V। इत्यलङ्कारासनं दशोपचारं विज्ञेयं भवति। 1 103 (पृथुककदलीफलपायसा२ पूप गुडलाजदधिनालि केरचूतफलादीनि विन्यस्य ‘विश्वभेषजमश्रेण देवस्य दक्षिणह स्ते स्पर्शयन् वदने निवेदयेत्।) तमुष्टुहि यः स्विषुस्सुधन्वा यो विश्वस्य क्षयति भेषजस्य यक्ष्वामहे सौमनसाय नमोभिर्देवमसुरं दुवस्य॥ अयं मे हस्तो भगवानयं मे भगवत्कर अयं मे विश्वभेषजो यं शिवाभिमर्शनः॥ विष्णवे नमः फलमपूपादि निवेदयामि ५। श्रियै नमःव लमवूपादि निवेदयामि ४। हरिणै नमः फलमपूपादिनिवेदयामि v। योगे योग इत्याचमनं विचक्रम इति ताम्बूलं मुखान्तमुद्धृत्य निवेद्य विष्णुगायत्र्या पुष्पाञ्जलिं दद्यात्। योगे योगे । विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। श्रियैनमः आचमनीयं ददामि v। हरिण्यैनमः आचमनीयं ददामिल। विचक्रमे पृथिवीम् ॥ विष्णवे नमः ताम्बूलं निवेदयामि ५।श्रियैनमः भगवत्कल्याणगुणबोधकान् गाधाविशेषान् आन्ध्रदेशे आन्ध्र्यां भाषायां रचितां सादृश प्रबन्धविशेषान् कर्णाटदेशे कर्णाटभाषायां रचितांस्तादृशग्रन्थ विशेषानित्यादि प्रका रेण देशान्तरेषु तद्देशीयभाषाप्रस्धान् श्रावयेत्, तथा क्वचित्क्वचिदाचारे व्ययं प्रकारः परिदृश्यते, पाक्षिकमिदं देश भाषाश्रावणम् तथानुशासनात्। उक्तश्लोके चकारस्य तदर्थकत्वाच्च। नायं चकारो नु कसमुच्चायकः, बहुग्रन्थ विरोधात्। 1 विश्वभेषजग्ं सुभेषजम्, यथास्थित इदं मे विश्वभेषजम्। अश्विनाप्लावतां युवम्, इदमहग्ं सेनायाभित्वरै॥ त्वं जुषजभेषजं न वैश्यानराय सुभेषजम्। अथो अस्मभ्यग्ं भेषजग्ं सुभेषजम्॥ आवातवाहि भेषजं विवात वाहि यद्रपः॥ त्वग्हि विश्वभेषजो देवानां दूतईयने॥

• 104

ताम्बूलं निवेदयामि ४। हरिण्यै नमः ताम्बूलं निवेदयामि v। नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्॥ विष्णवे नमः पुष्पाञ्जलिं ददामि ५। श्रियै नमः पुष्पाञ्जलिं ददामि हरिण्यैनमः पुष्पाञ्जलिं ददामि v। ततो भोज्यासनं सङ्कल्प्य गुडमधुदधिक्षीरघृतमिश्रं ‘मधुपर्कं यन्मधुनो मधव्यमिति निवेद्याचमनं दद्यात्। यन्मधुनो मधव्यं परममन्नाद्यं वीर्यम् । तेनाहम्मधुनो मधव्येन परमेणान्नाध्ये वीर्येण परमो न्नादो मधव्यो सानि॥ विष्णवे नमः मधुपर्कं निवेदयामि। श्रियैनमः मधुपर्कं निवेदयामिल। हरिण्यैनमः मधुपर्कं निवेदयामि ४। योगे योगे । विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। श्रियै नमः आचमनीयं ददामि४। हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामि ४। अथावनीदमिति मण्डलान्युपलिप्य अथावनीदं परमं पवित्रं सुरेशवीर्यादिदमस्तु रक्षा! आयान्तु देवाः पितृभिस्सहात्रास्मिन् स्थले सन्निधिं धत्तलिस्ते॥ (आमावाजस्येति हविःपात्राणि संशोध्य) पुष्पाद्यैरधिदेव मादित्य मभ्यर्च्य आदित्यं प्रपद्ये भास्करं प्रपद्ये सूर्यं प्रपद्ये, मार्ताणं प्रपद्ये विवस्वन्तं प्रपद्ये ॥ पुष्पादीन् संशोध्य देवस्य त्वेति हविः, पात्रं च गोघृतेना भिघार्य देवस्यत्वा सवितुः । हविरभिघारयामि, पात्रमभिघार यामि। अमृतोपस्तरणमसीत्यन्नं युक्तं पात्रेषु प्रक्षिप्य अमृतोपस्तरणमसि। 1 अग्निमीलेति मन्रोण मधुपर्कं निवेदयेदिति भार्गवक्रियाधिकारवचनादग्नि मीलमन्रो मधुपर्केयु क्तः।

पञ्चमः खण्डः फलदधिगुडोपदंशादीन् विष्णुगायत्र्या’ विन्यस्य 105 नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि तन्नोविष्णुः प्रचोदयात्॥ यत्तेसुसीम इति गोघृत स्राव्य यत्ते सुसीमे हृदयं दिवि चन्दमनि श्रितम् । तस्यां मृतत्वस्येशानो माहं पौत्रमघग्ं रुदम्॥ वेदते भूमि हृदयं दिवि चन्द्रमसि श्रितम् । तथा मृतत्वस्येशानो माहं पौत्रमघग्ं रुदम्॥ अष्टाक्षरेण मर्रेण तुलसीं निक्षिप्य पुष्पाद्भिः प्रोक्ष्य परिषिच्य ओम् नमो नारायणाय। ओम् तत्सवितुर्वरेणीयं भर्गो देवस्य धीमहि धियोयोनः प्रचोदयात्॥ अन्नसूक्तेनाभिमृश्य’ (सुरभिमुद्रां प्रदर्श्य) तदस्य प्रियं (सुभूस्स्वयम्भूः) इति ‘विष्णवे सर्वं हविर्निवेदयेत्। 1 वरं विष्णुर्वरेणीयं भर्गो माया च धीमहि, तन्नो विष्णुः प्रचोदयादिति विष्णुगायत्रीमिह केचिदाचार्याः प्रयुञ्जते। 2 अत्रान्नसू क्ताभिमर्शनानन्तरं यत्ते सुसीम इत्यभिघारणं क्वचिदृश्यते। यथा क्रियाधिकारे भृगुः आमावाजेति मर्रे ण हविः पात्राणि शोधयेत्। रविं तत्र समभ्यर्च्य पुनश्चापि विशोदयेत्॥ अभिघार्य मृतेनैव देवस्य त्वेति मस्त्रतः। अमृतोपस्तरेत्युक्त्वा हविः प्रक्षिप्य तत्र वै॥ गायत्रीमस्त्र मुच्चार्य सूपै स्सर्वोपदंशकम् । अन्नसूक्तेन मत्रेण हवींषि चाभिमृश्य च॥ घृतपात्रं ततो गृह्य त्रिपादोपरि संस्थितम् । यत्ते सुसीम इत्युक्त्वा मृतमास्रावयेत्पुनः॥ इत्यादि। 3 हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे भूतस्य जातः पतिरेक असीत् सदाधार पृथिवीं द्यायुतेमां कस्मै देवाय हविषाविधेम। पुरुषाय नमः पायसं निवेदयामि। इह पुष्टिं पुष्टिपतिर्दधात्विह प्रजां रमयतु। प्रजापतये पुष्टिपतये ग्नि पतये रयिपतये कामायान्नाद्यायः सत्याय नमः तिलौदनं निवेदयामि।

106

Anna suktam अहमस्मि प्रथमजा ऋतस्य पूर्वं देवेभ्यो अमृतस्यनाभिः॥ यो मा ददाति स इ देवमावाः॥ अहमन्नमन्नमदन्तमद्मि॥ पूर्वमग्ने रपिदहत्यन्नम्। यत्तो हासाते अहमुत्तरेषु॥ व्यात्तमस्य पशवस्सु जम्भम् । पश्यन्ति धीराः प्रचर नि पाकाः॥ जहाम्यन्यं न जहाम्यन्यम्। अहमन्नं वशमिच्चरामि॥ समानमर्थं पर्येमि भुञ्जत् कोमामन्नं मनुष्यो दयेत॥ पराके अन्नं निहितंलोक एतत् विश्वैर्देवैः पितृभिर्गुप्तमन्नम्॥ यदद्यतेलुष्यते यत्परोप्यते। शततमी सा तनूर्मे बभूव ॥ महान्ता चरू सकृद्दुग्देन पप्रौ दिवं च पृत्ति पृथिवीं च साकम् ॥ तत्सम्पिबन्तो न मिनन्ति वेधसः नै तद्भूयो भवति नो कनीयः॥ अन्नं प्राणमन्नमपानमाहु अन्नं मृत्युं तमु जीवातुमाहु। अन्नं ब्रह्माणो जरसंवदन्ति। अन्नमाहुः प्रजननं प्रजानाम्॥ मोघमन्नंविन्दते अप्रचेताः सत्यं ब्रवीमि वध इत्सतस्य॥ नार्यमणं पुष्यति नो सखायम्। केवलाघो भवति केवलादी॥ अहम्मेघः स्तनयन् वर्षन्नस्मि। मामद न्यहमद्यन्यान्॥ अहग् ंसदमृतो भवामि। मदादित्या अधि सर्वे तपनि॥ तदस्य प्रियमभिपाथो अश्यां नरो यत्र देवयवो मदन्ति उरुक्रमस्य स हि बन्धुरिद्दा विष्णोः पदे परमे मध्वउत्सः॥ (सुभूस्स्वयं भूः प्रथमं महत्यर्थवे दधेहगर्भमृत्वियम्। यतो जातः प्रजापतिः॥) विष्णवे नमः हविर्नि वेदयामि । समाववर्ति पृथिवी समुषा समुसूर्य स्समुविश्वमिदं जगत्! वैश्वानरज्योतिर्भूयासं विभुं कामं व्यस्थवै भूः॥ अच्युताय नमः गौल्यं निवेदयामि। त्रीणि पदा विचक्रमे विष्णु रो पा अदाभ्यः ततो धर्माणि धारयन्॥ अनिरुद्दाय नमः यावकं निवेदयामि। इति हविर्धाने विशेषः। पञ्चमू र्तिभ्यः प्रत्येकं हविर्धान पक्षे तेषामाचमनदानेर्घ्यदाने च मन्राः पृथगुच्यने। पुरुषादीनां क्रमेणा पोहिष्टेति योगेयोग इति समाने वृक्ष इति पवित्रस्त इत्याचमनं हिरण्यगर पश्शिवाइति नारायणाय विद्मह इति कयानश्चित्र इत्यर्घ्यदानं च भवति।

पञ्चमः खण्डः 107 8। श्रियै नमः हविर्नि वेदयामि ४। हरिण्यैनमः हविर्निवेदयामि। औत्सवादीन् बेरान् लौकिकान् बिम्बान् साल ग्रामांश्चासाद्य पृथकृृथ वि -रपूपादिकं च निवेद्य तदस्य प्रियं॥ सुभूस्स्वयम्भूः॥ विष्णवे नमः हविर्नि वेदयामि A। v। V। सुभूःस्वयम्भूरित्यपूपादीन् निवेद्य لتو सुभूस्स्वयम्भूः ॥ विष्णवे नमः अपूपादीन् निवेदयामि। 2।Y।V। पृथुककदलीपायससक्तुलाजगुडदधिनालिकेरपनसादीन् विश्वभेषजमश्रेण निवेदयेत्। विष्णवे नमः अपूपादीनि निवेदयामि R। v।४। तमुष्टुहियः स्विषुः ॥ विष्णवे नमः पृथुकादीनि निवेदयामि।५। श्रियैनमः पृथुकादीनि निवेदयामि । हरिण्यै नमः पृथुकादीनि निवेदयामि ४। अपक्वानि च सर्वाण्यष्टाक्षरेण निवेदयेत्। ओम् नमो नारायणाय। विष्णवे नमः फलादिकं निवेदयामि ५। श्रियैनमः फलादिकं निवेदयामि ४। हरिण्यै नमः फलादिकं निवेदयामि४। इदं विष्णुरिति स्वादुशीतलं सुरभि पानीयं दत्वा नः परिषेकं गण्डूषं पाद्यमाचमनं च दद्यात्। इदं विष्णुर्विचक्रमे ॥ विष्णवे नमः स्वादुशीतलं सुरभि पानीयं ददामि५। श्रियै नमः स्वादु शीतलं सुरभि पानीयं ददामि v। हरिण्यै नमः स्वादु शीतलं सुरभि पानीयं ददामि ४। “ओम्” अ नः परिषेकं करोमि । पूतस्तस्य ॥ विष्णवे नमः गण्डूषं भावयामि ५। श्रियै नमः गण्डूषं भावयामि ४। हरिण्यै नमः गण्डूषं भावयामि ४। त्रीणि पदा ॥ विष्णवे नमः पाद्यं ददामि ५। श्रियै नमः पाद्यं ददामि ४। हरि ण्यै नमः पाद्यं ददामि ‘४। 108

शन्नो देवीः ॥ विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। श्रियै नमः आचमनीयं ददामि४। हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामि। v। मृतात्परि विचक्रम इति (पाण्डरपिप्पलीपत्रवज्रमनसाराम्बु शुक्तिक्षारयुतं) दक्षिणासहितं मुखवासं प्रदाय घृतात्परि ॥ विचक्रमे ॥ विष्णवे नमः मुखवासं ददामि ५। श्रियै नमः मुखवासं ददामि v। हरिण्यैनमः मुखवासं ददामि v। औत्सवादीन् बेरानन्यांश्चासाद्य पानीयाचमनमुखवासान् पृथक्पथग्दद्यात्। इदं विष्णुर्विचक्रमे ॥ विष्णवे नमः पानीयं ददामि ५।v। v। योगे योगे॥ शन्नो देवीः ॥ विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि A। v।v। घृतात्परि ॥ विचक्रमे ।॥ विष्णवे नमः मुखवासं निवेदयामि R। v।४। द्वादशाष्टाक्षराभ्यां पुष्पाञ्जलिं दत्वा ओम् नमो भगवते वासुदेवाय, ओम् नमो नारायणाय, ओम् प्रणवस्वरूपिणे भगवते वासुदेवायनमः। ओम् प्रणवस्वरूपिणे नारायणाय नमः। विष्णवे नमः पुष्पाञ्जलिं ददामि ५। श्रियै नमः पुष्पाञ्जलिं ददामि ४। हरिण्यै नमः पुष्पाञ्जलिं ददामि ४। भूः प्रपद्य इत्यपचारान् क्षमस्वेति प्रणम्य वैष्णवैस्सूकैस्संस्तूया -लङ्कारदीपं दर्शयेत्। 1 भूःप्रपद्ये ॥ विष्णुं प्रपद्ये 7। श्रियैनमः ४। हरिण्यैनमः ४। विष्णुं प्रणमामि ५। श्रियं प्रणमामि ४। हरिणीं प्रणमामि ४। 1 उपचारापदेशेन कृतानहरहर्मया। अपचारानिमान् सर्वान् क्षमस्व पुरुषोत्तमः॥ अज्ञानादर्थलो भाद्वा रागाद्वेषात्प्रमादतः ।

पञ्चमः खड्डः 109 अतो देवा इदं विष्णुस्त्रीणिपदा विष्णोः कर्माणि तद्विष्णोः परमं पदं तद्विप्रासः ॥ विष्णोर्नुकं तदस्यप्रियं प्रतद्विष्णुः परोमात्रया विचक्रमे त्रिर्देवः॥ सहस्रशीर्षं देवं विश्वाक्षं विश्वशम्भुवम्। विश्वं नारायणं देवमक्षरं परमं प्रभुम्॥ विश्वतः परमं नित्यं विश्वं नारायणग् ं हरिम् । विश्वमेवेदं पुरुष सद्विश्व मुपजीवति॥ पतिं विश्वस्यात्मेश्वरग्ं शाश्वतग्ं शिवमच्युतम्। नारायणं महाज्ञेयं विश्वात्मानं परायणम्॥ अपराधः कृतो य स्तं क्षमस्व पुरुषोत्तम॥ मया वा मज्जनै र्वापि मम बन्धुभिरेव वा। अपराधशतं यत्तत् क्षमस्व पुरुषोत्तम॥ राज्ञा वा तदमात्यैर्वा राजभृत्यैरथापिवा । अपराधशतं यत्तत् क्षमस्व पुरुषोत्तम॥ आचार्येणार्चकेनापि भ कैर्वा परिचारकैः। अपराधशतं यत्तत् क्षमस्व पुरुषोत्तम॥ गायकै र्न रकै र्वाथ तथा वादित्रवादकैः अपराधशतं यत्तत् क्षमस्व पुरुषोत्तम॥ प्रणवादिविसर्गानं क्रियासु विधिपूर्वकम् । अमस्त्रकार्चनंयत् तत् क्षमस्व त्वं जनार्दन॥ तस्मात्त्वां प्रार्थये देवं प्रसीद भगवन्मयि। अनया पूजया विष्णो प्रशास्त्रं सर्वमस्तु नः॥ अशक्यं विधिवत्कर्तुं ब्रह्माद्यैरपि पूजनम् । न्यूनातिरि कव्याघातं तत् क्षमस्व जगत्पते॥ किमुतास्माभिरज्जॆस्तु मनुष्यैरदृढात्मभिः। तस्मान्नित्यार्चनायान्तु यदुद्भूतमशोभनम् ॥ अनया पूजया विष्णो प्रशान्तं सर्वमस्तु ते॥ उपचारापदेशेन कृतानहरहर्मया। अपचारानिमान् सर्वान् क्षमस्व पुरुषोत्तमः॥

110

नारायण परम्ब्रह्म तत्त्वं नारायणः परः नारायण परोज्योतिरात्मा नारायणः परः॥ यच्च किञ्चिज्जगत्यस्मिन् दृश्यते श्रूयतेपि वा। अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं व्याष्य नारायणः स्थितः॥ अनन्तमव्ययं कविग्ं समुद्रेस्तं विश्वशम्भुवम् । पद्मकोशप्रतीकाशग्ं हृदयं चाष्यधोमुखम् ॥ अधोनिष्ट्या वितस्त्यान्तु नाभ्यामुपरि तिष्ठति। हृदयं तद्विजानीयाद्विश्वस्यायतनं महत्। सन्ततग्ं सिराभिस्तुलमृत्याकोशसन्निभम्॥ तस्यान्तो सुषिषिरग्ं सूक्ष्मं तस्मिन् त्सर्वं प्रतिष्ठितम्। तस्य मध्ये महानग्निर्विश्वार्चिर्विश्वतोमुखः॥ सोग्रभुग्विभज निष्ठन्नाहारमजरः कविः । सन्तापयति स्वं देहमापादतलमस्तकम् । तस्य मध्ये वह्निशिखा अणीयोर्ध्वा व्यवस्थितः॥ नीलतोयदमध्यस्था विद्युल्लेखेव भास्वरा। नीवारशूकवत्तन्वी पीताभा स्यात्तनूपमा॥ तस्याश्शिखाया मध्ये परमात्मा व्यवस्थितः स ब्रह्मा सशिवस्सेन्दस्सोरि क्षरः परमस्स्वराट्॥ ऋतग्ं सत्यं परं ब्रह्म पुरुषं कृष्णपिङ्गलम् । ऊर्ध्वरेतं विरूपाक्षं विश्वरूपायवै नमः॥ ॐ नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि। तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्॥ एकाक्षरं त्वक्षरितांसि सोमे ॥ विष्णवे नमः स्तोत्रैः स्तोमि ५। श्रियै नमः स्तोत्रैः स्तामि४। हरिण्यै नमः स्तोत्रैः स्तोमि v। शुभ्रज्योतिश्चदेवानाम् ॥ विष्णवेनमः अलङ्कार दीपं दर्शयामि ५। श्रियै नमः अलङ्कारदीपं दर्शयामि४। हरिण्यैनमः अलङ्कारदीपं दर्शयामिल।

पञ्चमः खणः होमस्थानं गत्वा प्राणानायम्य सङ्कल्प्य 111 अस्य देवदेवस्य भगवतो महापुरुषस्य श्रियः पतेः पुरुषो त्तमस्य श्री स्वामिनः प्रीत्यर्थं नित्यार्चनायं प्रातर्होमं करिष्यामि। उपावरोहेति समिधं निधायाग्निं प्रज्वाल्य उपावरोहजातवेदः पुन स्त्वं देवेभ्यो हव्यं वहनः प्रजानन् । आयुः प्रजाग्ं रयिमस्मासु धेह्यजस्रो दीदिहि नो दुरोणे॥ तत्सवितुरितिवेदिं परिमृज्य ॐ तत्सवितुर्वरेणीयं भर्गोदेवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात्॥ चत्वारि शृङ्गेत्यग्निं ध्यात्वा ग्नय इत्यादिभिरलङ्कृत्य पुष्पं गन्धं तथा धूपन्दीपमर्ध्यं हुतमिति षडुपचारान् कृत्वा ब्रह्मसोमावभ्यर्च्य ॐ चत्वारि शृङ्गात्रयो अस्य पादा द्वे शीर्षे सप्तहस्तासो अस्य त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति महोदेवो मर्त्याग्ं आविवेश॥ अग्नये नमः हुतवहाय नमः हुताशिने नमः कृष्णवर्त्मने नमः॥ देवमुखायनमः। सप्तजिह्वायनमः वैश्वानराय नमः जातवेदसे नमः अग्नये नमः पुष्पं गन्धं धूपं दीपमर्ध्यं हविश्च ददामि। दक्षिणे - ओम् ब्रह्मणे नमः प्रजापतये नमः॥ पितामहाय नमः हिरण्यगर्भाय नमः॥ उ त्तरे - ओम् सोमाय नमः। यज्ञाङ्ञाय नमः। इन्दवे नमः। चक्रायनमः॥ अष्टोपचाराः परिषिच्याज्यचरुभ्या’मतोदेवाद्यैर्मूर्तिमन्त्रैश्च जुहुयात्। ॐ विष्णवेस्वाहा! अतोदेवाअवन्तु।।। सप्तधामभिस्स्वाहा॥ इदं विष्णुः ।।। सुरे स्वाहा॥ त्रीणिपदा ।।। धारयन् स्वाहा॥ विष्णोः कर्माणि।।। सखा स्वाहा ॥ तद्विष्णोः परमं।।। आततग्गि स्वाहा॥ 1 तत्राज्यचरुभ्यामिति पृथक्पृथस्थोमं केचिदिच्चनि। साज्येन चरुणाहोम इति प्रचुरः पक्षः। तदा वैष्णवैर्मनैराज्यहोमोमूर्तिमस्त्र श्चरुहोम इतिखिलाधिकारे भृगुः।

112

तद्विप्रासः।।।पदग्ड् स्वाहा ॥ विष्णोरुकं वीर्याणि।।। विष्णवे त्वा स्वाहा॥ तदस्य प्रियं।।।परमे मध्व उत्स स्वाहा॥ प्रतद्विष्णुस्तवते ।।। भुवनानि विश्वा स्वाहा॥ परोमात्रया।।। परमस्य वित्से स्वाहा॥ विचक्रमे पृथिवीं।।। सुजनिमा चकार स्वाहा॥ त्रिर्देवः पृथिवीं।।। स्थविरस्य नाम स्वाहा॥ सहस्रशीर्षा पुरुषः।।। दशाङ्गुलर्ग् स्वाहा॥ पुरुषएवेदग् सर्वं।।। अतिरोहतिस्वाहा॥ एतावानस्य ।।। दिविस्वाहा॥ त्रिपादूर्ध्व।।। अभिस्वाहा॥ तस्माद्विराट् ।।। पुरस्स्वाहा॥ यत्पुरुषेण ।।। हविस्स्वाहा॥ सप्तास्यासन् ।।। पशुग्गा स्वाहा॥ तं यज्ञं।।।ऋषयश्चये स्वाहा!॥ तस्माद्यज्ञात् ।।। ग्राम्याश्च ये स्वाहाः॥ तस्माद्यज्ञात्।।। अजायत स्वाहा॥ तस्मा दश्वाः ।।। अजावयस्स्वाहा॥ यत्पुरुषं ।।। उच्येते स्वाहा॥ ब्राह्मणो स्य।।। अजायत स्वाहा॥ चन्द्रमाः।। वायुरजायत स्वाहा॥ नाभ्या आसीत् । अकल्पयन् स्वाहा॥ वेदाहमेतं।। यदास्ते स्वाहा॥ धातापुरस्तात् ।।। अयनाय विद्यते स्वाहा॥ यज्ञेन यज्ञं।।।स्स न्ति देवा स्वाहा॥ ॐ विष्णवे स्वाहाण पुरुषाय स्वाहा सत्याय स्वाहाः अच्युताय स्वाहा! अनिरुद्धाय स्वाहाः श्रियै स्वाहा! धृत्यै स्वाहाः पवित्र्यै स्वाहा! प्रमोददायिन्यैस्वाहा।॥ हरिण्यै स्वाहाः पौफ्ट्यै स्वाहा! क्षोण्यै स्वाहा! मह्यैस्वाहा! कपिलाय स्वाहा! यज्ञाय स्वाहा। नारायणाय स्वाहाः पुण्याय स्वाहा। नारसिंहाय स्वाहा! वामनायस्वाहा। सुभद्रायस्वाहा! ईशितात्मने स्वाहा! सर्वविद्येश्वराय स्वाहा! इन्दाय स्वाहा। वाराहाय स्वाहा! त्रिविक्रमायस्वाहा। सर्वोद्वहाय स्वाहा! यमाय स्वाहा!

पञ्चमः खणः 113 वरुणाय स्वाहा! कुबेराय स्वाहाः अग्नये स्वाहा! निरतये स्वाहा वायवेस्वाहा ईशानायस्वाहा हयात्मकायस्वाहाः रामदेवायस्वाहाः पुण्यदेवाय स्वाहा। सर्वाय स्वाहाः सुखावहाय स्वाहाः संवहाय स्वाहा! सुहाय स्वाहा! शिवायस्वाहा। विश्वायस्वाहा। मित्राय स्वाहा! अत्रयेस्वाहा॥ सनत्कुमाराय स्वाहा! सनकाय स्वाहा। सनातनाय स्वाहा॥ सनन्दनाय स्वाहा! इन्द्राय स्वाहा! यमाय स्वाहा॥ वरुणाय स्वाहा! कुबेराय स्वाहा! अग्नयेस्वाहा॥ निर्तये स्वाहा! वायवे स्वाहा॥ ईशानाय स्वाहा॥ मार्कण्डेयाय स्वाहा! भृगवे स्वाहा! ब्रह्मणेस्वाहा॥ शङ्कराय स्वाहा। धात्रे स्वाहा! विधात्रे स्वाहा! भुवभौयस्वाहा। पतड्डाय स्वाहा! पतिराय स्वाहा॥ वरुणायस्वाहा! धर्माय स्वाहा जा नाय स्वाहाः ऐश्वर्यायस्वाहा॥ गजलक्ष्मि स्वाहा॥ मणिकाय स्वाहा सन्यायै स्वाहा। विखनसे स्वाहा। तापसाय स्वाहा न्यक्षाय स्वाहाः इन्दाय स्वाहा। विष्वक्सेनाय स्वाहाः किष्किन्दाय स्वाहा! तीर्थायस्वाहा। श्रीभूताय स्वाहाः गरुडाय स्वाहा! हविरक्षकाय स्वाहाः अग्नये स्वाहा! विवस्वते स्वाहा! वैवस्वताय स्वाहा निर ऋतये स्वाहा! बलिरक्षकायस्वाहा! मित्राय स्वाहाः वरुणाय स्वाहाः पुष्पेशाय स्वाहा! मरुते स्वाहा! क्षत्ते स्वाहा! कुबेराय स्वाहा! ईशानाय स्वाहाः भास्कराय स्वाहा चक्राय स्वाहाः ध्वजाय स्वाहा। शङ्खाय स्वाहा! यूथाथिपायस्वाहा! अक्षहर्ते स्वाहा! नागराजाय स्वाहाः गणेशाय स्वाहा॥ समाराधनवैकल्यप्रायश्चित्तार्थं चतुर्वेदादिमस्त्रैराज्येन हुत्वा।

114

ॐ अग्निमीले पुरोहितं ।।। रत्नधातमग्गि स्वाहाः ॐ इषे त्वोर्जेत्वा ।।। पशून् पाहि स्वाहा॥ ॐ अग्न आयाहि ।।। बर्हिषि स्वाहा॥ ॐ शन्नो देवी।।। अभिस्रवन्तुनस्स्वाहा॥ स्वराक्षरमात्राव्यत्यय प्रायश्चित्तार्थमाज्येन वाहृतीर्घु त्वा। ओमुवस्स्वाहा। ओम् भूस्स्वाहा! ओग्ं सुवस्स्वाहा! ओम् भूर्भुवस्सुवस्स्वाहा॥ अदिते स्वमग् ः अनुमते स्वमग्गाः सर्वते स्वमग् स्थाः देवसवितः प्रासावीः॥ भूतिस्स्मेति भस्म गृहीत्वा ललाटहिक्क बाहुकण्ठादीनादित्यस्सोमो नम इत्यूर्थ्वाग्रमालिप्यात्मानं प्रोक्ष्य भूतिस्स्माते लभते नित्यं सर्वयज्ञकृतं भवेत्। अग्निमारुतयोर्भूतिः॥ आदित्यस्सोमो नमः त्र्यायुषं जमदग्नेः कश्यपस्य त्र्यायुषम् । यद्देवानां त्यायुषन्तन्मे अस्तु त्रायुषम्। दीर्घायुत्वाय बलाय शतं च वर्चसे त्र्यायुषम् । आपो हिष्ठामयो भुवः तान ऊर्जे दधातनः महेरणाय चक्षसे॥ योवश्शिवतमो रसः तस्य भाजयते हनः उशतीरिव मातरः॥ तस्मा अरङ्गमामवः यस्य क्षयाय जिन्वथः आपो जनयथाच नः॥ उद्वयमित्यादिना2 दित्यमग्निं चोपस्थाय उद्वयं तमसस्परिपश्यन्तो ज्योतिरुत्तरम् । देवं देव सूर्यमगन्म ज्योतिरुत्तमम् ॥ उदुत्यं जातवेदसं देवं वहन्ति केतव॥ दृशे विश्वाय सूर्यम् ॥ चित्रं देवाना मुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेनि आप्रा द्यावापृथिवी अ न्तरिक्षग्ं सूर्य आत्मा जगत स्तस्थुषश्च॥

पञ्चमः खणः तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरत्। 115 पश्येम शरदश्शतं जीवेम शरदश्शतं नन्दाम शरदश्शतं मोदाम शरदश्शतं भवाम शरदश्शतग्ं श्रुणवाम शरदश्शतं प्रब्रवाम शरदश्शतमजीतास्स्यामशरदश्शतं ज्योक्च सूर्यं दृश् यउदगान्महतोर्ण वाद्विख्राजमानस्सरिरस्य मध्यात्समा वृषभो लोहिताक्षस्सूर्यो विपश्चिन्मनसा पुनातु॥ वैश्वानरस्य रूपम्। पृथिव्यां परिस्रसा॥ स्योनमाविशन्तुनः। अग्निनाग्ने ब्रह्मणा। आनशे व्यानशे सर्वमायु र्व्यानशे॥ अमृतत्वाय जीवसे। अमृते सत्ये प्रतिष्ठिताम् ॥ रसमन्नमिहायुषे॥ नर्यप्रजां मे गोपाः जातां जनिष्यमाणां च अथर्वपितुं मे गोपाय। अदब्दा योशीततनो शĀंस्य पशून् मे गोपाय। अष्टाशफाश्च य इहाग्ने! सप्रथ सभां मे गोपाय। तानिन्ड्रियावतः कुरु। अविषं नः पितुं कृणु। द्विपादो ये चतुष्पदः॥ ये चै कशफा आशुगाः॥ ये च सभ्यास्सभासदः सर्व मायुरुपासताम्। अहे बुद्ध्निय मन्त्रं मे गोपाय। यमृषयन्रयिविदा विदुः॥ ऋचस्सामानि यजूग् ं षि सा हि श्रीरमृता सताम्॥ चतुल्शिखण्डा युवति स्सुपेशाः घृताप्रतीका भुवनस्य मध्ये॥ मर्मृज्यमाना महते सौभगाय। मह्यं धुक्ष्य यजमानय कामान्॥ इहैवसन्तत्र सतो वो अग्नयः प्राणेन वाचा मनसाबिभर्मि! तिरोमास न्तमायुर्मा प्रहासीत्! ज्योतिषा वो वैश्वानरेणोपति ॥ पञ्चधाग्नीन् व्यक्रामत्। विराट् सृष्टा प्रजापतेः ऊर्ध्वा रोहद्रोहिणी। योनिरग्नेः प्रतिष्ठितिः॥ नमोब्रह्मणे नमो अस्वग्नये नमः पृथिव्यै नम ओषधीभ्यः नमो वाचे नमो वाचस्पतये नमो विष्णवे बृहते करोमि ॥

116

अहमिन्रो भवाम्यहं विष्णुस्सूर्यस्सर्वान्तरात्मा ब्रह्मब्रह्मान्तरात्मा ॥ विराडहं चतुर्मुखः यामहमग्नौ वपाम्याहुतिम् ॥ तद्देवानाममृतग्ं षाण्मासिकं। तदसुराणां विषग्ं सद्योनाशं भवतु ॥ यन्ममहस्तं तद्विष्णोरसुरान्तकमस्तु। यन्मस्त्रहीनं तदहीनं भवतु॥ तदृषीणां तपसा पृथिव्याः क्षमया देवा मुनयो मामाविशन्ताम् ॥ शास्त्रा मे वाचि संविशन्ताम् । तदस्माकं भूत्यै रयिमत्यै पुष्टिमत्यै ॥ मनोनो भवतु वर्चो भवतु। सर्वमस्माकग्ं सम्पदस्तु॥ यत्ते अग्ने तेजस्तेनाहं तेजस्वी भूयासम् । यत्ते अग्ने वर्चस्तेनाहं वर्चस्वी भूयासम्। यत्ते अग्ने हरिस्तेनाहग् ं हरस्वी भूयासम् ॥ मयि मेधां मयिप्रजां मय्यग्नि स्तेजो दधातु मयि मेधां मयि प्रजां मयीन्द इन्रियं दधातु मयि मेधां मयिप्रजां मयि सूर्यो भ्राजो दधातु। उपावरोहेति समिधं यावत्कृष्णं तावत्तत्त्वा, ध्रुवपादयोर्मध्ये विन्यसेदिति भोज्यासनं दशोपचारं विज्ञेयं भवति। उपावरोह जातवेदः ॥ ततो यात्रासनं सङ्कल्प्य स्वस्तिसूक्तं जपन् बलिबेरमादाय रथन्तरमसीति कौतुकरथे चतुरस्ते वा समारोप्य वस्त्रमाल्याद्यैरलङ्कृत्य नाराचरज्ज्वा सुदृढं बद्ध्वा स्वस्तिनोमिमिताम् ॥ रथस्तरमसि वामदेव्यमनि बृहदसि। अज्मान्यङ्कवभितोरथं यौध्वान्तं वाताग्रमनु सञ्चरन्ता दूरेहेति रिन्डियावान् पतत्री तेनो ग्नयः पप्रयः पारयन्तु॥ अयं वामश्विनौ रधो मा दुःखे मा सुभे रिषत् अरिष्टस्स्वस्तिगच्छतु विविघ्नन् पृतना यतः॥ (अन्नबलिं प्रकल्प्य देवाभिमुखे निधाय पूर्ववत्कौतुकादुलौ देवं ध्यात्या योगेशं, परं ब्रह्माणं, परमात्मानं, भक्तवत्सलमित्यावाह्य

पञ्चमः खड्डः ॐ योगेशमावाहयामि, परम्ब्रह्माणमावाहयामि, परमात्मानमावाहयामि, भ क्तवत्सलमावाहयामि) विष्णुस्त्वां रक्षत्विति देवस्य पादौ स्पृष्ट्वा जपति। विष्णुस्त्वां रक्षतु ॥ 117 सोमं राजासमिति छत्रं, मरुतः परमात्मेति चामरं, वायुपरीति तालवृन्तमन्यैर्ध्वजपताकादिपरिच्छदैः परिवृतमग्रे घण्टारवशङ्खभेरीनिस्साल काहलमृदङ्गपणवमर्दलादिभिश्च रागश्रुतियु क्तं पञ्चशब्दयुतमालयं प्रदक्षिणं कुर्यात्। सोमग्ंराजानम् ॥ विष्णवे नमः छत्रं धारयामि R। मरुतः परमात्मा ॥ वायुपरी ॥ विष्णवे नमः चामरैर्वीजयामि ५।। विष्णवेनमः तालवृन्हॆर्वीजयामि ५। शिष्यो नम्रदेहस्तत्तद्देशे मणिकादिद्वारपालेभ्यः श्रीभूताद्यनपायिभ्यो दिग्देवताभ्यो विमानपालेभ्यो महाभूतान्तं प्रणवादि नमोस्तन तत्तन्नाम्ना पूर्वमुदकं पुष्पं बलिमुदकं च दद्या द्दात्रादीनां नित्यतृप्तानामर्चनमेव न बलिरि”ति शास्त्रानुशासनम्। ‘बलिकाले चत्वार उपचारा विहिताः’ तोयं पुष्पं बलिराधावश्चेति। प्रथमद्वारदेशे मणिकसन्ध्या, द्वितीयद्वारे विखनसतापसौ, अन्तराले न्यक्षेनै, तृतीयद्वारे किष्किन्दतीर्था, सोपानमध्ये श्री भूतगरुडौ, आग्नेय्यां हविरक्षकमग्निञ्च, दक्षिणे विवस्वद्वैवस्वतौ, नैरत्यां निरति बलिरक्षकौ, पश्चिमे मित्रावरुणा, वायव्यां पुष्पेशमरुता, उत्तरस्यां क्षत्रृकुबेरौ, ऐशान्यामीशानभास्करौ, भूतपीठे (मध्ये) प्रागादि चक्रध्वजशङ्ख यूधाधिपाक्षहन्तॄन्, गोपुरद्वारदक्षिणवामयोर्नागराजगणेशावभ्यर्च्य, पीठस्य दक्षिणे भागे काश्यपो क्तप्रकारतः येभूता इति भूतयक्षपिशाचनागेभ्यो बलिशेषं निर्वपति। मणिकाय नमः, सन्यायै नमः तोयं पुष्पं बलिं तोयं च ददामि। 118

विखनसे नमः, तापसाय नमः तोयं पुष्पं बलिं तोयं च ददामि। न्यक्षाय नमः, इन्दाय नमः तोयं पुष्पं बलिं तोयं च ददामि। किष्किन्दायनमः तीर्धायनमः तोयं पुष्पं बलिं तोयं च ददामि। श्रीभूतायनमः, गरुडाय नमः तोयं पुष्पं बलिं तोयं च ददामि। हविरक्षकाय नमः, अग्नये नमः तोयं पुष्पम्बलिं तोयं च ददामि। विवस्वते नमः, वैवस्वताय नमः तोयं पुष्पं बलिं तोयं च ददामि। निरतये नमः, बलिरक्षकायनमः तोयं पुष्पं बलिं तोयञ्च ददामि। पुष्पेशाय नमः, मरुते नमः तोयं पुष्पं बलिं तोयं च ददामि। क्षत्ते नमः, कुबेराय नमः तोयं पुष्पम्बलिं तोयं च ददामि। ईशानाय नमः, भास्करायनमः तोयं पुष्पं बलिं तोयं च ददामि। चक्राय नमः, थ्वजाय नमः शङ्खाय नमः, यूथाधिपायनमः, अक्षहन्रे नमः तोयं पुष्पं बलिं तोयं च ददामि। नागराजायनमः, गणेशाय नमः तोयं पुष्पं बलिं तोयं च ददामि। ये भूताःप्रचर न्ति दिवा नक्तं बलिमिच्छन्तो वितुदस्य प्रेष्यः तेभ्यो बलिं पुष्टिकामो हरामि मयि पुष्टिं पुष्टिपतिर्दधातु॥ भूतेभ्यो नमः, यक्षेभ्यो नमः, राक्षसेभ्यो नमः, पिशाचेभ्यो नमः, नागेभ्यो नमः, बलिशेषं निर्वपामि। (पात्रं परिचारकहस्ते विसृज्य) पादौप्रक्षाल्याचम्य वाद्यस्तोत्यनृत्तगीतादिभि स्तत्तद्देशभाषाविधानेन देवं त्रिचूलिकायां त्रिः प्रदक्षिणं कारयित्वा सोपानमध्ये आसनादिनीराजनान्तमर्चयित्वा विष्णवे नमः। ५। आसनं स्वागतमनुमानं पाद्यमाचमनं पुष्पं गन्थं धूपं दीपमर्घ्यं ददामि। नीराजनं दर्शयामि। अन्तराले न्यक्षेन्द्रमध्ये संस्थाप्य नाराचरज्ञुं विसृज्यार्घ्यादिकं दत्वा विष्णवे नमः ५। अर्घ्यमाचमनीयं च ददामि। (हविर्नि वेद्य) (बलिमादाय कौतुके देवमोङ्कारेण समारोपयेत्। “ओम्” यधोक्तं विनियुञ्ज्यात्)।

पञ्चमः खण्डः 119 बलि बेरमादाय स्वस्थाने निवेश्य पुष्पाञ्जलिं बहुशो दत्वा सुखमास्स्वेति प्रणम्य’ दक्षिणां दद्यात्2। ओम् नमो भगवते वासुदेवाय। ओम् नमो नारायणाय। नमोब्रह्मणे नमो अस्वग्नये नमः पृथिव्यै नम ओषधीभ्यःनि नमोवाचे नमोवाचस्पतये नमो विष्णवे बृहते करोमि ॥ नारायणायविद्महे ॥ विष्णोसुखमास्स्व॥ विष्णवे नमः ५॥ प्रणामं करोमि ५। ४। ४। घृतात्परि ॥ विष्णवे नमः दक्षिणायुतं मुखवासं निवेदयामि R। v।४। “बलिकाले ये सेवस्ते ते पदे पदे यज्ञ फलं लभेरन्निति श्रुतिः”, वाद्यहीने वर्ष काले बलिदानं नै वेति केचित्। द्वारदेशे समावाह्य बलिदानं कुर्यात्। नयावत्परिवारेभ्योबलिर्देवेनदीयते। तावद्यत्नेन संरक्षेद्विष्णुतीर्थं विशेषतः॥ विष्णोस्तीर्थं प्रसादं च विनानित्यानपायिनः। होमबल्युत्सवात्पूर्वं विनियोगं नचार्हति॥ ‘पूजाने तुलसीतीर्धं पूजकः प्रथमं पिबेत्’ अन्यधा विनियुक्तञ्चे त्तत्पूजा निष्फला भवेत् ॥ इत्यर्चकपुरस्सरं तीर्थादि विनियोगो भवेदिति यात्रासनं पञ्चोपचारं विज्ञेयं भवति। 3 (इति प्रातःकालार्चना प्रयोगः)। 1 तत्र प्रणामप्रकारस्संहितानूपदिश्यते ‘विष्णुसू क्तेन म स्तिष्कं सम्पुटं प्रह्वाङ्गं पञ्चाङ्गं दण्डाङ्गमिति पञ्चप्रणामान् कुर्यात् मस्तकेञ्जलौ न्यस्ते स मस्तिष्कः। हृदयेञ्जलिपुटं न्यसेत्स सम्पुटः॥ पाणी व्यत्यस्य हृदये न्यस्यावनतगात्रो भवेत्सप्रह्वाङ्गः पादाङ्गुलिभ्यां जानुभ्यां वासीनस्साञ्जलिर्भूमौ ललाटं निदध्यात्स पञ्चाङ्ग पादौ हस्ता प्रसार्य साञ्जलिर्भूत्वा धोमुखो दण्डवच्चयीत स दण्डाङ्गः प्रणाम इति। 2 अत्र बाल्यन नरमेव पानीयमाचमनीयं च बहुशः संहितासूपदिश्यते। 3 उकैः पञ्चभिरासनैर्मन्तस्नानालङ्कारभोज्ययात्राभिधानैः प्रातरर्चनस्य समाप्तत्वादत्र कवाट बन्धनप्रस्ताव उचितः, सूर्यस्त्वेति कवाटबन्दनमु त्तरत्रोच्यते। कवाटबन्दनं कृत्वा उद्वयमित्यादित्यमुपस्थाय गृहं गत्वा नित्यकर्माणि कुर्यात्। अन्यवेलायां कवाटबन्धनं सूर्य स्त्येति मन्त्रेणोक्त्वा न्याकालेषु द्यावापृथिव्योरिति मन्रोण तत्कुर्यादिति क्वचिदृश्यते।

पञ्चमः खणः 119 बलि बेरमादाय स्वस्थाने निवेश्य पुष्पाञ्जलिं बहुशो दत्वा सुखमास्स्वेति प्रणम्य ’ दक्षिणां दद्यात् । ओम् नमो भगवते वासुदेवाय। ओम् नमो नारायणाय। नमोब्रह्मणे नमो अस्त्वग्नये नमः पृथिव्यै नम ओषधीभ्यः नमोवाचे नमोवाचस्पतये नमो विष्णवे बृहते करोमि॥ नारायणायविद्महे ॥ विष्णोसुखमास्स्व॥ विष्णवे नमः Al प्रणामं करोमि ५। ४। ४। घृतात्परि ॥ विष्णवे नमः दक्षिणायुतं मुखवासं निवेदयामि ५। Y।V। “बलिकाले ये सेवस्ते ते पदे पदे यज्ञ फलं लभेरन्निति श्रुतिः”, वाद्यहीने वर्ष काले बलिदानं नै वेति केचित्। द्वारदेशे समावाह्य बलिदानं कुर्यात्। नयावत्परिवारेभ्योबलिर्देवेनदीयते। तावद्यत्नेन संरक्षिद्विष्णुतीर्थं विशेषतः॥ विष्णोस्तीर्थं प्रसादं च विनानित्यानपायिनः होमबल्युत्सवात्पूर्वं विनियोगं नचार्हति॥ ‘पूजान्ता तुलसीतीर्थं पूजकः प्रथमं पिबेत्’ अन्यधा विनियुक्तञ्चे त्तत्पूजा निष्फला भवेत्॥ इत्यर्चकपुरस्सरं तीर्थादि विनियोगो भवेदिति यात्रासनं पञ्चोपचारं विज्ञेयं भवति। 3 (इति प्रातःकालार्चनाप्रयोगः)। 1 तत्र प्रणामप्रकारस्संहितानूपदिश्यते ‘विष्णुसू क्तेन म स्तिष्कं सम्पुटं प्रह्वाङ्गं पञ्चाङ्गं दण्डाङ्गमिति पञ्चप्रणामान् कुर्यात्। मस्तकेञ्जलौ न्यस्ते स मस्तिष्कः। हृदयेञ्जलिपुटं न्यसेत्स सम्पुटः पाणी व्यत्यस्य हृदये न्यस्यावनतगात्रो भवेत्सप्रह्वाङ्गः। पादाङ्गुलिभ्यां जानुभ्यां वासीनस्साञ्जलिर्भूमौ ललाटं विदध्यात्स पञ्चाङ्गण पादौ हस्ता प्रसार्य साञ्जलिर्भूत्वा धोमुखो दण्डवच्चयीत स दण्डाङ्गः प्रणाम इति। 2 अत्र बल्यन स्तरमेव पानीयमाचमनीयं च बहुशः संहितासूपदिश्यते, 3 उकैः पञ्चभिरासनैर्मन्तस्नानालङ्कारभोज्ययात्राभिधानैः प्रातरर्चनस्य समाप्तत्वादर कवाट बन्धनप्रस्ताव उचितः, सूर्यस्त्वेति कवाटबन्दनमु रत्रोच्यते। कवाटबन्दनं कृत्वा उद्वयमित्यादित्यमुपस्थाय गृहं गत्वा नित्यकर्माणि कुर्यात्, अन्यवेलायां कवाटबन्धनं सूर्य स्वैति मन्त्रेणोक्या न्यकालेषु द्यावापृथिव्योरिति मन्रोण तत्कुर्यादिति क्वचिदृश्यते।

120 ततो रात्राशयनासनं सङ्कल्प्य ब्राह्मणानन्यान् भक्तजनांश्चविसृज्य वस्त्रमाल्यादीन्विमोच्यसूक्ष्मवस्त्रैराच्छाद्य पुष्पगन्धाद्यैरलङ्कृतापूपं निवेद्य सर्वौषधिमिश्रं कषायतोयम्प्रदाय पानीयमाचमनं मुखवासं च दत्वा विष्णवे नमः पुष्पाणि ददामि ५। श्रियै नमः पुष्पाणि ददामि ४। हरिण्यै नमः पुष्पाणि ददामि v। विष्णवे नमः ५। श्रियै नमः४। हरिण्यै नमः४। गन्धं धूपं दीपं ददामि। सम्भूस्स्वयम्भूः ॥ विष्णवे नमः अपूपं निवेदयामि ४। श्रियैनमः अपूपं निवेदयामि। हरिण्यैनमः अपूपं निवेदयामि४। येतेशतं वरुण ये सहस्रं यज्ञयाः पाशा वितताः पुरुत्रा तेभ्योन इन्दस्सवितोतविष्णुर्विश्वे देवा मुञ्चन्तु मरुतः स्वस्ता । विष्णवेनमः कषायतोयं ददामि R। ४। ४। इदं विष्णुर्विचक्रमे ॥ विष्णवे नमः पानीयं ददामि ४। श्रियै नमः पानीयं ददामि ४। हरिण्यै नमः पानीयं ददामि ४। योगेयोगे ॥ विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। ४। ४। विचक्रमे पृथिवीम् ॥ विष्णवे नमः मुखवासं निवेदयामि R। v। Y। शयने शेषमभ्यर्च्य यद्वैष्णवमितिसोपधाने (तल्पे) शाययित्वा श्रिये जातो मेदिनी देवीति तत्तन्मूर्तिमश्रेण श्रीभूम्यौ सह शाययित्वा शयनेशेषमावाहयामि, शेषाय नमः पुष्पाक्षतान् ददामि। यद्वैष्णवोहगं शयने शयानं तत्सह देवै स्सहऋषिभिः तत्सर्वदेवा अनुमन्यतां प्रोक्तो वैष्णवोहग्ं शयितं करोमि ॥ तग्ं शयने देवेशं दैत्यनाशाय तत्सर्वदेवै रनुमन्यताम् । अविघ्नं पुण्यग्ं समृद्यतां तद्भगवाननु मन्यताम्॥ यद्वैष्टवत्वग्ं समताग्ं समत्वं वैष्णवोहं वहतां वहामि। 1 तत्सर्वदेवतानुमतो वैष्णवो हंशयितुं शयनं करोमि तं शायये देवं दैत्यनाशाय - विष्णोरिदं जिष्णु महं प्रपद्ये, इति पाठ भेदः।

120

ततो रात्राशयनासनं सङ्कल्प्य ब्राह्मणानन्यान् भक्तजनांश्च विसृज्य वस्त्रमाल्यादीन्विमोच्यसूक्ष्मवराच्छाद्य पुष्पगन्धाद्यैरलङ्कृतापूपं निवेद्य सर्वौषधिमिश्रं कषायतोयम्प्रदाय पानीयमाचमनं मुखवासं च दत्वा विष्णवे नमः पुष्पाणि ददामि ५। श्रियै नमः पुष्पाणि ददामि ४। हरिण्यै नमः पुष्पाणि ददामि ४। विष्णवे नमः ५। श्रियै नमः४। हरिण्यै नमः४। गन्धं धूपं दीपं ददामि। सम्भूस्स्वयम्भूः ॥ विष्णवे नमः अपूपं निवेदयामि ४। श्रियैनमः अपूपं निवेदयामि। हरिण्यैनमः अपूपं निवेदयामि४। येतेशतं वरुण ये सहस्रं यज्ञयाः पाशा वितताः पुरुत्रा तेभ्योन इन्दस्सवितोतविष्णुर्विश्वे देवा मुञ्चन्तु मरुतः स्वस्या॥ विष्णवेनमः कषायतोयं ददामि ५। ४। ४। इदं विष्णुर्विचक्रमे ॥ विष्णवे नमः पानीयं ददामि ४। श्रियै नमः पानीयं ददामि ४। हरिण्यै नमः पानीयं ददामि ४। योगेयोगे ॥ विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। ४। ४। विचक्रमे पृथिवीम् । विष्णवे नमः मुखवासं निवेदयामि ५। ४। v। शयने शेषमभ्यर्च्य यद्वैष्णवमितिसोपधाने (तल्पे) शाययित्वा श्रिये जातो मेदिनी देवीति तत्तन्मूर्तिमन्रोण श्रीभूम्यौ सह शाययित्वा शयनेशेषमावाहयामि, शेषाय नमः पुष्पाक्षतान् ददामि। यद्वैष्णवोहग्ं शयने शयानं तत्सह देवै स्सहऋषिभिः तत्सर्वदेवा अनुमन्यतां प्रोक्तो वैष्णवोहग्ं शयितं करोमि ॥ ’ तग्ं शयने देवेशं दैत्यनाशाय तत्सर्वदेवै रनुमन्यताम् । अविघ्नं पुण्यग्ं समृद्यतां तद्भगवाननु मन्यताम् ॥ यद्वैष्टवत्वग्ं समताग्ं समत्वं वैष्णवोहं वहतां वहामि। 1 तत्सर्वदेवतानुमतो वैष्णवो हंशयितुं शयनं करोमि। तं शायये देवं दैत्यनाशाय - विष्णोरिदं जिष्णु महं प्रपद्ये, इति पाठ भेदः।

पञ्चमः खण्डः 121 विष्णोरहं जिष्णु महं प्रपद्ये स्वाहा स्वधा वै शिरसा वहामि॥ सिन्गोः पतिं वरुणं माविदस्तु॥ श्रिये जातः॥ मेदिनी देवी ॥ विष्णवे नमः विष्णुं शयने शाययामि । श्रियै नमः श्रियं शयने शाययामि ४। हरिण्यै नमः हरिणीं शयने शाययामि v। ध्रुवमस्त्रं समुच्चरन्, अर्चितस्सुष्टुतश्चेति देवं ध्रुवबेरे समारोप्य आत्वाहारमन्तरभूर्धुव स्तिष्ठाविचाचलिः विशस्ता सर्वा वाञ्छ न्वस्मिन् राष्ट्रमधिश्रय॥ इहैवैधि माव्यधिष्ठाः पर्वत इवाविचाचलिः इन्दइवेह ध्रुव स्तिष्टेह राष्ट्रमुदारय॥ इन्द्र एणमदीधर ध्रुवं ध्रुवेण हविषा । तस्मै देवा अधिब्रुवन्नयं च ब्रह्मणस्पतिः॥ ध्रुवा द्यौ र्धुवा पृथिवी ध्रुवं विश्वमिदं जगत् । ध्रुवा ह पर्वता इमे ध्रुवो राजा विशामयम्॥ ध्रुव स्ते राजा वरुणो ध्रुवं देवो बृहस्पतिः ध्रुवन्त इन्द्रश्चाग्निश्च राष्ट्रं धारयितां ध्रुवम् ॥ ध्रुवं ध्रुवेण हविषा अभि सोमं मृशामसि। अथोत इ न्दः केवलीर्विशो हिबलिहृतस्करत् ॥ अर्चितस्सुष्टुतश्चासि सुपर्ण गरुडध्वज चक्रपाणे महाबाहो यधेष्टं व स ओम् नमः ॥ विष्णुं ध्रुवबेरे समारोपयामि ५। ४। ४। प्रदक्षिण? प्रणामान कृत्वा संस्तूय पुष्पाञ्जलिं दद्यादपराथक्षमापणं कुर्यात्। अतो देवाः FI विष्णोर्नुकं FI सहस्रशीर्षा पुरुषः ॥ सहस्रशीर्षं देवम् ॥ ओम् वरं विष्णुः॥ योवाभूते र्भूतिरासीत्सावानन्दं प्रत्यानन्दं। सजुषन् प्रजामि सत्यं सत्याय स्वाहा॥

122

सत्यस्सत्यस्थस्सत्यलोकस्थस्सत्यस्सज्ञ नित्रमासीत्। सत्यं सत्याय रंहसे स्वाहा॥ ऋतंसत्यममितं पुराणमादं जनित्रममृतं सुरेन्द्रम् सज्योतिषां जुषमाणं जुषस्व स्वाहा॥ अंराजिमन्तं सकलस्य गुप्तं सोमे जुषन्तममृतं बिभर्त। रयिमत्सु पुष्टिं गुणवन्तमत्र तस्मै सुपुण्याय वरदाय पित्रे स्वाहा॥ मामात्मगुप्तां सत्यस्य सर्वस्य वितानरूपां सइल्जाजुषनी परमां पवित्राम्। सन्तारयन्तीं स्वय मप्रमत्तां संयोजयित्रे वरदाय पित्रे स्वाहा॥ ओम् नमो विष्णवे ॥ ओम् नमो भगवते वासुदेवाय॥ ओम् नमो नारायणाय॥ नारायण नमस्तेस्तु करुणात्मन् दयानिधे। पाहि मां कृपया देव भक्तं ते भक्तवत्सल ॥ १। मम कर्मवशाज्जातो नानायोनिषु मूढधीः। कर्मक्षयादहं प्राप्तस्तव पादाब्जपत्तनम् ॥ २। अद्य प्रभृति दासोहं देवदेव जगत्पते । जन्म माभूज्जगन्नाथ देवदेव जनार्दन ॥ 3। संसारार्णवमग्नस्य त्वत्पादाब्जं विना गतिः । नान्यदस्ति समुद्धर्तुं मृत्युसंसारसागरात् ॥ ४। मदीयधनदारादि सर्वभारस्समर्पितः आत्मानं शेषभूतं हि रक्ष मां शरणागतम् ॥ ५। उपचारापदेशेन ॥ विष्णवे नमः स्तोतै ः स्तोमि ५। ४। ४। ध्रुवसमारोपणानन्तरं शयनमित्येके। अन्यवेलायां सूर्यस्त्वेति कवाटबन्धनं करोतीति विज्ञायते, इतिशयनासनं पञ्चोपचारं विज्ञेयं भवतीत्याह भगवान् विखना इति काश्यपः। सूर्यस्वा पुरस्तात्पातु कस्याश्चिदभिशस्त्याः॥

पञ्चमः खणः 123 अकाले दर्शनेत्वायुः श्रीपुत्राश्च नश्यन्ति। स रुद्रस्य सेवासमयः, तस्मात् काले योर्चयति सेवते वा स दीर्घायुः श्रीपुत्रदारगृहक्षेत्राराम यशस्समृदश्चेहलोके चिरमनुभूय देहावसाने सद्यश्शङ्खचक्रधरः श्यामलाङ्गश्चतुर्भुजोभूत्वा गगने गरुडारूढ स्सर्वदेव(ता) नमस्कृतो रविमण्डलं भित्वा तस्योपरि चन्द्रमण्डलं ध्यायन् गतिमार्गेण सर्वान् लोकानतीत्य सत्यस्थं सत्यलोके प्रतिष्ठितमनादिजगद्बीजमशेषविशेषं नित्यानन्दममृतरसपानवत्सर्वदातृप्तिकरं पुनरावृत्तिरहितं शाश्वतं परं ज्योतिः प्रविशतीति विज्ञायते। इति श्री वैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे अनुक्रमणिकायां पञ्चमः खण्डः ग्र स्थ श्च स माप्तः। श्री नृसिंहवाजपेयिगुरवे नमः।

124

माध्याह्निकार्चनाप्रकरणम्

अथ माध्याह्निकार्चनम्, पूर्ववत्कवाटावुद्घाट्य द्वारार्चित पुष्पाण्यपोह्याभ्युक्ष्य ध्रुवस्य पादपीठेन्यस्तानिपुष्पाण्यमुद्धृत्योपरि पूर्ववत्पुष्पन्यासं कुर्यात्। तथैवधात्रादि द्वारदेवांश्चभ्यर्च्य कौतुकादिबिम्बेर्चितानि पुष्पाण्यादाय तत्पीठपार्श्वे निधाया 2 सनाद्यैरर्चयेत्। उत्तमेपाद्याद्यैरुपचारैरर्चयेत्। (मध्यमे स्नानाद्यैरुपवीतानैर्विनान्यैः, अधमे पाद्याद्यर्घ्याचमनानै र्ह विषि लभे पाद्यादि हविरनैरर्चनम्भवति)। तत्रासनाद्यैरुपचारैरित्यनेन द्वात्रिंशदुपचारा उक्ताभवन्ति। ते च आसनस्वागतानुमानपाद्याचमनपुष्पगन्धूप दीपार्थ्याचमन स्नानप्लोतवस्त्रोत्तरीयाभरणयज्ञो पवीतपाद्याचमन पुष्पगन्धधूपदीपाचमन हविःपानीयाचमनमुखवासबलिप्रणामदक्षिणाः पुष्पाञ्जलिसहितास्तुतिश्चेति भगवन्मरीचि सम्मताः। “षट्कालं वात्रिकालं वा द्विकालं कालमेव वा। त्रिकालमर्चनायुक्तेत्वेकदावाहनञ्चरेत्॥” इतिवत् तत्रदण्डकोक्तस्नानोपचारे माध्याह्निकार्चनायां स्नानार्थमभ्युक्षणमेव कर्तव्यं भवति। त्रिकालमर्चनायुक्ते स्नपनं प्रातरेवहि। प्रोक्षयेदन्यकाले तु मन्रोणेत्याह पूजनम्॥ इति प्रातरर्चनायामावाहनस्य सम्पन्नत्वादत्रावाहनं न भवति। त्रिकालं जुहुयादुत्तम इत्युक्ते स्तदा होमो विहितः, बलिकाङ्क्षिणां पूर्वोक्तवदुक्तदण्डकपठिता बलिरवश्यं देयास्यात्। तथा उत्तमे त्रिकालेष्वन्नबलिरित्युक्ते रन्नबलिकल्पनं च सम्मतम्। तथा नित्यमुत्सवमिच्छन् बलिबेरमाराध्यत्युपक्रम्य नित्योत्सवं त्रिसन्ध्यं सायम्प्रातर्वा कुर्यादित्युक्तेर्बलिबेरभ्रमणं चानुशिष्यते। तदा कौतुकबेरस्येव औत्सवादिबेरान्तराणामर्चनं वैधं भवति। अन्येषां लौकिकानां बिम्बानामर्चनमैच्छिकम्, करणे२ भ्युदयः।

सायाह्निकार्चनम् 125 पात्रशुद्धिरात्मशुद्धो ब्रह्मन्यासश्च कार्यः। विना बिम्बाभिषेकेन आसनादित्रयेण च विनान्यैर्विग्र हैर्यजेन्मध्याह्न इति मतान्तरेण क्रियाधिकारे भगवान् भृगुः। इति माध्याह्नि कार्चनम्।

सायाह्निकार्चना-प्रकरणम्

अथ सायमर्चनम्, पूर्ववत्कवाटावुद्घाट्य द्वारार्चित पुष्पाण्यपोह्याभ्युक्ष्य ध्रुवस्य पादपीठेन्यस्तानि पुष्पाण्यनुदृत्योपरि पूर्ववत्पुष्पन्यासङ्कुर्यात्। तथैव धात्रादिद्वारदेवांश्चाभ्चर्य कौतुकादिबिम्बेर्चितानि पुष्पाण्यादाय तत्परपार्श्वेनिधायासनाद्यैरर्चयेत्। दिवाहृतेन तोयेन रात्रावग्निसन्निधावाहृतेन च येन कार्यं कुर्यात्। उत्तमे पाद्याद्यैरुपचारैरर्चयेत्। मध्यमे रात्रे स्नानाद्यैरुपवीतानै र्विनान्यैः, अधमे पाद्याद्यर्घ्याचमनानैर्हविषिलभे पाद्यादि हविर रर्चनं भवति। रात्रे स्नानं स्नानायाभ्युक्षणं वा न भवति। पाद्याद्यै स्त्रयोविंशतिविग्र हैरर्चनं भवति। ते `च विग्रहाः पाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपार्याचमन (पुष्पन्यास) पाद्याचमन पुष्पगन्धधूपदीपाचमनहविः पानीयाचमनमुखवासबलिप्रणाम दक्षिणास्तुतयः। आवाहनं न भवति। बलिर्हिमश्च भवति। होमे आदित्योपस्थानस्थाने अग्नेनयेत्यग्न्युपस्थानं भवति। अग्ने नयसुपधा राये अस्मान् विश्वानि देववयुनानि विद्वान्। युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नम उक्तिं विधेम॥ प्रवश्मु काय भानवे भरध्वग्ं हव्यं मतिं चाग्नये सुपूतम् । यो दै व्यानि मानुषा जनूग् ष्यन्तर्विश्वानि विद्मना जिगालि ॥ अच्चागिरो मतयो देवयन्तिरग्निं यन्ति द्रविणं भिक्षमाणाः। सुसन्दृशग्ं सुप्रतीकन्ग् स्वइ्चग्ं हव्यवाहमरतिं मानुषाणाम् ॥ 126 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे अग्नेत्वमस्मद्युयोध्यमि वा अनग्नित्रा अभ्यमन्तकृष्टीः ॥ पुनरस्मभ्यग्ं सुविताय देवक्षां विश्वेभिरज रेभिर्यजत्र अग्नेत्वं पारयानव्यो अस्मान्स्व स्तिभिरतिदुर्गाणि विश्वा॥ पूश्चपृथ्वी बहुलान उर्वी भवातोकाय तनयाय शंयोः। प्रकारवो मनना वच्यमाना देवद्रीचीं नयथ देवयन्तिः॥ दक्षिणा वाड्वाजिनी प्राच्येति हविर्भरन्त्यग्नये घृताची॥ इति। औत्सवादिबे रान्तराणामर्चनं वैधमन्येषामैच्छिकं भवति, अस्यैवान्त्यवेलार्चनात्व पक्षे पूर्वोक्तं शयनासनं सङ्कल्योपचारान कृत्वा देवं ध्रुवे समारोपयेत्। तथा तत्तन्मूर्तिमस्त्रं तत्तन्मश्रेषु संयोज्यार्चयेत्। अर्धयामार्चने पृथक्रियमाणे तु नात्र शयनासनारोपणादि भवतीति विशेषः। रात्रे स्नानादिषड्भिश्च विनानै ्यर्विग्रहैर्यजेत्। हविर्निवेदनात्पूर्वं रात्रा नीराजनं चरेत् ॥ इति मतान्तरमाह भगवान्भृगुः। रात्रे स्नानासनं नेष्टम्, तस्यां सन्ड्योरक्षालङ्कारदीपा उचिता इति विशेष इति पञ्चखण्डे च, नीराजनस्य तदा विशेषविधि सामर्थ्यान्नियतत्व मितरस्मिन् काले तदभावत्वं चोक्तं भवति। सायं स्रग्भिरलङ्कृत्य रक्षानीराजनात्परम् । माषापूपं निवेद्यैव पश्चात्कर्म समाचरेत् ॥ इति विशेषो नवनीते। इति सायाह्निकार्चनम्।

अथ प्रत्यूषेर्चनम्। उपसन्ड्यार्चनम् उपसन्ह्यार्चनाप्रकरणम् 127 प्रत्यूषः प्रातःकालश्च मध्याह्न श्चापराहकः। सायङ्कालोर्धरा तश्च पूजाकालस्तुषड्विधः॥ इतिवचनात्प्रत्यूषकाले हर्मुखेर्चनं प्रथमकालार्चनं प्रथमोपसन्ड्यार्चनं वा भवति। उपसन्द्यासुसर्वासु केवलं त्वष्टविग्रहैः। अर्चयित्वा निवेद्यै व पानीयाचमनं ददेत्। मुखवासं निवेद्यैव प्रणामं पुनराचरेत्॥ इतिवत् पाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपाचमनहविः पानीयाचमनमुखवासान् दत्वा प्रणामं कुर्यात्। तथा पुष्पन्यासं च होमं च परिवारार्चनं बलिम्। नित्ययात्रां बलिञ्चैव उपसन्यासुवर्जयेत्।॥ इतिवत्पुप्पन्यासं होमं परिवारार्चनं बलिदानमन्नबलिकल्पनं नित्योत्सवं च न कुर्यात्। उपसन्त्यार्चनं यत्तदधिकारमुच्यत इत्यस्योपसन्यार्चनस्य अधिकार्चनत्वेन परिगणितत्वादत्र नित्यार्चनायामनन्तर्भावः। अथावराह्लार्चनम्, मध्याह्नात्परं चतुर्थकालकर्तव्यं द्वितीयोपनन्यार्चनमिदं भवति, अस्मिन्नवि काले प्रत्यूष इव पाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपाचमनहविः पानीयाचमनमुखवास प्रणमान् कुर्यात्पुष्पन्यासं होमं परिवारार्चनं बलिदान मन्नबलिकल्पनं नित्योत्सवं च न कुर्यात्।

प्र करणे 128 श्री श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे अथार्धयामेर्चनम्- अर्धरात्रोदितामर्चां यामादूर्ध्वंसमाचरेत् । देवेशम न्यवेलायामर्चयित्वा तु कौतुकात् ॥ स्नापनादौत्सवाद्बिम्बाध्रुवबेरे तथैव च देवमारोपयेन्नित्यमर्चनाने विशेषतः॥ हुत्वा चाहवनीयाद्यग्नीन् नित्यहोमान्त एव च गमयेद्गार्हपत्याग्नौ यथा सम्यक्समाहितः। मनसा ध्रुवबेरे च देवमारोपयेत्रमात्॥ केवलं नाममक्रैस्तु परिवारान् समर्चयेत् । उक्तकाले तु सम्पूर्णे कवाटं बन्दयेत्रमात्॥ उद्घाटनमकाले तु नकुर्यादिति शासनम्॥ इतिवत् अर्धयामे र्चयेद्देवं पाद्याद्यैरष्टविग्रहैः॥ हविन्दत्वा यथापूर्वं पानीयादिनिवेदयेत्॥ अन्त्यवेलार्चनायान्तु विसर्जनमथाचरेत्॥ इतिवच्च पूर्वोक्त नयेन पाद्याचमनपुष्पगन्धूपदीपाचमनहविः पानीयाचमन मुखवास प्रणामान् कुर्यात्पुष्पन्यासं होमं बलिमन्नबलिं नित्योत्सवं च वर्जयेत्। परिवारार्चनं नाममन्रैः कुर्यान्मावा। पूर्वोक्तं शयनं सङ्कल्प्य शयनासनोपचारान् कृत्वा प्रातरावाहितं देवं देवीसहितं मनसा ध्यात्वा स्वस्दाने ध्रुवे समारोपयेत्, कवाटबन्दनं कुर्यात्। उपसन्ड्यार्चनं कौतुकबेरस्यैव, नेतरेषाम्॥ इत्युपसन्ड्यार्चना प्रयोगः।

श्रीभूम्योरर्चनम् श्रीदेव्या महीदेव्याश्च तत्सूक्ताभ्यामर्चनम् मस्त्रपाठक्रमेणाहं वक्ष्ये श्रीभूमिपूजनम्। कांसो स्मीत्यासनं लक्ष्म्याः स्वागतं ताम्म इत्यथ॥ अनुमाने त्वश्वपूर्वां पाद्यं चद्दां प्रभेत्यतः आपस्सृजन्वाचमने आर्धां पुष्करिणीं सुमे॥ गन्दद्वारेति गन्धस्स्यादूपश्चोपैतु मस्त्रतः॥ आदित्यवर्णे दीपे स्यादर्घ्यं मनस इत्यतः। प्राग्वदाचमनं स्नानं कर्दमेनेति मस्त्रतः॥ आर्द्रं पुष्करिणीं पुष्टिमिति स्नानं तु कुत्रचित् श्रिये जातः स्तोतवस्त्रोत्तरीयाभरणेषु च॥ प्राग्वत्पाद्यादिकं क्षुत्पिपासामिति हविर्भवेत्। पानीयं ताम्म आवेति परेण मनुना तथा॥ आचामो मुखवासस्तु पद्म प्रिय इतीरयन्। श्रीदेव्यर्चनमेवं स्याद्धरण्या वच्मि चार्चनम्॥ भूमिर्भूम्ने त्यासनं च स्वागतं चानुमानकम्। आयं गौः पाद्य आचामो यत्ते मन्युपरोप्त्विति। तत्रीण्येषा सुमे गन्ध अस्य प्राणादिति स्मृतः त्रिंशद्दूपे दीपदाने यत्त्वा क्रुद्धः प्रकीर्तितः॥ मेदीनीत्यर्घ्यमाचामः प्राग्वद्वायुपरीत्यतः। स्नानं शृङ्गे प्लोतवस्त्रोत्तरीयाभरणेषु च॥ पाद्यादिकं पूर्ववत्स्यात्तयादित्येति वै हविः पानीये तु समुद्रेति मनुराचमनं तथा॥ देवी हिरण्यमन्रोण मुखवासः प्रकीर्तितः भृगुर्वासाधिकारे तु प्रकारान्तरमब्रवीत् ॥ 129 (इति कृष्णभट्टाचार्यकारिका)

130 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे तथा अतः परं प्रवक्ष्यामि श्रीभूम्योरर्चनाक्रमम्। पृथक् देव्यौ समभ्यर्च्य पूर्वं षोडशविग्रहैः ॥ हिरण्यवर्णामित्युक्त्वा श्रियमावाहयेद्बुधः। तां म आवह इत्युक्त्वा कल्पयित्वा सनं क्रमात्॥ अश्वपूर्वामिति प्रोक्त्वा पाद्यं चैव ततः परम् । कांसोस्मि तामित्युक्त्वा दद्यादाचमनं पुनः॥ चन्द्रां प्रभासामित्युक्त्वा स्नानमु क्तवदाचरेत्। आदित्यवर्ण मन्रोण पोतवस्त्राद्यलङ्कृतिः॥ श्रीम् बीजं चैव हृदये न्यसेत्प्रणवसंयुतम्। उपैतु मामिति प्रोक्त्वा भूषणै रपि भूषयेत्॥ क्षुत्पिपासामिति प्रोक्ता पुष्पैरन्यैरलङ्कृतिः॥ गन्धद्वारामिति प्रोक्त्वा चन्दनादीन् प्रलेपयेत्॥ मनसः काममित्युक्त्वा धूपं दद्याद्विधानवत् । कर्दमेन इति प्रोक्त्वा दीपं दद्यादतः परम् ॥ आपस्स्मृज न्वित्युच्चार्य अर्घ्यं दत्वा विशेषतः॥ आर्धां यः करिणींयष्टिमिति जप्त्वा निवेदयेत्॥ आर्धां पुष्करिणीं पुष्टिं पानीयाचमनं ददेत्। तां म आवह इत्युक्त्वा ताम्बूलं च निवेदयेत्॥ पद्मप्रियेति मन्रोण चोद्वास्य विधिना पुनः। स्नाने वस्त्रे निवेद्ये च दद्यादाचमनं पृथक्॥ एवमेव क्रमेणैव श्रीदेवीं सम्यगर्चयेत्। अतः परं प्रवक्ष्यामि मह्याश्चैवार्चनाक्रमम्॥ भूमिर्भूम्ना इति प्रोक्त्वा हरिण्यावाहनं चरेत्। आयं गौरिति मन्तॆ ण पादप्रक्षालनं चरेत्॥ त्रिग् ंशद्धाम इत्युक्त्वा पुष्पं दद्यात्समाहितः अस्य प्राणादिति प्रोक्त्वा गन्दं चैवानुलेपयेत्॥

श्रीभूम्योरर्चनम् यत्वा क्रुद्ध इति प्रोक्त्वा धूपयित्वा ततः परम् । यत्ते मन्युपरो प्तस्य दीपं दद्यात्समाहितः॥ मेदिनीति च मन्रोण अर्घ्यं दद्यात्समाहितः॥ देवी हिरण्य इत्युक्त्वा हविस्सम्यज्नि वेदयेत्। समुद्रवतीति मन्रोण पानीयाचमनं ददेत्॥ शृङ्गे शृङ्गेति मन्रोण दद्यादाचमनं पुनः वायुपरीति मन्रोण ताम्बूलं च निवेदयेत्॥ एवमेव क्रमेणैव हरिणीं सम्यगर्चयेत् ॥ 131 (इति वासाधिकारे भगवान् भृगुः)। श्री सू क्त म्। ‘ॐ हिरण्यवर्णां हरिणीं सुवर्णरजतस्रजाम्। चक्रां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जातवेदो ममावह॥ ताम्म आवह जातवेदो लक्ष्मीमनपगामिनीम्। यस्यां हिरण्यं विन्देयं गामश्वं पुरुषानहम् ॥ अश्वपूर्वां रथमध्यां हस्तिनादप्रबोधिनीम्। श्रियं देवीमुपह्वये श्री र्मादेवी जुषताम्॥ कांसोस्मितां हिरण्यप्राकारामार्धं ज्वलन्तीं तृप्तां तर्पयन्तीम्। पद्मेस्थितां पद्मवर्णां त्वामिहोपह्वये श्रियम्॥ चद्दां प्रभासां यशसा ज्वलन्तीं श्रियं लोके देवजुष्टामुदाराम्। तां पद्मिनीमीं शरणमहं प्रपद्ये लक्ष्मी र्मे नश्यतान्त्वां वृणे॥ आदित्यवर्णे तपसो धिजातो वनस्पतिस्तव वृक्षोथ बिल्वः। तस्य फलानि तपसा नुदन्तु मायां न्तरायाश्च बाह्या अलक्ष्मीः॥ उपैतु मां देवसखः कीर्तिश्च मणिना सह। உ प्रादुर्भूतो2 स्मि राष्ट्र 2 स्मिन् की र्तिमृद्धिन्ददातु मे॥ 1 श्रीदेव्यर्चने उपयुज्यमानत्वात्सूक्तमेव विलिख्यते। अर्चने विनियुज्यमाना मन्रा आत्रद्रष्टव्याः

132

क्षुत्पिपासामलां ज्येष्ठाम लक्ष्मीं नाशयाम्यहम्। ‘अभूतिमसमृद्धिं च सर्वां निर्णुद मे गृहात् ॥ गन्धद्वारान्दुराधर्षिन्नित्यपुष्टां करीषिणीम् । ईश्वरीं सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियम्॥ मनसः काममाकूतिं वाचस्सत्यमशीमहि। पशूनां रूपमन्नस्य मयि श्रीश्र्शयतां यशः॥ कर्दमेन प्रजाभूता मयि सम्भव कर्दम। श्रियं वासय मे कुले मातरं पद्ममालिनीम्॥ अपस्सृजन्तु स्निग्धानि चिक्लीत वस मे गृहे। निचदेवीं मातरं श्रियं वासय मे कुले॥ आर्धां(पुष्क)यःकरिणींयष्टिं पिङ्गलाम्पद्ममालिनीम्। चक्रां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जातवेतो ममावह॥ आर्धाम्पुष्करिणीं पुष्टिं सुवर्णां हेममालिनीम्। सूर्यां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जात वेदो ममावह॥ तां म आवह जातवेदो लक्ष्मीमनपगामिनीम्। यस्यां हिरण्यं प्रभूतं गावोदास्यो श्वान् विन्देयं पुरुषानहम्॥ पद्मप्रिये पद्मिनि पद्महस्तेपद्मालये पद्मदलायताक्षि! विश्वप्रिये विष्णुमनोनुकूले त्वत्पाद पद्मं मयि सन्निधत्स्व॥ श्रिये जातश्र्शिय आनिर्याय श्रियं वयो जरितृभ्यो ददाति। श्रियं वसाना अमृतत्व मायन्भवन्ति सत्या समिधा मितद्रौ॥ श्रिय एवैनं तच्छियामादधाति। सन्ततमृचांवषट्कृत्यं सन्दत्यै सनीयते प्रजया पशुभिः॥ यएवं वेद। महादेव्यैच विद्महे विष्णुपत्न्यै च धीमहि। तन्नो लक्ष्मीः प्रचोदयात्॥

श्रीभूम्योरर्चनम् भू सूक्तम्। ॐ भूमिर्भूम्ना द्यौर्वरिणान्तरिक्षं महित्वा उपस्थे ते देव्यदितेग्निमन्नादमन्ना द्याया दधे ॥ 133 आयजौः पृशिरक्रमिदसनन्मातरं पुनः पितरञ्च प्रयत्सुवः॥ त्रिग्ंशद्धामविराजतिवाक्पतब्लौयशि श्रिये प्रत्यस्यवहद्युभिः॥ अस्य प्राणादपानत्यन्तश्चरतिरोचना। व्यख्यन्महिषस्सुवः। यत्वा क्रुद्धः परोवपमन्युना यदवर्या। सुकल्पमग्ने तत्तव पुनस्त्वोद्दीपयामसि॥ यत्ते मन्युपरोप्तस्य पृथिवी मनुदध्वसे। आदित्या विश्वेतद्देवा वसवश्च समाभरन्॥ (मनोज्योतिर्जुषतामाज्यं विच्छिन्नं यज्ञग्ं समिमं दधातु। बृहस्पति स्तनुतामिमं नो विश्वे देवा इहमादयन्ताम्॥ सप्तते अग्ने समिधस्स प्तजिह्वा स्स प्तर्षयस्सप्तधाम प्रियाणि। सप्तहोत्रास्स प्तधा त्वा यजन्ति स्सप्तयोनीरा पृणस्वा घृतेन ॥ पुनरूर्जा निव र्तस्व पुनरग्न इषायुषा। पुनर्नः पाहि विश्वतः॥ सहरय्या निवर्तस्वाग्ने पिन्वस्व धारया॥ विश्वप्स्निया विश्वतस्परि॥ लेकस्सलेकस्सुलेक स्तेन आदित्या आज्यं जुषाणा वियन्तु केतस्सकेत स्सुकेतस्तेन आदित्या आज्यञ्जुषाणा वियन्तु विवस्वाग् अदितिर्देवजूतिस्तेन आदित्या आज्यं जुषाणा वियस्तु)। मेदिनी देवी वसुन्दरी स्याद्वसुधा देवी वासवी। ब्रह्मवर्चसः पितृणां श्रोत्रं विष्णुर्मनः॥ देवीहिरण्यगर्भिणी देवीप्रसोदरी। रसने सत्यायने सीद॥ समुद्रवती सावित्री हनो देवी मह्यकी। महाधरणी महोधृतिस्थ॥ शृङ्गे शृङ्गे यज्ञे यज्ञे विभीषणी। इन्दपत्नी व्याजनी सुरसित इह॥ वायुपरि जलशयनी स्वयन्दारा सत्यस्थोपरि मेदिनी। सोपरि धत्तं गाय॥ विष्णुपत्नीं महीं देवीम्माधवीं माधवप्रियाम्।

134

लक्ष्मीप्रियसखीं देवीं नमाम्यच्युतवल्लभाम् । धनुर्धरायै विद्महे सर्वसिद्यैच धीमहि। तन्नोधराः प्रचोदयात्॥ तयादित्या निर्विशन्ति भूता विश्वे गुणानां हविषो वहन्त्या। वराम्बराया सुहुतं निधत्ताम् ॥ तत्रीण्येषा धरते सर्वमर्वाग्यामाया न्तः सूरयो द्यां प्रजन्तः। तस्या अग्नावुन्नीयने जुहोमि॥ श्रीदेव्या अर्चनम् पञ्चशुद्धिं कृत्वा, शुभतिधौ, श्रीमहालक्ष्म्याः नित्यार्चनं करिष्ये। श्रीम् बीजं श्री देव्याः हृदये न्यस्य प्रणवेनवेष्टयित्वा, श्रियेजातः ॥ आयातु भगवती ॥ श्रियमावाहयामि ४। कांसोस्मितां । । । ॥ ताम्म आवह । । । । अश्वपूर्वां । । । ॥ चक्राम्प्रभासां । । । ॥ आपस्सृजन्तु ।।। । आर्धां यः करिणीं । । II ॥ श्रियैनमः आसनं ददामि ४।। श्रियैनमः स्वागतं ददामि ४। श्रीरनु मन्यताम्।। श्रियै नमः पाद्यं ददामि ४। श्रियैनमः आचमनीयं ददामि v। श्रियै नमः पुष्पाणि ददामि ४। श्रियै नमः गन्धं ददामि ४। गन्धद्वारां ।।। ॥ उपै तुमां । । । ॥ आदित्यवर्णे । । । II श्रियैनमः धूपं ददामि ४। श्रियैनमः दीपं ददामि ४। मनसः काममाकूतिं । । ॥ श्रियै नमः अर्घ्यं निवेदयामि ४। आपस्सृजन्तु।।।। श्रियै नमः आचमनीयं ददामि ४। कर्दमेन । । । II श्रियं स्नापयामि ४। श्रिये जातः । । । ॥ श्रियं प्लोतेन विमृजामि v। श्रिये जातः । । । ॥ श्रियेजातः । । । ॥ श्रिये जातः । । । ॥ श्रियैनमः वस्त्रन्ददामि ४। श्रियैनमः उत्तरीयं ददामि v। श्रियै नमः आभरणं ददामि ४।

श्रीभूम्योरर्चनम् श्रियैनमः पाद्यं ददामि v। 135 चन्द्रां प्रभासां ।।।॥ अपस्स्मृजन्तु ।।।I श्रियै नमः आचमनीयं ददामि ४। आर्धांयः करिणीं । । । ॥ श्रियै नमः पुष्पाणि ददामि v। गन्धद्वारां । । । । ॥ उपैतुमां । । । आदित्यवर्णे । । । ।॥ मनसः कामं । । । । ॥ अपस्स्मृजन्तु । । । । ॥ क्षुत्पिपासां । । । ।॥ श्रियैनमः गन्दन्ददामि v। श्रियैनमः धूपं ददामि ४। श्रियै नमः दीपं ददामि ४। श्रियै नमः अर्ह्यं निवेदयामि v। श्रियै नमः आचमनीयं ददामि ४ श्रियैनमः हविर्निवेदयामि ४। ताम्मआवह । । । । ॥ श्रियै नमः पानीयं ददामि ४। आपस्सृजन्तु । । । ॥ श्रियै नमः आचमनीयं ददामि v। पद्मप्रिये । । । । श्रियै नमः मुखवासं निवेदयामि ४। (महादेव्यै च । । । । ॥ श्रियै नमः प्रणमामि)। भूम्या अर्चनम् शुभतिधौ, हरिण्या नित्यार्चनं करिष्ये, पञ्चशुद्धिङ्कृत्वा, व्याहृतिन्यासः लम् बीजं भूम्याः हृदये न्यस्य प्रणवेन वेष्टयित्वा। मेदिनी देवी ॥ ॥ आयातु भगवती॥ हरिणीमावाहयामि ४। भूमिर्भूम्ना।।।॥ भूमिर्भूम्ना। ।II भूमिर्बूम्ना।।।॥ हरिण्यै नमः आसनं ददामि ४। • हरिण्यै नमः स्वागतं ददामि v। हरिणि अनुमन्यताम् ४। हरिण्यै नमः पाद्यं ददामि ४। आयङ्ञाः । । । ।। यत्ते मन्युपरोप्तस्य । । । ॥ हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामि४। तत्रीण्येषा । । । ।॥ अस्य प्राणात् । । । II त्रिग्ं शद्दाम । । । II हरिण्यै नमः पुष्पाणि ददामि ४। हरिण्यै नमः गन्दं ददामि ४। हरिण्यै नमः धूपं ददामि ४। 136 यत्वा क्रुद्धः । । ।II मेदिनी देवी । । । ॥

यत्ते मन्युपरो प्तस्य । ।।। ॥ वायुपरी जलशयनी।।॥ शृङ्गे शृङ्गे । । । ।I हरिण्यै नमः दीपं ददामि ४। हरिण्यै नमः अर्घ्यं ददामि ४। हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामि। हरिणीं वारिणा स्नापयामि ४। हरिणीम्प्लोतेन विमृजामि ४। शृङ्गेशृङ्गे । । । ॥ हरिण्यै नमः वस्त्रं ददामि ४। शृङ्गे शृङ्गे । । । । हरिण्यै नमः आभरणं ददामि v। आयजौः । । । ।। हरिण्यै नमः पाद्यं ददामि v। यत्तेमन्युपरोप्तस्य । । । ।॥ हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामि४। तत्रीण्येषा । । । । II हरिण्यै नमः पुष्पाणि ददामि ४। अस्य प्राणात्। । । । ॥ हरिण्यै नमः गन्धं ददामि ४। त्रिग्ंशद्धाम । । । ।॥ यत्वा क्रुद्धः । । । II मेदिनीदेवी । । । ।II यत्ते मन्युपरो प्तस्य । । । तयादित्या ।।।।॥ समुद्रवती सावित्री । । । ॥ हरिण्यै नमः धूपं ददामि ४। हरिण्यै नमः दीपं ददामि v। हरिण्यै नमः अर्घ्यं ददामि ४। हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामिल। हरिण्यै नमः हविर्नि वेदयामि ४। हरिण्यै नमः पानीयं ददामि ४। यत्तेमन्युपरो प्तस्य । । । ॥ देवी हिरण्यगर्भिणी । । । II (धनुर्धरायै । । । । II हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामिल हरिण्यै नमः मुखवासं निवेदयामिल। हरिण्यै नमःप्रणमामि ४)। श्री देव्या अर्चनम् (प्रकारान्तरम्) हिरण्यवर्णां हरिणीं सुवर्णरजतस्रजाम्। चक्रां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जातवेदोममावह॥ श्रियेजातः ॥ आयातुभगवती ॥ श्रियमावाहयामि v। तां म आवह जातवेदः॥ श्रियै नमः आसनं ददामि ४।

अश्वपूर्वां ।।।।। ॥ कांसो२ स्मितां । । । । चद्दां प्रभासां । । ।। कांसो२ स्मितां । । । II श्रीभूम्योरर्चनम् 137 श्रियै नमः पाद्यं ददामि ४। श्रियै नमः आचमनीयं ददामि ४। श्रियं वारिणा स्नापयामि ४। श्रियैनमः आचमनीयं ददामि ४। श्रियम्प्लोतेन विमृजामि v। श्रियैनमः वस्त्रं ददामि ४। आदित्यवर्णे । । । ।I कांसोस्मितां । । । ! श्रियैनमः आचमनीयं ददामि ४। श्रीम् बीजंश्रियोदेव्याहृदयेन्यस्य ‘श्रीम्’ प्रणवेन वेष्टयित्वा ‘ओम्’ उपैतु मां । । । ।। श्रियैनमः भूषणं ददामि v। क्षुत्पिपासामलां । । ।। गन्धद्वारां। । । । ॥ मनसः कामं। । । । ॥ कर्दमेन । । । । II आप सृजन्तु । । । । II आर्धां यः करिणीं । । । II आर्द्रं पुष्करिणीं । । । ।II कांसोस्मितां । । । । ताम्म आवह । । । ।॥ पद्मप्रिये ।।।। ॥ महादेव्यैच विद्महे । । । । تو श्रियै नमः पुष्पाणि ददामि ४। श्रियै नमः गन्धं ददामि ४। श्रियै नमः धूपं ददामि ४। श्रियै नमः दीपं दर्शयामि ४। श्रियै नमः अर्घ्यं निवेदयामि ४। श्रियै नमः हविर्निवेदयामि ४। श्रियै नमः पानीयं ददामि ४। श्रियै नमः आचमनीयं ददामि ४। श्रियै नमः ताम्बूलं ददामि v। श्रियै नमः पुष्पाञ्जलिं ददामि v। श्रियं समारोपयामि ४। भूम्यर्चनम् (प्रकारान्तरम्) भूमिर्भूम्ना ।। ॥ मेदिनीदेवी आयातुभगवती । । । । । भूमिर्भूम्ना । । । ।॥ आयं गौः । । । ॥ ।।।। ॥ हरिणीमावाहयामि ४। हरिण्यै नमः आसनं ददामि ४। हरिण्यै नमः पाद्यं ददामि ४।

138 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे Gjonajon । । । । 11 भूमिर्भूम्ना । । । । । भूमिर्भूम्ना । । । । ॥ हरिण्यैनमः आचमनीयं ददामि v। हरिणीं वारिणास्नापयामि v। हरिणीं पोतेन विमृजामि, हरिण्यैनमः वस्त्रं ददामि v। त्रिग्ं शद्धाम विराजति । । ।॥ हरिण्यै नमः पुष्पं ददामि v। अस्यप्राणात् । । । ।II यत्वा क्रुद्धः । । ।। मेदिनीदेवी । । । ।। हरिण्यैनमः गन्धं ददामि ४। यत्ते मन्युपरोप्तस्य । । । ।॥ हरिण्यै नमः दीपं ददामि ४। शृङ्गेशृङ्गे । । । । II देवीहिरण्यगर्भिणी । । । । समुद्रवती।।।।॥ शृङ्गे शृङ्गे । । । । II वायुपरी । । । । ।II विष्णुपत्नीं । । । ।॥ धनुर्धरायै विद्महे।।। ॥ ।II (अनया दिशा हरिण्यै नमः धूपं ददामि v। हरिण्यै नमः अर्ह्यं निवेदयामि v। हरिण्यैनमः आचमनीयं ददामि ४। हरिण्यै नमः हविर्नि वेदयामि v। हरिण्यै नमः पानीयं ददामि ४। हरिण्यैनमः आचमनीयं ददामि ४। हरिण्यै नमः ताम्बूलं ददामि ४। हरिण्यै नमः पुष्पाञ्जलिं ददामिल। हरिणीं समारोपयामि v। षडासनविधिरुन्नेयः)

ध्रुवार्चायजनविधिः ध्रुवार्चायजनविधिः 139 अथैकबेरार्चनविधिं वक्ष्ये, प्रभाते स्नात्वा लय प्रदक्षिणं प्रणामं च कृत्वा निरस्तमितिकवाटवुद्घाट्य दीपानुदीप्य शिष्येण धारास्वित्युदकं गृहीत्वा प्रतद्विष्णुस्तवते ॥ विमानं प्रपद्ये ॥ निरस्तग्ं रक्षः ॥ शुभ्रज्योतिश्च देवानाम् ॥ धारासु सप्तसु ॥ देवस्य निर्माल्यमादाय विष्वक्सेनं समाराध्य पूतस्तस्य पारे ॥ विष्वक्सेनं प्रपद्ये ॥ गर्भालयादिषु सर्वत्र सम्मार्जनं कृत्वाद्भिर्युक्षोपलि अवधूतग्ं रक्षः ॥ आशासु सप्तसु ॥ ॥ अर्चनापात्राणि हविःपात्राणि च प्रक्षाल्यहवींषि पाचयित्वा आमावाजस्य ॥ शुची वो हव्या मरुतः ॥ पुष्पगन्दाद्यर्चनद्रव्याणि सङ्गृह्य प्रतद्विष्णुरिति देवस्य पुष्पासनं दत्वा प्रतद्विष्णुस्तवते ॥ विष्णवे नमः पुष्पासनं ददामि ×। श्रियै नमः पुष्पासनं ददामि ४। हरिण्यै नमः पुष्पासनं ददामिल। विश्वादिकानामिति स्वागतम् विश्वादिकानां जननादिकर्रे ॥ विष्णवे नमः स्वागतं ददामि ५। ४। ४। मनोभिमन्त्त्यनुमानम् मनोभिमन्ता ॥ विष्णो अर्चनार्थं प्रसीद ५। ४। ४। त्रीणिपदेति पाद्यं त्रीणि पदा विचक्रमे ॥ विष्णवे नमः पाद्यं ददामि ५।४। ४। शन्नो देवीरित्याचमनं दत्वा शन्नोदेवीः ॥ विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। ४। ४। अतो देवादिना तैलाभ्यञ्जनं कृत्वा परिलिखितमित्याम्लादिना संशोध्य वारीश्चतस्र इति वारिणा संस्नापयेत्।

140

अतो देवा इदं विष्णु स्त्रीणि पदा विष्णोः कर्माणि तद्विष्णोः परमं पदं तद्विप्रासः ॥ विष्णवे नमः तैलाभ्यञ्जनं करोमि ५। ४। ४। परिलिखितग्ं रक्षः ॥ विष्णवे नमः आम्लाद्यैरङ्गशोधनं करोमि R। v।v। विष्णुं वारिणा स्नापयामि ५। ४। ४। वारीश्चतस्रः ॥ इषेत्वा यज्ञस्य शुन्धध्वमिति त्रिभिस्तिरभिषेचयेत्। इषे त्वोर्जेत्वा ॥ यज्ञस्य घोषदसि ॥ शुन्धध्वम् ॥ विष्णुं वारिणा स्नापयामि ५। ४। ४। (सहस्रधारा यदि स्याद्वस्त्र माल्यादिनागनाद्यैरलङ्कृत्य पाद्याद्यर्घ्यान्तमभ्यर्च्य सहस्रधारयाभिषेचयेत्। त्रीणि पदा IF विष्णवे नमः पाद्यं ददामि ५। ४। ४। शन्नोदेवीः ॥ विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। ४। ४। तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ विष्णवे नमः पुष्पं ददामि ५। ४। ४। तद्विप्रासः ॥ विष्णवे नमः गन्धं ददामि ५। ४। ४। परोमात्रया ॥ विष्णवे नमः धूपं ददामि ५। ४। ४। विष्णोः कर्माणि । विष्णवे नमः दीपं ददामि ५। ४। ४। त्रिर्देवः पृथिवीम् ॥ विष्णवे नमः अर्घ्यं ददामि ५। ४। ४। इषेत्वा ॥ यज्ञस्य घोषदसि ॥ शुन्धध्वम् ॥ विष्णुं सहस्रधारयाभिषेचयामि। ५। ४। ४।) मित्रस्सुपर्ण इति पोतेन विमृज्य विष्णोर्नुकमिति वस्त्राद्यैरलङ्कृत्य तथैवाचमनं दत्वा मित्रस्सुपर्णः ॥ शन्नोदेवीः ॥ विष्णुं प्लोतेन विमृजामि। ५। ४। ४। विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। ४। ४। देवस्य पादयोर्मध्ये विष्णवे नम इतिपुष्पं दद्यात्। प्रागादि चतुर्दिक्षु पुरुषाद्यावरणत्रय देवानां तद्भाह्ये कौतुकाद्यावरणत्रयदेवानां च तत्तन्नाम्ना प्रणवादि नमोनेनपुष्पन्यासं करोति। गर्भालयगतान् देवान्

ध्रुवार्चायजनविधिः 141 धात्रादिद्वारदेवान् द्वारपालानन्यपरिषदश्च तत्तन्नाममन्रोणाभ्यर्च्य पुरुषाय सत्यायाच्युतायानिरुद्धाय, श्रियैधृत्यै पवित्र्यै प्रमोदादायिन्यै, हरिण्यै पौप्ट्यै क्षोण्यै मह्यै, कपिलाय यज्ञाय नारायणाय पुण्याय, वाराहाय नारसिंहाय वामनाय त्रिविक्रमाय, सुभद्रायेशितात्मने सर्वोद्वहाय सर्वविद्येश्वराये, व्राय यमाय वरुणाय कुबेरा, याग्नये निर्ऋतये वायव ईशानाय, सुभद्राय हयात्मकाय रामदेवाय पुण्यदेवाय, सर्वाय सुभावहाय संवहाय सुवहाय, शिवाय विश्वाय मित्रायात्रये, सनत्कुमाराय सनकाय सनातनाय सनन्दनायेश्राय यमाय वरुणाय कुबेरा, याग्नये निरतये वायव ईशानाय, मार्कणेयाय भृगवे ब्रह्मणे शङ्कराय, धात्रे विधात्रे भुवड्डाय पताब्दाय पतिराय वरुणाय, मणि काय सन्यायै, विखनसे तापसाय, न्यक्षायेन्दाय, किष्किन्दाय तीर्थाय, श्रीभूताय गरुडाय, हविरक्षकायाग्नये, विवस्वते वैवस्वताय, निरतये बलिरक्षकाय, मित्राय वरुणाय, पुष्पेशाय मरुते, क्षत्रे कुबेरा, येशानाय भास्कराय, चक्राय ध्वजाय शब्ध्भाय यूथाधिपायाक्षहन्हे, नागराजायगणेशायेति प्रणवादिनमोन्तं पुष्पन्यासः। अभ्यन्तरं प्रविश्य देवं प्रणम्य अतो देवा इदं विष्णुस्त्रीणि पदा विष्णोः कर्माणि तद्विष्णोः परमं पदं तद्विप्रासः ॥ तद्विष्णोरिति पुष्पं, तद्विप्रास इति गन्धं तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ विष्णवे नमः पुष्पं ददामि ५। ४। ४। तद्विप्रासः ॥ विष्णवे नमः गन्धं ददामि ५। ४। ४। परोमात्रयेति धूपं परोमात्रया ॥ विष्णवे नमः धूपं ददामि ५। ४। ४।

142

विष्णोः कर्माणीति दीपं विष्णोः कर्माणि ॥ त्रिर्देव इत्यर्घ्यं तथाचमनं दत्वा त्रिर्देवः पृथिवीम् ॥ शन्नो देवीः ॥ तदस्य प्रियमिति हविर्निवेद्य तदस्य प्रियम् ॥ द्वारपालादिभ्यो बलिं निर्वाप्य विष्णवे नमः दीपं दर्शयामि ५। ४। ४। विष्णवे नमः अर्घ्यं ददामि ५। ४। ४। विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। ४। ४। विष्णवे नमः हविर्नि वेदयामि ५। v। v। मणिकाय सन्यायै विखनसे तापसाय नृक्षायेन्दाय किष्किन्दाय तीर्थाय श्रीभूताय गरुडाय हविरक्षकायाग्नये विवस्वते वैवस्वताय निर्तये बलिरक्षकाय मित्राय वरुणाय पुष्पेशाय मरुते क्षत्ते कुबेराये शानाय भास्कराय चक्राय ध्वजाय शङ्खाय यूथाधिपायाक्षहन्रे नागराजाय गणेशायेत्यादि पुष्पन्यासोक्तवद्बलिप्रकारः। होमं हुत्वा होमस्थानं गत्वा सङ्कल्प्य उपावरोहेति समिधं निधायाग्निं प्रज्वाल्य, तत्सवितुरिति वेदिं परिमृज्य, चत्वारिशृङ्गेत्यग्निं ध्यात्वा ग्नय इत्यादिभिरलङ्कृत्य, षडुपचारान् कृत्वा, ब्रह्मसोमावभ्यर्च्य, परिषिच्यां ज्यचरुभ्यामतोदेवाद्यैर्मूर्तिमत्रैश्च जहुयात्। अतो देवा इदं विष्णुस्त्रीणि पदा विष्णोः कर्माणि तद्विष्णोः परमं पदं तद्विप्रासः इतिषड्वैष्टवं, विष्णोर्नुकं तदस्य प्रियं प्रतद्विष्णुः परोमात्रया विचक्रमे त्रिर्देव इति विष्णुसूक्तं, सहस्रशीर्षा पुरुषः पुरुष एवेदमेतावानस्य त्रिपादूर्ध्व स्तस्माद्विराड्य त्पुरुषेण सप्तास्यासं स्तंयज्ञन्तस्माद्य त्सर्वहुतस्समृतं तस्माद्यज्ञात्सर्वहुतो ऋचस्सामानि तस्मादश्वायत्पुरुषं ब्राह्मणोन्य चन्द्रमा नाभ्याआसीत्पद्भ्यां भूमि र्वेदाहं धाता पुरस्ताद्यज्ञे नेति पौरुषं सूक्तं, विष्णवे पुरुषाय सत्यायाच्युतायनिरुद्धाय श्रियै धृत्यै पवित्र्यै

ध्रुवार्चायजनविधिः 143 प्रमोदायिन्यै हरिण्यै पौफ्यै क्षोण्यै मह्यै कपिलाय यज्ञाय नारायणाय पुण्याय वाराहाय नारसिंहाय वामनाय त्रिविक्रमाय सुभद्रायेशितात्मने सर्वोद्वहाय सर्वविद्येश्वरायेन्दाय यमाय वरुणाय कुबेरायाग्नये निर्तये वायव ईशानाय सुभद्राय हयात्मकाय रामदेवाय पुण्यदेवाय सर्वाय सुखावहाय संवहाय सुवहाय शिवाय विश्वाय मित्रायात्रये सनत्कुमाराय सनकाय सनातनाय सनन्दनायेन्राय यमाय वरुणाय कुबेरायाग्नये निर ऋतये वायव ईशानाय मार्कणेयाय भृगवे ब्रह्मणे शङ्कराय धात्रे विधात्रे भुवड्डाय पतब्दाय पतिराय वरुणाय मणिकाय सन्न्यायै विखनसे तापसाय वृक्षायेन्दाय किष्किन्दाय तीर्थाय श्रीभूताय गरुडाय हविरक्षकायाग्नये विवस्वते वैवस्वताय निर्तये बलिरक्षकाय मित्राय वरुणाय पुष्पेशाय मरुते क्षत्ते कुबेरायेशानाय भास्कराय चक्राय ध्वजाय शङ्ञाययूथाधिपायाक्षहर्ते नागराजाय गणेशायेति (मूर्तिमन्त्रांश्च) जुहुयादिति होमप्रकारः। पूर्ववत्पानीयाचमनमुखवासान् दत्वा 11 इदं विष्णुर्विचक्रमे ॥ विष्णवे नमः पानीयं ददामि ५। v। v। शन्नो देवीः ॥ विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि A। v। ४। विचक्रमे पृथिवीम् ॥ विष्णवे नमः मुखवासं निवेदयामि ५। v। v। विधिना बलिमाराध्य बलिबेरेण सहैवालयं प्रदक्षिणङ्कृत्वा अष्टाक्षरमश्रेण पुष्पाञ्जलिं दद्यात्। ओम् नमो नारायणाय। विष्णवे नमः पुष्पाञ्जलिं ददामि A। v। v। आवाहनविसर्गा विनान्यत्सर्वं समानमिति विज्ञायते। इति भगवन्मरीचिप्रोक्त वैखानसध्रुवार्चायजनप्रयोगः।

144

नित्यार्चनाप्रायश्चित्तम्। अथ नित्यार्चनाप्रायश्चित्त विधिं वक्ष्येः - सूर्योदयान्मध्याह्नाद -स्तमयाच्च पूर्वं कवाटोद्घाटने हीने नित्याग्नौ छुल्ल्यां वाग्निं परिस्तार्याज्येन वैष्णवं धात्रादिदैवत्यं दौवारिकं च हुत्वा शीघ्रमुद्घाटयेत्। मार्जनोपलेपन निर्माल्यशोधनेषु हीनेषु वैष्णवं वारुणं वायव्यं वैष्वक्सेनं च जुहुयात्। देवस्य स्नाने हीने वैष्णवं वारुणं च हुत्वा अपोहिष्टाद्यैर्म स्नानं कृत्वा पश्चान्नित्यार्चनस्नानं कारयेत्। अभिषेकस्याशक्ते वैष्णवैः प्रोक्ष्य वस्त्रादीन् व्यपोह्य धौतं परिधापयेन्नित्यस्नापनं कर्तुमशक्यं चेद्विष्णुपञ्चकदिनेषु स्नापयेदिति केचित्। (विष्णुपञ्चकदिनानि :- श्रवणं द्वादशी शुक्ले कृष्ण चार्धेच द्वादशी पूर्णिमा चाप्यमावास्यापञ्चैतानि दिनानि वै॥ इति प्रकीर्णाधिकारे विष्णुपञ्चकदिनप्रसङ्गे भगवान् भृगुः)। पुष्पन्यासं हित्वा कौतुकस्य नित्यार्चने कृते वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं विष्णुगायत्रीं च हुत्वा तथैव पुष्पन्यासं कुर्यात्। सम्बन्धकूर्चे हीने वैष्णवं मुनिमस्त्रं च हुत्वा कूर्चं सन्न्यसेत्। धात्रादिपरिषदामर्चने हीने तत्तदैवत्यं वैष्णवं च हुत्वा धात्रादि परिषदो आर्चयेत्। आसनादिसर्वोपचारविपर्यासे क्षमस्वेति देवं प्रणम्य पुनरर्चये देतेष्वेकं हीनं चे त्तत्तद्देवतामस्त्रं वैष्णवं च हुत्वा पुनस्तदुपचारादि सर्वोपचारै रर्चयेत्। अर्चनाकाले हविर्नि वेदनकाले वा अजस्रदीपो मूषिकाकृमिकीटपतङ्ग शलभादिपतनेन स्वयमेव मरुता वा विच्छिन्नश्चेद्विगुणं दीपमुद्दीप्य सौरं

नित्यार्चना प्रायश्चित्तम् 145 रौद्रमाग्नेयं वैष्णवं च हुत्वा पुनरर्चयेत्। तत्काले सर्वदीपा नश्यन्ति चेन्महत्तरो दोषो भवति। देवं शुद्दोदकै स्संस्नाप्य कुशोदकै श्चाभिषिच्य पूर्ववत्रायश्चित्तं शान्तिं चहुत्वा देवमभ्यर्च्य द्विगुणं हविर्निवेद्य आचार्यदक्षिणां दद्यात्। दीपेषु बहुषु वर्तमानेष्वेकस्मिन्नष्टे तन्न दोषाय भवति। अर्चनाकालादन्यस्मिन् अजस्रदीपे विच्छिन्ने वैष्णवं विष्णुगायत्रीमाग्नेयं च हुत्वा द्विगुणमुद्दीपयेत्। मन्राणां स्थलने तन्मूर्त्या सप्रणवया कारयेत्। अर्चनाकाले पटे हीने प्राजापत्यं वैष्णवं च हुत्वा प्रच्छन्नपटं कृत्वार्चयेत्। वेददूषकपाषण्डप्रतिलोमाद्यन्यजातीनां च दर्शने वैष्णवं ब्राह्मं रौद्रमाग्नेयं च व्याहृत्यन्तं हुत्वा र्चयेत्। आवरणाद्भाह्ये पञ्चाशद्दण्डाभ्यन्तरे मनुष्याणां मृतिर्भवति चेच्चवोद्धरणात्पूर्वं देवस्यार्चनं हविर्निवेदनं च नकारयेद्रुवकौतुकयोः पुष्पन्यासमेव कारयेत्। पश्चात्कालातीते शान्तिं हुत्वा द्विगुणमर्चयेत्। एककालमर्चने हीने द्वितीये द्विगुणं तृतीये त्रिगुणं कुर्यात्। हविषि हीने तद्रामवासिनस्सर्वे जनाः क्षुत्पिपासादिभिः पीडिता भवेयुः, तस्मात्प्रयत्नतो देवस्य हविस्सम्यज्निवेदयेत्। एककाले हविषि हीने द्वितीयं द्विगुणं निवेदयेत्। सोपदंशं हविरपक्वं शीतं पर्युषितं स्थालीशेषं पात्रान्तरगतं विवृतं स्रावितं लङ्घितं विकृतमन्यजातिदृष्टं च देवेशाय निवेदितं चेद्वैष्टवं श्रीभूमिदैवत्यमाग्नेयं वारुणं वायव्यं च दशतो हुत्वा पुनश्च हविर्निवेदयेत्। अशुचिना स्पृष्टं हविर्निवेदितं चेद्देवं संस्नाप्य वैष्णवं विष्णुगायत्रीं च त्रयस्त्रिंशत्कृत्वो हुत्वा शान्ति होमविधिना शान्तिं हुत्वा देवं प्रोक्ष्य पुण्याहं वाचयित्वा द्विगुणमभ्यर्च्य 146

हविर्निवेदयेत्। शर्कराङ्गारव्रीहितुषादियुते हविषि निवेदिते अष्टाक्षरेण विष्णुगायत्र्या वैष्णवैश्च संस्तूय क्षमस्वेति प्रणम्य याचेत। मक्षि कापतङ्गमशक पिपीलिका कृमिकीट केशाद्यैस्संयुक्ते हविषि निवेदिते देवं शुद्धोदकै स्संस्नाप्य वैष्णवं विष्णुसूक्तं विष्णुगायत्रीं श्रीभूमिदैवत्यं चाष्टोत्तरशतं हुत्वा द्विगुणं निवेदयेत्। महाहविप्येतैस्संयुक्ते सति तत्र पुरुषाशनमात्रं व्यपोह्य भस्मजलैः कुशैरापोहिरण्यपवमानैः प्रोक्ष्य तन्निवेदयेत्। प्रातरर्चनार्थमर्कोदयात्पूर्वं पक्वं हविरुपदंशं च सोष्टं चेत्तस्मिन् काले निवेदयेत्। अस्तमयात्पूर्वं पक्वं हविरुपदंशं च सोष्टं चेदस्तमयात्पश्चाद्देवस्य सायमर्चनं कृत्वा तविर्निवेदयेत्। ताम्बूलमसंस्कृतं लेपकेशान्वितं जन्तुस्पृष्टं निवेदितं चेद्वैष्णवं श्रीभूमिदैवत्यं च हुत्वा पुनस्ताम्बूलं निवेदयेत्। अन्वेष्वर्चनाङ्गद्रव्येषु दुष्टेषु हीनेष्वपि तत्तदधिदैवतमस्त्रं वैष्णवं च हुत्वा त त्तद्दव्यैरर्चयेदथ वा सर्वेषां द्रव्याणामलाभे पुष्पं जलं वा प्रतिनिधिं सङ्कल्प्य तत्तद्दव्यं स्मृत्वा र्चयेत्। नित्यहोमे हीने वैष्णवं दशशो हुत्वा यधोक्तहोमं द्विगुणं जुहुयादग्निसंरक्षणे शक्तश्चेत्कुण्डा दग्निं अयने योनिरिति नमिध्यामारोपयेदथवा स्वात्मन्यारोव्य उपावरोहेति लौकिकाग्नाववरो प्यैनमहरहर्जुहुयादिति विज्ञायते। अयस्ते योनिर् ऋत्वियो यतो जातो अरोचथाः! तं जानन्नग्न आरोहाधानो वर्धया रयिम् ॥ सुरर्षि मनुष्याणां बलं यस्मात्प्रवर्धते तस्माद्बलिरिति व्याख्यातम्। तस्माद्देवदेवेशं दिनेदिने त्रिषु कालेषूक्तद्रव्येष्वावाह्याभ्यर्च्य बलिभ्रमणं कारयेदेवं कर्तुमशक्तश्चेदुक्तेपात्रे केवलं बलिद्रव्यं निक्षिप्य तस्योपरि यधोक्तं बलिबेरं सन्न्यस्य शिरसाधारयन् त्रिकालं द्विकालमेककालं वारि लयं प्रदक्षिणं कारयेदथ बलिद्रव्यं विना शिबिकादियाने गजे

नित्यार्चना प्रायश्चित्तम् 147 वारोप्यालयं प्रदक्षिणं कारयेत्। प्रातः काले बलिभ्रमणे हीने वैष्णवं सौरं सौम्यं प्राजापत्यञ्च जुहुयादुके प्रदक्षिणे हीने धिके च वैष्णवं गारुडं च हुत्वा बलिभ्रमणं कारयेत्प्रतर्भलौ हीने मध्याह्ने द्विगुणं मध्याह्ने च हीने सायं त्रिगुणं कुर्यात्। देवस्यालङ्कारे हीने श्रीदैवत्यं छत्रपिञ्छादीनामलाभे वारुणं चामरादीनामलाभे वायव्यं दीपालाभे चाग्नेयं वैष्णवं च हुत्वा व्याहृत्यन्तं प्रत्येकं जुहुयात्। अन्नबलौ भूमौ पतिते भिन्ने जीर्णे च पूर्ववद्बलिमापाद्य वैष्णवं गारुडं प्राजापत्यं च हुत्वा प्रदक्षिणं कारयेत्। बल्युद्धरणकाले येन केनचिद्विघ्नश्चेत्सौरं सौम्यं वैष्णवं च हुत्वा पुनरारभेत। पात्रालाभे हविः पात्रमादाय वैष्णवं जुहुयात्। प्रमाणहीने न्नबलौ वैष्णवं प्राजापत्यं च जुहुयादोषदुष्टे हविर्निवेदन प्रायश्चित्तं जुहुयात्। अन्नबलावावाहनं विना बलि भ्रमणे कृते वै ष्णवं विष्णुसू क्तं श्रीभूमिदैवत्यं हुत्वा पश्चाद्बलिभ्रमणङ्कारयेत्। विष्वक्सेनस्य बल्यग्रखण्डनिवेदनेहीनेवैष्णवं तन्मूर्तिमन्रॆर्दशतो हुत्वा पश्चाद्विष्वक्सेनस्य निवेद्य मुखवासं प्रदाय तस्माद्बल्युद्धरणं कारयेदिति भगवान् मरीचिः। अत्रेये समूर्तार्चनाधिकरणे सप्ततितमोध्यायः 1 - 28 श्लोकाः अथ नित्यार्चनायास्तु प्रायश्चित्तं प्रवक्ष्यते । प्रातरर्कोदयात्पूर्वं प्रमादादालयस्य च ॥ कवाटोद्घाटने हीने शीघ्रमुद्घाटये त्तथा । नित्याग्निवथ छुल्ल्यां वा चरुं साज्यं प्रगृह्य च ॥ सौरं द्वाराधिदैवत्यं वैष्णवं च यजेत्ततः । द्रव्याणामपि सर्वेषामाधावमधिकं स्मृतम् ॥ तदाथावं गृहीत्वैव देवस्यार्चनमारभेत् । निर्माल्यशोधने हीने हीने चाभ्युक्षणे तथा ॥ वारुणं वैष्वक्सेनं च वैष्णवं च यजेत्ततः ।

148

अशक्तावभिषेकस्य देवेशं सम्प्रणम्य च ॥ कुशोदकैस्समभ्युक्ष्य पूर्ववस्त्रं विसृज्य च॥ धौतेनैवान्यवस्त्रेण देवेशं परिधापयेत् । पुनःस्नान विहीने तु वारुणं वैष्णवं यजेत् । ध्रुवबेरस्य पीठे तु न्यस्तपुष्पाणि यानि वै ॥ प्रातःकाले व्यपो ह्यैव सद्यः पुष्पाणि सन्न्यसेत् । ध्रुवबेरस्य देवस्य तत्तन्नि त्यार्चनं भवेत् ॥ पुष्पन्यासविहीने च कालातीते पुन स्तथा । पुष्पन्यासं च कृत्वैव प्रायश्चित्तनिमित्ततः ॥ विष्णुगायत्रिया सम्यग्दशकृत्वो यजेद्बुधः । ब्रह्मादीन् द्वारदेवांश्च समभ्यर्च्यार्चयेद्धरिम् । अर्चायां ध्यानहीने तु विष्णुसू क्तं यजेद्बुधः ध्यात्वा सम्यक् तथा देवं पुनरर्चन माचरेत् । नवभेदेष्वथैकस्मिन् कल्पितेप्यर्चने तथा । आसनाद्युपचारेषु भिन्नं तद्विग्रहं प्रति । वैष्णवं विष्णुगायत्रीं जुहुयात्तदनु स्मरन् । देवदेवं च भक्यैव ध्याये द्विष्णुं सनातनम् ॥ हविर्डी ने तु तद्रामे जनास्सर्वे तथैव च । पीड्यन्तो क्षुत्पिपासाद्यैर्यजमानो नृप स्तथा ॥ तस्मात्प्रयत्नतो देवं हविस्सम्यज्नि वेदयेत् । उपदंशादिभिस्सार्थं दध्ना च तदनु क्रमात् ॥ ऋग्यजुस्सामाथर्वणां मद्राणां जपमाचरेत् । मुखवासविहीने तु श्रीमन्तं वैष्णवं यजेत् प्रमादान्मूर्तिहोमं च ‘कपाले जुहुयाद्यदि । प्रायश्चित्तं यजेत्तत्र वैष्णवं व्याहृतिरपि ॥ 1 कपाल, इति कपालाग्निरुच्यते क्रियाधिकारसंवादात्। ॥

नित्यार्चना प्रायश्चित्तम् ॥ 1 प्रातस्सन्द्यार्चने हीने मध्याह्ने द्विगुणं भवेत् । वैष्णवं पौरुषं सूक्तं विष्णुसूक्तं यजेत्ततः ॥ प्रातर्मध्याह्नयोर्दीने सायेतु त्रिगुणं भवेत् । एकाहे त्वर्चनाहीने प्रायश्चित्तं विधीयते ॥ त्रिकालार्चां प्रकृत्यैव हवींष्यपि निवेदयेत् । दक्षिणाग्निं समाधाय आघारं विधिवद्यजेत् ॥ प्रणम्य देवदेवं तमर्चयित्वा यथाविधि । महाहविः प्रभूतं वा हविः सम्यज्नि वेदयेत् ॥ आचार्याय पशून् दद्याद्भक्त्या विप्रांश्च भोजयेत् । एवं देवार्चने हीने प्रायश्चित्तं विधीयते॥ अन्येषामपि देवानामिदं सामान्यमुच्यते ॥ इति त्रिसप्ततितमोध्यायः (1 - 24 श्लोकाः) पञ्चभिर्र्बह्महत्यादि महापातकसंयुतैः । पाषण्डै र्नास्तिकै र्वाथ सूतिकोदक्यया तथा ॥ अन्यैश्च पतितै र्वाथ तथान्यप्रतिलोमजैः । ध्रुवबेरे च संस्पृष्टे स्पृष्टेबिम्बे च कौतुके ॥ महापातकसंयुक्तेश्चण्डालाद्यैरुदक्यया । सूतिक्या वान्थ संस्पृष्टे हविषि विनिवेदिते ॥ महाशा न्तिं च सप्ताहमब्बाग्नौ जुहुयातुनः । ब्राह्मणान् भोजयित्वा तु शक्तितो दक्षिणां ददेत् II अधिवासं च पूर्वोक्तं कारयित्वा यथाविधि । ध्रुवबेरे प्रकुर्वीत स्पृष्टे तत्र च पूर्ववत् ॥ वास्तुहोमं तथा कृत्वा स्नपनोक्त क्रमेण च ॥ कलशैः स्थापयित्वैव प्रतिष्ठां कारयेत्पुनः ॥ अन्यैश्च विप्रॆस्संस्पृष्टे ध्रुवबेरेथ कौतुके । वेददूषक पाषण्डै र्दीक्षि तै र्देवलै रपि ॥ 149

150

॥ ॥ शूर्वा थानुलोमैर्वाश्वभिर्वा कुक्कुटादिभिः । एवमादिनिकृष्टेश्चास्पृश्यैः स्पृष्टे च पूर्ववत्। ॥ हुत्वैकाहं महाशान्तिमधिवासं विनै व च । स्नपनं च प्रतिष्टोक्तं कृत्वैवं स्नापयेत्ततः ॥ अनुक्तेषु तथान्यत्र महादोषेषु सर्वशः । पूर्वोक्तेन क्रमेणैव प्रतिष्ठां पुनराचरेत् ॥ अल्पदोषसमायुक्ते बिम्बेस्पृष्टेपि तैरपि । अल्पदोषयुते स्पृष्टे हविष्यपि निवेदिते ॥ दशकृत्वो महाशा न्तिमब्जाग्नौ जुहुया त्तथा । स्नपनो कक्रमेणैव कलशैः स्नापयेद्विभुम् ॥ दोषमल्पं महा स्तं च समालोच्य यथाविधि । विचार्यैश्च विनिश्चित्य ज्ञात्वैव गुरुलाघवम् ॥ तस्य दोषस्य सदृशं प्रायश्चित्तं समाचरेत् । यथादोषे ग्नि होत्रस्य पुनराधानमुच्यते ॥ तथादोषे तु बिम्बस्य पुनःस्थापनमाचरेत् । तस्योपघातमित्यु क्तं प्रायश्चित्तं तु यत्र तु ॥ कलशैः स्नपनं तत्र बिम्बस्येति विधीयते । चण्डालाद्यैश्च सूतक्या महापातकसंयुतैः ॥ गर्भालये प्रविष्टे च बिम्बस्यातीव पार्श्वतः । अन्यविप्रप्रवेशच स्पृष्टे बिम्बे च मोहतः ॥ गोमयेनोपलिप्यैव प्रोक्षयेत्पञ्चगव्यकैः । वास्तुहोमं च हुत्वैव पर्यग्निं कारयेत्ततः ॥ अस्यद्रव्यस्य शुद्धिं वा यथाविधि च कारयेत् । तथाब्जाग्नौ महाशान्तिमेकाहं जुहुयात्पुनः ॥ कलशैर्विधिना सम्यक् स्नापयित्वा स्वशक्तितः । पुनःप्रतिष्ठामत्रापि कारयेदिति केचन ॥ I

नित्यार्चना प्रायश्चित्तम् II निर्माल्यस्यार्चने वापि निवेदीतनिवेदने। तयोश्च सङ्करे तत्र पञ्चगव्यैः कुशोदकैः । शुद्दोदै र्वाभिषिच्यैव मर्चयित्वा निवेदयेत् । अर्चकान्यद्विजैः स्पृष्टे शुद्दोदैरभिषेचयेत् ॥ अन्यद्विजैश्च संस्कृष्टे पूर्ववस्थोममाचरेत् । मृगै र्वा पक्षिभिर्वाथ सर्पाद्यैश्च प्रवेशने ॥ इदंविष्ठ्विति मन्रोण प्रोक्षयेत्पञ्चगव्यकैः । शान्तिहोमं च हुत्वैव शक्तितो दक्षिणां ददेत् ॥ भार्गवे वासाधिकारे -46 अध्याये 27-41 श्लोकाः अग्रे यवनिकाहीने विष्णुसूक्तं जपेद्बुधः । सम्बन्दकूर्चहीने च लङ्घने च विशेषतः ॥ प्रतद्विष्णुरितीत्युक्त्वा अधिपं मस्त्रमुच्चरन् । तत्तन्मस्त्रं सुहोतव्यं पौण्डरीके विशेषतः ॥ पुनः कूर्चं निधायैव विधिना सम्यगर्चयेत् । अथवा कारयेच्चैव कृत्वा तद्देशिकोत्तमः ॥ चलेचैवाचले चैव तयोर्मध्ये विशेषतः । सम्बन्धस्य तु कूर्चस्य क्षिप्त्वा तस्य समर्चयेत् ॥ सम्बन्ध कूर्चके क्षिप्त्वा हीने गत्वातु कौतुके । दत्वा कौतुकभोगं तु धृवेचारोपयेद्बुधः ॥ हीने कूर्चे तु नित्ये च पूजनं यत्तदासुरम् । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन क्षिप्त्वा नित्यं समर्चयेत् ॥ अथवा कारयेद्विद्वान् देवेशं न्यासमाचरेत् । भवेद्दिग्बन्धने यत्र तत्र कूर्चं न टार्चयेत् ॥ अन्त्यवेलार्चनात्पूर्वं कूर्चस्योल्लङ्घनेपि च। यदि स्याल्लङ्घने यत्र तत्र दोषस्य शास्त्रये ॥ ब्राह्मं च वैष्णवं रौद्रं हुत्वा तत्र समर्चयेत् । 11 II 151

152 श्री भ ग व द र्चा प्रकरणे ॥ पुष्पन्यासविहीने च कौतुकस्य तथैव च ॥ तत्तन्मूर्तिं समुच्चार्य जुहुयात्तत्र वैष्णवम् । ईङ्कारादीन्ततो हुत्वा अष्टाशीतिं यजेद्बुधः ॥ उक्तक्रमेण पुष्पादि न्यासं कुर्याद्विचक्षणः । प्रातरावाहने हीने हीने चोद्वासने तथा ॥ नित्याग्निं च परिस्तीर्य जुहुया त्तत्र वैष्णवम् । सौरं च गारुडं हुत्वा श्रीसूक्तस्तु ततः परम् ॥ एवं मन्त्रं सकृद्धुत्वा पुनरावाहनं चरेत् । मार्कण्डेयं भृगुं चैव ब्रह्माणं शङ्करं तथा ॥ यद्देवतार्चने हीने तत्तन्मूर्ति स्सुहूयताम् । वैष्णवेनापि होमश्च न्यूनाधिक्याक्षरं यदि ॥ तत्तत्रियाविभागेन दोषो नैवेति कीर्त्यते । 51 - 92 श्लोकाः पूर्वं मन्रासने हीने हीने चेदौपचारिके । पृथिव्यादीनि हुत्वा तु गारुडं च यजेत्रमात् ॥ विष्णुगायत्रीमुच्चार्य हुत्वा तत्र सवैष्णवम्। पश्चाच्चैवासनं कल्प्य भोगं तद्युक्तमाचरेत् ॥ पादयोः पादुके हीने हीने द्रव्येञ्जनादिके। एतैस्तु विग्रहैर्षीने प्रत्येकं वै ष्णवं यजेत् ॥ अलकाशोधने हीने हीने तैलाङ्गमर्दने । द स्तधावन हीने च हीने जिह्वाग्रशोधने ॥ मुखप्रक्षालने हीने हीने च मुखवासने । गलाच्छादन हीने च द्रव्यशोधन हीनके॥ एत्तॆस्तु विग्रहैरीने विष्णुगायत्रिया यजेत्। हरिद्रास्नानहीने च हीने वा शङ्खपद्मके॥ सहस्रधारा हीने च तस्य भोगस्य हीनके ।

नित्यार्चना प्रायश्चित्तम् ॥ I एतद्दोषस्य शास्त्र्यर्थं पौण्डरीके विशेषतः ॥ हुत्वातु पौरुषं सूक्तं विष्णुसूक्तं सवैष्णवम् । सौदर्शनं तु सौपर्णं विष्णगायत्रिया यजेत् ॥ प्रत्येकं दशपर्यायं हुत्वा तच्छास्त्रपारगः । नीराजने तथा हीने रौद्रमस्त्रं सवैष्णवम् ॥ प्लोतेन मार्जने हीने हीने चाभ्युक्षणे तथा। ऐन्द्रमाग्नेयमस्त्रं च जपित्वां त्रं विशेषतः ॥ वस्त्रैराच्छादने हीने हीने पुष्पैरलङ्कृते । भूषणे च तथा हीने हीने चैवोपवीतके ॥ एतद्दोषस्य शान्यर्थं पौण्डरीके विशेषतः । पद्मैर्वा बिल्वपत्रैर्वा घृताक्तेन जुहॆूतिवै ॥ वैष्णवं विष्णुसूक्तञ्च (गायत्री) शतमष्टोत्तरं यजेत्। यधोक्तमाचरेद्विद्वान् देवदेवमनुस्मरन् ॥ गन्धस्य लेपने हीने श्रीमन्तं च यजेद्बुधः । धूपैर्दीपै स्तथा हीने हीने चार्ह्यप्रदर्शने ॥ श्री मस्त्रं रुद्रमन्तं च सौम्यं चात्र यजेत्रमात् । स्तोमान्यारोपणे हीने हीने दाने च कर्मणि ॥ वैष्णवं मुनिमस्त्रं च सकृदुत्वा प्रणम्य च सन्ध्यरक्षण हीने च हीने तद्वाहनादिके ॥ चक्रमन्तं यजेच्चैव जयादीन् मस्त्रमुच्चरन् । छत्रपिञ्छादिहीने च महाशब्दं च पञ्चकम् ॥ तद्दोषशमनार्थाय पृथिव्यादीन् यथाक्रमम् । जुहुयात्तत्र देवेशं क्षमस्वति प्रणम्य च॥ सतन्त्रीगलगानं च सुषिरं चर्म कांस्यजम्। एतैः पञ्चमहाशब्दमुदितं ब्रह्मणा पुरा॥ नृत्तं गीतं च तत्काले जयादीन् मस्त्रमुच्चरन् । 153

154

प्रमुखे मण्डले हीने हीने चै वाप्यलङ्कृते ॥ हविः पात्रविहीने च तत्रस्यात्मृथ्वि, दैवतम् । तत्तन्मन्त्रं सुहोतव्यं पश्चात्कर्म समाचरेत् ॥ भाण्डे भिन्ने च पतिते स्थाल्यां चैवोपदंशके । एतद्दोषयुते यत्र तत्र दोषं नलिप्यते॥ हविस्तत्र विहीने च उपदंशं तथैव च । घृतस्रावण हीने च हीने दध्नस्तथैव च ॥ गुडखण्डफले हीने मधुपर्कस्य हीनके । I ब्राह्मं च वैष्णवं चैव पुनः कर्म समाचरेत् ॥ हविर्निवेदने हीने हीने उत्तम विग्रहे। नित्याग्निं च परिस्तीर्य जुहुयात्सर्वदैवतम् ॥ वारुणं वैष्णवं हुत्वा हविस्सम्यज्नि वेदयेत्। तुषकेशनखार्थीनि मक्षिकै रन्यजन्तुकैः ॥ शल्यलोष्टतुषाल्गार मत्स्यादियुते तधा ! एतैर्दोस्तु दृश्यते देवेशं सन्निवेदयेत् ॥ तद्दोषशमनार्थाय पौण्डरीके विशेषतः । ॥ ॥ ईङ्कारादीं स्तथा हुत्वा जुहुयात्सर्व दैवतम्॥ वैष्णवं च ततो हुत्वा अष्टाशीतिं यजेद्बुधः । शुद्धस्नानो क्तमार्गेण देवेशं स्नापयेत्पुनः ॥ ब्राह्मणान् भोजयेत्पश्चाद्धविः सम्यज्नि वेदयेत् । देवीभ्यां च विहीने च तत्तत्सूक्तं यजेद्भुधः । पुनरस्तः प्रविश्यैव देवीभ्यां च निवेदयेत् । मुखवास विहीने तु श्रीमस्त्रं च सुहूयताम् ॥ नित्याग्निपूजने हीने हीने दर्भादीना तधा । वैष्णवं विष्णुसूक्तं च पौरुषेण समन्वितम् ॥ मिन्दाहुतिं यजेत्पश्चात्सर्वं पूर्ववदाचरेत् ।

नित्यार्चना प्रायश्चित्तम् बलिभ्रमणहीने च बलिदान विहीनके ॥ ॥ गारुडं विष्णुसूक्तं च वैष्वक्सेनं च वैष्णवम् । आलया न्तर्गतान् देवान् हुत्वा तत्र समाचरेत् ॥ अथ वा बलिकाले च तूर्यघोषादि हीनके । अशनि पात वातादि शिष्याभावे तथैव च ॥ दुर्दिने मेघगर्जॆश्च कलहादिसमुद्भवे । गारुडं विष्णुसूक्तं च वैष्वक्सेनं सवैष्णवम् ॥ आलयान्तर्गतान्देवान् हुत्वा तत्र समाचरेत् । निर्वाप बलिकालेतु तूर्यघोष विहीनके ॥ तत्र देवान्समावाह्य द्वाराग्रे निक्षिपेद्बलिम् बलिभ्रमणं च कर्तव्यमिति शास्त्रस्य निश्चयः ॥ युग्मप्रदक्षिणं भ्राम्यं अयुग्मन्त्वाभिचारिकम् । एवं प्रदक्षिणं युग्मं कारयेदिति केचन ॥ एकावरणयुक्ते तु परीत्यैवात्र कारयेत् । मस्त्रस्य पाठकं चैव तथाशास्त्रस्य पाठके ॥ अमस्त्रमर्चने नित्यं भवेच्चाभिचारिकम् । एतद्दोषस्य शान्त्यर्थं पौण्डरीके विशेषतः ॥ ब्राह्मं च वैष्णवं चैव सूक्तं पुरुषमेव च सूक्तमेकाक्षरं चैव हुत्वा देवं प्रणम्य च॥ प्रकीर्णाधिकारे - सप्तविंशोध्यायः, 187 - 196 श्लोकाः अकृते बलिदाने तु प्राश्य पादोदकं हरेः ॥ प्रसादं चापि सम्प्राश्य पुनर्द्विगुणमर्चयेत् । प्रवृत्तायां तु पूजायां हविर्दानान्तमेव च॥ तीर्थप्रसाददानं वा पादुका ग्रहणं तदा । नशस्तमन्यधा कृत्वा शान्तिहॆूमं समाचरेत् ॥ पूजाने तुलसीतीर्थं पूजकः प्रथमं पिबेत् । II 155 ↑ 156

अन्यथा विनियुक्तं चेत्तत्पूजा निष्फला भवेत् ॥ पूजास्ते पूजकात्पूर्वमन्यस्तीर्णाधिकं पिबेत् । प्रसादं वापि गृष्णायात्तत्पूजा निष्पला भवेत् ॥ महाशा न्तिं तथा हुत्वा पुनःपूजां समाचरेत् । तीर्थं पुष्पं ततः क्षीरं गन्धं च तदनन्तरम् ॥ सर्वाण्यपि हवींष्यत्र नागवल्ली दलान्यपि । यद्यन्नि वेदितं देवे द्यादग्रे र्चकाय च ॥ अर्चकस्तु हरिस्साक्षाच्चररूपो यतस्स्मृतः । नित्ये कर्मणि सर्वत्र पूजकं पूर्वमर्चयेत् ॥ आचार्यमर्चकं वा थ तथा नैमित्तिके र्चयेत् । यद्यवैखानसो विप्रः कदापि हरिमन्दिरे ॥ समिच्छेदग्रसम्मानं तद्देवस्य विमाननम्। यजमानो विपन्नस्स्याद्राजराष्ट्रं विनश्यति ॥ अज्ञानादथ वा मोहादाचरेदन्यथा यदि । द्विगुणं तु समभ्यर्च्य चान्यद्विगुणमाचरेत् ॥ इति भगवान् भृगुः वैखानसपञ्चरात्रार्चनयोस्सङ्करे प्रायश्चित्तम्

अथ तस्त्रसङ्करप्रायश्चित्तं वक्ष्ये :- वैष्णवस्यान्यतश्रेणसङ्करे सति तद्रामयजमानराजराष्ट्राणामाशु विनाशाय भवति। तस्माचीघ्रमपहायाब्जा ग्नौ वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं पारमात्मिक मीङ्कारादिमष्टाशीतिं चाष्टोत्तरशतं हुत्वा पूर्ववत्कारयेत्। वैष्णवं द्विविधं वैखानसं पञ्चरात्रमिति। वैखानसं वैदिकं, वैदिकै रर्चितमैहिकामुष्मिकफलप्रदं, पञ्चरात्रमवैदिकं तापादिसंस्कार संस्कृतैर्दीक्षितैरर्चित मामुष्मिकफलप्रदम्, सौम्यं सर्वत्र सम्पूज्यं ग्रामादिषु वास्त्वर्गालये मध्यमे पश्चिमे ब्राह्मणानां गृहेषु चार्चयेदाग्नेयमवास्त्वज्गालये रण्येपर्वतादिषुचार्चयेत्। सौम्ये।। स्मिन्विधौ पञ्चरात्रेणाग्नेयेन सङ्करे सति राजराष्ट्रविनाशाय भवति।

नित्यार्चना प्रायश्चित्तम् 157 तद्दोषशमनार्थमज्जाग्नौ महाशा न्तिं हुत्वां ष्टोत्तरशतकलशै र्देवं संस्नाप्य वैष्णवान् सम्पूज्य ब्राह्मणान् भोजयित्वा पुनस्तेन विधिना कारयेत्। पञ्चरात्रविधानेन प्रतिष्ठाप्य वर्तमानेदि र्चने हीने सति सौम्यस्य प्रवेशनं कर्तव्यम्। राष्ट्रसमृद्धिकरं भवति। पौण्डरीकाग्नौ महाशास्त्रं हुत्वा वैखानसविधिना तद्बेरं विमानं च कर्षणादिभिस्संस्कारै संस्कृत्य प्रतिष्ठां कारयेत्ततः प्रभृति तेनैव सर्वं समाचरेदिति विज्ञायते इति (मरीचिः) विमानार्चनाकल्पः त्रिसप्ततितमः पटलः वैखान सैर प्येनस्विभिरर्चने प्रायश्चित्तम्– श्रीवैखानससूत्रस्थस्तप्तमुद्रो भवेद्यदि। आलयं न विशेत्पश्चात्पूजनं नैवकारयेत्॥ अज्ञानादर्थलोभाद्वा मोहाद्वा परपीडनात्। तप्तमुद्रो भवेद्यस्तु स्पष्टुं नार्हति केशवम् !! अज्ञानाद्वा बलान्मोहाद्यदि चक्राङ्कितो भवेत् ! वैखानसो पि सो वद्यः अनर्हस्सर्वकर्मसु ॥ चक्रादिचिह्नधारी च अज्ञानात् ज्ञानतो पि वा । वैखानसो यदि भवेत्सर्वकर्मबहिष्कृतः ॥ अज्ञानादर्थलोभाद्वा मोहाद्वा परपीडनात् । तप्तमुद्रा भवेद्यस्य प्रायश्चित्तं विधीयते ॥ वैखानसकुले जाता अज्ञाना त्तप्तधारिणः । प्रायश्चित्तं महाशास्त्रं क्रमादर्हन्ति शास्त्रतः ॥ इति तथा कृतनिष्कृतीनां परिग्राह्यत्वञ्चो कम् एनस्विभिरनिर्णिकॆर्नार्धं किञ्चित्समाचरेत्। (आनन्दसंहिता) कृतनिर्णेजनांश्चैव न जुगुप्सेत कर्हिचित् ॥ इति (मनुः) तत्रबिम्बस्यापि दुष्टत्वम्, न

158 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णॆ वेददूषकपाषण्डै र्दीक्षितै र्वेदनिन्दकैः । शूद्रॆ र्वाथा नुलोमैर्वा श्वभिर्वाकुक्कुटादिभिः । एवमादिनिकृप्लैश्च स्पृष्टे बिम्बे च पूर्ववत् । हुत्वैकाहं महाशान्तिमधिवासं विनैव च ॥ स्नपनं तु प्रतिष्तोक्तं कृत्वैव स्थापयेत्पुनः ॥ इति (अत्रिः) वैखानसेतरै रालयार्चने दोषः अवैखानससूत्रैस्तु विपै राराधनं हरेः । आलये सर्वलोकानां विनाशाय भविष्यति ॥ अज्ञानादर्थलोभाद्वा भयाद्वाप्यालयार्चनम्। यद्यवैखानसैर्विपै रालये सर्वनाशनम्॥ यद्यवैखानसो विप्रः आलयार्चनमाचरेत् । षण्मासात्पतनं याति नरकं चैव गच्छति ॥ इति (पुरातस्त्रम्) आचार्यसङ्करप्रायश्चित्तम्– अथाचार्यं कर्षणकाले वरयित्वा कर्षणादीनि प्रतिष्ठानानि नित्यार्चन स्नपनोत्सव प्रायश्चित्तविशेषार्चनादीनि नित्यनैमित्तिक कर्माणि सर्वाणि तेनै व कारयेत्। आचार्याभावे तत्पुत्रं, पौत्रं, नप्तारं, तद्वंशजं वा वरयेत्। अयुक्ताश्चेत्ताननुज्ञाप्य पूर्ववदन्यं युक्तमाचार्यं वरये त्तदभावे तच्छिष्यं प्रशिष्यं वा कारयेत्। आचार्यसन्निधौ नान्यमाचार्यं वरयेद्यदि वरये त्तत् स्थानस्य ग्रामयजमानयोश्चा शु विनाशाय भवति, राजो राष्ट्रस्य च परचक्रभयं भवति। तदर्चनं निष्फलं भवति। तस्मादाचार्यसङ्करं न कुर्यात्। अज्ञानादरलो भाद्वाचार्यसङ्करे सति पौण्डरीकाग्नौ महाशा न्तिं हुत्वाचार्यं नमस्कृत्य क्षमस्वेति याचित्वा पूजयित्वा तेनैव तत्तत्कर्म पुनरपि कारयेत्। आचार्यदीनामलाभे तद्रूपं पटे लिखित्वा तं नमस्कृत्य तत्सन्निधावन्यं यु क्तमाचार्यं वरयेत्। एकस्मिन् काले बहुकर्मणि प्राप्ते सत्याचार्यं प्रणम्य तद्विधिना तत्पुत्रादिभिः कारयेत्तदलाभे त्वाचार्य एव तस्त्रयित्वा करोतीति विज्ञायते। इति (मरीचिः)

नित्यार्चना प्रायश्चित्तम् 159 आचार्यं कर्षणकाले वरयित्वा कर्षणादीनि प्रतिष्ठानानि नित्यार्चनस्नपनोत्सव प्रायश्चित्त विशेषार्चनादीनि नित्यनै मित्तिक कर्माणि सर्वाणि तेनैव कारयेदित्युक्ते रर्चकाचार्ययोरभेद उक्तोभवति। तथात्वे आचार्यसङ्कर इत्यर्चकसङ्करोप्युद्धिष्णो भवत्यथवा आचार्य इत्युपलक्षण मर्चकादीनामिति वेदितव्यम्। अस्मिन्नप्यर्धे वचनमनुग्राहकं भगवतोमरीचेरस्ति, तत्रसर्वकार्योपदेशकं श्रीवैखानससूत्रोक्त निषेकादि संस्कारै स्संस्कृतमाचार्य मर्चक परिचारक स्थापकादीनृत्विजश्च वरयेदिति। अमुमेवार्थं व्यक्तमाह प्रकीर्णाधिकारे भगवान् भृगुः, प्रतिष्ठान्तो तु विधिवदर्चकेत्वप्रकल्पिते। आसुरीसा भवेदर्चा कर्हानैवाप्नुयात्फलम्॥ देवेनसार्थमुद्दिष्टं यत्कुलं पूजकस्य तु। तदतिक्रम्य पूजां तु कारयेदितरेण चेत् । रौरवं नरकं याति कर्ता कारयिता च यः ॥ तस्मात्सर्वप्रयत्नेन शास्त्रोक्तं परिपालयेदिति॥ तथैवोच्यते भगवता अत्रिणा समूर्तार्चनाधिकरणे, अन्येन विधिना मन्रोरन्यैरन्यार केनवा! आलये त्वर्चनं स्याच्चेन्महान् दोषो भवेत्ततः॥ अनेनैव विधानेन कारयेदर्चनं बुधः । इति। विस्तरस्वाकरेषु द्रष्टव्यः। इति नित्यार्चनाप्रायश्चित्तम्।

नित्यार्चना प्रायश्चित्तम् 159 आचार्यं कर्षणकाले वरयित्वा कर्षणादीनि प्रतिष्ठानानि नित्यार्चनस्नपनोत्सव प्रायश्चित्त विशेषार्चनादीनि नित्यनै मित्तिक कर्माणि सर्वाणि तेनैव कारयेदित्यु रर्च काचार्ययोरभेद उक्तोभवति। तथात्वे आचार्यसङ्कर इत्यर्चक सङ्करोप्युद्धिष्णो भवत्यथवा आचार्य इत्युपलक्षणमर्चकादी नामिति वेदितव्यम्। अस्मिन्नप्यर्थे वचनमनुग्राहकं भगवतोमरीचेरस्ति, तत्रसर्वकार्योपदेशकं श्रीवैखानससूत्रोक्त निषेकादि संस्कारै स्संस्कृतमाचार्य मर्चक परिचारक स्थापकादीनृत्विजश्च वरयेदिति। अमुमेवार्थं व्यक्तमाह प्रकीर्णाधिकारे भगवान् भृगुः, प्रतिष्ठान्तो तु विधिवदर्चकेत्वप्रकल्पिते। आसुरीसा भवेदर्चा कर्तानैवाप्नुयात्फलम्॥ देवेनसार्थमुद्दिष्टं यत्कुलं पूजकस्य तु तदतिक्रम्य पूजां तु कारयेदितरेण चेत् । रौरवं नरकं याति कर्ता कारयिता च यः ॥ तस्मात्सर्वप्रयत्नेन शास्त्रोक्तं परिपालयेदिति॥ तथैवोच्यते भगवता अत्रिणा समूर्तार्चनाधिकरणे, अन्येन विधिना मन्रैरन्यैरन्यार केनवा। आलये त्वर्चनं स्याच्चेन्महान् दोषो भवेत्ततः॥ अनेनैव विधानेन कारयेदर्चनं बुधः । इति। विस्तरस्वाकरेषु द्रष्टव्यः। इति नित्यार्चनाप्रायश्चित्तम्।

TUU 05 ) श्रीरामचन्दाय नमः श्री विखनसमहागुरवे नमः श्रीभगवदर्भा प्रकरण ग्रन्दानुबन्दः अथ विष्णोर्नित्यार्चना विधिं व्याख्यास्यामः- नित्यार्चनेत्यनेन विशेषार्चनादयो व्यवच्छिद्य यथा, क्रियाधिकारे भृगुः “नित्यार्चामधिकार्चां च विशेषार्चां च कौतुके। नित्यार्चा बलियात्रार्चा यथाकालं विधीयते॥ उपसन्द्यार्चनं यत्तदधिकार्चनमुच्यते। विशेषार्चनमित्युक्तमङ्कुरार्पणकादिषु ॥इति। तथा, निमित्ते चेज्जयन्त्यादावर्चा नैमित्तिकी स्मृता॥ इत्यादि। तत्रार्चना तु विलक्षणा सन्दृश्यते। विष्णोरिति देवतान्तरव्यावृत्तिः। भगवतस्सूत्रकारस्य विखनससत्प्रव तात्पर्यात्। “अथाग्नौ नित्यहोमार्ते विष्णोर्नित्यार्चा सर्वदेवार्चा भवत्यग्नि र्वैदेवानामवमो विष्णुःपरमस्तदन्तरेण सर्वा अन्या देवताः” इति ब्राह्मणं, “तस्मादृहे परमं विष्णुं प्रतिष्ठाप्य सायम्प्रातर्हिमान्तॆर्चयती” त्यारभ्य “यज्ञेषु विहीनं तत्सम्पूर्णं भवति, द्विजातिरतस्त्रितो नित्यं गृहे देवायतने वा भक्त्या भगवन्तं नारायण मर्चये त्तद्विष्णोः परमं पदं गच्छतीति विज्ञायत” इत्यस्तन ग्रन्देन सूत्रे प्रतिपादनात्। तादृश सूत्रानुसारेणैवहि भगवच्छास्त्रप्रबद्धारो भृग्वादयो महर्षयः संहिताः प्रणिनिन्युः, यधोक्तं मरीचिना, “तस्मादग्नौ नित्यहोमाने विष्णोर्नित्यारा गृहे देवायतने वा भक्त्या भगवन्तं नारायणमर्चयेदिति मुनिना श्रीविखनसा सूत्रे समासेनोक्तं तदहमशेषेण समस्तकं सप्रयोगं क्रियामार्गं क्रमेण विस्तरतो वक्ष्यामि”ति। सर्वदेवार्चा भवतीत्यनेन सर्वेषां देवानामङ्गभावेनार्चनं चाननुमतं नभवति। तथा भगवानत्रिरपि

अ नु ब द्धः 161 त्वयि सर्वं समारोप्य यद्युपासा विधीयते, साविधिस्सकला ज्ञेयेति। सत्सु भगवदसाधारणनामसु महामस्त्रज्ञापकेषु नारायणादिषु विष्णुशब्दान तत्र निर्देशस्तु वैखानसव्यूहस्य विष्णुप्रधानत्वप्रसिद्धिमनुरुन्ध्येति बोध्यम्। तथा श्री भारते, आश्वमेधिके– “श्रुणु पाण्डव तत्सर्व मर्चनाक्रममात्मनः स्थण्डिले पद्मकं कृत्वा साष्टपत्रं सकर्णिकम् ॥ अष्टाक्षरविधानेन अथ वा द्वादशाक्षरैः। वैदिकैरपि वा मन्रर्ममसूक्तेन वा पुनः॥ स्थापितं मां तत स्तस्मिन्नर्चयीत समाहितः विष्णुं च पुरुषं सत्यमच्युतं च युधिष्ठिर॥ अनिरुद्धं च मां प्राहुर्वैखान विदो जनाःः वासुदेवं च राजेन्द्र सङ्कर्षणमथापि वा॥ प्रद्युम्नं चानिरुद्धं च चतुर्मूर्तिं प्रचक्षत॥ इति। तथा भगवता पराशरेण - यज्वभिर्यज्ञपुरुषो वासुदेवश्च सात्वतैः। वेदान्त वेदिभिर्विष्णुः प्रोच्यते योनतोस्मितम्॥ इत्युक्तम्। अस्यार्थः, यज्वभिरमूर्तभगवद्यजनपरैर्वेद विद्भिर्वैखान सैर्भगवान् यज्ञपुरुष इति, तथा समूर्तभगवद्यजनपरै र्वेदानवेदिभिर्वैखानसै र्विष्णुरिति च यः प्रोच्यते भगवन्तं तं नतो स्मीति भगवान् भाष्यकारः। अर्चकः :- अर्चकस्य निर्वाहकत्वात्राधान्येनास्यैवोपादानम्। तेन यजमानः, परिचारकः परिजनस्सर्वोप्युपलक्ष्यते। नित्यकर्माणि :- श्री वैखानससूत्रोदितानि सामान्यतो धर्मे उक्तानि विशेषतः कर्माङ्गतयोक्तानि कर्माणि च तत्रोच्यक्ते। तथा यज्ञाधिकारे भृगुः - अर्चको यजमानश्च पाचकाः परिचारकाः। स्नात्वा स्नानविधानेन नित्यकर्माणि चाचरेत् ॥

162

यद्यत्तत्कर्म कुर्वाणो यथावर्णानुकूलतः इति अर्चकेतरेषां परिजनानां विखनस्सूत्रभिन्नसूत्रित्वेपि वैखानसमेव धर्ममनुसृत्य तेषामनुष्ठानं युक्तमथ वा स्वसूत्रोक्तरीत्या ते कुर्युः॥ अर्चकलक्षणमाहभृगुः

श्रीवैखानसूत्रेण निषेकादि क्रियान्वितः। अध्यात्मगुणसंयुक्तो नित्यस्वाध्यायतत्परः॥ वृत्तवान् सत्यवादी च स्नानशीलश्च योगवित् । गृहस्थो ब्रह्मचारी वा भ क्त्यावार्चनमारभेत्॥ यधोपनयनादग्नौ समिदाधानमर्हति। तधोपनयनादेतद्विधिनार्चनमर्हति॥ प्रतिष्ठामुत्सवं कर्तुं ब्रह्मचारी समर्हतीत्यादि॥ नित्यकर्माणीति नैमित्तिककर्मणां व्यवच्छेदः। पद्माक्षतुलसीदामानीत्यादि– संहितान्तरे, अक्षमाला तथाकार्या न दृश्या प्राकृतैर्यथा। अक्षास्थिमात्रा मणयः उत्तमाः परिकीर्तिताः॥ धात्रीफलास्थिसहिता मध्यमाः परिकीर्तिताः। अथ वा बदरास्थ्याभाः श्रेष्ठमष्टशतात्मकम् ॥ तदर्धं मध्यमं प्रोक्तं तदर्धमधमं स्मृतम्॥ सौवर्णं द्रव्यसिद्ध्यर्थं पुष्यर्थे पितृकर्मणि राजतं ताम्ररूपन्तु मेधावीर्यजयाप्तये ॥ त्रापुषं यक्षिणीसिद्दॆसैसं यक्षः पिशाचयोः वेतालसाधनार्थं तु रीतिजं कांस्यजं तु तत्॥ अक्षसूत्रं परिज्ञेयं नागपन्नगसाधने। आयसं क्षुद्रकर्मार्थमिति धातुमयो मणिः॥ मोक्षाय शा न्तये चैव स्फाटिको मणिरुच्यते। सौभाग्ये वैद्रुमः कार्यः पौत्रदीपस्तु मुक्तये॥

अ नु ब ब द्धः शान्तये मुक्तये पुष्यॆतुलसीमूलजोमणिः। सर्वसिद्धिकरः पाद्मो मणिश्शाङ्खश्रियै मतः। आयुः प्रजायशोदः स्मान्मौक्तिको मणिरुत्तमः। आदद्यादेवमेतेषां शुभःकाले गुणाधिके॥ मर्रेण गन्दतोयेन क्षालयेत्तदनन्तरम् । स्नानकार्पासजोर्णानां कृत्वा सूत्रं नवं दृढम्॥ त्रिगुणं त्रिगुणीकृत्य चतुर्धावा यथा दृढम्। क्षालयेन्मूलमस्त्राण तेनैव ग्रन्दयेन्मणीन् ॥ अनूनानधिकां स्तुल्यानचलान् ग्रधितान्तरान्। इष्ट सङ्ख्यामणि प्रोतसूत्राक्षद्वितयोपमम् ॥ 163 मणिं प्रकल्पयेन्मेरुमक्षमालाविधिस्त्वयम्॥ इत्यादिवचनान्यत्र ज्ञातव्यानि। केशवादिद्वादशनामभिरित्यादि :- ऊर्ध्वपुण्ड्रधारणे महर्षीणामादरो महान् परिदृश्यते। नित्यनैमित्तिकानुष्ठानं प्रस्तुत्य। नित्यनैमित्तिकानि कर्माणि सर्वाण्यूर्ध्वपुण्ड्रधर एव कुर्यादूर्ध्वपुण्ड्रधारणादशुचिश्शुचिरेव भवेत्सर्वमङ्गलं वंशवृद्धिं चकारयेदूर्ध्वपुण्ड्रं विना जव हॆूमार्चनाध्यानादीन्नकुर्यात्कुर्याच्चेन्निष्फलं भवति। तस्मादूर्ध्वपुण्ड्रन्धारयेदित्यूर्ध्वपुण्ड्रधारणमत्र विधत्ते मरीचिः। केशवादि द्वादशनामभिरूर्ध्वपुण्ड्रं धृत्वेति, पुनरर्चनाङ्गत्वेन देवालयं प्रतिगमनावसरे द्वितीयवारं विधीयते, पुनश्चर्चनायां प्रवृत्तायां मध्ये चन्दनाद्यैरूर्ध्वपुण्ड्रं धृत्वेति तृतीयवारं तद्विधानं पश्चाद्धोमाने भस्मना चतुर्थवारं चोर्ध्वपुण्ड्रस्य धारणं विहितं ज्ञेयम्। ऊर्थ्वपुण्ड्ररहितस्य दोषोप्युक्तः यागो दानं तपो हॆूमः स्वाध्यायः पितृतर्पणम्। भस्मीभवति तत्सर्वमूर्ध्वपुण्ड्रं विना कृतम्॥ ऊर्ध्वपुण्ड्रविहीनस्य श्मशानसदृशं मुखम्।

164

अवलोक्यमुखं तेषामादित्यमवलोकयेत्॥ काकोदरफणायां तु यद्वदेखा प्रतिष्ठिता। तद्वल्ललाटाद्यर्गेषु धार्यं पुण्ड्रं मुमुक्षुभिः॥ ऊर्ध्वपुण्ड्रं ललाटे तु कुर्वीत चतुरङ्गुलम्! उदरे हृदि कण्ठे च दशाष्ट चतुरङ्गुलम् ॥ दक्षिणोत्तरयोर्भाहोरेवं त्रीणि परत्र च आद्यवत्पृष्ठतो द्वे च मूर्निचैवं त्रयोदश॥ इति संस्थानविशेषाश्च ग्राह्याः। ‘धृतोर्ध्वपुण्ड्रः कृतचक्रधारी विष्णुं परं ध्यायति यो महात्मा इति श्रुतिरत्रोपस्कृता ज्ञेया। सोत्तरीयेत्यादि– ब्राह्मणो यज्ञोपवीत्ये वाधीयीतेत्यादिवद्यज्ञोपवीत नयेनोत्तरीयं कृत्वेत्यर्थः। कटकं चोपवीतं च कुण्डलं चाङ्गुलीयकम् । ग्रॆवालङ्करणं हैमं धृत्वा पञ्चाङ्गभूषणम्॥ इति नवनीतपठित पञ्चाङ्गभूषणानामिदमुपलक्षणम्। संहितान्तरे, गन्धै स्रग्भिरलङ्कारै स्सोत्तरीयैश्चभूषितः। कर्णभूषणहाराद्यैः कटकै रङ्गुलीयकैः॥ इति। उभयपवित्रं धारयन्निति– स्नाने दाने जपे होमेत्वर्चायां पितृतर्पणे अशून्यं तु करं कुर्यात्सुवर्णरजतैः कुशैः॥ इति, प्रदक्षिणीकृत्येति- - प्रदक्षिणसमो नास्ति प्रत्यक्षफलदोविधिः यानि कानि च पापानि जन्मान्तरकृतानि च॥ तानि तानि प्रणश्यन्ति प्रदक्षिणपदेपदे। युग्मप्रदक्षिणं कुर्यादयुग्मं त्वाभिचारिकम्॥ स्मृत्यन्तरे - अ नु ब न्दः एकं गाणाधिपे कुर्याद्द्वे सूर्ये त्रीणि शङ्करे चत्वारि केशवे देवे सप्ताश्वज्ञे प्रदक्षिणम् ॥ एकं चण्ड्यां रवौ सप्त तिस्रो दद्याद्विनायके चतस्रः केशवे दद्याच्छिवस्य द्विः प्रदक्षिणमिति॥ प्रदक्षिणं चतुरङ्गमुच्यते। पादौ पादान्तरे यस्य करौ चलनवर्जिता। स्तुतिर्वाचि हृदि धान्यं चतुरङ्गं प्रदक्षिण मिति॥ तत्र नियममाह, नैव प्रदक्षिणं कुर्यादन्तरे देवशान्तयोः देवपीठान्तरे चैव न कुर्यादिति शासनम्॥ सदा सन्निहितो विष्णुः छाययोर्धामबेरयोः। प्रदक्षिणविधावेतल्लङ्घनं तु न दोषकृत् ॥ इति। सात्त्वते - प्रासादं देवदेवीयमित्यारभ्य, अश्वर्थं च वटं धेनुं सत्समूहं गुरोर्सृहम्। दूरात्प्रदक्षिणं कुर्यान्निकटात्प्रतिमां विभोः॥ दण्डवत्प्रणिपातैस्तु नमस्कुर्याच्चतुर्दिशमिति । 165 विमानं नमस्कृत्येति :- विमानमिति पारिभाषिकं पदम्। ‘विशेषेण मीयते ज्ञायते भगवतो निवास्को नेनेति विमानमित्यालया लक्ष्यते। समीकृत्य संस्कृतायां भूमावुपरिष्टाद्भित्तिमूलं सोपपीठाधिष्ठानं केवलाधिष्ठानं वा कृत्वा पादवर्गादिवर्गाढ्यं विमानं त्रितलं द्वितलमेकतलं वा परिकल्पयेदिति विमानार्चनाकल्पे भगवान् मरीचिः आलयस्य भगवदावासत्वेन तन्मापकत्वं निश्चप्रचम्। तस्मात्परम्ब्रह्म परञ्ज्योतिरक्षरं सर्वभूतात्मकं सर्वाधारं सनातनं परमपुरुषमर्चये त्तद्विमानार्चन, मित्यर्थान्तरेपि प्रयुङ्क्ते विमानशब्दं भगवान् मरीचिः। तदर्धस्त्वन्यत्र विचार्यते। नमस्कारों जलिरूपः करद्वयसाध्यः।

166 श्री भ ग व द र्चा प्रकरणे एकेन पाणिना यस्तु प्रणमेत्पुरुषोत्तमम्। न्याय्यस्तस्य करच्छेद इति धर्मविदो विदुः॥ इत्येकहस्तप्रणाम निषेधश्रीभागवते उपश्यते। एकहस्तप्रणामश्च एकं चापि प्रदक्षिणमब्दपुण्यं नाशयतीति प्रत्यवायश्च स्मर्यते। चामर ग्राहिणी प्रभृतीनां व्यापृतेतरहस्ततया त्वभ्यनुज्ञानम्। अत एव यथा तथा वापि सकृत्कृतोञ्जलिरिति यामुनाचार्यादयः। ‘विमानं दूरादपिनमस्कृत्य, आलयप्रवेशानन्तरं बलिपीठस्यपुरतोनमस्कारो विधीयते’, इतिवद्बलिपीठपुरतः नमस्कार उपदिश्यते। द्वारस्य दक्षिणभाग इति- - दौवारिक प्रधानत्वाद्यन्तिकाधारणादापि। तापसादीनतिक्रम्य मणिकस्याभिवादनम् ॥ इति मणिकवन्दने हेतुरुपन्यस्यते। ‘मणिको गर्भालयद्वारपालक’ः। यत्र यत्र कवाटस्ततैव द्वारपालानामवस्थितिः। मणिक इति द्वारपालकानामन्येषामप्युपलक्षणम्। दक्षिणदिग्भाग इत्यपपाठः। पश्चिमादिमुखविमानेषु तत्रदिक्छब्दनिवेशे बाधात्। यन्रिकामिति- - ‘यन्रिका च कवाटबन्दनोद्घाटन साधनमायस साधन विशेषः’। एकवचनं जात्यपेक्षया, आदायेत्यनेन यन्तिकां मणिकस्य हस्तेर्पयित्वा तत आदानं स्मर्यते। ‘मणिकोयन्रिकावाहक’ इति स्मर्यते। प्रथमद्वारदक्षिणे श्वेतवर्णः शुक्लाम्बरधरस्रुवध्वजो गजवाहनः रोहिणी बीजस्सन्ध्यानाथ श्शङ्खरवो यन्रिकायुधो मकारबीजो मणिक इति भगवान् मरीचिः। द्वारदेवैरनुज्ञात इति– द्वारस्य दक्षिणे भागे भुवङ्गं बोधयेद्बुधः। भुवङ्गश्चाष्यकालेतु पादाभ्यां सम्प्रसारितः॥ कुञ्चितस्त्वर्चनाकाले देवेशस्य विशेषतः। अर्चाकालावसाने तु आसीनस्स्वपिति प्रभोः॥ इति वचनात्तदर्थ उक्तः।

अ नु ब बन्धः अर्चनाकालादन्यत्र न लङ्घ्य इति भगवान् मरीचिः। 167 देवस्यमुखमित्यादि- - मूलबिम्बस्य बिम्बान्तराणां च मुखम्, मुखमिति दिव्यमङ्गलविग्रहस्य कार्त्स्न्येन दर्शनमुच्यते। अहरेकं हरेर्बिम्बमापादमवलोकयेत्। आपीठान्मौलिपर्यन्तं पश्यतः पुरुषोत्तमम्॥ पातकान्याशु नश्यन्ति किम्पुनस्तूपपातकम् ॥ इत्युक्तेस्तथाकार्यः। तच्चाभिनाद्योत्यते। भगवद्दृष्टेरन्यत्र प्रसरणात्पूर्वं प्रथमदर्शनत्वनास्य फलाधिक्यं च विद्यते। दक्षिणेन पाणिनेत्यादि :- दक्षिणे वामं सन्ताड्य वामहस्तेन दक्षिणम् । वामं दक्षिणहस्तेन कुर्यात्तालत्रयं बुधः॥ इति केचित्। एकतालेन मरणं द्विताले व्याधिपीडनम्। त्रितालेसुखमाप्नोति तस्मात्तालत्रयं कुरु॥ इति च। पातालभूतलव्योमभूतोपद्रवशान्तये कुर्यादित्यन्यत्रच। विबोध्येति :- त्यज योगमयीं निद्रां कृपां कुरुसनातन। कौसल्या सुप्रजा राम पूर्वा सन्द्या प्रवर्तते। उत्तिष्ठ नरशार्दूल कर्तव्यं दैवमाह्निकम् ॥ इति वच्च भाव्यम्। बलमस्त्रणेत्यादि :- भगवतो बलेनेत्यादिमस्त्रस्य बलमस्त्र इति पारिभाषिकं नाम। सात्विकत्यागे बहुधायं विनियुज्यते। मन्तभाषे, एवं सात्विक त्यागः स्वस्वविहितनित्यकर्मादिषु सर्वकर्मसु आदौ करिष्यामिति तथाने भगवत्कर्मकारितवान् तद्भगवाननु मन्यता, मिति वक्तव्यमिति। गवादीनित्यादि :- आदर्शं गां च कन्यां च गजमश्वञ्च गायकान्। देवदेवस्य पुरतः स्थापयित्वा सुदर्शयेत् ॥ ॥

168

कर्पूरदीपं प्रच्छन्नपटमुद्वास्य सेवयेत्। सवत्सां गां दोहयित्वा धारोष्णं च निवेदयेदिति॥ खिले भगवान् भृगुः। अस्य विधानस्य विश्वरूपसेवेति व्यवहरो दृश्यते। तत्र निवेदितानां भ क्तेभ्यो दापनमपि। (क्षीरनिवेदने मन्त्रो ष्टाक्षरः।) शयनादुद्दाप्येति :- शयनासनात्पूर्वरात्रे सङ्कल्पितादुद्दा प्येत्यर्धंः। जीवस्थानमिति बिम्बस्य स्वस्थानमुच्यते। अनुज्ञातश्शिष्यइति :- अर्चक परतन्त्रत्वात्परिचारकाणामसाङ्कर्येण कार्यनिर्वाहार्थं तस्यानुमतिरावश्यकी। ‘शिष्यान् स्नातान्नियुञ्जीत स्वेस्वे कर्मणि कर्मणीति’ यज्ञाधिकारे भगवान् भृगुः। शिप्येष्वधिकारि तारतम्यं संहितासु पठ्यते यथा, यज्ञाधिकारे भगवान् भृगुः - आचार्याश्चार्चकाश्चैव ऋत्विजो बलिवाहकाः मस्त्रदीपप्रदातारः पाचकाः परिचारकाः॥ वैखानसेन सूत्रेण निषेकादिक्रियान्विताः। वेदवेदाङ्गतत्वज्ञा ब्राह्मणा अधिकारिणः॥ नमस्कृत्याभिपूज्यैव यजमान युतो गुरुः॥ अर्चकादीन्नियुञ्जीत तत्तत्कर्मणि मन्हवित् पुष्पापचयकर्तार स्तथा माल्योपजीविनः। पानीयवाहकाश्चैव शिबिकावाहकादयः। एतान् वैखानसालाभे नियुञ्जीतान्यसूत्रिणः॥ शङ्खचक्राङ्कितभुजान् गृष्णायादन्यसूत्रिणः। इति। “वैखानसानेव वृणेत्पाचकान् परिचारकान्। अलाभे शङ्खचक्राङ्कान् वरयेदन्य सूत्रिण॥” इति च। तत्र दीक्षितानां सूत्रान्तरानुष्ठातॄणां बिम्बस्पर्शादौ निषेधोक्तेः प्रायश्चित्तविधानाच्च तादृशानां परिचारकाणां सम्भवे तदधिकारानुरोधेन सामान्यत श्शिष्यकर्तृकाः क्रियास्सङ्कोच्यर्ते।

अ नु ब द्धः 169 घटमादायेति :- सुवर्ण रजत ताम्रान्यतमनिर्मितो यथार्ह परिमाणः पात्र विशेषोघटः। नदीतटाककूपानामिति :- पूर्वपूर्वस्य पवित्रतरत्वस्मरणादुत्तरोत्तरमर्हं विधीयते। अलाभ इत्युक्तेर्णाभेरि वश्यं विप्रकृष्टेपि पूर्वपूर्वादेव ग्रहणमुक्तं भवति। ‘नद्यां वा थ तटाके वा कूपे वाथपुनश्शुभे’ इत्यत्र शुभग्रहणात् “प्रतिलोमसमीपेषु राजकेषु नचाहरे”दिति विधानाच्च नदीतटाकजलाहरणेपि दोषशङ्का विरह एव समाहरेदिति ज्ञेयम्। तथा शिष्टा आलय एव कूपं खानयित्वा सर्वत्र कार्यं कुर्वन्ति। आधावमिति :- “एतद्वा अपां नामधेयं गुह्यं यदाधाव” मिति श्रुतिः (तृतीयकाण्डे) विलक्षणः श्रातो2यं शब्द उदकपर्यायत्वेन श्रीवैखानससूत्रकारैर्भहुशः प्रयुज्यते। पूरयित्वेति :- पूरणमिति यथाकथञ्चिध्रहणेपि शब्दार्थस्य सम्पन्नत्वे सम्पूर्येत्येवार्थो ग्राह्यः। नालस्यादिना पादमर्थं पादोनं वा पूरयेदित्यर्थम्। गजेबाह्वोरित्यादि- – गजे समानीतस्य तीर्थस्य स्नपनादावेवोपयोगं शिष्टा अनुमन्यक्ते। प्रदक्षिणीकृत्येति :- सव्यं परी त्येत्यर्थः गमनमात्रं विवक्ष्यते। ततो त्र नैकदागमननिषेधः। नात्र युग्मप्रदक्षिणावसरः। आलये कुम्भं सन्न्यस्येति :- अन्तराले पूर्वभागे स्नानदेश इति गोपनाचार्याः, ‘स्नानपानीयशालायां सोमं राजानमुच्चर’न्निति भृगुः। उत्पूयेति :- उत्पवनं पात्रान्तरे गालनम्। कुशकूर्चादिनेत्यादि शब्दान क्षौमाभ्यां दुकूलाभ्यां पुष्पदामभिश्चालङ्करणं ग्राह्यम्। ऊर्ध्वपुण्ड्रकरणं च प्रकरणान्तरसंवादादुचितम्। तथा मरीचिः :-

170

स्थलीबाह्यमद्भिः संशोध्योर्ध्वपुण्ड्रं कृत्वा वारुणमन्रॆर्णलसेकं कृत्वेत्यादि हविर्विधिपटले। उत्पवनमन्त्र आघारोक्तो युक्तः स देवोवस्सवितोत्पुना त्वित्यादिः। अप्पवित्रमिति श्वेतं शुद्धं वस्त्रशकलमुच्यते। अभिमव्र्येति :- कुम्भं कुशैः स्पृशन्मन्त्रेण जापो भिमस्त्रणम्। इदमा पश्शिवा इति, मन्त्रलिङ्गात्स एव मक्त्रः। गर्भालयादीति :- गर्भालयमारभ्य सर्वत्रेत्यर्थः। बहिः प्राकारेषु महामण्डपादिषु मार्जनोपलेपनादेः देवदासीभिरन्यैर्वापरिचारकैः पूर्वमेवामन्तकं करणमुद्दिश्य नेह प्रसङ्गः कृतः। सर्वत्रेति निश्चिद्रं शोधनमुच्यते। मार्जन्येति :- संहिता न्तरे, मयूरपिञ्चिकापुञ्जै र्दर्भमुष्टिभिरेव वा। वितानं गर्भगेहस्य हरेः सिंहासनं तथा ॥ भूमिं भित्तिं च परितो वेदिकास्थानमेव च शुचीव इति मर्रेण प्रथमं मार्जये दिति॥ मार्जनसाधनमुक्तम्। पञ्चगव्यैः प्रोक्ष्येति :- इयं स्थानशुद्धिः संहिता न्तरे, कुङ्कुमागुरु कर्पूरचन्दन क्षोदवारिभिः गर्भगेहं समालिष्य विकिरेदक्षतान् स्वयम् ॥ इति, गव्यानि गोसमृद्धीनि पञ्च मेध्यानि द्रव्याणि तेषां समाहारः। यधालाभं लब्धप्रमाणानि द्रव्याण्याहृत्य सम्मिश्र्य प्रोक्षणार्थमुपयञ्ज्यात्। तानि च द्रव्याणि घृत दधि क्षीर पुरीष मूत्राणि। षोडशांशं कृत्वा शुक्रमसी त्येकांशं घृतं, दधिक्राव् इति दधि द्वंशं, आप्यायस्वेति क्षीरं त्रंशं, गन्दद्वारामिति वेदांशं गोमयं, सावित्रा रसांशं गोमूत्रमेवं संयोजयेदेतत्पञ्चगव्य, मित्याद्युक्तं। पञ्चगव्यं तु स्नापनप्राशनाद्यर्थं विलक्षणं ज्ञेयम्। आशानुसप्त मस्त्रः पञ्चगव्यप्रोक्षणे संहितासु विनियुज्यते।

अ नु ब द्धः 171 द्वारेषु पल्लवाद्यैस्तोरणाद्यैरलङ्कारमत्र विदथते गोपनाचार्याः। पैष्ट्यादिनेति :- सोमं राजानमिति पैष्ट्यादिनालङ्करणं कुत्रचिद्द ृश्यते। सर्वोपकरणानीत्यादि :- इयमाराधने उपयोक्ष ्यमाण सर्वपात्राणां शुद्धिः संहितान्तरे शुद्धिप्रकारो यथा - तथा, आम्लकल्के नतोयेन हैमं ताम्रं विशोधयेत्। राजतं गृहधूमेन शान्ताङ्गारेण वा पुनः॥ भस्ममिश्रेण तोयेन लोहयुक्तं विशोधयेत्। शङ्खशुक्तिमयानान्तु लवणेन विशोधनम्॥ फलपुष्पमयानां च मृद्भिरद्भिर्विशोधनम्! हैमादिचेच्चर्करयाराजतानि सुधादिभिः। कांस्यानि रोमजातानि पूजापात्राणिवै रमे भस्मना मृत्स्नया चैव शोधयेच्च यथाक्रममिति॥ हवींषि चोपदंशांश्च पचेदिति :- तत्र नियु क्तः परिचारकः पाचकशब्दान व्यवह्रीयते। पाचकः पचनालये श्रीनाथनायकपतिं संसेव्य विधिना हवींषि पाचयतीति गोपनाचार्याः। हविर्विधिप्रस्तावे भगवान् मरीचिः :- द्वितीयावरणे प्रथमे वारि ग्नेय्यां पचनालयं यथा शक्ति कारयित्वा छुल्लीश्च कारयेत्, वैणुकान् यवान् षाष्टिकान् नीवारान् प्रियङ्गून् श्यामाकान् शालिभेदानन्यान् व्रीहीन्वारि प्येकजातीयांश्चतुर्वर्जॆरेवानयेत्। एतेषां पूर्वं पूर्वं श्रेष्ठम्। तस्माद्वरकोद्रवादीनि कु(लुद्ध) धान्यानि प्रतिलोमानीतानि च वर्जयेत्। शुद्धे देशे कटेषु वस्त्रेषु वा धान्यान्यास्तीर्य शोषयेदुलूखलमुसलौ प्रक्षाल्योलूखले हरिणीं मुसले विष्णुमभ्यर्च्योलूखले धान्यानि प्रक्षिप्य धान्येषु सोममभ्यर्च्याचार्यो देवादिना किञ्चिदवघातं कृत्वा तत श्शुद्धाभिः स्त्रीभिः पुरुषैर्वा स्वेदरोमादीन् परिहृत्यावघातं (मूलमश्रेण)कारयित्वा निरस्तमिति शूर्पे प्रक्षिप्य तुषाश्मतृणादीन् संशोध्य

172

तण्डुलान् शुद्धानापो हिष्ठिति प्रोक्ष्य शुद्धे पात्रे देवस्य त्वेति गृष्णति। विष्णोर्डोणं हविरुत्तमं द्रोणार्धं मध्यम माढकमधमं। देव्योराढकं तदर्धं वा परिवाराणां द्विप्रस्थैः प्रस्थाधिकै र्वा तण्डुलैः प्रोक्तम्। अष्टतिलं माषमष्टमाषं शाणं विंशतिशाणं निष्कं तिलाष्टकं शाणं तदष्टकं माषमितिभृगुः। दशनिष्कं पलमष्टनिष्कमिति केचित्। चतुष्पलं कुडुबं चतुष्कुडुबं प्रस्थं चतुः प्रस्थमाढकं चतुराढकं द्रोणं भवति। लोहमयीं मृण्मयीं वा स्थालीं गृष्णायात्, मृण्मयीं पक्षेतीते विसर्जयेत्, मासे तीत इति केचित्।

• प्रजास्थालीमिति स्थालीं प्रक्षाल्य ‘देवस्य त्वेति तण्डुलान् प्रक्षिप्य शुद्धाभि रद्भि रापउन्दन्त्विति चतुः प्रक्षाल्य विष्णवे जुष्टमिति (जलं समभिमन्य) छुल्ल्यांस्थलीमारोप्येन्दनै र्निर्थूमैस्समेनाग्निना ‘वाचस्पतये पवस्वेति पचेत्। उपदंशान् कदली चूत पनस नालिकेर तिन्त्रिणी कारवल्लित्रय व्याघ्र (सिंह) शिम्बभेद बृहतीभेद सिंही गृध्रनखी कर्कन्दूर्वारु ककुभाण्ण कूश्माण कृतबद्ध नालक कार्कोटकानि सूरणकन्द क्षुद्रकन्द महाकन्द वल्लीकन्द शृङ्गिबेरोत्पलकन्द पिट्टीशकुटकन्दादीनि च मरीचि जीरक सर्षपाणि मुद्दाडक

प्रजास्थालीमभिमस्त्रयामिमां स्थलीममृतस्य पूर्णामक्षीणतया। ऊर्जस्वती च पयस्वती च सुधारा च मधुचरणा च॥ मधुरं करिष्यति मधुरं चरिष्यति मधुमति वाचं देवेभ्यो हव्यं वह नः प्रजान्॥ 1 देवस्यत्वा ॥ 2 आपउन्दन्तु जीवसे दीर्घायुत्वाय वर्चसे ॥ !! 2 3 विष्णवे जुष्टं निर्वपामि R। v। v। 4 वाचस्पतये पवस्ववाजिन् वृषा वृष्णो अग्ं शुभ्यां गभ स्त्रीपूतो देवो देवानां पवित्रमसि येषां भागो सि तेभ्यस्वा स्वाङ्कृतो।। सि मधुमतीर्न इषसृधि विश्वेभ्यस्वेन्टियेभ्यो दिम्येभ्यः पार्थिवेभ्यो मनस्वाष्टूर्वन्तरिक्षमन्वि हि स्वाहा। त्वा सुभवस्सूर्याय देवेभ्यस्त्वा मरीचि पेभ्य एष ते योनिः प्राणाय त्वा॥ इदं देवानामिदमुनस्सहस्पात्यै त्वा नारात्यै सुवरभिविभ्येषं वैश्वानरं ज्योतिः॥ शतं ते राज्भषजस्सहस्रमुर्वीगम्भिरा सुमतिष्टे अस्तु॥ बाधस्व द्वेषो निर्ऋतिं पराचैः कृतञ्चिदेनः प्रमुमुग्ध्यस्मत्। अभिष्ठितो वरुणस्य पाशोग्नेरनीकमपअविवेश। अपान्नपात्रतिरक्षन्न सुर्यं दमेदमे समिधं यक्ष्यग्ने!॥

अ नु ब द्धः 173 कुलुद्ध तिल तिल्व माषमसूरकादीनि शाकेषु जीवन्तिरथरसी रक्तबाष्पाणि चान्यानि हविष्याणि मन्वाद्यैरुक्तानि यथालाभमाहरेत्। कोशातकीं पटोलीमलाबुं च विशेषेण वर्जयेत्। वा कदल्यादि ष्वेकं द्वौ त्रींश्चतुरोधिकान्वा दोषविहीना प्रक्षाल्य यथायोगं सुगन्धरससंयुक्तं सुपचेत्। आढकतणुलस्योपदंशं प्रत्येकं षट्पलं पञ्चपलं चतुष्पलं वा मुद्दसारं प्रस्थं प्रस्थार्धं कुडुबं वामृतङ्कुडुबमर्धं तदर्धं वा गुलमेकफलं दधि प्रस्थं पादहीनमर्दहीनं वा क्रमुकफलानि षोडश द्वादशाष्ट चत्वारि द्वे वा तत्रिगुणानि द्विगुणानि वा ताम्बूलपत्राणि मातुलुङ्गैलालवङ्गकर्पूरादीनि यथालाभं भवेत् ।। आढकतणुलादधिके प्येवं वर्धयेत्। द्विद्रोणादि षड्रोणान्तं प्रभूतं, शतप्रस्थादि सहस्रप्रस्थानं महाहविरित्याचक्षते। तणुलैः केवलैः पक्वं शुद्धान्नं, तणुलतुल्यैरस्थैर्वा मुद्द सारयुक्ता र्मौद्दिकं, तणुलत्रिगुणेन पयसा तदर्धजलेन तणुलार्धमुद्गसारै र्नालिकेरफलसारै श्च पक्वं पायसं, तणुलार्धतिलचूर्ण र्युक्तं कृसरं, तणुलाधिकतोयेन त्रिगुणेन वयसाष्टभागैः पञ्चभागैर्मुद्गसारै स्तब्धुलार्धन घृतेन गुलेन च युक्तङ्गौल्यं, तणुलारै र्यवसारैः पक्वं यावकमिति षड्विधं हविर्भवति। द्रोणार्धाधिकमेकपात्रेन पचेत्। मासातीते मृद्भाड्डे पचनं न कुर्यात्। अपक्वं स्रावितं गन्धदुष्टं नासिकास्य वायूपहतमाघ्रातं तुष केशादिसंयुक्तं विवृतं द्विजातिभ्यो2 न्यजातिदृष्टं लङ्घितं यामातीतं पात्रान्तरगतं शीतं हविरुपदंशं च वर्णनीयम्। अन्यपात्रगतं पुनः पाकार्हमुपदंशादि न वर्जनीयम्। स्थलीबाह्यमद्भिस्संशोध्योर्ध्वपुं कृत्वा वाणमन्रॆर्जलसेकं कृत्वा दक्षिणोत्तरपाणिभ्यां हविः प्रणवेनोद्ध ृत्य शब्धस्वनसमन्वितमानीया

174

-लयस्योत्त रे पार्श्वे विष्णुगायत्र्या निधाय विधिवन्नि वेदयेत्। शुद्धान्नान्मौधिकं मुख्यं तस्मात्कृसरं ततः पायसं ततो यावकं तस्माद्गाल्यम्। श्रेष्ठंहविः श्रेष्ठं (यत्तत्) फलं स्यात्। तस्मिन्नधि केप्यधिकं नित्यमेवं हविर्दानेफलमन्तनं प्राप्नोति। विधिनैव भक्तियुक्तो येन केन (कामेन) विष्णोर्देवेशस्य यो हविर्धद्या तत्सर्वं सम्पूर्ण मसंशयं लभेत। तत्तत् स्थाली शेषमाचार्याय दद्यादर्चकायवा। ‘देवस्य निवेदितमन्नाध्यं सर्वमाचार्यायदद्यात्त’न्नान्यैर्ग ृहीतव्यमन्यथा चेद्भगवान् क्रुद्धो भवेद्दविर्देवो न गृष्णति, सर्वं निष्फलं स्यादिति। तथा, द्वितीयावरणे प्रोक्तमाग्नेय्यां पचनालयम्॥ अर्चकस्य गृहे वापि पाचयित्वा निवेदयेदिति॥ प्रकीर्णाधिकारे भगवान् भृगुः पचनालये विकल्पमाह। अर्चकः पुण्याहं कृत्वेति :- श्री वैखानससूत्रोक्तं पुण्याहं कुर्यात्। भगवच्छास्त्रस्य श्रीसूत्रसापेक्षत्वसिद्धान्तात्। यथाहभगवान् मरीचिः, अग्नौ नित्यहोमार्ते विष्णोर्नित्यारा गृहे देवायतने वा भक्त्या भगवं नारायणमर्चयेदिति मुनिना विखनसा सूत्रे समासेनो क्तं तदहमशेषेण समन्द्रकं सप्रयोगं (क्रियामार्गं) क्रमेण विस्तरतो वक्ष्यामि। तस्माद्यत्र यत्र होमविधानं तत्र तत्राग्न्याघारः स्विष्टकृत्प्रभ्यत्यन्तहोमश्चान्ये मन्रोः श्रीवैखानससूत्रे द्रष्टव्या इति। तुल्यन्याये नैव विखनस्सूत्रिणामेव वैखानस भगवच्छास्त्रनयेन भगवत्पतिष्ठादावाराधनादौ चाधिकारश्शास्त्रसम्मतः। भगवदाराधनाङ्गसर्वोपकरण शुद्धिकर्मणे पुण्याहं, स्वस्ति, ऋद्धिमिति ब्रूयात्। देवमनुमान्येति :- साक्षादाराधनस्यप्रकृतत्वादनुमान मर्चनार्थमनुज्ञा। याचनम्। मस्त्रलिङ्गात्सम्बुद्धिरुचिता। निर्माल्यमिति :- आराधने सकृदुपयु क्तं पुनरुपयोगानर्हं च माल्यादि अ नु ब द्धः 175 निर्माल्यशब्दार्थः। “प्रातरर्चितानि पुष्पाणि प्रस्तूय, निशा स्ते तानि निर्माल्यानि भवन्ती”ति भगवन्मरीचिसंवादा तातरर्चितानां पुष्पादीनां निशान्तार्ते निर्माल्यत्व’ं ज्ञाप्यते। “न भारं मेरुशिखरं न भारं सप्तसागरम् । रात्रा पूजितनिर्माल्यं प्रभाते भारमद्भुतम् । अहोरात्रन्तु निर्माल्यं प्रातःकालेविसर्जये॥”दिति शाण्डिल्यवचनात्रातः काले निर्माल्यानामवश्यशोध्यत्वमुक्तम्। मध्याह्नसायाह्नयोस्तु द्वारार्चितपुष्पाण्यपोह्याभ्युक्ष्य, ध्रुवस्य पादपीठे न्यस्तानि पुष्पाण्यमुद्धृत्योपरि पूर्ववत्पुष्पन्यासं कुर्यान्नि शान्तो तानि निर्माल्यानि भवन्ति’। तथैव द्वारदेवांश्चभ्यर्च्य कौतुकादिबिम्बेर्चितानि पुष्पाण्यादाय तत्पीरपार्श्वे निधायेति मरीच्युक्ते स्तेषामनिर्माल्यत्व मुक्तं भवति। तदा कौतुकादिबिम्बादुदृतानां पुष्पाणाम्पीठपार्श्वे निक्षेपेपि “यथाबिम्बस्पृशं निदध्या” दिति भृगुवचनाच्चानिर्माल्यत्वं स्पष्टं ज्ञायते। तथा सर्वेभ्यः सौवर्णं श्रेष्ठं तत्सदा शुद्धं न जातु चनिर्माल्यं भवेत्, सौवर्णं पुष्पमाभरणं मणिमुक्तामयञ्च प्रक्षाल्यादाय पुनः पुनरर्चयेदिति सौवर्णपुष्पादी नामनिर्माल्यत्वमुक्तम्। देवस्य निर्माल्यमित्यादि :- देवस्येति बिम्बान्तराणामुपलक्षणम्, संरक्षितनिर्माल्यस्य विनियोग उत्तरत्र दृश्यते। पर्युषित तोय पुष्पमाल्यादीन् सेनाधिपतिपीठे संयोज्येत्यादिना। अन्येषान्तु बिम्बानां बहिर्निक्षेपश्च। पीठनिर्माल्यं व्यपोह्येति :- निर्माल्यसामान्यस्य शोधनमुच्यते। शोधन प्रकारश्च संहितान्तरे, आथाराद्भगवद्बिम्बाद्भद्रपीठान्मलच्युतिः। न कार्या कण्टकैर्लो हैर्मृदुकूर्चादिनाविना॥ इति, तथा यत्किञ्चित्पत्रपुष्पाद्यं परिदृश्यत पीठगम्। पाणिनातत्समाहृत्य शुचिस्थाने निधाय

तथा 176

गव्यैर्वा चामरै र्वालै श्शिखिपक्षॆः कुशैरथ। सम्मार्ज्य भद्रपीठन्तु वाससा सुसितेन च ॥ इति, मयूरपिञ्छिङ्कापुङ्क्तेर्धर्भमुष्टिभिरेव वा वितानं गर्भगेहस्य हरेः सिंहासनं तथा॥ भूमिं भित्तिं च परितो वेदिकास्थानमेव च। शुचीव इति मन्रोण प्रथमं मार्जयेत् ॥ इति च। निर्माल्यशोधनानन्तरं शुद्धवस्त्रेण शोधनं च विशेषः। वेदिमद्भिरित्यादि :- समूर्तभगवद्यजनस्य अग्निहोत्रिक विधिरूपत्वस्य सिद्धान्तादत्र वेदिपरिमार्जनादि शब्दानां श्रितार्थसंवादो न्यत्र प्रपञ्च्यते। पर्युषितेत्यादि :- निशान्ता निर्माल्यानि भवनीति साधारणवचनस्य सङ्कोचार्थमिदमुच्यते। अपर्युषितानां सौवर्णादीनां विनियोगस्य सम्मतत्वात्। बहिर्विसृजतीति बहिश्शब्दश्शुद्धदेशपरः। तथा श्रीवेङ्कटाचले प्राकाराभ्यन्तरस्थवाप्यां निर्माल्यनिक्षेपः, वानाद्रा भगवद्बिम्बाभिषिक्ततैलस्य तथावाप्यां निक्षेपश्च दृश्यते। “त्वयोपभु क्त स्रग्गन्धवासोलङ्कारचर्चिताः। उच्छिष्टभोजिनो दासा स्तवमायां तरेमहि॥” इत्यादिना निर्माल्यस्य भक्तेर्धार्यत्वमप्युच्यते। श्रीवेङ्कटादौ निर्माल्यस्य भक्तेभ्यः प्रदानं निषिध्यत इति चिरन्तन आचारः। पुष्पगन्जेत्यादिना उक्तास्सम्भाराअनुक्रैस्समुच्चीयने। वेददूष केत्यादि भगवन्तमनुद्दिश्य यः कर्म कुरुते नरः स पाषण्डीति विज्ञेयस्सर्वकर्मबहिष्कृतः॥ इति, उक्तधर्मम्परित्यज्य यो ह्यधर्मे च वर्तते। पतितस्सतु विज्ञेयस्सर्वकर्म बहिष्कृतः ॥, इतिचपाषण्डिपतितयोर्ल क्षणं ज्ञेयम्। तिरस्करिणीं करोतीतीत्यादि :- यवनिकां द्वारविस्तारसमविस्तारां

अ नु ब द्धः 177 तदध्यर्धायामां श्वेतवस्त्रेण कारयेदिति यवनिकालक्षणं मरीचिराह। द्वाराधिक्येन विस्तीर्णमायामं द्विगुणं भवेत् । क्षेमं दुकूलं सुकृतं सुदृढं सुमनोहरम्॥ इतिभृगुश्च। तथा ‘त्रिगुणमयरूपणेन त्रिभिर्वर्जॆश्शुक्लकृष्णरकैः कर्तव्येति’ केचिद्वदनि, ‘भगवन्माया त्वेन रूपितेयं यवनिका’। प्रायः भगवन्माया प्राकृतेभ्यः यथा भगवद्दिव्यमङ्गल विग्रहसाक्षात्कारस्य प्रतिबन्द एव मियं देवागारेष्वनधिकारिणां भवति। आद्या च भगवतैवापनेया द्वितीया तदीयैः पूजकैरितीयान् विशेषः, सेयं तिरस्करिणी भगवदसाधारणलाञ्छनैर्लाञ्छितापि क्रियते। तिरस्करिणीमपहाय केचिदुपचाराः क्रिय, तेचोपचारा राजोपचारा इत्युच्यक्ते। नवनीते तत्स्वरूपादि द्रष्टव्यम्, दर्पणं चामरं छत्रमित्यादिना। इति प्रथमखण्डविचारः। अथ द्वितीयखणविचारः अतः परं द्रव्यार्चनाविधिमिति :- अतःपरं ध्रुवार्चना विधिं व्याख्यास्याम इत्यस्य खणस्यारम्भः प्रायिकः परिदृश्यते। तथात्वे ध्रुवार्चायजनस्यैव ग्रन्धकारस्यात्र ग्रन्दे विवक्षितत्वमनुमियते। तदनुसारेणनिर्माणं सङ्कल्प्य भङ्यन्तराणिचसमुच्चित्य वा आकरान्तरमनुसृत्यवा२ स्य ग्रन्धस्य पूरणं क्रियत इत्यवतारिकायास्सङ्गतिः कथञ्चिदुपपद्येत। वस्तुतस्तु ध्रुवार्चना पक्षेपि प्रथमङ्खण्डमपहायाकाण्डमस्य द्वितीयस्य तादृशसञ्ज्ञादाने गमकाभावात्सपक्ष उपेक्ष्य एव। स्नानार्थमित्यादि- - अग्निकोण इत्यादि तत्तद्ध्निर्देशेनोच्यते। तत्रदेवोद्देशन न पात्रविन्यासः। तथा च पात्राणां विन्यासे सर्वदिङ्मुखविमानेष्वपि स्थानं नियमितं सम्पन्नम्। अयं पञ्चपात्राणां विन्यासपक्ष आरेषु सङ्कुचितव्याप्तिकः आवाहनपाद्याचमस्नानोदकार्थाश्चतस्रः प्रणिध्या द्वे चैकां

178

वा गृहीत्वा साक्षतकुशकूर्चान्विक्षिप्याद्भिः प्रणवेन पूरयित्वा कुडुबसम्पूर्णान्यर्ह ्यपात्राणि सौवर्ण राजत ताम्रकांस्यान्यतमानि पञ्चालाभे तदेकं वा तद्देवं चन्दमभ्यर्च्येति मरीचिः। अयमर्थः, ‘विष्ण्वादीनां पञ्चानां मूर्तीनां प्रत्येकमावाहनार्थमाचमनार्थं स्नानार्धमर्थ्यार्थं चत्रसः द्वे चैकां वा प्रणिधिं पात्रं गृष्णाया’दिति। तथा, साधावांश्चतुरश्शङ्खान् कौतुकस्याग्रतस्ततः। स्थापयेत्तु क्रमेणैव दक्षिणाद्युत्तरान्तकम्॥ आवाहनार्थं तत्रैकं पाद्यायैव द्वितीयकम् । आचमनाय चैकन्तु स्नानार्थनु चतुर्थम्॥ अमावाजस्येति वदन्नर्घ्यपात्राणि शोधयेत्। सोमं तेषु समभ्यर्च्य पुनश्चापि विशोधयेत्॥ अर्घ्यद्रव्यं समासाद्य गायत्र्या तत्र निक्षिपेत् अभिघार्य घृतेनैव देवस्साभिमुखेन्यसेत्॥ इति भगवानत्रिरपि तमेव प्रकारमाह। पञ्च पात्रक्रमेत्वत्रोक्ते आवाहनार्थपात्रस्य न सङ्ग्रहः परिदृश्यते। अन्यस्मिन् पक्षे शुद्धतोयपात्रस्य तथा अनिवेशः शुद्धतोयपात्रस्यावाहनपात्रार्थत्वे पक्षयोरुभयोरैक्यं सम्भवेत्। तथा पतर्ग्रहपात्रं च पक्षान्तरे न दृश्यते। पात्रन्यासेपि पक्षद्वयेभेदः। एकत्राग्नेयादिकोणेष्वन्यत्र दक्षिणाद्युत्तरान्तं दण्डाकारेण चेति। उद्धरिण्या अपि पात्रविशेषस्य क्वचिदविधानम्। शङ्खाग्रेण वा कूर्चेन वा जलदानं पाद्यमित्याचमनं दक्षिणेहस्ते कूर्चेन ददातीत्यादि भृग्वत्रिवचनै रुद्धरिण्याख्यपात्रविशेषभिन्नशङ्खादिभिः पाद्यादिदानं विधीयते। वसिष्ठं सोममित्यादिभिः पञ्चभिर्नामभिः क्रमात्पञ्चनु स्नानादि पात्रेष्वावाहनं केचिदिच्छन्ति, तन्नयुक्तम्। देवतैक्यादननुशासनाच्च। घण्टायां ब्रह्माणमिति :- घण्टां प्रस्तुत्य वचनानि, शब्दब्रह्ममयी घण्टा सर्वरक्षोविनाशिनी। ब्रह्माण्डगोलकाकारा शुद्धकांस्येन निर्मिता॥

अ नु ब द्धः घण्टाया मधिपो वेधा सज्जिह्वायां षडाननः। घण्टानादे महादेव इतिध्यात्वा समर्चयेत्। सूत्राणां च महानागा ऊर्ध्व वीशशरारयः॥ इति च। 179 प्लोत, वस्त्रोत्तरीयाणि :- नवं सूक्ष्ममहतं पोतं वस्त्रमुत्तरीयं च इति मरीचिः, आभरणम्– सौवर्ण माभरणं मणिमुक्तामयं च, इति मरीचिः, अनेन कुत्सितलोहान्तराणां व्यावृत्तिः। यज्ञोपवीतम् :- सौवर्णं राजतं तान्तवं वारि हृत्येति मरीचिः, बिम्बार्हं द्वे त्रीणि वा उपवीतानीति खिले विशेषः। पुण्यपुष्पाणि :- मरीचिः। अथार्चनार्हपुष्पाणि :- जातीचम्पकमल्लिकामालती तुलसीबकपुष्पद्विकर्ण पद्मरक्तोत्पल कुमुदकरवीरनन्द्यावर्तपलाश कर्णिकारमन्दारातसी केतकी वकुलार्जुन पुन्नागमाधवीपिज्जेतकान्यन्यानि तरुलताजातानि सौम्यानि सुगन्दिनि दृष्टि प्रियाणि यथार्हं गृष्णायात्। पुष्पेषु पद्मं प्रवरं तत्सुगन्धि मुख्यम्। तुलस्याः पुष्पं पत्रं च हरेः प्रियतमम्भवति। भूतृणस्थलारविन्दबिल्वशमिदूर्वात्रिपर्जी बहुकर्जी तमालसहदेवी शब्दिनीपत्राणि तापसाब्कुर ‘मज्कुरोक्तांश्च पादद्यात्, तुलसीह्रीबेरोशीराणां मूलं च। श्वेतं पुष्पं शान्तिदं, पीतं पौष्टिकं, कृष्णं वश्यकरं, र क्तेषु पिण्डीतकं पलाशं च सङ्ग्राह्यम्। बहुवर्णमुत्तमं द्विवर्णं मध्यममेकवर्ण मधमं तत्काले प्रपुल्लं शस्त्रमैकाहिकं वा त्र्यहातीतं पद्मं वर्ज्यं भवेत्। आचम्य प्रयतः पाणी प्रक्षाल्य शुद्दे पात्रे पुष्पाण्युक्तानि देवस्यत्वेति अङ्कुरार्पणो क्त धान्यानि मरीचिः : धान्यानि शालिव्रीहियवमुद्गमाषप्रियङ्गु गोधूमसर्षपचणकतिलतिल्वमसूराणीति।

180

गृष्णायात्। अलाभे पुष्पोक्तानां पत्रैरङ्कुरैरक्षतैस्तोयेन वार्चयेत्। कुसुम्भजपाकिंशुकादीनि निर्गुण्यरादीन्यन्यानि चोग्रग्रन्धान्यनुक्तानि सर्वाणि च वर्जयेत्। पुराणं शुष्कं शीर्णं नखरोमादियु क्तं लङ्घितं सलेपं निर्माल्यसंस्पृष्टं पूतिगनं श्मशानचण्णालाद्यावाससमीपोद्भवमशुचौ पतितं मुखवायुगतं सरैर्गवाद्यैराघ्रातं च सर्वं त्यजेत्। भ्रमरैराघ्रातं लङ्घितं चानिन्दितं भवति। सर्वेभ्यः सौवर्णं श्रेष्ठं पुष्पमाभरणं मणिमुक्तामयं च प्रक्षाल्यादाय पुनःपुनरर्चयेत्। इति ग्राह्यपुष्प समुच्चयपटले। फलैरर्चनं भृगुराह। तथा मस्त्रशास्त्रि शारदातिलकादौच। उद्धरिणी :- जलोद्धारार्थं करण्डिकातुल्यपात्रविशेषः। उद्धरिण्यार्घ्यपात्रादि जलपात्रेषु तज्जलम्। यथार्हङ्किञ्चिदुद्धृत्य दत्वा दद्यात्पतत् ग्रहे॥ इत्युद्धरणीकृत्यं च नवनीते। आवाहनपात्रादीनां लक्षणं पात्रपरिच्छदादिलक्षणप्रकरणे विमानार्चनाकल्पे द्रष्टव्यम्। त्रिपादमिति :- पादत्रयसहितः पात्रन्यासार्हः दारुमयो लोहादिमयोवा यथार्होन्नतः पात्रविशेषः। त्रिपादे चैकपादे वा चतुष्पादयुतेपि वा स्थापये दर्चनापात्रं पञ्चपात्रं ततोपरि॥ इति नवनीते। पतद्ग्रहपात्रस्यापि विनियोगः प्रायशः संहितानु न दृश्यते। “बिम्बाध्यर्णायुतं वापि सुवर्ण रजतादिभिः। दुत्तूरकुसुमाकारं कारयेत्तु पतग्रह”॥ मिति नवनीते। तस्य स्थानमुदीची दिक्। संहितान्तरे “यागोपकरणान्येव अर्घ्यपाद्यादिकानपि। सुलाञ्छ्यनि यथायोगं शङ्खचक्रादिलक्षणः। तथा यानासनादीनि विभोः सर्वाणि यत्नतः॥” इत्युक्तेः पात्रादीनां

अ नु ब 00 शङ्खचक्रादिविष्णुचि ह्नैर्लाञ्छनीयत्वमुच्यते। कलाच्यामिति :- देवस्य भावनानिष्ठीवनार्धपात्रविशेषः। शङ्खे चन्द्रमिति :- वरुणः शब्धकुक्षौ तु तन्मूले पृथिवीमता। 181 सर्वतीर्थास्तु धारायां चन्द्रश्शङ्खाधिदैवतम् ॥ इति बहुदैवत्यश्शब्धः पठ्यते भार्गवे। तथा तद्विनियोगश्च स्मर्यते तत्रैव आवाहनार्थं पाद्यार्थं तथैवाचमनार्थकम्। स्नानार्थं चाद्भिरापूर्य शङ्खांश्च चतुरो न्यसेत्॥ यज्जन्तुनाम्बु सम्पूर्ण ं शङ्खाख्यं तन्न संस्पृशेत्। तद्रूपवत्कृतश्शङ्ञः पूजायां लोहजो वरः ॥ इति च। पूजायां सुवर्णादिनिर्मितएव शम्भो ग्राह्यः। तदधिदैवतं चन्द्रः। वाद्यविशेषे तु पाञ्चजन्यमावाहयेत्। तत्र शैवागमे - ताम्रपर्ण्युद्भवश्शङ्खश्चोत्तमः परिकीर्तितः। गङ्गाया मध्यमश्चैव नर्मदायां कनिष्ठकः॥ दक्षिणावर्तकश्शम्भो जातिश्रेष्ठ इतिस्मृतः उत्तमः प्रस्थपूर्णस्तु मध्यमः कुडुबद्वयः॥ कनिष्ठश्चैव कुडुबश्शङ्खमानं प्रकीर्तितम्। पुच्छाग्रे हेमरत्नादिभूषितं चातिसुन्दरम् ॥ शङ्खं प्रक्षालयेद्दीमान् मेषदुद्धेन शुद्ध्यति । शङ्खश्चान्तश्शुचिकरः बहिरस्थिवदुच्यते। तस्मात्सर्वप्रयत्नेन कर्तव्यः कनकादिना॥ इति। अक्षतम् :- तण्डुलव्रीहिमाषसर्षपमिश्रमक्षतं प्राहुः “नाक्षतैः पूजयेद्विष्णु” मित्युक्तमन्यत्। अर्घ्यम् :- अक्षतपूर्वं सिद्धार्थं तिलं कुशाग्रं दधि क्षीरं घृतं च

182

प्रक्षिप्य गायत्र्या आधावेन पूरयत्यर्घ्यमेतत् इति मरीचिः। ‘कुशाक्षततिल व्रीहियवमाषप्रियङ्गवः। सिद्धार्थकसमायु कमित्यर्घ्य द्रव्यमुच्यते॥’ इति भृगुश्च अर्घ्यद्रव्यमाहतुः। अर्ध्ये तैविध्यं स्पृश्यदृश्यनैवेद्यभेदेन भिन्नं च केचिद्वदन्ति। तत्र पूर्वमुक्तं निवेद्यं दशाङ्गं पश्चादुक्तं स्पृश्यं दृश्यं चेत्यष्टाङ्गमिति द्विविधमर्घ्यं ज्ञेयम्। अर्ह्यदाने नियमान्तरमाह भृगुः, अर्घ्यं निवेदयेत्। पात्रद्वयं च कुर्वीत एकं विष्णोर्नि वेदयेत्।, दद्याद्वै पुरुषादीनां कूर्चे नादायचान्यतः॥ एकं चेत्पञ्चमूर्तीनां कूर्चेनैव निवेदयेत् ॥ इति। तथा प्रथमं सिद्धार्थकं द्वितीयं कुशाग्रं तृतीयं तिलं चतुर्थं तण्डुलं पञ्चमं दधि षष्ठं क्षीरं सप्तममक्षतमष्टमं तोयमिति सङ्गृह्य कुडुबमात्रं पृथक् पृथक् गायत्र्या क्षिप्त्वा घृतेनाभिघार्येत्यादिनार्घ्यद्रव्यं निवेद्यार्ह मुक्तवान् काश्यपः। तथा यवमाषसर्षपव्रीहिसंयोगोक्षत सञ्ज्ञितम् । इत्युक्त्वा, अक्षतं तण्डुलं चैव अम्बुना मिश्रितं तु यत् पञ्चाङ्गमर्घ्यमुद्दिष्टं विष्णोरन्यत्र पूजने॥ इति पञ्चाङ्गमर्घ्यं तद्विनियोगश्च खिले उक्तः। आत्मानं नारायणं बुद्ध्वेति :- “नाविष्णुर्विष्णु मर्चये”दिति स्मृतिः पूजकः पुरुषोविष्णुरिति भृगुश्च। सर्वान् समाृराधिपानिति :- अमूर्ताननर्हांश्च ध्यात्वातान्मनसार्चयेत् ॥ इतिवदर्चनमाह भृगुः। घण्टां सन्ताड्येति :- तत्र वचनानि शब्दब्रह्ममयी घण्टा सर्वरक्षोविनाशिनी। ब्रह्माण्डगोलकाकारा शुद्धकांस्येननिर्मिता॥

अ नु ब द्धः 183 घण्टायामधिपो वेधास्तज्जिह्वायांषडाननः॥ इत्यादीनि नवनीते द्रष्टव्यानि। पार्श्वाभ्यां ताडने प्रायश्चितं प्रणवेनोक्तं गोपनाचार्यैः। इति द्वितीयखण्ड विचारः। अथ तृतीयखण्डविचारः। अथपीठार्चनमिति- - अत्रगोपनाचार्याः, अथार्चको मुखस्योष्टेषं बन्दयित्वा यथा देहे तथा बेरे कौतुकादि न्यासकर्म समाचरेत्, बिम्बशुद्धिं कृत्वा अशक्तश्चेद्धायत्र्यष्टाक्षराभ्यां पञ्चगव्यैः कुशोदकेन वा बिम्बशुद्ध्यर्थं प्रोक्ष्य पूर्व नवरत्नपीठे ध्रुवपीठे वा सर्वाधारमित्युपर्युपरि पीठं सम्पूज्येति कौतुकपीठे ध्रुवपीठे वा तत्रोक्तमर्चनमभिप्रयन्ति। आवाहनादीनां कौतुकबिम्बस्यैव वक्ष्यमाणत्वा द्रुवपीठे तादृशार्चनस्यात्राप्राकरणिकत्वाच्च कौतुकपीठे एव पीठार्चनं कर्तुमुचितम्। अत्रखण्डे प्रधानतयाभूतशुद्धि प्रकारा उच्यक्ते। ‘भूतशुद्धिं विना देवि कलौ पूजाभिचारव’दि त्यादिवचनै स्संहितासूक्तान् स्वल्पविधानुद्दिश्य शास्त्रान्तरोक्ता न्यासविशेषा अतनिवेशिता ज्ञेयाः। अत्रमानं शिष्टसम्मत स्सम्रदायः। अत्रार्धे खिलाधिकारे भृगुः - स्वयं गत्वासने स्थित्वा सङ्कल्प्याक्षतमर्चयेत्। कुम्भं गृहीत्वा देवस्य सन्निधौ न्यस्य पूर्ववत्॥ योगमार्गेण कूर्चेन पुण्याहोदस्थितेनवै। मातृकां व्यापकं चैव स्थितिन्यासं समाचरेत् ॥ इत्यादि। तथा वासाधिकारे पञ्चोपनिषदन्यासप्रकारं योग पटले मरीचिश्च। कूर्मपीठे पद्माननमास्थायेत्यादि द्विहस्तायत विस्तार इत्युक्तं कूर्मासनलक्षणम्। कूर्मासने दर्भासनादीनां न्यासं ग्रस्थान्तरेषु विधीयते, पद्मासनलक्षणं मरीचिः - ऊर्वोरुपरिपादतलं विन्यस्य पूर्ववद्धस्ततलं

184

न्यसेत्तत्पद्मासनमिति। तथा, स्वस्तिकमेकजानुं वेति विकल्पेनैकजानु क्रमश्चाराधनेवस्थानान्तरमुच्यते। स्वस्तिकलक्षणं च मरीचिनोक्तम्, सीवन्या उभयोः पार्श्वयोः गुलृद्वयं निक्षिप्य पूर्ववदासनं स्वस्तिक मिति। पूर्ववदिति ब्राह्ममासनमुक्तम्। यथा दक्षिणपादमूर्ध्वं वामपादमधः कृत्वा जान्वन्तरेख ङ्गुष्ठा निगुह्याङ्के वामपाणिं तदूर्वे दक्षिणपाणिमुत्तानं न्यस्य ऋजकायो भ्रूमध्येक्षणमासनं ब्राह्ममिति। स्वस्तिकैकजानुस्थितो ्यर्लक्षणं भार्गवे - 1 “जानूर्वोरन्तरे सम्यक्कृत्वा पादतले शुभे ऋजुकायस्समासीन स्स्वस्तिकासनमुच्यते॥ आसीने निहितस्सव्ये वामपादे समुद्धृते। देवस्य दक्षिणे भागे एकजानुक्रमो भवेत्॥“इति। तथा श्रीभागवते “ऊरू जङ्घान्तराधाय पादाग्रे जानुमध्यगे। योगिनो यदवस्थानं स्व स्तिकं तद्विदुर्बुधाः॥” इति। योगिनामवस्थानस्य स्व स्तिकोचितत्वेनोक्तत्वादत्र स्वस्तिकासनविधानेन पूजकस्य योगिदशा वर्णिता। देवस्य दक्षिण इति :- देवस्य दक्षिणे भागे कूर्मपीठे समाश्रितः उदङ्मुखः प्राङ्मुखो वा देवतार्चनसमारभेत्। विपरीतमितो वामे यद्यासीनोर्चये त्तथा॥ इति च। ‘पूर्वाशाभिमुखं देव’मित्यादि श्लोकाभ्यां पक्षान्तरमप्युक्तं विकल्प्यते। देवानुकूलमित्याराधनोचितं यथातधोच्यते। एतच्चानुकूल्यं बिम्बगौरव ह्राससम्भवं वेदितव्यम्। बिम्बस्य गौरवे तिष्ठन्वा पूजयेत्। नायं नियमः, ‘बिम्बस्य गौरवे तिष्ठन्नेव पूजये’दिति। “तिष्ठन्न पूजयदेवं यथार्हं बिम्बगौरवे”, इत्यपि मानम्। ‘बिम्बार्हं तिष्ठन्वे’ति मरीचिरपि। तत्रोत्तमावस्थानमेकजानुक्रमः, इतरे तिष्ठन्नासीन इति त्वपरे इति सिद्धान्तः। अ नु ब द्धः 185 प्रतीपगः शयानो वा नार्चयेदित्यवस्थानान्तरं च निषिद्ध्यते। योगशास्त्रमार्गेणेत्यादि :- योगप्रकारः श्रीमन्मरीचिमहर्षिणा सुव्यक्त मुपदिश्यते विमानार्चनकल्पे। तथा श्रीभागवते, तृतीयस्कन्दे, अष्टाविंशे - 1 योगस्य लक्षणं वक्ष्ये सबीजस्य नृपात्मजे मनो येनैव विधिना प्रसन्नं याति सत्पथम्॥ स्वधर्माचरणं शक्त्या विधर्माच्च निवर्तनम्। दैवाल्लभेन सन्तोषः आत्मविच्चरणार्चनम्॥ ग्राम्यधर्मनिवृत्तिश्च मोक्षधर्मरति स्तथा। मितमेध्यादनं शश्वद्विविक्तक्षे मसेवनम्॥ अहिंसा सत्यमस्तेयं यावदर्थपरिग्रहः। ब्रह्मचर्यं तपः शौचं स्वाध्यायः पुरुषार्चनम्॥ मौनं सदासनजयः स्थैर्यं प्राणजयश्शनैः। प्रत्याहारश्चेन्रियाणां विषयान् मनसा हृदि॥ स्वधिष्ट्यानामेकदेशे मनसा प्राणधारणम्। वैकुण्ठलीलाभिध्यानं समाधानं तथात्मनः॥ एतै रन्यैश्च पथिभि र्मनोदुष्टम सत्पथम्। बुद्ध्या युञ्जीत शनकै ः जितप्राणोह्यतश्रितः॥ शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य विजितासन आसनम्। तस्मिन् स्वस्तिक आसीन ऋजुकायस्समभ्यसेत्॥ प्राणस्य शोधयेन्मार्गं पूरकुम्भक रेचकैः। प्रतिकूलेन वा चित्तं यथास्थिरमचञ्चलम् ॥ मनो2 चिरात्स्याद्विरजं जितश्वासस्य योगिनःः वाय्वग्निभ्यां यथा लोहं ध्मातं त्यजति वैमलम् ॥ प्राणायामैन्दहेदोषान् धारणाभिश्च किल्बिषान्। प्रत्याहारेण संसर्गान् ध्यानेनानीश्वरान् गुणान्॥

186 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे यथामनस्स्वं विरजं योगेन सुसमाहितम् । काष्ठां भगवतो ध्यायेत्स्वनासाग्रावलोकनः॥ प्रसन्नवदनाम्भोजं पद्मपत्रायतेक्षणम्। नीलोत्पलदलश्यामं शब्धचक्रगदाधरम् ॥ लसत्पङ्कजकिज्ञुल्कपीतकौशेयवाससम् । श्रीवत्सवक्षसं भ्राजत्कौस्तुभामुक्तकन्दरम् ॥ मत्तद्विरेफकलया परीतं वनमालया परार्थ्यहारवलयं किरीटाङ्गदनूपुरम्॥ काण्चिगुणोल्लसच्छोणिं हृदयाम्भोज विष्टरम् । दर्शनीयतमं शास्त्रं मनोनयनवर्धनम्॥ अपीच्य दर्शनं शश्वत्सर्वलोकनमस्कृतम् । सन्तं वयसि कैशोरे भक्तानुग्रहकारकम्॥ कीर्तन्यतीर्थयशसं पुण्यश्लोकयशस्करम् । ध्यायेद्देवं समग्राङ्गं यावन्नच्यवते मनः॥ इति। पञ्चशुद्धिमिति :- 1। देहशुद्धिः - ब्राह्ममुहूर्तोद्दानादि स्नानान्ताः क्रियाः। 2। स्थानशुद्धिः - मार्जनोपलेपनादिभिः अपसर्पस्तु भूतानीत्यादिना चाभिमन्त्रणादिभिस्सम्पाद्यमाना। 3। पात्रशुद्धिरामावाजस्येत्यादिना क्रियमाणा। 4। आत्मशुद्धिर्भूतशुद्धिरित्युपक्रम्य तत्रोक्तशोषणादयः प्राण प्रतिष्ठान्ताः मानसिकार्चनान्ताश्च संस्काराः, 5। बिम्बशुद्धिराम्लादिना बिम्बस्य शोधनं स्नापनं च ज्ञेयम्। पञ्चशुद्धि संस्कारानन्तरमाराधनस्य करणीयत्वस्मरणादाराधनो -पक्रमात्पूर्वमेव संहितासूक्तं स्नानं तत्सन्नियोगशिष्टास्स्नानासनोक्ता अन्ये उपचाराश्च कर्तव्या इति सुवचम्। बिम्बस्यमूर्धनाभिपादेष्विति :- न्यासेषु सृष्टिस्थितिसंहारभेदेन त्रैविध्यं

अ नु ब बन्धः 187 तत्स्वरूपादिकं च स्मर्यते। स्थानकेन्यास उत्प त्तिरासीने तु स्थितिर्भवेत्। शयने संहृतिन्यासो विपरीते तु निष्फलम्॥ मूर्ड्नि नाभौ च पादान्त मुत्पत्तिन्यास उच्यते। पादे नाभौ च मूर्ध्श्यन्तं संहृति न्यास उच्यते॥ पादेमूर्धनि नाभ्यस्तं स्थिति न्यासो विधीयते। इति। गृहस्थः सृष्टिमार्गेण करन्यासं च कारयेत्। वानप्रस्थयतीनां च संहारन्यासमुच्यते॥ प्रातः सृष्टिक्रमेन्यासः मध्याह्ने च स्थितिर्भवेत् । साये तु संहृतिन्यास ॥ इत्यादीनि वचनान्यर्थान्तरपराणीत्यत्र नित्यार्चनायां स्थितिक्रमेण व्यासाउक्ताः। बिम्बस्थापनकाले मस्त्रपुरश्चरणकाले वा तेषां विनियोग इति नेहप्रपञ्चावसरः। अतएव ध्यानकाले तु उत्पत्तिः स्थितिरावाहने तथा! ग्रहणे च विसर्गे च संहृतिन्यास उच्यते॥ इतियुक्तम्। पूजाकाले सुखासीनं ध्यायेदितिच स्मरन्ति। संयुक्तमेतदितीत्यादि :- न्यसेत्कौतुकबेराग्रं सम्यक्सम्बन्दकूर्चकम् । जलं पङ्कं च नालं च पुष्पं चेति चतुष्टयम्॥ (तद्देव्योश्च तदा न्यस्यगर्भागारे प्रतिष्ठिते स्नापनस्यौत्सवस्यापि तद्दॆव्योश्च सुसन्न्यसेत्॥) मूलबेरं तु पङ्कंस्यात्पुष्पं कौतुकमेव हि जलं विमानं कूर्चन्तुनालमित्येव भावयेत्॥ देवस्यावतितीरोस्सपानं कौतुके ध्रुवात्। अन्यथा च कृतापूजा ध्रुवं नैवोपतिष्ठते॥ गर्भालयात्ततो न्यत्र यदि तु स्नापनौत्सवा। आवाहन विसर्गा द्वौ नाचरेदिति चाङ्गिराः॥

188

नतत्रसन्न्यसेत्कूर्चं यत्र नावाह्यते हरिः प्रमाणं तस्य कूर्चस्य समृद्धं बेरयोर्यथा॥ प्रतिमासं व्यपोह्यैव कूर्चमन्यत्तु सन्न्यसेत्॥ इति। तथा - ‘त्रिंशद्दर्भेस्तु संयुक्तं सम्बन्धं कूर्चमुच्यते’, इति कूर्च जीवितपरिमितिः दर्भसङ्ख्याचोक्ता। तथा प्राग्द्वारे पश्चिमद्वारे प्रागगं कूर्चमुच्यते। दक्षिणे चोत्तरद्वारे कूर्चं स्यादुदगग्रतः॥ इति वैकल्पिकं पक्षान्तरं चोक्तम्। सम्बन्धकूर्चन्यासानन्तरं पुष्पन्यासं पुष्पन्यासानन्तरं सम्बन्ध कूर्चन्यासं वा कृत्वा तत आवाहनं सर्वत्र संहितासु पठ्यते। इति तृतीयखण्ड विचारः। अथ चतुर्थखण्ड विचारः बिम्बस्य मूर्थ्नीत्यादि :- “पुष्पन्यासावसानास्याध्रुवबेरार्चनामता” इत्युक्तनयेन पुष्पन्यासं ध्रुवे कौतुके च बिम्बे समाप्य नित्यार्चनायाः प्रकृतत्वात्तस्या अर्चनायाः कौतुकबिम्बे कर्तव्यतया तत्रावाहनमुच्यते। बिम्बमिति दिव्यमङ्गल विग्रहः बेर इति तत्पर्यायः। तत्र कौतुकस्य नित्यार्चनार्थत्वे बेरान्तराणं कार्यान्तरार्धत्वेच वचनानि। कौतुकं ब्रह्मस्थाने तु स्थापितं तत्समर्चयेत् तस्य चोत्तरतःपार्श्वे चौत्सवं च विधानतः॥ दक्षिणे कौतुकस्यापि स्नापनं सम्यगर्चयेत्। अशक्तः कौतुकं तत्र केवलं वा समर्चयेत् ॥ नित्यार्चनाविधानेन प्रधानं नित्यमर्चनम्॥

अ नु ब न्धः अधिकं च विशेषं च बुधः कुर्यात्तु कौतुके। औत्सवं बिम्बमादाय चोत्सवं कारयेत्रमात्॥ स्नापने स्नपनं कुर्याद्बिम्बेसम्यग्यथाविधि। एतयोरर्चनं चापि कौतुके सुकृतं भवेत्॥ इति। ‘कौतुकं बेरं प्रस्तुत्य, 189 स्नानार्थकालादन्यस्मिन्नर्चापीठान्नचालयेत्। नार्चापीठात्ततो न्यत्र नित्यमर्चनमाचरेत् ॥ औत्सवे स्नापने बिम्बे हीने तत्रतु कौतुकम्। स्नपनार्थमुत्सवार्थं च सन्नयेच्च तदेव वै॥ तत्रियान्तॆर्चनापीठे तदभ्यर्च्य निवेदयेत् ॥ इति च आत्रेयाणि। तथा - अतः परं प्रवक्ष्यामि नित्यपूजाविधिंहरेः। साकारं च निराकारं भवेदाराधनं द्विधा॥ स्थण्डिले च जलेचैव हृदये सूर्यमण्डले। आराधनं निराकारं बेरे साकारमुत्तम् ॥ साकारं तद्द्विधा प्रोक्तं नित्यं नैमित्तिकन्त्विति। वक्ष्येनैमित्तिकं पश्चान्नित्यमद्य ह्युदाहृतम्॥ कौतुकं ब्रह्मस्थाने तु स्थापितं सम्यगर्ययेत् दक्षिणोत्तरयोस्तस्य स्थापयेत्स्नापनौत्सवे ॥ औत्सवस्नापने वाथ स्थापयेदिति केचन॥ गर्भालयस्य सङ्कोचे त्वथ वा मुखमण्डपे। अन्तरालेथ वाग्धाप्य पूजयेदिति केचन॥ उत्तरे कौतुकस्त्येव बलिबेरं सम्यगर्चयेत्। यथाकर्मण एकस्य कल्पिताः पञ्चवह्नयः। यथा चैकशरीरस्य वायुपञ्चककल्पनम्॥ तथैवैक विमानस्य पञ्चबेराणि कल्पयेत्। अथ वात्रीणि बेराणि यथा त्रेताग्निकल्पनम्॥

190 श्री भ ग व द र्चा प्रकरणे ध्रुवार्चाबेरमेकं च बलिबेरमदौत्सवम् । ध्रुवार्चामेकबेरन्तु कुर्यादौपासनाग्निवत्॥ पुष्पन्यासावसाना स्याद्रुवबेरार्चना मता। अनर्च्यं ध्रुवबेरं तज्जलपुष्पानुलेपनैः॥ निष्कलं तन्निरालम्बं केवलामुष्मिकप्रदम् । सकामानामनुचितं संसाराश्रमिणामिदम्॥ ध्रुवबेरार्चनं प्रोक्तन्निराशीः कर्मकारिणाम्। आवाह्य कौतुकात्तस्मान्नित्यं विधिवदर्चयेत् ॥ सकामाकामयोर्योग्यमैहिकामुष्मिकप्रदम्। सालम्बं सगुणं श्रेष्ठं सकलं कौतुकार्चनम्॥ तथापि ध्रुवबेरेपि भक्त्या पूजां यदीच्छति । स्नानपोतानुलेपैश्च विनान्यैरपि पूजयेत्॥ तत्रापि कौतुके कुर्यान्नित्यं विधिवदर्चनम् । नित्यार्चामधिकार्चां तु विशेषार्चां च कौतुके॥ नित्यार्चा बलियात्रार्चा यथाकालं विधीयते। उपसन्ड्यार्चनं यत्तदधिकार्चनमुच्यते॥ विशेषार्चन मित्युक्तमङ्कुरार्पणकादिषु। उत्सवं चौत्सवे कुर्याछ्छद्धाभक्तिक्रिया अपि॥ स्नपनं शान्तिकं कर्मविष्णुपञ्चदिनोत्सवम्। कारयेत्स्नापने बेरे भ क्तिश्रद्धासमन्वितः॥ स्नपनं चोत्सवाङ्गं यदौत्सवे तत्समाचरेत्। कुर्याद्बिम्बे स्नापने तु स्नपनाङ्गमधोत्सवम्॥ नित्यं सन्द्याबलेरग्रे बलिबेरस्य चोत्सवम् । स्नानार्थं स्नापने हीने कुर्यादौत्सव एव वा॥ स्नापनौत्सवयोर्दीने कौतुके सर्वमाचरेत् इति भार्गवाणि च वचनानि। एभिर्वचनैः स्पष्टं प्रतीयते नित्यमर्चनं कौतुक एव कुर्यादिति।

अ अ नु ब द्धः 191 ध्रुवादेवावाहनं चतुर्दां बेरा न्तराणाम्। ध्रुवात्कौतुके कौतुकादौत्सवे औत्सवात्स्नापने स्नापनाद्बलाविति केषां चिन्मतं न रमणीयम्। “ध्रुवादावाहनं नित्यं कौतुकादिचतुर्ष पीति” वचनात्, बलेर्बेरस्य मतान्तरेण कौतुकादु वाद्वा आवाहनमुच्यते, “स्नापने चौत्सवे चादा वेवावाहनं नित्यन्नैवेति केचिदिति” मरीचिवचना त्स्नापनौत्सवयोर्नि त्यार्च ने७ प्रधानत्वादेवावाहनवैधुर्यवत्पक्षान्तरमुक्तम्। अत्र केचित्कौतुके बिम्बे विष्णुं पुरुषं सत्यमच्युतमनिरुद्धमिति ध्रुवाद्विष्णुं पञ्चमूर्तिमावाह्य औत्सवादौ तत्तच्चतुर्मूर्तिभिस्सत्यमच्युतमनिरुद्धमावाहयन्ति। अन्ये विष्णुं पञ्चमूर्तिनामभिः कौतुके आवाह्य, पूर्ववच्चतुर्मूर्तिभिस्सत्याद्यावाहने पृथक् पृथकृत्यादिषु विष्णुनामापि संयोज्य पञ्चभिरेव मूर्तिभि रावाहयन्ति, तेषां मते एष पुरुषः पञ्चधा पञ्चात्मेति ध्रुवकौतुकौत्सवस्नापनबलिबेररूपेण क्रमात् विष्णुपुरुषसत्याच्युता -निरुद्धाख्य मूर्तयः पुरुषस्यैकस्य पञ्च भवन्तीव मन्यते। पूर्वोक्तेः प्रमाणविशेषैः कार्यविशेषषु बेरविशेषस्य चारितार्थ्यस्मरणा नित्यार्चनायां सर्वेषां समुच्चित्यैवान्वय इति न युक्ति सहमपि। तत्रापि स्नापनौत्सवबेरयोः क्रमनिर्णये विशयः। स्नापनमौत्सव मित्यदौत्सवं स्नापनमिति, सर्वत्र क्रमे स्नापनमौत्सवमित्येव प्राज्यः प्रचारः। तत्र गमकं च प्रयोगोपन्यासे नित्यार्चनाप्रस्तावानन्तरं स्नपनमुपन्यस्यैवोत्सव उपदिश्यत इति ज्ञेयम्। तथा ध्रुवार्चाविधौ ध्रुवकौतुकस्नापनानामैक्यञ्च। षड्भागैकेन चार्चाया मित्यादि :- नवनीतोद्धृतं भार्गववचनं प्रमाणीकृत्य तत्रोक्त जीवकलान्यासोपन्यासः प्रक्रान्तः। अत्र वेङ्कटयोगीये चतुष्षष्टिकलाकल्पनेनावाहनेप्रकारबेधः प्रकीर्णाधिकारधृतः उपन्यस्तः विशेष स्तत्र द्रष्टव्यः। सर्वत्र प्रयोगेआवाहने नुलोमव्याहृत्या प्रयोगोदृश्यते

192 श्री भ ग व द र्चा प्र क र णे मूर्तिमन्त्रेषु चतुष्षु क्रमात् भूः भुवः सुवः भूर्भुवस्सुवरिति व्यस्ताः प्रथमेषु समस्ताश्चतुर्थे च संयुज्यन्तो। तथात्रापि चतुर्धा विभक्तासु प्रत्येकं द्वादशकलासु चतुर्थ्याः कलाया अनुलोमसमस्तव्याहृत्युपसंहितायाः एवावाहने विनियोग उचितः। कलाग्रहणे पुनः प्रतिलोमव्याहृत्या एव योगः। प्रयोगे तथैव संशोध्य पाठ्यः। अवताराणामर्चने आवाहनादिः :- “अथप्रादुर्भावाणां वर्ण वाहनादी व्याख्यास्यामः, मत्स्यकूर्मवराह नारसिंह वामन राम रामरामकृष्णकल्किन इति दश प्रादुर्भावाण प्रथमावरणे द्वितीये वा पृथक् भित्तिपार्श्वे प्रासादाभिमुखञ्चित्रं चित्रार्धमाभासं वा सङ्कल्याभिमुखे तत्तत्कौतुकं च सन्न्यस्यार्चयेत्"इति। “नित्यार्चनायां ध्रुवबेरं मूर्तिमस्त्रै रष्टोपचारै रभ्यर्च्य कौतुकं पूर्वोक्त षोडशोपचारमन्रोर्मूर्तिमन्रो स्संयोज्यार्चयेत्स्नपनोत्सवादीनि सर्वाणि पूर्वोक्तविधिना कारये” दिति चावतारविशेषाणां प्रतिष्ठा” तदर्चनाप्रकारश्च भगवता मरीचिना प्रतिपादितः। तथा “मत्स्यः कूर्मो वराहश्च नारसिंहोथ वामनः। रामो रामश्च रामश्च कृष्णः कल्कीति ते दश॥ आविर्भावाः पञ्चपूर्वे प्रादुर्भावा सधोत्तरे॥ मत्स्यकूर्मौ द्विधा प्रोक्तो वाराहस्त्रिविथः स्मृतः॥ पञ्चधा नारसिंहस्तु द्विविधो वामनः स्मृतः॥ एकधा भार्गवो रामो राघवो द्विविधः स्मृतः द्विविधो बलभद्रश्च कृष्णो सङ्ख्यातविग्रहः ॥ एकधा कल्किरूपं” चेतिक्रियाधिकारे भगवान् भृगुः, तथा “अवताराणां ध्रुवबेरं कौतुकं च प्रत्येकं कर्तुमशक्तश्चेत्पूर्वोत्तॆकबेरक्रमेण षण्मानसहितं शिलाजं लोहजं वाकृत्वा र्चास्थाने ब्राह्मेपदे ध्रुवस्थाने दैविके वा प्रतिष्टाप्य षोडशोपचारै रर्चयेदि त्येक” इतिलाघवं पक्षान्तरमपि मरीचिः। तेषां मूर्तिमन्राश्च

अ नु ब न्धः तत्रोक्ताः पारमात्मिकप्रश्नेद्रष्टव्याः। 193 ‘यस्स्वयंस्पष्ट’मिति ‘मत्स्य’ मक्त्रः, चतुर्नामानि च मत्स्यं, विष्णुं, भद्रं, क्रीडात्मक मिति। ‘रायामीश’ इति ‘कूर्म’मस्त्रः, चतुर्नामानि च अकूपारं, कूर्मरूपं, विष्णुं, वसुधाधर मिति। ‘क्ष्मामेका’ मित्यादि ‘वराह’मस्त्रः, चतुर्नामानि च वराहं, वरदं महीधरं वज्रदंष्ट्रिण मिति। गां रहस्यगां पृथुलामुर्वीमिति ‘मह्या’‘श्चतुर्नामानि। ‘स्वयमादि’रिति’प्रलयवराह’मस्त्रः, चतुर्नामानिच ‘प्रलयवराहं प्रलयहरं, भूरिशब्दं, जगत्रायकमिति, देव्याः पूर्ववत् चतुर्नामानि। यं यज्ञरिति यज्ञवराहमस्त्रः, चतुर्नामानि च यज्ञवराहं, वेदमयं, यज्ञेशं, यज्ञवर्धनमिति, श्रीभूम्योश्चतुर्नामानि पूर्ववत्। ‘योवा नृसिंह’ इति नारसिंहमन्तः, चतुर्नामनि च नारसिंहं, तपोनाथं, भ क्तवत्सलमनन्तमिति। ‘स्थूणजनारसिंहस्य’, यानक नरसिंहस्य पूर्ववत्तत्परिवारेषु, वाहनं, सामवेदं, शैषिकं, द्विजराज मिति वाहनस्य गरुडस्य, प्रह्लादं, दैत्यपतिं, विष्णुभक्तं, महाबल मिति प्रह्लादस्य च चतुर्नामानि। ‘योवा त्रिमूर्ति’रितित्रिविक्रममस्त्रः, चतुर्नामानि च त्रिविक्रमं त्रिलोकेशं विष्णुं सर्वाधारमिति, तथा ‘वामनस्य’ चतुर्नामानि वामनं, वरदं, विष्णुं, काश्यपमदितिप्रियमिति। ‘विष्णुर्वरिष्ठ’इति ‘जामदग्न्यराम’मक्त्रः। चतुर्नामनि च “राममृषिसुतं, विष्णुं, परशुपाणि”मिति। ‘रायामीश’ इति ‘राघवराम’मस्त्रः। चतुर्नामानि च “रामं, दाशरथिं, वीरं, काकुत्थ्स” मिति। तथा ‘सीतायाः लक्ष्मणस्य क्रमेण चतुर्नामनि “सीतामयोनिजां, लक्ष्मीं, वैदेही”मिति “रामानुजं, सौमित्रिं, लक्ष्मणं, लक्ष्मीवर्धन”मिति। भरतं, कैकेयं, रामानुजं, धर्मचारिणमिति ‘भरतस्य’,

194 भ ग व द र्चा प्रकरणे रामप्रियं, शत्रुघ्नं, विजयं, भरतानुजमिति’शत्रुघ्नस्य’, सुग्रीवं, सुन्दरं, महाबल मर्कसूनुमिति ‘सुग्रीवस्य’, अङ्गदं, वालिपुत्रं, रामप्रियं, देवभक्त मित्य’ङ्गदस्य’, कपिराजं, हनूमन्तं, शब्दराशिं, महामति मिति ‘हनूम’तिश्च ज्ञेयम्। क्ष्मामेकामिति ‘बलराम’मस्त्रः, चतुर्नामानि च रामं, यदुवरं, विष्णुं, (वीरं) हलायुधमिति रामस्य, रेवतीमिन्दिरां लक्ष्मीं रामप्रियामिति ‘रेवत्याः’। ‘सत्यस्सत्यस्थ’इति ‘कृष्ण’मक्त्रः, चतुर्नामानि च “कृष्णं पुण्यं नारायणं त्रिदशाधिप” मिति कृष्णस्य, रुक्मिणीं, सुन्दरीं, देवीं, रमामिति ‘रुक्मिण्याः’, सत्यभामां, सतीं, सन्नतीं, क्षमामिति ‘सत्यभा’मायाः, नवनीतनटं, कृष्णं, देवकीसूनुं, बालरूपमिति नवनीतनटस्य, काल्दीयमर्दनं, कृष्णं, गोपालं, वटपत्रशायिनमिति ‘कालीयमर्दनस्य’, गोपालं, गोपीजनवल्ल भं, सुन्दरं, कृष्णं, गायकमिति ‘गोपालस्य’, पार्थसारथि, मर्जुनसखं, कृष्णं, यदुवरमिति ‘पार्थसारथेः’, अर्जुनं, पार्थं, विजयं, धनञ्जयमित्य’र्जुनस्य’ श्रीदामानं, पुण्यरूपं, पुण्यात्मकं, देवसखमिति ‘श्रीदाम्न’ इति च ज्ञेयम्। ण ‘धूर्णो वहन्ता’मिति ‘कल्किमस्त्रः। कल्किनं, विष्णुं, कामरूपं, संहारात्मकमिति चतुर्नामानि। ‘आदिमू र्ति’ममितमहिमानमत्यन्ताद्भुतं सर्वाधारमित्यादिमूर्तेः, ‘वासुदेवं’ यदुवरं, श्रीहितं, पुरुषोत्तममिति मानुषवासुदेवस्य’, ‘प्रद्युम्नं’ विरूपाक्षं, मदनांशं, महाबलमिति ‘प्रद्युम्नस्य’, ‘साम्बं’, सर्वसुखं, समृद्धं, सामगमिति साम्बस्य, ‘अनिरुद्धं’, महा नं, वै राग्यं, सर्वतेजोमयमित्यनिरुद्धस्य च, चतुर्नामानि भव न्ति। ‘वासुदेवं’ सङ्कर्ष णम्प्रद्युम्नं, साम्बमनिरुद्धमिति ‘कौतुकवासुदेवस्य’ नामानि। भद्रेशं, पुण्यमूर्तिं, वासुदेवं, पुण्यात्मकमिति दैविकवासुदेवस्य’, अ नु ब द्धः 195 बलिनं, हलधरं, नागराजं, सङ्कर्ष णमिति’बलभद्रस्य’, रोहिणीपतिं, प्रद्युम्नं, वीरं, बलशालिनमिति ‘प्रद्युम्नन्य’, पुरुषं, सत्यमच्युतमनिरुद्धमित्यनिरुद्धस्य, साम्बं, जाम्बवतीसुतं, भद्रं, सुन्दरमिति ‘साम्बस्य’च चतुर्नामानि। आवाहने मध्ये विष्णुमिदं विष्णुरायातुभगवानित्यावाह्य तत्तदसाधारणं मस्त्रमुच्चार्य चतुर्नामभिरावाहयेत्। अथमन्रासनं सङ्कल्प्येति :- अस्यार्ध न स्पष्टः। मन्रासनमिति पारिभाषिकं वक्तुमुचिम्। प्रतद्विष्णुरिति कुशपुष्पान्यतमेनासनंसङ्कल्प्येति सूत्राक्षराणामियं परिवृत्तिः। आसनाद्याउपचारा उच्यक्ते। यथा, अर्चनाङ्गोपचारनिर्णयपटले मरीचिः- अथार्चनाङ्गोपचारान् वक्ष्ये ‘उपचारो विग्रह इत्येकार्ड् भवतः’, आसनस्वागतानुमानपाद्याचमन पुष्पगन्धधूपदीपार्थ्याचमन स्नानप्लोत वस्त्रोत्तरीयाभरण (पवित्र) यज्ञोपवीत पाद्याचमन पुष्पगन्धधूपदीपाचमन हविः पानीयाचमनमुखवासबलिप्रणामदक्षिणाः पुष्पाञ्जलिसहिता स्तुतिश्चेति ‘द्वात्रिंशदुवचाराः’, एते नृत्तगेयनंयुक्ता उत्तमोत्तममित्याहुः। मुखवासान्ताः प्रणामदक्षिणायुता नवविंशत्युपचाराः। मुखवासान्ता दक्षिणायुता अष्टाविंशत्युपचाराः। अर्घ्याचमनान्ताः प्रणामदक्षिणायुतास्त्रयोदशोपचाराः। अर्घ्याचमनान्ता एकादशोपचाराः, पाद्याद्याचमनान्ता अष्टोपचाराः, पुष्पाद्यर्घ्याचमनान्ताः षडुपचाराः, पुष्पदानं प्रणामश्च द्वावुपचारौ, प्रणाम एकोपचारः। त्रयोदशविग्रहाणामादौप्रधानमावाहनमने विसर्जनं (उद्वासनं) च कुर्यात्सर्वत्रैकोपचारं द्वावुपचारौ वा। होमे षडुपचारान्, स्नपनेष्टोपचारान्, हविषिहीने त्रयोदशोपचारानष्टोप -चारान्वा, हविषिलभेष्टाविशन्त्युपचारान्वा विमानार्चनायामेवं द्वात्रिंशदुपचारान् कुर्यादथवा हविषिलभे षोडशोपचारान् कुर्यात्।

196

आसनस्नानवस्त्राद्यलङ्कार पाद्याचमन पुष्पगन्धधूपदीपार्याचमनहविः पानीयाचमनमुखवासदक्षिणाइति षोडशोपचाराभवन्तीत्युपचारसङ्ख्यां सङ्ख्याभेदेन विनियोग भेदञ्चो कवान्। अत्रासनादीनां दाने प्रयोगप्रकारमाह स एव, यथा, अत्रास्यतामित्यासीनं देवं ध्यायन् पीठास्ते ‘प्रतद्विष्णुरस्वासन’मितिपुष्पं दर्भं वा आसनं सङ्कल्पयेत्। ‘विश्वाधिकाना’मित्याभिमुख्यं स्वागतं ब्रूयात्, ‘मनोभिम स्ते’त्यर्चनानुमानं याचेत्, ‘त्रीणि पदा इन्द्रभिमने’ति पादयोश्शङ्खाग्रेणकूर्चेन वा पाद्यं जलं दद्यात्, ‘शन्नो देवीरि’ति तथादक्षिणहस्तेतोयमाचमनीयं दद्यात्। ‘तद्विष्णोः परममिमाः’ सुमनस इति मूर्नि भुजयोश्शङ्खचक्रयोः पादे च पुष्पन्दद्यात्। ‘तद्विप्रास’ ‘इमे गर्धा’ इति ललाटेगन्देनोर्ध्वाग्रमालिष्य बाह्वोर्वक्षसि कण्ठे नाभेरूर्ध्वेवा तेनालङ्करोति, ‘परोमात्रया”बृहस्पतिरिमे धूपा’ इति चतुर्दिक्षु धूपयेद्धूपम्, ‘विष्णोःकर्माणिशुभ्राज्योतिरिति’ पार्श्वयोर्दर्शयेद्दीपम्, ‘अग्निरिन्देत्य’भिमृश्य पात्र मुद्धृत्य ‘त्रिर्देव इन्द्रियाणी’ति मधुपर्कवदर्घ्यं निवेदयेत्,। । ।‘आपोहिष्ठातिस्ना नायाभ्युक्षणं कृत्वा ‘मित्रस्सुपर्ण’ इति प्लोतं, ‘तेजोवत्स्याव’ इति वस्त्रं, ‘भूतोभूतेष्वि’त्याभरणं, ‘सोमस्यतनू रसी’त्युत्तरीय ‘मग्निं’ दूतमित्युपवीतं दद्यात्। “तत्तद्दव्यं ध्यायन् तत्तदर्गेषु पुष्पं वा दद्यादि”त्यादि। वासाधिकारोक्तमष्टोत्तरं शतमुपचाराणां प्रसङ्गाल्लिख्यते। आवाहनासनाद्यं च पाद्यं स्वागतमेव च अनुमानं पादुकं च दर्पणं दन्तधासनम् ॥ जिह्वायाश्शोधनं चैवमुख पक्षालनं तथा! आचामं प्लोतवस्त्रं च तथा केशविकिरणम् ॥ भोगास्त्रयोदशैवं वै पूर्वं ‘मन्तासने ‘मताः’ आसनं स्नपनं पाद्यमाचामं प्लोतवस्त्रकम् ॥

अ नु ब 00 अलकाशोधनं तैलम्भोगं केशान्तबन्दनम् । पुष्पं ताम्बूलदानञ्च चामरं दस्तधावनम् ॥ आम्ल मामलकं पश्चात् क्षीरमङ्गस्यशोधनम्। वासो हरिद्रकल्कं च गन्धाम्बु स्नानमाचरेत्॥ वस्त्रं प्लोतं तथाचाम मुत्तरीयोपवीतकौ। पवित्रङ्कुसुमं स्रक्चगनो धूपं च दीपकम्॥ शुद्धाभिषेकमाचामः कटकं वस्त्रवेष्टनम्। आचामः पुष्पदानं च षट्तिंशत् ’ स्नानविग्रहाः’॥ अलङ्कारासनेवस्त्रङ्कुङ्कुमं भूष णानि च उत्तरीयोपवीतं च पुष्पं स्रग्दनमज्ञानम्॥ आदर्शमूर्ध्वपुण्ड्रं च धूपो दीपस्य दर्शनम्। स्तोत्रं मात्रां पादुकञ्च यानं रथवरः पुनः॥ तुरङ्गमो गजश्चैव नीराजनविलोकनम्। आचामो धवलछत्रं चामरं पञ्चशब्दकाः ॥ नृत्तं षडधिकं विंशदेतदासनयोजिताः। भोज्यासने पादुकं च पात्रमाचमनक्रिया॥ मधुपर्क मथाचामो पुरोदानंहविश्चवै। क्षीरपानीय सूपाद्यमाचामश्शाटिका तथा॥ ताम्बूलं मुखवासं तु पुष्पदानं तु षोडश । आसनं पादुकं ज्ञेयं ध्वजं छत्रं च चामरम् ॥ नृत्तं मृदङ्गं शङ्खं च शृङ्गकाहल चिह्न स्तुतिः पुष्पाञ्जलिश्चैव प्रणामोद्वासनं युतः ॥ अष्टोत्तरशतं भोगमुत्तमे चाधमं स्मृतमिति। नवनीतेपरं “शतमष्टाधिकंविंशद्भोगानामुत्तमोत्तमम्। अष्टोत्तरशतं चैव उत्तमे मध्यमं स्मृतम् ॥ 197 भोगैर्ह्वाभ्यां च त्रिंशद्भिरु त्तमाधममुच्यत॥ इति पठ्यमानं

198 प्रकारान्तरबोधकम्।

अत्रानुक्रमणिकायामुक्ताश्चतुष्षष्टिरुपचाराणां बोध्या। तत्र ‘मन्तासने पञ्च’, ‘स्नानासनेष्टा’, ‘अलङ्कारासने दश’, ‘भोज्यासने (पञ्च) दश’ ‘यात्रासने चत्वारः’, ‘शयनासनेदशेत्युपचारसङ्ख्या’ करणं तु तत्तदासनोक्त विलक्षणोपचारमात्रपरिगणनपर्यवसायि बोध्यम्। अयमेवार्ड्लो नवनीते स्पष्टः। आसनम्पाद्यमाचाममर्घ्यं च मुखवासनम्। पञ्चोपचारा देवस्य मन्तासन परिग्रहे॥ पादुकं दन्तकाष्ठं च तैलमुद्वर्तनं तथा। शिरस्यामलकं तोयं कङ्कतं पोतमेवच॥ अष्टोपचारा देवस्य स्नानासनपरिग्रहे। वस्त्रं यज्ञोपवीतं च गन्दलेपनभूषणे॥ पुष्पदामाञ्जनादर्शधूपादीपार्घ्यमेव च। दशोपचारान् देवस्य अलङ्कारासने ददेत्॥ मधुपर्कं हविस्तत्रपानीयं चाग्निपूजनम् । मुखवासं च पञ्चैते भोज्यासनपरिग्रहे॥ स्तुतिर्ध्वजश्च छत्रं च चामरं वाहनं तथा। पञ्चोपचारा देवस्य यात्रासनपरिग्रहे॥ इत्याहत्य तत्रोदितान् प्राधान्येन द्वात्रिंशदुपचारेषु सङ्क्षेपकरणात्। मृगनाभिश्चताम्बूलं गन्धः पुष्पं तथैव च प्रदक्षिण नमस्कारौ पर्यङ्कासन सङ्ग्रहे॥ इति शयनासने षडुपचारानुक्त्वा तेषां द्वात्रिंशदृहिर्भूतत्व करणाच्छयनासनस्य नित्यार्चनायामनिवेशोप्युक्तप्रायः। सर्वत्रोपचारकरणे पञ्चमूर्तिनामसंयोज्य ददातिदद्यादिति वचनात् “दा” धातुनैव कार्यं निर्वर्त्यम्। समर्पयामित्यादि स्वच्छन्दभाषानिर्देशे व्यवस्थापि न भवति। अनुशासनस्याप्यन्यथा

अ नु ब द्धः 199 करणदोषस्सम्पद्येत। यत्र पुनर्धात्वन्तरसंयोगे गमकं तत्र तथापि करणे न दोषः। यथैकः पुरुषः पञ्चसञ्ज्ञक स्तथा सर्वं मनसा पञ्चधा सङ्कल्प्य पञ्चभिर्नामभिरेव कुर्यादित्युक्तेः कौतुके एव पञ्चमूर्तिभिर्ध्यानं विहितं ज्ञायते। तथा, प्रधानं कौतुकार्चनमग्रेप्रतिपाद्य औत्सवादिभ्योपि तथा कुर्यादित्युक्तेरपि तथात्वं निश्चयते। अत्रार्थी क्रियाधिकारवचनानि- आसनाद्युपचाराणां प्रयोगं श्रुणुतक्रमात्। तत्तन्मन्रावसाने तं देवेशं मनसा स्मरन् ॥ पञ्चभिर्मूर्तिभिर्धव्यं संयोज्यैव पृथक् पृथक्॥ पञ्चधैव ददामीति दद्याद्देवं प्रणम्यच॥ इति। तथाग्रस्थान्तरे, नवनीते - आलये बहुबेरैस्तु युक्ते शोभासमन्विते। अत्यन्तप्रीति संयुक्तो भवेद्देवो जनार्दनः॥ अवतारसहस्रेषु विग्रहेषु बहुष्वपि । एकस्मिन्नर्चिते बिम्बेसर्वबिम्बार्चनं भवेत्॥ मूलेसिक्ते यथावृक्षे शाखा भवति तेजसा। नवषट्पञ्चमूर्तीर्वा वासुदेवद्वयं तथा॥ एकालयेवताराश्च बहुबेरविधानके। ध्रुवादयोपिबल्यन्तबेराः पञ्चविधा अपि। एकबेरइति प्रोक्त एककुम्भप्रसाधनात्॥ पञ्चबेरेषु या मूर्तिर्मूलबेरमितिस्मृतम्। न तत्रविकृतिं कुर्यात्कल्पिते यदिनिष्फलम्॥ जलंविमानं ध्रुवमेव कन्दं कूर्चन्तु नालं कुसुमं च कौतुकम्। बल्युत्सवस्नपनकानि च पत्रकाणि द्रव्यदाने पुनः देवालयोयं कमलालयं स्यात्॥ इति।

200

प्रतिद्रव्यं विशेषेण घण्टासन्ताड्य पूजयेत्। गृहन्ति पूजांरक्षांसि घण्टानादं विनाकृतम्॥ इति घण्टानादः परिचारकेण कार्यः। तत्तद्धव्याधिपान् स्मृत्वा तत्तद्रव्यसमीपतः। तत्तद्दव्यधरानेव पूजयेत्तु यथाविधि॥ नमस्कृत्य नमस्कृत्य तत्तद्दव्यं दत्पुनः॥ इत्यादि वचनानि ज्ञेयानि। ‘देव्योःप्रत्युपचारु देवेन सहपूजये’दिति देवोक्तमश्रेणैव मूर्तिमन्त्रमात्रयोजनेन देव्यो रर्चन मुच्यते। द्रव्यदाने तत्संस्कारकरणे च मुद्राप्रदर्शनमत्रप्रस्तुतम्। तासां प्रयोगोधवा लक्षणं प्रायः संहितानु नदृश्यते। अथापि शिष्टाः केचिदाचरन्तीति तत्स्वरूपमात्रमुक्त्वा लक्षणं न प्रपञ्चितम्। क्रमो न्यासक्रमे द्रष्टव्यः। आवाहन रहस्यमाहखिले भृगुः मस्त्रपूतेन तोयेन कूर्चाक्षतसमन्वितम्। पुष्पेण प्रणिधिं पूर्य पाणिभ्यां तत्समुद्धरेत् ॥ निष्कलेसकलं देवं सर्वव्यापिन मव्ययम्। ध्यानमन्दे न सम्मन्थ्य प्रणिध्यप्पु निवेशयेत् ॥ ततस्तत्तोयमादाय तेन कूर्चेनमस्त्रवित्। बिम्बस्यमूर्ड्नि संस्राव्यस्यादावाहनविग्रहः । यथाह्यरण्यामनलस्सर्वव्याप्येकतो भवेत् । मथनादेव सन्दीप्तस्तद्वद्देवेश्वरो हरिः॥ सर्वगोपि जगद्व्यापी ज्ञानमन्थप्रबोधितः। भक्तानुकम्पयासोपि विभूतिं स्वां सुविस्तृताम्॥ सङ्क्षिप्य चैकी भवति कलापीन कलापकम् । तस्मात्तं निष्कलं ध्यात्वा सकले मस्त्रसंयुतम् ॥ एकत्रस्मरणंय त्तदावाहनमुदाहृतम् ॥ इति।

अ नु ब न्धः हस्तद्वयेन प्रणिधिमुद्धृत्य प्रयतात्मवान्। वामहस्ते गृहीत्वैव दक्षिणेन करेण तु॥ ध्रुवबेरात्प्रणिध्यां तु ध्यात्वा सम्यक्समाहितः आवाहये”दिति प्रणिधिग्रहण प्रकारआत्रेये। 201 औत्सवादिष्वावाहनपक्षे प्रत्येकं ध्रुवात्पणिधावावाह्य तत औत्सवादिष्वावाहनं भवति। कूर्चेनावाहयेदर्चामूर्धनि ब्रह्मरन्दके॥ ब्रह्मरश्रेण मार्गेण प्रतिष्ठा प्रतिमाकृतौ॥ व्याप्य स्थितां स्मरेद्बिम्बमायातुभगवानिति॥ इति ब्रह्मर मार्गेणशक्तिं प्रविष्टां स्मृत्वा ब्रह्मरन्धपिधानमावाहनानन्तरं केचिदिच्छन्ति। तत्रमस्त्रः ‘प्रणवः।’ पाद्यम् :- ‘पादप्रक्षालनं कृत्वा त्रीणिपदेति मस्त्रतः’ इति पादप्रक्षालनमप्युच्यते पाद्योपचारः। स्नानम् :- स्नापयेत्प्रभुमित्युपक्रम्य, विशेषः। नित्यं कर्तुमशक्तश्चेत्सति वा बेरगौरमे । प्रतिबिम्बगतं देवं दर्शयित्वा दिनेदिने ॥ स्नापयेत्सकलं प्रोक्तमिति शातातपोब्रवीत्॥ ‘विष्णुपञ्चकसङ्क्रान्ति राजकर्तृदिनेषु। अभिषेकन्ततः कुर्यान्नित्यस्नानोक्तमार्गतः॥ देव्यौ नित्यमशक्तश्चेद्विष्टुपञ्चदिनेषु च॥ तत्तन्नक्षत्रयोश्चैव स्नापयेदिति केचन। स्नापनस्यौत्सवस्यापि लोहस्यापि ध्रुवस्य च॥ दर्शे वा श्रवणे वापि स्नानं कुर्याद्यथाविधि ॥ इति स्नानोपचारे स्नानप्रदेशं स्नानवेदिं चाह भृगुः, ‘आलयस्योत्तरे वेदि मौपासन विधानतः

202

कृत्वा तत्र प्रतिष्ठाप्ये’त्यादि। तथा स्नानादिषट्सु तिष्ठन्तमन्येष्वासीनमेव च ध्यायन्ने वार्चयेद्भक्त्या प्रतिद्रव्यं प्रणम्य च॥ द्रव्यं स्वस्यललाटान्तमुद्धृत्योर्ध्वमुखो ददेत्॥ इति स्नानप्लोतवस्त्रोत्तरीयाभरणयज्ञोपवीतेषु षट्सूपचारेषु तिष्ठन्तमेव देवं ध्यायन् द्रव्यं दद्यादिति तत्तद्धव्यदाने साधकस्य कायिकाद्यवस्थानं चोच्यते। ‘बेराणां स्नपनाशक्ते सालग्रामस्नापनेन तदुपचारपूर्तिर्भवेदिति’ गोपनाचार्याः। शुद्धस्नपनविधिः (विमानार्चनाकल्पे) : अथ शुद्धस्नपनविधिं वक्ष्ये! नित्यार्चनायां स्नपने चोत्सवे सर्वेषु पुण्यर्देषुच शुद्धस्नपनं समाचरेत्। स्नपनद्रव्याणि सम्भरति। देवागारं प्रविश्य देवस्यपादयोः पुष्पाञ्जलिं दत्वा ‘परं रंह’ इति हस्ताभ्यां देवमादायालङ्कृते मण्डपे पीठे ‘प्रतद्विष्टुरि’ति संस्थाप्य पात्रपरिच्छदादि परिवृतं राजवदुपचारं कारयित्वा ‘त्रीणिपदेन्द्रोभिमने’ति देवस्य पादौ प्रक्षाल्य ‘विष्णुर्मां रक्षत्वि’ति धौतेन विमृज्य विष्णवे नम इति पुष्पाञ्जलिं दत्वा ‘शन्नो देवी’रि त्याचमनं ददाति। ‘अष्टाक्षरेण’ मुखं पाणी च धौतेन परिमृज्य ‘घृतात्परीति’ मुखवासं प्रदाय विविधैः स्तोत्रैः नृत्तगेयवाद्यैश्च विनोदं कारयेत्। मुख्यं गौणञ्च ज्ञात्वा देवेशं प्रणम्य वस्त्राभरणगन्दमाल्यादीनि विमोच्य ‘वसोः पवित्र’मित्यनेन वाससाच्छाद्य मुखवासं निवेद्य तत्काले वैष्णवैर्मनैर्णयशश्च स्तुत्वा देवेशं प्रणम्य कार्यं विज्ञापयेत्। ’ पूजकः स्वय मेवश्रावयेत्’। ‘तद्वाक्यं विष्णोर्वाक्यमिति स्मृत्वा’ सर्वं समाचरेत्। पुनः पुनर्मुखवासं निवेद्य ‘विष्णुगायत्र्या’ धौतेन वस्त्रेण देवस्य स्कन्धं समाच्छाद्य भावेन वस्ते तो देवा’ इत्यलकान् विकीर्येदं विष्णु’रित्यलकाशोधनं कृत्वा तैले ‘सोममभ्यर्च्य त्रीणिपदेति तैलंशिरसिसंस्राव्य सोमंराजान’मिति मर्दयित्वा ‘विष्णोःकर्माणी ‘त्यावर्त्यावर्त्यकरोति। अलकान् सम्बध्य ‘तद्विष्णोःपरममिति’

अ नु ब अ द्धः 203 परिमलैः पुष्पमाल्यैरलङ्कृत्य करौ प्रक्षाल्य स्कन्दाद्वस्त्रंविमोच्य ‘तद्विप्रास’ इत्यज्ञेष्वभ्यञ्जनं कृत्वातच्छेषं भक्तेभ्यः प्रदद्यात्। ‘विष्णोर्नु कमिति’ शालिपिष्टेन देवं परिमृज्य ‘तदस्य प्रिय’मिति वस्त्रेणार्धण विमृज्य ‘शकुनसू के’न देवमादाय ‘प्रतद्विष्णुरि’ति स्नानपीठे देवं संस्थाप्य पूर्ववत्पादौ प्रक्षाल्य सौवर्णिः साधनै ‘श्चूतपत्रसि ‘राभिर्वा ‘परोमात्रया’ ‘विचक्रम’ इति दन्तधावनं तालुशोधनं च भावयति। पूर्ववदाचमनं दद्यात्। ‘एकादश्यां पर्वणि नवम्यामष्टम्यां’ च वर्जयेत्, तासु कुर्याच्चेद्राज -शत्रुभिः पलायनं ग्रामयजमानयोर्भयं भवति। दूर्वाक्षतपुष्पाणि देवस्य मूर्धादि पादपर्यन्तं ‘त्रिर्देव’ इति सन्धौ सन्धौ च संयोज्य पादयोः प्रक्षिपेत्। वस्त्रादीनि विमोच्य ‘परिलिखित’ मित्यान संशोध्य सूक्ष्मसिकताभि’र्विष्णवे नम’’ इति यथाबिम्बशुद्धिस्तथा शोधयित्वा ‘वारीश्चतस्र’ इति शुद्धोदकै रभिषिच्य पूर्ववद्गीतेन वस्तेणाच्छाद्य पाद्यमाचमनं दत्वा कर्पूरादि परिमलैत्युक्तेन हरिद्रापिण्डेन ‘सिनीवालीति’ देवस्य सर्वाङ्गमालिष्य पूर्ववच्चुद्दोदकैरभि षेचयेत्। पुनस्संशोध्याचमनं दत्वा वस्त्रमाल्याद्यैर्विभूष्य, ‘नमो वरुणः शुद्ध’ इति क्षीरेण पुष्पोदकैर्वाभिषिच्य भूरनिलय इति गन्दतोयैः पुनस्संस्नाप्य पूर्ववद्वस्त्रमाल्यादिभिरलङ्कृत्य ‘अग्निन्दूत’मित्युपवीतं ‘सोमस्य तनूरसी’ त्युत्तरीयं च दद्यात्। ‘इदं ब्रह्म पुनीमह’ इति देवस्य हस्तयोः पवित्रं संयोज्य ‘तद्विप्रास’ इति। चन्दनेन सर्वाङ्गमालिष्य पाद्याद्यर्यान्तमभ्यर्च्य देवेशं प्रणम्य सहस्रधारामभ्यर्च्य पूर्ववत्सहस्रधारयाभिषेचयेत्। अलाभे षोडशादिचतुरन्तं यथालाभं कुम्भोदकै ‘र्वसोः पवित्रमिति “पुरुष सूक्तेन’ चाभिषेचयेत्। तत्काले चतुर्दिक्षु वेदानध्यापयेत् स्तोत्रैर्जयशब्जॆर्नृत्त गेयवाद्यैश्च घोषयेत्। पुनश्शुद्दोदकै रभिषि च्यवस्त्रमाल्यादीनि विमोच्याङ्गं प्रति’मित्रस्सुपर्ण’ इतिष्तोतेन विमृज्य धौतवस्त्रेणाच्छाद्य पाद्यमाचमनं दत्वा पुष्पाञ्जलिं दत्वा ‘शकुनसूक्तेन’ देवमुद्धृत्य पूर्ववन्मण्डपे पीठे सन्न्यस्य वस्त्राभरणगन्धमाल्याद्यैरालङ्कृत्य पाद्याद्यर्घ्यान्तमभ्यर्च्य

204

दूर्वाक्षतगन्धपुष्पाण्येकपात्रे सङ्गृह्य देवस्य पुरतः संस्थाप्य चतुर्वेदांश्च समावाह्याभ्यर्च्य आचार्यो मुष्टिमात्रं गृहीत्वा मुकुटोपरि त्रिः प्रदक्षिणं कृत्वा प्रदक्षिणवशेन प्रागादि चतुर्दिक्षु चतुर्वेदादिमन्रैर्विसृज्य जलेन सहितमक्षतमेकपात्रे वा त्रिस्सङ्गृह्य देवस्य पुरतः संस्थाप्य सोममभ्यर्च्य हस्ताभ्यां गृहीत्वा विष्णुगायत्र्या मुकुटोपरि त्रिः प्रदक्षिणमावृत्य पुरतः क्षिपेत्। पश्चाद्रक्षादीपविधानेन रक्षादीपं कारयेत्। तत्काले देवस्यत्वेत्यादर्शं दर्शयित्वा अष्टाक्षरेण देवस्य छत्रचामरादिपरिच्छदानि योजयित्वा विनोदमपि कारयेत्, शकुनसूक्तेन देवमुद्धृत्य हविर्निवेदनस्थाने ‘भूरसि भूरित्या’दिना प्रतिष्ठाप्यासनाद्यैरुपचारै रभ्यर्च्य पानीयमाचमनीयं मुखवासं दत्वा देवेशमुद्धृत्य पूर्ववन्मण्डपे पीठे सन्न्यस्य वस्त्रमाल्यादीनि विमोच्यान्यैर्वस्त्रमाल्याद्यैरलङ्कृत्यापूपादीनि भक्ष्याणि भोज्यानि विविधानि पक्वान्यपक्वानि च विष्णुगायत्र्याष्टाक्षरेण वा निवेदयेत्। पूर्वव त्पाद्यमाचमनं मुखवासं दत्वा यानमारोप्यालयं प्रदक्षिणीकृत्य देवागारं प्रविश्य पूर्वस्थाने विन्यसेत्। अर्चनं चेज्जीवस्थाने प्रतिष्ठाप्यार्चयेदिति मरीचिः। देवेशं संस्नाप्याष्णोपचारैरभ्यर्च्य वस्त्रमाल्यगन्धाद्यैरलङ्कृत्य नृत्तगेयवाद्यैः स्तोत्रैर्जयशब्जॆश्च घोषयित्वा आचार्यः प्राङ्मख उदङ्मुखोवा स्थित्वा हस्ताभ्यां पात्रमुद्धृत्य मुकुटोपरि धारयन् ‘शङ्खपद्माख्य पात्रस्थजलं सहस्रधारापात्रस्थपद्मे समर्पयेत्’। ‘वसोःपवित्रं’ ‘पुरुषसूक्तं’ वा समुच्चार्याभिषिच्य पश्चादाचमनं दत्वा प्लोतेन विमृज्याभ्यर्च्य हविर्निवेद्य नित्यनैमित्तिकादि ष्वेवं कारयेत्। एतत्स्नपनं सर्वदोषोपशमनं सर्वसम्पत्करमिति विज्ञायते। इतिमरीचिः। अथ रक्षानीराजनदीप विधिः :- रक्षादीपविधिं वक्ष्ये। नीराजन पात्रं कृत्वा पूर्ववत्संस्कृत्य तत्पात्रे तदाधारे घृतेन तैलेन वा पिचुवर्तियुतं दीपं ‘शुभ्रज्योतिरि’ति सन्दीप्य दिक्पिण्डार्थं हरिद्राचूर्णमिश्रितेनान्नेन दशपिण्डान्वा पञ्चपिण्डान्वा मुष्टिमात्रं धृडतरं कृत्वा लाभे क्षतं पुष्पं वा गन्धदव्यं

चअ नु ब न्धः 205 पृथकात्रे सङ्गृह्य देवेशं सम्पूज्य शङ्खध्वनियुतं सर्ववाद्यैः स्तोत्रैः स्वस्ति घोषैस्सह यजमानो देवदासी वा तत्पातं शिरसा धृत्वा शनै श्शनैर्गत्वालयं प्रविश्याभिमुखे संस्थापयेत्। आचार्यः पात्रे चक्रं दीपे श्रियं चाभ्यर्च्य देवस्य पादयोः पुष्पाञ्जलिं दत्वा तत्काले शङ्खनादसमन्वितं नृत्तगेयवाद्यैर्युक्तं ‘श्रियेजात’ इति बिम्बस्य मूर्धादि पादपर्यन्तं प्रणवाकारं त्रिः प्रदक्षिणं कारयित्वा पूर्वस्थाने न्यस्य देवेशं प्रणम्यातो देवादिना प्रागादि दिक्पिण्डान्विसृज्य पाद्यमाचमनं दत्वा ‘तद्विप्रास’ ‘इमेगन्दा’ इतिगन्देनोर्ध्वपुण्ड्रं कृत्वाष्टाक्षरेण पुष्पाञ्जलिं दद्यात्। पूर्ववत्त(द्वर्ति)माहृत्यालयाद्बहिर्गत्वा भूतपीठस्य दक्षिणपार्श्वे निक्षिपेत्। एवं सायं प्रच्छन्नपटोद्धारणे चोत्सवे स्नपने बल्युत्सवे चान्येषु पुण्यरेष्वर्चनाने कारयेदिति मरीचिः। पुष्पन्यासे विशेषः :- आसीने दक्षिणे पादे परितो विन्यसेत्तथा! शयानेपादपार्श्वे च तदनन्तोर्ध्वत स्ततः॥ ध्रुवेचैवंसुसन्न्यस्येति ॥ भृगुः। आसीने प्रसारितस्य परितश्शयानेप्यनन्तोर्वे पादपार्श्वे च कुर्याद्देव्योश्च नाममन्त्रैरिति मरीचिः। ध्रुवपीठे स्थितादेवा देवैरिन्द्रादिभिर्विना। बहिर्मुखा स्तथेन्द्राद्या देवेशाभिमुखाः स्मृताः॥ स्मरेत्कौतुक पीठान्तो सुभद्रादीन् बहिर्मुखान् । अनिरुद्धं वराहं च नारसिंहं हयात्मकम् ॥ विनान्ये संस्थिता देवे संस्थिते मुनिसत्तमाः। आसीने च तथासीना श्शयानाश्शयने तथा॥ ध्रुवकौतुकयोर्देवा येचान्ये तु विशेषतः॥ चत्वारस्सर्वदासीना अनिरुद्धोदयोमराः॥ स्थितावेव सदा ध्यायेद्वामनं च त्रिविक्रमम् ॥ ।।।

206

आलये सर्वदिग्ध्वारे देवाग्रेन्यक्षमर्चयेत्। तत्रमेणार्चयेदन्यान् विमानेशान् यथाविधि ॥ सोपानमध्ये श्रीभूतमर्चयेद्भहिराननम् । पुरस्ताद्गरुडं तस्य देवाभिमुखमर्चयेत् ॥ उत्तरे वीशसूत्रात्तु विष्वक्सेनं समर्चयेत्। त्रयोदशोपचारैस्तु तत्तन्मन्त्रै स्समर्चयेत्॥ शिष्यैर्वा कारयेत्सम्यग्द्वारदेवादि पूजनम् ॥ इति। दक्षिणादिमुखविमानेषु ध्रुवपादयोर्मध्ये ॐ विष्णवे नमः इति समानं। आवरणान्तरदेवानां तु स्थानं नियतमिति सत्यादि प्रादक्षिण्येन पुष्पन्यासः। तथालोकपालानां च नियतं स्थानम्। विमानपालेभ्यः श्रीभूत गरुडयोर्द्वारपालानां च सर्वदिग्वारे देवाग्रे न्यक्षमर्चयेदिति न्यक्षादिरेवन्यासो भवति। तथा पुष्पम् :- पुष्पोदनोदकेनैव बलिं पश्चात्प्रदापयेत् । धूपदीपसमायुक्तं वाद्य घोषणसंयुतम् ॥ प्रथमादिद्वारपालेभ्यो विमानपालेभ्य एव च यद्द्विग्द्वारं विमानं स्यात्तद्दिक्पूर्वं यथा तथा। दिग्देवेभ्योनपायिभ्यः तत्तन्नाम्ना बलिं क्षिपेदिति ॥ भगवानत्रिः। तद्विष्णोरिति वै पुष्पं मूर्ड्नि पूर्वं सुसन्न्यसेत्। पीठान्तं परितो दद्यान्मूर्तिभिः पुरुषादिभिः॥ इति पुष्पदाने क्रममाह भृगुः। केशवादिनामभिः पुराणेतिहास प्रसिद्धि स्सहस्रनामभि रष्टोत्तरशतनामभिः पूजनं च नित्यार्चना बहिर्भूतं काम्यार्चने बेरान्तरे चोचितं बोध्यम्। गन्धः :- सर्वत्र संहितासु गन्धोपचारोपदेशावसरे ललाटे गने

अ नु ब द्धः 207 नोर्ह्वाग्रमालि प्येत्युक्तेरूर्ध्वपुण्ड्र इति न गन्धोपचाराद्भिन्नः प्रत्येतुं न्याय्यः। तथा तिलकमपि। इति चतुर्थखण्ड विचारः। अथ पञ्चमखण्ड विचारः। मधुपर्कम् :- समांशानि दधि क्षीर मध्वाज्येक्षुरसानि च अग्निमीलेति मन्रोण मधुपर्कं निवेदयेत् ॥ पञ्चानामप्यलाभे तु दधि केवलमेव वा॥ इति भृगुः। ‘गौर्धेनु’रिति गवे तृणमुष्टिं प्रदाय देवस्य दर्शयेदिति गोपनाचार्याः। निवेद्यम्– पात्रे पात्रे चतुर्थांशं देवाय न निवेदयेदिति, अर्चापीठस्य चासन्ने मण्डलञ्चोपलिप्यचेति च भृगुः। हविर्दाने अर्चनाकाले रामकृष्णादिसायुधान्। निरायुधान् स्मरेद्बुद्ध्या त्वथवा सहजायुधान्॥ वंशस्यायुधसाधर्म्यं भवेद्धोपालविग्रहे॥ इति भृगुः। कपिद्धस्य फले सारः, आघ्राय पुष्पं भ्रमरः, मेघ आदित्यकिरणै रि त्यादिवचनान्यत्रानुसन्देयानि। देवस्य देव्योर्बेरान्तराणां च पृथक् पृथग्धविर्धानं युक्तम्। “नहवै देवाअश्नन्ति, न पिबन्ति, एतदेवामृतं दृष्ट्या तृप्य” स्त्रीत्यादि श्रितानांवचनानामर्दनि पि “अन्नादि पुरतो यत्तु दर्शनाद्ध ृह्यते मया” इत्यादिभिः सङ्गृहीतः। विस्तरस्त्वन्यत्र द्रष्टव्यः। यावद्भिस्तण्डुलैरन्नं विष्णवे विनिवेदयेत्। द्रष्टव्यानि। तावद्वर्ष सहस्राणि विष्णुलोके महीयते॥ इत्यादि वचनानि नवनीते प्रसङ्गा “दर्घ्यान्तमर्चनं प्रो क्त”मिति ग्रन्डो विचार्यते।

208

‘अर्घ्यान्तमर्चनं प्रोक्तं हविरन्तं च पूजनम् । होमान्तं शान्तिकं विद्याद्भल्यस्तं पौष्टिकं भवेत् ॥ इत्यर्चनायां चातुर्विध्यं स्मर्यते, “उपचारेषु सर्वेषु अर्घ्यं प्रियतमंहरे”रिति “अर्घ्यं मधुपर्कवन्निवेदये”दिति “अर्घ्यादिभिः पौरुषसूक्तमन्रो ”रित्यादिभि रर्घ ्यस्य प्राधान्यत्वज्ञापनात् “हविषि हीने हविषिलब्धि” इति हविर्लाभा -लाभयोरर्चनसिद्ध्यनुमत्या च अर्घ्यान्त मर्चनमिति सङ्गच्छते। अर्चनस्य तावता सिद्धिरेवेति निष्कर्षः। अतो ध्रुवादि बिम्बानामुवचारेषु काण्डानु समयएव, क्वचिद्विधिबलात्पदार्थानुसमयश्च। कौतुकादी नामावाहने तु पदार्थानु समयः

“विष्णुमावाहयेन्मध्येपुरुषादींश्चतुर्दिशम्। दक्षिणे श्रियमावाह्य वामे चावाहयेन्महीम्॥ औत्सवे स्नापने चैव क्रमादावाहयेद्रुवात्। स्नापनौत्सवयोः केचिदिच्छन्ति मुनिसत्तमाः॥ इति क्रियाधिकार नित्यार्चनाध्याय वचनप्रामाण्यात्। आसनाद्युपचारेषु काण्डानु समय एव, पूर्वं कौतुकमभ्यर्च्य औत्सवार्चाबलिनपि। समभ्यर्च्यक्रमेणैव हविः पश्चान्निवेदयेत् ॥ इति क्रियाधिकार वचनात् हविर्निवेदने तु पदार्थानुसमय एव। अलाभे पायसादीनां हविर्लब्धं निवेदयेत् । स्नापनस्यौत्सवस्यापि हविर्लब्धं निवेदयेत् ॥ इति भगवदत्रिणा पदार्थानुसमयस्यानुशिष्टत्वात्। अत्र पानीयाचमनादि मुखवासानन्तरं गमकाभावेन काण्डानुसमय एव। देव्योस्सर्वतोपचारेषु पदार्थानु समय एव, ‘देव्योः प्रत्युपचारन्तु देवेन सह पूजये’दिति विशेषविधिना पदार्थानुसमयस्यानुशिष्टत्वात्। एवं च पूर्वतस्त्रपाञ्चमिकन्यायेन प्रमाणानि परीक्ष्य पदार्थानुसमयकाण्डानुसमयभेदो निर्णेतव्यः।

अ नु ब द्धः ‘अतोर्घ्यान्त मर्चनमि’ति तदवधीकृतम्। 209 देवी विरहिते ध्रुवेकौतुकावाहनकाले ध्रुवेदेव्योर्ध्यानं कृत्वा तयोरेव बुद्धिस्थयोः कौतुके आवाहनमिति तदा तयोर्ध्यानमात्रं भवति। ध्रुवानौ देव्योः रहितयोरुपचारदानादौ न साक्षादन्वयः, अर्चनीयबिम्बाभवात्।

होमः
परिस्तरणकूर्चादीन् परिधीन् समिधं तथा। प्रतिमासं व्यपोह्यैव तद्वदन्यानि निक्षि पेत् ॥ दिनं प्रतितथाशोध्य प्रणिधी पूरयेज्जलम् ॥ ।। नित्यमग्निमविच्छिन्नमशक्तो रक्षितुं यदि। समिध्यग्निं समारोप्य निधायाहरहर्यजेत्॥ तस्मात्सर्वप्रयत्नेन समिध्यारोपयेद्बुधः समिधावप्यश क्तश्च आत्मन्यारोपयेत्सुधीः॥ आत्मना चाप्यशक्तोपि ध्रुवे चारोपयेद्बुधः॥ ध्रुवादग्निं प्रणीयाथ अहरहर्यजेत्रमात्। तस्मात्सर्वप्रयत्नेन अग्निं संरक्षयेद्भुधः॥ येन केन प्रकारेण अग्निमारोपयेद्गुरुः।
अग्नौ च न गृहीतेपि भ्रूणहा भवतिध्रुवम्॥ इति भृगुः।
ध्रुवपादयोर्मध्ये आरोपितसमिधो निक्षेपो न वैधः, अग्न्यालयाद्भहिर्भावे मानाभावादग्नि शालायामेव निक्षेप उत्तमः कल्पः, वेणुधमन्यादौ रक्षणं ग्रन्दान्तरेष्वपि लभ्यते।
दक्षिणा :-
प्रणवेन यथाशक्ति दक्षिणां विष्णवे ददेत् ।
दक्षिणादि विशेषोक्ता मुखवासं निवेदयेत् ॥ इति भृगुः।
रत्नं सुवर्णं मुखवासं वा दक्षिणां दद्यादिति मरीचिश्च दक्षिणा द्रव्यमनेकं वर्णयतः।
यात्रासनमिति :- तत्रपादुकाया विनियोग उच्यते। पादुकालक्षणमाह

210

पात्रपरिच्छदादिपटले मरीचिः तथातत्संस्कारमुक्त्वा “ततः प्रभृति विष्णोरुत्सवकाले शिरसा धारयन्नग्रतो गच्छेच्छिबिकायां हस्तेवारोप्य नयेदिति केचित्। नित्यबल्यस्ते बलिबेरपीठे सन्न्यस्य पाद्याद्यर्थ्यानं पूजयि त्वाभिमुखे सन्न ्यस्य पूर्ववच्चेषमभ्यर्च्य पादुके संयोज्य देवेन सहाभ्यन्तरं प्रविश्य गर्भागारे सन्न्यसेदिति तद्विनियोगं च स एवाह। पादुकायाभकैर्दारणं च दृश्यते। पुष्पबलिरन्नबलिरर्घ्यबलिरिति बलित्रैविध्यमाकरे द्रष्टव्यम्। अन्नबलौबल्यग्रं खण्डयित्वा विष्वक्सेनाय दत्वा तच्छेषं भूतपीठे सोदकं क्षिपेदिति मरीचिः। कौतुकाद्बलिबेरस्य केचिदावाहनं विदुरित्यत्र विचार्यते, एकस्यैव भगवतो विष्णोः कार्यभेदाद्बिम्बभेदः सर्वदेवावस्थानाया करवद्दुवबिम्बः। तत्र ध्रुवकौतुकसंयुक्त विधानेतु “अर्चनार्थं तु कौतुक” मिति नित्यार्चनं कौतुक एव। तच्चपौष्टिकरूपम्, ‘काम्यनै मित्तिकार्चने तु औत्सवे स्नापने बेरे’ च, सत्यौत्सवबिम्बे काम्यार्चनं कौतुके स्नापने च निषिद्धम्। सति स्नापने बिम्बे अन्ययोः नैमित्तिकार्चननिषेधः। बलिबेरन्तु नित्यार्चनायां पौष्टिकार्चनरूपाया मेव पाक्षिकतया अपेक्षितम्। मरीचिभृगुपक्षे बलिना समुच्चयो बलिबेरस्य विकल्पो वा, समुच्चयपक्षे ध्रुवादावाहनम्, विकल्पपक्षे बेरभ्रमणमात्रपक्षे कौतुकादावाहनं सारूप्यादिना विष्णुं पुरुषं सत्यमच्युतमनिरुद्धमित्येव। बेरं विना बलिमात्रभ्रमणपक्षे नावाहनं नित्यपूजायां बलिबेरस्य। ‘बलिश्चत्रिविधः’। ‘अन्नबलि, रर्ष ्यबलिः, पुष्पबलिश्चे’ति। समुच्चयपक्षे प्रतिष्ठाकालिकावाहनवद्रुवादावाहनं नित्य मिति नित्योत्सवविधातु र्मरीचेराशयः। एवं “नित्यसन्द्याबलेरग्रे बलिबेरस्य चोत्सव”मितिसमुच्चयपक्ष एव क्रियाधिकारे भृगुणा प्रणीतः। बलिद्रव्यं विना शिबिकादियाने गजे वारोप्यालयं प्रदक्षिणं कारयेदिति बलि प्रायश्चित्त प्रकरणवाक्येन बलिद्रव्यप्रतिनिधितया बलिद्रव्यं विना स्वातन्त्रेण वा बलिबेरभ्रमणपक्षे तन्यबल्युव चारान्तर्भावावश्यम्भावेन “कौतुकादृलिबेरस्य

अ नु ब न्धः 211 केचिदावाहनं विदुः” इतिशास्त्रं समञ्जसं भवति। इदं तु तत्त्वम्। श्रीवैखानसे विधाने भगवतो विष्णोश्चतुर्मूर्तिपक्षः पञ्चमूर्तिपक्ष इति द्विविधोस्ति। तत्रसर्वेपि महर्षयः पञ्चमूर्तिपक्ष मेवावलम्बस्ते। “पञ्चधा पञ्चात्मेति” श्रुतेः, “विष्णुं पुरुषं सत्यमच्युतमनिरुद्ध मित्यावा” ह्येति चतुर्थप्रश्न विष्णुप्रतिष्ठा हौत्रप्रशंसनसूत्राच्च। अत्र मरीचेः पक्षान्तरमपि “विष्णुर्महाविष्णुस्सदाविष्णुर्व्यावि नारायण इति चतुर्मूर्ति मन्रोरर्चयेत्पञ्चमूर्तिमन्रोरर्चयेदितिकेचि”दिति वर्ण वाहनपटले दृश्यते। तदिदं पक्षान्तरमेव पञ्चमूर्तिमनैर्द्रव्यनाम संयोज्य ददामिति दद्यादित्यादिना प्रकाशितः। एवं भूयोवादानुरोधेन यत्र पञ्चमूर्ति पक्षः तत्र पञ्चस्वपि बेरेषु निस्संशयं प्रतिबिम्बं विष्णुं पुरुषं सत्यमच्युतमनिरुद्ध मित्येवावाहनम्। नात्र वैरूप्यम्। सर्वत्र सारूप्ये तद्भङ्गस्यान्याय्यत्वात्। अर्चनार्थं विष्णु पुरुषसत्याच्युतानिरुद्धरूपाणां विष्णुप्राणरूपाणां मूर्तीनां यथा कौतुके, तेषां स्नपनार्थं स्नापने उत्सवार्थमौत्सवे नित्योत्सवबलिभ्रमणार्थं बलिबेरे चावाहनस्यन्याय त्वाच्छ। अन्नबलौ तु विशेषविधिः। अन्ये तु पक्षाः प्रमाणहीनाः न्यायाननुगृहीताः स्वबुद्धिविकल्पिता भक्तिविजृम्भिता इति तेषु न प्रत्ययः। अत्र व क्तव्या विषया अति विस्ताररूपा नात्र प्रदर्श्यन्ता। चतुर्मूर्तिपक्षे तु चतुर्मूर्तिभिरेव कौतुकादिष्वावाहनम्, “देव्यौस्नापनौत्सवबलिबेराणिचै कमूर्त्याचार्चये” दिति मरीचिवचनेन कौतुकभिन्नभेरेषु स्नापनादिषु पाक्षिकमेक मूर्त्यर्चनम्। विष्णोः पञ्चमूर्तिपक्ष एव। आचमनीयार्घ्यहविष्णु पञ्चधात्वं तन्मव्राणां पञ्चधात्वं च। चतुर्मूर्तिपक्षे आचमनीयादिषु पञ्चधात्वं तन्मस्त्राणां तथात्वं च न भवति। किन्वेकत्वम् तथैव गमकस्य दर्शनात्। स्वतस्रावतारादि प्रादुर्भावेषु मध्ये विष्णुस्तन्मूर्तयश्चतुर्दिक्षु इति नियमः तथैव गमकसत्त्वात्। गमकं च

212

“चतुर्मूर्तिविधिर्यत्र प्रादुर्भावेषु सत्तमाः। सन्न्यस्य पादयोर्मध्ये विष्णवेनमः इत्यपि॥ तन्मूर्तिभिश्चतुर्दिक्षु पुष्पन्यासं तथाचरेत्।” इति क्रियाधिकारार्चनाध्यायसूक्तयः। एतेन ध्रुवार्चायजनमपि व्याख्यातम्। “नित्यप्रधानपूजार्थं कौतुकं सम्प्रकल्पयेत्। स्नपनं स्नपनार्थं चाप्युत्सवार्थं तधोत्सवम्॥ नित्यन्तु बलियात्रार्थं बलिबिम्बं च मुख्यतः। सर्वत्र सर्वभोगार्थं भोगबेरं च केचन॥” इत्याद्यात्रेय वचनैः भोगबेरमन्यत् ज्ञायते। तदेव नवनीते लौकिकबिम्बमिति व्यवहीयत इति बोध्यम्। विनियोगो भवेदिति :- “देवेशस्य निवेदितं सर्वं शुद्धं तत्सर्वेषां सुरमुनि मनुजानां भोज्यं यथागुरोरुच्छिष्टं पुत्रशिष्यभृत्यानां भोज्यं तथा सर्वेषां गुरुर्विष्णोरुच्छिष्टं देवानां मुनीनां च निवेदनीयम्” तस्माद्वैश्वदेवबलिहरणे च योग्यं स्यान्मनुष्येषु द्विजातीनां भोज्यमेव। तस्मादाचार्यादयो विष्णोर्निवेदितभोजनादेव सर्वपापविनिर्मुक्ताः पूतकाया स्सर्वकर्मस्वधिकारिणो भवेयुः। शूद्रादिषु च वैष्णवानामेव भोक्तव्यम्। अन्यदेवानां निवेदितं तदर्चकानां तद्भाकानां च भोज्यम्। द्विजैर्भुक्तं चच्चान्दायणं प्रायश्चित्तं भवेदित्याह मरीचिरिति विमानार्चनाकल्पः। “विनियोगात्सुतृप्य”तीति नवनीतम्। तीर्थग्रहणमस्त्रः अकालमृत्युहरणं सर्वव्याधिनिवारणम्। सर्वपापौघशमनं विष्णोः पादोदकं शुभम्॥ अविद्यामूलनाशाय जन्मकर्मनिवृत्तये। ज्ञानवैराग्यसिद्ध्यर्थं विष्णोः पादोदकं शुभम्॥

अ नु ब द्धः आरोग्यमस्तुशुभमस्तुयशोस्तु नित्यं श्रीरस्तु शान्तिरभयं शुभमस्तु विष्णो॥ त्वत्पादपङ्कजविनिर्गत पुण्यतोयं 213 आस्वादयामि पुरतो न पुनर्भवाय॥ इत्यत्रिः। पादुकाधारणमक्त्रः :- अहल्याशापनिर्मोक्ति पादुकेशेषरूपिणि। शिरसा धारयामि त्वां पापं नाशय पादुके॥ इति नवनीतम्। शयनासनं सङ्कल्प्येति :- अयं शयनासनप्रस्तावो न सार्वत्रिकः। मन्त्रपाठे पञ्चखण्डे वास्य निवेशो देशान्तरीयेषु श्रीकोशेषु न लभ्यते। सार्वत्रिकत्वाङ्गीकारे पुनरस्य श्रद्धोत्सवत्वेन सङ्गतिः कल्प्या। न कथञ्चित् नित्यार्चनायामन्तर्भावः। अतः शयनासने कौतुकबेरस्य निवेशो नन्याय्यः। कौतुकं बलिबेरंवेत्यादि नवनीतोक्त बेरान्तराणां निवेश उचितः। अन्त्यकालार्चनस्य सङ्ग्रहरूपत्वात्तदा अर्चनं मूर्तिमन्त्रेणेकेनैव, न पञ्चभिरिति तत्तन्मूर्तिमस्त्रमित्यादिनैकवचन निर्देशेन निरूपितम्। तस्मात्काल इत्यादि :- “तदाराधनेन संसारार्णवनिमग्नो जीवात्मा परमात्मानं नारायणं पश्यति। सोप्यपुनरावृत्तिकं दिव्यलोकं प्रापयति। पश्चात्कृकृत्यो भवति, तदपि समाराधन विशेषाच्चतुर्विधपदावा प्तिः सालोक्यं, सामीप्यं, सारूप्यं, सायुज्यमिति। तच्चनित्यानन्दममृतरसपानवत्सर्वदा तृप्तिकरं परमात्मनो नित्यनिषेवणं परञ्ज्योतिः। प्रवेशनमिति मरीचिः। इति पञ्चमखण्ड विचारः।

214

अथमाध्याह्नि कार्चनमिति :- अर्चनाकालनिर्णयमाहभृगुः - उदयाधथमध्याह्ना तथैवास्तमयाद्रवेः । कालस्स्यादुत्तमे यामो मध्यमे पञ्चनाडिकाः॥ यामार्धमधमे प्रोक्तं हविर्डीने तु तद्भवेत्। घटिकैकार्चने ज्ञेया चैकास्याद्राजविग्रहे॥ घटिकार्धं हविर्दाने घटिकैका तथा बलौ शेषा शेषोपचाराणामिति यामः प्रकीर्तितः॥ एका स्याद्रव्यसम्भारे एका स्नाने च मध्यमे। घटिके द्वेर्चने स्यातामेका स्याद्धविरादिषु ॥ समां शास्यदधमे द्रव्य सम्बारे स्नापनेर्चने। मध्यमं बलिहीनं स्याद्धविर्षीनं तथाधमम् ॥ उपसन्द्यासु यामार्धं नाडिकास्तिस्र एववा॥ इति उत्तममध्यमाधमकल्पैः नित्यार्चनम्। देव्यादितदालयगतपरिषद्देवेभ्यस्त्राकालं जुहुयादुत्तमे प्रातर्मध्याह्नयो र्देवेशाय देवीभ्याम्मुनिभ्यां ब्रह्मेशानाभ्यां मध्यमे चैतेभ्यो मध्याह्न एव जुहुयादधमे इति, तथा नित्योत्सवं त्रिसन्ध्यं सायं प्रातर्वा कुर्यादिति च मरीचिः। नवविधार्चनपक्ष स्तत्रैव विस्तरेणद्रष्टव्यः। शिष्टञ्चाकरेषु। जयत्यात्मेश्वरोन्निद्रध्यानसौधप्रियातिथिः। श्रीमत्पत्रपुरीवासः श्रीरामस्सीतया गृही॥ श्रीविखनसमहागुरवे नमः। इत्यनुबन्धः। श्री वेङ्कटेश्वर स्वामि वारि देवस्थानं, द्वारकातिरुमल, प॥गो॥जिल्ला। देवस्थानं वारि इतर प्रचुरणलु श्री वैखास नमस्त प्रश्नाष्टकम् विमानार्चनकल्पम् श्री वैखानस मस्त्र प्रश्नाष्टक भाष्यम् श्रीरामदेशिकाह्निकम्