आगमे वैष्णवे विश्वासटिप्पन्यः

śrī Vaikhanasa
bhagavacchāstra prakaraṇam

Master file

श्री वैखानस

भगवच्छास्त्रप्रकरणम्

श्री मद्विखनससूत्रभाष्यकर्त्रादि

श्रीमन्नृसिंहवाजपेय याजिभिरनुगृहीतम्

श्री वेङ्कटेश्वरस्वामि देवस्थानेन प्रकाशितम्

श्रीरामनुजाय नमः । श्री विखनसमहागुरवे नमः ।

भगवच्छास्त्रप्रकरणम्

व्याख्यानसहितम् - पञ्चमाध्याये

0. Prathama Khanda \

अथ प्रथमः खण्डः (प्रथमाध्यायाम्)

श्लो॥ लक्ष्मीसहायमाद्यं विखनोमुनिवक्ष्यमाणम्।
अर्चाविधानदर्शं वन्दे गरुडध्वजम्॥

श्रीनित्यार्चितपादं कर्म निबद्धं यानि चूत्रिकम्।
तस्मै समस्तवेदादिवेद विखनसे नमः॥¹

अथ विष्ण्वर्चनाविधिं व्याख्यास्यामः। (अर्चको) नित्यकर्माणि च कृत्वा
कच्छोपकच्छधारणानि धारयन् केशवादिद्वादशनामभिरूर्ध्वपुण्ड्राणि दध्यादक्षरार्थम्। स्मार्तवचनैरग्निष्टोमायुत तुल्यफलप्रदं पाञ्चरात्रे “प्रवचनेभ्य"रीति देवालयं उदकैः प्रदक्षिणीकृत्य, “विमान"मिति विमानं नमस्कृत्य द्वारस्य दक्षिणभागे “सुभद्रं प्रपद्ये” इति मणिकिं प्रणम्य यन्त्रितां “निवृत्तं” रक्षित्यभावय, “शूरत्वप्रभो"मिति कुबेरे संयाम्य, “दिविंददृढभो"त्यत्र शूतालक्ष्यद्वारमिति। ततोऽन्तर्गतं प्रविश्य “आज्योदिता"द्विना (देवस्य मुखं नमस्कुर्वीत) देवं प्रणम्य, “भास्वच्छरीरा"रीति श्रीমহিमानं त्रिसंवत्सरै “भगवत” इति देवं प्रार्थयेत्। द्वारगे गदादिर् संप्रार्थ्य देवस्य सिंहासनं कृतस्य तथाप्रदक्षिणं स्वीकृतं च प्रार्थितं निवेद्य) देवं त्रियावरणत्रापि “भगवते"ति तपस्विना प्रदक्षिणं कुरित।

शिष्यैधिपामनुर्विश्य “दुरात्रादिव”मिति घुटमादाय नदितटाककूपनिर्घरामलजले मूर्ध्नाभ्यक्षितशिरस्केत। “अद्द्भ्यःमभिगृह्य” मित्यादायं पूरयित्वा कुम्भमुतोप्रविश्यस्थानाद्यर्च्य “अर्च्यस्यामिष्ट” मिति ²बाह्योः शिरसि वा निक्षिप्य सर्वद्वारसर्वान्तरस्संयुक्त ³मूलयं प्रदक्षिणी कृत्वा “सोमं राजान” मित्यालये कुम्भं सन्यस्तोन्ये -तच्छुभेःशिरागारगर्भरक्षार्थार्थिनयै“त्वामिवधृत”मिति गर्भालयार्थि सर्वत्र प्रदक्षिणं मार्जन्या मार्जयित्वा पांसादिनीन् परिष्य “त्याकासुनस्य” इतिगोमय संयुक्तमग्निहोत्रेम्यः प्रोक्ष्यేవल्रि“ह्वामवाज”स्येति सर्वपरदर्बानि संप्रोक्ष्य विधिन्या हविषिं चोदनंपांश्च वचेत्।

अर्चकः पुण्याहं कृत्वा “शुचीवोहव्याय” इतिसर्वोपकरणानि च प्रोक्ष्य ⁴देवमवमानस्य“नश्वे विघणेन”मितिदेवस्य निर्माल्यं संप्रोक्ष्य “अहमस्म्येदेव” मितिपीఠनिर्माल्यं व्यपोह्य “पातस्त्वे”स्याति वेदिमद्भिस्स्नानंकार्ये⁵“नारायणाय” यति ध्रुवस्य पृथिव्यां वज्राभिरर्चाशीलिभ्यर्चयेत्। पर्युषितेततोयुष्ठपुमालाद्भिः स्नानादिपीఠिते संयाज्य “विష్वక్కేన”मिति विष्वक्सेनमभ्यर्च्य पुष्पा गन्धापादपागारु ‘क्रोधाशरीरादिः घृत तैल छत्र चामर व्यजन दर्प(ण)सीरासनकुम्भ सन्दारुकदीपपात्र शङ्ख भेरीकाहळादि- वाद्यवारनरकन्यकादियुक्ता संप्राप्य श्री सूत्रा पठित पापण्ड वेदरहितकदुश्रीलक्षणार्थमौण्ड्यतैलाभिव्यक्तकुम्भसच्छद्मन्यदेवताभक्तानां पूजाकाले दर्शनं चेन्नापूर्णोदके भवति तत्सात्रा निष्फला भवतीति श्रुतिः तस्मान्नार्थप्रदेते तिरस्करिणीं कारितेति विज्ञायते।

इति श्री वैखानसे नृसिंहवाजपेयया यागे भगवदर्चाप्रकरणे ⁷पञ्चखण्डे प्रथमः खण्डः (प्रथमोऽध्यायः।)

१ अनुज्ञात इतिस्वप्नः। २ गजेतेबाह्वोः शिरसि। ३ ग्रामलयं वा।

४ पंपसूक्ते प्रोक्ष्य। ५ अहमस्मेदेवमति देवमनुमान्य। ६ क्रोधा। ७ नित्यार्चनाविधिप्रथमोऽध्यायः।

अथ द्वितीयः खण्डः (द्वितीयाध्यायः)

¹अथ परं प्रवर्चनाविधिं व्याख्यास्यामः। स्नानार्थमुदकमानीय राजतं नैरमित्यं पाद्यमर्घ्यं चारुकुम्भे आचमनीयं अकल्मषं शान्त्यर्थं मध्ये शुद्धतोयैरिति पञ्चपात्राणि सन्यस्य (“अग्निर्मूर्धा दिवः” इति क्रमेण स्नपयित्वा शोषणार्थकं कृत्वा उद्धरिणीं प्रणवेनाद्भिः पूरयित्वा तुरीयं पुच्छं चाग्रकृत्वा *द्वारविखनसां कृष्णतिलेषु पवित्रं सोमं यज्ञेच मिश्रं यज्ञमिश्रं सर्वेषु कुम्भे वरुणं त्रिपादे छत्रं तस्योपर्यवस्थाप्योत्तरे आदित्यं मन्त्रायं ब्राह्मणं वामे वेदान्श्चतुर्दिक्षु आत्मानं वदनं सूत्रात्मानं महेशं आग्नेय्यां अश्विनौ पीठे पार्श्वयोरृद्ध्यर्थं मध्यादग्नेर्मस्तके आकाशे महादेवं तन्त्रोद्युक्तं कुक्षौ वरुणं तनूर्वै पृथिवीं सर्वतीर्थानि धारायां (पत्रपुष्पैरमलं) पानीयापात्रे सोमं (दर्भैर्धान्यं सोमं) अर्घ्यपात्रेषु सोमं पादितेषु शुक्रं प्रदीपपात्रेषु सोममशने दर्व्यां ह्येतत्सर्वमम्बरैः सूर्यं मूर्ध्नि श्रियै निराकारमधरतः पश्चिमाभिमुखेत चतुर्मुखेत “काश्यपं नित्यार्थं सोमं कुशाग्र्यैर्जुहोति तिलैः पितृभ्यः” तण्डुलैः ³रविं पूज्येत् सामवेदेन दध्नि यजुर्वेदेन शृतं कृतैश्च धर्माणां मधुपर्के ऋग्वेदं पुष्पैः वृषभं गन्धैर्मुखवासे च पृथिवीं धूपे बृहस्पतिं दीपे श्रियं (अञ्जने वावस्तुतिं तिलके जाप्येनं) मुखवासे भूमिमधासने धात्रेयः वक्षाद्यवनं पादुकयोश्चीमं चामरव्यजनयो- र्वायुमादित्ये निराकारं चतुस्तत्त्रे भगवतीं (शिबिकादिषु भगवतीं) दन्दशोधनार्थं वनस्पतिं मात्रायूं तर्व्यं हविष्ये कमलासनं हविःपात्रेषु सूर्यं नीराजनकुम्भे प्रचेतसं नृत्ते शर्वं गाने सामवेदं वाद्ये नन्दीश्वरं खड्गेविशेषु कपिराजं छत्रस्यायां नागराजं (शङ्खभेरीकाहळादिष्वनन्दीशं कालिञ्जरं)²कलश्यां देवताव्रजनं।

१ अथः परंप्रवార్चनाविधिं व्याख्यास्यामः। २ रविं। ३ कलश्यां।

द्वारविखनसमिति हृदयस्थानमुद्रया मिश्रिते। रक्षा दीपेेषु मेदिनीं) पल्लवे वसन्तं यन्त्रिकायां मार्ताण्डं मार्जन्यां ज्येष्ठाम् परिचारके गरुडं पाचके हविरक्षकं वस्त्राभरणसंरक्षके शुक्रं माल्याधिपे धर्मज्ञं स्वर्णकूर्चे वासुकिं सम्पन्नकूर्चे त्रिमूर्तीः गोमयादि प्रोक्षणद्रव्येषु सागरमाचार्ये हिरण्यगर्भं ध्यात्वा आत्मानं नारायणं स्मृत्वा सर्वान् संभाराधिपान् क्रमेण पुष्गन्धक्षतैरभ्यर्च्य जलं संस्राव्याराधयेद्विनियोगकाले वार्चयेत्। द्रव्यार्चनमेतच्छिष्येण वा कारयेत्। कर्पूरेशीरैलालवङ्गतक्कोलादी स्नानपात्रे निक्षिप्य कुशाक्षततिल व्रीहियवमाषप्रियङ्गु सिद्धार्थान् अर्घ्यपात्रे विन्यस्य पद्मविष्टर वर्ण श्यामाकदू्वादी पाद्यपात्रे निधाय घनसारोशीरादी- नाचमनपात्रे विन्यस्य मध्ये शुद्धतोय पात्रे पुष्गन्धक्षतान् निक्षिप्य (अभावे तत्तद्वाक्योच्चारण पूर्व कं तुलसीदलं निक्षिप्य) “धारास्वि”त्याधारं पूरयित्वा “इदमापश्शिवा” इत्यभिमृश्य (त्यक्ते त्रीति पाद्याभिमन्त्रणमग्निरिन्द्रा त्यर्घ्याभिमन्त्रणं) “नारायणायेति * दशदिग्बन्धनं कृत्वा (सुरभिमुद्रां प्रदर्श्य) आगमार्थस्तु देवानां गमना्थंन्तु रक्षसां घण्टां सन्ताड्य घण्टानिनाद प्रभृति द्वारार्चनपर्यन्तं शङ्खभेरीकाहळादि घोषयेदन्यथा रक्षांस्यापहरेयुः। भक्तजनो देवस्य दर्शनार्थं तीर्थार्थं वार्चनहविर्दानसमये ऽभ्यन्तरं न प्रविशन्मोहात्प्रविशेच्चेत्क्रुद्धो भवेद्भगवान् हरिः तस्मादुक्तकाले दर्शनीयो हरिरिति विज्ञायते।

इति श्रीवैखानसे नृसिंहवाजपेययाजि भगवदर्चाप्रकरणे ¹द्वितीयः खण्डः (द्वितीयोऽध्यायः।)

( incomplete … needs to be filled )

श्रीरामचन्द्राय नमः । श्री विखनसमहागुरवे नमः ।

1. Prathama Khanda (expanded) अनुक्रमाणिक प्रथमः खण्ड:

श्री लक्ष्मीवल्लभारम्भां विखनोऽमुनि मध्यमाम् ।
अस्मदाचार्य पर्यन्तां वन्दे गुरु परंपराम् ॥

śrī lakṣmīvallabhārambhāṃ vikhano’muni madhyamām.
asmadācārya paryantāṃ vande guru paraṃparām ॥

श्रौतस्मार्तादिकं कर्म निखिलं येन सूत्रितम् ।
तस्मै समस्तवेदार्थविदे विखनसे नम: ॥

śrautasmārtādikaṃ karma nikhilaṃ yena sūtritam ।
tasmai samastavedārthavide vikhanase nama: ॥

Hari Om ! Now the method of Daily routine worship to Vishnu is being elucidated. The Archaka (priest) shall awaken, before the Brahma Muhurtam (ideally), and finish his cleaning and hygiene routine. He shall chant the 6-letter sacred mantra “Om Vishnave Namah” and wear either the Tulasi-beads or the beads of the water-Lily plant as a necklace. He must then proceed to  anoint himself with the Urdhva Pundra on 12-prescribed places on his body, accompanied by the 12 names of Vishnu and Sri. [^2]

Following this, he must wear darbha (Panic grass) as a ring called “pavitram” on both the Right and the left ring fingers.

He finishes dressing himself, with an upper garment and a Head garment.

He reaches the shrine, and performs circumambulation “Pradakshinam” while chanting the below mantra. This circumambulation is to be done , in a clockwise manner only, and an even number of times. (Two or multiples of two).

The Mantra to be chanted is given below.

1.1.1 Pradakshinam / प्रदक्षिणम्

ॐ प्रतद्विष्णुः॑ स्तव ते वी॒र्याय मृ॒गो न भी॒मः कु॑च॒रो गि॑रि॒ष्ठाः ।
यस्यो॒रुषु॑ त्रि॒षु वि॒क्रम॑णे ष्वधि॑क्षि॒यंति॒ भुव॑नानि॒विश्वा᳚ ॥²

oṃ pratadviṣṇuḥ॑ stava te vī॒ryāya mṛ॒go na bhī॒maḥ ku॑ca॒ro gi॑ri॒ṣṭhāḥ ।
yasyo॒ruṣu॑ tri॒ṣu vi॒krama॑ṇe ṣvadhi॑kṣi॒yaṃti॒ bhuva॑nāni॒viśvā᳚ ॥

The worshipper must perform 2 circumambulations (or multiples of two in even numbers); odd numbers are considered as “Abhicarika kriya”. The expiation for the sin of this Abhicarika kriya is to look at the Sun and recite 12 Suktas)

Vishnu is said to reside in the shadow of the temple, and a special provision is required for entering the shadow zone. The pradakshina is one such provision and thus an exception to this rule.

सदा सन्निहितो विष्णुः छाययोः धामबेरयोः ।
छायातिलङ्घनं नैव कुर्याद् आलयबेरयोः ॥
प्रदक्षिणविधौ एतत् लङ्घनं तु न दोषकृत् ।

sadā sannihito viṣṇuḥ chāyayoḥ dhāmaberayoḥ | chāyātilaṅghanam naiva kuryād ālayaberayoḥ || pradakṣiṇavidhau etat laṅghanam tu na doṣakṛt |

1.1.2 Salute the shrine or Temple -

विमानमिति विमानं नमस्कृत्य ।

salute the shrine or temple before entering in.

विमानं॒ प्रप॑द्ये ।* oṃ vimānaṃ prapadye । *
देवा॑वासं॒ प्रप॑द्ये ।* oṃ devāvāsaṃprapadye ।*
विष्णु॑मयं॒ प्रप॑द्ये । *oṃ viṣṇumayaṃ prapadye । *
वैकु॑ण्ठोद्भवं॒ प्रप॑द्ये ॥ oṃ vaikuṇodbhavaṃ prapadye ॥

1.1.3 Salute the Guardians of the shrine

द्वारस्य दक्षिणभागे मणिकं प्रपद्य इति मणिकं प्रणम्य ।

Salute to Manika, who is on the right side panel of the door, with “Manikam Prapadye”.

मणिकं॒ प्रप॑द्ये । oṃ maṇikaṃ prapadye ।
विमलं॒ प्रप॑द्ये । vimalaṃ prapadye ।
महाबलं॒ प्रप॑द्ये । mahābalaṃ prapadye ।
द्वार॑पालकं॒ प्रप॑द्ये ॥ dvārapālakaṃ prapadye ॥

There are several doorkeepers but only one of them is saluted. Manika is chief among them, located on the Right side of the innermost sanctum door, on the door panel.

The names and locations of doorkeepers are discussed separately, when we discuss the Seven avarnas (layers) and the devatas encompassing them, surrounding the lord concentrically. ( check appendix-??? for details on the avarnas and dwarapalakas )

Appendix-1

Kesava dwadasa Naamas

केश॑वाय॒ नम॑: । ना॒रा॒य॒नाय॒ नम॑: । मा॒ध॒वाय॒ नम॑: । गो॒वि॒न्दाय॒ नम॑: ।विष्ण॑वे॒ नम॑: । म॒धु॒सू॒द॒नाय॒ नम॑: । त्रि॒वि॒क्र॒माय॒ नम॑: । वा॒म॒नाय॒ नम॑: । श्रीध॒राय॒ नम॑: । ह्र॒शी॒के॒शाय॒ नम॑: । प॒द्म॒ना॒भाय॒ नम॑: । दा॒मोद॒राय॒ नम॑: । शिरसि ॐ वासु॑देवाय॒ नम॑: ।

oṃ keśavāya nama: । oṃ nārāyaṇāya nama: । oṃ madhavāya nama: । oṃ govindāya nama: । oṃ viṣṇve nama: । oṃ madhusūdanāya nama: । oṃ trivikramāya nama: । oṃ vāmanāya nama: । oṃ śrīdharāya nama: ।oṃ hṛṣīkeśāya nama: । oṃ padmanābhāya nama: । oṃ dāmodarāya nama: ॥ śirasi oṃ vāsudevāya nama: ॥

Sri/Lakshmi dwadasa naamas

ॐ श्रियै नमः । ॐ अमृतोद्भवायै नमः । ॐ कमलायै नमः । ॐ लोकसुंदर्यै नमः ।
ॐ विष्णुपत्न्यै नमः । ॐ वैष्णव्यै नमः । ॐ वरारोहायै नमः । ॐ हरिवल्लभायै नमः ।
ॐ शारङ्गण्यै नमः । ओं देवदेविकायै नमः । ओं महालक्ष्म्यै नमः । ॐ सुरसुंदर्यै नमः ।

शिरसि ॐ महालक्ष्म्यै नमः ॥

*oṃ śriyai namaḥ । oṃ amṛtodbhavāyai namaḥ । oṃ kamalāyai namaḥ ।
oṃ lokasuṃdaryai namaḥ । oṃ viṣṇupatnyai namaḥ । oṃ vaiṣṇavyai namaḥ ।
oṃ varārohāyai namaḥ । oṃ harivallabhāyai namaḥ । oṃ śāraṅgaṇyai namaḥ ।
oṃ devadevikāyai namaḥ । oṃ mahālakṣmyai namaḥ । oṃ surasuṃdaryai namaḥ ।
śirasi oṃ mahālakṣmyai namaḥ ॥ *

The names are specific to each body part. The shape, size , color, as well consistency of the mark are dictated by the Agama and are discussed elsewhere as a seperate topic. The complete application of the Urdhva Pundram can be considered as a seperate mini-ritual in itself, and is beyond the scope of discussion here. urdhva Pundra Dharana is discussed in appendix-?? separately.

1.2 Sanctum-unlocking sequence

1.2.1 Step 1 - Keys यन्रिकां निरस्तं रक्षेत्यादाय - Take up the key

निरस्त॒ꣳ रक्षो॒ निर॑स्तो॒घश॑ꣳसो निर॑स्ता॒ अरा’तय: । ससोमा॑ देवा॑ र॑क्षध्वम् ॥³

nirasta(g)m rakṣo nirastoghaśa(g)ṃso nirastā arātaya: । sasomā devā rakṣadhvam ॥

1.2.2 Step-2 हिरण्यपाणिमिति कवाटे संयोज्य - put key in lock.

हिर॑ण्यपाणिमू॒तये॑ सवि॒तार॒मुप॑ ह्वये । स चेत्ता॑ दे॒वता॑ प॒दं ॥⁴

hira॑ṇyapāṇimū॒taye॑ savi॒tāra॒mupa॑ hvaye । sa cettā॑ de॒vatā॑ pa॒daṃ ॥

1.2.3 Step-3 दिवं विवृणोत्विति कवाटावुद्घाटयति। - open the doors.

दि॒वं विवृ॑णोतु दि॒विस्व॒र्गं पि॑हितद्वा॒रं विवृ॑णोतु ।
दिव्य॒न्त॒रि॑क्षे देवतानाꣳ साप्सरोगणमभि दर्शयताम् ॥⁵

di॒vaṃ vivṛ॑ṇotu di॒visva॒rgaṃ pi॑hitadvā॒raṃ vivṛ॑ṇotu ।
divya॒nta॒ri॑kṣe devatānāꣳ sāpsarogaṇamabhi darśayatām ॥

1.2.4 Salute the door

प्रबोधनवाद्यादिभिः प्रबोध्यमाने भगवति द्वारदेवैरनुज्ञातो दक्षिणेन पदान्तः प्रविश्य ।

The worshipper must step into the sanctum sanctorum with right foot planted first. Celebratory musical bands (the temple orchestra), must accompany him, upto the sanctum.

the overall atmosphere is one of great celebration on the joyous occasion of waking up the lord to guide and protect us all.

He salutes all the dvara-devatas (the door guardians) of the sanctum, starting particularly with Bhuvanga.

ॐ भुवङ्गाय नमः (8.1.15.6 bhuvaṅgāya namaḥ)

इति द्वारदेवं नमस्कृत्य अतोदेवादिना देवस्य मुखं समभिवीक्ष्य प्रणम्य

1.3 Salute the God of gods himself !

ॐ अतो᳚दे॒वा अ॑वंतुनो॒ यतो॒ विष्णु᳚र्विचक्र॒मे । पृ॒थि॒व्यास्स॒प्त धाम॑भि: ॥


इ॒दं विष्णु॒ र्विच॑क्रमे । त्रे॒धा निद॑धे प॒दं । स मू॑ढमस्यपा॒ग्ꣳ सु॒रे ॥


त्रीणि॑ प॒दा वि च॑क्रमे॒ विष्णु॑र्गो॒पा अदा᳚भ्यः । ततो॒ धर्मा॑णि धा॒रय॒न् ॥


विष्णोः॒ कर्मा॑णि पश्यत॒ यतो᳚ व्र॒तानि॑ पस्प॒शे । इंद्र॑स्य॒ युज्यः॒ सखा॒ ॥


तद्विष्णोः᳚ पर॒मं प॒दग्ꣳ सदा॑ पश्यंति सू॒रयः॑ । दि॒वी॑व॒ चक्षु॒ रात॑त॒ग॒ꣳ ॥


तद्विप्रा᳚सो विप॒न्यवो᳚जा गृ॒वां सस्समिं᳚धते । विष्णो॒र्य त्प॑र॒मं प॒दग्ꣳ ॥[^7]

above 6 riks, from the first mandala of the Rig Veda, form the six most important mantras to vishnu in the vedic literature. they signify his 3 strides in the cosmic plane. they are also important in his rising status, surpassing all other devatas, including even Indra as the preeminent supreme divine being.

he is portrayed as blissful, ever youthful but not childish, and a gleaming mass of brilliance. A flaming light to guide the way to the highest abodes, his own “paramam Padam”

1.4.1 Clap hands, drive away the evil eye

शाम्यन्तु घोराणीति दक्षिणेन पाणिना वामे त्रिस्संताड्य ।

clap hands thrice , with the palm of the left hand facing upwards, while uttering the mantra “samyantu ghorani”.

शाम्य॒न्तु घो॑राणि शाम्य॒न्तु पा॑पानि शाम्य॒न्तु ई॑तय: ।   \

शुभानि वर्धन्ताम् वर्धताम् शुभानि ॥

śāmyantu ghorāṇi śāmyantu pāpāni śāmyantu ītaya: ।
śubhāni vardhantām vardhatām śubhāni ॥

-VMP.8.13

प्रणवैरित्यनुमेयाकरम् ।

1.4.2 Balamantra

प्रणवैर्भलमर्रेण विबोध्य बलमन्रोण भगवन्तं प्रार्धयेत् ।

Chant the Balamantra with Pranava (Om), praying to the lord to grant strength.

ॐ ॐ ॐ । भगव॒तो बले॑न भगव॒तो वी॒र्ये॑ण भगव॒तस् तेज॑सा भगव॒त: कर्म॑णा
भगव॒तानुगृहीतो भगवतानुध्यातो भगवन्तं ध्यात्वा भगवत् कर्म करिष्यामि ।
तद् भगवान् अनुमन्यताम् ॥

oṃ oṃ oṃ bhagavato balena bhagavato vīryeṇa bhagavatas tejasā bhagavata: karmaṇā bhagavatānugṛhīto bhagavatānudhyāto bhagavantaṃ dhyātvā bhagavat karma kariṣyāmi । tad bhagavān anumanyatām ॥

1.5 Visvaroopa Seva

Services to the lord at dawn

द्वाराग्रे गवादीन् संस्धाप्य देवस्य कर्पूर नीराजनं कृत्वा तत्तन्मन्लैर्दर्शयेत् ।

A Cow, an elephant and a horse are to be gazed upon by the lord when awakened, apart from a mirror to gaze upon himself. the cow (along with a calf) is to be stationed at the primary threshold (1st door) .

A Karpoora niraajanam (camphor-lit fire offering) is offered to the lord, as each of them are shown to him, with their respective mantras, as given below.

1.5.1 cow - गोदर्शनम्⁶

ॐ आगो॒दाना॒त्पठे॑दि॒दं ब्रा᳚ह्मी॒यंब्रह्म॑निर्मितम् ।
सू॒क्तं तत्पा॑रमा॒त्मिक॑ मा॒त्मा दे॒वाना॒ मज॑रोऽमरेशः ॥

*oṃ āgo॒dānā॒tpaṭhe॑di॒daṃ brā᳚hmī॒yaṃbrahma॑nirmitam ।
sū॒ktaṃ tatpā॑ramā॒tmika॑ mā॒tmā de॒vānā॒ maja॑ro’mareśaḥ ॥ *

संफु॑ल्ला॒ग्रे पु॑ण्डरी॒के निवि॑ष्ट स्ता॒लार्थायामो र॑क्तने॒त्रः
श॒ङ्खस्पटिक सङ्का॒शस्तेषां देवाना म॑न्तरासीद॑न्तरा॒त्मा ॥

saṃphu॑llā॒gre pu॑ṇḍarī॒ke nivi॑ṣṭa stā॒lārthāyāmo ra॑ktane॒traḥ
śa॒ṅkhaspaṭika saṅkā॒śasteṣāṃ devānā ma॑ntarāsīda॑ntarā॒tmā ॥

अ॒जि॒तो दे॒वो य॒क्षाणा᳚ विद्याध॑रा॒णां ग॑न्धर्वा॒णाम॑न्तरात्मा ब्रह्मण श्चा᳚न्तरात्मा
ब्रा᳚ह्मि॒को रौ᳚द्रि॒क उ॑दान॒क स्स॑मनु॒ष्याणां᳚ रौ॒क्मो रु॒क्मोवा᳚ ॥

*a॒ji॒to de॒vo ya॒kṣāṇā᳚ vidyādha॑rā॒ṇāṃ ga॑ndharvā॒ṇāma॑ntarātmā brahmaṇa ścā᳚ntarātmā brā᳚hmi॒ko rau᳚dri॒ka u॑dāna॒ka ssa॑manu॒ṣyāṇāṃ᳚ rau॒kmo ru॒kmovā᳚ ॥ *

अङ्गुष्ठमात्रो हृदये स॑न्निवि॒ष्टस् तस्तुषा म॑न्तरा॒त्मा अ॒ग्निरावि॑ष्टो॒ यद्रू॒पं
तस्य॑ प्र॒वा अ॑सि॒ सजी॑व इत्य॒भिश॑स्यते ॥

*aṅguṣṭhamātro hṛdaye sa॑nnivi॒ṣṭas tastuṣā ma॑ntarā॒tmā a॒gnirāvi॑ṣṭo॒ yadrū॒paṃ
tasya॑ pra॒vā a॑si॒ sajī॑va itya॒bhiśa॑syate ॥ *

1.5.2 elephant गजदर्शनम्

इन्द्र॑स्य त्वा॒ वज्रे॑णा॒ भ्युप॑विशामि । वह॑ काले॒ वह श्रियं॑ मा॒भीर्व॑ह ॥
हस्यसि हस्तियशसमसि हस्तिवर्चसमसि हस्ति वर्चस्वी भूयसं ॥

*indrasya tvā vajreṇābhy upa viśāmi vaha kāle vaha śriyaṃ mābhirvaha
hasyasi hastiyaśasamasi hastivarcasamasi hasti varcasvī bhūyasaṃ ॥ *

1.5.3 horse अश्वदर्शनम्

ॐ अश्वो॑सि॒ हयो॒६ स्यत्यो॑सि॒ नरो॒स्यर्वा॑सि॒ सप्ति॑रसि ।
वाज्य॑सि॒ वृषा॑सि नृ॒मणा॑असि॒ ययु॒र्नामा᳚स्यादि॒त्यानां॒ पत्वान्वि॑हि ॥ ⁷

aśvo ‘si hayo ‘sy ato ‘si naro ‘sy arvāsi saptir asi vājy asi vṛṣāsi nṛmaṇā asi yayur nāmāsy ādityānāṃ patvānvihi

1.5.4 mirror आदर्श दर्शनम्

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तु: प्रस॒वे᳚ ऽश्विनो᳚र् बा॒हुभ्यां᳚ पू॒ष्णो हस्ताभ्या॒ꣳ ॥⁸

devasya tvā savituḥ prasave ‘śvinor bāhubhyāṃ pūṣṇo hastābhyām*

गोक्षीरं च धारोष्णं निवेद्य, frothing milk, freshly extracted from the udder of a cow, and still naturally warm (without boiling it) is to be offered as the first Naivedya to the lord.

the Kautuka beram is then taken up from the sleeping swing and then

देवं शयनादुत्थाप्य,- kautuka beram( proxy idol) taken up from the sleeping cot, or swing.

भूः प्रपद्य इति प्रणम्य, परं रंह इति पीठादादाय,-

saluted with the mantra “Bhu prapadye”, and then carried to the pedestal designated for the daily worship. the mantra “param ramha” uttered while carrying to the pedestal.

भूरसीति जीवस्थाने प्रतिष्ठापयति। -

with the mantra starting with Bhur asi” the proxy idol or kautuka Beram is established on the “jeeva sthana” or the spot designated to the Kautuka beram in the sanctum sanctorum.

note: the sanctum sanctorum has a specific layout , with a square geometry. the layout designates the exact location where the main “dhruva Beram” is to be installed, which in turn establishes the location of the kautuka beram, which is the “jeeva sthanam.” this is is further discussed under appendix- ?

पुण्डरीकेनिविषः (पा) ।

1.6 Kautuka Beram prathistapana

1.6.1 bow to the lord, by bowing to the 3 planes of the universe

भूः प्रप॑द्ये॒ भुव॒: प्रप॑द्ये॒ स्वः॑ प्रप॑द्ये॒ भूर्भूव॒स्स्वः॑ प्रप॑द्ये॒ ॥
वि॒राज॑मान॒म् तं॑ अजं॒ प्रप॑द्ये । तेजो॑मयं॒ तेज॑सा॒ मप्य॒गम्य॒ꣳ॒ ।
सर्वा॒त्मानम्॒ तम॑स॒: पार॑भूतं भू॒त्या वि॒श्वं पा॑ति॒ यस्तं प्रप॑द्ये ॥

विष्णुं॒ प्रप॑द्ये । पुरुषं॒ प्रप॑द्ये । सत्यं॒ प्रप॑द्ये । अच्युतं॒ प्रप॑द्ये । अनिरुद्धं॒ प्रप॑द्ये ॥⁹

*bhūḥ prapadye bhuvaḥ prapadye suvaḥ prapadye bhūr bhuvas suvaḥ prapadye virājamānaṃ tam ajaṃ prapadye . tejo-mayaṃ tejasām apy agamya(g)ṃ s
Sarvātmānaṃ tamasaḥ pārabhūtaṃ bhūtyā viśvaṃ pāti yas taṃ prapadye
viṣṇuṃ prapadye . puruṣaṃ prapadye . satyaṃ prapadye .acyutaṃ prapadye aniruddhaṃ prapadye *

Vishnu, Purusha, Satya, Acyuta, Aniruddha, are the 5 manifestations of the supreme being. corresponding to the 5 idols to be worshipped at a vaikhanasa shrine. this is further discussed at length, under appendix-??

1.6.2 move the kautuka Beram (proxy idol) of the lord

परं॑ रंह॒ आस्था᳚स्ये गारु॑डं रंह॒ आस्था᳚स्ये॒ गारुत्मं॑तं॒ रंह॒ आस्था᳚स्ये ।
सर्वं॑ सर्वरंहो॑ वैष्णवम॑हं॒ आस्था᳚स्ये ॥¹⁰

Paraṃ raṃha āsthāsye gārudaṃ raṃhaṃ āsthāsye gārutmaṃtaṃ raṃha āsthāsye
sarvaṃ sarvaṃ raṃho vaiṣṇavam aham āsthāsye

1.6.3 Establish the Kautuka beram (proxy idol) on the altar designated for worship

भूर॑सि॒ भू: प्रति॑ष्टित्यै । भुवो॑ऽसि॒ भुव॒: प्रति॑ष्टित्यै । सुव॑र् असि॒ सुव॒: प्रति॑ष्टित्यै ।
भू: भुव॒: सुव॑रसि॒ सुव॒: प्रति॑ष्टित्यै ॥

सा॒न॒न्द: सर्वे॑षां अन्तरा॒त्मा भ॑व पू॒त: पूता᳚न्तरा॒त्मा भ॑व
पु॒ण्य: पुण्या᳚न्तरा॒त्मा भ॑व ब्र॒ह्मा᳚न्तरा॒त्मा भ॑व ॥¹¹

ॐ विष्णुं प्रति॑ष्टापया॒मि । पुरुषं प्रति॑ष्ठापयामि । सत्यं प्रति॑ष्ठापयामि ।
अच्युतं प्रति॑ष्ठापयामि । अनिरुद्धं प्रति॑ष्ठापयामि ।

bhūr asi bhūḥ pratiṣṭhityai. bhuvo ‘si bhuvaḥ pratiṣṭhityai . suvar asi suvaḥ pratiṣṭhityai
bhūr bhuvas suvar asi suvaḥ pratiṣṭhityai
sānandas sarveṣām antarātmā bhava . pūtaḥ pūtāntarātmā bhava
puṇyaḥ puṇyāntarātmā bhavabrahma brahmāntarātmā bhava

oṃ viṣṇuṃ prati॑ṣṭāpayā॒mi । puruṣaṃ॒ prati॑ṣṭhāpayāmi । satyaṃ॒ prati॑ṣṭhāpayāmi । acyutaṃ॒ prati॑ṣṭhāpayāmi । aniruddhaṃ॒ prati॑ṣṭhāpayāmi ॥

अनुज्ञातश्शिष्यो दीपानुद्दीप्य ( shishya should set the lamps )

दुहतां दिवमिति घटमादाय - get pot ready for -

नदीतटाककूपानाम् अलाभे पूर्वस्योत्तरं उत्तिष्ठेता ॥

A flowing river, or a waterfall is considered as the best source of water (uttama).

A pond, or a lake would be considered as mediocre (Madhyama) ;

a well as an inferior source. (adhama).

The worshipper would face northeast and utter the above chant.

The Northeast direction is the domain of Ishaana, thus bowing in this direction sanctifies the water as equivalent to a river even if from an inferior source.

1.6.4 Lamp ignited - अनुज्ञातश्शिष्यो दीपानुद्दीप्य

ॐ उद्दी᳚प्यस्व जातवेदोप॒ग्नन्निऋ॑तिं॒ मम॑ ।  \

प॒शूग्ꣳ श्च॒मह्य॒माव॑ह॒ जीव॑नञ्च॒ दिशो॑ दिश ॥¹²

oṃ uddī᳚pyasva jātavedopa॒gnanniṛ॑tiṃ॒ mama॑ ।
pa॒śūgꣳ śca॒mahya॒māva॑ha॒ jīva॑nañca॒ diśo॑ diśa ॥

उद्दीप्यमंत्रः आरेषु न पठ्यते । पाक्षिकोयं मन्त्र: ॥

Lamp alternate mantra -

शु॒भ्रा ज्योति॑श्च च दे॒वानां॑᳚ ते॒जश्च॑ सतत-प्र॒भ: ।
प्र॒भा॒ऽस्करो महा ते॒जा॒ दी॒पो यं॑ प्रति॒गृह्य॑ताम् ॥ ¹³

*śubhrā jyotiśca ca devānām tejaśca ca satata-prabha: ।
prabhā’skaro mahā tejā dīpo yam pratigṛhyatām ॥ *

इत्युचितम् । दीपमंत्रत्वेनास्यैव विनियुक्तत्वात् ।

This mantra can also be used as an alternate to above mantra.

1.7 Water for Ritual (Archana)

17.1 Take up a pot - दुहताम् दिवं इति कुम्भमादाय

दु॒ह॒तान्दिवं॒ इन्द्र॑स्सविते॒माम् दु॑ह॒तां मे॒दिनी᳚म् ।
तद्॒ उभयं॑ प्रजा॒नां निरी॑तये॒ निरु॑द्वेगाय ॥

duhatām divaṃ indrassavitemām duhatāṃ medinīm ।
tad ubhayam prajānāṃ niṛtaye nirudvegāya ॥

1.7.2 invoke 5 deities into the pot - आद्यमभिगृष्णामि इति आधावं पूरयित्वा ॥

आद्य्म् अभिगृह्णामि ।* ādym abhigṛhṇāmi ।*

नारं अभिगृह्णामि ।* nāraṃ abhigṛhṇāmi ।*

तोयं अभिगृह्णामि ।* toyaṃ abhigṛhṇāmi ।*

अमृतं अभिगृह्णामि । *amṛtaṃ abhigṛhṇāmi । *

सत्रिदिवम् याऽभूत्सा ब्राह्यम्यं तोयं अभिगृह्णामि ॥ satridivam yā’bhūtsā brāhyamyaṃ toyaṃ abhigṛhṇāmi ॥ fill the pot with water, while reciting the following mantra

1.7.3 carry the pot to the temple

कुंभमुखे वस्त्र खण्डेन आच्छाद्य ऊर्ध्वपुण्ड्र पल्लव कुश कूर्चादिना अलंकृत्य ।

अर्वाञ्चमिन्द्रमिति गजे शिरसि बाह्वोर्वा निक्षिप्य, सर्ववाद्य संयुक्तं सर्वालङ्कार संयुतं ग्रामं आलयंवा स्वस्तिवाचनैः प्रदक्षिणीकृत्य ॥

The pot of water is decorated with a cloth, anointed with the Urdhvapundra, tender mango leaves, panic grass, Kurcha, etc.
The archaka brings the pot to temple in the following manner - \

Seated on elephant, (or) with the pot on head, or on the shoulders, to be brought to the temple. \
Accompanied by sound of drums, and all grand decor, to circumambulate either the village or the temple , as Swasti mantras are chanted in parallel.

अ॒र्वाञ्च॒मिन्द्र॑म॒मुतो॑ हवामहे । यो गो॒जिद्॑ ध॒नजिद्॑ अश्व॒जिद्य: ।
इ॒मं नो॑ य॒ज्ञं वि॑ह॒वे जु॑षस्व । अ॒स्य कु॑र्मो हरिवो मे॒दिनं॑ त्वा ॥

a॒rvāñca॒mindra॑ma॒muto॑ havāmahe । yo go॒jid॑ dha॒najid॑ aśva॒jidya: ।
i॒maṃ no॑ ya॒jñaṃ vi॑ha॒ve ju॑ṣasva । a॒sya ku॑rmo harivo me॒dinaṃ॑ tvā ॥¹⁴

the Mantras which are chanted as positive reverberations are the svasti mantras. They are a collection of various suktas from across vedic literature. In the Vaikhanasa tradition , they are found as Svasti suktam, Sakuna suktam, and Aa No Bhadra suktam. Sakuna and Aa no Bhadra are chanted together as one compound sukta.

1.7.5.1 Svasti Suktam /स्वस्ति सूक्तम् ¹⁵

स्व॒स्ति नो॑ मिमीताम॒श्विना॒ भगः॑ स्व॒स्ति दे॒व्यदि॑तिरन॒र्वणः॑ ।
स्व॒स्ति पू॒षा असु॑रो दधातु नः स्व॒स्ति द्यावा॑पृथि॒वी सु॑चे॒तुना॑ ॥

*svastí no mimītāmaśvínā bhágaḥ svastí devyáditiranarváṇaḥ ǀ
svastí pūṣā́ ásuro dadhātu naḥ svastí dyā́vāpṛthivī́ sucetúnā ǁ *

स्व॒स्तये॑ वा॒युमुप॑ ब्रवामहै॒ सोमं॑ स्व॒स्ति भुव॑नस्य॒ यस्पतिः॑ ।
बृह॒स्पतिं॒ सर्व॑गणं स्व॒स्तये॑ स्व॒स्तय॑ आदि॒त्यासो॑ भवंतु नः ॥

svastáye vāyúmúpa bravāmahai sómam svastí bhúvanasya yáspátiḥ ǀ
bṛ́haspátim sárvagaṇam svastáye svastáya ādityā́so bhavantu naḥ ǁ

विश्वे॑ दे॒वा नो॑ अ॒द्या स्व॒स्तये॑ वैश्वान॒रो वसु॑र॒ग्निः स्व॒स्तये॑ ।
दे॒वा अ॑वंत्वृ॒भवः॑ स्व॒स्तये॑ स्व॒स्ति नो॑ रु॒द्रः पा॒त्वंह॑सः ॥

víśve devā́ no adyā́ svastáye vaiśvānaró vásuragníḥ svastáye ǀ
devā́ avantvṛbhávaḥ svastáye svastí no rudráḥ pātváṃhasaḥ ǁ

स्व॒स्ति मि॑त्रावरुणा स्व॒स्ति प॑थ्ये रेवति ।
स्व॒स्ति न॒ इंद्र॑श्चा॒ग्निश्च॑ स्व॒स्ति नो॑ अदिते कृधि ॥

svastí mitrāvaruṇā svastí pathye revati ǀ
svastí na índraścāgníśca svastí no adite kṛdhi ǁ

स्व॒स्ति पंथा॒मनु॑ चरेम सूर्याचंद्र॒मसा॑विव ।
पुन॒र्दद॒ताघ्न॑ता जान॒ता सं ग॑मेमहि ॥

svastí pánthāmánu carema sūryācandramásāviva ǀ
púnardádatā́ghnatā jānatā́ sám gamemahi ǁ

स्व॒स्त्ययनं॒ तार्क्ष्य॒मरि॑ष्टनेमिं म॒हद्भू᳚तं वाय॒सं दे॒वता᳚नाम् ।
अ॒सु॒र॒ध्नमिद्र॑सखं स॒मत्सु॑ बृहद्यशो॑ नाव॑मिवा रुहेम ॥

sva॒styayanaṃ॒ tārkṣya॒mari॑ṣṭanemiṃ ma॒hadbhū᳚taṃ vāya॒saṃ de॒vatā᳚nām । a॒su॒ra॒dhnamidra॑sakhaṃ sa॒matsu॑ bṛhadyaśo॑ nāva॑mivā ruhema ॥

अ॑हो॒मुच॑मा॒ङ्गि॑रसं॒ गयं॑ च स्व॒स्त्या॑त्रे॒यं मन॑सा च॒ तार्क्ष्यम् ।
प्रय॑त॒पाणिः शरणं प्रप॑द्ये स्वस्ति सं॑बाधेष्वभ॑यं नो अस्तु ॥

a॑ho॒muca॑mā॒ṅgi’rasaṃ॒ gayaṃ॑ ca sva॒styā॑tre॒yaṃ mana॑sā ca॒ tārkṣyam । praya॑ta॒pāṇiḥ śaraṇaṃ prapa॑dye svasti saṃ॑bādheṣvabha॑yaṃ no astu ॥

स्व॒स्ति॒दा वि॒शस्पति॑र्वृत्र॒हा वि॑मृ॒धो व॒शी ।
वृषेंद्रः॑ पु॒र ए॑तु नः सोम॒पा अ॑भयंक॒रः ॥

svastidā́ viśáspátirvṛtrahā́ vimṛdhó vaśī́ ǀ
vṛ́ṣéndraḥ purá etu naḥ somapā́ abhayaṃkaráḥ ǁ

1.7.5.2 Sakuna suktam ¹⁶

कनि॑क्रदज्ज॒नुषं᳚ प्रब्रुवा॒ण इय॑र्ति॒ वाच॑मरि॒तेव॒ नावं᳚ ।
सु॒मं॒गल॑श्च शकुने॒ भवा᳚सि॒ मा त्वा॒ का चि॑दभि॒भा विश्व्या᳚ विदत् ॥

*kánikradajjanúṣam prabruvāṇá íyarti vā́camaritéva nā́vam ǀ
sumaṅgálaśca śakune bhávāsi mā́ tvā kā́ cidabhibhā́ víśvyā vidat ǁ *

मा त्वा᳚ श्ये॒न उद्व॑धी॒न्मा सु॑प॒र्णो मा त्वा᳚ विद॒दिषु॑मान्वी॒रो अस्ता᳚ ।
पित्र्या॒मनु॑ प्र॒दिशं॒ कनि॑क्रदत्सुमं॒गलो᳚ भद्रवा॒दी व॑दे॒ह ॥

*mā́ tvā śyená údvadhīnmā́ suparṇó mā́ tvā vidadíṣumānvīró ástā ǀ|
pítryāmánu pradíśam kánikradatsumaṅgálo bhadravādī́ vadehá ǁ *

अव॑ क्रंद दक्षिण॒तो गृ॒हाणां᳚ सुमं॒गलो᳚ भद्रवा॒दी श॑कुंते ।
मा नः॑ स्ते॒न ई᳚शत॒ माघशꣳ᳚सो बृ॒हद्व॑देम वि॒दथे॑ सु॒वीराः॑ ॥

*áva kranda dakṣiṇató gṛhā́ṇām sumaṅgálo bhadravādī́ śakunte ǀ
mā́ naḥ stená īśata mā́gháśaṃso bṛhádvadema vidáthe suvī́rāḥ ǁ *

प्र॒द॒क्षि॒णिद॒भि गृ॑णंति का॒रवो॒ वयो॒वदं᳚त ऋतु॒था श॒कुंत॑यः॥
उ॒भे वाचौ᳚ वदति साम॒गा इ॑व गाय॒त्रं च॒ त्रै॒ष्टु॑भं॒ चानु॑राजति ॥४॥

*pra॒da॒kṣi॒ṇida॒bhi gṛ॑ṇaṃti kā॒ravo॒ vayo॒vadaṃ᳚ta ṛtu॒thā śa॒kuṃta॑yaḥ॥
u॒bhe vācau᳚ vadati sāma॒gā i॑va gāya॒traṃ ca॒ trai॒ṣṭu॑bhaṃ॒ cānu॑rājati ॥4॥ *

उ॒द्गा॒तेव॑ शकुने॒ साम॑गायसि ब्रह्मपु॒त्र इ॑व॒ सुव॑नेषु शंससि ।
वृषे᳚व वा॒जी शिशु॑मतीर॒पीत्या᳚ स॒र्वतो᳚ न श्शकुने भ॒द्रमा व॑द वि॒श्वतो᳚ न श्शकुने॒ पुण्य॒ माव॑द ॥५॥

u॒dgā॒teva॑ śakune॒ sāma॑gāyasi brahmapu॒tra i॑va॒ suva॑neṣu śaṃsasi ।
vṛṣe᳚va vā॒jī śiśu॑matīra॒pītyā᳚ sa॒rvato᳚ na śśakune bha॒dramā va॑da vi॒śvato᳚ na śśakune॒ puṇya॒ māva॑da ॥5॥ *

आ॒वदं॒स्त्वं श॑कुने भ॒द्रमा व॑द तूष्णीमासी᳚न स्सुम॒तिं चि॑किद्धि नः ।
यदु॒त्पत॒ न्वद॑सि कर्क॒रिर्य॑था बृ॒हद्व॑देम वि॒दथे᳚ सु॒वीरा᳚ ॥६॥

6. ā॒vadaṃ॒stvaṃ śa॑kune bha॒dramā va॑da tūṣṇīmāsī᳚na ssuma॒tiṃ ci॑kiddhi naḥ । yadu॒tpata॒ nvada॑si karka॒rirya॑thā bṛ॒hadva॑dema vi॒dathe᳚ su॒vīrā᳚ ॥6॥

दे॒वीं वाच॑मजनयंत दे॒वास्तां वि॒श्वरू᳚पाः प॒शवो᳚ वदंति ।
सा नो᳚ मं॒द्रेष॒मूर्जं॒ दुहा॑ना धे॒नुर्वाग॒स्मानुप॒ सुष्टु॒तै॑तु ॥

devī́m vā́camajanayanta devā́stā́m viśvárūpāḥ paśávo vadanti ǀ
sā́ no mandréṣamū́rjam dúhānā dhenúrvā́gasmā́núpa súṣṭutáitu ǁ

1.7.5.3 Aa No Bhadra suktam /आ नो भद्रा: सूक्त्म्

( as second part of sakuna suktam)

आ नो॑ भ॒द्राः क्रत॑वो यंतु वि॒श्वतोऽद॑ब्धासो॒ अप॑रीतास उ॒द्भिदः॑ ।
दे॒वा नो॒ यथा॒ सद॒मिद्वृ॒धे अस॒न्नप्रा॑युवो रक्षि॒तारो॑ दि॒वेदि॑वे ॥

ā́ no bhadrā́ḥ krátavo yantu viśvátó’dabdhāso áparītāsa udbhídaḥ ǀ
devā́ no yáthā sádamídvṛdhé ásannáprāyuvo rakṣitā́ro divédive ǁ

दे॒वानां॑ भ॒द्रा सु॑म॒तिर्ऋ॑जूय॒तां दे॒वानां॑ रा॒तिर॒भि नो॒ नि व॑र्ततां ।
दे॒वानां॑ स॒ख्यमुप॑ सेदिमा व॒यं दे॒वा न॒ आयुः॒ प्र ति॑रंतु जी॒वसे॑ ॥

devā́nām bhadrā́ sumatírṛjūyatā́m devā́nām rātírabhí no ní vartatām ǀ
devā́nām sakhyámúpa sedimā vayám devā́ na ā́yuḥ prá tirantu jīváse ǁ

तान्पूर्व॑या नि॒विदा॑ हूमहे व॒यं भगं॑ मि॒त्रमदि॑तिं॒ दक्ष॑म॒स्रिधं॑ ।
अ॒र्य॒मणं॒ वरु॑णं॒ सोम॑म॒श्विना॒ सर॑स्वती नः सु॒भगा॒ मय॑स्करत् ॥

tā́npū́rvayā nivídā hūmahe vayám bhágam mitrámáditim dákṣamasrídham ǀ aryamáṇam váruṇam sómamaśvínā sárasvatī naḥ subhágā máyaskarat ǁ

तन्नो॒ वातो॑ मयो॒भु वा॑तु भेष॒जं तन्मा॒ता पृ॑थि॒वी तत्पि॒ता द्यौः ।
तद्ग्रावा॑णः सोम॒सुतो॑ मयो॒भुव॒स्तद॑श्विना शृणुतं धिष्ण्या यु॒वं ॥

tánno vā́to mayobhú vātu bheṣajám tánmātā́ pṛthivī́ tátpitā́ dyáuḥ ǀ
tádgrā́vāṇaḥ somasúto mayobhúvastádaśvinā śṛṇutam dhiṣṇyā yuvám ǁ

तमीशा॑नं॒ जग॑तस्त॒स्थुष॒स्पतिं॑ धियंजि॒न्वमव॑से हूमहे व॒यं ।
पू॒षा नो॒ यथा॒ वेद॑सा॒मस॑द्वृ॒धे र॑क्षि॒ता पा॒युरद॑ब्धः स्व॒स्तये॑ ॥

támī́śānam jágatastasthúṣaspátim dhiyaṃjinvámávase hūmahe vayám ǀ
pūṣā́ no yáthā védasāmásadvṛdhé rakṣitā́ pāyúrádabdhaḥ svastáye ǁ

स्व॒स्ति न॒ इंद्रो॑ वृ॒द्धश्र॑वाः स्व॒स्ति नः॑ पू॒षा वि॒श्ववे॑दाः ।
स्व॒स्ति न॒स्तार्क्ष्यो॒ अरि॑ष्टनेमिः स्व॒स्ति नो॒ बृह॒स्पति॑र्दधातु ॥¹⁷

svastí na índro vṛddháśravāḥ svastí naḥ pūṣā́ viśvávedāḥ ǀ
svastí nastā́rkṣyo áriṣṭanemiḥ svastí no bṛ́haspátirdadhātu ǁ

पृष॑दश्वा म॒रुतः॒ पृश्नि॑मातरः शुभं॒यावा॑नो वि॒दथे॑षु॒ जग्म॑यः ।
अ॒ग्नि॒जि॒ह्वा मन॑वः॒ सूर॑चक्षसो॒ विश्वे॑ नो दे॒वा अव॒सा ग॑मन्नि॒ह ॥

pṛ́ṣadaśvā marútaḥ pṛ́śnimātaraḥ śubhaṃyā́vāno vidátheṣu jágmayaḥ ǀ
agnijihvā́ mánavaḥ sū́racakṣaso víśve no devā́ ávasā́ gamannihá ǁ

भ॒द्रं कर्णे॑भिः शृणुयाम देवा भ॒द्रं प॑श्येमा॒क्षभि॑र्यजत्राः ।
स्थि॒रैरंगै॑स्तुष्टु॒वांस॑स्त॒नूभि॒र्व्य॑शेम दे॒वहि॑तं॒ यदायुः॑ ॥

bhadrám kárṇebhiḥ śṛṇuyāma devā bhadrám paśyemākṣábhiryajatrāḥ ǀ
sthiráiráṅgaistuṣṭuvā́ṃsastanū́bhirvyáśema deváhitam yádā́yuḥ ǁ

श॒तमिन्नु श॒रदो॒ अंति॑ देवा॒ यत्रा॑ नश्च॒क्रा ज॒रसं॑ त॒नूनां॑ ।
पु॒त्रासो॒ यत्र॑ पि॒तरो॒ भवं॑ति॒ मा नो॑ म॒ध्या री॑रिष॒तायु॒र्गंतोः॑ ॥

śatámínnú śarádo ánti devā yátrā naścakrā́ jarásam tanū́nām ǀ
putrā́so yátra pitáro bhávanti mā́ no madhyā́ rīriṣatā́yurgántoḥ ǁ

अदि॑ति॒र्द्यौरदि॑तिरं॒तरि॑क्ष॒मदि॑तिर्मा॒ता स पि॒ता स पु॒त्रः ।
विश्वे॑ दे॒वा अदि॑तिः॒ पंच॒ जना॒ अदि॑तिर्जा॒तमदि॑ति॒र्जनि॑त्वं ॥

*áditirdyáuráditirantárikṣamáditirmātā́ sá pitā́ sá putráḥ ǀ
víśve devā́ áditiḥ páñca jánā áditirjātámáditirjánitvam ǁ *

ॐ शान्ति: शान्ति: शान्ति: ॥

1.7.6 The pot is taken to the bathing area of the temple

सोमं राजानमिति आलये स्नानशालायां कुंभं सन्न्यस्य ॥

सोम॒ꣳ॒ राजा॑नं॒ वरु॑णम॒ग्निम॒न्वार॑भामहे ।
आ॒दि॒त्यान् विष्णु॒ꣳ॒ सूर्यं॑ ब्रह्माणं॑ च॒ बृहस्पति᳚म् ॥¹⁸

soma॒ꣳ॒ rājā॑naṃ॒ varu॑ṇama॒gnima॒nvāra॑bhāmahe ।
ā॒di॒tyān viṣṇu॒ꣳ॒ sūryaṃ॑ brahmāṇaṃ॑ ca॒ bṛhaspati᳚m ॥

1.7.7 strain with pavitra - धारास्विति कुशैरप्पवित्रेणवोत्पूय

ॐ धा॒रा॒सु॒ स॒प्त॒सु च मा॑नसे॒षु सरस्सरित्सु परिपू॑रिते॒षु ।
अपोऽभिगृह्णान् प्रतिपा॑दयि॒ष्ये गृणोमि धत्ताꣳ सुचिर॑ꣳ सुश॒र्मा ॥

oṃ dhārāsu saptasu ca mānaseṣu sarassaritsu paripūriteṣu ।
apo’bhigṛhṇān pratipādayiṣye gṛṇomi dhattāꣳ suciraꣳ suśarmā ॥

1.7.8 Perfumes and flavors are added to the water.

एल उशीरा अगरु गन्दाद्यै: वासयित्व इदमापश्शिवा इत्यभिमन्त्र्य ॥

Elaichi, usira(indian gooseberry- amla), (agaru), sandlewood and other fragrances mixed into the water. The mantra recited is -

इ॒दं आप॑श्शि॒वा: शि॒वत॑मा, शा॒न्ता: शा॒न्तत॑मा॒ शुभा॒: शुभ॑तमा: ।
पू॒ता: पू॒तत॑मा॒: पुण्या॒: पुण्य॑तमा॒ मेध्या॑: मेध्य॑तमा अमृता॑: अ॒मृत॑रसाः ।
पू॒ता ब्र॑ह्म प॒वित्रे॑ण पू॒ता सूर्य॑स्य र॒श्मिभि॑: ॥

i॒daṃ āpa॑śśi॒vā: śi॒vata॑mā, śā॒ntā: śā॒ntata॑mā॒ śubhā॒: śubha॑tamā: ।
pū॒tā: pū॒tata॑mā॒: puṇyā॒: puṇya॑tamā॒ medhyā॑: medhya॑tamā amṛtā॑: a॒mṛta॑rasāḥ ।
pū॒tā bra॑hma pa॒vitre॑ṇa pū॒tā sūrya॑sya ra॒śmibhi॑: ॥

1.8.1 Clean the sanctum sanctorum

“अवधूतमिति गर्भालयादिसर्वत्र प्रदक्षिणं मार्जन्यासम्मार्जयित्वा ।”

Starting with the Sanctum sanctorum, clean outwards in a circumambulatory way (pradakshina), centrifugally. the “marjani” or wiper is a consecrated item, with Jyeshtha as its presiding deity.

“पांस्वादीन् परिहृत्य”

Remove the previous day’s dishes, which were used for the naivedya or cooked food offerings.

1.8.2 Marjani mantra

अव॑धूत॒ꣳ॒ रक्षोऽव॑धूता॒ अरातय: ।
अव॑धूत॒ꣳसोस्तियो॑ स्मा॒न् द्वेष्टि यं च वयं द्विष्म: ॥¹⁹

ava॑dhūta॒ꣳ॒ rakṣo’va॑dhūtā॒ arātaya: ।
ava॑dhūta॒ꣳsostiyo॑ smā॒n dveṣṭi yaṃ ca vayaṃ dviṣma: ॥

1.8.3 Smear with cowdung -

आशासुसप्त इति किंचित् गोमययुक्त सुगन्धितोयैः प्रोक्ष्या उपलिप्य पञ्चगव्यैश्च प्रोक्ष्य ।

while chanting below mantra, the sanctum floor is cleaned out using the fragrant water, and then wiped using cowdung. cow urine is sprinkled over the area.

आशासु सप्तस्वपि क॑म्जरे॒ खा॒ आप॑स् सम॒ग्रा स्स॑मु॒दाव॑हामी ॥
सोमाग्नि सूर्यामृतपु॑ष्करी॒णा॒ माप॑स्समा॒वाह्य॒पुर॑स्करिष्ये ।

					  VMP.8.1.21.7-8

“अधिवासना अभिमत्रणयो: र्मन्त्र आवृत्तिः ।”

Keep chanting the above mantras, till the task is finished.

“पैष्ट्यादिना भूमिमलंकृत्य”

1.8.4 Rice flour is used to mark the cleaned floor area with decorative patterns.

ॐ ना॒रा॒य॒णाय॑ वि॒द्महे॑ वासुदे॒वाय॑ धीमहि । तन्नो॑ विष्णु: प्रचो॒दया॑᳚त् ॥

1.8.5 Clean the vessels for worship and cooking

आमावाजस्येति सर्वोपकरणानि प्रोक्ष्य विधिना हवींषि चोपदंशांश्च पचेत्

आ मा॒ वाज॑स्य प्रस॒वो जगम्या॒दा द्यावा॑पृथि॒वी वि॒श्वश॑म्भू ।
आ मा॑ गन्तां पि॒तरा॑ मा॒तरा॒चाऽऽमा॒ सोमो॑ अमृत॒त्वाय॑ गम्यात् ॥²⁰

अर्चकः पुण्याहं कृत्वा

ॐ धा॒रा॒सु॒ स॒प्त॒सु च मा॑नसे॒षु सरस्सरित्सु परिपू॑रिते॒षु ।

  अपोऽभिगृह्णान् प्रतिपा॑दयि॒ष्ये गृणोमि धत्ताꣳ सुचिर॑ꣳ सुश॒र्मा ॥

oṃ dhārāsu saptasu ca mānaseṣu sarassaritsu paripūriteṣu ।
apo’bhigṛhṇān pratipādayiṣye gṛṇomi dhattāꣳ suciraꣳ suśarmā ॥

सर्वोपकरणानि शुचीवोहव्या इति प्रोक्ष्य

शुची॑ वो ह॒व्या म॑रुतः॒ शुची॑नां॒ शुचिं॑ हिनोम्यध्व॒रं शुचि॑भ्यः ।
ऋ॒तेन॑ स॒त्यमृ॑त॒साप॑ आयं॒छुचि॑जन्मानः॒ शुच॑यः पाव॒काः ॥ ²¹

1.9.1 अहमेवेदमिति देवमनुमान्य पि

अ॒हंमे॒वेदनं क॑रिश्यामि वि॒भो: क॒र्तुं नि॑धास्यति ।
क॑रिष्या॒ म्यत्र॒ यत्कञ्चि॒त् तन्मे॑ दे॒वोऽनु॑मन्यताम् ॥

8.1.23.6 aham evedaṃ kariṣyāmi vibhoḥ kartuṃ nidhāsyati
8.1.23.7 kariṣyāmy atra yat kiñcit tan me devo inumanyatām

नश्यन्ति जगतामिति देवस्य निर्माल्यं संशोध्य संरक्ष्य
नश्य॑न्ति जग॑ता मी॒तयो॒ निर॑स्त: परा॒वसु॑ स: पा॒प्मना॑᳚ ॥

1.9.3 अहमेवेदमिति पीठनिर्माल्यं व्यपोह्य

1.9.4 पूतस्तस्येति वेदिमद्भिस्सुसंशोध्य

पूतस्तस्य पा॒रे भुव॑नस्य॒ मध्ये॒ नाक॑स्य पृ॒ष्ठे म॑ह॒तो महीयान् । ²²

*pūtastasya pā॒re bhuva॑nasya॒ madhye॒ nāka॑sya pṛ॒ṣṭhe ma॑ha॒to mahīyān । *

महद्भिस्सोरि मृसोर्भुवनयोर्गमनयोर्मेध्ययोर्विभवयोर्देव

1। शुभतिधौ, भगवदाराधनाङ्ग सर्वोपकरण शुद्ध्यर्थं पुण्याहवाचनं करिष्ये । इति सङ्कल्पः, पाक्षिकमिदं पुण्याहवाचनम्। तथाचोदनात्।

2। मरीचिः ‘अहमेवेदमिति देवमनुमान्य’ इति ।

1.10.1 मखिसंजातमपि ब्रह्मा सदा वेदास्तु यशो महान्यतो महद्युतिर्महमतिर्महान् पुरुषोस्तु सदाशिवः॥

भूरग्नये॑ च पृथि॒व्यै च॑ मह॒ते च॒ नम:
भुवो॑ वा॒यवे॑ चा॒न्तरि॑क्षाय च मह॒ते च॒ नम:
सुव॑रादि॒त्याय॑ च दि॒वे च॑ मह॒ते च॒ नम:
भूर्भुव॒स्सुव॑श्च॒न्द्रम॑से॒ च॒ नक्ष॑त्रेभ्यश्च दि॒ग्भ्यश्च॑ मह॒ते च॒ नम:²³

ॐ भू: । ॐ भुव: । ॐꣳ सुव: ॥

1.10.2 नारायणाय विद्महेइति ध्रुवस्य पादपुष्पं पञ्चभिर्मूर्तिभि र्दद्यात्

ॐ ना॒रा॒य॒णाय॑ वि॒द्महे॑ वासुदे॒वाय॑ धीमहि । तन्नो॑ विष्णु: प्रचो॒दया॑᳚त् ॥ ²⁴

विष्ण॑वे॒ नम॑: । पुरु॑षाय॒ नम॑: । स॒त्याय॒ नम॑: । अच्यु॑ताय॒ नम॑: । अनिरु॑द्धाय॒ नम॑:॥

1.10.3 worship Visvaksena with floral remnants

पर्युषिततोय पुष्पमाल्यादीन् सेनाधिपतिपीठे संयोज्य विष्वक्सेनमिति विष्वक्सेनमभ्यर्च्य (तथा श्रीभूम्योर्निर्माल्य मादाय सूत्रवतीजयामर्च यित्वा) अन्वेषां बहिर्विसृजति।

विष्व॑क्सेनं॒ प्रप॑द्ये । शान्तं॒ प्रप॑द्ये । हरं॒ प्रप॑द्ये । अमितं॒ प्रप॑द्ये ॥

ॐ (नित्यानपायिनंप्रपद्ये) ॐ (सूत्रवतींप्रपद्ये)।

10.4 पुष्पगन्धधूपदीपागुरु कोष्ठूशीरादीन् घृततैलछत्रचामरव्यजनादर्श पादौ प्रक्षाळ्य चाचमेदिति । ।

अत्रखिलाधिकारेभृगुः सेनेशस्यैवनिर्माल्यमादाय प्रयतात्मवान्। विष्वक्पेनं समासाद्य पूजयेत्तु यथाविधिः॥

निर्माल्यमन्य देवानां शिष्य एवसमाहरेत् । आनाय्यतु विसृण्यैव * “विष्वक्सेनं सुसंपूज्य पार्षदोन्यांत्सुपूजये” दि भार्गवयज्ञाधिका वचनादोपनाचार्य ग्र संवादाच्च परिषद्देवानामर्चनं तत्रैव विधीयत इति पक्षान्तरम्।

(न)नीराजनकुंभ सन्यारक्षादीपपात्र शब्धभेरीकाहळादीन् वाद्यवादक नर्तकगायकादीन् समृत्य स्त्रीशूद्रपतितपाषणवेददूषक दुश्शील भ्रान्तमौंड्यतैलाभिषिक्त कुष्युन्माद्यन्यदेवताभक्तानां पूजाकाले दर्शनं चेन्महत्तरो दोषो भवति तत्पूजा निष्फला भवति। तस्मा द्वारप्रदेशे तिरस्करिणीं करोतीति विज्ञायते।

इति श्रीवैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे अनुक्रमणिकायां प्रथमः खण्डः

श्री विखनसमहागुरवे नमः

2. Dvitiya khanda / द्वितीयः खण्डः

श्रीरामचन्द्राय नमः । श्री विखनसमहागुरवे नमः ।

Dravyarcana

अतः परं द्रव्यार्चनाविधिं व्याख्यास्यामः।

“Now, we shall explain the procedure for worship with offerings.”

स्नानार्धमग्निकोणे अर्वारं नैरत्यां पाद्यार्थं वायव्ये आचमनार्थमैशान्ये मध्ये शुद्धतो यार्थमिति पंच पात्राणि

(तेषां वामतः पतभ्रहपात्रम्) क्रमेण ‘अग्निश्शुचि’रिति सन्न्यस्य संस्कृत्य

This describes the placement and purpose of five vessels during a ritual:

for bathing water in the southeast, for washing the feet in the southwest, for sipping water in the northwest, for cleaning in the northeast, and for pure water in the middle.

It mentions placing the vessels in sequence while reciting the mantra ‘agniśśuciḥ’ and sanctifying them accordingly.

Ritual purification of vessels - sprinkle water

ॐ अ॒ग्निश्शुचि॑ व्रततम॒: शुचि॒र्विप्र॒श्शुचिः॑ क॒विः । शुची॑रोचत॒ आहु॑तः ॥
उद॑ग्ने॒ शुच॑य॒स्तव॑ शु॒क्रा ब्राज॑न्त ईरते ॥ तव॒ज्योती ꣳ॑ ष्य॒र्चयः॑ ॥

Invoke respective deities into the consecrated vessels

उद्धरिणीं प्रणवेनाद्भिः पूरयित्वा तुळसीं पुष्पं वा गृहीत्वा धारण विधानं कृत्वा-

Uddhariṇīṁ praṇavenādbhiḥ pūrayitvā tuḷasīṁ puṣpaṁ vā gṛhītvā dhāraṇa vidhānaṁ kṛtvā-

fill a ladle or spoon with water while chanting the praṇava (the syllable “Om”), and then taking either tulasi leaves or a flower, and performing the prescribed ritual for holding (or applying) them.

ॐ कुंभे वरुणं आवाहयामि ।

उपपात्रे षडाननम् आवाहयामि ।

त्रिपादे चन्द्रम् आवाहयामि ।

तस्योपर्यर्चना पात्रे आदित्यम् आवाहयामि ।

(पंचपात्रेषु वसिष्ठं सोमं यज्ञाज्ञमिन्दुं चन्दमित्यभ्यर्च)

वसिष्ठमावाहयामि ।

सोममावाहयामि ।

यज्ञाङ्गमावाहयामि ।

इन्दुमावाहयामि ।

चन्द्रम् आवाहयामि ।

घंटायां-ब्रह्माणमावाहयामि ।

नादे-वेदानावाहयामि।

तज्जिह्वायां-षडाननमावाहयामि।

सूत्रेषु-नागमावाहयामि ।

ऊर्ध्व-वीशम आवाहयामि ।

पार्श्वयोरुभयोश्चक्रमावाहयामि ।

शंखमावाहयामि ।

नाळे-महादेवमावाहयामि ।

पतद्दहे-विमलमावाहयामि ।

पानीयपात्रोद्धरिण्योः-सोममावाहयामि ।

‘संस्कारस्तु रकारबीजेन दाहनं वकारबीजेन प्लावनं च ।

‘एकैकस्मिन्विहिते पात्रे वसिष्ठादिपंचमूर्तीनामावाहनं कर्तव्यं। दैवतैक्यात्। अध चार्घ्यपाद्ययोर्देवते भिद्येत इत्यपरो विशेषः।

Saṁskārastu rakārabījena dāhanaṁ vakārabījena plāvanaṁ ca. Ekaikasminvihite pātre vasiṣṭhādipañcamūrtīnāmāvāhanaṁ kartavyaṁ. Daivataikyāt. Adha cārghyapādyayordeavate bhidyeta ityaparo viśeṣaḥ.

sanctification is performed using the syllables ra and va, symbolizing burning and flooding respectively. It also prescribes invoking the five deities starting with Vasiṣṭha in each consecrated vessel, emphasizing the unity of the deities. Additionally, it notes a distinction in the case of arghya (offering of water) and pādya (water for washing the feet), where the deity is treated separately in a special manner.

अर्घ्यपात्रे-(षु) सोममावाहयामि ।

साधितेष्वर्येषु शुक्रमावाहयामि।

प्रणिधिपात्रे-(षु) सोममावाहयामि।

आसने-धर्ममावाहयामि।

प्लोते-त्वष्टारमावाहयामि ।

अंबरे-सूर्यमावाहयामि ।

उत्तरीये-निशाकरमावाहयामि ।

आभरणे- षण्मुखमावाहयामि ।

उपवीते-वह्निमावाहयामि ।

अक्षते-काश्यपमावाहयामि ।

सिद्धार्धे-सोममावाहयामि ।

कुशाग्रे-जाह्नवीमावाहायामि ।

तंडुले-रविमावाहयामि ।

तिले-पितूृनावाहयामि।

घृते-सामवेदमावाहयामि ।

दध्नि-यजुर्वेदमावाहयामि ।

क्षीरे-अधर्ववेदमावाहयामि ।

मधुपर्के-ऋग्वेदमावाहयामि ।

पुष्पे-पुष्पेशमावाहयामि ।

गन्दे-पृथिवीमावाहयामि ।

मुखवासे-पृथिवीमावाहयामि ।

धूपे बृहस्पतिमावाहयामि ।

दीपे-श्रियमावाहयामि ।

तिलके-जनार्दनमावाहयामि ।

उपधाने चक्षुश्र्शवसमावाहयामि ।

छत्रे शेषमावाहयामि ।

पादुकयोः- शेषमावाहयामि ।

चामरव्यजनयोर्वायुमावाहयामि ।

आदर्शे-निशाकरमावाहयामि ।

चतुरर्गेषु-खगाधिपमावाहयामि ।

शिबिकादिषु-खगाधिपमावाहयामि ।

दन्तशोधन्यां-वनस्पतिमावाहयामि ।

मात्रायां-शर्वमावाहयामि ।

हविःपात्रेषु-सूर्यमावाहयामि ।

हविष्णु-कमलासनमावाहयामि ।

नीराजनकुंभे-प्रचेतसमावाहयामि ।

नृत्ते-शर्वमावाहयामि ।

गाने-सामवेदमावाहयामि ।

वाद्ये-नंदीश्वरमावाहयामि ।

खड्गविशेषेषु- कपिराजमावाहयामि ।

खट्वायां-नागराजमावाहयामि ।

कलाच्यां -पाकशासनमावाहयामि ।

शब्धार्चनम् -

शंखे- चंद्रमावाहयामि।

कुक्षौ-वरुणमावाहयामि।

मूले-पृथिवीमावाहयामि।

धारायां सर्वतीर्धानावाहयामि।

धेनौ-क्रौंचनमावाहयामि ।

सन्यारक्षालंकारदीपेषु-मेदिनीमावाहयामि ।

पल्लवे-वसन्तमावाहयामि ।

यन्तिकायां - मार्तांडमावाहयामि ।

मार्जन्यां-ज्येष्ठामावाहयामि ।

परिचारके गरुडमावाहयामि ।

पाचके -पांचभौतिकमावाहयामि ।

वस्त्राभरणरक्षके-शुक्रमावाहयामि ।

आलयाधिपे-धर्मज्ञमावाहयामि ।

स्वर्णकूर्चे वासुकिमावाहयामि ।

संबंधकूर्चे-त्रिमूर्तीरावाहयामि ।

गोमयादिप्रोक्षणद्रव्येषु सागरमावाहयामि ।

आचार्ये-हिरण्यगर्भमावाहयामि ।

आत्मानं नारायणं स्मृत्वा सर्वान् सम्भाराधिपान् क्रमेण पुष्पगन्दाक्षतैरीषज्जलं संस्राव्याराधयेद्विनियोगकाले वा राथयेदथवा द्रव्यार्चनं शिष्येणकारयेत् ।

कर्पूरो शीरैलालवङ्गतक्कोलादीन् स्नानपात्रे निक्षिप्य,

कुशाक्षततिलव्रीहियवमाषप्रियङ्गुसिद्धार्थादीनर्घ्यपात्रे विन्यस्य,

पद्मविष्णुपर्णश्यामाकदूर्वादीन् पाद्यपात्रेनिधाय,

मनसारो- शीरादीनाचमनपात्रे विन्यस्य,

मध्ये शुद्धतोयपात्रे पुष्पगनाक्षतान्निक्षिप्य अभावे तत्तद्वाक्योच्चारण पूर्वकं तुळसीदळं निक्षिप्त्य, धारास्वित्याधावं पूर्वयित्वा इदमापश्शिवा इत्यभिमस्त्र्य, त्वंस्त्रीतिपाद्याभिमन्राणमग्निरिव्रे त्यर्ध्याभिमस्त्रणं नारायणायेति दशदिग्बन्धनं कृत्वा ‘सुरभिमुद्रां प्रदर्शयति।

इ॒दं आप॑श्शि॒वा: शि॒वत॑मा, शा॒न्ता: शा॒न्तत॑मा॒ शुभा॒: शुभ॑तमा: ।

	पू॒ता: पू॒तत॑मा॒: पुण्या॒: पुण्य॑तमा॒ मेध्या॑: मेध्य॑तमा अमृता॑: अ॒मृत॑रसाः । 

	पू॒ता ब्र॑ह्म प॒वित्रे॑ण पू॒ता सूर्य॑स्य र॒श्मिभि॑: ॥

सुरभिमुद्र-

अंगुष्टेद्वे कनिष्ठीद्वे तधास्यात्तर्णनीद्वये। मध्यमां दक्षिणकरे अनामिकाञ्च तथेतरं।

शिष्ट्वा प्रसारयेद्बह्मान्करयोरुभयोरपि। ज्ञेयासुरभिमुद्रासायागद्रव्यविशोधिनी । ।31

त्वग्ग्ꣳ स्त्री॑ पुमा॒ग्॒ꣳ स्त्वं च॑ कु॒मार॒ एक॒-स्त्वगꣳ हि॑ वै कुमा॒री ह्यथ भूस्त्व॒मेव ।

त्वमे॒व धा॒ता वरु॑णश्च॒ राजा॒ त्वं वथ्सरो॒ऽग्नर्य॒म ए॑व श॒र्व: ॥ ११ ॥

मि॒त्र: सु॑प॒र्णश्चन्द्र॒ इन्द्रो॑ रु॒द्रस्त्वष्टा॒ विष्णु॑: सवि॒ता गोप॑ति॒स्त्वम् ।

त्वं विष्णु॑र्भू॒तानि॑ त॒ त्रासु दैत्या॒-स्त्वया॑वृतं॒ जग॒दुल्बे॑नग॒र्भ: ॥१२॥

त्वं भूर्भुव॒ स्त्वग्गꣳ ह्यदि॑तेस्तुसू॒नु स्त्वगꣳहि स्वयं॒भूरु॒थ वि॒श्वतो॑मुख: ।

य ए॒वं नित्यं॑ वे॒दय॑ते गुहा॒शयं॑ प्र॒भुं पु॑रा॒णग्ꣳ सर्व॒भूतग्ꣳ हि॑र॒ण्मय᳚म् ॥ १३ ॥

8.1.65.3 agnir indro varuṇo mitro aryamā vāyuḥ pūṣā sarasvatī sa-joṣasaḥ

8.1.65.4 ādityā viṣṇur marutaḥ svar bṛhat-somo rudro aditir brahmaṇaspatiḥ

अ॒ग्निर् इन्द्रो॒ वरु॑णो मि॒त्रो अ॑र्य॒मा वा॒युः पू॒षा सर॑स्वती स॒-जोष॑सः

आ॒दि॒त्याः विष्णु॑र्म॒रुतः॒ स्व॑बृह॒द्-सोमो᳚ रु॒द्रो अदि॑तिः॒ ब्रह्म॑ण॒स्पतिः॑ ॥

T.Ar.10.1.5

आगमार्धन्तु देवानाम् गमनार्धन्तु रक्षसाम् । घन्टा नादम् करोमद्य देवाराधन कर्मणि ॥

ॐ आगमार्थस्तु देवानां गमनार्धन्तु रक्षसां । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन घंटां सम्यज्निनादयेत् ।

मंटां संताड्य घंटानिनादप्रभृति द्वारार्चनपर्यं शंखभेरीकाहळादीन् घोषयेदन्यथा रक्षांस्यपहरेयुः । भक्तजन स्तीर्थार्थं देवदर्शनार्थं चार्चनहविर्दान समये भ्यन्तरं न प्रविशेन्मोहात् प्रविशेच्चेत्रुद्धोभवेद्भगवान् हरिः तस्मादुक्तकाले दर्शनीयो हरिरिति विज्ञायते ।

इति श्रीवैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चाप्रकरणे अनुक्रमणिकायां द्वितीयः खंडः।

श्रीरामचन्द्राय नमः । श्री विखनसमहागुरवे नमः ।

3. Tṛtīyaḥ khaṇḍaḥ / तृतीयः खण्डः

Default templates for mantras

Mantrangas
1.	Ṛṣiḥ (ऋषिः):
2.	Chandaḥ (छन्दः):
3.	Devatā (देवता):
4.	Bījaṃ (बीजं):
5.	Śaktiḥ (शक्तिः):
6.	Kīlakaṃ (कीलकं):
7.	Viniyogaḥ (विनियोगः):

Ṛṣiḥ (ऋषिः):

Chandaḥ (छन्दः):

Devatā (देवता):

Bījaṃ (बीजं):

Śaktiḥ (शक्तिः):

Kīlakaṃ (कीलकं):

Viniyogaḥ (विनियोगः): Generic table given below for use in all Nyasa situations

Karanyasa /करन्यास:

अङ्गुष्ठाभ्यां नम:

तर्जनीभ्यां नम:

मध्यमाभ्यां नम:

अनामिकाभ्यां नम:

कनिष्ठिकाभ्यां नम:

करतलकरपृष्ठाभ्यां नम:

*aṅguṣṭhābhyāṃ nama: *

*tarjanībhyāṃ nama: *

*madhyamābhyāṃ nama: *

*anāmikābhyāṃ nama: *

*kaniṣṭhikābhyāṃ nama: *

karatalakarapṛṣṭhābhyāṃ nama:

Karanyasa /करन्यास:
1.	अङ्गुष्ठाभ्यां नम:	aṅguṣṭhābhyāṃ nama:
2.	तर्जनीभ्यां नम:
3.	मध्यमाभ्यां नम:
4.	अनामिकाभ्यां नम:
5.	कनिष्ठिकाभ्यां नम:
6.	करतलकरपृष्ठाभ्यां नम:

Anganyasa /अङ्गन्यास: (हृदयादिन्यास:)

हृदयाय नम:

शिरसे स्वाहा

शिखायै वषट्

कवचाय हुम्

नेत्रत्रयाय वौषट्

अस्त्राय फट्

Peetarcana

अथ पीठार्चनं वक्ष्यामः ।

“Now, we will explain the worship of the pīṭha (sacred seat).”

कूर्मपीठे पद्मासनमास्थाय सर्वाधारं सनातनं दिव्यं कमठरूपमिति पीठस्य मूलेभ्यर्च्य,

तस्योपरि नहस्रफणोपेतं द्विरसनं संपूज्य

दिक्षु दिग्गजान् सङ्कल्प्य आधारशक्तिं ध्यात्वा

तस्योपर्यर्णवमनेकं ध्यायन्

तन्मध्ये सहस्रपत्रयुतकमलं ध्यायन्

तन्मध्ये रक्ताम्बुजमयपद्मपीठं ध्यायन्

तन्मध्ये पीठगतं श्रीमन्नारायणं ध्यात्वा

“Having taken the lotus posture (padmāsana) on the kūrma pīṭha (the tortoise-shaped pedestal).”

(sarvādhāraṃ sanātanaṃ divyaṃ kamaṭharūpam iti pīṭhasya mūlebhya arcyā):

“Worship the root of the seat as the eternal divine support, in the form of a tortoise.”

The tortoise (kūrma) is revered as the support of the universe (sarvādhāra), symbolizing stability and grounding.

तस्योपरि नहस्रफणोपेतं द्विरसनं संपूज्य

tasya upari nāgasra-phaṇopetaṃ dvirasanaṃ sampūjya):

“Above it, worship the two-seated one adorned with a thousand hoods.”

This refers to the thousand-headed serpent (Nāga) Ananta, who serves as the seat for Lord Vishnu.

दिक्षु दिग्गजान् सङ्कल्प्य आधारशक्तिं ध्यात्वा

dikṣu diggajān saṅkalpya ādhāraśaktiṃ dhyātvā):

“After imagining the elephants of the directions (diggajas) and meditating on the foundation energy (ādhāraśakti).”

तस्योपर्यर्णवमनेकं ध्यायन्

“Meditating on the ocean above it.”

This refers to the cosmic ocean (arṇava) that lies above the base of the seat. The ocean is often seen as a symbol of the primordial waters from which creation emerges.

तन्मध्ये सहस्रपत्रयुतकमलं ध्यायन्

tanmadhye sahasrapatrayuta-kamalaṃ dhyāyan):

“Meditating on the thousand-petaled lotus in the center of it.”

The thousand-petaled lotus (sahasra-patra kamala) symbolizes spiritual enlightenment and is often associated with the Sahasrara chakra, the highest energy center in the body.

तन्मध्ये रक्ताम्बुजमयपद्मपीठं ध्यायन्

tanmadhye raktāmbujamaya-padmāpīṭhaṃ dhyāyan):

“Meditating on the lotus seat made of red lotus petals in the middle of it.”

This indicates a red lotus seat (rakta-ambuja) at the center of the thousand-petaled lotus, where the deity will be invoked.

तन्मध्ये पीठगतं श्रीमन्नारायणं ध्यात्वा

(tanmadhye pīṭha-gataṃ śrīmannārāyaṇaṃ dhyātvā):

“Meditating on Lord Sriman Narayana seated on the pīṭha (sacred seat) in the center.”

The worshiper is to visualize Lord Narayana (Vishnu) seated in the center of the lotus seat, established in his divine form.

This passage describes a meditative and ritual process of invoking Lord Vishnu on a divine seat (pīṭha), starting with the foundation, symbolized by the tortoise (representing stability) and serpent Ananta (infinity). It involves a cosmic visualization process where the supporting elephants of the directions, the cosmic ocean, and a thousand-petaled lotus are imagined, with Narayana seated in the center on a red lotus seat.

ॐ सर्वा॑धाराय॒नमः॑ । sarvādhārāya namaḥ

ॐ सना॑तनाय॒ नम॑: । sanātanāya namaḥ

ॐ दि॒व्याय॒ नम॑: । divyāya namaḥ

ॐ क॒मठ॑रूपाय नम॑: । kamaṭha-rūpiṇe namaḥ

ॐ आदि॑कूर्माय॒ नम॑: । ādi-kūrmāya namaḥ

ॐ आदिशेषाय॒ नम॑: । śeṣāya namaḥ

ॐ दिग्ग॒जेभ्यो॒ नम’: । dig-gajebhyo namaḥ

ॐ आधा॑रशक्यै नम’: ।* ādhāra-śaktyai namaḥ*

ॐ स॒प्तार्ण॑वेभ्यो॒ नम॑: ॥ saptārṇavebhyo namaḥ

ॐ सहस्रपत्रयुतकम॑लाय॒ नम॑: । sahasra-patra-yuta-kamalāya namaḥ

ॐ रक्ताम्बुजाय नम॑: raktāmbuja-maṇi-yama-padma-pīṭhāya namaḥ

तन्मध्ये पद्म॑पीठाय॒ नम॑: ॥ tanmadhye padma̍pīṭhāya̱ nama̍:

पीठगताय श्रीमन्नारा॑यणाय॒ नम॑: ॥ śrīman-nārāyaṇāya namaḥ

कूर्मपीठे पद्मासनमास्थायेत्यु क्तमर्चकस्यासनार्थं, पीठस्य मूले६ भ्यर्च्येत्यु क्तं ध्रुवबेरस्य पादाधः स्थितं च कूर्मपीठं द्विविधं ज्ञेयम् ।

नवनीते - संविभज्याष्टधा पीठमुपर्युपरि चारि र्चयेत् । कूर्मशेषगजारि धार शक्तिसप्तार्णवां स्तथा । । सहस्रपत्रं कमलं रक्ताब्दं कर्णिकां यजेत्। कर्णिकामध्य आसीनमर्चयेत्पुरुषोत्तमम्’ इति । ।

ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदो ज्ञानः पुष्पद न्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः । ।

लवणेक्षुसुरासर्पिदधिक्षीरोदकार्णवाः

पवित्रपाणिश्चन्दनाद्यैरूर्ध्वपुण्णं कृत्वा देवस्य दक्षिणे भागे देवानुकूलं विष्टरे तिष्ठन्नासीनो वा पवित्रपाणिः प्राणानायम्य, योगशास्त्रमार्गेण रेचकपूरककुम्भकादिभिः शोषणदाहनप्लावनादीनि च कुर्यात् देहशुद्धिः स्थानशुद्धिः पात्रशुद्धि: आत्मशुद्धि र्बिंबशुद्धिरिति पञ्चशुद्धिं कृत्वा ।

Pancha Shuddhi

Bhusuddhi /भूशुद्धिः ॐ अप सर्पन्तु ये भुता: ये भूता भुविसंस्थिता: ।
ये भूता विघ्न कर्तार: ते गच्छ्न्त्वा आग्ज्ञया हरे: ॥

पृथिवी त्वया धृता लोका देवी त्वं विष्णु ना धृता ।
त्वं च धारयमाम् देवी पवित्रं कुरु चासनम् ॥

पार्टिघात करास्फोट तिग्मदृष्ट्यवलोकनैः । पाताळभूतलव्योमभूतोपद्रवशान्तये ॥

इति ताळत्रयं कृत्वा नमस्कुर्या द्दिगीश्वरान् ॥

लम् इन्द्राय नमः *lam indrāya namaḥ *

हम् यमाय नमः *ham yamāya namaḥ *

वम् वरुणाय नमः *vam varuṇāya namaḥ *

सम् सोमाय नमः *sam somāya namaḥ *

ॐ ह्रीम् श्रीम् ऊर्ध्वाय नमः *oṃ hrīm śrīm ūrdhvāya namaḥ *

रम् अग्नये नमः * ram agnaye namaḥ *

षम् निर्ऋतये नम: ṣam nirṛtaye nama:

यम् वायवे नमः *yam vāyave namaḥ *

शम् ईशानाय नमः * śam īśānāya namaḥ*

ॐ ह्रीम् श्रीम् अधराय नमः oṃ hrīm śrīm adharāya namaḥ अस्य श्री भूशुद्धि महा मन्त्रस्य । वराह ऋषिः । गायत्री छन्दः । भूमिर्देवता । लाम् बीजम् । लीम् शक्तिः। लूम् कीलकम् । पृथ्वीशोधनार्टे जपे विनियोगः । लामित्यादि षडङ्गन्यासः ।

lāmityādi ṣaḍaṅganyāsaḥ .*

Mantrangas
		अस्य श्री भूशुद्धि महा मन्त्रस्य ।	asya śrī bhūśuddhi mahā mantrasya .
1.	Ṛṣiḥ (ऋषिः):	वराह ऋषिः ।	varāha ṛṣiḥ .
2.	Chandaḥ (छन्दः):	गायत्री छन्दः ।	gāyatrī chandaḥ .
3.	Devatā (देवता):	भूमिर्देवता ।	bhūmirdevatā .
4.	Bījaṃ (बीजं):	लाम् बीजम् ।	lām bījam .
5.	Śaktiḥ (शक्तिः):	लीम् शक्तिः।	līm śaktiḥ.
6.	Kīlakaṃ (कीलकं):	लूम् कीलकम् ।	lūm kīlakam .
7.	Viniyogaḥ (विनियोगः):	पृथ्वीशोधनार्टे जपे विनियोगः । \ लामित्यादि षडङ्गन्यासः ।	pṛthvīśodhanārṭe jape viniyogaḥ .

Karanyasa /करन्यास:
1.	ॐ लाम्	अङ्गुष्ठाभ्यां नम:	oṃ lām
2.	लीम्	तर्जनीभ्यां नम:	līm
3.	लूम्	मध्यमाभ्यां नम:	lūm
4.	लैम्	अनामिकाभ्यां नम:	laim
5.	लौम्	कनिष्ठिकाभ्यां नम:	laum
6.	लः	करतलकरपृष्ठाभ्यां नम:	laḥ

Default templates for mantras

Mantrangas

Ṛṣiḥ (ऋषिः): अस्य श्री भूशुद्धि महा मन्त्रस्य ।

Chandaḥ (छन्दः): वराह ऋषिः ।

Devatā (देवता):

Bījaṃ (बीजं):

Śaktiḥ (शक्तिः):

Kīlakaṃ (कीलकं):

Viniyogaḥ (विनियोगः): Generic table given below for use in all Nyasa situations

Karanyasa /करन्यास:

अङ्गुष्ठाभ्यां नम:

तर्जनीभ्यां नम:

मध्यमाभ्यां नम:

अनामिकाभ्यां नम:

कनिष्ठिकाभ्यां नम:

करतलकरपृष्ठाभ्यां नम: Anganyasa /अङ्गन्यास: (हृदयादिन्यास:)

हृदयाय नम:

शिरसे स्वाहा

शिखायै वषट्

कवचाय हुम्

नेत्रत्रयाय वौषट्

अस्त्राय फट् Mantra & Rishi Chandas गायत्री छन्दः ।

Devata भूमिर्देवता ।

Beejam लाम् बीजम् ।

Shakti लीम् शक्तिः।

keelakam लूम् कीलकम् ।

Astram -/-

Prayoga पृथ्वीशोधनार्थे जपे विनियोगः । लामित्यादि षडङ्गन्यासः ।

Karanyasa /करन्यास:

ॐ लाम् अंगुष्ठाभ्यां नमः

लीम् तर्जनीभ्यां नमः

लूम् मथ्यमाभ्यां नमः

लैम् अनामिकाभ्यां नमः

लौम् कनिष्ठिकाभ्यां नमः

लः करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः Anganyasa /अङ्गन्यास: (हृदयादिन्यास:)

लाम् हृदयाय नमः

लीम् शिरसे स्वाहा

लूम् शिखायै वषट्

लैम् कवचाय हुम्

लौम् नेत्रत्रयाय वौषट्

लः अस्त्रायफट् ध्यानम्।

ॐ विष्णुपत्नि सुसंजाते शब्दवर्ले महीतले । अनेकरत्नसम्पन्ने भूमिदेवि नमोस्तुते ॥

ॐ धनुर्धरायै विद्महे सर्वसिध्द्ययै च धीमहि । तन्नो धरा प्रचोदयात् ॥

ॐ सर्वमङ्गलमाङ्गल्ये शिवेसर्वार्धसाधके ॥

माञ्च पूतं कुरुधरे नतोऽ स्मि त्वां सुरेश्वरि ॥ सर्वभूतनिवारणायै हुम् फट् स्वाहा ॥

भूर्भुवस्सुवरोमिति पृथिवीं नमस्कुर्यात् । भूर्भुवस्सुवरोम् ॥

Mantra & Rishi आसनमस्त्रस्य पृथिव्याः मेरुपृष्ठऋषिः ।

Chandas सुतलं छन्दः ।

Devata श्रीकूर्मो देवता ।

Beejam कुम् बीजम् ।

Shakti मम् शक्तिः ।

keelakam फट् कीलकम् ।

Astram -/-

Prayoga आसनशुद्ध्यर्थे जपे विनियोगः ॥

Karanyasa AngaNyasa

ॐ केशवाय नमः अंगुष्ठाभ्यां नमः ॐ त्रिविक्रमायनमः हृदयाय नमः

ॐ नारायणाय नमः तर्जनीभ्यां नमः ॐ वामनाय नमः शिरसेस्वाहा

ॐ माथवाय नमः मध्यमाभ्यां नमः ॐ श्रीधराय नमः शिखायै वषट्

ॐ गोविन्दाय नमः अनामिकाभ्यां नमः ॐ हृषीकेशायनमः कवचाय हुम्

ॐ विष्णवे नमः कनिष्ठिकाभ्यां नमः ॐ पद्मनाभायनमः नेत्रत्रयाय वौषट्

ॐ मधुसूदनाय नमः करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः ॐ दामोदराय नमः अस्त्राय फट्

भूर्भुवस्सुवरोमिति दिग्बन्धः

ध्यानम् -

अशेष जगदधार मनन्तं कूर्मरूपिणम् । आसनस्य विशुध्वर्ध्यमात्मानन्तं भजे हरिम् ॥

इदि ध्यात्वा तन्मध्योज्ज्वलकर्णिकं स्वरयुगै राविर्भवतेसरं वर्गोल्लासिवसुच्छदं वसुमतीगेहेन संवेष्टितम् ।

ताराधीश्वरयज्ञ वारिविलसद्दिक्कोण राज्कितं

यस्त्रं सर्वमनोहरं परिवृतं सर्वास्वविघ्नं परम् ॥

ॐ आधारशक्यै नमः । ॐ अनन्तासनाय नमः । ॐ कूर्मासनाय नमः । ॐ विमलासनाय नमः । ॐ पद्मासनाय नमः। हुम् फट् स्वाहा । इति पुष्पगनाक्षतैरर्चयति ।

दक्षिणपादमूर्ध्वं वामपादमधः कृत्वा जान्वन्तरे ङ्गुष्ठा निगुह्य शिश्नवृषणा पीडयन् निवातस्थः प्रदीपइव ऋजुकायः किइ्चदुन्नमितवक्त्र दनैर्दन्तानस्पृश९ तीक्ष्मीकृत्यैव मासनमासीनो यथाबलं प्राणायामं कुर्यात् (उद्गातैः) रेचकपूरककुम्बकैः।

Pranayama

(प्राणायामप्रकारः)

प्राणायामस्त्रिधा प्रोक्तो रेचकपूरककुम्भकैः । नासिकापुटमङ्गळ्या निष्पीड्यैकं पुनः पुनः । ।

उदराद्रेचयेद्वायुं रेचनात्पतु रेचकःण बाह्येन वायुना देहं पूरयेत्सतु पूरकः॥

न मुञ्चति न गृष्णति वायुमन्तर्बहिस्थितम् । संपूर्ण कुम्भवत्तिष्टेदचलस्सतु कुमृकः॥

प्रणवाक्षरदेवांश्च रेचकादिषु संस्मरेत् ।

ब्रह्माणं रक्तगौराङ्गं चतुर्वक्त्रं चतुर्भुजम् ’ पूरके हि च नाभिस्थं ध्यायेत्तं कमलासनम्॥

नीलोत्पलदळश्यामं हृदि स्थाने तु केशवम्। चतुर्भुजं जगद्भीजं कुम्बके तु विचिन्तयेत्॥

शुद्धस्फटिकसज्कौशं शङ्करं च त्रियम्बकम् ।

ध्यायेच्च ब्रह्मरन्धस्थं रेचके त्वघनाशनम् । ।

रेच्य पिङ्गलया वायुमिडया पूरयेत्पुनः। स्थापयेन्मध्यया मात्रापोडशैर्द्विगुणै ः क्रमात्। स चतुष्षष्टिभिश्चैव प्राणायामत्रयं चरे, दिति॥

गुरूपदेशविधिना प्राणायमत्रयं कृत्वा

ॐ भू: । ॐ भुव: । ॐꣳसुव: । ॐ मह: । ॐ जन: । ॐ तप: । ॐꣳ सत्यम् ॥
ॐ तथ्स॑वि॒तुर्वरे᳚ण्यं॒ भर्गो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि । धियो॒ यो न॑: प्रचो॒दया᳚त् ॥
ॐ आपो॒ज्योती॒ रसो॒ऽमृतं॒ ब्रह्म॒ भूर्भुव॒: सुव॒रोम् ॥

Sankalpam

(संकल्प प्रकारः)

हरिः ॐ-

शुक्लाम्बरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम् । प्रसन्नवदनं ध्यायेत्सर्वविघ्नोपशान्तये ॥

श्रौतस्मार्तादिकं कर्म निखिलं येन सूत्रितम् । तस्मै समस्तवेदार्थविदे विखनसे नम: ॥

श्रीगोविन्द गोविन्द गोविन्द। शुभे शोभने मुहूर्ते श्रीमहाविष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य अद्य ब्रह्मणः द्वितीयपरार्थे श्वेतवराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरे कलियुगे प्रथमपादे जम्बूद्वीपे भरतवर्षे भरतखण्डे मेरोर्धक्षिणदिग्भागे श्रीवेङ्कटाचलस्योत्तरदिग्भागे ‘कृष्णागोदावर्योर्मद्यदेशे भगवदालये भगवद्भागवताचार्याणां सन्निधौ अस्मिन् प्रभवादि षष्टिसंवत्सराणां मध्ये वर्तमान व्यावहारिकचान्द्रमानेन संवत्सरे………अयने । । । ऋतौ। ।मासे । । पक्षे । ।वारे । ।

शुभनक्षत्रयुक्तायां अस्यां शुभतिधौ अस्य देवदेवस्य भगवतो महापुरुषस्य श्रियःपतेः पुरुषोत्तमस्य श्रीमदखिलाणकोटि ब्रह्माण्डनायकन्य ध्रुवकौतुकौत्सवस्नावनबलिबेर विशिष्टस्य सकलपरिषत्परिवृतन्य

1। तत्तद्देशकालोचितं संकल्पः कार्यः।

श्रीभूनमेतन्य

।स्वामिनः प्रीत्यर्धं

एतद्वास्त्वर्गालयनिवासिनः अस्यश्री राजराष्ट्र ग्रामयजमानाचार्यार्चकपाचकपरिचारकाभिवृद्ध्यर्थं, धर्मार्थकाममोक्ष चतुर्विध पुरुषार्थ फलसिद्ध्यर्थं, सम्भवता नियमेन सम्भवताकालेन सम्भवताद्रव्येण सम्भवद्भिरुपचारैश्च श्रीवैखानसभगवच्छास्त्र दिव्यकश्यपप्रोक्त विधिमवलम्ब्य प्रातः कालार्चनं करिष्यमाणः भगवदाराधनाधिकारसिद्ध्यर्थं तदङ्गभूतशुद्धिं करिष्ये - इति सङ्कल्प्य। '

1। (सात्त्विकत्यागः भगवानेव स्वनियाम्यस्वरूपस्थितिप्रवृत्तिस्वशे षैकर सेन स्वात्मस्वदत्तकर्तृभावेन स्वकीयैश्च देहेन्रियाद्युपकरणै स्स्वाराधनैक प्रयोजनाय परमपुरुषस्सर्वशेषी स्वशेषभूतं मां प्रातःकालार्चनाख्यमिदंकर्म भगवान् स्वस्मै स्वप्रीतये स्वयमेव कारयति)।

भूतशुद्धिप्रकारान् शोषणदाहनप्लावनपञ्चपनिषदन्यास करन्यास ब्रह्मन्यान सुदर्शनन्यासाल्गु ळिन्यास नामद्वादशपञरषड्डिग्बन्धन षडङ्गन्यासैकाक्षरादि न्यास मातृकाषडङ्गमनषडङ्ञान्तर्मातृकाबहिर्मातृका चोस्तन्यासाक्षरन्यास सर्वाङ्गन्यासान् करिष्ये इति सङ्कल्प्य।

Bhoota shuddhi /भूतशुद्धिः Mantra & Rishi अस्य श्रीभूतशुद्धिमहामस्त्रस्य, अन्तर्यामि ऋषिः।

Chandas प्रकृतिपुरुषश्छन्दः ।

Devata सत्योदेवता ।

Prayoga शरीरशुद्ध्यर्थे जपे विनियोगः ॥

धान्यम्-

हृदिस्थितं पङ्कजमष्टपत्रं सकर्णिकाकेसरमभ्रनीलम् अङ्गुष्ठमात्रं हृदये वसन्तं ध्यायेच्चविष्णुंपुरुषं पुराणम् । ।

धर्मकन्द ज्ञाननाळैश्वर्याष्टदळ वैराग्यकर्णिका (क)हृदयाम्भोजमधोमुखं मुकुळीकृतत्वेन ध्यात्वा तत्प्रणवेनोर्ध्वमुखं विकसितं कृत्वा तत्कर्णिकान्तस्थं चैतन्यात्मकं जीवात्मानं प्लुत प्रणवोच्चारणेन सुषुम्नानाडीमार्गतो निर्गमय्य तं जीवात्मानं द्वादशान्तस्थितसहस्रदळकमलनिविष्टपरमात्मना सहैकीकृत्य स्वशरीरस्थकल्मषजातं पुरुषाकारेण कुक्षौ विचिन्त्य भूतसंहारन्यासं कुर्यात् । ब्रह्महत्याशिरस्कं च स्वर्णस्तेयभुजद्वयम् । सुरापानहृदायुक्तं गुरुतल्पकटिद्वयम् । ।

तत्संयोगिपदद्वस्ध्वमङ्गप्रत्यङ्गपातकम् । उपपातकरोमाणं रक्तश्मश्रुविलोचनम् ॥

अङ्गुष्ठमात्रं पुरुषं दुरात्मानं दुरासदम् । अचेतनमथोवक्त्रं दग्धपादपसन्निभम् ।

खड्गचर्मधरं कृष्णं कुक्षौ वामे विचिन्तयेत् ॥ 38

Bhoota samhara nyasah /भूतसंहार न्यासः

Mantra & Rishi अस्य श्री पंचभूतसंहार न्यास महामन्त्रस्य ब्रह्माऋषिः ।

Chandas गायत्री छंदः ।

Devata सदाविष्णुर्देवता ।

Beejam लम् बीजम् ।

Shakti वम् शक्तिः ।

keelakam रं कीलकम् ।

Astram -/-

Prayoga भूतसंहृतिन्यासे (जपे) विनियोगः ॥

अङ्गन्यास: हृदयादिन्यासः

ॐ लम् नमः - अंगुष्ठाभ्यां नमः । ॐ वम् नमः तर्जनीभ्यां नमः । ॐ रम् नमः मध्यमाभ्यां नमः। ॐ यम् नमः अनामिकाभ्यां नमः। ॐ हम् नमः कनिष्ठिकाभ्यां नमः। ॐ हुम् फट् नमः करतल करपृष्ठाभ्यां नमः ।

Anganyasa /अङ्गन्यास: (हृदयादिन्यास:)

ॐ लम् नम: हृदयाय नमः।

ॐ वम् नमः शिरसे स्वाहा ।

ॐ रम् नम: शिखायैवषट् ।

ॐ यम् नमः कवचाय हुम् ।

ॐ हम् नमःनेत्रत्रयाय वौषट् ।

ॐ हुम् फट् नमः अस्त्राय फट् । 39

ध्यानम् -

पञ्चभूतात्मकं विष्णुं समस्त भुवनेश्वरम् । अखिलाण्णपतिं वन्दे भूतसंहृतिकारणम् ॥

ॐ ‘लम्’ पादादिजानुपर्यन्तं भूमण्डलं पीतवर्णं चतुरश्रं वज्रलाञ्चतं निवृत्तिकलं शब्दस्पर्शरूपरसगन्धगुणं अकारबीजान्वितं अनिरुद्धमूर्त्यधि दैवतं ।

भूमे॒र्वित॒न्वन्प्रत॑रन्प्रका॒म: पोपू॑यमा॒न: प॒ञ्च॑भिस्स्वगु॑णै: ।

प्र॒स॒न्नैस्सर्वा॑नि॒मान्धा॑रयिष्यसि॒ स्वाहा᳚ ॥२.५॥

पृथिव्यै हुम् फट् स्वाहा ।

ॐ ‘लम्’ नमः । अर्धन्दुमण्डले अप्सुपृथिवीं प्रविलापयामि । अनिरुद्धमूर्तिं ध्यायामि ।

ॐ ‘वम्’ जान्वादिनाभिपर्यन्तं जलमण्डलम् अर्धचक्राकारं शुभ्रवर्णं पद्मलाळ्छितं प्रतिष्ठाकलं शब्दस्पर्शरूपरसगुणं वकारबीजान्वितम अच्युतमूर्त्यधि दैवतं ।

त्वं जीव॒स्त्वमाप॒स्सर्वे॑षां जनि॒ता त्वं॒ आहा॑र: ।

त्वं विष्णो᳚ श्र॒मापनु॑दाय॒ चतु॑र्गुणाय॒ स्वाहा᳚ ॥२.४॥

अमृताय हुम् फट् स्वाहा ॥

ॐ ‘वम्’ नमः । त्र्यश्रमण्डले अग्नावपः प्रविलापयामि । अच्युतमूर्तिं ध्यायामि ।

ॐ ‘रम्’ नाभ्यादिहृदयपर्यन्तम् अग्निमण्डलं त्रिकोणाकारं रक्तवर्णं स्वस्तिकलाइ्छतं विद्याकलं शब्दस्पर्शरूपगुणं रकारबीजान्वितं सत्यमूर्त्यधि दैवतं ।

त्वम॑ग्ने॒ त्रिगु॑णो वरि॒ष्ठ: परं॑ ब्रह्म॒ परं॒ ज्योति॑: ।

सर्वे॑षां॒ त्वं पाल॑नाय हु॒तम॒मृतं॑ व॒हिष्यसे॒ स्वाहा᳚ ॥२.३॥

अग्नये हुम् फट् स्वाहा ॥

ॐ ‘रम्’ नमः। षडश्रमणलेवायावग्निं प्रविलावयामि । सत्यमूर्तिं ध्यायामि ।

ॐ ‘यम्’ हृदयादि भ्रूमध्यपर्यन्तं वायुमण्डलं षट्कोणं धूम्रवर्णं षड्बिन्दुलाळ्छितं शान्तिकलं शब्दस्पर्शगुणं यकारबीजान्वितं पुरुषमूर्त्यधि दैवतं ।

यो वा॒ वायु॒र्द्विगु॑णोऽन्तरा॒त्मा सर्वे॑षाम॒न्तश्च॑र॒तीह विष्णो᳚: ।

स॒त्वं दे॒वान्म॑नु॒ष्या᳚न्मृता॒न् परि॑संजीवसे॒ स्वाहा᳚ ॥ २.२ ॥

वायवे हुम् फट् स्वाहा ॥

ॐ ‘यम्’ नमः । वृत्तमण्डले आकाशेवायुं प्रविलापयामि । पुरुषमूर्तिं ध्यायामि ।

ॐ ‘हम्’ भ्रूमध्यादि ब्रह्मरन्द्रपर्यन्त वृत्तमाकाशमण्डलमनाकृतिचिह्नं नादबिन्दुकळात्मकं कृष्णवर्णं सहस्रदळलाळितं शान्य तीतकलं शब्द गुणं हकारबीजान्वितं विष्णुमूर्त्यधि दैवतं ।

यो वा॒ गवि॑ष्ठः॒ पर॑म: प्रधा॒नः प॒दं वा॒ यस्य॑ स॒त्वमा॑सीत् ।

यस्यो॒परि॑त्वं॒ मुन॑यो॒ऽनुप॑श्यन्ति॒ तस्मै॑ मु॒ख्याय॒ विष्ण॑वे॒ स्वाहा᳚ ॥ २.१ ॥

ॐ ‘हम्’ नमः । आकाशमहब्कारे प्रविलापयामि । अहङ्कारं महत्तत्त्वे प्रविलापयामि ।

महत्तत्वं मातृकाक्षरसंज्ञिकायां शब्दरूपायां प्रकृतौ प्रविलापयामि ।

तां प्रकृतिं सत्यज्ञानानन्दरूपे परे (परस्मिन्) ब्रह्मणि प्रविलापयामि । विष्णुमूर्तिं ध्यायामि ।

Śoshanam शोषणम्

वायुबीजस्य किष्किन्ध ऋषिः । जगती छन्दः । शोषणमहाभूतो वायुर्देवता ।

यम् बीजम् । यिम् शक्तिः। युम् कीलकम् ।

पापपुरुषशोषणार्थे जपे विनियोग: । यामित्यादि षडङ्गन्यासः ॥

ध्यानम्

ॐ वायुं नीलाब्जसज्काशं यबीजं स्वातिसम्भवम् । कुमुद्वतीपतिं वन्डे शोषणे मृगवाहनम् ॥

यमिति नाभिमभिमृश्य । वायुबीजं षोडशवारमुच्चार्य । रेचयित्वा तं पापपुरुषं नाभिदेशस्थित वायुमऱ्ऱलान्तर्गतं अवातवाहि भेषजमिति मन्रोट्लैतेन चण्डवायुना शोषयित्वा ।

ॐ आवा॑तवाहि भेष॒जं विवा॑तवाहि॒ यद्रपः॑ । त्वꣳ हि वि॒श्वभे॑षजो दे॒वानां᳚ दू॒त ईय॑से ॥

							VMP 8.1.47.6

Dāhanam दाहनम्-

अग्निबीजस्य वैश्वानरः ऋषिः । जगतीछन्दः । दाहनभूतो वैश्वानरो अग्निर्देवता ।

रम् बीजम् । रिम् शक्तिः । रुम् कीलकम् ।

पापपुरुषदाहनार्थे जपेविनियोगः । रामित्यादि षङ्गन्यासः ॥

ध्यानम्

ॐ किंशुकाभम् मेषवाहं कार्तिकेयं कपिध्वजम् । स्वाहान्वितं रबीजाढ्यं दाहने ग्निं स्मराम्यहम् ॥

रमिति हृदयमभिमृश्य । अग्निबीजं द्वात्रिंशद्वारमुच्चार्य कुंभयित्वा । तं पापपुरुषंहृदिस्थि ताग्निमलान्तर्गतं ‘अग्नेरक्षाण’ इति मन्रोथ्तित चक्राग्निज्वालो पबृंहितजाठराग्निना दाहयित्वा (रजस्तमोभस्मनी पिङ्गळया विसृज्य)

8.1.47.7 agne rakṣā ṇo a(g)ṃhasaḥ prati ṣma deva rīṣataḥ tapiṣṭhair ajaro daha[*804] [*804]

8.1.48.1 agne ha(g)ṃsi ny atriṇam

ॐ अग्नेरक्षाणो अꣳ हसः प्रतिष्म देवरीषतः । तपिप्ष्थैर् अजरोदह अग्ने हꣳ सि न्यत्रिणम् ॥

Plāvanam प्लावनम्

वं जपे वरुण बीजस्य हिरण्यगर्भः ऋषिः । गायत्री छन्द । पावनभूतो वरुणोदेवता । विनियोगः ।

वामित्यादि षडङ्गन्यासः ॥

ध्यानम्

रक्ताम्बरधरं श्यामं मकरध्वज वाहनम् । नदीनाथं वबीजाढ्यं प्लावने वरुणंस्मरेत् ॥

वमिति भ्रूमध्यमभिमृश्य । चन्द्रबीजं द्वात्रिंशद्वारमुच्चार्य कुंभयित्वा । ‘यददो वादत’ इति मन्रोथ्तित द्वादशास्त्रस्थित भगवद्वामपादाङ्गुष्ठ विनिस्सृतामृतधारयात्मानं (सात्विकभस्म) अभिषिच्य ।

8.1.48.2 yad ado vāta te gṛhe ‘mṛtasya nidhir hitaḥ tato no dehi jīvase tato no dhehi bheṣajam

यददो वातते गृहे मृतस्य निधिरि हितः ॥

ततो नो देहि जीवसे ततो नो धेहि भेषजम् ॥

पिज्जीरणम्

तदमृताप्लावितं भस्म ‘लम्’ इति द्वादशावृत्त्या साकारं भावयित्वा श्यामवर्णया पृथिव्या ‘स्योना पृथि’ वीति मनसा पिणीकृत्य

ॐ ‘लम्’ नमः

8।1।48।3 syonā pṛthivī bhavānṛkṣarā niveśanī yaccā naś śarma saprathāḥ

स्योना पृथिवी भवानृक्षरा निवेशनी । यच्चानश्शर्म सप्रथा: ॥

हमिति देहान्तरे सुषिरमुत्पाद्य अस्त्राय फडिति विच्छिद्य शकलद्वयं द्यावापृथिवीरूपं संपुटितं संस्कृश्य तदन्तर्ण्योतिस्स्वरूपं शुद्धं देहं संस्कृत

ॐ ‘हम्’ नमः अस्त्राय फट्।

सावयवीकरणम्

।मायाबीजेन तस्य पिण्णस्य करचरणाद्यवयव सऋत मुत्पाद्य

ॐ ‘ह्रीम्’।

पुण्यपुरुषकल्पनम्

अश्वमेधशिरो पेतमतिरात्रभुजद्वयम् । अप्तोर्यामोरुयुग्मञ्च वाजपेयकटिद्वयम् । । अग्निष्टोमपदद्वस्ध्वं कुक्षा पुण्यं विचिन्तयेत्॥

इति पुण्यपुरुषं भावयित्वा भूतसृष्टिन्यासं कुर्यात्।

Bhoota shrishti Nyasah/भूतसृष्टिन्यासः

यो वा॒ गवि॑ष्ठः॒ पर॑म: प्रधा॒नः प॒दं वा॒ यस्य॑ स॒त्वमा॑सीत् ।

‘आत्मनआकाशस्सम्भूतः’ ॐ ‘हम्’ फट् नमः।

मूर्धादि भ्रूमध्यपर्यन्तं वृत्तमाकाशमण्डलं हकारबीजान्वितं कृष्णवर्णं शब्दगुणयुक्तं विष्णुमूर्त्यधिदैवतं परमात्मनः (प्रकृतिं त्रिगुणात्मिकां प्रतिष्ठापयामि। प्रकृतेर्महान्तमुत्पादयामि। महतो हज्कार मुत्पादयामि। अहंकारात्) आकाशं प्रतिष्ठापयामि।

यो वा॒ वायु॒र्द्विगु॑णोऽन्तरा॒त्मा सर्वे॑षाम॒न्तश्च॑र॒तीह विष्णो᳚: ।

स॒त्वं दे॒वान्म॑नु॒ष्या᳚न्मृता॒न् परि॑संजीवसे॒ स्वाहा᳚ ॥ २.२ ॥

‘आकाशाद्वायुः’ ॐ ‘यम्’ फट् नमः ॥

भ्रूमध्यादि हृदयपर्यन्तं वायुमण्डलं षडश्रं यकारबीजान्वितं धूम्रवर्णं शब्दस्पर्शगुणयुक्तं पुरुषमूर्त्यधिदैवतं आकाशाद्वायुं प्रतिष्ठापयामि।

त्वम॑ग्ने॒ त्रिगु॑णो वरि॒ष्ठ: परं॑ ब्रह्म॒ परं॒ ज्योति॑: ।

सर्वे॑षां॒ त्वं पाल॑नाय हु॒तम॒मृतं॑ व॒हिष्यसे॒ स्वाहा᳚ ॥२.३॥

tvamagne triguṇo variṣṭha: paraṃ brahma paraṃ jyoti: ।

sarveṣāṃ tvaṃ pālanāya hutamamṛtaṃ vahiṣyase svāhā ॥2.3॥

’ ‘वायोरग्निः, ॐ ‘रम्’ ‘फट् नमः ॥

हृदयादिनाभिपर्यन्तमग्निमण्डलं त्र्यश्रं रकारबीजान्वितं रक्तवर्णं शब्दस्पर्शरूपगुणसंयुक्तं सत्यमूर्त्यधिदैवतं वायोरग्निं प्रतिष्ठापयामि।

त्वं जीव॒स्त्वमाप॒स्सर्वे॑षां जनि॒ता त्वं॒ आहा॑र: ।

त्वं विष्णो᳚ श्र॒मापनु॑दाय॒ चतु॑र्गुणाय॒ स्वाहा᳚ ॥२.४॥

‘अग्नेरापः’ॐ ‘वम्’ फट् नमः ।

नाभ्यादिजानुपर्यन्तमपोर्टेन्दुमण्डलं वकारबीजानित्वं श्वेतवर्णं शब्दस्पर्शरूपरसगुणयुक्तमच्युतमूर्त्यधिदैवतमग्नेरपः प्रतिष्ठापयामि।

भूमे॒र्वित॒न्वन्प्रत॑रन्प्रका॒म: पोपू॑यमा॒न: प॒ञ्च॑भिस्स्वगु॑णै: ।

प्र॒स॒न्नैस्सर्वा॑नि॒मान्धा॑रयिष्यसि॒ स्वाहा᳚ ॥२.५॥

‘अद्भ्यः पृधिवी’ॐ ‘लम् ‘फटनमः ।

जान्वादिपादपर्यन्तं पृथिवीमण्डलं चतुरश्रं लकारबीजान्वितं पीतवर्णं शब्दस्पर्शरूपरसगन्धगुणसंयुक्त मनिरुद्धमूर्त्यधिदैवत मद्भ्यः पृथिवीं प्रतिष्ठापयामि।

ततः परमात्मना सहस्थितं चैतन्यात्मकं जीवात्मनं पुतप्रणवोच्चारणेन सुषुम्नानाडीमार्गेण निर्गमय्य पूर्वोक्तहृदयकमले प्रणवेन स्थापयेत्।

‘ॐ’

जीवबीजस्य ब्रह्माऋषिः गायत्रीछन्दः सदाविष्णुर्देवता, जीवात्मप्रतिष्टार्थे विनियोगः ।

ध्यानम्। वालाग्रशतभागस्यच शतधाकल्पितस्यच । Prana prathistha/ प्राणप्रतिष्ठा-

भागोजीवस्सविज्ञेय स्सचानन्त्याय कल्पते । ।

ततः प्राणप्रतिष्ठामश्रेण प्राणप्रतिष्ठां कुर्यात् ।

अस्य श्री प्राणप्रतिष्ठामन्त्रस्य । ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ऋषयः ।

ऋग्यजुस्सामाधर्ववेदाश्छन्दांसि ।

सकललोकसृष्टिस्थितिसंहारकारिणी श्रीमन्नारायणी प्राणशक्तिः परादेवता ।

आम् बीजम्, ह्रीम् शक्तिः, क्रोम् कीलकम्, मम प्राणप्रतिष्ठार्थे जपे विनियोगः ।

मूलमन्त्रेण षडङ्गन्यासं करन्यासं च कृत्वा ।

असु॑नीते॒ पुन॑र॒स्मासु॒ चक्षुः॒ पुनः॑ प्रा॒णमि॒ह नो॑ धेहि॒ भोगं॑ ।

ज्योक्प॑श्येम॒ सूर्य॑मु॒च्चरं॑त॒मनु॑मते मृ॒ळया॑ नः स्व॒स्ति ॥

R.V.10.59.06

अमृतंवै प्राणा अमृतमापः प्राणानेव यधास्थानमुपह्वयते । ।

ॐ असुनीते पुनरस्मासु चक्षुः

ॐ अम्। कम्। खम्। गम्। घम्। जम्। अम्। आम्। ह्रीम्। क्रोम्। य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः। (आम् ह्रीम् क्रोम्)पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशप्राणात्मनेक्रोंह्रीम् । आम् । अंगुष्टाभ्यां नमः ।

पुनः प्राणमिहनो देहिभोगम् ॐ

इम् चम् छम् जम् झम् इम् ईम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः

आम् ह्रीम् क्रोम् शब्दस्पर्श रूपरसगन्दापानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् तर्जनीभ्यांनमः

ज्योक्पश्येम सूर्य मुच्चरम्

ॐ उम् टम् ठम् डम् ढम् णम्

आम् म् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः

(आम् ह्रीम् क्रोम्) त्वक्चक्षुश्रोत्रजिह्वाघ्राण व्यानात्मने मध्यमाभ्यांनमः

त मनुमते मृडयानस्वस्ति

ॐ एम् तम् थम्म्म् नम् ऐम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः

(आम् ह्रीम् क्रोम्) वाक्पाणिपाद पायूपस्थोदानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् अनामिकाभ्यां नमः

अमृतंवै प्राणा अमृतमापः

ॐ वम् पम् फम् बम् भम् मम् औम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः

(आम् ह्रीम् क्रोम्) वचनादानगमनविसर्गानन्दसमानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् कनिष्ठिकाभ्यां नमः

प्राणानेव यधास्थानमुपह्वयते । ।

ॐ अम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् ळम् क्षम् अः य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः

(आम् ह्रीम् क्रोम्) मनो बुद्ध्यहज्कारमहाप्रकृतिजीवात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः

एवं हृदयादिन्यासः

ॐ असुनीतेपुन रस्मासु चक्षुः

ॐ अम् कम् खम् गम् घम् जम् आम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः

(आम् प्रीम् क्रोम्) पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाश प्राणात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् हृदयाय नमः।

पुनः प्राणमिहनो धेहिभोगम्

ॐ इम् चम् छम् जम् झम् इम् ईम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः

(आम् ह्रीम् क्रोम्)शब्दस्पर्शरूपरसगस्थापानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् शिरसे स्वाहा।

ज्योक्पश्येम सूर्यमुच्चरम्

ॐ उम् टम् रम् डम् ढम् णम् ऊम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः

(अम्ह्रीम् क्रोम्) त्वक्चक्षुःश्रोत्रजिह्वा घ्राण व्यानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् शिखायैवषट्।

त मनुमते मृडयानस्वस्ति

ॐ एम् तम् थम् दम् धम् नम् ऐम् आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सो हं हंसः (आम् प्रीम् क्रोम्) वाक्पाणि पादपायूपस्थोदानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् कवचायहुम्।

अमृतंवै प्राणा अमृतमापः

(आम् प्रीम् क्रोम्) वचनादानगमनविसर्गानन्दसमानात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् नेत्रत्रयाय वौषट्

प्राणानेवयथा स्थानमुपह्वयते

ॐ अम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् ळम् क्षम् अः आम् ह्रीम् क्रोम् य र ल व श ष स होम् हंसस्सोहं हंसः

(आम् ह्रीम् क्रोम्) मनोबुद्ध्यहंकार महा प्रकृतिजीवात्मने क्रोम् ह्रीम् आम् अस्त्रायफट्।

हंस इति दिग्बन्धः।

ध्यानम् - ॐ रक्ताम्भोधिस्थपोतोल्लसदरुण सरोजाधिरूढाकराब्जॆः

पाशं कोदण्डमिक्षूद्भवमलिगुणमप्यङ्कुशं पञ्चबाणान् बिभ्राणा स्रुक्कपालौ त्रिणयनललिता पीनवक्षोरुहाढ्या देवी बालार्कवर्णा भवतु सुखकरी प्राणशक्तिः परा नः ।

ततो हृदयकमले,

ॐ यमत्वगात्मनेनमः वायुकोणे,

ॐ रम् असृगात्मने नमः अग्निकोणे,

ॐ लम् मांसात्मने नमः पूर्वे,

ॐ वम् मेदात्मने नमः पश्चिमे,

ॐ शम् अस्थ्यात्मने नमः ऐशान्ये,

ॐ षम् मज्ञात्मने नमः नैरऋते,

ॐ सम् शुक्रात्मनेनमः उत्तरे,

ॐाम् प्राणात्मने नमः दक्षिणे,

ॐ सः जीवात्मने नमः मध्ये

चिन्तयेत्।

यधा

मूलेन षट्करशुद्धिं व्यापकत्रयं चकृत्वा मणिबन्दे प्रकोष्ठि च कूर्प रे करयो स्तले तत्पृष्टे च तदग्रे च करशुद्धिरुदीरिता’ ‘नाथेश्चरणपर्यन्तं पाशबीजं प्रविन्यसेत् हृदयान्नाभिपर्यन्तं शक्तिबीजं प्रविन्यनेत् मूर्धादि हृदया स्तन्तु विन्यसेत्तावदङ्कुशम्’।

आम् ह्रीम् क्रोम् अम् आम् इम् ईम् उम् ऊम् ऋम् ऋम् लुम् लूम् एम् ऐम् ॐ औम् अम् अः।

यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् ळम् क्षम् नमः मणि बन्दे,

आम् ह्रीम् क्रोम्। कम् खम् गम् घम् जम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् ळम् क्षम् नमः प्रकोष्ठि,

आम् ह्रीम्, क्रोम् चम् छम् जम् झम् इम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् ळम् क्षम् नमः कूर्परे,

आम् ह्रीम् क्रोम् टम् रम् डम् ढम् णम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् ळम् क्षम् नमः करयो स्थले,

आम् ह्रीम् क्रोम्। तम् थम् दम् धम् नम् यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् ळम् क्षम् नमः करयोः। पृष्टे,

आम् ह्रीम् क्रोम् पम् फम् बम् भम् मम्। यम् रम् लम् वम् शम् षम् सम् हम् ळम् क्षम् नमः करयोरग्रे।

आम्

नाभेरापादं पाशबीजं विन्यस्य

प्रीम् हृदयदानाभि शक्तिबीजं विन्यस्य क्रोम् मूर्धादि हृदयपर्यन्तमङ्कुशबीजं विन्यसेत्।

————————————————————————————————————————————

ततः प्राणप्रतिष्ठामस्त्रं द्वादशवारं जपेत्। यथा,

आम् ह्रीम् क्रोम् यरलवशषसहोमांसस्सोहम् ममप्राण इह

Panchopanishad nyasah /पञ्चपनिषदन्यासः

गायत्री छन्दः।

लम् बीजम्, पम् शक्तिः, रम्मीलकम्, m

श्रीरामचन्द्राय नमः । श्री विखनसमहागुरवे नमः ।

4.caturthaḥ khaṇḍaḥ /चतुर्थ: खण्ड:

invocation - आवाहना

प्रणिधिं शब्दं वा गृहीत्वोत्पूतेन वारिणा पूर्य पुष्पाक्षता निक्षिप्य तन्मध्ये प्रणवत्र्यक्षराणि सुसंख्यदेवं स्मृत्वा समाहितो हस्तद्वयेन प्रणिधिमुद्धृत्य दीपार्टीपमिव ध्रुवबेरात्प्रणिधिजले भक्त्या प्रणवात्मकं विष्णुं पूर्ववत्सकलं ध्यात्वा वाह्य तद्व्याप्तं तोयं प्रणवेनेदंविष्णुरायातु भगवानिति कौतुकस्य मूर्थ्नि विष्णुमावाहया मीति संस्राव्य कूर्चेनावाह्य (प्रागादि) पुरुषादीनावाह्य दक्षिणे श्रियं वामे हरिणीं चावाहयेत्।

—————————————————————————————————————–

अस्य देवदेवस्य भगवतो नारायणस्य । श्रीस्वामिनः नित्यार्चनायां भगवत्सान्निध्य विशेषशक्तिसंपादनार्थं ध्रुवात्कौतुकादिषुबिंबेषु मूर्त्यावाहनं करिष्ये ।

इति सङ्कल्प्य मूर्धस्थाने ललाटे च चक्षुर्हाणे च कर्णयोः ।

वक्ते बाहुहृदोर्नाभ्यां काम्याधारे च पादयोः ॥

त्रिषोडशकळान्यासे स्थानानि द्वादशस्मृताः ॥

इति षड्भागै केन चार्चायां सपैकेन महोत्सवे ।

स्पपनेप्लैकभागेन बलौतुदशभागतः ।

द्वादशैकेन पीठाग्नि विमानार्चक संस्थितिः ॥

इति वच्चध्रुवस्य वक्त्रबाहुहृदय -काम्यपादस्थानेभ्यः

क्रमाद्विष्टुव्यापिनारायणात्मकभोगदजीवकळां,

पुरुषसत्यात्मकक्षमा जीवकळां,

सत्यानिरुद्धात्मकोदानजीवकळा

मच्युतसर्वतेजोमयात्मकोष्णाजीवकळा

मनिरुद्धसर्वदुष्टसंहारात्मक

हव्यवाहजीवकळां प्रणवशिरसत्र्यक्षरीमन्रमंत्रपल्ल वानुसंहितानुलोमव्याहृत्युपहिताभिधानां चलसंज्ञिकां प्रणिधिजले सुसंस्क ृते समाहितआवाह्य तादृशीं प्रणिधिस्थामेकैकां कळां पूर्ववत्प्रणवशिरसत्वादिलक्षण विलोमव्याहृत्युपहिताभिधानां कौतुकादि मूर्थस्वावाहयेत्।

———————————————————————————————————74

invocation of the lord

इ॒दं विष्णु॒र्वि च॑क्रमे त्रे॒धा नि द॑धे प॒दं ।समू॑ळ्हमस्य पांसु॒रे ॥²⁵

i॒daṃ viṣṇu॒rvi ca॑krame tre॒dhā ni da॑dhe pa॒daṃ ।samū॑ḻhamasya pāṃsu॒re ॥

—————————————————————————————————————

यथाः वारीश्चतस्रस्सदृशः कवीनां पत्युः प्रत्या वरिताक्षरं च भूयो भूत्यै भुवनस्य पुस्ट्यै स्नायीतयस्सङ्गतं स्नापयामि॥ आभिर्गीर्भिर्यदतोनऊनमाप्यायय हरिवोवर्धमानः

यदा स्तोतृभ्यो महि गोत्रा रुजारि सि भूयिष्ट भाजो अधते स्याम। ब्रह्म प्रावादिष्म तन्नो माहासीत्॥

आश्रावय आस्तुश्रेषट् यज येयजामहे वौषट् ॐ ह्रीम् ॐ भूर्भुवस्सुवः विष्णुव्यापिनारायणात्मकभोगदजीवकळां ध्रुवस्य वक्त्रस्थानादाकृष्य प्रणिध्यां जले सन्निधापयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः

वारीश्चतस्रः *आभिर्गीर्भिः *आश्रावय अस्तु श्रेषट् यज ये यजामहे वौषट् ॐ प्रीम् ॐ भूर्भुवस्सुवः पुरुष सत्यात्मकक्षमाजीवकळां ध्रुवस्य बाहुस्थानादाकृष्य प्रणिध्यां जले सन्निधापयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः।

वारीश्चतस्रः * आभिर्गीर्भिः *आश्रावय अस्तु शौषट् यज ये यजामहे वौषट् ॐ प्रीम् ॐ भूर्भुवस्सुवः सत्यानिरुद्धात्मकोदानजीवकळां ध्रुवस्य हृदयस्थानादाकृष्य प्रणिध्यां जलेसन्निधापयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः,

वारीश्चतस्रः आभिर्गीर्भिः आश्रावय अस्तु श्राषट् यज ये यजामहे वौषट् ॐ प्रीम् ॐ भूर्भुवस्सुवः अच्युत नर्वतेजोमयात्मकोष्णाजीवकळां ध्रुवन्य काम्यस्थानादाकृष्य प्रणिध्यां जलेसन्निधापयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः।

वारीश्चतस्रः आभिर्गीर्भिः आश्रावय अस्तु श्रेषट् यज येयजामहे वौषट् ॐ प्रीम् ॐ भूर्भुवस्सुवः अनिरुद्धसर्वसंहारात्मक हव्यवाहजीवकळां ध्रुवस्य पाद स्थानादाकृष्य प्रणिध्यां जले सन्निधापयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः

वारीश्चतस्रः* आभिर्गीर्भिः* आश्रावय अस्तु शौषट् यज येयजामहे वौषट् ॐ प्रीम् ॐ सुवर्भुवर्भूः जम् ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे।।।सुरे, आयातु भगवान्।।। भगवन्तमोम्, विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः परमः पुराण लोकानामजितो जितात्मन् भवते भवाय स्वाहा । ।, (ॐ विष्णुमावाहयामि ५।

पुरुषमावाहयामि४।)

याम् ॐ विष्णुव्यापिनारायणात्मक भोगदजीवकळां कौतुकस्य विष्णोःमूरावाहयामि

वषट् स्वाहा स्वधा नमः

लोकानामजि पुरुषमावाहयामि४।)

———————————————————————————————–

आयातु भगवान् पुरुष: सगण: ससैन्य: सश्रीर्सहाय: स: देवताभिर् अनुमन्यताम् ॥
यस्तु गरुड रधो नित्यं ऋषिभिश्चानुगामिनं तमजं पुण्डरीकाक्षं भगवन्तम् ॐ ॥

ॐ विष्णुमावहयामि । ॐ पुरुषं आवाहयामि । ॐ सत्यं आवाहयामि । ॐ अच्युतं आवाहयामि । ॐ अनिरुद्धम् आवाहयामि ।————————————————————————————————————

वारीश्चतस्रः* आभिर्गीर्भि:* आश्रावयः अस्तु श्रेषट् यज ये यजामहे वौषट् ॐ

प्रीम् ॐ सुवर्भुवर्भूः डम् ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे * आयातु भगवान् * विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः* (विष्णुमावाहयामि सत्यमावाहयामि।) णाम् ॐ पुरुषसत्यात्मकक्षमाजीवकळामुत्सवपुरुषमूर्थ्यावाहयामि। वषट् स्वाहा स्वधा नमः।

वारीश्चतस्रः, आभिर्गीर्भिः* आश्रावय अस्तु शौषट् यज येयजमहे वौषट् ॐ प्रीम् ॐ सुवर्भुवर्भूः थम् ॐ इदं’ विष्णुर्विचक्रमे* आयातु भगवान् * विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः* (विष्णुमावाहयामि अच्युतमावाहयामि ४।) हेम् ॐ सत्यानिरुद्धात्मकोदानजीवकळां स्नपनसत्यमूर्थ्यावाहयामिवषट् स्वाहा स्वधा नमः।

वारीश्चतस्रः* आभिर्गीर्भिः, आश्रावय अस्तु श्राषट् यज येयजमहे वौषट् ॐ प्रीम् ॐ सुवर्भुवर्भूः यम् ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे* आयातुभगवान्* विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः* (विष्णुमावाहयामि अनिरुद्धमावाहयामिv।) हिम् ॐ अच्युत सर्वतेजोमयात्मकोष्णाजीवकळां बल्यच्युतमूर्ख ्यवाहयामि वषट्स्वाहा स्वधा नमः। पंचमीं कव्यवाहकळां चतुर्था मनसा विभज्य प्रथमां

वारीश्चतस्रः* आभिर्गीर्भिः , आश्रावय अस्तु श्रेषट् यज ये यजामहे वौषट् ॐ प्रीम् ॐ सुवर्भुवर्भूः क्षम् ॐ। इदंविष्णुर्विचक्रमे* आयातु भगवान्* विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः* (विष्णुमावाहयामि) याम् ॐ अनिरुद्धसर्वसंहारात्मकविभक्त हव्यवाहजीवकळां बलिपीठमध्ये अवाहयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः।

द्वितीयां, वारीश्चतस्रः * आभिर्डीर्चि: आश्रावय अस्तुश्रेषट् यज येयजामहे वौषट् ॐ ह्रीम् ॐ सुवर्भुवर्भूः क्षम् ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे* आयातुभगवान्* विष्णु स्सर्वेषामधिपतिः* (विष्णुमावाहयामि) याम् ॐ अनिरुद्धसर्वसंहारात्मकविभक्त हव्यवाहजीवकळां धार्याग्निकुंडे आवाहयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः।

तृतीयां, वारीश्चतस्रः* आभिर्गीर्भि:* आश्रावय अस्तु शौषट् यज येयजामहे वौषट् ॐ ह्रीम् ॐ सुवर्भुवर्भूः क्षम् ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे * आयातु भगवान्

*76

invocation of Sri devi

श्रि॒ये जा॒तः श्रि॒य आ निरि॑याय॒ श्रियं॒ वयो᳚ जरि॒तृभ्यो᳚ दधाति ।
श्रियं॒ वसा᳚ना अमृत॒त्वमा᳚य॒न्भवं᳚ति स॒त्या स॑मि॒था मि॒तद्रौ᳚ ॥

					variation of R.V.9.94.4

विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः * (विष्णुमावाहयामि) याम् ॐ अनिरुद्धसर्वसंहा

विभक्त हव्यवाहजीवकळां विमाने आवाहयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः चतुर्थीं, वारीश्चतस्रः* आभिर्गीर्भिः* आश्रावय अस्तु शौषट् यज ये यजामहे वौषट् ॐ ह्रीम् ॐ सुवर्भुवर्भूः क्षम् ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे* आयातु भगवान् * विष्णुस्सर्वेषामधिपतिः* (विष्णुमावाहयामि) याम् ॐ ॐ अनिरुद्धसर्वसंहारात्मक विभक्तहव्यवाहजीवकळामर्चके आवाहयामि वषट् स्वाहा स्वधा नमः।

तथा श्रीभूम्योरावाहने ध्रुवश्रीदेव्याः कौतुक श्रीदेव्यां श्रिय मुत्सव श्रीदेव्यां धृतिं स्नपनश्री देव्यां पवित्रीं बलि श्रीदेव्यां प्रमोददायिनीं, ध्रुवभूदेव्याः कौतुकभूम्यांहरिणीं उत्सवभूम्यां पौष्टीं स्नपनभूम्यां क्षोणीं बलिभूम्यां महीमावाहयेत् *

————————————————————————————————————————

*अस्मिन् पक्षे चलकलागर्भितानि बिंबानि बिंबान्तराण्येव सम्पद्यस्ते। “यथा कर्मण एकस्य कल्पिताः पंच वह्नयः। यथा चैकशरीरस्य वायुपंचककल्पनम् । । तथा चैक विमानस्य पंचभेराणि कल्पये”दिति । । भगवद्भृगुवचनरीत्या बेरपंचकस्य ध्रुवकौतुकौत्सवस्नापन -बलिबेररूपस्य क्रमाद्विष्णुपुरुष सत्याच्युतानिरुद्धनामकमूर्तिपंचकव्यवहारः प्रसिद्धः। तदा ध्रुवस्य विष्णुरिति कौतुकस्यपुरुष इत्यात्सवस्यबेरस्य सत्यइति स्नापनस्याच्युत इति बलेरनिरुद्धइति प्रतिनियतो व्यवहारः अर्चनाकाले तु पूर्वोक्तनये ध्रुवकळासु क्रमात्कौतुकादिचतुष्षु विष्णुपुरुषसत्याच्युतकळानामाधानात्कौतुकोविष्णुरौत्सवः पुरुषः स्नापनस्सत्यं बलिरच्युत इति प्रतिनियतव्यवहारस्य संकोचः प्राप्यते।

किंच ‘आदिमूर्ते श्चतुर्मूर्तित्वात्रमेण विष्णुर्महाविष्णु स्पदाविष्णुर्व्यापिनारायण इति चतुर्मूर्तयो भवन्ति, विष्णोरंशः पुरुषो महाविष्णोरंशस्सत्यः सदाविष्णोरंलो 2 च्युतो व्यापि निरुद्ध इति धर्मादि ब्रह्मगुणैश्चतुर्था भिद्यते, पुरुषः पुरुषात्मकः परमपुरुषो धर्ममय इति, सत्यस्सत्यात्मको ज्ञानस्सर्वतेजोमय, इत्यच्युतोपरिमित ऐश्वर्यश्मीपति -रित्यनिरुदो महान्वैराग्यस्संहारक इ’त्यादि भगवन्मरीचिवचनेन तत्रकुंडलीकृत पुरुषमावाहयामि सत्यमावाहयाम्यच्युतमावाहयाम्यनिरुद्ध मावाहयामी तुषु चतुष्षु मूर्तिषु तदुक्त चत्वारि नामानि संयोज्य मूर्त्नि विष्णुं दिक्षु चत्वारि नामानि बेष मूर्त्यावाहनं केचित्कुर्वन्ति। तत्पक्षे सर्वत्रोपचारसमर्पणेपि पंचमूर्ति

भिरुपचार समर्पणेयुगपदेव सर्वेषां बिम्बनामर्चनं सिद्ध्यतीति ते वदन्ति। तत्र

विचारणीयविशेषास्तु स्थलान्तरे विमृश्यने।

————————————————————————————————————————————-

अयातु भगवती श्री स्स्वर्ण वर्णा स गणा स सैन्य श्री परमपुरुषसहाय सह देवताभिरनुमन्यताम् ॥

या पद्मासना पद्म हस्ता हम्स निर्याख्या वाहिनी नित्यम् ऋषि भिश्चानुगामिनीम् ताम् अजाम् पुण्डरीक नेत्रीम् भगवतीम् श्रीम् ॥

ॐ श्रीय॒मावा॑हयामि । धृती॒मावा॑हयामि । प॒वित्री॒मावा॑हायामि । प्र॒मोदायिनी॒मावा’हयामि ॥

श्रीं इति हृदये न्यसेत् ।

invocation of Bhu devi

ॐ मे॒दिनी॑ दे॒वी व॒सुंध॑री स्या॒द् वसु॑धा दे॒वी वा॒सवी᳚ ।
ब्र॒ह्म॒ व॒र्च॒स: पि॑तृणाꣳश्रोत्रं॒ विष्णु॒र्मन: ॥

आयातु भगवती हरिणी श्याम वर्णा स गणा स सैन्या श्री परमपुरुषसहाया सह देवताभिरनुमन्यताम् ।
या नीलोत्पलासना नीलोत्पल हस्ता महा चातक वाहिनी नित्यम् ऋषिभिस्चानुगामिनीं
ताम् अजाम् नीलोत्पल नेत्रीं भगवतीं लम् ।

ॐ हरिणी॒मावा॑हयामि । पौश्नी॒मावा॑हयामि । क्षोणी॒मावा॑हयामि । मही॒मावा॑हयामि ॥

लं इति हृदये न्यसेत् ।

ततः परं स्नापनौत्सवबलिबेरेषु त्रिष्वपि पूर्ववद्विष्णोः श्रियो मह्याश्चावाहनं कुर्यात्।

Mantrasanam / मन्त्रासनम्

‘प्रतद्विष्णुरस्वासन’मिति कुशदर्भपुष्पान्यतमेनासनम्।

ॐ प्र तद्विष्णुः॑ स्तवते वी॒र्याय मृ॒गो न भी॒मः कु॑च॒रो गि॑रि॒ष्ठाः ।
यस्यो॒रुषु॑ त्रि॒षु वि॒क्रम॑णेष्वधिक्षि॒यंति॒ भुव॑नानि॒ विश्वा॑ ॥

				R.V.1.154.2, T.Br.2.4.3.2, VMP 8.1.12.6

अ॒स्त्वा॒स॒नं शु॑भं लो॒के बृ॒सी शुद्ध॑स्तपोमयम् । तप॑श्चायुस्त॑था यो॒ग म॒स्तु ते॑ पर॒मं प॒दम् ॥

विष्णवेनमः आसनं ददामि । श्रियै नमः आसनं ददामि। । हरिण्यै नमः आसनं ददामि ।

——————————————————————————————————————

1 ईम्

2। उत्पलासना उत्पलहस्ता

3। ग्लामिति

4। क्षोणीं।

5। विष्णवे नमः आसनं कल्पयामीति वा वदेत्

———————————————————————————————————————

‘विश्वाधिकाना’मिति स्वागतं सम्मुखीकरणम्

वि॒श्वा॒दि॒कानां॒ जन॑नादि॒कर्त्रे॒ धात्रे॒ तपो॑ यज्ञ॒ सुवे॑द मू॒र्ते ।
सु॒स्वा॒ग॒तं यत्र॑ तु॒ (तं) तत्र॒ यस्मा॒त् तत् ते॒ पदग्ꣳ॑ सू॒रिभि॒स् स्वाग॑तन्ते ॥

विष्ण्वे नम: स्वागतं ददामि । श्रियै नमः स्वागतं ददामि । हरिण्यै नमः स्वागतं ददामि ।

‘मनोभिमने’ त्यर्चनानुमानयाचनम्

म॒नो॒भि॒म॒न्ता मान॑वसु॒द्धर्मा॒ यन्॒ मातरं॒ वच॑सो॒ मान॑सेषु ।
अ॒मो॒घो॒मो॒घं प्रति॑वेद वेद॒ (वेद्य) स्वकं॒ जना॑ना॒ मनु’मन्यता मि॒दम् ॥

विष्णो अर्चनार्थं प्रसीद,पुरुषअर्चनार्थं प्रसीद, सत्य अर्चनार्थं प्रसीद, अच्युत अर्चनार्थं प्रसीद, अनिरुद्ध अर्चनार्थं प्रसीद, श्रीः अर्चनार्थं प्रसीद, धृति अर्चनार्थं प्रसीद, पवित्रि अर्चनार्थं प्रसीद, प्रमोदादायिनि अर्चनार्थं प्रसीद, हरिणि अर्चनार्थं प्रसीद, पौष्णि अर्चनार्थं प्रसीद, क्षोणि अर्चनार्थं प्रसीद, महि अर्चनार्थं प्रसीद।

‘त्रीणि पदा, इन्द्रभिमनेति पादयोर्जलं संस्रावयेत्पाद्यम्

———————————————————————————————————————

1। विष्णोः स्वागतं, श्रियः स्वागतं, मह्याः स्वागतमिति वा वदेत्। 2। विष्णो भवानिदमर्चनमनुमन्यताम्, श्रीः भवती इदमर्चनमनुमन्यताम्, हरिणि भवती इदमर्चनमनुमन्यताम्, इति वा वदेत्,

3। त्वंस्त्रीति पाद्याभिमस्त्रणमिति पूर्वोक्तनयेनाभिमन्रितं पाद्यं दद्यात्। मंत्रस्तु 31 पुटे द्रष्टव्यः।

त्वं ꣳ स्त्री॒ त्वं पुमा॑न् (मानसी) मासि॒ त्वं देव॑कुमा॒र इ॒दं नाद॑: कुमा॒री ।
त्वं जीर्न॒स् त्वं जनिं॑ गच्छसि॒ त्वं जा॒तो नि॑वासीर् वि॒श्वतो॑ मुख: ॥

त्रीणि॑ प॒दा वि च॑क्रमे॒ विष्णु॑र्गो॒पा अदा᳚भ्यः । ततो॒ धर्मा॑णि धा॒रय॒न् ॥

इ॒न्द्रो॑ऽभिम॒न्ता म॒नवो॒ वाय॑व॒श्चाप॑स्सम॒ग्रा अ॒भितो॒ यस्य॑ द॒द्यात्
विष्णो॑ इ॒मान् वै᳚ष्ण॒वाग्ं स्त॑र्पयामि॒ प्रसी॑द दे॒वाधि॑क॒तेज॑ सैनम् ॥

विष्णवे नमः पाद्यं ददामि । श्रियै नमः पाद्यं ददामि । हरिण्यै नमः पाद्यं ददामि ।

——————————————————————————————————————79

‘आमावाजस्य-त्रिर्देव इति देवस्य दक्षिणहस्ते ‘स्पृश्यमर्घ्यम् योगे योगे शन्नोदेवी रित्याचमनीयंच दद्यात्।

आ मा॒ वाज॑स्य प्रस॒वो जगम्या॒दा द्यावा॑पृथि॒वी वि॒श्वश॑म्भू ।
आ मा॑ गन्तां पि॒तरा॑ मा॒तरा॒चाऽऽमा॒ सोमो॑ अमृत॒त्वाय॑ गम्यात् ॥

त्रिर्दे॒व: पृ॑थि॒वी मे॒षए॒ताम् विच॑क्रमे श॒तर्च॑सं महि॒त्वा ।

प्रविष्णु॑रस्तु त॒वस॒स्तवी॑यान् त्वे॒षगꣳ ह्य॑स्य॒ स्थवि॑रस्य॒ नाम॑ ॥७॥

विष्णवे नमः अर्घ्यं ददामि । श्रियै नमः अर्घ्यं ददामि । हरिण्यै नमः अर्घ्यं ददामि ।

योगे॑योगे त॒वस्त॑रं॒ वाजे॑वाजे हवामहे । सखा॑य॒ इंद्र॑मू॒तये᳚ ॥

शं नो॑ दे॒वीर॒भिष्ट॑य॒ आपो॑ भवंतु पी॒तये॑ ।शं योर॒भि स्र॑वंतु नः ॥

विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि । श्रियै नमः आचमनीयं ददामि । हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामि ।

घृतात्परि-विचक्रम इत्यास्यविवरगतं यधा भावये त्तथा ‘ताम्बूलम्

घृ॒तात् परि॑ मण्ड इ॒वाप्सु॑ स्ने॒हस सर्वाधि॑कस सर्व॒-धत्ते॑षु श॒र्वः ।
स चे॒तनश् चे॒तय॑ते स्व-श॒क्त्या ॥ एको॑ लो॒कान् गर्भ॑वत्पातु सर्वा॑न् ॥²⁶

विच॑क्रमे पृथि॒वी मे॒षए॒ताम् क्षेत्रा॑य॒ विष्णु॒ र्मनु॑षे दश॒स्यन् ।
धृ॒वासो॑ अस्य की॒र यो॒जना॑स: उ॒रु॒क्षि॒तिꣳ सु॒जनि॑माचकार ॥६॥

विष्णवे नमः ताम्बूलं ददामि । श्रियै नमः ताम्बूलं ददामि । हरिण्यै। नमः ताम्बूलं ददामि ।।

इति मद्रासनं पंचोपचारं विज्ञेयं भवति ।

——————————————————————————————————————

1।आमावाजस्येति पात्रशोधने विनियज्यते प्रायः। अर्घ्याभिमस्त्रण मग्निरित्युक्तं संपाद्य देयम्। मन्हस्तु प्राक् पुटे द्रष्टव्यः

2।अर्घ्य दान प्रकारः - दृश्यं स्पृश्यं च नैवेद्यं त्रिधार्घ्यं परिकीर्तितम् । अलंकारासने दृश्यं, स्पृश्यं मंत्रासने तधा । स्नानासने निवेद्यं स्यात्तत्रापि स्पृश्यमेववा ।

3। तांबूलद्रव्यम्- महापिप्पलिपत्रंच क्रमुकस्यफलानिच

शुक्तिक्षारेण संयोज्य तांबूल मिति संज्ञतम् । ।

—————————————————————————————————————80

Snanasanam / स्नानासनम्

अथ स्नानासनं संकल्प्य।

भूः प्रपद्य इति देवेशं नमस्कृत्य, परंरंह इति पीठादादाय, स्वस्ति सूक्तं जप्त्वा, प्रतद्विष्णुस्तवत इति स्नानपीठे देवं संस्थाप्य।

भूः प्रप॑द्ये॒ भुव॒: प्रप॑द्ये॒ स्वः॑ प्रप॑द्ये॒ भूर्भूव॒स्स्वः॑ प्रप॑द्ये॒ ॥

वि॒राज॑मान॒म् तं॑ अजं॒ प्रप॑द्ये । तेजो॑मयं॒ तेज॑सा॒ मप्य॒गम्य॒ꣳ॒ ।
सर्वा॒त्मानम्॒ तम॑स॒: पार॑भूतं भू॒त्या वि॒श्वं पा॑ति॒ यस्तं प्रप॑द्ये ॥

विष्णुं॒ प्रप॑द्ये । पुरुषं॒ प्रप॑द्ये । सत्यं॒ प्रप॑द्ये । अच्युतं॒ प्रप॑द्ये । अनिरुद्धं॒ प्रप॑द्ये ॥

परं॑ रंह॒ आस्था᳚स्ये गारु॑डं रंह॒ आस्था᳚स्ये॒ गारुत्मं॑तं॒ रंह॒ आस्था᳚स्ये ।
सर्वं॑ सर्वरंहो॑ वैष्णवम॑हं॒ आस्था᳚स्ये ॥

स्वस्तिनो मिमिताम्। । । ।

ॐ प्रतद्विष्णुः॑ स्तव ते वी॒र्याय मृ॒गो न भी॒मः कु॑च॒रो गि॑रि॒ष्ठाः ।
यस्यो॒रुषु॑ त्रि॒षु वि॒क्रम॑णे ष्वधि॑क्षि॒यंति॒ भुव॑नानि॒विश्वा᳚ ॥

वेदाहमुपानहाविति पादुके पुरस्ताद्विन्यस्य पाद्यमाचमनंदत्वा

वेदा॒हमे॒तं पुरु॑षं म॒हान्तम्᳚ आ॒दि॒त्यव॑र्णं तम॑स॒स्तु पा॒रे
सर्वा॑णि रू॒पाणि॑ वि॒चित्य॒ धीरः॑ नामा॑नि कृ॒त्वाभि॒वद॒न् यदास्ते᳚ ॥

उ॒पा॒नहा॑व्॒ अध्यव॑रोहामि ॥

8।1।66।6 upānahāv adhyavarohāmi

विष्णवे नमः पादुके ददामि

विष्णवेनमः पाद्यं ददामि । श्रियै नमः पाद्यं ददामि । हरिण्यै नमः पाद्यं ददामि ।

शं नो॑ दे॒वीर॒भिष्ट॑य॒ आपो॑ भवंतु पी॒तये॑ ।शं योर॒भि स्र॑वंतु नः ॥

विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि । श्रियै नमः आचमनीयं ददामि । हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामि ।81

अन्नाद्याय, पूतस्तस्येति दन्तधावनमौदुम्बरेण रौप्येण वा काप्डेन करोति।

अ॒न्नाद्या॑य॒ व्यू॑हध्वमं दीर्घा॒यु र॒हम॑न्ना॒दो भू॑यासम् ॥ पूतस्तस्य पारे ॥

विष्णवे नमः दन्तधावनं करोमि । श्रियै नमः दन्तधावनं करोमि । हरिण्यै नमः दन्तधावनं करोमि ।

इदं ब्रह्मेति ‘जिह्वाशोधनं, पूत स्तस्येति गंडूषं, यन्मेगर्भ इति मुखप्रक्षाळनं, योगे योगे शन्नोदेवीरित्याचमनम्।

इ॒दं ब्रह्म॑ पुनीमहे ब्र॒ह्म पु॑नातु ॥
तेन॑मे त॒प तेन॑मे ज्व॒लतेन॑मे दीदिहि॒ याव॑द्दे॒वा: ।

विष्णवेनमः जिह्वाशोधनं करोमि । श्रियै नमः जिह्वाशोधनं करोमि । हरिण्यैनमः जिह्वाशोधनं करोमि ।

पूतस्तस्य पारे ॥

विष्णवेनमः गंडूषं भावयामि । श्रियैनमः गंडूषं भावयामि । हरिण्यै नमः गंडूषं भावयामि ।

यन्मे॒ गर्भे॒: वस॑त: पा॒पमु॒ग्रं य॑ज्जाय (यज्ञाय) मान स्यच॒ किंच॑ दै॒र्घ्यम् ।
पा॒पं जा॒तस्य॒ यस्य॒ भुवि॒वर्त॑तो मे॒ तस्य॒ तत्पा॑वमा॒नीभिर॒हम् पु॑नामि ॥

विष्णवे नमः मुखप्रक्षाळनं करोमि । श्रियैनमः मुखप्रक्षाळनं करोमि । हरिण्यैनमः मुख प्रक्षाळनं करोमि।

योगे॑योगे त॒वस्त॑रं॒ वाजे॑वाजे हवामहे । सखा॑य॒ इंद्र॑मू॒तये᳚ ॥ पूतस्तस्य पारे ॥
शं नो॑ दे॒वीर॒भिष्ट॑य॒ आपो॑ भवंतु पी॒तये॑ ।शं योर॒भि स्र॑वंतु नः ॥

विष्णवेनमः आचमनीयं ददामि । श्रियै नमः आचमनीयं ददामि । हरिण्यैनमः आचमनीयं ददामि ।

४। अतोदेवादिना तैलोद्वर्तनं मूर्धादिपाद पर्यन्तं करोति।

ॐ अतो᳚दे॒वा अ॑वंतुनो॒ यतो॒ विष्णु᳚र्विचक्र॒मे । पृ॒थि॒व्यास्स॒प्त धाम॑भि: ॥

विष्णवे नमः तैलोद्वर्तनं करोमि । श्रियैनमः तैलोद्वर्तनं करोमि । हरिण्यै नमः तैलोद्वर्तनं करोमि ।

तिंत्रिणीरस शिलाचूर्ण खंडशीक पलालभस्मा।। मलकादिभिः परिलिखितमित्यङ्ग

——————————————————————————————————————————-

1। तेनमेतपतेनमेज्वल तेनमेदीदिहियावद्देवाः । ।

——————————————————————————————————————————

शोधन करोति।

अष्टम्यां च नवम्यां च चतुर्दश्यां च पर्वणि।

अभ्यंजनं च दंतानां धावनं वर्णयेत्तथा । । इति क्रियाथिकारे भृगुः।

परि॑लिखित॒ꣳ॒ रक्ष: परि॑लिखिता॒ अरा॑त॒य: । परि॑लिखित॒ स्सो᳚स्तु॒ यो᳚स्मान् द्वेष्टि॒यञ्च॑व॒यं द्वि॒ष्म: ॥

8।1।68।5 parilikhita(g)ṃ rakṣaḥ parilikhitā arātayaḥ
8।1।68।6 parilikhitas so ‘stu yo ‘smān dveṣṭi yañ ca vayaṃ dviṣmaḥ

विष्णवे नमः अङ्गशोधनं करोमि । श्रियैनमः अङ्गशोधनं करोमि । हरिण्यै नमः अङ्गशोधनं करोमि ।

वारीश्चतस्र इति वारिणा संस्नाप्य

वारीश्चतस्रः सदृशः कवीनां पत्युः प्रत्यावरिताक्षरंचु

——————————————————————————————————————-

1।“नमो वरुणः शुद्ध इति क्षीरेणा, ग्नआयाहीति घृतेन, दधिक्राव् इति दध्ना, भूरनिलया इति गन्धतोयेना,ग्निमीळ इति मधुना,याः फलिनीर्या इति नाळिकेरोदकेन, श्रिये जात इति हरिद्रोदकेन, गंधद्वारामिषेत्वोर्जेत्वेति गन्धतोयेन चान्तरान्तरा वारीश्चतस्र इति शुद्धतोयेन प्रत्येकं संस्नाप्य”।

Milk

नमो॒वरु॑ण श्शु॒द्धशु॒द्द्धो॑हम॑स्मि । शु॒द्धोब्रह्म॑ वी॒रोहरि॒र्यथा॑ शु॒द्धपञ्च॑ भूता॒ स्तथा॑ शु॒द्धाश्शु॒द्धो॑ऽहम॑स्मि ॥

ब्रह्मा॒ऽहम॑स्मि॒ हरि॑रस्मि ई॒शई॒शो᳚ऽस्मि भवं॒ भवा॑महे ॥

विष्णुं क्षीरेण स्नापयामि श्रियं क्षीरेण स्नापयामि । हरिणीं क्षीरेण स्नापयामि ’ वारीश्चतस्रः ५। ४। ४।

Ghee

अग्न आ याहि वीतये गृणाणो हव्यदातये । नि होता सत्सि बर्हिषि ॥

विष्णुंघृतेन स्नापयामि श्रियं । घृतेन स्नापयामि ४। हरिणीं घृतेन स्नापयामि४। वारीश्चतस्रः। ५। ४। ४।

Curd

द॒धि॒क्रावण्णो॑ अकारिषं । जि॒ष्णोरश्व॑स्य वा॒जिन॑: ।

सु॒र॒भि नो॒ मुखा॑ कर॒त् प्रण आयुꣳषि तारिषत् ॥²⁷

विष्णुं दध्ना स्नापयामि ।। श्रियं दध्ना स्नापयामि v। हरिणींदध्ना स्नापयामि v। वारीश्चतस्रः १। ४। ४।

8।1।24।8 bhūr anilayā bhūtayā bhūtayā pariṣiñcāmi bhuvas suṣumnayā prāṇavatyā pariṣiñcāmi svar amṛtavatyā jyotiṣmatyā ca pariṣiñcāmi

भूरनिलया भूतया परिषिंचामि । भुव स्सुषुम्नया प्राणवत्या च परिषिंचामि ॥

स्वर मृतवत्य जोतिष्मत्य च परिषिंचामि ॥

भूयो भूत्यै भुवनस्य पुष्ट्यै स्नायीत यस्सङ्गतम् स्नापयामि ।स्वरमृतवत्या जोतिष्मत्या च परिषिंचामि।———————————————————————————————————————————

वारीश्चतस्र इति वारिणा संस्नाप्य

5।1।130।5 vārīś catasras sadṛśaḥ kavīnāṃ patyuḥ pratyāvaritā kṣadaṃś ca

bhūyo bhūtyai bhuvanasya puṣṭyai snāyīta yas saṃgataṃ snāpayāmi

वारी॒श्चत॑स्र स्स॒दृश॑: कवी॒नां प्र॑त्यु: प्र॒त्याव॑रिता क्ष॒दंश्च॑ ।
भू॒यो॒ भू॒त्यै भुव॑नस्य॒ पुष्ट्यै॒ स्नायी॑तय॒ स्संग॑तं स्नपयामि ॥

vārī॒ścata॑sra ssa॒dṛśa॑: kavī॒nāṃ pra॑tyu: pra॒tyāva॑ritā kṣa॒daṃśca॑ ।
bhū॒yo॒ bhū॒tyai bhuva॑nasya॒ puṣṭyai॒ snāyī॑taya॒ ssaṃga॑taṃ snapayāmi ॥

विष्णुं वारिणा स्नापयामि । श्रियं वारिणा स्नापयामि । हरिणीं वारिणा स्नापयामि ।

————————————————————————————————————

8।1।69।5 tā(g)ṃ savitur vareṇyasya citrām ahaṃ[*821] vṛṇe sumatiṃ viśva-janyām yām asya kaṇvo aduhat prapīnā(g)ṃ sahasra-dhārāṃ payasā mahīṃ gām

ताग्ं सवितुर्वरेण्यस्य चित्रामाहं वृणे सुमतिं विश्वजन्याम् ।

यामस्य कण्वो अदुहत्प्रपीनाग्ं सहस्रधारां पयसा महीं गाम् ॥

विष्णुंगन्दतोयेन स्नापयामि । श्रियं गन्दतोयेन स्नापयामि गन्दतोयेन स्नापयामि ।हरिणीं वारीश्चतस्रः ।

honey

अ॒ग्निमी॑ळे पु॒रोहि॑तं य॒ज्ञस्य॑ दे॒वमृ॒त्विजं॑ । होता॑रं रत्न॒धात॑मं ॥

विष्णुं मधुना स्नापयामि । श्रियं मधुना स्नापयामि । हरिणीं मधुना स्नापयामि । वारीश्चतस्रः

Coconut water

याः फलिनीर्या अफला अपुष्पायाश्च पुष्पिणीः। बृहस्पति प्रसूतास्तानो मुञ्चन्त्वग्ं हसः॥

विष्णुं नाळिकेरोदकेन स्नापयामि । श्रियं नाळिकेरोदकेन स्नापयामि । हरिणीं नाळिकेरोदकेन स्नापयामि । वारीश्चतस्रः

Haridrodakam (turmeric water)

श्रि॒ये जा॒तः श्रि॒य आ निरि॑याय॒ श्रियं॒ वयो॑ जरि॒तृभ्यो॑ दधाति ।
श्रियं॒ वसा॑ना अमृत॒त्वमा॑य॒न्भवं॑ति स॒त्या स॑मि॒था मि॒तद्रौ॑ ॥

śri॒ye jā॒taḥ śri॒ya ā niri॑yāya॒ śriyaṃ॒ vayo॑ jari॒tṛbhyo॑ dadhāti ।
śriyaṃ॒ vasā॑nā amṛta॒tvamā॑ya॒nbhavaṃ॑ti sa॒tyā sa॑mi॒thā mi॒tadrau॑ ॥

				R.V.9.94.4

विष्णुं हरिद्रोदकेन स्नापयामि । श्रियं हरिद्रोदकेन स्नापयामि । हरिणीं हरिद्रोदकेनस्नापयामि । वारीश्चतस्र: ॥

गन्ध्द्वारां दुराधर्षां नित्य पुष्टां करीषिणीम् । ईस्वरीꣳ सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियम् ।।९।।

इ॒षे त्वो॒र्जे त्वा॑ वा॒यवः॑ स्थोपा॒यव॑स्स्थ दे॒वो व॑स्सवि॒ता प्रार्पयतु श्रेष्ठ॑तमाय॒ कर्मण
आ प्या॑यध्वमघ्निया देवभा॒ग मूर्ज॑स्वतीः॒ पय॑स्वतीः प्र॒जाव॑तीरन॒मी॒वा
अ॑य॒क्ष्मा मा व॑स्स्ते॒न ई॑शत॒ माऽघशंꣳसो रु॒द्रस्य॑ हे॒तिः
परि॑ वो वृणक्तु ध्रु॒वा अ॒स्मिन्गोप॑तौ स्यात ब॒ह्वीर्यज॑मानस्य प॒शून्पा॑हि ॥

*i॒ṣe tvo॒rje tvā॑ vā॒yavaḥ॑ sthopā॒yava॑sstha de॒vo va॑ssavi॒tā prārpayatu śreṣṭha॑tamāya॒ karmaṇa ā pyā॑yadhvamaghniyā devabhā॒ga mūrja॑svatīḥ॒ paya॑svatīḥ pra॒jāva॑tīrana॒mī॒vā a॑ya॒kṣmā mā va॑sste॒na ī॑śata॒ mā’ghaśaṃꣳso ru॒drasya॑ he॒tiḥ pari॑ vo vṛṇaktu dhru॒vā a॒smingopa॑tau syāta ba॒hvīryaja॑mānasya pa॒śūnpā॑hi ॥ *

यज्ञस्य घोषदसि प्रत्युष्टगं रक्षः प्रत्युष्टा अरातयः प्रेयमगाधिषणा बर्हिरच्छ मनुनाकृता स्वधया वितष्टात आवहन्ति कवयः पुरस्ताद्देवेभ्यो जुष्टमिह बर्हिरासदे देवानां परिषूतमसि वर्ष वृद्धमसि देवबर्हिर्मात्मान्वज्मा तिर्यक्पर्वते राद्ध्यासमाच्छेत्ता ते मारिषं देवबर्हि शृतवल्शं विरोह सहस्रवला विवयग्ं रुहेम पृथिव्या

——————————————————————————————————-

ताग्ंस॑वि॒तु र्वरे᳚ण्यस्य चि॒त्रामा॒ऽहंवृ॑णे सुम॒तिं वि॒श्वज॑न्याम् ।
याम॑स्य॒ कण्वो॒ अदु॑ह॒त्प्रपी॑नाग्ं स॒हस्र॑धारां॒ पय॑सा म॒हीं गाम् ॥

विष्णुंगन्धतोयेन स्नापयामि ५। श्रियं गन्दतोयेन स्नापयामि । हरिणीं गन्दतोयेन स्नापयामि । वारीश्चतस्रः ॥

अ॒ग्निमी॑ळे पु॒रोहि॑तं य॒ज्ञस्य॑ दे॒वमृ॒त्विजं॑ । होता॑रं रत्न॒धात॑मं ॥

agnímīḷe puróhitam yajñásya devámṛtvíjam ǀhótāram ratnadhā́tamam ǁ

Rig Veda 1.1.1

विष्णुं मधुना स्नापयामि । श्रियं मधुना स्नापयामि । हरिणीं मधुना स्नापयामि । वारीश्चतस्रः ॥

विष्णुं नाळिकेरोदकेन स्नापयामि । श्रियं नाळिकेरोदकेन स्नापयामि । हरिणीं नाळिकेरोदकेन स्नापयामि । वारीश्चतस्रः ॥

विष्णुं हरिद्रोदकेन स्नापयामि । श्रियं हरिद्रोदकेन स्नापयामि । हरिणीं हरिद्रोदकेनस्नापयामिळ । वारीश्चतस्रः ।

गन्ध्द्वारां दुराधर्षां नित्य पुष्टां करीषिणीम् । ईस्वरीꣳ सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियम् ।।

इ॒षे त्वो॒र्जे त्वा॑ वा॒यवः॑ स्थोपा॒यव॑स्स्थ दे॒वो व॑स्सवि॒ता प्रार्पयतु श्रेष्ठ॑तमाय॒ कर्मण
आ प्या॑यध्वमघ्निया देवभा॒ग मूर्ज॑स्वतीः॒ पय॑स्वतीः प्र॒जाव॑तीरन॒मी॒वा अ॑य॒क्ष्मा मा व॑स्स्ते॒न ई॑शत॒ माऽघशंꣳसो रु॒द्रस्य॑ हे॒तिः परि॑ वो वृणक्तु ध्रु॒वा अ॒स्मिन्गोप॑तौ स्यात ब॒ह्वीर्यज॑मानस्य प॒शून्पा॑हि ॥

Mantra 1: Consecrating the Sacred Grass (Barhis)

य॒ज्ञस्य॒ घोष॑दसि॒ प्रत्यु॑ष्ट॒ग्ं रक्ष॒: प्रत्यु॑ष्टा॒ अरा॑तयः ।
प्रेय॑मगाद्धि॒षणा॑ ब॒र्हिरच्छ॒ मनु॑ना कृ॒ता स्व॒धया॑ वि॒तष्टा᳚ ।
त आ॒वह॑न्ति क॒वय॑: पु॒रस्ता᳚द्देवेभ्यो॒ जुष्ट॑मि॒ह ब॒र्हिरा॒सदे᳚ ।
दे॒वानां᳚ परिपू॒तम॑सि व॒र्षवृ॑द्धमसि ।
देव॑बर्हि॒र्मा त्वा᳚न्व॒ङ्मा ति॒र्यक्पर्व॑ते राध्यासम् ।
अच्छे᳚त्ता ते मा रिषं देवबर्हिश्शृतवल्शं विरोह सहस्रवल्शा विव॒यग्ं रुहेम ।
पृथि॒व्यास्सं॒पृच॑: पाहि सुसंभृता त्वा॒ संभ॑राम्यदि॑त्यै॒ रास्ना॑सी॒न्र्दाण्यै॑ स॒न्नह॑नं ।
पू॒षा ते᳚ ग्र॒न्थिं ग्र॑ध्नातु॒ स ते॒ मास्था᳚त् ।
इन्द्र॑स्य त्वा बा॒हुभ्या॒मुद्य॑च्छे॒ बृह॒स्पते॒र्मूर्ध्ना॑ हराम्यु॒र्व॑न्तरि॑क्ष॒मन्वि॑हि देवङ्ग॒मम॑सि ॥

yajñasya ghoṣadasi pratyuṣṭagṃ rakṣa: pratyuṣṭā arātayaḥ |
preyamagāddhiṣaṇā barhiraccha manunā kṛtā svadhayā vitaṣṭā |
ta āvahanti kavaya: purastāddevebhyo juṣṭamiha barhirāsade |
devānāṃ pariṣūtamasi varṣavṛddhamasi |
devabarhirmā tvānvaṅmā tiryakparvate rādhyāsam |
acchettā te mā riṣaṃ devabarhiśśṛtavalśaṃ viroha sahasravalśā vivayagṃ ruhema |
pṛthivyāssaṃpṛca: pāhi susaṃbhṛtā tvā saṃbharāmyadityai rāsnāsīnrādāṇyai sannahanaṃ |
pūṣā te granthiṃ gradhnātu sa te māsthāt |
indrasya tvā bāhubhyāmudyacche bṛhaspatermūdhnā harāmyurvantarikṣamanvihi devaṅgamamasi ||

शुन्धध्वं दैव्याय कर्मणे देवयज्यायै मातरिश्वनो घर्मोसि द्यौरसि पृधिव्यसि विश्वधाया असि परमेण धाम्ना दृग्ंहस्व माह्वार्वसूनां पवित्रमसि शतधारं वसूनां पवित्रमसि सहस्रधारग्ं हुतस्त्रोकोहुतो द्रप्सों ग्नये बृहते ना स्वाहा पृथिव्यीगं सा विश्वाय्स्सुविश्वव्यचास्सा विश्वकर्मा संपृत्यध्वमृतावरी रूर्मिणीर्मधुमत्तमा मन्द्रधनस्यसातये सोमेनत्वातनच्मीव्राय दधि विष्णो हव्यगं रक्षस |

विष्णुं गन्धतोयेन स्नापयामि । श्रियं गन्धतोयेन स्नापयामि । हरिणीं गन्धतो येन स्नापयामि v। वारीश्चतस्रः॥

Mantra 2: Purifying the Offering Waters (Prokṣaṇī)

शुन्ध॑ध्वं॒ दैव्या॑य॒ कर्म॑णे देवय॒ज्यायै᳚ ।

मा॒त॒रि॑श्वनो घ॒र्मो॑ऽसि॒ द्यौर॑सि पृथि॒व्य॑सि वि॒श्वधा॑या असि पर॒मेण॒ धाम्ना॒ दृग्ं॑हस्व॒ माह्वार् ।

वसू॑नां पवि॒त्रम॑सि श॒तधा॑रं॒ वसू॑नां पवि॒त्रम॑सि स॒हस्र॑धारम् ।

हु॒तस्त्रोको॑हुतो॒ द्रप्सों᳚ऽग्नये॑ बृह॒ते नाकाय॒ स्वाहा॑ पृथि॒व्यीगं॑ सा वि॒श्वायु॑स्सुवि॒श्वव्य॑चा॒स्सा वि॒श्वक॑र्मा॒ ।

सं॒पृच्य॑ध्वमृतावरी रूर्मि॑णी॒र्मधु॑मत्तमा म॒न्द्रध॑नस्यसात॒ये सोमे॑न॒त्वाऽऽत॑नच्मी॒व्राय॒ दधि॒ विष्णो॑ ह॒व्यग्ं रक्ष॑स ॥

śundhadhvaṃ daivyāya karmaṇe devayajyāyai |

mātariśvano gharmosi dyaurasi pṛthivyasi viśvadhāyā asi parameṇa dhāmnā dṛgṃhasva māhvār |

vasūnāṃ pavitramasi śatadhāraṃ vasūnāṃ pavitramasi sahasradhāram |

hutastrokohuto drapsomagnaye bṛhate nākāya svāhā pṛthivyīgaṃ sā viśvāyussuviśvavyacāssā viśvakarmā |

saṃpṛcyadhvamṛtāvarī rūrmiṇīrmadhumattamā mandradhanasyasātaye somenatvā’’tanacmīvrāya dadhi viṣṇo havyagṃ rakṣasa ||

विष्णुं गन्धतोयेन स्नापयामि । श्रियं गन्धतोयेन स्नापयामि । हरिणीं गन्धतोयेन स्नापयामि ।

viṣṇuṃ gandhatoyena snāpayāmi | śriyaṃ gandhatoyena snāpayāmi | hariṇīṃ gandhatoyena snāpayāmi |

वारी॒श्चत॑स्र स्स॒दृश॑: कवी॒नां प्र॑त्यु: प्र॒त्याव॑रिता क्ष॒दंश्च॑ ।

भू॒यो॒ भू॒त्यै भुव॑नस्य॒ पुष्ट्यै॒ स्नायी॑तय॒ स्संग॑तं स्नपयामि ॥

vārī॒ścata॑sra ssa॒dṛśa॑: kavī॒nāṃ pra॑tyu: pra॒tyāva॑ritā kṣa॒daṃśca॑ ।

bhū॒yo॒ bhū॒tyai bhuva॑nasya॒ puṣṭyai॒ snāyī॑taya॒ ssaṃga॑taṃ snapayāmi ॥

पुरुषसूक्तेन संस्नाप्य

ॐ स॒हस्र॑शीर्षा पुरु॑ष:। स॒ह॒स्रा॒क्षस्स॒हस्र॑ पात् ।

स भूमिं॑ वि॒श्वतो॑ वृ॒त्वा ।अत्य॑तिष्ठद्द्शाङ्गु॒लम् ॥ १ ॥

oṃ sa॒hasra॑śīrṣā puru॑ṣa:। sa॒ha॒srā॒kṣassa॒hasra॑ pāt ।

sa bhūmiṃ॑ vi॒śvato॑ vṛ॒tvā ।atya॑tiṣṭhaddśāṅgu॒lam ॥1॥

ॐ पुरु॑ष ए॒वेदꣳसर्वम्᳚ ।यद्भू॒तम् यच्च॒ भव्य᳚म् ।

उ॒तामृ॑तत्वस्येशा॑न: । य॒दन्ने॑नाति॒रोह॑ति ॥ 2 ॥

oṃ puru॑ṣa e॒vedaꣳsarvam᳚ ।yadbhū॒tam yacca॒ bhavya᳚m ।

u॒tāmṛ॑tatvasyeśā॑na: । ya॒danne॑nāti॒roha॑ti ॥2॥

ए॒तावा॑नस्य महि॒मा । अतो॒ ज्यायाग॑ꣳश्च पूरु॑ष: ।

पादो᳚ऽस्य॒ विश्वा॑ भू॒तानि॑ । त्रि॒पाद॑स्या॒मृतं॑ दि॒वि ॥3॥

e॒tāvā॑nasya mahi॒mā । ato॒ jyāyāga॑ꣳśca pūru॑ṣa: । pādo᳚’sya॒ viśvā॑ bhū॒tāni॑ । tri॒pāda॑syā॒mṛtaṃ॑ di॒vi ॥3॥

त्रि॒पादू॒र्ध्व उदै॒त्पुरु॑ष: । पादो᳚ऽस्ये॒हाऽऽभ॑वा॒त्पुन॑: ।

ततो॒ विश्व॒ङ्व्य॑क्रामत् । सा॒श॒ना॒न॒श॒ने अ॒भि ॥4॥

tri॒pādū॒rdhva udai॒tpuru॑ṣa: । pādo᳚’sye॒hā’‘bha॑vā॒tpuna॑: ।

tato॒ viśva॒ṅvya॑krāmat । sā॒śa॒nā॒na॒śa॒ne a॒bhi ॥4॥

तस्मा᳚द्वि॒राड॑जायत । वि॒राजो॒ अधि॒ पूरु॑ष: ।

स जा॒तो अत्य॑रिच्यत । प॒श्चाद्भूमि॒मथो॑ पु॒र: ॥5॥

tasmā᳚dvi॒rāḍa॑jāyata । vi॒rājo॒ adhi॒ pūru॑ṣa: ।

sa jā॒to atya॑ricyata । pa॒ścādbhūmi॒matho॑ pu॒ra: ॥5॥

यत्पुरु॑षेण हविषा᳚ ।दे॒वा य॒ज्ञमत॑न्वत ।

व॒स॒न्तो अ॑स्यासी॒दाज्यम्᳚ । ग्री॒ष्म इ॒ध्म: श॒रध्द॒वि: ॥6॥

yatpuru॑ṣeṇa haviṣā᳚ ।de॒vā ya॒jñamata॑nvata ।

va॒sa॒nto a॑syāsī॒dājyam᳚ । grī॒ṣma i॒dhma: śa॒radhda॒vi: ॥6॥

स॒प्तास्या॑सन्परि॒धय॑: । त्रिस्स॒प्त स॒मिध॑: कृ॒ता: ।

दे॒वा यद्य॒ज्ञं त॑न्वा॒ना: । अबध्न॒न्पुरुषं प॒शुम् ॥7॥

sa॒ptāsyā॑sanpari॒dhaya॑: । trissa॒pta sa॒midha॑: kṛ॒tā: । de॒vā yadya॒jñaṃ ta॑nvā॒nā: । abadhna॒npuruṣaṃ pa॒śum ॥7॥

तं य॒ज्ञं ब॒र्हिषि॒ प्रौक्षन्॑ । पुरु॑षं जा॒तम॑ग्र॒त: ।

तेन॑ दे॒वा अय॑जन्त । सा॒ध्या ऋष॑यश्च॒ ये ॥8॥

taṃ ya॒jñaṃ ba॒rhiṣi॒ praukṣan॑ । puru॑ṣaṃ jā॒tama॑gra॒ta: ।

tena॑ de॒vā aya॑janta । sā॒dhyā ṛṣa॑yaśca॒ ye ॥8॥

——————————————————————————————————————

स्संपृचः पाहि सुसंभृतात्वा संभराम्यदित्यै रास्नासीन्द्रण्यै सन्नहनं पूषाते ग्रन्दिं ग्रथ्नातु स ते मास्थादिग्धस्य त्वा बाहुभ्यामुद्यच्चे बृहस्पतेर्मूर्ध्ना हराम्युर्वन्तरिक्षमन्विहि देवङ्गममसि ।

शुन्धध्वं दैव्याय कर्मणे देवयज्यायै मातरिश्वनो घर्मोसि द्यौरसि पृधिव्यसि विश्वधाया असि परमेण धाम्ना दृग्ंहस्व माह्वार्वसूनां पवित्रमसि शतधारं वसूनां पवित्रमसि सहस्रधारग्ं हुतस्त्रोकोहुतो द्रप्सोग्नये बृहते नाकाय स्वाहा द्यावा पृथिव्यीभ्यागꣳ सा विश्वायुस्सविश्वव्यचास्सा विश्वकर्मा संपृत्यध्वमृतावरी रूर्मिणीर्मधुमत्तमा मन्द्राधनस्यसातये सोमेनत्वातनच्मीन्द्राय दधि विष्णो हव्यगं रक्षस्व ।

——————————————————————————————————————-

तस्मा᳚द्य॒ज्ञात्सर्व॒हुत॑: ।संभृ॑तं पृषदा॒ज्यम् । प॒शूꣳस्ताꣳश्च॑क्रे वाय॒व्यान्॑ । आ॒र॒ण्याङ्ग्रा॒म्याश्च॒ ये ॥9॥

tasmā᳚dya॒jñātsarva॒huta॑: ।saṃbhṛ॑taṃ pṛṣadā॒jyam । pa॒śūꣳstāꣳśca॑kre vāya॒vyān॑ । ā॒ra॒ṇyāṅgrā॒myāśca॒ ye ॥9॥

तस्मा᳚द्य॒ज्ञात्स॑र्व॒हुत॑: । ऋच॒स्सामा॑नि जज्ञिरे ।

छन्दा ꣳ सि जज्ञिरे॒ तस्मा᳚त् ।यजु॒स्तस्मा॑दजायत ॥10॥

tasmā᳚dya॒jñātsa॑rva॒huta॑: । ṛca॒ssāmā॑ni jajñire ।

chandā ꣳ si jajñire॒ tasmā᳚t ।yaju॒stasmā॑dajāyata ॥10॥

तस्मादश्वा॑ अजायन्त ।ये के चो॑ भ॒याद॑त: ।

गावो॑ ह जज्ञिरे तस्मा᳚त् । तस्मा᳚ज्जा॒ता अ॑जा॒वय॑: ॥11॥

tasmādaśvā॑ ajāyanta ।ye ke co॑ bha॒yāda॑ta: ।

gāvo॑ ha jajñire tasmā᳚t । tasmā᳚jjā॒tā a॑jā॒vaya॑: ॥11॥

यत्पुरु॑षं॒ व्य॑दधु: । क॒ति॒धा व्य॑कल्पयन् ।

मुखं॒ किम॑स्य॒ कौ बा॒हू॒ । कावू॒रू पादा॑वुच्येते ॥12॥

yatpuru॑ṣaṃ॒ vya॑dadhu: । ka॒ti॒dhā vya॑kalpayan ।

mukhaṃ॒ kima॑sya॒ kau bā॒hū॒ । kāvū॒rū pādā॑vucyete ॥12॥

ब्रा॒ह्म॒णो᳚ऽस्य॒ मुख॑मासीत् । बा॒हू रा॑ज॒न्य॑: कृ॒त: ।

ऊ॒रू तद॑स्य॒ यद्वैश्य॑: । प॒द्भ्याꣳशू॒द्रो अ॑जायत ॥13॥

brā॒hma॒ṇo᳚’sya॒ mukha॑māsīt । bā॒hū rā॑ja॒nya॑: kṛ॒ta: ।

ū॒rū tada॑sya॒ yadvaiśya॑: । pa॒dbhyāꣳśū॒dro a॑jāyata ॥13॥

च॒न्द्रमा॒ मन॑सो जा॒त: । चक्षो॒: सूर्यो॑ अजायत ।

मुखा॒दिन्द्र॑श्चा॒ग्निश्च॑ । प्रा॒णाद्वा॒युर॑जायत ॥14॥

ca॒ndramā॒ mana॑so jā॒ta: । cakṣo॒: sūryo॑ ajāyata ।

mukhā॒dindra॑ścā॒gniśca॑ । prā॒ṇādvā॒yura॑jāyata ॥14॥

नाभ्या॑ आसीद॒न्तरि॑क्षम् । शी॒र्ष्णो द्यौ: सम॑वर्तत ।

प॒द्भ्यां भूमि॒र्दिश॒: श्रोत्रा᳚त् । तथा॑ लो॒काꣳअ॑कल्पयन् ॥15॥

nābhyā॑ āsīda॒ntari॑kṣam । śī॒rṣṇo dyau: sama॑vartata ।

pa॒dbhyāṃ bhūmi॒rdiśa॒: śrotrā᳚t । tathā॑ lo॒kāꣳa॑kalpayan ॥15॥

वेदा॒हमे॒तं पुरु॑षं म॒हान्त᳚म् । आ॒दि॒त्यव॑र्ण्ं तम॑स॒स्तु पा॒रे ।

सर्वा॑णि रू॒पाणि॑ वि॒चित्य॒ धीर:। नामा॑नि कृ॒त्वाऽभि॒वद॒न्॒ यदास्ते᳚ ॥16॥

vedā॒hame॒taṃ puru॑ṣaṃ ma॒hānta᳚m । ā॒di॒tyava॑rṇṃ tama॑sa॒stu pā॒re ।

sarvā॑ṇi rū॒pāṇi॑ vi॒citya॒ dhīra:। nāmā॑ni kṛ॒tvā’bhi॒vada॒n॒ yadāste᳚ ॥16॥

धा॒ता पु॒रस्ता॒द्यमु॑दाज॒हार॑ । श॒क्र: प्रवि॒द्वान्प्र॒दिश॒श्चत॑स्र: ।

तमे॒वं वि॒द्वान॒मृत॑ इ॒ह भ॑वति । नान्य: पन्था॒ अय॑नाय विद्यते ॥17॥

dhā॒tā pu॒rastā॒dyamu॑dāja॒hāra॑ । śa॒kra: pravi॒dvānpra॒diśa॒ścata॑sra: ।

tame॒vaṃ vi॒dvāna॒mṛta॑ i॒ha bha॑vati । nānya: panthā॒ aya॑nāya vidyate ॥17॥

य॒ज्ञेन॑ य॒ज्ञम॑यजन्त दे॒वा: । तानि॒ धर्मा॑णि प्रथ॒मान्या॑सन् ।

ते ह॒ नाकं॑ महि॒मान॑स्सचन्ते । यत्र॒ पूर्वे॑ सा॒ध्यास्सन्ति॑ दे॒वा: ॥18॥

ya॒jñena॑ ya॒jñama॑yajanta de॒vā: । tāni॒ dharmā॑ṇi pratha॒mānyā॑san ।

te ha॒ nākaṃ॑ mahi॒māna॑ssacante । yatra॒ pūrve॑ sā॒dhyāssanti॑ de॒vā: ॥18॥

विष्णुं वारिणा स्नापयामि ५। श्रियं वारिणा स्नापयामि ४। हरिणीं वारिणा स्नापयामि v।

———————————————————————————————————

मित्रस्सुपर्ण इति पोतेन विमृज्य

विष्णुं प्लोतेन विमृजामि । श्रियं प्लोतेन विमृजामि । हरिणीं प्लोतेन विमृजामि ॥

भूरसिभूरित्यादिना जीवस्थाने प्रतिष्टाप्य “स्पृश्यमर्घ्यं निवेदयेदिति ‘स्नानासन’मष्टोपचारं विज्ञेयं भवति”, रात्रे स्नानासनमभ्युक्षणं च नेष्टं तस्यां सन्वारक्षालंकार दीपा उचिता इति विशेषः।

भूरसि भू प्रतिष्ठित्यै ॥

भूर॑सि॒ भू: प्रति॑ष्टित्यै । भुवो॑ऽसि॒ भुव॒: प्रति॑ष्टित्यै । सुव॑र् असि॒ सुव॒: प्रति॑ष्टित्यै ।

भू: भुव॒: सुव॑रसि॒ सुव॒: प्रति॑ष्टित्यै ॥सा॒न॒न्द: सर्वे॑षां अन्तरा॒त्मा भ॑व पू॒त: पूता᳚न्तरा॒त्मा भ॑व

पु॒ण्य: पुण्या᳚न्तरा॒त्मा भ॑व ब्र॒ह्मा᳚न्तरा॒त्मा भ॑व ॥

ॐ विष्णुं प्रति॑ष्टापया॒मि । पुरुषं॒ प्रति॑ष्ठापयामि । सत्यं॒ प्रति॑ष्ठापयामि । अच्युतं॒ प्रति॑ष्ठापयामि । अनिरुद्धं॒ प्रति॑ष्ठापयामि ॥

arghyam अर्घ्यम्

त्रिर्दे॒वः पृ॑थि॒वीमे॒ष ए॒तां वि च॑क्रमे श॒तर्च॑सं महि॒त्वा ।

प्र विष्णु॑रस्तु त॒वस॒स्तवी॑यांत्वे॒षं ह्य॑स्य॒ स्थवि॑रस्य॒ नाम॑ ॥

विष्णवे नमः अर्घ्यं निवेदयामि ५।। श्रियैनमः अर्घ्यं निवेदयामि ४। हरिण्यैनमः अर्घ्यं निवेदयामि

vastram

v। ततोलज्कौरासनं संकल्प्य तेजोवत्स्यावः, विष्णोर्नुकमिति श्वेतपीत कृष्णरक्त (चित्रश्याम) वस्त्रैरलंकरोति

तेजो॒ वत्स्या॑व स्सवि॒तु: प्र॑स॒वे᳚ऽश्विनो᳚र् ब॒हुभ्यां᳚ पू॒ष्णो हस्ता᳚भ्यां ॥ परिदधामि ॥

ॐ विष्णो॒र्नु कं॑ वी॒र्या॑णि॒ प्र वो॑चं॒ यः पार्थि॑वानि विम॒मे रजां॑सि यो अस्क॑भाय॒दुत्त॑रं स॒धस्थं॑ विचक्रमा॒णस्त्रे॒धोरु॑गा॒यो विष्णोरराटमसि विष्णो: पृष्टमसि विष्णो: श्न्प्त्रेस्थो विष्णो: स्यूरसि विष्णोर्धृवमसि वैष्ण्वमसि विष्ण्वे त्वा ॥

T.S.1.2.13.3

विष्णवे नमः वस्त्रं ददामि । श्रियै नमः वस्त्रं ददामि । हरिण्यै नमः वस्त्रं ददामि ।

uttareeyam

सोमस्य तनूरसीत्युत्तरीयम्

सोम॑स्य त॒नूर॑सि त॒नुवं॑ मे पाहि॒ । स्वा मा॑ त॒नूरावि॑शा शिवो मा तनूर् आविशा ॥ विष्णोर्नुकं॥

विष्णवे नमः उत्तरीयं ददामि । श्रियै नमः उत्तरीयं ददामि । हरिण्यै नमः उत्तरीयं ददामि ॥

(इदं ब्रह्मेति पवित्रं प्रणवेनोर्ध्वपुंड्रं विष्णोर्नुकमिति तिलकम् इदं ब्रह्म पुनीमहे । ब्रह्मा पुनातु॥ विष्णोर्नु कं।

1 विष्णवे नमः प्लोतं ददामित्यादि वा वदेत् ।

विष्णवे नमः पवित्रं ददामि ।

५। “ॐ” विष्णोर्नु कं॥

विष्णवे नमः ऊर्ध्वपुंड्रं धारयामि । श्रियै नमः ऊर्ध्वपुंड्रं धारयामि । हरिण्यै नमः ऊर्ध्वपुंड्रं धारयामि ॥

ॐ विष्णो॒र्नु कं॑ वी॒र्या॑णि॒ प्र वो॑चं॒ यः पार्थि॑वानि विम॒मे रजां॑सि ।

यो अस्क॑भाय॒दुत्त॑रं स॒धस्थं॑ विचक्रमा॒णस्त्रे॒धोरु॑गा॒यः ॥१॥

विष्णोरुकं वीर्याणि॥

विष्णवे नमः तिलकं धारयामि । श्रियै नमः तिलकं धारयामि । हरिण्यैनमः तिलकंधारयामि ॥

v।) भूतो भूतेष्वित्याभरणम्

भू॒तो भू॒तेषु॑ चरति॒ प्रवि॑ष्ट॒: । स भू॒ताना॒ मधि॑पतिर्बभूव ॥

तस्य॑ मृ॒त्यौ च॑रति राज॒सूय॒ग्ꣳ । स राजा॑ रा॒ज्यमनु॑मन्यता मि॒दम् ॥ विष्णोर्नुकं । ।

विष्णवे नमः आभरणं ददामि । श्रियै नमः आभरणं ददामि । हरिण्यै नमः आभरणं ददामि ॥

४। अग्निं दूतमित्युपवीतं दद्यादेतेषां विष्णोर्नुकमित्यनुवर्तते।

अ॒ग्निं दू॒तं वृ॑णीमहे॒ होता᳚रं वि॒श्ववे᳚दसं । अ॒स्य य॒ज्ञस्य॑ सु॒क्रतु॑᳚म् ॥

agním dūtám vṛṇīmahe hótāram viśvávedasam ǀ asyá yajñásya sukrátum ǁ

R.V.1.12.

विष्णवे नमः उपवीतं ददामि

५। पूर्ववत्पाद्यमाचमनं च दद्यात्।

त्रीणि॑ प॒दा वि च॑क्रमे॒ विष्णु॑र्गो॒पा अदा॑भ्यः । ततो॒ धर्मा॑णि धा॒रय॑न् ॥

इ॒न्द्रो॑ऽभिम॒न्ता म॒नवो॒ वाय॑व॒श्चाप॑स्सम॒ग्रा अ॒भितो॒ यस्य॑ द॒द्यात्

विष्णो॑ इ॒मान् वै᳚ष्ण॒वाग्ं स्त॑र्पयामि॒ प्रसी॑द दे॒वाधि॑क॒तेज॑ सैनम् ॥

विष्णवे नमः पाद्यं ददामि । श्रियै नमः पाद्यं ददामि । हरिण्यै नमः पाद्यं ददामि ॥

v। योगे योगे । शन्नो देवीः ॥

विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि । श्रियै नमः आचमनीयं ददामि । हरिण्यै नमः आचमनीयं ददामि ॥

४। तद्विष्णोः परममिमास्सुमनस इति मूर्नि भुजयोश्शंखचक्रयोः पादयोश्च पुष्पं दद्यात्।

तद्विष्णोः परमं पदं ॥

इ॒मास्॒ सुमन॑स श्रे॒ष्ठा दि॒व्यपु॑ष्पाधि॒वासि॑त: । पू॒ता ब्र॑ह्मप॒वित्रे॑ण पू॒तास् सूर्य॑स्य र॒श्मिभि॑: ॥

विष्णवे नमः पुष्पाणि ददामि । श्रियै नमः पुष्पाणि दादामि । हरिण्यै नमः पुष्पाणि ददामि ॥

तद्विप्रास इमे गन्ध इति ललाटे गन्देनोर्ध्वाग्रमालिष्य बाह्वोर्वक्षसि कंठे नाभेरूर्ड्वे वा तेनालंकुर्यात्,

तद्विप्रा᳚सो विप॒न्यवो᳚जा गृ॒वां सस्समिं᳚धते । विष्णो॒र्य त्प॑र॒मं प॒दग्ꣳ ॥

इ॒मे ग॒न्धास् सु॒र॒भिनो॑ दि॒व्य ग॑न्धाधि॒वासि॑त: ।

पू॒ता ब्र॑ह्मप॒वित्रे॑ण पू॒तास् सुर्य॑स्य र॒श्मिभि॑: ॥

विष्णवे नमः गन्धं ददामि । श्रियै नमः गन्धं ददामि । हरिण्यै नमः गन्दं ददामि ॥

Anjanam /यदांजनमित्यंजनम्

8।1।72।9 yadāñjanaṃ traikakudaṃ jāta(g)ṃ himavata upari

8।1।72।10 tena vāmāñje tejase varcase bhagāya ca

यदाञ्ज॑नं त्रै॒ककु॒दं जा॒तग्ं हि॒मव॑त उ॒परि॑ । तेन॑ वामाञ्जे॒ तेज॑से॒ वर्च॑से॒ भगा॑य च ॥

विष्णवे नमः अंजनं ददामि । श्रियै नमः अंजनं ददामि । हरिण्यै नमः अंजनं ददामि ।

Mirror /आदर्शं

४। देवस्यत्वेत्यादर्शं दर्शयित्वा पुष्पन्यासं कुर्यात्।

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तुः प्र॑स॒वे । अ॒श्विनो॑र्बा॒हुभ्या॑म् । पू॒ष्णो हस्ता॑भ्या॒म् ॥

de॒vasya॑ tvā savi॒tuḥ pra॑sa॒ve । a॒śvino॑rbā॒hubhyā॑m । pū॒ṣṇo hastā॑bhyā॒m ॥

विष्णवे नमः आदर्शं दर्शयामि ५। श्रियैनमः आदर्शं दर्शयामि ४। हरिण्यैनमः आदर्शं दर्शयामि

—————————————————————————————————————————————

संहितानु प्रायशः पुष्पन्यासस्य प्राक् संबद्ध कूर्चन्यासादेव विधानं पूर्वमेवोक्तम्, एकबेरार्चने मरीचि भगवत्पाद मतमनुरुध्य पुष्पन्यासः पुष्पविग्रहात्पूर्व कालिक स्समृद्यते, तदनुसृत्यात्रापि केचित्पुष्पन्याससम्पादनं पुष्पविग्रहात्पूर्वमे वोचितमितिते मन्यस्ते। 2। विष्णुं गन्धनालंकरोमीति वा वदेत्।

——————————————————————————————————————89

Pushpa Nyasah

Dhruva Peeta Pushpa nyasam / ध्रुवपीठे पुष्पन्यासः

ध्रुवपादयोर्मध्ये ॐ विष्णवे नमः

1st Avarna /प्रथमावर्णे

प्रागादि चतुर्दिक्षुक्रमेण - Eastwards clockwise (East-South-West-North)

ॐ पुरुषाय नमः । ॐ सत्याय नमः । ॐ अच्युताय नमः । ॐ अनिरुद्धाय नमः ।

आग्नेयादि - SouthEast wards clock wise (SE, SW, NW, NE)

ॐ कपिलाय नमः । ॐ यज्ञाय नमः । ॐ नारायणाय नमः । ॐ पुण्याय नमः ।

2nd āvarna /द्वितीयावरणे

प्रागादि - Eastwards clockwise (East-South-West-North)

ॐ वाराहाय नमः ।ॐ नारसिंहाय नमः । ॐ वामनाय नमः । ॐ त्रिविक्रमाय नमः।

आग्नेयादि - SouthEast wards clock wise (SE, SW, NW, NE)

ॐ सुभद्राय नमः । ॐ ईशितात्मने नमः ।ॐ सर्वोद्वहायनमः । ॐ सर्वविद्येश्वराय नमः ।

3rd āvarna /तृतीयावरणे

प्रागादि - ॐ इन्दाय नमः । ॐ यमाय नमः । ॐ वरुणाय नमः । ॐ कुबेराय नमः ।

आग्नेयादि - ॐ अग्नये नमः ।ॐ निर् ऋतये नमः ।ॐ वायवे नमः । ॐ ईशानाय नमः ।

श्रीदेव्याः - ॐ श्रियै नमः । ॐ धृत्यैनमः ।ॐ पवित्र्यै नमः । ॐ प्रमोददायिन्यैनमः ।

भूदेव्याः - ॐ हरिण्यै नमः । ॐ पौप्ट्यै नमः ।ॐ क्षोण्यै नमः । ॐ मह्यै नमः ।

Kautuka peeta Pushpa Nyasam / कौतुकपीठे पुष्पन्यासः

कौतुकपीठे प्रागादि - ॐ सुभद्राय नमः । ॐ हयात्मकाय नमः । ॐ रामदेवाय नमः । ॐ पुण्यदेवाय नमः ।

आग्नेयादि - ॐ सर्वाय नमः ।ॐ सुखावहाय नमः । ॐ संवहाय नमः ।ॐ सुवहाय नमः ।

2nd āvarna /द्वितीयावरणे

प्रागादि - ॐ मित्रं प्रपद्ये । ॐ अत्रिं प्रपद्ये । ॐ शिवं प्रपद्ये । ॐ विश्वं प्रपद्ये ॥

आग्नेयादि – ॐ सनातनं प्रपद्ये । ॐ सनन्दनं प्रपद्ये । ॐ सनत्कुमारं प्रपद्ये। ॐ सनकं प्रपद्ये ।

3rd āvarna /तृतीयावरणे

प्रागादि- ॐ इन्द्राय नमः ।ॐ यमाय नमः ।ॐ वरुणाय नमः । ॐ कुबेराय नमः ।

आग्नेयादि- ॐ अग्नये नमः ।ॐ निर्ऋतये नमः । ॐ वायवे नमः । ॐ ईशानाय नमः ।

पुष्पन्यासदेवा ध्रुवकौतुकपीठसमाश्रिताः प्रथमावरणे द्वितीयावरणे च स्थिता बहिर्मुखाः,

तृतीयावरणे लोकपाला देवाभिमुखास्समर्चनीयाः।

नाम्ना प्रणवादि नमोन्तं पुष्पन्यासः एतेषामेकादशोपचारैरर्चनं भवति।

पुष्पन्यासदेवेभ्यः आसनं ददामि।

देवा अनुमन्यन्ताम्।

स्वागतं ददामि।

पाद्यं ददामि।

आचमनीयं ददामि।

पुष्पाणि दादामि।

गंधं ददामि।

धूपं ददामि।

अर्घ्यं निवेदयामि।

दीपं दर्शयामि।

आचमनीयं ददामि।

दक्षिणे- ॐ मार्कंडेयं प्रपद्ये । उत्तरे - ॐ भृगुं प्रपद्ये ।

भित्तिपार्श्वे दक्षिणे-ॐ ब्रह्माणं प्रपद्ये । उत्तरे - ॐ गंगाधरं प्रपद्ये ।

Door frame /द्वारप्रदेशे

दक्षिणे- ॐ धात्रे नमः । उत्तरे- ॐ विधात्रे नमः । अधः- ॐ भुवंगाय नमः । ऊर्वे- ॐ पतङ्गाय नमः । दक्षिणकवाटे- ॐ पतिराय नमः । उत्तरकवाटे- ॐ वरणाय नमः ।

Door entrance

दक्षिणद्वारदेशे- ॐ मणिकाय नमः । उत्तरद्वारदेशे- ॐ संध्यायै नमः ।

अन्तराळे - ॐ न्यक्षाय नमः

द्वितीयद्वारे - ॐ विखनसे नमः

तृतीयद्वारे - ॐ किष्किन्दाय नमः।

सोपानमध्ये - ॐ श्रीभूताय नमः ।ॐ हविरक्षकाय नमः ।ॐन्दाय नमः। ॐ तापसाय नमः । ॐीतीर्धाय नमः । ॐ गरुडाय नमः । ॐ अग्नये नमः । ॐ वैवस्वताय नमः।

आग्नेय्यां -

दक्षिणे- ॐ विवस्वते नमः।

नैरत्यां -

ॐ निर्तयेनमः।

ॐ बलिरक्षकाय नमः

पश्चिमे- ॐ मित्राय नमः।

ॐ वरुणाय नमः

वायव्ये-

ॐ पुष्पेशायनमः ॐ मरुते नमः ।

उत्तरे-

ॐ क्षत्रेनमः

ॐ कुबेराय नमः।

ऐशान्यां

ॐ भास्कराय नमः॥

ॐ ईशानाय नमः

bhootaPeeta

भूतपीठे प्रागादि चतुर्दिक्षु -

ॐ चक्राय नमः ।ॐ ध्वजाय नमः। ॐ शभ्द्भाय नमः। ॐ यूथाधिपाय नमः ।ॐ अक्षहन्रे नमः ।

गोपुर द्वारदक्षिणवामयोः-

ॐ नागराजाय नमः ॐ गणेशाय नमः ।

इत्येतेषां नाममस्त्रैरर्चनं कुर्यादिति पुष्पन्यासः।

पश्चात् अभ्यन्तरं प्रविश्यभूरनिलयेति द्वार प्रक्षाळनं चरेत्।

भूरनिलया भूतया भूतया परिषिंचामि । भुव स्सुषुम्नया प्राणवत्या परिषिंचामि ॥

स्वर अमृतवत्य जोतिष्मत्य च परिषिंचामि ॥

ताग्ं सवितुर्वरेण्यस्य चित्रामहं वृणे सुमतिं विश्वजन्याम् ।

यामस्य कण्वो अदुहत्प्रपीनाग्ं सहस्रधारां पयसा महीं गाम् ॥

धर्मायेति दक्षिणे ज्ञानायेति मध्यमे ऐश्वर्यायेति वामे पुष्पाणि निक्षिप्य।

ॐ धर्माय नमः द्वारदक्षिणे,

ज्ञानाय नमः द्वारमध्यमे,

ॐ ऐश्वर्याय नमः द्वारवामे।

धर्मादिभ्यः पुष्पं ददामि।

Visvaksena

द्वारवामभागे सर्वत्र रक्षार्थं सेनाधिपतिमर्चयेदिति विज्ञायते।

ॐ आग्ने॒यो यस्मा॒द् यजा॑महे॒ त्वा विश्वे॑ सदा॒ त्वं
महि॑तो नु॒ शम्भो᳚ । वै रा॑जन्ते सु॒हुत॒न्नि ध॑त्ता॒ꣳम् ॥

oṃ āgne॒yo yasmā॒d yajā॑mahe॒ tvā viśve॑ sadā॒ tvaṃ mahi॑to nu॒ śambho᳚ ।
vai rā॑jante su॒huta॒nni dha॑ttā॒ꣳm ॥6.3.38.5

प्रैषा॑मधी॒शो विबु॑धानमना॒दि: । या मे॑ श॒स्तां धनि॑तान् दधातु ॥

praiṣāmadhīśo vibudhānamanādi: yā me śastāṃ dhanitān dadhātu ॥6.3.39.1

ॐ विष्वक्सेनं प्रपद्ये । पुष्पाणि ददामि।

इति श्रीवैखानसे नृसिंहवाजपेयीये भगवदर्चा प्रकरणे अनुक्रमणिकायां चतुर्थः खंडः।

श्रीरामचन्द्राय नमः । श्री विखनसमहागुरवे नमः ।

5. पञ्चमः खण्ड:

Dhupam /धूपम्

अथ पादौ प्रक्षाळ्याचम्यार्चास्थानमुपविश्य परोमात्रया बृहस्पतिरिमे धूपा इति चतुर्दिक्षु धूपं धूपयेत्।

प॒रोमात्र॑या त॒नुवा॑ वृधान॒ नते॑महि॒त्व मन्व॑श्नुवन्ति ।
उ॒भे ते॑ विद्म॒ रज॑सीपृथि॒व्या विष्णो॑ देव॒ त्वं प॑र॒मस्य॑ विथ्से ॥५॥

ॐ बृह॑स्पतिर्दे॒वाना॑ मि॒मंय॒ज्ञं बृ॑ह॒तो मे॑दधातु । बृह॒स्पति॑ वीतये॒ स्वाहा᳚ ॥

oṃ bṛhaspatir devānām imaṃ yajñaṃ bṛhato medadhātu | bṛhaspati vītaye svāhā ||

बृह॒स्पति॒ स्सोम॑न्दधातु॒ बृह॒स्पति॑ र्य॒ज्ञं द॑धातु । बृह॒स्पति॑ वीतये॒ स्वाहा᳚ ॥

bṛhaspatiḥ somam dadhātu bṛhaspatiḥ yajñaṃ dadhātu | bṛhaspati vītaye svāhā ||

बृह॑स्पते॒ अति॑यद॒र्यो आर्हा᳚द् द्युमद्वि॒भाति॒ क्रतु॑म॒ज्जने॑षु,
यद्दी॒दय॒ च्छव॑सर्त प्रजात॒ तद॒ अस्मासु॒ द्रवि॑णंधेहि चि॒त्रग्ग्ꣳ स्वाहा᳚ ॥

bṛhaspate atiyad aryo ārhād dyumad vibhāti kratum ajjaneṣu |
yad dīdayac chavasaṛta prajātā tad asmāsu draviṇaṃ dhehi citragṃ svāhā ||

उ॒प॒या॒म गृ॑हीतोऽसि॒ बृह॑स्पते त्वे॒षते॒ योनि॑: । बृह॒स्पति॑ वीतये॒ स्वाहा᳚ ॥

upayāma gṛhīto’si bṛhaspate tveṣate yoniḥ | bṛhaspati vītaye svāhā ||

इ॒मे धू॒पा स्सु॑र॒भिनो॑ दि॒व्य धू॑पाधि॒वासि॑ता: ।
पू॒ता ब्र॑ह्म प॒वित्रे॑ण पू॒ता सू॒र्य॑स्य॑ र॒श्मिभि॑: ॥

ime dhūpāḥ surabhino divya dhūpādhivāsitāḥ |
pūtā brahma pavitreṇa pūtā sūryasya raśmibhiḥ ||

विष्णवे नमः धूपं धूपयामि । श्रियै नमः धूपं धूपयामि । हरिण्यैनमः धूपं धूपयामि ।

Deepam /दीपम्

विष्णोः कर्माणि, शुभ्राज्योतिरिति पार्श्वयोर्दीपं दर्शयेत्।

विष्णोः॒ कर्मा॑णि पश्यत॒ यतो᳚ व्र॒तानि॑ पस्प॒शे । इंद्र॑स्य॒ युज्यः॒ सखा॒ ॥

शु॒भ्रा ज्योति॑श्च च दे॒वानां॑᳚ ते॒जश्च॑ सतत-प्र॒भ: ।
प्र॒भा॒ऽस्करो महा ते॒जा॒ दी॒पो यं॑ प्रति॒गृह्य॑ताम् ॥ ²⁸

*śubhrā jyotiśca ca devānām tejaśca ca satata-prabha: ।
prabhā’skaro mahā tejā dīpo yam pratigṛhyatām ॥ *

विष्णवे नमः दीपं दर्शयामि । श्रियै नमः दीपं दर्शयामि । हरिण्यै नमः दीपं दर्शयामि ।

——————————————————————————————————————

1 विष्णवे नमः धूपेन धूपयामि, धूपं ददामिति वा वदेत्.

————————————————————————————————————–94

त्रिर्देव, इन्रियाणीति नेत्रयोर्दर्शयेद्वीक्षणार्ह्यम्

त्रिर्देवः पृथिवीम् । ।

इ॒न्द्रि॒याणि॑ शत-क्रतो॒ या ते॒ जने॑षु प॒ञ्चसु॑ इन्द्र॒ ता॒नि॑ त॒ आ वृ॑णे ॥

विष्णवे नमः अर्घ्यं निवेदयामि । श्रियै नमः अर्घ्यं निवेदयामि । हरिण्यै नमः अर्घ्यं निवेदयामि ।

Utsava Bera archana

औत्सवं बेरमासाद्य आसनस्नानवस्त्रालंकार पाद्याचमनपुष्पगन्धधूप दीपार्घ्याचमनानि दद्यात्

विष्णवेनमः आसनं ददामि । श्रियै नमः आसनं ददामि । हरिण्यै नमः आसनं ददामि ॥

आपो॒हिष्ठा म॑ योभु॒व॒स्ता न॑ ऊ॒र्जे द॑धातन । म॒हेरणा॑य॒ चक्ष॑से ॥
यो व॑श्शि॒वत॑मो॒ रसस्तस्य॑ भाजयते॒ह न॑: । उ॒श॒तीरि॑व मा॒तर॑: ॥
तस्मा॒ अर॑ङ्गमाम वो॒ यस्य॒ क्षया॑य॒ जिन्व॑थ । आपो॑ ज॒नय॑था च न: ॥
```
 							T.S.4.1.5		विष्णवे नमः स्नानायाभ्युक्षणं करोमि ।
```

1a. तेजोवत्स्यावः ।

तेजो॒ वत्स्या॑व स्सवि॒तु: प्र॑स॒वे᳚ऽश्विनो᳚र् ब॒हुभ्यां᳚ पू॒ष्णो हस्ता᳚भ्यां ॥

विष्णवे नमः वस्त्रं ददामि ५। ४। ४।

त्रीणि पदा । इन्द्रभिमन्ता ।

त्रीणि॑ प॒दा वि च॑क्रमे॒ विष्णु॑र्गो॒पा अदा᳚भ्यः । ततो॒ धर्मा॑णि धा॒रय॒न् ॥

विष्णो॑ इ॒मान् वै᳚ष्ण॒वाग्ं स्त॑र्पयामि॒ प्रसी॑द दे॒वाधि॑क॒तेज॑ सैनम् ॥

विष्णवे नमः पाद्यं ददामि ५। ४। ४।

योगे योगे । शन्नो देवीः ।

योगे॑योगे त॒वस्त॑रं॒ वाजे॑वाजे हवामहे । सखा॑य॒ इंद्र॑मू॒तये᳚ ॥ पूतस्तस्य पारे ॥

शं नो॑ दे॒वीर॒भिष्ट॑य॒ आपो॑ भवंतु पी॒तये॑ ।शं योर॒भि स्र॑वंतु नः ॥

विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। ४। ४।

तद्विष्णोः परमं । इमास्सुमनसः ।

तद्विष्णोः᳚ पर॒मं प॒दग्ꣳ सदा॑ पश्यंति सू॒रयः॑ । दि॒वी॑व॒ चक्षु॒ रात॑त॒ग॒ꣳ ॥

विष्णवे नमः पुष्पाणि ददामि ५। ४। ४।

तद्विप्रासः । इमे गन्धः ।

इ॒मे ग॒न्धास् सु॒र॒भिनो॑ दि॒व्य ग॑न्धाधि॒वासि॑त: । पू॒ता ब्र॑ह्मप॒वित्रे॑ण पू॒तास् सुर्य॑स्य र॒श्मिभि॑: ॥

विष्णवे नमः गन्धं ददामि ५। ४। ४।

परोमात्रया। बृहस्पतिर्देवानां । इमे धूपाः । ।

प॒रोमात्र॑या त॒नुवा॑ वृधान॒ नते॑महि॒त्व मन्व॑श्नुवन्ति ।

उ॒भे ते॑ विद्म॒ रज॑सीपृथि॒व्या  विष्णो॑ देव॒ त्वं प॑र॒मस्य॑ विथ्से ॥५॥

बृहस्पतिर् देवानाम् इमं यज्ञं बृहतो मे ददातु । बृहस्पतिवीतये ॥

विष्णवे नमः धूपं ददामि ५। ४। ४।

विष्णोः कर्माणि । शुभ्राज्योतिः ।

शु॒भ्रा ज्योति॑श्च च दे॒वानां॑᳚ ते॒जश्च॑ सतत-प्र॒भ: । प्र॒भा॒ऽस्करो महा ते॒जा॒ दी॒पो यं॑ प्रति॒गृह्य॑ताम् ॥

विष्णवेनमःदीपं दर्शयामि’

A। v। v। त्रिर्देवः पृथिवीं । इंद्रियाणि शतक्रतो। विष्णवे नमः अर्घ्यं निवेदयामि’ ५। ४। ४।

त्रिर्दे॒व: पृ॑थि॒वी मे॒षए॒ताम् विच॑क्रमे श॒तर्च॑सं महि॒त्वा ।

प्रविष्णु॑रस्तु त॒वस॒स्तवी॑यान् त्वे॒षगꣳ ह्य॑स्य॒ स्थवि॑रस्य॒ नाम॑ ॥७॥

——————————————————————————————————————–

1 विष्णवे नमः दीपं ददामीति वा वदेत्।

2 स्पृश्यं दृश्यं निवेद्यमिति त्रिविधेर्चे स्नानासनविहितस्यैव निवेद्यत्ववचनात्तत्रे

——————————————————————————————————————

8a . योगे योगे। शन्नो देवीः ।

विष्णवेनमः आचमनीयं ददामि

R। v। Y। तथैव स्नापनं बेरं बलिबेरं चासाद्य पूर्वोक्तात्सवबेरो चितानेवोपचारान् दद्यात्, ‘तथापंचबेरेभ्यो तिरिक्तान् बिंब विशेषानपि यथानुशासनं सप्तविंशतिविग्रहैरविग्रहैर्वार्चयेत्। न तत्रावाहनम्।

तथैव साळग्रामश्रीमूर्तीनामर्चनं भवति’। तेषामष्टोपचाराः।

श्रीमहाविष्णुं शुद्धोदकेन स्नापयामि (इति संस्नाप्य) पाद्यमाचमनं पुष्पं गन्धं धूपं दीपमर्घ्यमाचमनं ददामि।

——————————————————————————-

वार्घ्यंनिवेदयामीत्युचितम्। तथाप्यर्थ्यत्याविशेषादिहापि केचित्प्रयुज्यते। इहार्घ्यं ददामीति वा वदेत्। तथामन्रासनेपिद्रष्टव्यम्।

1 ‘अर्चयेलौकिकं बेरं स प्तविंशतिविग्रहै’रिति भगवद्भृगुवचनेन सप्तविंशतिविग्रहाराध्यः लौकिकबेरः परामृश्यते। लौकिकत्वं च बेरस्य तदालयविहित ध्रुवादि बेरपंचकभिन्न विष्णुबिंबत्वमेव। स प्तविंशति विग्रहास्तु आसनस्वागताल नु मानपाद्याचमनपुष्पग धूपदीपार्थ्या -चमन स्नानप्लोतवस्त्रोत्तरीयाभरण यज्ञोपवीत पाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपाचमनहविः पानीयाचमनमुखवासाः।

‘लौकिकं चावतारं चेत्पूजयेदष्टविग्रहै’ रितिवचनेनाष्टविग्रहैराराध्यं बेरान्तरंलौकिकं ज्ञाप्यते। तस्य वचनस्यायमर्थः। इदंचबेरान्तरं पूर्वोदिता द्विलक्षणम्। तद्वैलक्षण्यमवतारशब्देनोच्यते। यद्ययं लौकिको बेरो वतारभेदस्य रामकृष्णादेः स्यात्तदा तस्य पूजा विग्रहैरष्टभिरेव भवतीति।

नवनीतेपि शयनासन प्रस्तावे लौकिकबेरः पठ्यते।

‘कौतुकं बलिबेरं वा अन्यलौकिकमेववा ।

अथ वा कृष्णरूपं वा नित्यं शयनतल्पके॥’ इत्यादिना।

2। साळग्रामार्चने आवाहनं निषिद्ध्यते। यथोचितैरुपचारैराराधनं पुराणादिषु बहुशो महिमानुवर्णनं च प्रस्तूयते। तथा मरीचि भगवत्पादैरप्यानन्दसंहितायां श्रातः साळग्रामसंवाद उक्तः

‘वैखानसा मत्कलया प्रदीप्तास्तस्मात्तेषां त प्तचक्रं हि निन्द्यम् ।

निन्द्यं यद्वन्मस्त्र संस्कार पूर्व माह्वानं मे व्यक्तचक्रे शिलायाम्’॥ इति। साळग्राममूर्तिं श्रीमू र्तिरिति शिष्टा व्यवहर न्ति।

देवस्याग्रे त्रिपादोपरि नीराजनकुंभं निधाय शुचीवोहव्या इति प्रोक्ष्य कुंभे वरुणं पिधाने चक्रं चतुर्दशेषु प्रागादि क्रमेण वाराहंनारसिंहं वामनं त्रिविक्रममित्यावाह्याष्णोपचारैरभ्यर्च्य, वर्तिकायां श्रियं धूमे भवं ज्वलने श्रियं समाराध्येषज्जलं संस्राव्य पुष्पगन्दाक्षतैः पूजयित्वा सुरभिमुद्रां प्रदर्श्य

शुचीवोहव्या ।

कुंभे वरुणमावाहयामि, पिधाने चन्द्रमावाहयामि, चतुर्दशेषु प्रागादि, वाराहमावाहयामि, नारसिंहमावाहयामि, वामनमावाहयामि, त्रिविक्रममावाहयामि ।

आवाहितेभ्यो देवेभ्यः पाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपार्घ्याचमनान्य ष्टोपचारान्

ददामि।

वर्तिकायां श्रियमावाहयामि, धूमे भव मावाहयामि, ज्वालायं श्रियमावाहयामि ।

आवाहितेभ्यो देवेभ्यः पाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपार्ट्या चमनानि ददामि।

विष्णुस्त्वां रक्षत्विति कराभ्यां कुंभमुद्धृत्येदं विष्णुः, श्रियेजातः, शुभ्रज्योतिरिति मूर्धादिपादपर्यन्तं सर्वलोकहितार्थं ललाटान्तं तद्रामसमृद्ध्यर्थं नेत्रान्तं स्थानयजमानप्रभुराजविजयार्धं च त्रिः प्रदक्षिणं भ्रामयेत्।

विष्णुस्त्वां रक्षतु चक्र ऊर्थ्वं धनुः पूर्वं शक्ति दक्षिणमपरं गदोदीचीं नंदकोधस्ताद्वासुकि र न्तरेप्वितरेस्त्राः विघ्नो विघ्नाधीतो प्रसादादिन्हो भयाद्दुःखाद्यमोवरुणो विक्रमात्। कुबेरोर्धक्षयाछ्छीस्सर्वाभ्य ऊनाभ्य स्सम्यक्सुमनसस्सर्वे रक्षस्तु॥ इदं विष्णुर्विचक्रमे ॥

श्रियेजातः श्रिय अनिर्याय॥ शुभ्राज्योतिश्च देवानां ॥

विष्णवे नमः नीराजनं दर्शयामि । श्रियैनमः नीराजनं दर्शयामि । हरिण्यै नमः नीराजनं दर्शयामि ।

पञ्चमः खण्डः

(तद्दीपं परिचारकहस्ते विसृजेतोपि सर्ववाद्यसर्वालंकारसंयुक्तं विमान प्रदक्षिणं कृत्वा तद्दीपं भूतपृष्टे विसृजेत्)।

योगे योगे इत्याचमनीयं दत्वा द्वादशाष्टाक्षराभ्यां विष्णुगायत्र्या पुष्पांजलिं दद्यात्।

योगे योगे । शन्नो देवीः ॥

योगे॑योगे त॒वस्त॑रं॒ वाजे॑वाजे हवामहे । सखा॑य॒ इंद्र॑मू॒तये᳚ ॥

शं नो॑ दे॒वीर॒भिष्ट॑य॒ आपो॑ भवंतु पी॒तये॑ ।शं योर॒भि स्र॑वंतु नः ॥

śám no devī́rabhíṣṭaya ā́po bhavantu pītáye ǀ śám yórabhí sravantu naḥ ǁ

RV.10.09.04

ॐ नमो भगवते वासुदेवाय ॥ॐ नमो नारायणाय ॥

ॐ नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि । तन्नो विष्णु: प्रचोदयात् ॥

विष्णवे नमः पुष्पांजलिं ददामि । श्रियैनमः पुष्पांजलिं ददामि । हरिण्यै नमः पुष्पांजलिं ददामि ।

सोमं राजानमिति छत्रं देवस्य मूर्थोपरि धारयेत्।

सोम॒ꣳ॒ राजा॑नं॒ वरु॑णम॒ग्निम॒न्वार॑भामहे । आ॒दि॒त्यान् वि॑ष्णु॒ꣳ॒ सूर्यं॑ ब्र॒ह्माणं॑ च॒ बृह॒स्पति᳚म् ॥

विष्णवे नमः छत्रं धारयामि । श्रियै नमः छत्रं धारयामि । हरिण्यै नमः छत्रं धारयामि ।

मरुतः परमात्मेति चामरव्यजनादिभिः पार्श्वयोस्संवीज्य

म॒रुत॑: पर॑मा॒त्मा पर॑मा ग॒ति: परं॒ ब्रह्म॒ परं योगं॑᳚ प॒रमा॒त्मानं॑ मन्ये अ॒जरं॒ यो॑᳚ऽग्निर॒हमन्नं॑ वा॒यवे॒ स्वाहा॑᳚ ॥

विष्णवे नमः चामरै र्वीजयामि । श्रियै नमः चामरै र्वीजयामि । हरिण्यै नमः चामरै र्वीजयामि ।

वा॒यु॒मती॑ जलशय॑नी श्रिय॑न्धा॒ ।राजा स॒त्यन्धो॒ परि॑ मेदिनी ॥ श्वो॒परि॑धत्तंगाय ॥ ११ ॥

विष्णवे नमः तालवृन्तादिभिर्वीजयामि

देवस्यत्वेत्यादर्शं मुखे दर्शयति।

दे॒वस्य॑ त्वा सवि॒तु: प्र॑सवे॑᳚ऽश्विनो᳚र् बा॒हुभ्या॑म् पू॒ष्णो हस्ता॑᳚भ्यां ॥

विष्णवे नमः आदर्शं दर्शयामि । श्रियै नमः आदर्शं दर्शयामि । हरिण्यै नमः आदर्शं दर्शयामि

मात्रादानम्

कांस्यपात्रे द्रोणतंडुलं पूरयित्वा तदर्धं पादं पादार्थं वा तिलसंयुक्तं कृत्वा कदळीफलादीन् सुवर्णं ताम्बूलं विन्यस्य ‘(नाराचमुद्रां दर्शयित्वा) अर्चकमाहूय गन्धमाल्यादिभिः संपूज्य घृतात्परीति मात्रादानं देवस्य दक्षिणहस्ते नाभिमृश्य ददाति।

घृतात्परि मण्ड इव

गोत्राय ।।। शर्मणे श्री वैखानस सूत्राय यजुश्शाखाध्यायिने श्रीमहाविष्णुस्वरूपिणे अर्चकाय तुभ्यमिदं मात्रादानमर्चना साद्गुण्य संपादनायां हं संप्रददे (इदं न मम)।

सोर्चको देवस्य त्वेति प्रतिगृह्य मन्तपुष्पमक्षतं देवस्य मूर्थि पादयोश्च प्रक्षिप्य नित्यैश्वर्यो भवेत्याशास्ते।

देवस्य त्वा

‘ऋग्यजुस्सामाथर्वण श्रीवैखानसकल्पसूत्रेतिहासपुराणगाधा मीमांसा स्तोत्र पंचांगश्रवण (सौत्य) मृदङ्गपणवमर्दळनिस्साळादीन् देवं श्रावये न्नृत्तं च दर्शयेत्।

————————————————————————————————————————————

1 नाराचमुद्रा - स्पृशे दंगुष्ठमूलंच युगपन्मथ्यमादिभिः ।

तर्जन्याः प्रधमं पर्वं तधांगुष्टाग्रयोजनम् । एषानाराचमुद्रास्या त्सर्वकाम्य फलप्रदा

मात्रादाने प्रशस्तव्या नित्यं देवस्यहर्षदा।।

2 ‘वेदपारायणादीनि पुराणस्तुतिमेव च । देवस्यादि परभागेतुघोषये द्वेद मन्रोवान् । । ब्राह्मणैर्विष्णुभक्ताश्च यथाचार्यपुरस्सर॥’ मित्यु पचारनिर्णय निरूपक क्रियाधिकार दशमाध्यायस्थ वचनैर्भक्तानामितरेषां ब्राह्मणादीनां तत्काले समवाये तेषामपि स्तोत्रकरणादावन्वयं तत्करणे र्चकस्य पुरोगामित्वं च सूच्यते।

———————————————————————————————————————-

MantraPushpam /मन्त्रपुष्पम्

Rig Veda - ऋग्वेदः हरि: ॐ । हरि: ॐ ।

अ॒ग्निमी॑ळे पु॒रोहि॑तं य॒ज्ञस्य॑ दे॒वमृ॒त्विजं॑ । होता॑रं रत्न॒धात॑मं ॥

agnímīḷe puróhitam yajñásya devámṛtvíjam ǀhótāram ratnadhā́tamam ǁ

Rig Veda 1.1.1

Yajur Veda यजुर्वेदः :- हरिः ॐ, हरिः ॐ

इ॒षे त्वो॒र्जे त्वा॑ वा॒यवः॑ स्थोपा॒यव॑स्स्थ दे॒वो व॑स्सवि॒ता प्रार्पयतु श्रेष्ठ॑तमाय॒ कर्मण

आ प्या॑यध्वमघ्निया देवभा॒ग मूर्ज॑स्वतीः॒ पय॑स्वतीः प्र॒जाव॑तीरन॒मी॒वा

अ॑य॒क्ष्मा मा व॑स्स्ते॒न ई॑शत॒ माऽघशंꣳसो रु॒द्रस्य॑ हे॒तिः

परि॑ वो वृणक्तु ध्रु॒वा अ॒स्मिन्गोप॑तौ स्यात ब॒ह्वीर्यज॑मानस्य प॒शून्पा॑हि ॥

i॒ṣe tvo॒rje tvā॑ vā॒yavaḥ॑ sthopā॒yava॑sstha de॒vo va॑ssavi॒tā prārpayatu śreṣṭha॑tamāya॒ karmaṇa ā pyā॑yadhvamaghniyā devabhā॒ga mūrja॑svatīḥ॒ paya॑svatīḥ pra॒jāva॑tīrana॒mī॒vā a॑ya॒kṣmā mā va॑sste॒na ī॑śata॒ mā’ghaśaṃꣳso ru॒drasya॑ he॒tiḥ pari॑ vo vṛṇaktu dhru॒vā a॒smingopa॑tau syāta ba॒hvīryaja॑mānasya pa॒śūnpā॑hi ॥

Sama Veda सामवेदः - हरिः ॐ, हरिः ॐ,

अग्न आ याहि वीतये गृणाणो हव्यदातये । नि होता सत्सि बर्हिषि ॥

Atharvana Veda अथर्ववेदः - हरिः ॐ, हरिः ॐ

शं नो॑ दे॒वीर॒भिष्ट॑य॒ आपो॑ भवंतु पी॒तये॑ ।शं योर॒भि स्र॑वंतु नः ॥

śám no devī́rabhíṣṭaya ā́po bhavantu pītáye ǀ śám yórabhí sravantu naḥ ǁ

(RV.10.09.04)

Narayana Upanishad नारायण उपनिषत् - हरिः ॐ, हरिः ॐ,

ॐ इत्य॑ग्ने व्या॒हरेत् । नम इ॑ति प॒श्चात् । ना॒रा॒य॒णायेत्यु॑परि॒ष्टात् । ओमि॑त्ये॑का॒क्षरम् ।

नम इति॑ द्वे अ॒क्षरे । ना॒रा॒य॒णायेति पश्चा॑᳚क्षरा॒णि । एतद्वै नारायणस्याक्ष॑रं प॒दम् ।

यो ह् वै नारानणस्याष्टाक्षरं पद॑मध्ये॒ति । अनपबृवस्सर्वमा॑युरे॒ति ।

विन्दते प्रा॑जाप॒त्यꣳ रायस्पोषं॑ गौप॒त्यम् । ततोऽमृतत्वमश्नुते ततोऽमृतत्वमश्नु॑त इ॒ति ।

य ए॑वं वे॒द । इत्योपनिषत् ॥

Paramatmikam परमात्मिकाम् हरिः ॐ, हरिः ॐ।

ॐ विष्णु॒स्सर्वे॑षामधि॑पति: पर॒म: पु॑रा॒ण: ।

प॒रो लो॒काना॒मजि॑तो जिता॒त्मन् भव॒ते भ॑वाय स्वाहा᳚ ॥१.१॥

Sri vaikhanasa kalpa sutra श्रीवैखानसकल्पसूत्रम्

हरि: ॐ । अथ निषेकादि संस्कारान् व्याख्यास्याम: ।

ऋतु सङ्गमन गर्भादान पुंसुवन सीमन्त विष्णु बलि जात कर्मोत्थान नामकरण अन्न प्राशन प्रावासागमन पिण्ड वर्धन चौळोपनयन पारायण व्रत बन्ध विसर्ग: उपाकर्म समावर्तन पाणिग्रहण आनीत्य अष्टादश सन्स्कारा: शारीरा: ॥

अथ अग्नौ नित्यहोमान्ते विष्णो: नित्यार्च सर्वदेवार्च भवति ॥

अग्निर्वै देवानाम् अवम: विष्णु: परम: -तदन्तरेण अन्या देवता: - इति ब्राह्मणम् ॥

विष्णोः नित्य देवार्चा सर्व देवार्च भवती ॥

तस्माद् गृहे परमं विष्णुं प्रतिष्ठाप्य सायं प्रात: होमान्ते अर्चयति । यज्ञेषु विहीनं ततसम्पूर्णं भवति ।

द्विजाति रतन्द्रितो नित्यं ग्रुहे देवायतनेवा भक्त्या भगवन्तं नारायणम् अर्चये ।

तद्विष्णो: परमं पदं गच्छति इति विज्ञायते । 100

Bhagavatshastram /भगवच्छास्त्रम्

मरीचिं महा मुनिं स्वशिष्यार्पित कुशासने समासीनं सर्वज्ञम् जितेन्द्रियं शुद्धम् नाना लोक निवासिनौ धर्मसंसक्ता: ऋषय: समागम्यानम्य ।(सम् + आगम्य + नम्य) भगवन् केन मार्गेण कै: मन्त्रै: कं देवम् अर्चयन्त: कान् लोकान् गमिश्यन्तीत्यूचु: (गमिश्यन्ति इति ऊचु:)

मरीचि: उवाच

सुप्रस्सनं परमात्मानं नारायणां द्यात्वा अभिवन्द्य श्रुत्यनुकूलेन मार्गेण चतुर्वेदोद्भवैर्मन्त्रै स्तमर्चयन्त: । श्रुतिभिरभिहितं शाश्वतं अतीन्द्रियं परात्परम् देवैर् अनभिलक्ष्यं तद् विष्णो: परमं पदम् गच्छेयुरिति: ।

sriMadRamayanam /श्रीमद्रामायणम् :-

ॐ, तपस्स्वाध्यायनिरतं तपस्वी वाग्विदां वरम् । नारदं परिपप्रच्छ वाल्मीकिर्मुनिपुंगवम् । । इच्छामोहि महाबाहुं रघुवीरं महाबलम् । गजेन महता यान्तं रामं छत्रावृताननम्॥ तं दृष्ट्वा शत्रुहन्तारं महर्षीणां सुखावहम्। बभूव हृष्टा वैदेही भर्तारं परिषस्वजे॥ तरुणा रूपसंपन्नौ सुकुमारौ महाबलौ ।

101

पुंडरीकविशालाक्षौ चीरकृष्णाजिनांबरौ । । फलमूलाशिनौ दानौ तापसौ धर्मचारिणा॥ पुत्रा दशरथस्यास्तां भ्रातरौ रामलक्ष्मणा । ।

श्रीभागवतम्

ॐ, जन्माद्यस्य यतो2 स्वीयादितरतश्चार्थेष्वभिज्ञस्स्वराट्। तेने ब्रह्म हृदाय आदिकवये मुह्यन्ति यत्सूरयः॥ तेजोवारिमृदां यथा विनिमयो यत्र त्रिसर्गो मृषा धाम्ना स्वेन सदा निर स्तकुहकं सत्यं परं धीमहि । । तासामाविरभूच्छौरिस्स्मयमानमुखाम्बुजः । पीताम्बरधरस्रग्वी साक्षान्मन्मथमन्मथः । ।

श्रीविष्णुपुराणम् -

ॐ, पराशरं मुनिवरं कृत पौर्वाहिकक्रियम्। मैत्रेयः परिपप्रच्छ प्रणिपत्याभिवाद्यच । । वर्णाश्रमाचारवता पुरुषेण परः पुमान्। विष्णुराराध्यते पन्थ नान्यस्तत्तोष कारकः॥

श्रीभारतम्

ॐ नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयमुदीरयेत्॥

ॐ, धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः मामाकाः पांडवाश्चैव किमकुर्वत संजय॥

मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु। मामेवैष्यसि युक्वैव मात्मानं मत्परायणः॥

सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज । अहं त्वां सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा श‍ुच: ॥ ६६ ॥

102

Brahmasutram

ॐ अथाऽतो ब्रह्मजिज्ञासा । जन्माद्यस्य यत: । शास्त्रयोनित्वात् । ईक्षतेर्नाऽशब्दम् ॥

Brahmasutra Bashyam ब्रह्मसूत्र भाष्यम् -

निरुपमगुणसिन्धुर्नित्यलक्ष्मीसमेतो निखिलागमवेद्यो निस्तुलो वेङ्कटेशः ॥

निजचरणसमर्चा स क्त भक्ताघरक्षि निवसतु हृदये मे स्वाज्ञिभ क्तिं वितन्वन् ॥

प्रणम्य विखनोमुनिं त्रियुगपुत्रमत्रिं भृगुं। मरीचिमथ काश्यपं ममगुरूंश्च वैखानसान्॥

तदीयमतमुत्तमं समनुसृत्य वैयासिकं गिरां प्रविवृणोम्यहं श्रुतिशिरोर्थविद्योतिनीम् । ।

इहखलु भगवान् कारुणिकः, पाराशर्यः, संसृति सिंधुनिमज्जच्चेतन वर्णोद्धारणाय प्रवृत्तः, समस्तोपनिषत्प्रतिपादितं, निखिलजगदेक शरण्या पहत पाप्मत्वानवधिककृपालु त्वादि कल्याणगुणाकर परमपुरुषोपासनं प्रख्यापयितुं चतुरध्यायात्मकं शारीरकं निर्ममे। अत्राकारः श्रीमन्नारायणवाचक इति प्रथमं प्रयुक्तः अक्षराणामकारो2 स्मि इति भगवद्वचनादकारस्य तदात्मकत्वं च विदितम् । अथ शब्दस्य मङ्गळार्थत्व मानन्तर्यार्थत्वं च एकवृन्तगतफलद्वयवद्बोध्यम् । मङ्गळत्वं च परब्रह्मणः परमपुरुष स्यैव युक्ततरम् ॥

पंचांगश्रवणम् -

तिथिर्वारश्च नक्षत्रं योगः करणमेव च । । कालो विष्णुमयः पक्षमास र्वब्दायनाभिधः ॥ ‘

————————————————————————————————————————————

1 देवस्यादर्शनानन्तरं ‘देवस्य दर्शयित्वा तु स्तोत्रं वेदै : क्रमाच्चरेत् स्तोत्रध्वनि समायुक्तं देशभाषाश्चश्रावयेत्॥’ इति संहितान्तरसंवादादत्र तत्तद्देश तत्तद्देशीयाभिर्भाषाभिः स्तोत्रमनुमन्यते। यथा द्रामिडदेशे द्रामिड्यां भाषायां रचितान्

103

मंगळम् -

श्रियः कान्ताय कल्याणनिधये निधयेर्थिनाम् । श्रीवेंकट निवासाय श्रीनिवासाय मङ्गळम् । ।

अतोदेवाः F।

विष्णवे नमः नृत्तंदर्शयामि ५।v।v।

इत्यलंकारासनं दशोपचारं विज्ञेयं भवति।

(पृथुककदळीफलपायसा६ पूप गुडलाजदधिनाळि केरचूतफलादीनि विन्यस्य ‘विश्वभेषजमन्रेण देवस्य दक्षिणह स्ते स्पर्शयन् वदने निवेदयेत्।) तमुष्टुहि यः स्विषुस्सुधन्वा यो विश्वस्य क्षयति भेषजस्य यक्ष्वामहे सौमनसाय नमोभिर्देवमसुरं दुवस्य । । अयं मे हस्तो भगवानयं मे भगवत्करः

अयं मे विश्वभेषजो यं शिवाभिमर्शनः॥

विष्णवे नमः फलमपूपादि निवेदयामि ५। श्रियै नमःव लमवूपादि निवेदयामि ४। हरिणै नमः फलमपूपादिनिवेदयामि ४।

योगे योग इत्याचमनं विचक्रम इति ताम्बूलं मुखान्तमुद्धृत्य निवेद्य विष्णुगायत्र्या पुष्पांजलिं दद्यात्।

योगे योगे । विष्णवे नमः आचमनीयं ददामि ५। श्रियैनमः। आचमनीयं ददामि ४। हरिण्यैनमः आचमनीयं ददामिळ।

विचक्रमे पृथिवीम् । । विष्णवे नमः ताम्बूलं निवेदयामि ५।श्रियैनमः ताम्बूलं निवेदयामि ४। हरिण्यै नमः ताम्बूलं निवेदयामि

————————————————————————————————————————–

भगवत्कल्याणगुणबोधकान् गाधाविशेषान् आंध्रदेशे आंध्र्यां भाषायां रचितं दृश प्रबन्धविशेषान् कर्णाटदेशे कर्णाटभाषायां रचितांस्तादृशग्रंथ विशेषानित्यादिप्रकारेण देशान्तरेषु तद्देशीयभाषाप्रबद्धान् श्रावयेत्, तथा क्वचित्क्वचिदाचारे प्ययं प्रकारः परिदृश्यते, पाक्षिकमिदं देश भाषाश्रावणम् तथानुशासनात्। उक्तश्लोके चकारस्य तदर्धकत्वाच्च। नायं चकारो नु क्तसमुच्चायकः, बहुग्रंथ विरोधात्।

1 विश्वभेषजग्ं सुभेषजम्, यथास्थित इदं मे विश्वभेषजम् ।

अश्विनाप्लावतां युवम्, इदमहग्ं सेनायाभित्वरै

त्वं जुषजभेषजं न वैश्यानराय सुभेषजम्। अथो अस्मभ्यग्ं भेषजग्ं सुभेषजम्॥ आवातवाहि भेषजं विवात वाहि यद्रपः । । त्वग्हि विश्वभेषजो देवानां दूतईयने॥104

ताम्बूलं निवेदयामि ४. हरिण्यै नमः ताम्बूलं निवेदयामि v.

नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्।।

विष्णवे नमः पुष्पांजलिं ददामि ५. श्रियै नमः पुष्पांजलिं ददामि हरिण्यैनमः पुष्पांजलिं ददामि ४.

Bhojyasanam

ततो भोज्यासनं संकल्प्य गुडमधुदधिक्षीरघृतमिश्रं ‘मधुपर्कं यन्मधुनो मधव्यमिति निवेद्याचमनं दद्यात्.

यन्मधुनो मधव्यं परममन्नाद्यं वीर्यम् | तेनाहंमधुनो मधव्येन परमेणान्नाद्येन वीर्येण परमो न्नादो मधव्यो सानि।।

विष्णवे नमः मधुपर्कं निवेदयामि । श्रियै नमः मधुपर्कं निवेदयामि । हरिण्यै नमः मधुपर्कं निवेदयामि ।

योगे योगे |

अथावनीदमिति मंडलान्युपलिप्य

अथावनीदं परमं पवित्रं सुरेशवीर्यादिदमस्तु रक्षा आयान्तु देवाः पितृभिस्सहात्रास्मिन् स्थले सन्निधिं धत्तलिस्ते|| (आमावाजस्येति हविःपात्राणि संशोध्य) पुष्पाद्यैरधिदेव मादित्य मभ्यर्च्य

आदित्यं प्रपद्ये भास्करं प्रपद्ये सूर्यं प्रपद्ये, मार्ताणं प्रपद्ये विवस्वन्तं प्रपद्ये ॥

पुष्पादीन् संशोध्य देवस्य त्वेति हविः, पात्रं च गोघृतेना भिघार्य देवस्यत्वा सवितुः | हविरभिघारयामि, पात्रमखिघार यामि. अमृतोपस्तरणमसीत्यन्नं युक्तं पात्रेषु प्रक्षिप्य अमृतोपस्तरणमसि।

——————————————————————————————————————————

1 अग्निमीलेति मन्रोण मधुपर्कं निवेदयेदिति भार्गवक्रियाधिकारवचनादग्नि मीळमन्रो मधुपर्केयु क्तः.

105

फलदधिगुडोपदंशादीन् विष्णुगायत्र्या’ विन्यस्य

नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि। तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्।।

यत्तेसुसीम इति गोघृतस्राव्य

यत्ते सुसीमे हृदयं दिवि चन्दमनि श्रितम्| तस्यां मृतत्वस्येशानो माहं पौत्रमघग्ं रुदम्||

वेदते भूमि हृदयं दिवि चन्दमनि श्रितम् | तथा2 मृतत्वस्येशानो माहं पौत्रमघग्ं रुदम्||

अष्टाक्षरेण मर्रेण तुळसीं निक्षिप्य पुष्पाद्भिः प्रोक्ष्य परिषिच्य

ओम् नमो नारायणाय।

ओम् तत्सवितुर्वरेणीयं भर्गो देवस्य धीमहि धियोयोनः प्रचोदयात्।।

अन्नसूक्तेनाभिमृश्य’ (सुरभिमुद्रां प्रदर्श्य) तदस्य प्रियं (सुभूस्स्वयंभूः) इति ‘विष्णवे सर्वं हविर्निवेदयेत्.

———————————————————————————————————————

1 वरं विष्णुर्वरेणीयं भर्गो माया च धीमहि, तन्नो विष्णुः प्रचोदयादिति विष्णुगायत्रीमिह केचिदाचार्याः प्रयुंजते.

2 अत्रान्नसू क्ताभिमर्शनानन्तरं यत्ते सुसीम इत्यभिमारणं क्वचिदृश्यते. यथा क्रियाधिकारे भृगुः

आमावाजेति मर्रे ण हविः पात्राणि शोधयेत्|

रविं तत्र समभ्यर्च्य पुनश्चापि विशोदयेत्॥ अभिघार्य घृतेनैव देवस्य त्वेति मस्त्रतः। अमृतोपस्तरेत्युक्त्वा हविः प्रक्षिप्य तत्र वै॥ गायत्रीमस्त्र मुच्चार्य सूपै स्सर्वोपदंशकम् ’’ अन्नसूक्तेन मत्रेण हवींषि चाभिमृश्य च॥ घृतपात्रं ततो गृह्य त्रिपादोपरि संस्थितम् ।

यत्ते सुसीम इत्युक्त्वा घृतमास्रावयेत्पुनः॥ इत्यादि.

3 हिरण्यगर्भः समव र्तताग्रे भूतस्य जातः पतिरेक असीत् सदाधार पृथिवीं द्यामुतेमां कस्मै देवाय हविषाविधेम।

पुरुषाय नमः पायसं निवेदयामि.

इह पुष्टिं पुष्टिपतिर्दधात्विह प्रजां रमयतु। प्रजापतये पुष्टिपतये ग्नि पतये रयिपतये कामायान्नाद्यायः सत्याय नमः तिलौदनं निवेदयामि.

106

Anna suktam

ॐ अ॒हम॑स्मि प्रथम॒जा ऋ॒तस्य॑ । पूर्वं॑ दे॒वेभ्यो॑ अ॒मृत॑स्य॒ नाभि॑: ।  यो मा॒ ददा॑ति॒ स इदे॒व माऽऽवाः᳚ । अ॒हमन्न॒मन्न॑म॒दन्त॑मद्मि ॥ १ ॥

oṃ aham asmi prathamajā ṛtasya | pūrvaṃ devebhyo amṛtasya nābhiḥ |  yo mā dadāti sa ideva mā’‘vāḥ | aham annam annam adantam admi || 1 ||

पू॒र्वम॒ग्नेरपि॑ दह॒त्यन्न᳚म् । य॒त्तौ हा॑साते अहमु॑त्त॒रेषु॑ । व्यात्त॑मस्य प॒शव॑: सु॒जम्भ᳚म् । पश्य॑न्ति॒ धीरा॒: प्रच॑रन्ति॒ पाका᳚: ॥ २ ॥

pūrvam agnerapi dahatyannam | yattau hāsāte aham uttareṣu |  vyāttamasya paśavaḥ sujambham | paśyanti dhīrāḥ pracaranti pākāḥ || 2 ||

जहा॑म्य॒न्यं न ज॑हाम्य॒न्यम् । अ॒हमन्नं॒ वश॒मिच्च॑रामि ।  स॒मा॒नमर्थं॒ पर्ये॑मि॒ भुञ्ज॑त् । को मामन्नं॑ मनु॒ष्यो॑ दयेत ॥ ३ ॥

jahāmyanyaṃ na jahāmyanyam | aham annaṃ vaśamiccarāmi |  samānamarthaṃ paryemi bhuñjat | ko māmannaṃ manuṣyo dayeta || 3 ||

परा॑के॒ अन्नं॒ निहि॑तं लो॒क ए॒तत् । विश्वै᳚र्दे॒वै: पि॒तृभि॑र्गु॒प्तमन्न᳚म् ।  यद॒द्यते॑ लु॒प्यते॒ यत्प॑रो॒प्यते᳚ । श॒तत॑मी॒ सा त॒नूर्मे॑ बभूव ॥ ४ ॥

parāke annaṃ nihitaṃ loka etat | viśvairdevaiḥ pitṛbhirguptamannam |  yadadyate lupyate yatparopyate | śatatamī sā tanūrme babhūva || 4 ||

म॒हान्तौ॑ च॒रू स॒कृद्दुग्धे॑न पप्रौ । दिवं॑ च पृ॒श्नि पृ॑थि॒वीं च॑ सा॒कम् ।  तथ्स॒मंपि॑ब॒न्तो न मि॑नन्ति वे॒धस॑: । नैतद्भूयो॑ भवति॒ नो कनी॑य: ॥ ५ ॥

mahāntau carū sakṛddugdhena paprau | divaṃ ca pṛśni pṛthivīṃ ca sākam | tathsamampibanto na minanti vedhasaḥ | naitadbhūyo bhavati no kanīyaḥ || 5 ||

अन्नं॑ प्रा॒णमन्न॑मपा॒नमा॑हु: । अन्नं॑ मृ॒त्युं तमु॑ जी॒वातु॑माहु: ।  अन्नं॑ ब्र॒ह्माणो॑ ज॒रसं॒ वद॑न्ति । अन्न॑माहु: प्र॒जन॑नं प्र॒जाना᳚म् ॥ ६ ॥

annaṃ prāṇamannamapānamāhuḥ | annaṃ mṛtyuṃ tamu jīvātumāhuḥ | annaṃ brahmāṇo jarasaṃ vadanti | annamāhuḥ prajananaṃ prajānām || 6 ||

मोघ॒मन्नं॑ विन्दते॒ अप्र॑चेता: । स॒त्यं ब्र॑वीमि व॒ध इथ्स॒ तस्य॑ ।  नार्य॑मणं॒ पुष्य॑ति॒ नो सखा॑यम् । केव॑लाघो भवति केवला॒दी ॥ ७ ॥

moghamannaṃ vindate apracetāḥ | satyaṃ bravīmi vadha itsa tasya |  nāryamaṇaṃ puṣyati no sakhāyam | kevalāgho bhavati kevalādī || 7 ||

अ॒हं मे॒घस्स्त॒नय॒न्॒वर्ष॑न्नस्मि । माम॑द॒न्त्य॒हम॑द्म्य॒न्यान् । अ॒हं सद॒मृतो॑ भवामि ।  मदा॑दि॒त्या अधि॒ सर्वे॑ तपन्ति ॥ ८ ॥

ahaṃ meghasstanayan varṣannasmi | māmadanty ahamadmyanyān |  ahaṃ sadamṛto bhavāmi | madādityā adhi sarve tapanti || 8 ||

पूर्वमग्ने रपिदहत्यन्नम्। यत्तो हासाते अहमुत्तरेषु |

व्यात्तमस्य पशवस्सु जम्भम् | पश्यन्ति धीराः प्रचर न्ति पाकाः॥

जहाम्यन्यं न जहाम्यन्यम्। अहमन्नं वशमिच्चरामि||

समानमर्थं पर्येमि भुंजत् कोमामन्नं मनुष्यो दयेत॥

पराके अन्नं निहितंलोक एतत् विश्वैर्देवैः पितृभिर्गुप्तमन्नम्||

यदद्यतेलुष्यते यत्परोप्यते। शततमी सा तनूर्मे बभूव॥

महान्ता चरू सकृद्दुद्धेन पप्रौ दिवं च पृक्षि पृथिवीं च साकम्॥

तत्संपिबन्तो न मिन न्ति वेधसः नै तद्भूयो भवति नो कनीयः॥

अन्नं प्राणमन्नमपानमाहुः अन्नं मृत्युं तमु जीवातुमाहुः।।

अन्नं ब्रह्माणो जरसंवदन्ति। अन्नमाहुः प्रजननं प्रजानाम्||

मोघमन्नंविन्दते अप्रचेताः सत्यं ब्रवीमि वध इत्सतस्य॥

नार्यमणं पुष्यति नो सखायम्। केवलाघो भवति केवलादी॥

अहंमेघः स्तनयन् वर्षन्नस्मि! मामद न्यहमद्म्यन्यान्।।

अहग्ंसदमृतो भवामि। मदादित्या अधि सर्वे तपन्ति॥

तदस्य प्रियमभिपाथो अश्यां नरो यत्र देवयवो मदन्ति!

उरुक्रमस्य स हि बन्धुरिद्दा विष्णोः पदे परमे मध्वउत्सः॥

(सुभूस्स्वयं भूः प्रथमं महत्यर्धवे दधेहगर्भमृत्वियम्। यतो जातः प्रजापतिः॥)

विष्णवे नमः हविर्नि वेदयामि ५.

———————————————————————————————————-

समाववर्ति पृथिवी समुषा समुसूर्य स्समुविश्वमिदं जगत्। वैश्वानरज्योतिर्भूयासं विभुं कामं व्यस्थवै भूः॥ अच्युताय नमः गौळ्यं निवेदयामि.

त्रीणि पदा विचक्रमे विष्णु रोपा अदाभ्यः॥ ततो धर्माणि धारयन्॥

अनिरुद्दाय नमः

यावकं निवेदयामि. इति हविर्दाने विशेषः.

पंचमू र्तिभ्यः प्रत्येकं हविर्दान पक्षे तेषामाचमनदानेर्घ्यदाने च मन्राः पृथगुच्यने. पुरुषादीनां क्रमेणा पोहिष्टेति योगेयोग इति समाने वृक्ष इति पवित्रस्त इत्याचमनं तथा हिरण्यगर पश्शिवाइति नारायणाय विद्मह इति कयानश्चित्र इत्यर्यदानं च भवति.

133

श्रीभूम्योरर्चनम्

Bhu suktam /भू सूक्तम्

Taittiriya Samhita, 1st Khanda, 5th Prapataka, 3rd Anuvaka

ॐ भूमि॑र्भ॒म्ना द्यौर्व॑रि॒णाऽन्तरि॑क्षं महि॒त्वा ।

उ॒पस्थे॑ ते देव्यदिते॒ऽग्निम॑न्ना॒दम॒न्नाद्या॒याऽऽद॑धे ॥

आऽयङ्गौः पृश्नि॑रक्रमी॒दस॑नन्मा॒तरं पुनः॑ । पि॒तरं॑ च प्र॒यन्थ्सुवः॑ ॥

त्रि॒ꣳशद्धाम॒ वि रा॑जति॒ वाक्प॑त॒ङ्गाय॑ शिश्रिये । प्रत्य॑स्य॒ व॒ह॒ द्युभिः॑ ॥

अ॒स्य प्रा॒णाद॑पान॒त्य॑न्तश्च॑रति रोच॒ना । व्य॑ख्यन्महि॒षः सुवः॑ ॥

यत् त्वा क्रुद्धः प॑रोवप॑ म॒न्युना॒ यदव॑र्त्या ।

सु॒कल्प॑मग्ने॒ तत् तव॒ पुन॒स्त्वोदीपयामसि ॥

यत् ते॑ म॒न्युप॑रोप्तस्य पृथि॒वीमनु॑ दध्व॒से ।

आ॒दि॒त्या विश्वे॒ तद्दे॒वा वस॑वश्च स॒माभ॑रन् ॥

मनो॒ ज्योति॑र्जुषता॒माज्यं॒ विच्छि॑न्नं य॒ज्ञꣳ समि॒मं द॑धातु ।

बृह॒स्पति॑स्तनुतामि॒मं नो॒ विश्वे॑ दे॒वा इ॒ह मा॑दयन्ताम् ॥

स॒प्त ते॑ अग्ने स॒मिधः॑ स॒प्त जि॒ह्वा: स॒प्त ऋष॑यः स॒प्त धाम॑ प्रि॒याणि॑ ।

स॒प्त होत्रा᳚: सप्त॒ धात्वा॑ यजन्ति स॒प्त योनी॒र् आपृ॑णस्वा घृ॒तेन॑ ॥

पुन॑रू॒र्जा निव॑र्तस्व॒ पुन॑रग्न इ॒षाऽऽयु॑षा । पुन॑र्नः पाहि वि॒श्वतः॑ ॥

स॒ह र॒य्या नि व॑र्त॒स्वाग्ने॒ पिन्व॑स्व॒ धार॑या । वि॒ वि॒श्वत॒स्परि॑ ॥

लेक॒: सले॒कः सु॒लेक॒स्ते न॑ आदि॒त्या आज्यं॑ जुषा॒णा वि॑यन्तु॒

केत॒ स्सके॑त स्सु॒केत॒ स्तेन॑ आ॒दि॒त्या आज्य॑ ञ्जुषा॒णा वि॑यन्तु॒

विव॑स्वा॒ꣳ॒ अदि॑ति॒र्देव॑जूति॒स्ते न॑ आ॒दि॒त्या आज्यं॑ जुषा॒णा वि॑यन्तु ॥

T.S.1.5.3

मे॒दिनी॑ देवी व॒सुन्धरी स्याद्वसु॒धा देवी वासवी॑᳚ । ब्र॒ह्म॒व॒र्चस: पि॑तृ॒णाꣳ श्रो॑᳚त्रं विष्णुर्मन॑: ॥

दे॒वी हिर॑ण्य ग॒र्भिणी॑ दे॒वी प्र॑सो॒दरी॑᳚ । रस॑ने स॒त्याय॑ने सीद ॥

स॒मु॒द्र॒वती सा॑वि॒त्री ह नो॑ दे॒वी म॒ह्यङ्गी॑᳚ ॥ मही॒धर॑णी म॒होऽध्यथि॑ष्ठा: ॥

श्रृ॒ङ्गे श्रृ॑ङ्गे य॒ज्ञे य॑ज्ञे विभीषिणी॑᳚ । इन्द्र॑पत्नी व्या॒पिनी॑ सुर॒सरि॑दि॒ह ।

विष्णुपत्नीं म॑हीं दे॒वीं॒ मा॒ध॒वीं मा॒धव॒प्रियाम् ।

लक्ष्मी॑प्रि॒यस॑खीं दे॒वीं॒ न॒माम्यच्यु॑त॒ वल्ल॑भाम् ॥ १२ ॥

श्रृण्वन्ति श्रोणाममृतस्य गोपाम् । पुण्यामस्या उपश्रृणोमि वाचम् ॥

ॐ ध॒नु॒र्ध॒रायै॑ वि॒द्महे॑ सर्वसि॒ध्द्ययै च॑ धीमहि । तन्नो॑ धरा प्रचोदया॑᳚त् ॥

Notes

अनुज्ञात इतिस्वप्नः। ↩︎
R.V.1.154.2, T.Br.2.4.3.2, VMP 8.1.12.6 ↩︎
-Vajasaneyi Samhita 6.16 (Shukla Yajurveda), VMP 8.1.15.1-15.2 ↩︎
R.V.1.22.5, T.S. 1.4.25.1, VMP 8.1.15.3 ↩︎
-VMP.8.1.15.4-5 ↩︎
VMP.8.1.173.1-4 ↩︎
VMP.8.1.19.2 ↩︎
VMP.8.1.73.1 ↩︎
VMP.8.1.19.6-13 ↩︎
VMP.8.1.20.4-5 ↩︎
VMP.8.1.20.6-10, VMP.8.1.21.1-4 ↩︎
T.Ar.10.1.4-5 ↩︎
VMP.8.1.79.4 ↩︎
T.B.2.4.3.2 ↩︎
1-5) RV.5.51.11-5.51.15, 6), 7), unknown location, 8) RV.10.152.02 ↩︎
1-3) RV.2.42.1-3, 4), 5),6) unknown 7) R.V.8.100.11 ↩︎
R.V.1.89.6, T.Ar.1.1.1 (Aruna Prashnah) ↩︎
T.S.1.7.10.C, T.S 1.7.10.3, VMP 8.1.21 ↩︎
T.S.1.1.5.1, VMP 8.1.21.5-6 ↩︎
T.S.1.7.9.36 ↩︎
R.V.7.56.12, T.S.2.8.5.5 ↩︎
variant of T.Ar 10.1.1 ↩︎
T.Ar.10.5.19 ↩︎
T.Ar.10.1.5 (vishnu gayatri in veda ↩︎
R.V.1.22.17 ↩︎
VMP 8.1.65.9-11 ↩︎
T.S.1.5.11.4 ↩︎
VMP.8.1.79.4 ↩︎

0. Prathama Khanda \

अथ द्वितीयः खण्डः (द्वितीयाध्यायः)

1. Prathama Khanda (expanded) अनुक्रमाणिक प्रथमः खण्ड:

1.1.1 Pradakshinam / प्रदक्षिणम्

1.1.2 Salute the shrine or Temple -

1.1.3 Salute the Guardians of the shrine

Appendix-1

Kesava dwadasa Naamas

Sri/Lakshmi dwadasa naamas

1.2 Sanctum-unlocking sequence

1.2.1 Step 1 - Keys यन्रिकां निरस्तं रक्षेत्यादाय - Take up the key

1.2.2 Step-2 हिरण्यपाणिमिति कवाटे संयोज्य - put key in lock.

1.2.3 Step-3 दिवं विवृणोत्विति कवाटावुद्घाटयति। - open the doors.

1.2.4 Salute the door

1.3 Salute the God of gods himself !

1.4.1 Clap hands, drive away the evil eye

1.4.2 Balamantra

1.5 Visvaroopa Seva

Services to the lord at dawn

1.5.1 cow - गोदर्शनम्6

1.5.2 elephant गजदर्शनम्

1.5.3 horse अश्वदर्शनम्

1.5.4 mirror आदर्श दर्शनम्

1.6 Kautuka Beram prathistapana

1.6.1 bow to the lord, by bowing to the 3 planes of the universe

1.6.2 move the kautuka Beram (proxy idol) of the lord

1.6.3 Establish the Kautuka beram (proxy idol) on the altar designated for worship

1.6.4 Lamp ignited - अनुज्ञातश्शिष्यो दीपानुद्दीप्य

Lamp alternate mantra -

1.7 Water for Ritual (Archana)

17.1 Take up a pot - दुहताम् दिवं इति कुम्भमादाय

1.7.2 invoke 5 deities into the pot - आद्यमभिगृष्णामि इति आधावं पूरयित्वा ॥

1.7.3 carry the pot to the temple

1.7.5.1 Svasti Suktam /स्वस्ति सूक्तम् 15

1.7.5.2 Sakuna suktam 16

1.7.5.3 Aa No Bhadra suktam /आ नो भद्रा: सूक्त्म्

1.7.6 The pot is taken to the bathing area of the temple

1.7.8 Perfumes and flavors are added to the water.

1.8.1 Clean the sanctum sanctorum

1.8.2 Marjani mantra

1.8.3 Smear with cowdung -

1.8.5 Clean the vessels for worship and cooking

2. Dvitiya khanda / द्वितीयः खण्डः

Dravyarcana

Ritual purification of vessels - sprinkle water

Invoke respective deities into the consecrated vessels

3. Tṛtīyaḥ khaṇḍaḥ / तृतीयः खण्डः

Default templates for mantras

Peetarcana

Pancha Shuddhi

Default templates for mantras

4.caturthaḥ khaṇḍaḥ /चतुर्थ: खण्ड:

invocation - आवाहना

invocation of the lord

invocation of Sri devi

invocation of Bhu devi

Mantrasanam / मन्त्रासनम्

Snanasanam / स्नानासनम्

Milk

Ghee

honey

Coconut water

Haridrodakam (turmeric water)

Pushpa Nyasah

Dhruva Peeta Pushpa nyasam / ध्रुवपीठे पुष्पन्यासः

1st Avarna /प्रथमावर्णे

2nd āvarna /द्वितीयावरणे

3rd āvarna /तृतीयावरणे

5. पञ्चमः खण्ड:

Dhupam /धूपम्

Deepam /दीपम्

Utsava Bera archana

Notes

1.5.1 cow - गोदर्शनम्⁶

1.7.5.1 Svasti Suktam /स्वस्ति सूक्तम् ¹⁵

1.7.5.2 Sakuna suktam ¹⁶