+वेङ्कटेशेतिहासमाला

TODO: परिष्कार्यम्

Tirumalai-Tirupati Devastanam Series. VENKATACHALA ITIHASAMALA श्रीवेङ्कटेश इतिहासमाला 2116 35602 EDITED BY Rajasevasakta UR DR. S. KRISHNASWAMI AIYANGAR, M.A., PH.D. ublished under the authority of RANGANATHA MUDALIAR AvL., B.A., B.L., Commissioner Tirumalai-Tirupati Devasthanar Tirupati. 1937. le. it reserved.) 35602 か free fees देवस्थान ग्रन्थावलिः श्रीः श्रीवेंकटाचलेतिहासमाला श्रीमदनन्तार्यगुम्भिता | THE PHINDIFAL S 10 राजसेवासक्तैः दिवानबहदुर डाक्टर शाखोट्टै कृष्णस्वाम्यय्यङ्गायैः परिशोधिता देवस्थान सभाध्यक्षैः रङ्गनाथमुदलियैः ……. प्रकाशिता Ar Heata V *J JAYA33 3T13D HA १९३७ (संवत्सरे) ITARURITACED ON THE SHEL SRI VENKATESWARA CENTRAL LIBRARY & RESEARCH CENTRE, Acs. No… Date. TIRUPATI. FOREWORD. The following, work was available only in a Telugu edition, copies of which have become rare. Manuscripts of the work do not seem to be available in Madras. An elabor- ate search may fetch a copy, possibly in Mysore. But even that seems doubtful so far. It has had therefore to be pub- lished from the Telugu edition, which, it is said, had the benefit of the learning of MM. Srirangacharya, the widely res- pected scholar of Tirupati. The work is of considerable importance incorporating reliable tradition in regard to certain features of the temple organisation at Tirupati. The traditional information seems to have been collected from reliable sources, although we can- not as yet be certain as to the actual person who compiled the work, though the work states it, it was an Anantarya who did it. Notwithstanding this defect, the work deserves publication. Having had to look through the work for the purposes of a history of the holy shrine at Tirupati, which I have been commissioned to write for the Devastanam Com- mittee, I found the matter too valuable to be lost, and recom- mended its publication by the Devastanam Committee. I have great pleasure in acknowledging the courtesy of Mr. A. Ranganatha Mudaliar, B.A.,B.L., Commissioner, Tiru- malai-Tirupati Devastanam, in agreeing to its publication among the Devastanam Series. I also acknowledge with pleasure here the assistance rendered by Sahitya Siromani S. Rajagopalacharyar, who has been working with me throughout. S. KRISHNASWAMI AIYANGAR.SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA The Garland of Historical Tales of the Hill of Venkata (Tirupati) INTRODUCTION This is a work which professes to be a historical account of the various arrangements that were made from time to time for the conduct of worship in the temple on the hill at Vengaḍam. It is not a regular history of the temple in the sense that it gives an account of the temple from its origin down to the time of writing of this account, but is more or less a record of certain important incidents in its history. The whole account consists of seven chapters dealing with the topics connected with the contesting claims of Saivas and Vaishnavas to the temple, the settlement arrived at as a result of the discussion between the contesting claimants, the arrangements ordered in consequence thereof by the Vaishnava teacher Rāmānuja through the local ruler Yadava Raja. This is followed by the further arrangements that were called for and made subsequent to this, but all of them more or less during the life and under the commands of Rāmānuja. It may therefore be taken to be an account of what was done to the temple by Rāmānuja and does not purport to give the history of the shrine either in the period previous to Rāmā- nuja regarding which some allusions could be found here and there, and naturally nothing for the subsequent period. The work therefore deals as it were with one particular period of its history, which is comprised perhaps in the century after Christ, 1050 to 1150.4 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA THE SAIVA CLAIM They said that the God who manifested himself in the temple on the south bank of the tank of Svami Pushkariņi was no other than the worshipful Skanda. They gave as a reason for this that the name Svāmi is peculiarly applicable to him as forming part of Kumārasvami which is the acknowledged name of Subrahmanya. The holy tank near the temple goes also by his name as belonging to him. There is nothing strange about it, they urged, as other names are similarly attributed in use, such as Bhimasēna being generally called Bhima and Satyabhama being generally called Bhāma. They quoted for authority the Vamana Purāṇa which contains a section illustrative of the holiness of Vēnkaṭāchalā. Skanda is said to have consulted his father in regard to a place peculiarly holy to Vishnu, for performing a penance and getting rid of the sin of killing the Asura Taraka. The father, Siva, advised the son to go to Vēnkaṭāchala as the holiest of the holy places of Vishnu. Skanda went to Venkaṭāchala and per- formed his penance on the bank of a tank, according to Vāmana Purāņa, part ii. He there found Vayu (god of the air) also similarly performing penance, and, having paid his respects to him, he also set up there to do likewise. Therefore they urged that the God there ought to be regarded as God Kumārasvāmi. Being in the position of one performing a penance, they said, the God is there exhibited without his extra hands and characteristic weapons. For these and for many other good reasons they urged the place is really a holy place of Skanda, not Vishņu. They pointed out further that for some time past some Vaishnavas took possession of the place and having there set up some of the Vaishnava images which did not exist in the témple before, took possession of the temple and conducted worship there as though it were a Vaishnava shrine, thus making people believe that it was a Vishņu temple; but in place without a doubt owing to the merits of the penance that Skanda had performed there, actual truth that was a Saiva hol. ✨ ANY INTRODUCTION 5 Therefore they urged that in this temple everything would have to be conducted according to the prescription for worship laid down in the Saiva Agamaş. Having heard this, the Yadavarāja began to ponder seriously over the matter, and, having known that for some considerable period of time the place was regarded as a Vaish- nava holy place and that worship was being conducted by the Vaishnavas according to the Vaikhānasa Āgama, he thought he should not commit himself to any course of action without proper investigation, notwithstanding what the Saivas urged. The Vaishnavas that were left in Tirupati feeling themselves not competent to discuss with the Saivas on equal terms gave a detailed report of what took place to Rāmānuja then in residence in Srirangam. On receipt of this information Rāmānuja set forward immediately from Śrirangam. Having reached Tirupati, he intimated the Yadavarāja of his arrival and offered to explain satisfactorily all the objections that the Saivas put forward against Tirupati being regarded a Vaishnava shrine, and prove to the satisfaction of the Yādavarāja, on the autho- rity of the Sastras, that Vēnkaṭāchala was the hill of Vishņu, and remove his doubt in regard to the matter. He informed the Raja he undertook the journey from Srirangam specially with a view to this. Having been thus assured, the Yadavarāja brought together a great assembly of learned men both from among the Saivas and from the Vaishnavas, and having brought them together proposed the subject for their discussion in the proper form. The Saivas stated that Kumārasvāmi obtained his father’s (Śiva’s permission and arrived at Venkatagiri (Tirupati). and set up to perform his penance on the bank of a holy tank, according to Vamana Purāṇa. There standing, with his feet touching the ground, on the south bank of the Svāmi Pushkariņi wearing a coiffure of matted locks and keeping aside the warlike weapons as unsuitable to an ascetic, Skanda shows himself in the form of an image to enable people to offer him worship and thus fulfil their cherished 76 SRIVENKATACHALA ITIĦASAMALA wishes. Therefore they stated that the place where Skanda performed penance in the hill Vẽngaḍam must be regarded as a Saiva holy place. They further asserted that this image of God can- not be said to be Vishnu. The weapons characteristic of Vishnu, such as the conch and the discus were not seen in the image; while the matted locks and nāga (serpent) orna- ments characteristic of other Gods are seen on the image. Therefore the image cannot be regarded as that of Vishnu. Rāmānuja’s Answer: Before God Śrīnivāsa appeared on this hill, Brahma, Rudra and the other gods besides several Rishis are stated to have already begun performing penance there. If so, would it not be madness to state that one of those performing penance should be singled out as being exclusively associated with this hill and as giving it sanctity? Further than this, in the self-same Vāmana Purāņa, in chapter 14, Vēnkaṭāchalam is held up as a very holy place dedicated to Vishņu, whose temple was on the south bank of the Svāmi Pushkarņi. In the same Vamana Purāņa, in seve- ral other contexts, the place is described as the residence of Vishņu in the form of Varaha, and in the form of Śrīnivāsa. It is further stated to be a place fit for the residence of those devoted to Vishnu. Therefore it is clear that it was regarded as a place holy to Vishņu and not to any other. In the same manner, the Varaha Purāņa states that Venkatachalam was the temple of Varaha-Vasudeva in the colloquy between Dharani (the earth) and Varaha in the first chapter of the Venkatachala Mahātmya section. There is an equally clear statement to this effect in the Padma Purana in chapter 24.1, and in the Garuda Purāņa in the colloquy between Arundati and Vasishța, in chapter 63. Simi- larly this hill is stated to be a Vishņu-kshētra in the Brah- mandapurāņa in the colloquy between Bhrigu and Nārada. So also other Purāņas make similar statements. In addition to these clear statements, all the Purāņas state that this hill was the Krida-parvata, (sporting hill) in Vaikuntha wherefrom it was brought down by Garuda. In consequence, this hill is called the Vaikuntha- INTRODUCTION 7 giri, Garuḍāchalam and by other similar names. These would make it clear that the hill was sacred to Vishņu: More than this Vaidika Brahmans on occasions of the performance of ceremonies prescribed in the Śrutis and Smritis indicate this place as Varāha Kshētra. There is not much use in repeating the statement again and again. Even the Veda which is acknowledged to have no beginning, speaks of this `hill as a hill holy to Vishņu in the Rig-Veda (Eighth Ashṭaka, eighth chapter and section 13). On this clear exposition by Rāmānuja that the hill Venkatachala was a hill dedicated to Vishnu, the Yadava Rāja became quite clear in his mind that there was no reason for regarding the Saiva contention as deserving of any serious consideration. Second Stabaka Rāmānuja : “The Saivas assert that the name Svāmi Pushkarini indicates clear association with Kumārasvāmi.” This name was given to it because Kumārasvāmi performed his penance on the bank of this tank. The statement that, for this reason, the tank belongs to Skanda is not worthy of acceptance. The meaning of the term Svami Pushkarini is that this tank is the lord of all similar tanks in the world. It is a term indicative of leadership or excellence. It is so explained in the Purāņas, and the Sanskrit compound is so explained. There- fore the term Svāmi cannot be held to apply to Kumārasvāmi as an abbreviation. Moreover the term Svāmi can convey Śrīman Nārāyaṇa as he is the creator, protector and destroyer of all the worlds. Association with such an unparallelled leader’s name might as well be connoted by the term, if we make the first part of the compound a word in the genitive case which would not offend against Sanskrit grammar. On the bank of that tank there are several beings engaged in the performance of penance. Kumārasvāmi is just one of them. The tank therefore cannot be the holy tank of Kumāra. Among the authorities quoted by my rivals in support of8 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA their contention, the following explain the name Svāmi Tirtha as the king among the holy waters or Tirthas. The authori- ties referred to are Vamana Puraṇa, chapter 40/25, Varāha Purāņa, First part, chapter 38, and chapter 50/18. So also the Venkatesa Sahasranāmāvali. Similarly, Varāha Purāṇa, part II, chapter i; Padma Purana, chapter 32. Further-in chapter 3 of the Mārkandēya Purāņa this tank is described as the king of similar holy tanks. In the 2nd chapter of the Brahma Purāṇa, it is said that Sarasvati wished to be considered the holiest among the Tirthas, and obtained the boon from Brahma to the effect. She flowed as the river Sarasvati in consequence. Owing, however, to the curse of Pulastya, who found the flowing river inconvenient to him, she came down to Venkaṭāchalam as Svami Pushkariņi an unflowing tank. This implies that Svāmi Pushkariņi is the holiest of all holy tanks. Therefore in the Skanda Purāņa, part 11, chapter 1, and in part II of the same Purāṇa, the name Svāmi Pushkariņi for this tank is explained as being due to the presence on its banks of the two lords of the world Śrī Varāha and Śrīnivāsa. The name of the tank is explained as being due to their presence in such close proximity. This tank is described in the Varaha Purāṇa, part I, chapter 35, as the sporting tank of Vishņu in Vaikun- tha, and brought down to the earth along with Venkatachala. On the basis of these authorities, it is clear that this tank is called Svämi Pushkarini for the following two reasons; First, a bath in it is capable of giving Sāyujya (union) with the deity, the lord (of the world) Nārāyaṇa; secondly it is called Svāmi Tīrtha because of its proximity to the Lord God of the world, Nārāyaṇa. The holy Tirtha associated with Kumārasvāmi, however, is the one called Kumāra Dhāra. Even that is a Tīrtha holy to Vishnu because the whole of the hill Vēngaḍam has been described as the sporting ground of Vishnu. It is also regarded as the hill belonging to Vishņu-Varāha. Kumārasvāmi how- ever having found it necessary to perform a penance to Vishnu came to Vishnu’s hill and placed himself on the bank of the Vishnu Tīrtha in order that he might purify himsel INTRODUCTION by a bath in that Tirtha, and perform his penance in the holy place. Since he chose that spot and that holy water, the stream there goes by the name Kumāra Dhāra. So Kumāra- svāmi has to be located not on the bank of the Svămi Push- kariņi, but near the Kumāra Dhāra or Kumāra Dhārikā. When the Yadavarāja heard these arguments from Rāmā- nuja, he showed the greatest respect to Ramanuja and ac- cepted his conclusion as the only acceptable conclusion. Third Stabaka Seeing that the Yadava Rāja was feeling convinced by the arguments of Rāmānuja the Saivas grew jealous and addressed him as follows. “O, King. In whatever manner the name Varāha Kshētra is appropriate to Vengaḍam by the fact of association with the deity Varaha, in the same manner the name could be derived from that of Kumāra Svāmi by association. Although it may be true that the Tīrtha Svāmi Pushkariņi may be the Tirtha par excellence, this fact does not debar the name being derived from association with Kumāra Svāmi. Therefore as the form of any other God than Vishnu cannot be got out of the image which adorns the southern bank, so the God represented by the image on the holy tank nearby could not be got rid of association with other. Gods than Vishnu.” “Further we do not assert that the hill has no kind of a connection with Vishnu. We take it upon ourselves to state that the image of God on. the southern bank of the Svāmi Pushkariņi. is Skanda. We say further, by this fact, that this tank is associated with Skanda. The features of other Gods which are found in this image cannot possibly be hidden by anybody.” Having heard this, the Yadava Rāja said to the Saivas that what they stated did not appear to him appropriate. “It is stated in the Puranas “, he said, “that this hill Venkaṭāchala was the place sacred to Vishņu, and as such Kumāra Svāmi came there to make penance and get rid of the sin of having slain Därakasura. Further than this, since it is stated that the divine sporting-hill of God Vishnu was brought down by10 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA Garuda from Vaikuntha, it follows that the tank of divine holiness was also the same God’s sporting tank. If so, it cannot follow that the name Svāmi Pushkariņi was given to the tank because of Skanda performing his penance on the bank of this tank. “Therefore it is clear”, he said, “that you are in no position to give an effective reply to the arguments adduced by Rāmānuja Muni to establish that there was no manner of a connection between this tank and any other God, and there- före what Rāmānuja Muni had actually proved seemed quite adequate to establish his contention. What remains to be done therefore is only whether the God represented by the image on the south bank of the tank is Vishņu or Skanda. Even in regard to that, I shall ask Rāmānuja Muni to state what he may have to adduce as satisfactory reason.” So saying he addressed Rāmānuja with much attention and respect. Yadava Rāja: Addressing sage Rāmānuja, the Yadava Rāja said:“It was clearly demonstrated, by what the sage had already urged as evidence, that the shrine on the south bank of the Svāmi Pushkariņi was a Vaishnava holy place, and that the tank itself was a Vaishnava holy tank. He said that he was prepared to accept that position; but wanted that Ramanuja should put it beyond a doubt by evidence that the deity on the south bank was Mahāvishņu, and no other god.” Thus addressed by the Rāja, Rāmānuja put forward his argu- ments as follows- ** Rāmānuja: Bespeaking the Raja’s attention, Rāmā- nuja said It was well recognised by all that the deity on the south bank of the tank was Vishņu and no other, and there was little in it that required to be proved by him. That the lord on the hill Vēnkața was only Madhusudana without an equal, and there is not the slightest reason to sus- pect that the deity there is any other god. To say that he is Skanda is to assert that the light emitted by the fire-fly is sun- light. Proceeding to evidence, the Purāņas which are accepted and read as authoritative holy books, all of them declare with- out a doubt that the deity on the south bank is no other than Nārāyaṇa, the lord of Śri (goddess Lakshmi). In the first chapter of the second part of the Varaha Purāņa God Varāha himself is made to say that Śrīnivāsa appeared on the south INTRODUCTION 11 bank of the tank to grant the boon prayed for by Vāyu (god of the air) who was in penance for the purpose. He also stated that Śrīnivāsa was going to remain there to the end of the kalpa (one of the greater periods of time) and was going to be worshipped by Kumārasvāmi (Skanda or Subrahmanya). In the face of the statement, it cannot be argued that the Śrīnivāsa is Skanda. Further it is stated that Skanda per- formed a penance in the presence of Śrīnivāsa with a view to get rid of the evil attaching to him by his killing the Asura Tāraka. How then can Skanda the worshipper be transformed into Skanda the object of worship. It is not only in this Purāņa, but in several of the Purāņas describing the great merits of Venkaṭāchala, it is clearly stated that Śrīnivāsa and Varaha, both of them forms of Vishnu, were respectively on the south and west banks of the holy tank under reference. More than this the Bhavishyottarapurāṇa recounts a colloquy which took place between Śrīnivāsa and Varäha. When Śrīnivāsa married Padmavati, the daughter of Akāśa Rāja, it is stated in the Puranas that both Varaha and his consort Bhumi (the goddess of earth) were invited. Thus there are many stories in the Purāņas which state that both Srîni- vāsa and Varāha were separately enshrined on the south and west banks of the tank. Much more than this, as we stated already in the first stabaka, the term sirimbiḍasya used in the Rig Veda, Eighth Ashtaka, eighth chapter, 13th Varga (sec- tion) is explained as referring to Śrīnivāsa. The deity in this shrine has a single face and four arms, while it is stated that Skanda at birth had only one head and two hands; and that when it came to a question of being nursed by the Pleides (Krittika) he is said to have acquired six faces and twelve hands. Further than this when Skanda resolved to go to Vēnkatachala for performing penance, he is said, by the Šaivas, to have given up all his weapons. This is obviously an error, as others who went on a similar purpose, such as Raghava (Vishņu as Rama) and the Pāṇḍavas when they went to perform penance carried their weapons with them. The Vamana Purāņa in chapters 22 and 23 states clearly that when Skanda went to perform penance he carried all his weapons with him. It is not stated elsewhere in the work that he laid ·12 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA down the weapons. The deity that is present here, however, is shown with two hands in the posture of holding weapons, and the other two in the pose of granting people boons and giving them refuge. The right hand is in the posture of giving boons and the left hand is placed on the thigh just above the knee as if to indicate that that is the limit of suffering to all seeking salvation. It is clear therefore that the image here is intended to represent God Nārāyaṇa. For Skanda in Venkaṭā- chalam to which he had gone to perform penance, the image representing him ought to be that of a penitent devotee, not an image to be worshipped. It is hardly necessary to say any- thing further. This image has on its right chest the Srivatsa, the seat of Lakshmi, which is inappropriate to any other God. Therefore this is conclusive proof that the image is a represen- tation of Vishnu. Further, according to the Vamana Purāṇa, chapter 40/21, there is an account of Brahma and other gods having obtained a view of the deity in the divine Vimāna (sanctum) of this temple. On that occasion Vishnu is said to have appeared to human beings as the image of Śrīnivāsa in the sanctum built by man. It is clear from this account that. the deity enshrined in the temple was intended to be Śrīnivāsa and no other. In chapter 24/5 of the same work, it is stated clearly that Skanda who was in residence near the Kumāra Dhārikā came down daily, bathed in the Svāmi Pushkariņi and worshipped Śrīnivāsa. This is narrated to Parvati by God Paramasiva. From this account, it is clear that the deity on the south bank of the Svämi Pushkariņi was not regarded as Skanda, but Srinivasa daily worshipped there by Skanda. Further than this in the Varaha Purana, chapters 50/18, it is set down that Mahādēva, the father of Skanda made a request of God Vishņu that he himself might also have a place of residence allotted to him on the hill, and that he was directed in reply to have his residence at the foot of the hill. Therefore it becomes clear that God Mahādēva him- self had no kind of residence on this hill. In chapter III of the Brahmapurāņa, it is stated that Šankarāja built the temple and set up the image of Srinivasa in it as a result of Śrīnivāsa’s coming into his view. Again the Dravida saint Nammālvār refers to the god at Tirupati in his Tiruväymoli which is re- INTRODUCTION 13 garded as the Veda itself in Tamil. In that work the image in this holy place is clearly stated to be Vishņu and no other. This is confirmed by statements made by the other Alvārs in regard to this particular holy place. The fact that the image of this god here is not in posses- sion of the conch and the discus is explained as follows. He had a great devotee in a ruler of the locality generally known as Tonḍaman Chakravarti. At one time when he had to carry on war against his enemies who had the better of him, Vishņu lent him his pair of weapons to secure him victory, as is generally well known. He had remained since then without these weapons for a considerable length of time at the Tonda- man’s request. This is stated in the 7th chapter of the Brahma- purāṇa, and is confirmed by the account found in the 11th chapter of the Brahmānḍa Purāņa as well. There is no allusion anywhere to Skanda having lent his weapons to anybody, or of having laid them aside for purposes of penance. It is therefore clear that the deity here is not Skanda. In regard to the other points brought out prominently by the Śaivas, namely, that on occasions, the pūja is performed with bilva in this temple, bilva (marmelos) which is a pecu- liar article with which to worship Śiva; the absence of wea- pons characteristic of Vishnu to support the conclusion that the image is that of Vishnu; the possession of features peculiar to other gods, such as the coiffure of matted locks of hair, the wearing of jewels of the pattern of cobras (nāgas); these could be satisfactorily met by the following arguments. The argu- ment of the absence of weapons has already been met above. In regard to the character of Śrīnivāsa as a manifestation of Vishnu, many Purāņas in several places state clearly that the Śrīnivāsa in Venkaṭāchalam is but an avatar of Vishnu in Vaikuntha. In offering proofs, it must be recognised that the authority of sacred texts is superior to that of inference. The texts referring to this deity, it was already pointed out, are quite clear in respect of its Vishnu character. The bilva is quite as acceptable to Devi (Lakshmi) as Tulasi (basil) is. Whatever is acceptable to his consort Lakshmi is equally14 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA acceptable to god Śrīnivāsa. Even in the $ästras, bilva (marmelos) is included among the articles with which pūja (worship) is to be performed on an equal footing with tulasi (basil). That bilva is acceptable to Lakshmi is stated clearly in the Śrīsūkta (prayer addressed to Lakshmi). The Hārīta- smrti mentions bilva as one of the principal objects of use for worship. Coming down to evidence, the Varāha Purāņa, in part i, chapter 45/13, describes the appearance of Śrīnivāsa on Venkatachalam to Dasaratha, and it is stated there that the rishis who were living on the south bank of the Svāmi Push- kariņi performing penance worshipped him on occasions with bilva. In the second part of the same Puräṇa, chapter 9, it is stated that Mahalakshmi generally resides in gardens where bilva is cultivated. Thus it is clear from the statements in the Śruti, Smrti, Itihasa and Purāņa that worship with bilva is appropriate to Vishnu. Vishnu is stated to have allowed his hair to grow into matted locks in several of his avatars. The existence of the matted locks therefore need not be held to detract from the Vaishnava character of the image. In the Śrī Bhāgavata, book ii, chapter 5, in the colloquy between emperor Nimi and the sage Navayōgīśvara, it is laid down clearly that on special occasions worship may be offered to Vishnu wearing a coiffure of matted locks. Similarly in the 12th chapter of the Pancha- rātra, the Sātvata Samhita, one is advised to contemplate Vishnu as having a coiffure of matted locks and a beard, carry- ing in his one hand the danda (a stick of palāśa or aśvaka carried by Sanyāsis and Brahmacharis) and kamandala in an- other and as wearing a garland of lotus seeds. Similarly Vishnu is described to have worn matted locks in several avataras. It cannot therefore be held that the wearing of matted locks is the characteristic of other gods only. More than this the Skanda Purāņa in part I, chapter 10, states that Śrīnivāsa wore the matted locks when he appeared in Vēn- kaṭāchala. A similar statement is made in Vāmana Purāņa, chapter 34/15. It is stated in Skanda, Vämana, Varaha, Pādma and other Puranas that, at the request of Brahma and of other Gods, INTRODUCTION 15 Vishnu suppressed his fearsome form and assumed a more pleasant looking shape. In the Padma Purāṇa, chapter 26/3, Vishnu is said to have been dressed up in cloth carrying figures of nāga. In chapter 27/4 of the same work he is said to be wearing matted locks. In chapter 33/10 a fearsome form and a pleasant form are both described as forms alike of Vishnu. In the Bhavishyottara Purāṇa, chapter 11, it is stated that Ākāśa Rāja presented jewels made in the form of cobras to Śrīnivāsa on the occasion of his marriage with the Raja’s daughter Padmavati. In the esoteric sections of the Bhavish- yottara Purāṇa, Śrīnivāsa is said to have worn jewels in the form of Nagas, where Paramēśvara expounds Śrīnivāsa to Parvati. The Brahmanda Purāņa, chapter 2, states that the great Nāga Adiśēsha serves as all kinds of dress and decorat- ive ornaments. In Pädma Purana, chapter 34/11, Śrīnivāsa is said to reside along with Lakshmi on the hill which was an incarnation of Adiśēsha. In the Brahmanḍa Purāṇa, in the chapter containing Vēnkaṭēśa Sahasranama, Vishnu is stated to have matted locks, the conch and the weapon sakti (a javelin or short double sword used as a throw weapon), and jewels in the form of cobras. It is further stated that God there appeared in both the forms. It is therefore clear that jewels in the shape of Nāga were always worn by Śrīnivāsa. It cannot therefore be said that that form of jewel is peculiar only to other gods. Further, since we have now offered proof, it is wrong to regard these features, the use of bilva, the absence of the conch and discus and the wearing of the matted locks and nāga jewels as necessarily peculiar to other gods. It would be equally clear that, if these are peculiar to Śiva as our opponents say, they could hardly be appropriate to Skanda. These contentions are therefore clearly baseless. The image of god that appears before us has the mark of Śrīvatsa, and carries Lakshmi on his chest. These make it clear that He is God Nārāyaṇa and nobody else. Nārāyaṇa is stated to be the only primeval being. Brahma and Šiva and other gods sprang from him. Nārāyaṇa is again stated to be the creator of the universe, its protector and ultimate des- troyer. That it is from this primeval Supreme that Brahma, Siva and others arose is stated clearly in the Upanishads. If16 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA Nārāyaṇa is the cause of creation, protection and destruction, and, as the cause can contain features that appear in the con- sequence, the wearing of the matted locks and the nāga jewel is but an indication that Brahma and Śiva emanated from him. This form of Vishnu is described with the same features in the Satvata Samhita. In the Padma Purāṇa, chapters 27/3, these powers are ascribed to Vishnu, and he is also stated to be surrounded by the various powers to carry out these func- tions. It therefore becomes clear that the features pointed out by our opponents as peculiar to other gods become as much features of Vishnu. The next point for consideration is what the quotation from the Padma Purāņa above conveys, namely, that Närä- yana is the primary cause of all that exists. Vamana Purāņa, chapter 24 (end of the chapter) states that the form of Srinivasa is the primal form of Nārāyaṇa himself. It is in conformity with this, that Pey Alvar describes him as exhi- biting the two forms, namely, that of Vishnu and Śiva. In chapter 21/2 of the same work, it is stated that Vayu made an incantation of the saving mantra Rama, and that Skanda did so also, having obtained the mantra from his father Śiva. The Brahmanda Purana, chapter 2, and Brahma Purāņa chapter 2 alike, state that it was Adisesha that became the sporting hill of God and thus gained the enjoyment of God’s perpetual presence on him. Both Varaha Purāņa, part II, chapter 3, and Padma Purana, chapter 32/10 state clearly that Śrīnivāsa came down to the earth at the commencement of Kritayuga. Therefore the god whose image is on the southern bank of the Svami Pushkariņi with all the features, such as the wearing of the matted locks, the cobra ornaments, worship with bilva, etc., is no other than Śrīnivāsa, the con- sort of Lakshmi, the lord of Vaikuntha, who came to reside in Venkatachalam, worshipped by Skanda, Mahādēva and others. It is thus clear that He is Sriman Nārāyaṇa and no other like Skanda or Śiva. When Rämänuja thus concluded his arguments, the Yādava Räja told the Śaivas that he felt convinced that their arguments were all satisfactorily met by Ramanuja, and that, INTRODUCTION 17 if they had anything further to urge, they might do so the next day, and requested Rāmānuja that further arguments will continue on the following day. When again they as- sembled, the Saivas urged that the deity on the south bank of Svami Pushkariņi is either Skanda or Mahādēva, and if not, it must be Harihara; but it never could be Vishnu. They urged in support that the emblems of Vishnu were not in- compatible with the deity being Skanda, as the Vamana Purāņa, chapter 21/2 where the origin of Skanda is recounted by Brhaspati, it is stated clearly that Skanda had a part of Vishnu in him. Since Skanda is said to have one head and two arms, or six heads and twelve arms, it may not be in- appropriate if sometimes he had one head and four arms. If, however, this is objected to, we claim the image to be that of Mahādēva on the same argument as the Vaishnavas who claim these peculiar features as not unsuitable to Vishnu, the primal cause of the universe, as we claim Mahādēva to be the primal cause. Even otherwise since the Vaishnavas claim that the god is Vishnu, because of some of the Vaish- ņava Agamas, so we call him Šiva because of the Saiva signs in the image. Again if it is inappropriate to regard him as Mahādēva, he is certainly Harihara, since the signs of both Vishnu and Śiva are found in the image, and even Vaishnava saints have so described them. Therefore in Skanda Purāna chapter 8, Śrīnivāsa is described as Mahādēva, as also in several other places, where the two terms are used together. Therefore we may be certain that it is Harihara and nobody else. Similarly in the Padma Purāņa, chapter 27/4 des: cribing the coming down of the God, he is said to have worn face mark resting upon a base resembling that of the eighth day moon. This part moon is a characteristic of Śiva, and is generally associated with him. Therefore the image must be regarded as that of Harihara. Any other contention beyond the three seems to us unacceptable. The Yadava Rāja replied that he could not agree with the Saivas in respect of the image being regarded as either Skanda or Mahādēva, but whether it could be Harihara, he would ascertain from Rämänuja himself. Rāmānuja replied that all that was urged by the Saivas was wrong. In chapter18 SRIVENKATACHALA ITÍHASAMALA 10 of the Bhagavat Gita, Krishna says everything that exists has a part of Vishņu in it, and therefore even Skanda and Mahādēva must necessarily contain a part of Vishnu. It does not require much further argument. In the Vamana Purāṇa, chapter 21/2, it is stated that Skanda is said to have had his three baths daily and worshipped Nārāyaṇa in the presence of Vayu who was also there performing his penance. Since he is said to be contemplating upon Nārāyaṇa to get rid of the sin of killing Tārakāsura, and since, in chapter 24/5 of the same work, Vāyu is said to be performing penance long since to God Śrīniväsa in the same place, and since Skanda is said to have been worshipping Srinivasa ever since, it would be absurd to say that the worshipping Skanda and the worshipped Śrīnivāsa are one and the same. Further, another question arises. It is admitted that on the south bank of the tank, there is an image of a god en- shrined in a temple. It is stated equally clearly in the same Purāņas that Skanda came there to perform penance to Vishnu to get rid of the sin of his having killed Tārakāsura in battle. These Purāņas again say that in the same place God Śrīnivāsa appeared for the benefit of Brahma and the other Devas, the Brahmarishis and Rajarishis and others who were performing penance there with the same object. The question therefore airses whether the God referred to as being on the south bank of the tank is, in the circumstances, Skanda or Srinivasa. It can hardly be Subrahmanya because he is said to have come there to get rid of his sin by penance, attracted towards the place for gaining the grace of Vishnu, and therefore one among the many like Brahma and others who were similarly engaged. How can Skanda then be regarded as the object of worship to the others? More than this, the same Purāņas assert that Skanda came daily from the Kumāra Dhärikā to offer worship to Śrīnivāsa, and there- fore it cannot be said, on their authority, that Skanda’s habi- tual residence was on the south bank of the Svāmi Pushkariņi. Nor is this fact of the establishment of Skanda in a shrine stated in any of our authorities. Moreover the same Pură- nas state that Šankarāja and Tondaman Chakravarti built a shrine to Vishnu who appeared in response to the penance of शुद्धाशुद्धपत्रिका शुद्धः 1. विशेषतो अशुद्धः Page Line विशषतो 3. 13 2. वैखानस वैरवानस do 14 3. नगरी नगिरी 6 4 4. शास्त्रानुसारेण शास्त्रानुसारेण 7 19 5. दृष्टवानसि 6. अम्बरीषादिभिः 7. उपोद्घाते दष्टवानसि 8 24 अम्बरीपादिभिः 10 19 उपोद्घाते 12 24 8. शब्द शब्द 21 17 9. विंशाङ्क विशाङ्क 29 3 10. पद्मनाभोऽन पद्मनाभोऽथ 31 18 11. संप्रति सप्रति 32 17 12. आराध्यत्वेन अराध्यत्वेन 39 4 13. अद्याप्यत्र अद्याष्यत्र do 2222 14. शङ्खचक्र शाङ्खचक 41 24 15. शक्तयायुध 16. क्षितीशेन शक्यायुध क्षिताशेन 58 . 1 64 13 17. नासौ 18. किंचित्पुरस्तत् नासा 20 70 1 किचिन्तरस्वात् .do 16 19. रुद्रस्य रुद्रस 75 2 20. -दिष्विति

• दिष्टिति do 5

21. समालिङ्गित समालिङ्गत 83
23. वामक्केश वासस्वरा 84
24. संस्थाप्य संस्थाप्य 89 4
25. पानोत्तर पाद्यांत्तर 93 16
26. भूदेव्यंशा भूदेव्यशा 97 13
27. समर्पितं सपपितं 117 8

-उच्छेष

• बछेष 119 8 द्रवनुज क्षुभितेन्द्रयनुज 130 22 Parsary 149

-वगछन् 158 11 वेदब्राह्मेश्र 162 1 32. शास शाशन 168 720 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA cribed as Harihara because the weapons peculiar to Vishnu alone, such as the conch and the discus, are worn by Śri- nivāsa. He is further described to have come from Vai- kuntha specifically. Even the Alvārs who mention the Saiva features in the Prabandhas speak of the God as Nārāyaṇa notwithstanding these features. Further than that it is stated that on the occasion when Srinivasa appeared, the gods in- cluding Brahma and Rudra are said to have come there and offered worship. It cannot be said that Brahma offered wor- ship to Siva, his son. Further it is stated in the Vamana Purāņa that Mahādēva himself stated it clearly in the Vamâna Furāņa that it was not appropriate he should touch the un- created (apprākṛtam) image of Bhagavan. It is thus clear that the image cannot be described as Harihara. The fact that the image of Vishnu wears the upright face mark resting on a base like the moon grown eight digits cannot be held to mean the carrying of the crescent moon on the head of Śiva, as it is clearly stated that the mark was worn on the face. Further in regard to the various avataras of Vishnu, such as the fish, the tortoise, the boar, etc., these are determined on the evidence of the words in the Sṛuti, not by the marks or other signs on the face and arms. Therefore since it is clearly stated that God Nārāyaṇa came from Vaikuntham as Śrīnivāsa on the Venkatachala hill, the appearance of features like the matted locks, and the Naga jewels cannot be held to indicate the Saiva character of the god. Seeing that Rāmānuja had successfully met all the arguments urged by the Saivas in their support, the Yadava Rāja inquired whether the Saivas had anything else to urge in support of their contention. They said in reply that they had become dumbfounded by the power of incantation of Rāmānuja, and further if, as the ruler of the locality, he carried out the wishes of Ramanuja by force, they were in no position to do anything against him. We would be satis- fied however completely if Rāmānuja could show us that his contention is acceptable to the god himself. The Yadava Rāja said in reply that, having once diverted his mind from the truth by false arguments, they were still attempting to persist, and warned them that if they so persisted; he would INTRODUCTION 21 be compelled to punish them, and, turning to Rāmānuja, asked him to demonstrate to the Saivas that his contention has the approval of, the god himself. Rāmānuja resolved within himself to put the question beyond doubt by making the god wear the conch and the discus, as he is described in chapter 11 of the Brahmänḍa Purāņa. Then addressing the king, he said that, if the king would be pleased to make a conch and a discus, the special symbols of Vishnu, and the rope, the goad and other weapons characteristic of other gods, and place them in the sanctum of the temple, the weapons that the god assumes would put it beyond a doubt whether he is Vishnu or any other god. This was agreed to, and each party got the weapons characteristic of Vishnu and other gods made, and proceeding with the king to Venkaṭāchala placed these in front of the god, and locking the door kept watch all round. Rāmānuja on his part approaching the God by means of his Yoga prac- tices prayed that he might assume his own weapons as before, and put the question beyond a doubt. After daybreak the Yadava Rāja took both the parties along with him and got the door opened, when to his surprise, he saw the image of Śrīnivāsa wearing the conch and the discus. Thereafter he became a devotee of Ramanuja and punished those who set up this mischievous contest. He became thenceforward Rāmānuja’s disciple, accepting from him the Vaishnava initia- tion of the holy branding and other ceremonies, and con- tinued to be his devoted disciple. Thereafter Rāmānuja satisfied with what had been done, got the king’s judgment published and restored the old form of pūja according to the practice of Vaikhanasa Agama, having duly performed the great ablution as an initial purificatory ceremony to the god and the temple. Further he took steps to restore the damaged Vimāna Anandanilaya in accordance with the pres- cription of the Vaikhanasa Agama, and put round the neck of the Bhagavan a garland of gold containing an ima māvati, and re-established the deity as before. got rid of the danger from the Saivas to the and, making Yādava Rāja who was his discipl u temple, everything22 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA required to conduct the regular worship in the temple, Rāmā- nuja retired to Lower Tirupati (Govindarajapaṭṭana) and remained there for sometime. Fourth Stabaka Rāmānuja while himself residing in Tirupati (Lower Tirupati) saw that the Friday ablution (abhisheka) was performed every week as prescribed in the Ananda Samhita of the Vaikhānasa Agama. He also arranged that that for Śrīnivāsa the upright face mark should be of pacchaik- karpuram (preparation of camphor) as prescribed in the 27/41st chapter of the Padmapurāṇa, and Bhavishyōttara Purāṇa 7/11. It was laid down by him that thenceforward this ought to be the upright face mark for three days begin- ning Friday, and for the following three days beginning Monday, this mark should be of white earth, He also prescribed the application of collyrium to the eye over and above this. On Thursdays the jewellery worn by the God should be removed completely, and the image should be dressed all over in flowers as prescribed by him. This flower dress should be removed on the following Friday, and the upright face mark should be made on the forehead of the image with the sacred earth (tiruman). The image should also be made to wear the under cloth and the upper cloth. Then the morning worship ought to be performed. Afterwards the image should be given ablution, and then decorated with all the jewels with the upright face mark of camphor as before. He further prescribed that on Fridays the Nācchiyār Tirumoli of the Prabandham sung by Godā, an incarnation of Bhudēvi should be sung, as in the removal of the jewels worn by the image, the golden representation of Padmavati would also be removed to the regret of the god. He further arranged for the celebration of the festivals to the god. As there were no streets laid down for taking out the and he made arrangements for the laying out of the the purpose. He also arranged for the continu- nce of the orship in the temple by making it the duty of those descent from one Bimbādhara who was peculiarly attacked god, was an expert in the Vaikhanasa Agama, + INTRODUCTION 23 and who received the Vaishnava initiation of Panchasam- skāra from himself. Having got all these arrangements made through the Yādavarāja who had become his disciple, Rāmā- nuja set about, and arranged for the installation of the images of the Alvärs in the Gōvindarāja temple at Tirupati at the foot of the hill. This he did, as they themselves in their works thought it polluting the hill to go up even for worship, and therefore worshipped God on the hill from a distance, because it is stated in the Vamana Purana, chapter 21/2, that great rishis like Suka, Bhṛgu, and devotees like Prahlada, and kings like Ambarisha, all regarded the hill Venkaṭāchala as an abode of Vishnu, and therefore too sacred to be trodden upon. Sometime before this, it happened that a Chola ruler by name Krmikantha destroyed several Vishnu temples and carried his destructive work even into the holy place of Govinda Rāja at Chitrakūṭa (Chidambaram). Some of the Vaishnavas of the locality carried the Utsava image (move- able festival image) from there, and removed themselves for safety to Tirupati at the foot of the hill, the larger image of the sanctum having been thrown into the sea by order of the Chola. Having heard of this calamity with great sorrow, Rāmānuja set up another image in the sanctum, and with the utsava image brought by the Vaishnavas instituted a regular system of worship in the temple of Gōvinda Rāja in Lower Tirupati. All this Rāmānuja did through the Yadava Rāja, resident at Nārāyaṇapura, who fixed a spot on the bank of a tank to the south of the town of Tirupati, and there in- stalled the images of Govinda Rāja. He then built the temple and a town round it by name Rāmānujapura, and in- stituted a course of worship as in Tirupati on the hill. Having carried all these out through the Yadava Rāja by exhibiting to him the great devotion that he himself felt for Srinivāṣa, Ramanuja returned to Srirangam. He made three or four visits afterwards, on occasions and instituted various services in the temple as occasion demanded. The Yadava Rāja carried out everything as arranged by Ramānuja. “On one of these occasions Rāmānuja instituted in the temple of Govinda Raja the shrine for the goddess Gōda, who as a24 SRIVENKATÁCHALA ITIHASAMALA vyuha (manifest form) of Lakshmi, was found in his garden of basil and brought up by Bhaṭṭanatha. Thereafter the Yādava Rāja arranged for the conduct of the worship of Gōvinda Rāja in the month of Āni (August-September) as also the bathing festival in the month of Margali (December- January). The Yadava Rāja then constructed houses in the four streets of Ramanujapura, and granted them as a free gift to devotees of Vishnu like Tirumalai Nambi, Ananta Alvan, and others. He also built the bazaar streets to the north-west of the temple and a granery for paddy to the east of the town. Fifth Stabaka Relating to the story of the step well and the golden well. As has been related in the 2nd part of the Varāha Purāņa, chapter 10, Tondaman Chakravarti was ruling the locality at the beginning of the Kali age. He used to visit the temple of Srinivasa by the underground passage called the Nrisimha cavern. On one occasion this Chakravarti having been driven out by enemies went through the secret passage to the temple at dead of night. In consequence of this intrusion, it is said that Sri Devi hid herself in the chest of Śrīnivāsa, while Bhu- dēvi sheltered herself in the well dug by Ranga Dāsa for watering the flower garden. Hearing these stories from the old people in the locality, Rāmānuja arranged to set up images of Śrīnivāsa with Bhūdēvi on the bank of the step well con- structed by Ranga Dāsa, and arranged for their daily worship. He also asked that flowers, basil, etc., used in wor- ship of Śrīnivāsa may be dropped into that well for the sake of Bhūdēvi. On one occasion when Alavandăr undertook a visit to Tirupati, he found that Tirumalai Nambi, who used to bring water from the Pāpanāśa tank and bathe the images in it, on that particular day, was not able to do so owing to illness. Alavandar took the occasion to address a prayer to God Śrīnivāsa that he might accept the water from the well formerly constructed by Ranga Dasa, as the equivalent of water from Pāpanāśa, and ordained that thereafter the water from that well should be regarded as of equal holiness with INTRODUCTION 25 that of either Pāpanāśa or Akāśa Ganga. It has therefore be- come the habit in consequence that the water of that well was being used for all holy purposes in the temple. Having heard of this, Rāmānuja ordained that the water of Pāpanāśa, Akāśa Ganga, and this well called Sundarasvāmi well were all of equal holiness, and the water of any of these should be used for all purposes in the temple. The two wells referred to above, the step well of Ranga Dasa, and the Sundarasvāmi well were stated to have been originally constructed for the kitchen convenience of Śri Devi and Bhūdēvi. Having fallen into neglect for sometime, it is stated that the gardener Ranga Dāsa repaired them and made them fit for use. This is stated in the 9th chapter of the Varāha Purāṇa, part ii. In the Bhavishyottara Purāṇa, chapter 13, it is stated that this was done by Tonḍaman Chakravarti in his previous birth. Chapter 7 of the Brahma Purāṇa, however, contains a state- ment that the well was actually constructed by Bhūdēvi, and that the flower garden was made by the Sudra (probably Ranga Dāsa). In the Bhavishyottara Purāṇa, it is stated that the devotee Ranga Dāsa met the Vaikhānasa temple priest Gopinatha on the way, and discovered the god at the foot of the tamarind tree. Therefore, in constructing the temple, he took care that the tree was not affected by the structure. In chapter 9 of the Varaha Purana in the section bearing on Ranga Dasa, Ranga Dāsa is said to have constructed the tem- e. In the story of Tonḍaman Chakravarti in chapter 10, it is stated that God commanded the Chakravarti to construct the shrine, which he attempted to do between the tamarind tree and the champaka tree without hurting either, and when the Chakravarti was actually exercised as to how to bring in a temple of the size within the narrow limits, it is also stated that the trees of themselves moved out of their place to make room for the temple. On the basis of these stories Rāmānuja recognised that these trees were fit for being worshipped and ordained daily worship of these as well. The explanation for the Naga jewels on the image. On a previous occasion, a Gajapati king by name Vira Narasimha was on a pilgrimage to Rāmēśvaram (Sētu) He26 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA came to Venkatachala in the course of his journey, and having had his bath at the Svámi Pushkariņi offered worship at the temple of Śrīnivāsa. Having done so, he ordered the con- struction of a tower for the temple to complete the structure. Having gone forward on his pilgrimage taking Śrirangam and other holy places on the way, he returned to Venkaṭāchalam after his visit to Rāmēśvaram and remained there to complete the structure of the tower. During his stay he dreamt one night that a serpant came to him and addressed him as follows: “O Gajapati. I am this Venkatachala. Your con- structing this big tower on the hill gives me great pain. I had therefore to proceed to the God and twine myself round his arm in carrying my appeal to him.” Having heard this, the king consulted elderly folk in the place. They told him in reply that it was a fact on the authority of the Purāņas, that the hill undoubtedly was the great serpant, Śēsha, or Ananta, and that the construction of a great tower for the temple was likely to be painful to the serpant Ananta. They advised him therefore to desist. Having heard this, the Gajapati completed the tower without carrying through the whole of his project, and, as an expitiation for the pain that he gave to Ananta; he made a golden jewel in the shape of Ananta and asked it to be put on the god as a jewel. The orthodox folk round about objected to this as the jewel was characteristic of other gods, but he was assured by the god himself, assuring them through one possessed of his spirit, that the jewel was acceptable to the God. It was thus made clear to Rāmānuja that, from the days of Vira Narasimha, this Näga jewel was worn on one of the arms of the god. On further enquiry, Rāmānuja found, from the accounts in the Bhavishyottara Purāṇa and in chapter 2 of the Brahma Purāņa, that the God was presented with this Nāga jewel for both the hands by Akāśa Raja on the occasion of the marriage of Padmavati to the God. Having ascertained this he ordained that the Nāga jewel ought to be placed on both the hands of the image. Next follows the story of Nṛisimha : In the Skanda Purana, in the section dealing with the river Svarṇamukhari, it is stated that God Sankara performed a penance for some- time on the west bank of the Svāmi Pushkarini in contempla- INTRODUCTION 27 tion of God Nrisimha, and that, in this place, Nrisimha ap- peared before the penitent Siva. It is also stated in the 61/29th chapter of the first part of the Varaha Purāṇa, in the Ashtottara Sata Nāmāvaļi (a string of 108 names) some of the Saivas who lived about that time wanted to build a temple on the west bank of the tank for both Sankara and Nrisimha who appeared in response to his penance. The Vaishnavas oppos- ing it pointed out that according to the Purāņas Šiva who wished to reside there with Vishnu was asked by the latter to reside below the hill in the south-eastern direction. They also pointed out that the hill Vēnkaṭāchalam is a divine hill sacred to Vishnu, and therefore any representation of Śiva should not be installed therein. So saying they succeeded in stopping the building of the temple. Afterwards when Rāmānuja was there, seeing that God Nrisimha was of a very austere form, and since a separate shrine for this God would lead to trouble with the Saivas, ‘found authority in the Varāha Purāṇa, first part, chapter 61/29, to regard God Śrīnivāsa himself as Nri- simha in form, and therefore set up a separate shrine in the temple of Srinivasa with the tower called Ananda-Nilayam in front of Srinivāsa himself and ordained the conduct of the worship of this form of Vishnu there. The image of Nrisimha half way up the hill. The Märkandeya Purāṇa, chapter 2, states that a disciple of Agastya by name Suddha along with the Rishi Märkandeya once went up the hill of Venkatachalam. On the way, near the cavern sacred to Nrisimha, it is stated that Mārkanḍēya had a vision of Nrisimha. On the basis of this Rāmānuja set up a Nrisimha image on the spot where God Nrisimha appeared before Märkanḍēya, and arranged for the worship of this deity also. Application of the camphor preparation on the chin of Śrīnivāsa and the hanging of the shovel on the temple tower. Rāmānuja had directed one of his disciples Anantārya, a great devotee of Vishnu, to maintain the flower garden for the service of Srinivāsa. Anantärya took great interest in this work and was doing all the work of the garden himself without seeking assistance of others, and when28 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA ever earth had to be dug and removed, he drew upon the assistance of his pregnant wife to carry the earth for him. On this, God Śrīnivāsa was moved to pity for the woman, and, assuming the form of a young bachelor (vatu), took the basket of earth from the lady and was carry- ing it himself. Anantārya was wild with the young bachelor for doing what he regarded as an impertinent act. All this warning fell on deaf ears. Getting angry once, he struck the bachelor with his shovel, which struck him at the chin and left a depression there. When he went to worship Śrīnivāsa that day, he found blood dripping from the God’s chin. Guessing that it was no other than Śrīnivāsa himself that appeared as the offending bachelor, he collected the pollen from the flowers of Vishamacchada and pressed it on the wound to stop the blood, and begged the God to excuse him for the offence of hurting him. Pleased with his devotion Śrīnivāsa thought it but right that the wound should remain as it was, and asked him to place the shovel with which he hit him at a prominent place in the temple, so that it may be seen by all. This was carried out and ever since that time, on the occasion of the daily worship, Śrīniväsa is anointed with the camphor mixture on the mark of the wound at the chin. The Puraṭṭāsi (September-October) Festival. As directed by Rāmānuja, Anantārya (Ananta Aļvār) had set himself up in Venkatachalam, having made a big flower garden, and a large tank to irrigate it. He was engaged in the daily service of supplying flowers to the temple from this gar- den. God Srinivāsa demonstrated this devotion of Antārya to the public by a miracle. He assumed the form of a prince and made Padmavati take the form of a princess. They both of them engaged themselves in the pleasant occupation of collect- ing flowers every night in Anantārya’s flower garden. Having found that somebody was depriving the garden of its best flowers so sedulously cultivated for God’s service, Anantārya kept watch for eight days, and at dead of night on the eighth day discovered the pair moving about in the garden. He tried to capture both of them, but God Śrīnivāsa managed to dodge him and enter the temple. But Padmavati, in the form of the INTRODUCTION 29 princess, could not run as fast, and was actually caught and tied up to the champaka tree in the garden. Padmavati with great deference prayed to Anantarya that he might capture the husband, but might let her off, treating her as his own daughter. In the course of this colloquy day dawned, when the temple establishment entered the temple and opened the sanctum. God Srinivasa let them know, through one of them, that what took place in the garden was his own doing and com- manded that Anantarya might be brought down together with Padmavati. On hearing this Anantarya was transported with joy. He came over with his basket of flowers, carrying Padmavati on his head, and set her down at the feet of Śrī- nivāsa. Having heard of this occurrence, Rāmānuja directed that, in memory of this miracle, the God may be taken in pro- cession, on the seventh day of the Puraṭṭāsi festival, round the town, and on the eighth, the day of the car festival, Anantārya may be presented with a garland of flowers and other gifts from the God himself. The story of the God at the foot of the Tamarind Tree. Tirumalai Nambi (the maternal uncle of Rāmānuja and a grandson of Āļavandār) was commanded by Alavandār to go and settle down at Tirupati and perform regularly the duty of bringing water for the ablution of the image in the temple there. He had settled down at Tirupati for this purpose, and, when Alavandar had passed away, Rāmānuja went over to him to have the Ramayana expounded to him. Well pleased with this, Tirumalai Nambi expounded to Rāmānuja the Ramayana with all its esoteric explanation. Rāmānuja arranged to live in the town of Tirupati at the foot of the hill as he thought it would be desecration that he resided on the hill. Tirumalai Nambi on the contrary, engaged in the temple service, had necessarily to live there and the two had arranged to meet half way up the hill. They fixed upon a tamarind tree far down the hill as their meeting place where the Ramayana was being expounded regularly. Having gone through this course of instruction for a year, Tirumalai Nambi one evening felt some contrition that because of this Ramayana work, he had to forego the midday worship of Śrīnivāsa. Having expressed30 ŠRIVENKATACHALA ITIHASAMALA this feeling before God Śrīnivāsa that evening, he went to bed as usual. God appeared before Tirumalai Nambi in a dream and promised to show himself to him at midday thereafter. Tirumalai Nambi went about his work as usual with the re- collection of this dream. One midday, Nambi felt the smell of civet, musk, the camphor mixture, etc., associated with the worship of God as when the temple worship was going on, and suddenly he saw before him a pair of foot impressions of the God with the leaves of basil offered in worship. Surprised at this sudden appearance both Nambi and Rāmānuja built up a shrine for the foot-mark at the foot of the tamarind tree, and consecrating it, properly arranged for its daily worship. As several Purāṇas have stated that in the age of Kali, God Venkaṭanatha was the God complete, Nambi and Rāmānuja arranged that all people without distinction of caste, including the Chandalas, might come and worship there at the foot of the tamarind tree. They were to take their bath at a tank called Chandala Tīrtha near about, and then come and circum- ambulate and offer worship at the foot marks of the god under the tamarind tree. As prescribed in chapter 62 of part i of Varāha Purāṇa, every one that wished to, worship Śrīnivāsa had to come to the spot, and, crying out the name of Govinda should offer worship at the foot and then proceed higher the hill to the temple. The story of the image of Śrī Rāma in the temple of Śrīnivāsa. Once upon a time, as it is stated in the Vasishța Rămă- yana, there lived on the banks of the Kritamālā (Vaigai) to the south-west of Madura of the south, there was a Rishi by name Viśvambara in the town of Kalavingam (sparrow). Having recollected the offer of protection by Răma to Vibhishana, he set himself up in penance to realise this particular act of grace on the part of Rāma. Śrī Rāma was gracious enough to give him a view of his offer of protection to Vibhishana. That Rishi made an image of what he saw and set it up there in a shrine and worshipped it daily. Some time after, there was a great disturbance in the town, and the image of Ramachandra there directed the Vaishnavas there, through one of them, who be [ INTRODUCTION 31 came possessed of him, to be taken over to Venkaṭāchala. They therefore removed the image from there, and, carrying it to Tirupati, set it down in front of Tirumalai Nambi at the foot of the tamarind tree, as he was expounding to Rāmānuja Vibhishana seeking refuge of Rama. Being quite surprised at the coincidence, both Nambi and Rāmānuja took the image of Rama from there with Janaki his consort and other attendants, and set these up according to the Vaikhānasa Āgama, and ordained the daily worship of these along with the worship of Śrīnivāsa as has been stated in the Tiruchanda Viruttam of Tirumaliśai Alvär (87). The Story of Varäha. Rāmānuja also ordained that the God Varaha on the west bank of the Svāmi Pushkariņi should be worshipped first by those going to worship Śrīnivāsa. This was laid down in several Purāņas describing the merits of Venkatachala such as the Padmapurāṇa, as they state it clearly that Varāha was there even before Śrīnivāsa; that he should be wor- shipped before Śrīnvāsa is laid down in the 8th chapter of the Brahma Purāṇa, and in the 5th chapter of the Bhavish- yottara Purāṇa. When Rāmānuja had set up the image of Govinda Raja in his shrine in Lower Tirupati and ordained that worship should be conducted as if Vēnkatachalam and Tirupati were jone place of worship, he arranged it that when the final evening ceremony of sending God to sleep was performed, these people engaged in temple service should be presented with garland in the shrine of Viṣvakṣēna (an attendant god answering to the controller of the household), before locking up the temple for the night. Sixth Stabaka The account of Tirumalai Nambi’s Association with Tirupati. Tirumalai Nambi (who, by the way, was according to the Guru Paramparas a grandson of Alavandăr) was one among he younger men in Srirangam, who was in the habit of attending at Alavandar’s exposition of Vaishnavaism. Aļa- vändar whose name was Yamunächārya was among the 532 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA teachers (Acharyas) of Vaishnavism coming really two gene- rations after, but almost as the next important successor of the first Acharya Näthamuni. One of the main functions of these teachers is to expound the cardinal texts of Vaishnavism. On one occasion he was expounding the Tiruväymoli, the prin- cipal work of Nammālvär regarded as an exposition in Tamil of the essence of the Veda. In the course of exposition of the third ten of the third Tiruvaymoli, he expatiated upon the great religious merit of the holy place Tiruvēngaḍam and pointed out that, in such a holy place, it would be very desir- able indeed for one to render service to the God by providing water for his ablution and flower for worship and decoration. He wound up by expressing his great regret that at his age, he could not undertake the important and meritorious service. Young Tirumalai Nambi immediately got up from the audi- ence and volunteered to go to Tirupati and render this service to the God by residing there. To demonstrate the great devotion of Tirumalai Nambi, the God at Vengadam assumed the form of a hunter as Tirumalai Nambi carrying the water pot on his head was going towards the temple from the holy water of Pāpanāśa. The hunter begged of him for a little of the water that he was carrying, as he was very thirsty. Naturally Tirumalai Nambi declined to desecrate the water for the holy service by using a part of it for the purpose of drink, and so walked along quietly. The hunter kept follow- ing him as he thought. As the Nambi was repeating the Pra- bandha verses of Kaliyan (Tirumangai Āļvār) and moving on, the hunter made a small hole in the pot by the arrow that he was carrying in his hand and gradually drank off the whole water. Having gone some considerable distance absorbed in his recital of the Prabandha, Tirumalai Nambi felt that the burden on his head had become very light, and discovered what had happened, as the hunter was still drinking the water. To his angry question whether it was proper for him to have done what he did with the water that he was taking to the temple for God’s service, the hunter coolly answered “O, Grandfather, do not be distressed about the water. Here a little way down is a holy pool of water from which you can take water for the temple service instead”. He led the Nambi INTRODUCTION 33 some little way and pointed to the holy water of Akāśa Ganga, and said that “This is the holy Ganges water itself, and you might bring this daily for our service”. Having said his to indicate that he was no other than God himself, he dis- appeared. Struck with wonder at this exhibition of grace by God to his devotees, he became the more devoted, and was serving God with water taken from the Akāśa Ganga instead of from the distant Pāpanāśa. Since the God himself address- ed him Tāta (grandfather), he was thenceforward known Śrīśaila Natha Tātāchārya or in Tamil, Tirumalai Tätāchärya). Tirumalai Nambi had a son by name Rämänuja. When he died early, he had adopted a son, who was known as Kumāra Tirumalai Nambi. Tirumalai Nambi often used to call him Tāta, and he came to be known thenceforward as Tātāchārya. Since he was friendly to everybody in the locality, he became popular and was designated Tolappa Tātāchārya or Tātārya, the friend. Having spent some time longer in this service, Tiru- malai Nambi ultimately passed away. Rāmānuja arranged in memory of Tirumalai Nambi the annual celebration of a fes- tival in which the God is given an ablution on the day follow- ing the Adhyayana Utsava (festival of the recital of Pra- bandhas). The image of the God is to be seated in the hall Mangalagiri. A number of Śri Vaishnava Brahmans used to go to the Akāśa Ganga and bring water from there chanting all the way the Prabandha of Tirumangai Ālvār, and carry- ing the water in procession through the four streets running round the temple, bring it into the temple and with the water perform the ablution of the image and saṭagõpa (sin-destroyer ; this is of the shape of the head gear made of metal covered with gold, carrying on the top of it a pair of sandals symboli- cal of the feet of God). The Account of Anantarya. Anantārya belonged to the West country and was born at Lughunütanapura on the banks of the Kaveri (Sirupudu- paṭṭanam or Siruputtur). His father was a Kēśavācharya of the Bharadvaja gotra. The date of his birth is given as Kali 4154 or Śaka 975 expired, the year Vijaya, the month of Chaitra and nakshatra Chittra.. Having received his early34 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA education and attained to much competency, he went down to Śrirangam, along with a number of others including Yegñēśa, to Rāmānuja, who then was teaching in Śrirangam. Rāmā- nuja welcomed them among his pupils and was giving them instruction in the Vēdānta. One day Rāmānuja enquired who among the number of his disciples was willing to vol- unteer service at Venkatachala to supply flowers, etc., to God Venkatanatha there. Most of them shrank from it as the place was cold and otherwise uncomfortable for a permanent residence, while Anantārya bravely got up and offered his services. Rāmānuja applauded his courage and sent him there. It is this that gave him the later name Ananta-purushārya, purusha being the equivalent of a manly man. He went to Venkatachalam and laid out a big garden and even construct- ed a tank for the purpose of watering it. He took the flowers from this garden and offered them for the daily service in the temple. Having heard that at one time Yāmunächārya had a little cottage put up near the temple and from there was doing the flower service, he built up a Manṭapa on the same spot, and set up an image of Yāmunāchārya and arranged for con- ducting the worship of Yāmunāchārya in that pavilion. He generally strung the flowers together into garlands in that pavilion and took them over for service to the temple at the time of worship, carrying them on his head. Anantārya went on doing this service with his son who was called Ramanuja. Seventh Stabaka The organising of some other festivals as a result of a careful investigation of Venkatachala Māhātmyam. The first point discovered was that the hill Venkatachala was Vishņu himself. This is stated in the following Purāņas; –Mārkanḍēya Purāņa, Part ii, Varaha Purāṇa, part i, chap- ter 34/2, Vamana Purāṇa, chapter 21/2, which state clearly that sages like Šuka, great devotees like Prahlada and royal saints like Ambarisha all regarded the hill itself as a form of Vishnu, and therefore always remained at the foot of the hill not to desecrate it by walking up the hill. Having known this, Rāmānuja himself followed the example by remaining INTRODUCTION 35 in Tirupati and only going occasionally up the hill praying for God’s grace for the desecration that he had necessarily thus to commit. It is from Tirupati at the foot of the hill that he went up a part of the way daily to read Ramayana with Tirumalai Nambi. In the course of this kind of life, he felt it necessary that those engaged in temple service should be free from any liability for desecration, and made certain arrange- ments in consultation with his teacher Tirumalai Nambi, and his disciple Anantārya. The following are the regulations made :-

1. On the authority of Varaha Purāņa, part i, chapter 52/21, it is only those who are required for immediate service of God that should reside on the hill. Everybody else should live only at the foot, going there for worship on the necessary occasions.
2. Those that live in Venkatachalam and pilgrims that come there, should cook in the temple itself and with articles of food used in the temple service, and it is only in this way that they should conduct their festivals and ceremonies, as laid down in the Skanda Purana, Svarṇamukhi Māhātmya.
3. Those living in Tirupati should not cultivate flower plants for purposes of their household worship. They must use only flowers intended for the worship of Śrīnivāsa, but only after the requirements of his worship had been met. This is laid down in the 7th chapter of the Brahmōttara Purāņa.
4. Those living on the hill should get down when they they feel the approach of death.
5. Animals and birds on the hill being God’s creatures should not be hunted and killed even by the hunter folk living on the hill. This is laid down in Varaha Purāṇa, part i, chap- ter 44/12;
6. Those who go on pilgrimage to the hill of Tirupati should not take with them vehicles or sandals or other protec- tion for the feet. This is laid down in Varāha Purāņa, Part 1, chapter 51/19, and Vamana Purāṇa, chapter 34/25. The limits for the holy place in Vēnkaṭāchalam are laid down in Varaha Purāņa, part i, chapter 49/17. It details Mahā- deva’s request to live in proximity to the God with a view to36 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA worship him daily which was not granted, and the fact that he was asked to make his abode at the foot of the hill to the south-west of it on the bank of the Kapila Tirtha. Therefore all the distance between Svāmi Pushkariņi and Kapila Tīrtha is marked out as holy for Vishnu. Therefore through a radius of one yojana (7 to 8 miles) round the Svāmi Pushkariņi is regarded holy because of the presence of God; and all that is laid down above, will apply to that whole area. Within this area no temple to any other god should or could be erected. Whatever people do in accordance with these regulations does not make them liable for any desecration. Tirumalai Nambi and Anantārya laid down these regulations of Rāmā- nuja before the God in the sanctum and prayed for his appro- val, which was expressed through one of the worshipping priests becoming possessed and giving divine assent. This was accepted by all those associated with the temple and in resi- dene on the hill. The appointment of a bachelor (Ēkāngi) for taking care of whatever belongs to Śrīnivāsa. Rāmānuja wanted someone to see that these regulations were carried out and that the worship itself was conducted according to regulations after the death of Tirumalai Nambi and Anantārya. Someone was also required to see that there was no quarrel about these matters. He was to be a man of learning, capable of instructing the local ruler, and of sufficient renunciation to have any desire for himself. So Rāmānuja arranged it that an unmarried man (Brahma- chāri), such as is prescribed in the Paramēśvara Samhita be chosen and given the coloured robes of a sanyasin, and that he carry on the administration of the temple under the orders of Tirumalai Nambi and Anantārya. He also entrusted him with the image of Chakravarti Kumāra (Rama) and a seal with the mark of Hanuman for him to seal up the treasury, and a key with which to lock up the temple for the night. The Installation of a Sanyäsin (Yati) called Venkaṭanātha Saṭagōpa Yati by Rāmānuja. Rāmānuja during his first visit to Tirupati arranged to secure the gift of a village called Balamandyam irrigated by INTRODUCTION 37 a canal from the river by one Vittala Děva Raya, his disciple. He then asked a few families of Śrī Vaishnavas to go and settle down in Tirupati. It was also at this time that he learnt the Rāmāyaṇa from Tirumalai Nambi. When after a year’s stay he wanted to return to Srirangam, he gave to Anantārya, who was disconsolate at parting, an image of his own likeness. He then left for Srirangam taking with him his cousin Govinda Nambi. On the second occasion of his visit to Tirupati, he had to settle the question whether the God there was Vishnu or any other. He established successfully and to the satisfaction of the Yadava Rāja that it was Vishnu and, through the good offices of the Rāja, he got the Vimana tower, pavilion and such other structures for the temples built. It was also on this occa- sion that he took up the image of Govinda Rāja from Chitra- kūta cast out by the Chola Krimikantha and got him estab- lished in a temple along with Gōdā Dēvi. He also got constructed through Tirumalai Nambi and Anantārya a shrine to Hanuman, and set up there the image of Chakra- varti Kumāra (Rama) given to him by Tirumalai Nambi. He ordained the bachelor who was a disciple of Anantarya and installed him there as described in the Parameśvara Samhita, giving him the red robes and appointing him guardian of the shrine, Senapati. He also gave him the seal bearing the mark of Hanuman, a seal-ring, a pennon with the mark of the bell on it, and the key of the temple. He got the Yādava Rāja to pass an order that all those residing in Vēnkaṭāchalam should act according to his commands. He then left for Srirangam. When again he visited Tirupati at the ripe old age of 102 in the year Kali 4220, Sälivähana Saka 1041, he entrusted, in view to his own great age, the whole management to Anantārya who was then 66 years old to supe- rintend the management of the temple. Since the whole management could not be conducted by the one bachelor sanyāsin, he also ordered he might be made a full sanyāsin, and given two or three assistants by appointing brahmachāris (bachelors) to these offices as in his own case. Seeing that a special kind of service should be instituted in the temple as described in the Tiruväymoli of38 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA Nammälvär, the third ten, third section, he appointed a spe- cial devotee for this purpose under the name Saṭagōpa Yati. He entrusted him with the worship of the image of Rāma. Then he chose from among the disciples of Anantārya four and made them bachelor sanyasins to assist him. He then told Yadava Rāja to conduct the management of the temple with the assistance of Anantārya, on account of his old age, owing to which it was not possible for him to be visiting Tirupati often. Under the direction of Anantārya, Saṭagopa Yati and the four Brahmachārins should actually carry on the services to the temple. These four bachelors took over the work of the one bachelor before, and put themselves under the direction of Saṭagopa Yati. He commended Anantärya as the most capable among his students, and bespoke the Yā- dava Rāja’s consideration for him. He also informed the Ya- dava Rāja that similar arrangements were required in all the Vaishnava shrines and that he had instituted 74 sim- hasanas (throne) for his disciples, and enthroned them on the acharyapitha and made them Achāryas. What down these acharyapurushottamas should be is laid in the Padmōttara, Chapter I. These Achär- yapurushas as a body were to keep an eye upon the proper conduct of worship in all the temples dedicated to Vishnu. When a number of these came together, they must be treated with respect and rewarded as prescribed in the San- dilya Śruti. Having made these arrangements Rāmānuja pointed out to the Yādava Rāja that Anantārya was the senior- most among those present at the time, and that he might do everything with his advice. This person Anantārya, with some of your descendants, Šaṭagopa Yati representing him, and a certain number representing Tirumalai Nambi should be ap- pointed for the future as such are not at the moment here present, and asked him to carry this out. He further instruct- ed that one belonging to the Satamarshana gōtra should be appointed for this service as Nathamuni, Kurukai Kāvalappan, Yamuna-muni and other great teachers belonged to this gotra. Having made these regulations, he got down the hill, for Govindarajapattinam wherefrom he left for Srirangam, after instructing the Yadava Rāja to see to it that the trouble created INTRODUCTION 39 by the Ŝaivas was not repeated either in the one place or in the other. The setting up of the image of Rāmānuja in Vēnkaṭāchalam, Sometime after, Anantārya having heard of Rāmānuja’s nirvāņa (giving up of his body) prayed to God Śri- nivāsa, with great sorrow, and put forward a request that, in recognition of the great services of Rāmā- nuja to humanity generally, he might condescend permit of the recital of the centum Rāmānuja Nūṛrandadi composed in praise of Rāmānuja by one of his disciples, Amudan of Śrirangam, during the Adhyayana Utsava, and that he might permit of the setting up of an image of Rāmānuja within the precincts of the temple and the arranging for the conduct of daily worship to that image with a view to the promotion of his teaching and the perpetuation of the arrangements that he had made. The God expressed his assent through one of those present. On another occasion a certain Sāṭagōpa who was appoint- ed to carry out the wishes of Śrīrangarāja (Śrī Rangarāja Vigñapti Kārya) who instructed Rāmānuja himself in the Prabandhas of the Alvārs took the opportunity, during the festival in the month of Karttika to appeal to Ranganatha for permission to go to Tirupati. Having worshipped the God Ranganatha, he proceeded to the Rāmānuja mantapa (pavilion) in Śrīrangam and obtained the approval of Rāmā- nuja for his proceeding to Tirupati with a view to singing the Prabandhas in the Devagana on the hill. Having received Rāmānuja’s approval, he started on his journey. Having broken his journey at Conjivaram to worship Varadarāja, he proceeded onward to Lower Tirupati at the foot of the hill. Having offered his worship at the Govinda Rāja shrine, he walked up to the foot of the hill, and, worshipping again the foot-marks under the tamarind tree, and the Nrisimha image nshrined in the forest near about, he went up the hill to Where Tirumalai Nambi and Anantärya were. Having ex- Ehanged courtesies with them, he took his bath at the Svāmi Pushkariņi, and, having completed his daily services, went and offered worship at the Varaha shrine as instructed in the 640 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA Tiruvōymoli of Parānkusa, and then proceeded to the temple of Venkatanatha (Śrīnivāsa). There he offered his worship to the God in prescribed form, and having accepted his tīrthe (holy water) from the kaṭāha (the vessel in which the water used in ablution of the image is preserved), he also offerec worship at the shrine of Viṣvaksēna, Nrisimha at Venkaṭā- chala, Garuda and other attendant deities in the temple. Then having, got round the temple rightwise, he went into the pre- cincts of the God, and, as directed in the Periya Tirumoļi, he sang the Tirumoli of the Alvār. Then, praying for the inter- cession of Lakshmi, he made his self-surrender to the God and had a complete view from head to foot of the image there. He was then commanded by God in the usual fashion to sing a few verses from the Prabandha of the first Alvārs. He did as he was commanded and pleased God immensely. Having been rewarded by God with the gift of the holy water and other things usual, in reward for his services, he went up to Tiru- malai Nambi and Anantārya. Having been requested by them to begin the Adhyayana Utsava daily by chanting the first ten of Periya Alvar’s Tirumoli. He rendered it musically first, and then the rest of the Prabandhas during the festival. He took leave and left for Srirangam and reported all that had taken place to Ramanuja. Well pleased with what had been done, Rāmānuja ordained that the Prabandha of the first Alvārs may be sung first, and then the other Prabandhas, all of them being alike set to music and musically chanted. In order that this may be done regularly he appointed one from among the descend- ants of Näthamuni for this particular task and gave him the designation Śrīsaila Vigñaptikārya, and sent him to Tirupati with a letter to Anantārya. Having reached Tirupati with the letter, this Śrīsaila Vigñaptikārya handed the letter over to Anantārya and went to the sanctum of Śrinivasa along with Anantārya. Anantārya intimated to Śrīnivāsa the wish of Rāmānuja in regard to Śrīśaila Vigñaptikārya, and, having received God’s approval, asked him to reside in Tirupati and keep conducting his services as directed by Rāmānuja. The above resume of the work Śrī Vēnkaṭāchala Itihāsa Mālā gives more or less a clear idea of the contents of the INTRODUCTION 41 work. A critical evaluation of the material contained in it would be necessary before it can well be used for purposes of reconstructing a history of Tirupati so far as that important epoch is concerned. The epoch is of particular importance as practically the whole organisation of worship in the temple seems based upon the arrangements that Rāmānuja is believed to have made there. The work claims to have been compiled by Anantarya. If he was the disciple of Rāmānuja deputed to carry out Rāmānuja’s directions and see to it that the affairs of the temple were managed satisfactorily thereafter is doubtful. From the details given in the work itself, he was Rāmā- nuja’s junior by about 36 years, and had been contem- porary not only with Rämänuja but even with his uncle Tirumalai Nambi, so that Tirumalai Nambi, Rāmānuja and Anantärya between them would perhaps have covered about a century of time. The precise date given for the birth of Rāmānuja is Saka 939, equivalent to A.D. 1917, and, by all accounts, he is said to have lived for a period of 120 years, which would take him to A.D. 1137 for his last year. He must have passed away either that year or the year following. In the course of the narrative contained in this work, he is made to say to the Yādava Rāja that he was too old to be able to make other visits to Tirupati as he was 102 years at the time. That would mean he had just about 18 years of life left, and that again would mean the actual date under reference is A.D. 1118 or 1119 when Anantārya is said to have been 66 years. That is the date for Rāmānuja so far as the Guru- parampara accounts and the account of the Itihāsa Māla are concerned. We have no means of checking this by any other direct sources of information, as we have none. But then this can be checked in a way by the traditional account of the life of Rāmānuja which brings him into contact with rulers who lived at the time and rendered him assistance in various ways, such as for instance the Yadava Rāja who figures so largely in this narrative. There are three rulers that come into view in the account of his life, a Krimikanṭha Chola, a Chola sovereign who died from an abcess in the neck which was so bad and severe an attack that worms appeared in the42 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA abcess. Hence the name. Of course if the Vaishnava accounts are to be believed in their entirety, he is supposed to have suffered from this fell disease because of the dessecration pur- posefully carried out in regard to the Vishņu temple of Govinda Rāja in Chidambaram. In regard to this particular matter we come upon what seems to be a very serious discrepancy. Assuming for the moment that the date as given for Rāmānuja in these works is correct, Rāmānuja’s life would be covered by the whole of the 11th century practically and the first 38 years of the 12th. If for our purposes we neglect the first 25 years or even 30 years of Ramanuja’s life as uneventful and anterior to his having become anything prominent, it would bring us to the second half of the 11th century for his active life, and almost the following 40 years of the next century. During the former period, and a very considerable part of the latter, the Chola ruler happened to be the great Chola, Kulottunga Chola I, A.D. 1070 to 1118; his last year may have been a few years later. He was followed by a professed Vaishnava Vikrama Chola who ruled from A.D. 1118 to 1136. He was in turn succeeded by Kulottunga Chola II, a comparatively young man and a devout Saiva. The unsettling of the arrangements in Chidambaram, and the throwing out of the main image of Govinda Rāja into the sea were acts of desecration said to have been brought about under the orders of this ruler, and the circumstances are described to us in literature, contemporary literature, that has come down to us. The Cholas were in the habit of confirming their accession to the throne by having themselves anointed in the coronation hall on the east bank of the tank in the temple at Chidambaram. The story is that when the anointing was over and the procession was formed to start from the hall to go round the town, the elephants, the horse and the foot soldiers of the court that had been drawn up, along with the contingents brought by the subordinate rulers, found too little room to move about, and finding that there was such a crush in front of the Naṭarāja shrine on account of this, the prince enquired what buildings they were that obstructed the front yard of the court so badly. Being told that it was the shrine of Govinda Raja lying there, he replied smartly that the place for the lying of Vishnu was not the INTRODUCTION 43 front yard of the temple of Naṭarāja, his favourite deity, but the sea, and ordered therefore that the Vishnu image might be cast into the sea. The order was probably carried out literally. This could have been only somewhere about A.D. 1135 or 1136, the year of accession of Kulottunga II. Kulottunga I was not fanatical enough to do that for one thing; and he made actual grants and even detailed arrange- ments regulating worship in respect of Srirangam about the year A.D. 1084, even providing for the recital of the Pra- bandhas of Kulaśēkara Āļvār and Tirumangai Alvār. It would be difficult to imagine that he was responsible for this desecra- tion; the more particularly in the face of the definite state- ment in the works of Oṭṭa Kuttan, the poet who was the tutor to Kulottunga Chola II as prince. This is one difficulty which it seems almost impossible to get over. From certain incidents related in the Itihāsa Mālā, it seems to be clear that Rāmānuja had already returned from the Mysore country where he had to reside for over a quarter of a century because of the offence that his principal disciple Kūrattu Alvān gave to the Chola ruler, and of Rāmānuja having to go into exile as a result thereof to save himself from being molested by the Chola ruler for the time being. It is a well known fact, borne out by dated inscriptions, that he was responsible for the adoption of Vaishnavism by the Hoysala ruler Biṭṭi Dēva, who ever afterwards adopted the style Vishnu Vardhana, although the Kannada word Bițți is an actual Kannaḍa form of the Sanskrit Vishnu. But this Vishnu Vardhana did not come to the throne till almost the end of the first decade of the 12th century. The third ruler under reference is a Yādava Rāja whose invitation it was that brought Rāmānuja to Tirupati for the second time and who afterwards rendered so much service by assisting Rāmānuja in carrying out his instructions with respect to the temple at Tirupati as a local ruler responsible for the ordering of the worship in the temple. There is so far no inscriptional evidence for the existence of a Yādava Rāja o early, the earliest Yadava Rāja figuring in inscriptions coming almost about the end of the 12th century. But that is not a very great bar and cannot constitute a vital objection as there might have been Yadava Rājas ruling in the locality44 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA who might not have done anything which would ordinarily be recorded in the inscriptions. The local rulers were known Yadava Rājas as a family name, and we know of Yādava Rājas who played important parts later. They must have had their ancestors as local rulers without having achieved any distinc- tion to come down to us in inscriptions. It may be that the traditional date for Ramanuja is pitched a little too early, and a readjustment of the dates may be necessary. But that is a question that cannot be definitely settled here and now. Rāmānuja’s connection with Tirupati, however, need not be rejected on that account. The territory dependent upon Tirupati, as an important centre, had been brought under Chola rule when the second Chola Aditya of the new dynasty conquered the Tonḍamandalam and annexed it to the Chola empire. Later inscriptions record that that Chola died at a place called Tondaman Aṛṛür, a place now in ruins on the banks of the Svarṇamukhi not far from Kalahasti, called now Tonḍaman Naḍu. There are inscriptions which name this place Tonḍamän Pērür or Tondamān Pērāṛṛūr even. Therefore the Chola power must have extended in reality to this region pretty early on the establishment of the dynasty. This Chola Aditya’s dates would be the end of the 9th and the initial years of the 10th century, as his successor Parantaka came to the throne in A.D. 906. Aditya is said to have built 300 temples to Śiva on the banks of the Kaveri, clearly indicating his enthusiasm for Śiva worship and his personal devotion to the promotion of Saivism. It would not be very difficult to imagine that since then there had been a certain amount of religious ferment, and if the Saivas made an effort to gain the upper hand to set up Saivism as perhaps the domi- nant religion, it would be nothing strange or even unnatural. The period of the great Chola rulers culminating in that of Rājarāja the Great, the builder of the temple at Tanjore, must have been a period of Śaiva propaganda, that is the whole of the 10th century with perhaps a decade or more of the previ- ous century being included in it. It is not unlikely that at some period, it must be in the latter half of the tenth century, there was a squabble over the character of the temple at Vẽn- kaṭāchalam, and a dispute between the Saivas and the AT INTRODUCTION. THE PRINCIPAL & P 45 ing for the inter- Ramanuja’s ASHIRUM Vaishnavas might have come to a head vention of the Yadava Rāja of Nārāyaṇany intervention might have been sought by the ash Aven with the countenance of the Yadava Rāja to settle the question. The disputation that took place between Rāmānuja and the Śaivas is given in full detail, and there is nothing in it that could be cavilled at in respect of the sources quoted in au- thority. Therefore Rāmānuja’s intervention in the affairs of Tirupati seems natural enough, and all the arguments that he adduced are arguments that are available for examination today. Without going into unnecessary detail in regard to this question Rāmānuja’s answers must be considered con- clusive for the believing people. But for the more critical, and to some extent unbelieving audience, the authorities quoted may not be acceptable in their entirety. But the following should ordinarily suffice. Be the form of the image what it may, some peculiar features of the image are certainly noted by the early Alvārs themselves, these early Alvārs and their followers subsequently, none of them had the slightest doubt that the shrine was a holy shrine of Vishnu, the peculiar fea- tures notwithstanding. It is not merely the Alvārs who have held that view. The author of the Silappadhikāram, Пļangō Adigal, who was certainly not a Vaishnava, he was probably a Buddhist, has simply no doubt that it was a Vishnu god in the shrine there, and describes it in the most graphic language so as to leave absolutely no doubt in regard to the matter. Coming further down in point of time, the place was a well recognised Vishņu shrine in the days of the later Pallavas, as the Tamil Mahabharata by Perumdēvanär, a contemporary of Nandivarman of Tellāru refers, in one stanza in the part of the work that is available to us, that Vēngaḍam was a Vishņu shrine. Therefore there is a continuous tradition from the early centuries of the Christian era down to almost the 10th century A.D. that the shrine was a Vishnu shrine notwith- standing the peculiar features. The third stabaka of the work most effectively disposes of the contention successively that the figure may be that of Subrahmanya, or Śiva Mahadeva, or even Harihara. A Rig Veda verse is quoted in authority for the contention that the hill tops were sacred to Vishņu. The verse46 SRIVENKATACHALA ITIHASAMALA as interpreted by Rāmānuja makes it refer to Tirupati itself. But this need hardly be the case with Tirupati in particular, the vedic verse meaning it generally in respect of hill tops. That verse in the Rig Veda is reinforced by a passage in the Yajur Veda which puts it in more unmistakable terms that the governing deity of the hill region is Vishnu. It is probably this Vedic idea that was at the root of the statement conveyed in the Sutra of the Tolkappiyam that the mountain region of land was a region sacred to Mäyōn (Krishna-Vishņu). In regard to the rest of the work the details of organisa- tion are probably correct as they do continue down to the present times. A suspicion has been cast upon the work, that it may be a modern composition foisted of course upon the name of Anandālvār, the contemporary of Rāmānuja. This is quite possible; but the work itself does not make the claim. A careful reading of the work does not show any- thing in it that should make the work a modern composition foisted upon an old name. There is nothing on the face of it to cast a suspicion upon the character of the work, and it would be safer to hold the work genuine till we came upon something precise which militates against that position. We are content to leave it there for the moment and leave it to our readers to judge for themselves whether the work is genuine or spurious. EDITOR. श्रीः श्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमते रामानुजाय नमः है मोर्ध्वपुण्ड्रमजन्मकुटं सुनासं मन्दस्मितं मकरकुण्डलचारुगण्डम् । बिम्बाधरं बहुल दीर्घकृपाकटाक्षं श्रीवेङ्कटेशमुखमात्मनि सन्निधत्ताम् || ॥ १ ॥ श्रीवेङ्कटादि कलिकालभवेतिहास- मालां पवित्र सुचरित्र सुगन्धिपुष्पैः । सन्दर्भयामि रुचिरा हृदये निधत्तां श्रीमान् हरिः परम भागवतावलीच ॥ ॥ २ ॥ श्रियःपतिः श्रीवैकुण्ठ निकेतनो नित्यमुक्तानुभाव्यो निरतिशयानन्दयुक्तः सर्वेश्वरः परमकारुणिको भगवान् अनाघ्रात निजनित्यकैङ्कर्यरसानुभवगन्धान् पुन:- पुनरस्मिन्नेव घोरतरे अनन्तक्लेशभाजने संसारसागरे मज्जनोन्मज्जपरायणांश्च संसा- रिणो जीवान् अनन्तेनापिकालेन अविदित निस्तारोपायान् निजदिव्यचरण नलिन युगल शरणी करणेन समुद्दिधीर्षुः श्रीवैकुण्ठ लोकात् सुदूरमिह समागत्य श्रीमति वेङ्कटाचले कृतनित्यसन्निधानः परमकरुणया दक्षिणेन पाणिना सर्वभूतनिजचरण कमल समाश्रयण प्रदर्शनमुद्रां, सव्येन पाणिना निजचरणकमल समाश्रित सर्वभूत संसारसागरजानुदन्नता विशदीकरण मुद्रांच दधानः सर्वभूतदृक्पथ गोचरः समिन्धे खलु ॥ वर्तमानस्य ब्रह्मणो द्वितीयस्मिन् परार्धे प्रथमे श्वेतवराहकल्पे सप्तमे चैवस्वत मन्वन्तरे अष्टाविंशेऽस्मिन् महायुगे कलियुगादौ श्रीमति नैमिशारण्ये संप्रवृत्ते2 दीर्घसत्रे सङ्घशः समेतायां महर्षिगोष्ठयां सकलेतिहासपुराणार्थकोविदो भगवद्बाद- -रायणान्तेवासी रौमहर्षणिः सूतः सकलेतिहासपुराणार्थप्रतिपादनपरः श्रीवेङ्कटाचला- नुबन्धीन्यपि पवित्रणि चरित्राणि संकथयन् तदीयेषु भावि चरित्रेष्वपि भूत चरित- निदर्शन मुखेन कानिचित् विस्तरेण कानिचित् संक्षेपेणच प्रतिपादयामास || तदुत्तराणि एतत्कलियुगभवान्येव कानिचिद्विशेष चरित्राणि इहप्रति- पाद्यन्ते ॥ तत्र प्रागेव पुराणवचनप्रतिपन्न भाव्यवतारो य एष तोण्डमान् चक्रवर्तीति विख्यातो भगवतः श्रीनिवासस्य भक्ताग्रेसरो भूपतिर्बभूव - विक्रमार्कादिशक पुरुषेभ्यः पश्चात् इतश्च किंचित्पुरस्तादस्मिन्नेव कलियुगे । तस्मैकिल दुर्विषहप्रत्यर्थि बलनिषूदनकांक्षिणे परमकारुणिको भगवान् श्रीवेङ्कट नाथः स्वासाधारण चिह्न भूतौ श्रीमत्सुदर्शन पाञ्चजन्यौ दत्वा तत आरभ्य तादृशनिज महौदार्यगुणप्रख्यापनेन लोक वशीकरणाय सुदर्शनपाञ्चजन्य विहीन- करकमल एव कंचित्कालं विरराज || तदानींच समंततो वसुमतीमण्डले विपुलकलि महिना सकलवर्णाश्रमधर्मेषु समंततो विनष्टप्रायेषु खण्डितेषु च देवतालयेषु म्लेच्छप्रायेषु च राजसु पाषण्ड प्रचुरे च लोके धर्मेच समंततो विशीर्णे भगवानपारकारुण्यमहोदधिः श्रियः पतिः धर्मविप्लवमसहमान: कदाचन निजमन्तरङ्गकिंकरं तल्पभूतं अनन्तं धरणीतले अवतीर्य सर्वानपि वर्णाश्रमधर्मान् स्थापयित्वा पाषण्डिजनानुद्वय विशुद्धतमं परम वैष्णवधर्मं वर्धयित्वा यथापूर्वं भगवन्मन्दिराणि संतत प्रवर्तमान सर्वसपर्याणि पर्यवस्थाप्य सर्वमपिलोकं यथार्ह संरक्षतिन्ययुङ्क्त || सचानन्तो भगवता नियुक्तो धरणीतले वर्णाश्रमधर्म व्यवस्था शेषजुषि द्राविडदेशे - तुण्डीरमण्डले पयखिनीप्रान्ते श्रीभूतपुर्यामष्टादशोत्तर शताधिक चतुरस- हस्त्री संख्येषु [ ४११८ ] कल्यब्देषु एकोन चत्वारिंशदधिक नवशती संख्येषु [ ९३९] शालिवाहन शकाब्देषु च गतेषु पिङ्गलसंवत्सरे पूषणि च मेषङ्गते 3 आर्द्रानक्षत्रे विदित कीर्तेर्वेदिकशिखामणेः विशुद्ध हरितकुलतिलकस्य केशवयज्वनः तनयतया प्रादुर्बभूव || [C] कल्यब्देषु प्रयातेष्वह वसुनिशानाथचन्द्राब्धि संख्ये- प्वायाते पिङ्गलाब्दे सवितरिच गते मेष राशिमृगा आर्द्रा ताराधिरूढे हरितकुलमणेः केशवाख्यद्विजामघा- च्छ्रीमत्यां भूतपुर्या मधिधरणितलं शेष आविर्बभूव || [ग] स भगवाननन्त इत्थमवतीर्णः आश्रित रामानुजाभिख्यः सकलतन्त्र निष्णातः संस्कृत द्राविडप्रकृतिकान् द्विविधानपि वेदान् साङ्गोपाङ्गान् सुगाढम- वगाह्य सारतमानर्थान् संगृह्य विरचितैः वेदार्थ संग्रह श्रीभाप्यादिग्रन्यैः स्वखरूप- परखरूप पुरुषार्थस्वरूप उपायस्वरूप विरोधिस्वरूपाणि सम्यग्विशदीकुर्वन् पाष- ण्डिनो विनिर्धूय वेदमार्ग यथावत् प्रतिष्ठापयन् तत्र तत्र संप्रसक्त देवस्थान सपर्या. विपर्यासान् परिहरन् विशुद्धतमवैष्णव धर्म सम्यगभिवर्धयन् सकलदिव्यदेश- शिरोरत्ने प्रत्ने श्रीरङ्गदिव्यनगरे विशषतोनिवासमाततान || अत्रान्तरे तमेतं भगवन्तं श्रीवेङ्कटनाथं समाराधयन्तः श्रीवैरवानस श्री वैष्णवाः तदातदा तस्य भगवतः समुचितोपचारकरणात्प्रमत्ताः तदानींतन देशाधि - पतिना यादवराजनाम्ना बहुशः शिक्षिताः तत्रस्थातुमशक्नुवन्तो बहवो देशान्तरं भेजिरे ॥ एवं वृद्धतरेष्वर्चकेषु देशान्तरं गतेषु अन्येषु च प्रबलेषु श्रीवैष्ण- वेषु तदानीं तत्राविद्यमानेषु छिद्रान्वेषणैकपरायणाः कतिचन शैवजनाः वैखानस - कृतापचारवशाद्वैष्णवजनेषु कदुष्णहृदयस्य तस्य देशाधिपतेर्यादवराजस्य निकटमुप- गम्य शनैरशनैः संचिततद्वाल्लभ्याः इत्थं समर्थयामासुः ॥ शैवा:- भो महाराज श्रीवेङ्कटाचले खामिपुष्करिण्या दक्षिणे तीरे विराजमानो देवः भगवान् स्कन्द एव । तस्य च कुमार स्वामीत्यपि नामधेयस्य प्रसिद्धतया तत्परि-सरवर्तिनी साऽपि पुष्करिणी तदीयतयैव स्वामिपुष्करिणीति सर्वैरपि लोकैर्व्यप- दिश्यते । भीमसेनस्य भीमशब्देन सत्यभामाया भामाशब्देन च निर्देशदर्शनेन संज्ञैकदेशेनापि संज्ञिनो निर्देशसंभवात् कुमारखामिनोऽपि स्वामि पुष्करिणी शब्द घटक स्वामि शब्देनाभिधानं युज्यते । किंच. श्रीवेङ्कटाचल माहात्म्य परे वामन पुराणभागे द्वितीयाध्याये - [प] स्कन्दः श्रुत्वा पितुर्वाक्यं मङ्गलं पापनाशनम् । पुनः पप्रच्छ संहृष्टः पितरं तत्त्वदर्शिनम् । ममापि तपसो योग्यं क्षेत्रं ब्रूहि शुभान्वितम् ॥ नविनास्ततो यत्र प्रभवन्ति मम प्रभो । त्वयाज्ञप्तस्तपस्तप्स्ये भवदुःखविनाशन ! || इत्यारभ्य - इति दत्वावरं तस्मै देवान् सर्वान्विसृज्य च । जगाम शिखिना तस्मात् कुमारो वृषभाचलम् || तत्र रम्ये शुचौ देशे ददर्श सर उत्तमम् । स्नानार्थ देवपूजार्थं पद्मोत्पलसुशोभितम् ॥ कृतस्नानः सरस्तीरे कुमारः समुपाविशत् । दृष्ट्रा तपन्तं वायुं च तत्समीपे षडाननः ॥ त्रिसन्ध्यं देवदेवेशं नारायणमनुस्मरन् । अतिष्ठत्तप उग्रच समाधिध्यान संयुतः ॥ ध्यायन्नारायणं देवं शंखचक्रधरं परम् । पादद्वयालंकृत भूमिभागो- भासाज्वलन् काञ्चन तुल्यतेजाः । ध्यायन् परं ब्रह्म कुमार आस्त- परात्परं यन्महतो महत्तत् ॥ " इत्यन्तेन ग्रन्थेन सुब्रह्मण्यापराभिधानः कुमारस्वामी श्रीवेङ्कटाचले कस्यचित् सरोव- 5 रस्य तीरे तपश्चर्या कुर्वन्नास्तेति प्रतिपादनात् अयं स्वामि पुष्करिणी तीरवतीं देवः कुमार स्वाम्येव ॥ अनेन च तपश्चर्या परायणेन स्वासाधारणायुध भूतौ पाशाङ्कुशौ तात्कालिक तपोऽवस्था विरोधितया परित्यक्तौ । ततस्तौ न दृश्यते । तस्मादेव- मादिभिर्हेतुभिरिदं पर्वतशिखरं शैवक्षेत्रमेव || अर्वाचीन एव कस्मिंश्चित्काले कति- चनवैष्णवाः पुराणार्थमन्यथा वर्णयन्तः अयं देवो विष्णुरिति व्यामोह राजानंचाभि- मुखीकृत्य समाराधनोपकरणभूतांश्च कांश्चन वैष्णव विग्रहान् मन्दिरे प्रवेश्य उत्सवादीन् प्रावर्तयन्त ॥ वस्तुत इदं स्कन्दतपश्चर्यास्थानं शैव क्षेत्रमेव भवितुमर्हति । तस्मादिदा- नीम सबै विधानं शैवागमरीत्यैव निर्वर्तयितव्यं भवता इति । इत्थं श्रीवेङ्कटाचल माहात्म्यपरस्य दर्शितवामन पुराणभागस्य तात्पर्य स्वप्रकरण पूर्वोत्तर प्रकरण वाराहादि बहुतर पुराणान्तरस्थ समान प्रकरण तात्प- र्याण्यप्रकाश्य तद्विरुद्धतया स्वच्छन्दानुगुणं ब्रुवाणैः अविचारितरमणीयापात प्रतीतिमात्रेण व्यामोहनपरै रर्थकाम प्रतिष्ठालोलुपैः क्षेत्राक्रमणमात्रतत्परैः केवलाभि- निवेशिभिः कतिपय शैवजनैरव बोधितो यादवराजः इत्थं चिन्तयामास । यादवराज:- अद्य पर्यन्तं श्रीवेङ्कटाचलः श्रीविष्णुक्षेत्रतयैव प्रसिद्धः । तत्र निरन्तरं विराजमानो देवः श्रीमहाविष्णु रित्येव प्रसिद्धः । इयंच स्वामिपुष्करिणी श्रीविष्णुतीर्थमित्येव प्रसिद्धा वर्तते । श्रीवैष्णवाएव चास्य देवस्य अद्यपर्यन्तं पूजा महोत्सवादीन्निर्वर्तयन्तोवर्तन्ते । कथमिदानीं शैवैरित्थमभिधीयते । किमत्र- वस्तु तत्त्वम् । सम्यणेतद्विवेचनीयम् | अविवेच्यैव सहसा नकिंचिदन्यथाकर्तुं युक्तमिति ॥ तस्मिन्नवसरे तत्रत्यैः कतिपयैः श्रीवैष्णवैः यथावत्पुराणार्थानुपन्यस्य राज्ञ- “सदसि स्वपक्षस्थापनकर्तुमशक्नुवद्भिः श्रीमति रङ्गनगरे श्रीविष्णुमत प्रतिष्ठाप- चार्यतया विलसन्तं समूढबहुल विद्वगोष्ठीकं भगवन्तं श्रीरामानुजमुनिप्रति सकलवृत्तान्तबोधिनी काचनविज्ञापनपत्रिका सहसैव संप्रेषिता ।[प] श्रीमान् रामानुजमुनिरथभगवान् सोपि पत्रिकामेनाम् । वीक्ष्यसमाकुलहृदयः प्रातिष्ठत रंग नगरतस्सद्यः || संप्रस्थितस्सदिवसैरल्पै रतिलक्ष्य दूरमपिवर्त्म 1 श्रीवेङ्गा निकटे श्रीपदनगिरीमवाप सहसैव ॥ तदनु सदेशाधिपतेर्यादवराजस्य निकटमुपगम्य | तंचाशिषाभिनन्द्यावेदयतिस्मापि निखिल निजकृत्यम् || शैवजन कुमति कल्पित सन्देहाम्भोनिधौनिमज्जन्तम् । देशाधिपति यादवराज योगी स उद्धरन्नूचे || रामानुजमुनि:- भोराजन् शैवजनैः श्रीवेङ्कटगिरौ श्रीस्वामिपुष्करिण्यां श्रीवेङ्कटेशेच विषये तव यः सन्देहः उदपादि । तमेतं संशयं समूलमुच्छिद्य यथास्थितां मतिं तव संजनयितुं सुदूरदेशात् वयमिहोपागताः स्मः । ये तव संशयं महान्तमी- दृशमुदपादयन् ते सर्वे संप्रति समागत्य तावकीने सदसि प्रकथयन्तु स्वकीयं पक्षम् । ततो वयं तं पक्ष प्रतिक्षिप्य वास्तवमर्थं च संस्थाप्य तवसंशयं दूरीकुर्महे || [प] इत्थं श्रीरामानुजमुनिना समुदीरितस्सभायांसः । यादवराज : शैवान् वादिन आवाहयत्तदाकुतुकात् ॥ तदनु समूहीभूता सदसि समावाहिताश्चराज्ञाते । भस्मोद्धलित गात्रा अगूरूद्राक्ष कङ्कणाचैव । ॥ श्वेतोर्द्धपुण्ड्र भूषं श्रीवैष्णव बृन्दमेकतस्तस्थौ । भस्मो डूलन धूम्र सदसिततोऽन्यत्र शैववृन्दंच ॥ उभाभ्यां बृन्दाभ्यां निजनिजवचो युक्तिरशना- छटाभिस्सं कृष्टस्सदसिसबभौ यादवनृपः । शैवाः- समाघूर्णन् देवासुरगण समाकर्षित वपु- सुधासिन्धोर्मध्ये मथनसमये मन्दरइव ॥ तत्र तावच्छैवा अवादिषुः श्रीवेङ्कटगिरौ स्वामिपुष्करिण्या दक्षिणतीरे पा ५१. नारा पुब्रह्मण्यायपर नामधेयो भगवान् स्कन्दएव । तत्परिसर वर्तिनी पुष्करिणीच नदीयतयैव स्वामिपुष्करिणीतिच निर्दिश्यते । संज्ञैकदेशेन संज्ञिग्रहण न्यायेन स्वामिपुष्करिणी शब्दघटक स्वामिशब्देन कुमारस्वामिनएव विवक्षितत्वात् । श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्यपरे वामनपुराणभागेच द्वितीयाध्याये - इत्यारभ्य [प] स्कन्दः श्रुत्वा पितुर्वाक्यं मङ्गलं पापनाशनम् । पुनः पप्रच्छ संहृष्टः पितरं तत्त्वदर्शिनम् || पादद्वयालंकृत भूमिभागो भासाज्वलन्काञ्चन तुल्यतेजाः । ध्यायन् परं ब्रह्म कुमार आस्त परात्परं यन्महतो महत्तत् ॥ इत्यन्तेन ग्रन्थेन कुमारस्वामी निजपितृवचनाच्छ्रीवेङ्कटगिरि मासाद्य कस्यचित् पुण्यतरस्तीरे तिष्ठन्नुयं तपश्चचारेति कथा विस्तरेण संकथिताहिदृश्यते । ततस्तच्छास्त्रानुरसारेण तदीय तपश्चर्या स्थानभूतेस्वामिपुष्करिणीतीरे पादाभ्यां भूमिमाक्रम्य तिष्ठन् उग्रतपश्चर्यापरायणो जटिल : तपश्चर्या विरोधितया समुज्झित पाशाङ्कुशलक्षस्वासाधारणायुधः कुमारस्वामी सुब्रह्मण्याद्यपरनामधेयो भगवान् स्कन्दएव ताद्रू येणार्चारूपेण प्रतिष्ठापितो मनुजैरुपास्यमानः उपासकानां अपेक्षित सर्वाभोष्ट’ प्रदो विराजते ।00 इत्थं स्कन्दतपश्चर्या स्थानतयाऽवगम्यमानमिदं वेङ्कटगिरिशिखरं शैव- क्षेत्रमेव भवितुमर्हति || अस्य देवस्य विष्णु रूपत्वे तदसाधारण शङ्खचक्रादि दिव्यायुधराहित्यं, देवतान्तरासाधारण जटिलत्वं नागाभरण धारोत्वं च दृश्यमानं न कथंचिदप्यु- पपद्यते ॥ तत्त्वस्थितावेवं भूतायामपि कचित्काले राज्ञआनुकूल्येन वैष्णवैरा- कान्तमिदं देवस्थानं कतिपय वैष्णवविग्रहैरापूरितं वैष्णवागमानुरोधेनानुष्ठीयमान नित्यनैमित्तिक सपर्या महोत्सवादि *मंच वर्तते । अतएवचास्यदेवस्य वैष्णवै - राराध्यमानतादशायामपि प्राचीनसंप्रदायानुसारेण देवतान्तरासाधारणैः बिल्व पत्रैरर्चनं कचिन्मासि क्रियमाणमद्याप्यनुवर्तमानं दृश्यते । अत: शैक्षेत्रभूतेऽस्मिन् वेङ्कटगिरिशिखरे वर्तमानं देवस्थान मस्मद्वश एव स्थापनीयम् । शैवागमोक्तरीत्यैवात्र सर्वं विधानं निर्वर्तयितव्यमिति || ततश्च भगवान् श्रीरामानुजमुनिरपि प्रत्यवादीत् ॥ श्रीरामानुजमुनिः भोराजन् इमे शैवा: उदाहृतवामनपुराण वचनजातार्थं वामनपुराण पूर्वोत्तर प्रकरण तात्पर्य वाराहादि बहुतर पुराणान्तरस्थ समानप्रकरण तात्पर्या- णिच अजानन्तएव वा ज्ञात्वापि प्रच्छादयन्तोवा तद्विरुद्धं ब्रुवाणाः केवलार्थकाम प्रतिष्ठा लाभमात्र परायणाः एतत्क्षेत्रा क्रमणपरा: त्वां मोहयन्ति । श्रीवेङ्कट गि- रिशिखरं श्री विष्णु क्षेत्रतयैव लोके शास्त्रेच सुप्रसिद्धतरम् । तत्रवर्तमानो देवोऽपि श्रीमन्नारायण एवं | श्रीस्वामिपुष्करिण्यपि श्रीविष्णु तीर्थमेव । नात्रदेवतान्तर- प्राधान्य शङ्काशावकाशः । श्रीवेङ्कट गिरेः विष्णुक्षेत्रत्वंच उदाहृतवामन पुराण- एव स्पष्टतरमुपलभ्यते । तत्रहि प्रथमाध्याये नारदवाल्मीकि संवादे श्रीवेङ्कटा- चल क्षेत्रमाहात्म्य वर्णनोपोद्धाततयाप्रवृत्ते "” त्रैलोक्य वैष्णवं क्षेत्र किं श्रेष्ठं भुवि नारद ! | आब्रह्मलोकं सर्वं त्वं विशेषं दृष्टवानसि || यत्तीर्थे सर्व तीर्थानि सन्निधानं व्रजन्तिच । यत्क्षेत्र वासिनां पुण्यमनन्तमिति कीर्त्यते ॥ यत्रास्ते भगवान्विष्णुः सश्रीभूः पुरुषोत्तमः । तद्ब्रूहि ममदेवर्षे क्षेत्र त्रैलोक्य पावनम् ||” इति नारदं प्रति वाल्मीकि कृतप्रश्नेन श्रीविष्णु क्षेत्रत्वमेवास्य वेङ्कटाचलस्य स्पष्ट मवगम्यते । एवं वाल्मीकिकृत प्रश्नसमाधानार्थं नारदेन प्रस्तुते महादेव स्कंदसंवादे तारकासुर संहरण संजात ब्रह्महत्या परिजिहीर्षु स्कन्दकृत पुण्यतीर्थप्रश्न मूलकत- याप्रवृत्ते महादेवेन स्वस्यदक्षशिरोहरणेन पाणिलग्न तच्छिरः कपालस्य ततः संजात ब्रह्महत्या दोषस्यचप्रयागाख्य विष्णु क्षेत्र प्रभावतः परिहरण वृत्तान्ते कथिते ततः स्कन्देन तारकासुर वधजनितस्वदोष परिहारार्थकृतपुण्यक्षेत्र प्रश्नेऽपि वेङ्कटाच प्रस्तावोपोद्घात भूते तस्य विष्णुक्षेत्रत्व मेवावगम्यते । यथोक्तं दर्शित वामनपुराण द्वितीयाध्याये. 66 स्कन्दः श्रुत्वा पितुर्वाक्यं मङ्गलं पापनाशनम् । पुनः पप्रच्छ संहृष्टः पितरं तत्त्वदर्शिनम् || ममापि तपसो योग्यं क्षेत्रब्रूहि शुभान्वितम् । नविन्नास्ततो यत्र प्रभवन्ति मम प्रभो ॥ त्वयाऽज्ञप्तस्तपस्तप्स्ये भवदुःखविनाशन! | योगीन्द्रवन्द्य चरण द्वन्द्वानन्दैक लक्षण | मम शंकर तद्ब्रूहि वैष्णवं क्षेत्रमुत्तमम् ॥ इति, एवं स्कन्दप्रश्नोत्तर भूते महादेवोक्त प्रतिवचन ग्रन्थेऽप्यस्य विष्णु क्षेत्र- त्वमेव स्पष्ट मवगम्यते । यथोक्तं तस्मिन्नेव द्वितीयाध्याये - सिद्धा मुनिगणास्तत्र तपः कुर्वन्ति नित्यशः । चण्डाल यवनाद्यैस्तु वेदबाह्यैश्च नास्तिकैः || 26 IO नारोदुमपि, यरशक्यः पावनः पर्वतोत्तमः । शुकाद्या मुनयः केचित् भृग्वाद्याश्च तपोधनाः ॥ प्रह्लाद प्रमुखाः पुण्या अम्बरीषादयो नृपाः । विष्णोरेवापरंदेहं मन्वानास्तं नगोत्तमम् || पद्भ्यामाक्रमितुं भीताः पर्यन्तेष्वेव वर्तनाः । तन्निर्गत नदीष्वेव कुर्वाणाः स्नानतर्पणे || तपःकुर्वन्ति वाञ्छन्तः साक्षात्कर्तुं जनार्दनम् । एवं विधस्स शैलेन्द्रो नित्यमत्यन्त पावनः ॥ शिखरं यस्यदृष्ट्वैव सद्यः पापैः प्रमुच्यते । तत्रास्ते कोलरूपीतु महाविष्णुः सनातनः ॥ उद्धृतां धरणीं देवी मालिङ्गयाके निघायच । आराधितो मुनिगणै स्त्रिसन्ध्यं श्रद्धयान्वितैः ॥ तदाप्रभृति तत्पुण्यं वाराहं क्षेत्र मुच्यते । तस्मिन् पुण्यतमे क्षेत्रे वाराहे वेङ्कटाचले || सन्निधौ भूवराहस्य ये केचिन्नियतव्रताः । शास्त्रोक्तेन विधानेन वाराहं मन्त्रमुत्तमम् ॥ जपन्ति विजितात्मानो मासमेकं निरन्तरम् । गृहक्षेत्रादिकं तेषां सद्यः सिध्यतिवाञ्छितम् ॥ इत्यादि अत्र “ विष्णोरेवापरंदेहं मन्वानास्तं नगोत्तमम्” इति प्रह्लादाम्बरीपादिभि- भगवद्भक्ताप्रेसरैः श्रीमहाविष्णोः देहरूपतयैव अभिमन्यमानतया प्रतिपन्नस्य वेङ्कटाचलस्य सुमन्दमतिभिरपि सुज्ञात विष्णुक्षेत्र भावस्य नानुन्मत्तः कश्चि- च्छैवक्षेत्रत्वं ब्रूयात् ॥ किंच श्रीवराह भगवतः प्रलयजलधिमग्नां धरणी मुद्धृतवतः तदादि धरणीदेवीमालिङ्गय अङ्केनिधाय अस्मिन् वेङ्कटाचले विराजमानत्वेन हेतुना अस्य- 11 गिरेः श्रीवराहक्षेत्ररूपतायाः स्पष्टमेवेह अभिधीयमानतया नात्र शैवक्षेत्रत्व शङ्काया अवकाशः । किंच स्वपित्रा महादेवेन दक्षशिरोहरणप्रयुक्त ब्रह्महत्यादि दोषस्य प्रया- गाख्य विष्णु क्षेत्रंप्राप्य तत्प्रभावतो निर्हरणकथां तेनैव कथितां श्रुत्वा तद्वदेव स्वयमपि तारक वध प्रयुक्त स्वीयब्रह्म हत्यादिदोषं क्वचिद्विष्णु क्षेत्रे केनचित् वैष्णवमन्त्रेण विष्णु माराध्य ततः परिजिहीर्षता कुमारेण स्वपितुर्महादेवात् कंचन वैष्णवं मन्त्रं गृहीत्वा तेनैवोपदिष्ट परम पावन वैष्णव क्षेत्र भूतं श्रीवेङ्क- टाचलमागत्य तपश्चर्याकरणस्यैव पुराणप्रतिपन्नतया श्रीवेङ्कटाचलः श्रीविष्णु क्षेत्रमिति स्पष्टतरमेवावगम्यते “मम शंकर तदब्रूहिवैष्णवं क्षेत्रमुत्तम” मिति पूर्वोदाहृत वचनेन विष्णु क्षेत्रमेव स्वतपश्चर्यार्थितया कुमारेण पृष्टमिति स्पष्टम् || दर्शित वामनपुराण द्वितीयाध्यायएव- " ममापि वैष्णवमन्त्रं वैष्णवेष्वपिचोत्तमम् । मन्त्रेषु वरदं शम्भो ब्रूहि तत्प्राप्ति साधनम् ॥ इति विज्ञापितः शम्भुः पुत्रेणाक्लिष्टकारिणा । विधिनाशु ततः प्रादान्मन्त्रं तस्मै सतारकम् ॥ लब्ध्वा मन्त्रं महादेवात् स्कन्दः प्रीतोऽभवत्पितुः " ॥ इति वचनैर्विष्णु मन्त्रएव स्वतपश्चर्या करणतया कुमारेण महादेवात् गृहीत इत्यपि स्पष्टम् । अपिच, कुमारस्य तपश्चर्या स्थानभूतत्वमात्रेण अयं वेङ्कटाचल स्तदीय क्षेत्रमेव यद्यभविष्यत् इतोपि पूर्वं चिरकालादत्र सुघोर तपश्चर्या कुर्वतो वायोरेव क्षेत्र अयंगिरिः कुतो नाभविष्यत् । किं बहुना श्रीवेङ्कटनाथस्य भगवतः श्रीनिवासस्य प्रकटतर दिव्याविर्भा व्रतः प्राक् तमुद्दिश्य अस्मिन् गिरौ प्रायशः ब्रह्मरुद्रेन्द्रप्रमुखास्सर्वएवदेवाः सर्वएव महर्षयो बहवो यक्ष रक्षोगन्धर्व किंनराः शङ्खदशरथ प्रभृतयो राजर्षयश्च12 तपश्चर्यां चक्रुरिति स्फुटतरं पुराणप्रतिपन्नतयेत्थमनेनेष्वत्रतपश्चर्या कारिषु स्थि- तेषु तदन्तः पातिनः कस्यचिदेकस्येदं क्षेत्रमिति नानुन्मत्तः कश्चिदबूयात् ॥ एवं तस्मिन्नेव वामनपुराणे त्रयस्त्रिंशाङ्क चिह्निते चतुर्दशाध्याये अगस्त्या- दिभिरुपरिचरवसुप्रभृतिभिश्च श्रीवेङ्कटाचले परस्परं संगतैः स्वामिपुष्करिणीं गच्छद्भिः उच्यते अस्य सर्वोत्तम विष्णुक्षेत्रत्वम् ॥ यथोक्तं तत्र - गच्छन्तस्तेऽथ संहृष्टाः प्रोचुरे वं परस्परम् । नरेन्द्र मुनिशार्दूला वीक्षमाणा महीधरम् || अयं किल जगद्धातुर्वासुदेवस्य शङ्गिणः । भूधरोबहुवृक्षादयः सदा प्रियतमो भुवि ॥ एनं समाश्रिताः पुण्यं मुनयश्च पुरातनाः । पुरातनं सुराध्यक्षं दृष्टवन्तः किलाव्ययम् ॥ भक्ताश्चापि जगद्धातुः स्तुवन्तः पुरुषोत्तमम् । एनमारुह्य शैलेन्द्रं द्रक्ष्यन्ति पुरुषाः किल || स्थानेभ्यश्च समस्तेभ्य स्तस्यैशस्य महात्मनः । अयं गिरिर्महान् दिव्यः सम्यक्प्रियतरः किल ॥ नारायणादिरित्यंतन्नामै व वदतिस्वयम् । नारायणस्य स्थानेषु नैतस्माद्विद्यते परम् ॥ इति एवमस्मिन्नेव वामनपुराणे बहुभिलिङ्गैः प्रबलतमै रनन्यथासिद्धैः श्रीवराह श्रीनिवासरूप भगवत्प्रादुर्भाव तन्नित्यवास सकल विष्णुभक्तोपजीव्य- त्वादिभिः तत्र तत्र प्रतिपन्नैः अस्य वेङ्कटाचलस्य श्रीविष्णु क्षेत्रत्वमेव दुरपह्नवं - सिध्यति । एवं श्रीवेङ्कटाचल माहात्म्यपरेषु सर्वेष्वेव पुराणभागेषु श्रीवेङ्कटगिरेः श्रीविष्णुक्षेत्रत्वमेव सम्यगवगम्यते । यथोकं श्रीवराह पुराणान्तर्गते श्रीवेङ्कटाचल माहात्म्य परे प्रथमेभागे त्रयस्त्रिंशाङ्क चिह्नते प्रथमेअध्याये - श्रीवेङ्कटाचल माहात्म्य वर्णनोपाद्धाते मुनिप्रश्ने मुनयः- 13 66 भगवन् सूत धर्मज्ञ वेदव्यासकृपानिधे ! | विष्णुस्थानेषु सर्वेषु स्वयंव्यक्त स्थलेषुच ॥ यत्र विष्णो रतिप्रीतिर्यत्रसिध्यन्ति सिद्धयः । अत्यद्भुतंच चारित्रं यत्र विष्णोः प्रवर्तते || मनुष्याणांच वसतां यदृश्यो भवेद्धरिः । श्रवणानन्द जनको वृत्तान्तो यस्य वा भवेत् ॥ तादृशं वैष्णवं क्षेत्रमद्भुतं प्रियदर्शनम् । अस्माकंल्लू हि यच्छ्रुत्वा श्रोतव्यांशो नविद्यते ॥" वराहपुराणान्तर्गते धरणीवराह संवादाख्ये द्वितीयस्मिन् मागेऽपि प्रथमाध्याये —" श्रीवेङ्कटाचलो नाम वासुदेवालयोमहान् " इतिप्रसिद्धवन्निर्दे- शेन विष्णुक्षेत्रत्वमुक्तम् । पाद्मपुराण भागेऽपि चतुर्विंशाङ्क चिहिते प्रथमा- ध्याये- कथा प्रसङ्गादत्रैव नारायण गिरेर्महत् । माहात्म्यमाविर्भावच श्रीनिवासस्यशाङ्गिणः || श्रुत्वा शुकः परमर्षिः सभायां समुपस्थितः । संदेश तं दिदृक्षुस्सन् कौतूहल समाकुलः || विज्ञापयन् ब्रह्मणे तं नमस्कृत्य च सर्वतः । जगाम तस्माद्देशाद्वै दक्षिणाभिमुखस्सुधीः || वासुदेवे वहन् भक्ति पुराण पुरुषोत्तमे । तत्कथाला पकुतक स्मयमान मुखो मुनिः ॥ ददर्श नारायणाद्रि तत्र नारायणाश्रयम् ॥ इति भगवद्भक्ताये - संराधिगम्यमान विष्णुक्षेत्र रूपत्वमेवास्य गिरेरुक्तम् । गारुडपुराणान्तर्गते-14 sपि वेङ्कटाचल माहात्म्य विषये त्रिषष्ठितमाङ्कचिह्निते संवादे- विष्णु क्षेत्रे कचित्पुण्ये तीर्थे सर्वात कञ्चित्कालं तपः कृत्वा विष्णु मुद्दि विष्णोर्मुखेन सद्धर्म वाचयित्वा जग न्वती वसिष्ठ सर्व धर्मोत्तमं नृणां दर्शयामीति मे अनुज्ञया स्त्रियो भर्तुर्धर्माचरणमुत्तम विष्णुक्षेत्रं तादृशं मे वदतीर्थोत्तमं त इति प्रश्नेनानन्तरं वसिष्ठोक्तप्रतिवचने- 66 सुवर्ण मुखरीतीरे कश्चिदस्ति महीधरः । asarचल नामाऽसौ सर्वभूभृत्कुलोत्तमः ॥ अति प्रीतिर्महाविष्णोस्तत्र वेङ्कट भूधरे । श्वेतद्वीपाच्च वैकुण्ठाद्भानुमण्डलमध्यतः ॥ इति कथनेनच सुव्यक्तमस्य विष्णुक्षेत्रत्वम् । संवादे - वेङ्कटाचल माहात्म्यविषये ब्रह्माण्डपुराण भागेऽपि प्रथमाध्याये भृगुनारद "" जगत्पर्यटितं सर्वं भगवन्नारद त्वया । तेन जानासि जगतां वृत्तान्तमखिलं मुने ! || क्षेत्राणामधिकं क्षेत्र तीर्थानां तीर्थमुत्तमम् । यद्यस्ति भुवि विप्रेन्द्र तन्मे ब्रूहि तपो निधे ॥ आस्ते विष्णुरचिन्त्यात्मा विहरन् रमयासह । यत्र साक्षात्कृतो देवो वरदस्सर्वदेहिनाम् ॥ इत्यादिना भृगुप्रश्नेन "" "" 15 शृणुष्वैकमना ब्रह्मन् क्षेत्राणां क्षेत्रमुत्तमम् । श्रीवेङ्कट गिरिर्नाम क्षेत्रं पुण्यं महीतले । सर्वपापप्रशमनं सर्वपुण्यविवर्धनम् । वक्तुं न तस्य माहात्म्यं ब्रह्मणापि सुरैरपि ॥ शक्यते वा तथास्मर्तु मनसापि महामुने ! | आराध्यस्सर्वदेवानां माधवो यत्र वै गिरौ || विहाय स्वं परं धाम रमते रमया सह ॥ इत्यादिना नारदप्रतिवचनेन चास्य विष्णुक्षेत्रत्वमवगम्यते ॥ एवमन्येष्वपि वेङ्कटाचल माहात्म्य परेषु पुराणभागेषु सर्वत्र वेङ्कटाचलस्य विष्णु क्षेत्रत्वमेव प्रतिपाद्यमानं द्रष्टव्यम् । एवमस्य वेङ्कटाचलस्य श्री वैकुण्ठात् वैन- तेयेनानीतक्रीडाचलरूपताया: आदिशेषावताररूपतायाश्च पुराणेषु प्रतिपादन दर्शनात् वैकुण्ठाद्रि शेषाद्रि गरुडा चलादि संज्ञाबलाच्च श्री विष्णुक्षेत्रत्वमव- गम्यते स्पष्टम् । सर्वेऽपि च वैदिका विप्राः श्रौतस्मार्त नित्यकर्मानुष्ठानेषु देशकालसंकीर्तन “दशायामिदं क्षेत्रं श्रीवराहक्षेत्रत्वेनैव व्यपदिशन्तो दृश्यन्ते ॥ किंबहुना, बहुना, अनादि- निधनाविच्छिन्नपाठसंप्रदायापौरुपेयतया अनाघ्रातदोषगन्धा श्रुतिरपि श्रीवेङ्कटाचलं श्रीविष्णुक्षेत्रमेव श्रावयति । 66 श्रूयते हि ऋग्वेदे अष्टमाष्टके, अष्टमाध्याये, त्रयोदशेवर्गे- अरायि काणे विकटे गिरिंगच्छ सदान्वे । शिरिबिठस्य सत्त्वभिः । तेभिष्ट्राचातयामसि ॥” इति प्रथमा ऋक् श्रीवेङ्कटाचल ‘विषयतया उपबृंहिता भविष्योत्तर पुराणान्तर्गते श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्य भागे चतुर्थाध्याये - " अरायि काणे विकटे गिरिंगच्छेति तं विदुः । एवं वेदमयः साक्षाद्गिरीन्द्रः पन्नगाचलः ॥ " इति लोकेन ॥ ॥ अस्याश्च श्रुतेः एवं विवृतिर्बोद्धव्या । वेदपुरुषः हितमत्र उपदिशति चेतनं पुरुषार्थं16 कांक्षिणं संबोध्य । त्वयीति शेषः पूरणीयः अत्र सन्दर्भवशात् । त्वयि अरायि ऐहिकामुष्मिकैश्वर्यरहिते शब्दोयैश्वर्यवाची । काणे बाह्येनाभ्यन्तरेणवा चक्षुषा विरहिते । विकटे, विशिष्टाध्यात्मिकाधिभौतिकाधिदैविक तापत्रयशालिनि । कट शब्दो हि दाहपरः । सदान्वे दानवैः ऐहिकामुष्मिकापेक्षित पुरुषार्थ विरोधिभिः । सहिते वा सति दारव शब्दस्य दार्वेतिवत् दानवशब्दस्य दान्वेति व्यत्ययः छान्दसः । शिरिंबिठस्य श्रीं पीठस्य श्रीनिवासस्येतियावत् । त्र्यंबकशब्दस्य त्रियंबकेतिवत् । स्वरित शब्दस्य सुवरिति वच्च, श्रीमति लक्ष्मीचीजस्य लक्ष्मीवा- चिनः शिरिमिति व्यत्ययः । पीठशब्दस्य बिठेति व्यत्ययच्छान्दसः । यद्वा विशेषेण तिष्ठन्त्यस्मिन्निति विठो निवासः, बिभ्राजमान इत्यत्रेव वबयोरभेदाद्विटः । गिरिं वेङ्कटाचलं । शिरिंबिठस्य सत्वभिः, सत्वैः प्राणिभिः, श्रीनिवासभक्तैस्सहेति यावत् । शिरिंबिटस्येत्यस्य आकांक्षासामर्थ्यात् उभयत्रा- न्वयः । गच्छ, पूर्वोक्तसर्वानिष्टपरिहारार्थं प्राप्नुहि । तत्र गमने कथं तत्परिहार इत्यत्राह —तेभिरित्यादि । तेभिः तैः श्रीनिवासभक्तैः त्वा त्वां सहस्रशीर्षं देव- मित्यादिष्विवात्र प्रथमार्थे द्वितीया छान्दसी । शिरिंविशब्दोऽत्राकांक्षासामर्थ्यात् द्वितीयान्तस्सन्ननुषज्यते । शिरिंविटं श्रीनिवासम् । चातयामसि । चातयितुं, प्रार्थयितुमर्हसि । चते चदे याचने च इति हि धातुः । 1 1 यद्वा धातोरनेकार्थत्वात् समर्पयितुमर्हसीत्यर्थः । इदानों तु त्वाशब्दो यथा स्वविभक्त्यैवार्थवान् । शिरिंबिटस्येति षष्ठयन्तस्यैवचानुषङ्गः । तथा च । यथोक्तानिष्ट प्रसङ्गे श्रीनिवासस्य गिरिं तद्भक्तैस्सह गत्वा तद्भक्तमुखेनैव तं स्वाभीष्टं याचितुमर्हसीति वा । तद्भक्तमुखेनैव खात्मानं तस्य समर्पयितुमर्हसीति वा वेद पुरुषोपदेशः फलितो भवतीति । अत्र श्रीनिवासगिरेः श्रीनिवासस्य च श्रीनिवास- भक्तद्वारेणोपसदनीयतायाः स्पष्टतरं श्रूयमाणतया वैष्णवक्षेत्रत्वमेवास्य दुरपहवं सिध्यतीति ॥ इत्थं श्रीरामानुजमुनिविरचितेन निपुणेन निरूपणेन स यादवराजः श्रीवेङ्कटाच शैक्षेत्रत्वसन्देहं तत्याज ॥ 17 इत्थं यतीशानसुयुक्तिजाल विद्वन्मनोहारि निरूपणेन । सद्यो हि राज्ञोऽपससार मोहो- रविप्रकाशेन यथा तमोऽन्धम् ॥ इत्यनन्तार्य गुम्भिताय श्रीवेङ्कटाचलेतिहासमालायां श्रीवेङ्कटाचलस्य देवतान्तरक्षेत्रत्व- वासनानिरसनं नाम प्रथमः स्तबकः श्रीः अथ द्वितीयःस्तबकः [प] अथ श्रीभगवद्रामानुजयोगीश्वरः पुनः । उवाच प्रीणयन् भूपं युक्तियुक्ताभिरुक्तिभिः || श्रीस्वामिपुष्करिण्यां ते व्यामोह उदपादि यः । तमप्युन्मूलयिष्यामि शृणु यादवराज भो ॥ रामानुजमुनि:-

---

यदुक्तं वादिभिः, स्वामिपुष्करिणीसंज्ञाघटकस्वामिशब्द: संज्ञैकदेशेन संज्ञिग्रहणन्यायेन कुमारखामिपर इति स्वामिपुष्करिणीतीरे कुमारखामी तपश्चर्या कुर्वन् वर्तत इत्यत एव हेतोः सा पुष्करिणी तदीयतया स्वामिपुष्करिणीति व्यपदिश्यत इति, अतः सा देवतान्तरतीर्थमेव न विष्णुतीर्थमिति च । तद- युक्तम् । निखिलतीर्थस्वामित्वाभिप्रायेण, स्वामिनी च सा पुष्करिणी च स्वामिपुष्करिणीति कर्मधारयव्युत्पत्त्यैव स्वामिपुष्करिणीसंज्ञायाः पुराणवचनैनिं- रुक्तत्वात् खामिशब्दस्य निरुपपदस्य कुमारपरतया कापि प्रयोगादर्शनेन संज्ञैक- देशन्यायस्येहानवतारात् । प्रत्युतासंकोचेन निखिल जगच्छेष भूत श्रीमन्नारायण वाचिताया एव संभवेन षष्ठीतत्पुरुषस्वीकारेऽपि खामिपुष्करिणीसंज्ञया तस्याः 318 पुष्करिण्या विष्णुतीर्थत्वस्यैव सिद्धेः । तत्तीरे बहूनामन्येषामिव स्कंन्दस्यापि कति- पयकाल तपश्चर्याकरणमात्रेण तदीयत्वासिद्धेश्च । यथोक्तं वादिभिः स्वपक्षसाधकतया अभिमानिते वामनपुराण एव चतु- श्चत्वारिंशाङ्कचिह्निते पञ्चविंशाध्याये- " अस्ति श्रीवेङ्कटो नाम प्रथितः पर्वतोत्तमः । द्रमिडेषु महापुण्यः सेवितस्त्रिदशैर्गिरिः || तस्य शृङ्गे सुमहती पुण्या पापविनाशिनी । स्वामिपुष्करिणी नाम सरसी सर्वकामदा || त्रैलोक्यवर्तिनां ब्रह्मन् तीर्थानां स्वामिनी हि सा ॥ " स्वामिपुष्करिणीत्येतन्नामधेयं च तत्कृतम् । इति मार्कण्डेय ! समस्तानां तीर्थानां स्वामिनी यतः ||” इति च । वाराहपुराणान्तर्गत प्रथम भागे अष्टत्रिंशाङ्कचिह्निते षष्ठाध्याये- " स्वामिपुष्करिणी शब्द रूढस्तस्मिन् सरोवरे । व्युत्पत्तिः कथिता तस्य तीर्थानां स्वामिनी यतः ॥ स्वामिपुष्करिणीत्यैव तस्मात्पूर्वं पुरातनैः । प्रोक्तेदानीं भगवता व्युत्पत्तिस्तस्य सम्मता || स्वामित्वस्य प्रदानाच्च स्वामिपुष्करिणीत्वियम् ॥” इति । तत्रैव पंचाशाङ्क चिह्निते अष्टादशाध्याये- " स्वामिपुष्करिणी चेयं ब्रह्मन् लोकपितामह ! | तीर्थानां खामिभूतत्वादुच्यतेऽन्वर्थनामतः ॥ यानि कानि तीर्थानि गङ्गादीनि महीतले । तानि सर्वाणिचोत्पन्नान्यस्मात्तीर्थात्पितामह ! ॥ ऐरम्मदतटाकश्च वैकुण्ठे यस्तु तिष्ठति । इति । स एव गीयते चात्र स्वामिपुष्करिणीति च ॥ तत्रैव एकषष्ठितमाङ्कचिह्निते एकोनत्रिंशाध्याये श्रीवेङ्कटेशाष्टोत्तरशतनामावल्यां - । "" 19 तीर्थस्वामिसरस्नातजनाभीष्टप्रदायिने । इति चोक्तम् । वराहपुराणान्तर्गत द्वितीयभागेऽपि प्रथमाध्याये - त्रैलोक्ये यानि तीर्थानि सरांसि सरितस्तथा । तेषां स्वामित्वमापन्नं धरे स्वामिसरोवर " मित्युक्तम् ॥ एवं पाद्मपुराणभागेऽपि द्वात्रिंशाङ्क चिह्निते स्वामिपुष्करिण्या महर्षिभिः पापिनां पापापनोदनप्रबलप्रायश्चित्तयोग्यपरमपावन पुण्यतीर्थताव्यवस्थापनपरे नवमाध्याये- ऽप्युक्तम्- वामदेव:- " सरांसि यानि दिव्यानि सन्त्यत्र जगतीतले । तेषामेषा स्वामिनी हि स्वामिपुष्करिणीत्यतः ॥” इति । मार्कण्डेय पुराण भागेऽपि तृतीयाध्याये - " राजते सर्वतीर्थानां खामि स्वामिसरोवरम् । " इत्युक्तम् । एवं ब्रह्मपुराणं द्वितीयाध्याये - सरखत्यास्सर्वतीर्थोत्कृष्टत्वलिप्सया नदी- रूपेण ब्रह्मावर्ते प्रवृत्तायाः तद्दशायां पुलस्त्यशापेन तदलाभखिन्नाया भगवन्तं तपसा तोषयित्वा तस्मात्सरोवस्थायां तत्सिद्धिलक्षणं वरं प्राप्तायाः श्रीवेङ्कटाद्रौ स्वामिपुष्करिणीरूपेणाविर्भूतत्वप्रतिपादनात् खामिपुष्करिणी शब्दघटक खामि- शब्देन तीर्थाधिपत्यलक्षणं स्वामित्वमेव पुष्करिण्याः प्रतिपाद्यत इत्यवगम्यते । यथोक्तं तत्र - पुरा सरस्वती देवी तीर्थोत्कृष्टत्वकांक्षया । सरस्वती नदी नाम ब्रह्मावर्ते बभूव ह ॥ " इत्यारभ्य " तिस्रः कोट्योऽर्धकोटी च तोर्थानि भुवनत्रये । स्वस्य पापविमोक्षार्थं याचयिष्यन्ति मां शुभे ॥ तेषां पाप विमोक्षार्थं त्वयि स्नानं ददाम्यहम् । धनुर्मासे सिते पक्षे द्वादश्यामरुणोदये || स्नानार्थमागतं तीर्थजालं प्रेष्यत्वमाप्नुयात् । तीर्थाधिराज्ये तत्तीर्थजालं त्वामभिषेक्ष्यतीत्यन्तम् ॥20 एवं तीर्थस्वामित्वतात्पर्येण स्वामिपुष्करिणीव्यपदेशनिर्वाहकं वचनजातं तत्रतत्रो- पस्थितमन्यदप्युदाहर्तव्यम् ॥ श्रीवराह श्रीनिवासरूपिणो निखिलजगत्स्वामिनो निकटवर्तित्वहेतुनापि स्वामिपुष्करिणी निर्देशनिर्वचनाभिप्रायाण्यपि कानिचिद्व- चनानि दृश्यन्ते । यथोक्तं स्कन्दपुराणान्तर्गते प्रथमभागे प्रथमाध्याये. t सुवर्णमुखरीतीरे लक्ष्मीपतिनिवासभूः । वेङ्कटाद्रिरिति ख्यातः सर्वलोकेषु पूजितः || तस्मिन् शेषगिरौ पुण्ये सुरासुरनमस्कृते । ब्रह्महत्यासुरापानस्वर्णस्तेयादिनाशके ॥ स्वामिपुष्करिणी चेति सर्वपापापहारिणी । उत्तरे श्रीनिवासस्य वर्तते सरसी वरा || तं गत्वा वेङ्कटं शैलं स्वामिपुष्करिणीं शुभाम् । स्नात्वा संकल्पपूर्वं तु वराहस्वामिनं हरिम् || सेवित्वा पश्चिमे तीरे निर्गत्य हरिमन्दिरम् | गत्वा तत्र निधानेन स्वर्णाचलनिवासिनम् ॥ श्रीनिवासं परं देवं भक्तानामभयप्रदम् । शङ्खचक्रधरं देवं वनमालाविभूषितम् || दृष्ट्वा निर्धूतपापोऽसि संशयं मा कृथा द्विज ! | " इति स्कन्द पुराणान्तर्गतद्वितीय भागरूपे सप्तत्रिंशाङ्कचिह्निते अध्यायेऽप्युक्तम् - 66 वैकुण्ठलोकादानीतो विष्णोः क्रीडाचलो महान् । गरुत्मता वेगवता स्वर्णमुख्यास्तटे शुभे ॥ वर्तते देवसङ्घैश्च ऋषिसङ्घैश्च पूजितः । तस्मिन् वेङ्कटशैलेन्द्रे साक्षान्नारायणः स्वयम् || लक्ष्मीदेव्या च भूदेव्या नीलादेव्या समावृतः । वर्तते वेङ्कटेशस्स साक्षान्मोक्षप्रदायकः ॥ इति । तं गत्वा वेङ्कटं शैलं स्वामिपुष्करिणीजले 1 21 सुतेन साकं विप्रेन्द्रः सस्नौ नियमपूर्वकम् || वराहस्वामिनं नत्वा श्रीनिवासालयं गतः । प्रदक्षिणं ततः कृत्वा विमानं संप्रणम्य च ॥ " इति च । अत्र श्रीवेङ्कटाचलस्य विष्णुक्षेत्रत्वं स्वामिपुष्करिणीतीरे वराह श्रीनिवास रूपिणो जगत्स्वामिनो विष्णोर्निवासं चाभिधाय स्वामिपुष्करिणी शब्द घटकस्वामि शब्दस्य तत्परता संभवस्यापि सूच्यमानतया षष्ठीतत्पुरुष समासोऽपि संभवतीत्यभिप्रेतमव- गम्यते । एवं च स्वामिपुष्करिणीतीरे भगवतो निवासप्रतिपादकमन्यदपि कृत्स्नं वचनजातं एतदर्थोपलक्षकं द्रष्टव्यम् ॥ एवं स्वामि पुष्करिण्या वैकुण्ठ लोकानीत भगवत्क्रीडावापीत्व निर्देशादपि विष्णुतीर्थत्वमेवावगम्यते । यथोक्तं वराहपुराणान्तर्गतप्रथमभागे पञ्चत्रिंशाङ्क- चिह्निते तृतीयाध्याये - " स्वामि पुष्करिणी पुण्या सर्वपापप्रणाशिनी । वैकुण्ठे भगवत्क्रीडावापी श्रीभूमि लालिता || अप्राकृतज लौघा च सुगन्धा सुमनोहरा । गङ्गादिसर्वतीर्थानां जन्मभूमिश्शुभोदका || "" आनीता वैनतेयेन क्रीडार्थं तत्र तिष्ठति ॥ इति । अत्र भगवत्क्रीडावापीति निर्देशेन स्वामिपुष्करिणीशप्दघटकस्वामिशब्दो भगवत्परो व्याख्यातो भवति । एवं स्वामि पुष्करिणी स्नानादिभिर्विष्णु सायुज्या दि फलप्रतिपादनेनापि तस्याः श्रीविष्णुतीर्थत्वमेवावगम्यते । तस्मात् भगवतो निखिल जगत्स्वामित्ववदस्याः पुष्करिण्या निखिलपुण्यतीर्थ स्वामित्वान्निखिल जगत्स्वामि भूत भगवत्संबन्धित्वाच्च तदेतन्निमित्तद्वयमाश्रित्यैव स्वामिपुष्करिणी व्यपदेशप्रवृ- त्यवगमात् स्वामिपुष्करिणी श्रीविष्णुतीर्थमित्येव सिद्धं भवति ॥ कुमारसंज्ञयोपलक्षितं तु तीर्थ कुमारधारिका तीर्थमेव । तत्रैव तदीय- णां कल्पवासस्य पुराणवचनेष्ववगमात् । तदपि तीर्थं विष्णुती बहूनामन्येषां तत्र तत्र वासमात्रेण तत्तदृष्यादि संज्ञयोविदस्यापि • TIRUPATI22 स्कन्दस्य तत्रत्यवासमात्रेण तत्संज्ञयोपलक्षितत्वात् कृत्स्नस्यैव शैलस्य भगव न्धित्वावगमाच्च ॥ तस्मात् न स्वामिपुष्करीण्या देवतान्तरं संबन्धित्वगन्धाव- काशः ॥ इत्थं भगवता रामानुजमुनिना क्रियमाणं निरूपणमाकर्ण्य यादवराजः सविसंभं सशिरःकम्पं च स्वामिपुष्करिण्याः परमपावन श्रीविष्णुसंबन्धि पुराण तीर्थत्वमेव सम्यगनुमेने || [१] श्रीमद्रामानुजार्यप्रकथितसुवचः श्रेणिपीयूषधाराः पीत्वा पीत्वा जहर्ष श्रवणपुटयुगाद्यादवक्षोणिपालः । विसंभं च प्रपेदे यतिपतिफणितौ विस्मयं च प्रभूतं शैवान् वै तण्डिकांस्तानमनुत स तदा व्यर्थ कोलाहलांश्च ॥ इत्यनन्तार्यगुम्भितायां इतिहासमालायां स्वामिपुष्करिण्याः देवतान्तर संबन्धितीर्थत्ववादनिरसनं नाम द्वितीयस्तबकः ॥ श्रीः अथ तृतीयःस्तबकः [प] इत्थं प्रहर्ष परमं प्रपन्नं सविस्मयं यादव भूमि यतीन्द्रवाणीप्रवणान्तरङ्गं सासूयमैक्षन्त तदा इत्थं रामानुजमुनिनिपुणनिरूपणश्रवण बद्धादरं तत्रैव शनैरशनैरवताणे प्रामाणिक- त्वधियं यादवराजमालोकयन्तः साभ्यसूयाः शैवा अवादिषुः || शैवाः- भो राजन् श्रीवेङ्कटाचलस्य वराहदेवाधिष्ठानतानिबन्धनं विष्णुक्षेत्रत्वमिव विधनं तदीयक्षेत्रत्वमपि दुर्वारम् | किच स्वारे करिण्याः स्कन्द संबन्धित्वेऽपि तीर्थराजत्वसंभवे बाधका- STAFLIMIT 3333 23 भावेन स्वामिपुष्करिणी संज्ञायाः कर्मधारयसमासस्वीकारमात्रेण न तस्याः विष्णुतीर्थत्वं निर्व्यूढं भवति । तस्मात् यावदस्याः पुष्करिण्या दक्षिणे तीरे विराजमानस्य देवस्य देवतान्तर रूपता निरपवादा अवतिष्ठते तावदस्याचलस्य अस्याः पुष्करिण्याश्च देवतान्तर संबन्धिताऽपि दुरपयैव स्यादिति किमन्यैरेतदीयैः संकथनैः ॥ नच वयमत्यन्ताय अस्मिन्नचले वराहदेव सद्भावं वराहक्षेत्रत्वं ततो विष्णु भक्तोपजीव्यत्वं वा अपलपामः । परंतु स्वामिपुष्करिण्या दक्षिणे तीरे विराजमानो देवः स्कन्द इति । ततश्चानयोर चल पुष्करिण्योस्तत्संबन्धित्वमप्यस्ति इति च ब्रूमः । तस्य देवस्य देवतान्तर रूपता च अनन्यथासिद्धैः लिङ्गै: प्रागुपदर्शितैः दुरपह्नवैवावतिष्ठते । तस्माद्रामानुजमुन्युक्तं सहसैव युक्तं मा संस्थाः || [प] इत्थं स शैवैः प्रत्युक्तः स्वयं यादवभूमिपः । प्रत्युत्तरं ददौ तेषां शैवानामप्रतिक्रियम् ॥ यादवराज:- हे शैवाः युष्माभिरभिधीयमानमंशं वयं युक्तं न मन्यामहे । तारकासुरवध- जनित पापप्रध्वंसनाय स्कन्देन तपश्चर्याकरणाय आश्रितमिदं उत्तमं विष्णुक्षेत्रं श्रीवेङ्कटाचल इति स्पष्टमेव जोधुप्यते पुराणवचनैः ॥ किंच वैकुण्ठलोकात् वैनतेयानीतोऽप्राकृतोभगवत्क्रीडाचलो वेङ्कटाचल इति । तदानीता प्राकृतजलौघा भगवत्क्रीडा वापी स्वामिपुष्करिणीति च प्रति- पाद्यते । प्रागेव प्रथितप्रभावायाः स्वामिपुष्करिणीसंज्ञया विख्याताया अस्याः पुष्करिण्याः तीरं तपश्चर्याकरणाय स्कन्देन आश्रितमिति प्रतिपादनात् न तत्संब- न्धेन स्वामिपुष्करिणीसंज्ञासंबन्धोऽस्याः सुवचः ॥ एवमादिभिः बहुभिः कारणैः श्रीवेङ्कटाचल स्वामिपुष्करिण्योः देवतान्तर- संबन्धित्वमवनुदन्तं श्रीमहाविष्णुसंबन्धित्वमेव च प्रतिपादयन्तं श्रीरामानुजमुनिं प्रति तयोर्देवतान्तर संबन्धित्वसाधकं समुचितमुत्तरं भवद्भिर्नावोऽचि । रामानुज मुनिकृतं च निरूपणं तत्पक्षसमर्थने पर्याप्तं प्रमाणं प्रतीमः । अत इदानीं स्वामि24 पुष्करिण्या दक्षिणे तीरे विराजमानो देवः श्रीमहाविष्णुर्वा स्कन्दो वा इत्ययमेवां- शो निरूपणीयशिष्टः । तमेव चांशमेषोऽहं रामानुजमुनिं पृच्छामि । [9] इति सदसि शैवबृन्दं प्रत्याख्यायैष यादवनृपाः । यादवराजः - श्रीरामानुज यतिनंवाचं प्रोवाच मानयन् भक्त्या || भो रामानुजमुने ! श्रीवेङ्कटाचल: श्रीविष्णोरेव क्षेत्रमिति स्वामिपुष्करिणी श्रीविष्णोरेव तीर्थमिति च भवत्कृतं निरूपणं भवत्पक्षसमर्थने पर्याप्तं निपुणतरमेव प्रमाणमिति वयमभ्युपगच्छाम । संप्रति स्वामिपुष्करिण्या दक्षिणे तीरे विराजमानो देव : श्रीमहाविष्णुरेव न पुनर्देवतान्तरमित्ययमंश एव भवता निरूपणीयः || इति पृष्टो यादवभूपालेनायमथ यतीशानः । प्रोवाच भूमिपालं युक्तिभिरनुरञ्जयन्प्रमाणैश्च ॥ रामानुजमुनि:- भो भो राजन्नवहितमनसा भवताऽद्य मद्वचः श्राव्यम् । सुस्पष्टेऽस्मिन्नर्थे नैवापेक्ष्यं निरूपणं निपुणम् ॥ बहुभिः प्रमाणगणैः प्रकटतरेण अप्रतिमनिजवैभवेन च दुरपह्नवस्वरूपोऽसौ भगवान् वेङ्कटाचलपतिः मधुसूदनो देवः देवसंज्ञातुल्यतामात्रेण न कथंचिदपि क्षुद्रशक्तिदेवतान्तरशङ्कागन्धमर्हति । स हि खलु खद्योत संज्ञा साम्यमात्रेण भगवति मयूखमालिनि दुरपह्नवदुर्विषहतेजःपुञ्जमये अत्यल्पदीप्तिज्योतिरिङ्गण- कीटभ्रमः कस्यचिदुदेति । संप्रतीह विद्वद्भिः विशेषतः परिपठ्यमानैः सर्वैरपि श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्यविषयैः पुराणभागैः उद्वाहुभिः अयं स्वामिपुष्करिणीदक्षिण तीरविराजमानो देवः श्रियः पतिः भगवान्नारायण एवेति सम्यगेवोच्चैस्समंततो जोधुप्यते । तेषु हि " मायावी परमानन्दः त्यक्त्वा वैकुण्ठमुत्तमम् । स्वामिपुष्करिणीतीरे रमया सह मोदते ॥ इति प्रायशः सर्वत्र घुष्यते । एषा हि वार्ता - श्रीस्वामिपुष्करिण्याः पश्चिमे 25 दक्षिणे च तीरे विराजगानयोः श्रीवराह श्रीनिवासयोर्मध्ये श्रीनिवासविषया श्रीनि- वासप्रादुर्भाववट्टेष्वेव ईदृशवार्तायाः पुराणेषु प्रतिपादनात् भूदेवी साहचर्य शालित्वेनैव प्रतिपन्नस्य श्रीवराहभगवतः श्रीदेवी साहचर्यस्य क्वाप्यप्रतिपन्नतया कल्पादौ प्रलयार्णवममां धरणीमुहृत्य यथापूर्वं संस्थाप्य तदभिमानिन्या भूदेव्या सह तदानीमेव सुमेरुशिखरादागत्य सुवर्णमुखरीतीरे श्रीवेङ्कटाचलाधिष्ठानस्य प्रति- पन्नतया च मध्ये वैकुण्ठलोकादागमनस्य श्रीदेवी साहचर्यस्य च दर्शितवचन- प्रतिपन्नस्य तद्विषयत्वासंभवाच्च । श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्यविषये शेषधर्मपुराणान्तर्गते अष्टाचत्वारिंशाङ्कचिह्निते अध्याये हि- देवव्रत महाभाग सुरसिन्धुसुत प्रभो । श्रीनिवासस्य माहात्म्यं वद नो वदतां वर । वैकुण्ठवासी देवेशो विष्णुः सर्वगतः प्रभुः । कथं प्राप्तो वृषगिरिं तन्मे त्वं कृपया वदे “ति श्रीनिवासमाहात्म्यं युधिष्ठिरप्रश्नमुखेन प्रस्तुत्य- वैकुण्ठलोके संभूता वार्ता परमपावनी । अश्रावि या मया सन्तो वक्ष्ये शृण्वन्तु तां कथाम् || मायावी परमानन्दस्त्यक्त्वा वैकुण्ठमुत्तमम् । स्वामिपुष्करिणीतीरे रमया सह मोदते ॥ इत्यद्भुततमं वाक्यं श्रुत्वा सेन्द्रा मरुद्गणाः । तत्र सेवितुमुद्युक्तास्तदाहं च जगद्गुरुम् ॥ इति नारदमुखेन वैकुण्ठलोकवार्ताश्रवणपूर्वकं तेनैव सह सेन्द्रमरुद्गणमहर्षिगणा- दीनां श्रीवेङ्कटाचले श्रीनिवासदर्शने प्रवृत्तिमभिधाय - कोटिसूर्यप्रतीकाशश्चन्द्रकोटिसुशीतलः । खर्लोकाद भूमिपर्यन्तं प्रादुरासीच्छ्रियः पतिः ॥ स्वामिपुष्करिणीतीरे रविमण्डलसन्निभे ।26 विमाने सेवितो देवैः श्रीनिवासोऽवसत्प्रभुः ॥ इत्यन्तेन स्वामिपुष्करिणीतीरं श्रीनिवासाविर्भावोऽभिहितः ॥ वराहपुराणान्तर्गतप्रथमभागे त्रिचत्वारिंशाङ्क चिह्नते दशमाध्याये- वेङ्कटाद्राविदानीं तु सर्वप्रत्यक्षगोचर: । आस्तेद्यञ्जन शैलाभः सर्वाभीष्टफलप्रदः ॥ कस्य वा पुण्यशीलस्य रूपमेतत्प्रदर्शितम् ॥ इति श्रीनिवासाविर्भाववृत्तान्तं प्रस्तुत्य दैत्यपीडितानां देवमहर्षीणां भगवन्तं प्रपत्त क्षीराब्धि गतानां भगवन्तं स्तुवतां - "” एतस्मिन्नन्तरे कश्चिच्छचक्रगदाधरः । पार्षद : परमेशस्य व्योम्नि चागत्य वै मुनीन् ॥ पुरुषः सोऽब्रवीदेवं श्रूयतामिति तान् मुनीन् । आस्ते भूमौ गिरौ कापि मायावी कमलापतिः || किमर्थमागतः सद्भिर्युष्माभिस्सनकादिभिः । तत्रैव यूयं गच्छध्वमिति चोक्तत्वा ययौ पुनः || इति वार्ताया: पार्षदमुखेन प्रवृत्तेः । एवं नारदस्यापि वैकुण्ठलोकं गतस्य तत्र किंचित्पुरुषमुखेन " भूमौ कापि गिरौ विष्णुर्लक्ष्म्या सह विमोदते" इति वार्ता - प्रवृत्तेश्च प्रतिपादनदर्शनेन एवमेवान्यत्रापि श्रीनिवासाविर्भाव घट्ट एव ईदृशवार्तायाः प्रवृत्तिप्रतिपादनदर्शनेन च यथोक्तवार्ताप्रवृत्तिः श्रीनिवासविषयैवेति सुगमम् ॥ “ आस्तेचाञ्जनशैलाभः " इत्युपक्रमपर्यालोचनेनापि श्रीनिवास विषयैवेय वार्ताप्रवृत्तिः न श्वेतवराहविषयेति विज्ञायते । एवं वराहपुराणप्रथमभागे चतुस्त्रिंशाङ्क चिह्नते द्वितीये अध्याये- " ततः श्वेतवराहश्च स्थापयित्वा धरां तदा । विभज्य सागरान् सप्त लोकान् सप्त च पूर्ववत्" इत्यारभ्य कल्पादौ वराहभगवता कृतं ससागरपृथिव्या- दिलोकस्थापनं प्रतिपाद्य “ ततो गिरिं समारुह्य श्वेतपोत्री हरिः स्थितः । खामि पुष्करिणीतीरे पश्चिमे पुण्यकानने ।" इत्यादिना तदानीमेव वैनतेयेन वैकुण्ठलो- 27 वा स्थापिते वेङ्कटामधाने क्रीडाचले स्वामिपुष्करिणीपश्चिमतीरे श्रीश्वेत- राह भगवान् दिव्यविमाने स्थित इति प्रतिपाद्य तदनन्तरम् - ततो जातु तटे स्वामिपुष्करिण्यास्तु दक्षिणे । मध्ये विमानं पद्माक्षः श्रीनिवासः परात्परः || अतिष्ठदेवदेवोऽपि शङ्खचक्रगदाधरः ।" त्यनेन पश्चात् किंचित्कालानन्तरं श्रीनिवासभगवानागत्य खामिपुष्करिणीदक्षिण दिव्यविमाने स्थित इति प्रतिपादनेन श्रीवराह श्रीनिवासदेवौ पृथक् पृथक् [गवद्दिव्यावतारभूतौ पृथक् पृथक् स्थानस्थितौ वेराजेते इति स्पष्टमेवावगम्यते । पृथक् पृथग्विलक्षणदिव्यचरित्रचेष्टितौ च अतोत्र श्रीवराह देवलक्षणमेकरूपमेव विष्णुं स्वीकृत्य श्रीनिवास मूर्तिलक्षणं वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे विराजमानतया पुराणप्रतिपन्नं भगवन्तं विष्णुमपलप्य स्थाने तपश्चर्यार्थमागतः स्कन्द एव तत्र स्थापित इति कल्पनं न कथंचिदपि जाघटीति ॥ एवं वराहपुराणद्वितीयभागे प्रथमाध्याये कल्पादौ धरणीं प्रलयार्णवममा- द्धृत्य स्थापयित्वा मेरुशिखरे स्थितस्य श्रीवराहभगवतः सन्निधिं प्रति धरण्यभि- निन्या भूदेव्या आगमनं प्रतिपाद्य तयोस्तत्र संजाते संवादे श्रीवेङ्कटाचलप्रस्तावे वामिपुष्करिणीप्रशंसायाम्– " एतेषु प्रवरा देवी स्वामिपुष्करिणी शुभा । अस्यास्तु पश्चिमे तीरे निवसामि त्वया सह || आस्तेऽस्या दक्षिणे तीरे श्रीनिवासो जगत्पतिः । ’ ति स्वामिपुष्करिणीपश्चिम दक्षिणतीरयोर्भू देवीसहित श्रीवराह देवश्री भूमिसहित श्रीनि- वासदेव लक्षणभगवद्दिव्यावतारयोः प्रतिकल्प नियतभाविस्थितिं वराहभगवतैवाभिहितां तिपाद्य संवादान्ते- 66 ‘उद्धृत्य धरणीं देवीमालिलिङ्गेऽथ बाहुभिः । आम्रा धरणीवक्त्रं वामाङ्के सन्निवेश्य च ॥28 आरु गरुडेशानं जगाम वृषभाचलम् । मुनीन्द्रैर्नारदाद्यैश्व स्तूयमानो महीपतिः || स्वामिपुष्करिणीतीरे पश्चिमे लोकपूजिते । तदाध्यास्ते श्रीवराहो मुनीन्द्रैस्तत्र पूजितः || ११ इति धरणीदेव्या सह तदानीमेव गरुडमारुह्यागतस्य श्रीवराह भगवतः श्रीस्वामिपुष्क रिण्याः पश्चिमं तीरमधिष्ठाय वर्तमानत्वं प्रतिपाद्य ततो द्वितीयाध्यायान्ते- 66 ’ वेङ्कटाख्यं महाशैले श्रीनिवासो जगत्पतिः । कदा यायाति देवेशः श्रीभूमिसहितोऽमलः ॥ कथं कल्पान्तसंस्थायी भविष्यति जनार्दनः । एतद्ब्रूहि वराहात्मन् महत्कौतूहलं मम || इति श्रीनिवास भगवदागमनविषयं धरणीदेवीप्रश्नमुपक्षिप्य ततस्तृतीयाध्याये - " चैवस्वतेऽन्तरे देवि पूर्वे कृतयुगेऽन्तरे । वायोस्पो महदृष्ट्वा श्रीभूमिसहितोऽनघे || आगच्छच्छ्रीनिवासश्च स्वामिपुष्करिणीतटे । दक्षिणेऽस्मिन् पुण्यतमे विमानेऽनन्दसंज्ञिते । वसिष्यति च श्रीकान्तो वायो: प्रियकरो हरिः । तदारभ्य हृषीकेशः सेनान्याराधितोऽनिशम् || आकल्पान्तमदृश्येऽस्मिन् विमानेऽसौ वसिष्यति || " इत्यनेन पूर्वकल्पदृष्टान्तेन भाविकालेsपि किंचित्कालानन्तरं वायुतपश्चर्याफलतय श्रीभूमिसहितः श्रीनिवासः समागत्य स्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे स्कन्देनाराध्यमान स्सन्नाकल्पान्तं निवत्स्यतीति भगवता वराहेणैव समाधानस्य प्रतिपादनाच्च श्रीनि वासदेवापवेन स्कन्दकल्पनस्य नात्र किंचिदप्यवकाशो दृश्यते । प्रत्युत स्कन्दस्य तारकासुरहत्यादोष निर्हरणार्थतपश्चर्यार्थमागतस्य श्रीनिवा साराधकतयैव पुराणप्रतिपन्नस्य भगवदाराधकतयैवावस्थानस्य न्याय्यत्वेन आराध्य देवतारूपेणावस्थानं स्वीयपापहरलक्षणस्वागमनोद्देश्यविरुद्धं न कथंचिदप्युपद्यते । 29 एवं प्रायशो वेङ्कटाचलमाहात्म्यपरेषु पुराणभागेषु स्वामिपुष्करिणीपश्चिम- दक्षिणतीरयोः श्रीवराहदेव श्रीनिवासदेवयोः पृथगवस्थानं प्रतीयते । श्रीपाद्मपुराणेऽपि सप्तविशाङ्कचिह्निते चतुर्थाध्याये - कदाचिद्भगवान्विष्णुः कारुण्यागण्यपुण्यधीः । (* दर्शयन् सकलांल्लोकान् साक्षादक्षिपथं गतः ॥ इत्यारभ्य भक्तानुकम्पासहितः श्रीनिवासः परः पुमान् । आविर्बभूव भगवान् स्वामिपुष्करिणीतटे ||" इत्यन्तेन श्रीनिवासाविर्भावं प्रतिपाद्य ततः अष्टाविंशाङ्कचिह्निते पंचमाध्याये – सिसानुमतः कुक्षौ स्वामिपुष्करिणीतंटें | (L श्वेतस्य पोत्रिपतस्य प्रादुर्भावः कथं विभो ॥ श्रीवराहदेवाविर्भावं ततः पृथक् प्रस्तुत्य निरूप्य - " तदाप्रभृति देवेशो वराहवपुरूर्जितः । पाताललोकाल्लोकेऽस्मिन् कौतूहलसमाकुलः || " इत्यारभ्य स्वापिपुष्करिणीतीरे पश्चिमेऽस्मिन् धरातले ||" इत्यादिना अव्याजमित्रोऽत्र पोत्री वर्तते दिव्यगात्रभृत् । ह्लादयन्नात्मनस्सर्वान् ज्ञानानन्दमयान् सुरान् ॥ " इत्यन्तेन श्रीवराहदेवस्य स्वामिपुष्करिणीतीरे वसते । एकोनत्रिंशाङ्कचिह्निते षष्ठाध्याये- " तदाप्रभृति देवेशो वराहवपुरात्मभूः । अनन्ताचलशृङ्गेऽन्तर्निक्षिप्ता इङ्घ्रिसरोरुहः || देव्या वसुधया सार्धं स्वामिपुष्करिणीतटे । सुखमास्ते सुरेशानः सुखी रहसि सुन्दरः ॥ श्रीवराहभगवतः स्थितिमुक्त्वा तदुत्तरमेव- 66 श्रीनिवासोऽपि शेषाद्रौ ततः स्वामिसरस्तटे । निवसन्नात्मनः कुर्वन्नर्वाचीनान् सुखात्मनः ॥ पुराणपुरुषो धाता पुरुषस्तमसः परः । " इति इत्यारभ्य वैकुण्ठं पूर्ववसतिं त्यक्तवेदानों हि तिष्ठति ॥ " इत्यन्तेन30 स्वामिपुष्करिणीतीरे वराहभगवदागमनात्पश्चात् किंचित्कालानन्तरं श्रीवैकुण्ठादा- गत्य तत्रैव स्वामिपुष्करिणीतीरे श्रीवराहदेवात्पार्थक्येन श्रीनिवास भगवतोऽवस्थितेश्च प्रतिपादनेन श्रीमहाविष्णुः श्रीवराह श्रीनिवासलक्षणाभ्यां द्वाभ्यां रूपाभ्यां स्वामि- पुष्करिणीतीरे सदा सन्निहितो वर्तत इति स्पष्टमवगम्यते । h यद्यपि पद्मपुराणे त्रयस्त्रिंशाङ्कचिह्निते दशमाध्याये- पश्चिमे स्वामिसरसस्तीरे प्रत्ययविग्रहम् । विमानमाविर्बभूव विमलानन्दकारकम् ||" इति श्रीनिवास विमानाविर्भावः । तत उपरिष्टात्- " स्वामिपुष्करिणीतीरे पश्चिमे भूत्यपश्चिमे । वृन्दारकाणां वृन्दैस्तु प्रार्थितो लोकरक्षकः || इति 1 आविर्बभूव भगवान् श्रीनिवासः परः पुमान् ॥ " श्रीनिवासाविर्भावश्च स्वामिपुष्करिणीपश्चिमतीरे जात इति प्रतिपाद्यते । अन्यपुरा- णेषु च दक्षिणतीरे जात इति प्रतिपाद्यत इति किंचिद्भेदोऽवगम्यते ॥ तथापि श्रीनिवासतद्विमानयोराविर्भावस्य स्वामिपुष्करणीदक्षिणपश्चिमभाग एव जातत्वेन तादृशस्थानस्य दक्षिणत्वेन पश्चिमत्वेन च निर्देशयोग्यत्वान्न विरोध इति बोध्यम् || एवं मार्कण्डेयपुराणेऽपि प्रथमाध्याये - तस्यानुभावं प्रवदामि भूयः समस्ततीर्थानि भवन्ति तत्र । एवं समस्तेषु च मुख्यतीर्थं श्रीस्वामिनामास्ति सरोवरं तत् ॥ माहात्म्यमेतस्य मयोच्यते कथं यत्पश्चिमेरोधसि भूवराहः । आलिंग्य कान्तामतिसौम्यमूर्ति- विराजते विश्वजनोपकारी ॥ तदक्षिणतटे रम्ये वैकुण्ठपुरवल्लभः । आलिंगितवपुर्लक्ष्म्या वरदो वर्तते चिरम् ॥ इति भविष्योत्तर पुराण तृतीयाध्याये- 31 एवं तीर्थवरा तत्र स्वामिपुष्करिणी शुभा । I तस्याः पश्चिमदिग्भागे वराहवदनो हरिः ।। धरामालिंग्य बल्मीक आस्ते पिप्पलराजितः । इति । इत्थं विचार्यमाणे तु स्वामिपुष्करिणी तटे । दक्षिणे विमलं दिव्यं वल्मीकं दृष्टवान्मुदा ॥ तिन्त्रिणी वृक्षमूलस्थं भगवान् जगदीश्वरः । मत्वेदं परमं स्थानं तत्र लीनोऽभवद्धरिः ॥ इति च द्विरूपस्य भगवतः स्थलद्वये अवस्थानं स्पष्टमुक्तम् ॥ स्कन्दपुराणान्तर्गते प्रथमभागे सप्तमाध्यायेऽपि दर्शितमार्कण्डेयपुराणसमा- नानुपूर्वीकाण्येव वचनानि दृश्यन्ते । तत्रैव प्रथमाध्यायस्थितैः प्राद्वितीयस्तबक चतुर्दशवाक्योदाहृतैर्वचनैः स्कन्दपुराणद्वितीय भागात्मक सप्तत्रिंशाङ्कचिह्निताध्याय- स्थितैः 1 तं गत्वा वेङ्कटं शैलं स्वामिपुष्करिणीजले । सुतेन साकं विप्रेन्द्रः सस्नौ नियमपूर्वकम् ॥ वराहस्वामिनं नत्वा श्रीनिवासालयं गतः । प्रदक्षिणं ततः कृत्वा विमानं संप्रणम्य च ॥ पद्धनाभोऽथ पुत्रेण केशवेन दुरात्मना । पपौ कटाह तीर्थ तद्ब्रह्महत्यादिनाशकम् ॥ ति वचनैश्च श्रीवेङ्कटाद्र श्रीस्वामिपुष्करिणीतीरे द्विरूपस्य भगवतः पृथगवस्थानं फुटतरमवगम्यते । एवं ब्रह्मोत्तरखण्डान्तर्गतपंचाशाध्यायस्थेन- “ स्वामितीर्थमिति ख्यातं सर्वतीर्थोत्तमोत्तमम् । तत्तीरे दक्षिणे विष्णुर्लक्ष्म्या सह विनोदते ॥ " इति " चनेन स्वामिपुष्करणीतीरे लक्ष्म्या सह भगवतः श्रीनिवासस्य सद्भावः ॥ सप्तत्रिंशाङ्क चिह्नते वामनपुराणाष्टादशाध्याये- ——-"" 32 मुनयस्तेऽथ भूपाल तद्वाक्यसमनन्तरम् । दशुर्विमलं दिव्यं विमानं भास्करोपमम् ॥ स्वामिपुष्करिणीतीरे दक्षिणे लोकविश्रुते । नारायणाश्रितं दिव्यं नित्यं च महदद्भुतम् || तत्र सविमानश्रीनिवासाविर्भावश्च स्फुटमवगम्यते । " इति एवं स्कन्दपुराणभागद्वये वामनपुराणे पुराणान्तरेषु च श्वेतवराह श्रीनिवा- साविर्भाव पार्थक्येन प्रतिपादौ द्रष्टव्यौ || एवं भविष्योत्तरपुराणादिषु श्रीवराह भगवतः श्रीनिवासदेवस्य च परस्पर संवाद:, श्रीनिवासदेवस्य आकाशराजकन्यापरिणयः तदर्थं श्रीनिवासेन भूमिसहित वराहभगवत आह्वानचेत्येवमादीनि बहूनि विचित्राणि विपुलानि चरित्राणि प्रति- पाद्यमानानि द्विरूपस्य भगवतः श्रीवेङ्कटाद्विश्रीस्वामिपुष्करिणीतीरवासित्वं प्रस्फुट- मेवावगमयन्तीति न श्रीनिवासदेवस्य अपह्नवः केनचित्कर्तुं शक्यः । एवं प्रथमस्त कोदाहृतायां अरायिकाणेत्यादिश्रुतौ शिरिंबिटस्यति श्रीनिवास वाचकशब्दप्रयोगोऽपि वराहदेवात्पार्थक्यनास्मिन् गिरौ श्रीनिवासदेवसद्भावे पर्याप्तं प्रमाणं भवितुमर्हति । एवमस्य देवस्य परिदृश्यमानैलिङ्गैरप्ययं देवो न स्कन्दः अपितु भगवानेव विष्णुरिति निरूप्यते । स्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे संप्रति विराजमानस्य हि देवस्य चत्वारो बाहवो दृश्यन्ते । चतुर्बाहुत्वं च भगवत एव प्रसिद्धम् । न कचित् स्कन्दस्येति नासौ स्कन्दः । यथोक्तं वामनपुराणे एकविंशाङ्कचिह्निते द्वितीयाध्याये बृहस्पतिकृतस्कन्दस्तुतौ एकवक्त्रो द्विबाहुश्च कुमारः पुरुषोत्तमः । मातृप्रीत्या च पक्त्र: पार्वतीप्रीतिवर्धनः ॥ तति . अत्र हि स्वभावतः एकवक्त्रत्वं द्विबाहुत्वं च अभिधाय स्तन्यदायिषण्मातृप्रीति- बलात् षण्मुखत्वं जातमिति वक्त्रसंख्याधिक्यमौपाधिकमभिधाय तदानुगुण्येन t द्वादशहस्तविराजितहेत" इत्यौपाधिकमपि वा द्वादशत्वलक्षणबाहुसंख्याधिक्य मेव वा अभिहितं न चतुष्ट्वलक्षणबाहु संख्याधिक्यममि । 33 यद्यप्यस्य देवस्य स्कन्दत्वमभ्युपगम्य तपोऽवस्थायां आयुधप्रहाणेन निरा- युधपाणित्वमुपपद्यत इति समर्थनम्, तदप्यसाधु । अधिकारिविशेषस्य तपोऽनुष्ठा- नार्थं वनं गच्छतोऽपि दुष्टजन्तु दूरीकरणाद्यर्थं खाधिकारप्राप्तायुधसद्भावस्य अदुष्ट- त्वात् आवश्यकत्वाच्च, देवसेनाधिपत्य लक्षण अधिकारविशेषभाजोऽस्य खायुधप्रहां- णायोगात् ॥ प्रतिपद्यते हि श्रीरामायणभारतादिषु रामलक्ष्मणभरतार्जुनादीनां अरण्या- दिषु जटिलत्वादिलक्षणतपोऽवस्थाजुषामपि स्वाधिकारप्राप्तधनुस्तुणीराद्यायुघ- धारिता ॥ द्वाविंशाङ्कचिह्निते दर्शितवामनपुराणतृतीयाध्याये तपश्चयार्थं वेङ्कटाचलं प्रति प्रस्थितस्यास्य स्कन्दस्य आयुधधरत्वमेव प्रतिपाद्यते नतु तत्प्रहाणं कचित् । यथोक्तं तत्र - तपसोऽर्थे प्रयाते तु स्कन्दे काञ्चनतेजसि । " देवसेना समायुक्ते धनुरशक्तिधरे द्विजाः ॥ इति । उत्तरत्रापि न कचिदस्य आयुधप्रहाणं पुराणप्रतिपन्नम् । अयं च देवः आयुधधार- णाभ्यां ऊर्ध्वाभ्यां बाहुभ्यां वरप्रदानोद्यतेन अधरेण दक्षिणेन पाणिना खचर- णारविन्दयुगलं प्राप्यप्रापकतया प्रदर्शयता अपरेण कटिन्यस्ते वामेन पाणिना स्वाश्रितानां भवजलधेः कटिन्नत्वं सूचयता च विराजते । ईदृशश्वावयवसन्निवेश- विशेषः, शङ्खचक्रधरस्य, भवजलधिनिस्तितीर्षुमुमुक्षुजनोपास्य दिव्यचरणनलिनयुग- लस्य, निखिललोकाराध्यवेषस्य, भगवतो नारायणस्यैव युज्यते । न पुनः खपातक हरणार्थं तपश्चर्यापरायणस्य आराधकता वेषैकयोग्यस्यास्य स्कन्दस्यायं सन्निवेश: कथंचिदपि युज्यते । किं बहुना दक्षिणवक्षस्थलदृश्याभ्यां श्रीदेवी श्रीवत्साङ्काभ्यां अनितरसाधा- रणलाञ्छनाभ्यामयं देवः श्रा महाविष्णुरिति मन्दमतिभिरपि सुनिर्णयोह्ययमंशः ॥ पुराणस्थेषु श्रीनिवासदेवस्वरूपप्रतिपादनपरेघट्टेषु च श्रीनिवासभगवत उपदर्शित परिदृश्यमानावयवसन्निवेशविशेषादिकं स्फुटतरं प्रतीयते ॥ यथोक्तं श्रीवराहपुराणप्रथमभागे सप्तचत्वारिंशाङ्कचिह्निते पञ्चदशाध्याये. 534 66 केयूराङ्गदसभूषं वृत्तायतचतुर्भुजम् । ज्वालायुतसहस्रारसुदर्शनधरं परम् || शरच्चन्द्रप्रतीकाशपाञ्चजन्यधरं शुभम् । अश्रान्तवरदानोद्यद्दक्षपाणिसरोरुहम् ॥ कटीतटसुविन्यस्तवामपाणिजलेरुहम् || इति ॥ अत्र चतुर्भुजमित्युक्तभुजचतुष्टयस्य विन्यासविशेषप्रदर्शनपरं ज्वालायुतेत्याद्युपरितन पादचतुष्टयम् ॥ पाद्मपुराणे त्रयस्त्रिंशाङ्कचिह्निते दशमाध्याये- 66 चतुर्भुजश्शङ्खचक्रवरावनतिहस्तकः । " श्रीवत्सकौस्तुभोरस्को वैजयन्त्या विराजितः || ” इत्युक्तम् ॥ अत्र वरशब्देन वरदानमुद्रा अवनतिशब्देन कटितटविन्यास लक्षणावनतिमुद्रा च विवक्षिता । समानप्रकरणवचनान्तरैककण्ठ्य्यात् ॥ त्रिषष्ठितमाङ्कचिह्निते गारुड - पुराणाध्याये — " अरुन्धती महाभागा लक्ष्म्यालिंगितवक्षसम् । दृष्ट्टा हरिं वेङ्कटेश प्रणनाम मुद्रान्विता ॥ इत्यनेन तदुपरितनेन अरुन्धतीस्तोत्रगतेन- यस्योरस्यनिश विभाति जगती सौभाग्यधात्री रमा - धत्ते यस्य पदावनेजनजलंमूर्ध्ना पुरारिस्सदा । श्रीमद्वेकटशैलनित्यनिलयं देवोत्तमं त्वां विना- दृष्टादृष्टफलप्रदं किमपरं दृष्टं क्षितौ दैवतम् ॥ इति वचनेन च श्रीवेङ्कटेशं साक्षात्कुर्वन्त्या अरुन्धत्या श्रीनिवासः लक्ष्म्यालिंगित- वक्षस्कत्ववेषेण दृष्ट इति स्पष्टमतगम्यते । ब्रह्माण्डपुराण नवमाध्याये चक्रवर्तिनः श्रीनिवाससाक्षात्कारघट्टे- " तन्मध्येऽसौ नीलजीमूतकल्पं पद्मावासं संश्रितत्राणहेतुम् । 35 श्रीवत्साङ्कं पुण्डरीकायताक्षं शंखं चक्रं धारयन्तं कराभ्याम् ॥ दातारं तं पाणिना वै वराणा- मन्येनाङ्के बिभ्रतं भ्राजमानम् पीतं वस्त्रं बिभ्रतं राजमानं कोटीरान्तप्रोतरत्नोपशोभम् ॥ शान्ताकारं शाश्वतं श्रीनिवासं सेव्यं देवैर्वासुदेवं ददर्श ॥ इत्यनेन लक्ष्मीश्रीवत्सौ वक्षलक्षणे शङ्खचक्रवरदानमुद्रा, कटितटविन्यासमुद्रारूपाणि भुजचतुष्टयलक्षणानि च भगवति चक्रवर्ती ददर्शेति । तदन्तर्गत एव वसिष्ठनारद संवादात्मके पृथग्भूते श्रीवेङ्कटेशसहस्रनामाध्यायेऽपि, श्रीनिवासध्येयाकारवर्णने— ऊर्ध्वो हस्तौ यदीयौ सुररिपुदलने बिभ्रतौ शङ्खचक्रे सेव्यावङ्घ्री खकीयावभिदवदधरो दक्षिणो यस्य पाणिः । तावन्मात्रं भवाब्धि गमयति भजतामूरुगो वामपाणिः श्रीवत्साङ्कश्च लक्ष्मीर्यदुरसि लसतस्तं भजे वेङ्कटेशम् || इत्यनेन यथोक्तभगवदसाधारणसर्वलक्षण विशिष्टवेषेणैव श्रीनिवासो ध्येय इति च स्पष्टमुक्तम् ॥ यादृशरूपेण श्रीनिवास भगवान् चक्रवर्तिना दृष्टः तेनैव रूपेण तत्र भग- वतः सर्वदृश्यतया अवस्थानमपि चक्रवर्तिना प्रार्थितं तथैवाङ्गीकृतं च भगवतेति तत्रैव नवमाध्याये उक्तम् । यथोक्तं तत्र । राजपुत्रः- " ‘यत्तद्रूपं दुर्लभं योगिवयै- रम्यं भूयादीदृशं सर्वदृश्यम् । अत्रैव त्वं सर्वदा वासमीयाः : सर्वेषां वै मानवानां हिताय ॥36 ओमित्युक्त्वाऽथापरं प्राह वाक्यं मद्भक्तस्त्वं नास्ति तुल्यस्त्वयान्यः ॥ इति ॥ मार्कण्डेयपुराणे द्वितीयाध्यायं सविमानश्रीनिवासाविर्भाव प्रतिपादनघट्टे — तन्मध्यस्थं दिव्यमूर्ति वरेण्यं शङ्कं चक्रं धारयन्तं कराभ्याम् 1 सेव्यत्वेन स्वं पदाम्भोजयुग्मं सर्वेषां दर्शयन्तं करेण ॥ स्वाङ्घ्रिद्वन्द्वं संश्रितानां जनानां संसाराब्धिर्जानुदन्नः किलेति । न्यस्तेनोरौ वामतो दर्शयन्तं सव्येनान्येनापि हस्तेन सम्यक् ॥ सर्वाभीष्टं दातुमुद्युक्तहति भक्तानां श्रीवासवक्षस्थलं च ॥ मन्दस्मेर श्रीमुख भूषणाढ्यं सर्वे श्रीमद्रेङ्कटेशं पश्यन् । इत्यनेन यथोक्तावयवस- न्निवेश विशेषादि विशिष्टं श्रीनिवासं ब्रह्मादयः सर्वे ददृशुरित्यभिहितम् । तत्रैव चतुर्थाध्यायेऽपि कुमारं प्रति भगवदाविर्भावघट्टे- शङ्कं चक्रं धारयन्तं कराभ्यां फलप्रदश्यरुगवामहस्तम् । प्राप्याविमावित्यपरेण पादौ संदर्शयन्तं करपङ्कजेन ॥ इति तथाविधावयवसन्निवेशविशेषो भगवता स्कन्दाय दर्शित इति । भविष्योत्तर पुराणत्रयोदशाध्यायान्ते- वरपद्मासने सुस्थां विधाय कमलालयाम् । पद्मावती विशालाक्षी भगवानात्मवक्षसि || अरिशङ्खविहीनोऽसौ कटिन्यस्तकरोत्तमः । दर्शयन् पाणिनैकेन दक्षिणेन वृषाकपिः ॥ 37 पदपद्मं सदाऽराध्यं गतिं च परमां नृणाम् । कटिन्यस्तकरेणापि निजपदाब्जगामिनाम् || नृणां भवपयोराशि कटिदघ्नं प्रदर्शयन् । विराजते वेङ्कटेशः संप्रत्यपि रमापतिः ॥ " इत्यनेन संप्रति विद्यमानं रूपमित्यंभूतमिति च स्पष्टमुक्तम् ॥ चत्वारिंशाङ्कचिह्निते वामनपुराणे एकविंशाध्याये - यत्र स्वामिपुष्करिणी - दक्षिणतीरे योऽसौ सविमानः श्रीनिवास आविर्भूतो ब्रह्मादिप्रत्यक्षगोचर आसीत् तत्रैव स भगवान् अदृश्यखीयाप्राकृतविमानः स्वयं च दृश्यमानस्सन् मनुजकारित विमानेस्थास्यतीति अगस्त्येन मुनीन्द्रान्प्रत्युक्तत्वात् अगस्त्यादिभिरत्रैव भगवतो दृश्यमानतया अवस्थानप्रार्थनतया भगवता तथैव अत्रानवरतवासाङ्गीकारस्य तत्र नत्र पुराणेषु प्रतिपादनदर्शनाच्च श्रीनिवास एवायमिति स्पष्टमवगमनेन नात्र कन्दस्यावासादिकल्पनेन श्रीनिवासापह्नवः कर्तुं शक्यः || उक्तं हि यथोक्तवामनपुराणाध्याये - अगस्त्यो भगवान् भूप मुनीन्द्रानिदमब्रवीत् । यदेतद्दर्शितं दिव्यं विमानं लोकपावनम् || पूर्वं भगवता तेन विष्णुना प्रभविष्णुना । तदत्रैव महाशैले सदा तिष्ठति पूजितम् ॥ अन्तर्हितं न केनापि शक्यते द्रष्टुमञ्जसा । युगेयुगे तु यः कश्चित्तपसा भावयेद्धरिम् || स तस्य कृपया दिव्यं विमानं पश्यति ध्रुवम् । आगामिनि कलौ चापि संप्राप्ते पुण्यमुत्तमम् ॥ विमानं सर्वपापघ्नं विष्णुनाधिष्ठितं सदा । पश्यतां सर्वभूतानामाह्लादजनकं शुभम् ॥ देवर्षिदै त्यगन्धर्व देवसिद्धनिषेवितम् । मनुजैरेव तद्भक्तैः कारितं लक्षणान्वितम् ॥38 भविष्यति महाश्वर्यं मुनीन्द्रा नात्र संशयः । तत्रैव भगवान्विष्णुः स्थास्यत्यक्षयशक्तिधृक् ॥ विमाने तु जगन्नाथः पूर्वं दृष्टो हरिः खयम् । शङ्खचक्रधरः श्रीमान् चतुर्बाहुखरूपवान् ॥ अस्मिन् जगति विप्रेन्द्रा विश्रुतं च भविष्यति । विमानं तदघौषघ्नं त्रैलोक्यतिmकोपमम् ॥ इति । अयमंशः अनेक पुराणेषु तत्रतत्र विद्यमानो द्रष्टव्यः । स्कन्दस्तु कुमारधारातीर्थ एव नियतवासः तत्र निवसन्नेव आगत्यागत्य यथाकालं स्वामिपुष्करिणीतीरे विराजमानं भगवन्तं श्रीनिवास माराधयन्नद्रावस्तीति दर्शितवामनपुराण एव चतुर्विं- शांकचिह्निते पञ्चमाध्याये पार्वतीं प्रति महादेवेन अभियानप्रतिपादनान्नासौ खामि- पुष्करिणीदक्षिणतीरे विराजमानो देवः स्कन्दः । अपि तु तदाराध्यभूतो भगवान् श्रीनिवास देव एवेति स्फुटमेवावगम्यते । यथोक्तं तस्मिन्नध्याये- आस्ते वृषाचले देवः श्रीभूमिसहितोऽनघे । अप्रत्यक्षालयोseश्यो विहरन् गिरिमूर्धनि || नानाद्रुमलताकीर्णे सर्वर्तुगणसंयुते । स्वामिवापीसमीपे तु कोटिकन्दर्परूपवान् ॥ आस्ते लक्ष्म्या च वरया रमन् षोडशवाष्टिकः । दृष्ट्वा गुहोऽपि तं देवं चैत्रमासि शुभे तिथौ || आराधयंस्त्रिसन्ध्यं वै देवगन्धर्वकिंनरैः । नृत्त्यैरप्सरसां चैव गीतवादित्रनिःस्वनैः ॥ रमयश्च रमानाथमुत्तरे गहरे गिरेः । कुमारधारिकानाम तत्र निर्झरिणी शुभा || मयूरवाहको देवि! तस्यास्तीरे वसत्यहो । ब्रह्महत्या तु या तस्य दुःसहा घोररूपिणी ॥ 39 " इति सा वृषाचलशृङ्गा दृष्टमात्रे बहिः स्थिता । * कामयमानश्शेषाद्री नित्यसेवां हरेरसौ ॥ पुनरागमनं देवि ! षण्मुखो नाभिवाञ्छति || इत्थमाराधकत्वेन वस्तुमिच्छतोऽस्य न अग्राध्यत्वेन अत्रावस्थानं युज्यते । न च तस्य अत्र तधावस्थानं कचित् एषु पुराणेषु प्रतिपाद्यते । प्रत्युत अप्राकृते अस्मिन् भगवत्क्रीडाचले प्राकृतानामाराध्यतयावस्थानं निषिद्धतयैवावगम्यते यतः अतोप्यधि कस्य एतत्पितुर्महादेवस्य अस्मिन् गिरावेव भगवता सह वस्तुं वाञ्छतः भगवतै- वास्मिन् पर्वते वासमननुज्ञाप्य उपत्यकायां वासोऽभ्यनुज्ञातः, यथोक्तं वराहपुराणप्रथमभागे पञ्चाशाचिह्निते अष्टादशाध्याये - इत्युक्ता कमलानाथः प्राहेशानं शुचिस्मितः । किमागमनकार्यं ते वद शङ्करमत्वरम् ॥ इति पृष्टः शिवः प्राह स्वामिन्नित्यच्युतं वचः । स्वामिन् त्वया सदा यत्र स्थीयते वेङ्कटेश्वर || तत्रैव देव स्थातव्यं मया वृषगिरीश्वर । इति पृष्ठः पुनः प्राह नोलमेघसमद्युतिः ॥ आकल्पं च वसामीह वेङ्कटाहृयभूधरे । त्वमप्यत्र मृडानीश ! महादेव ! वस प्रभो ! | उपत्यकायाम स्याद्रेः शोचिष्केशदिगीश्वर ! | इति । इत्थं महादेवस्यापि अस्मिन् वेङ्कटाचले लोकानामाराध्यतया अवस्थानस्य प्रतिषेध- सिद्धौ स्कन्दस्य तथावस्थानासंभवः किंपुनर्न्यायसिद्ध एव । तथा च स्वामि- पुष्करिणीदक्षिणतीरे श्रीनिवासदेवो यथा देवादीनां प्रत्यक्षविषय आविर्भूतः तथैव तत्रागस्त्यादिप्रार्थितो नित्यं वर्तते । स एव चार्चारूपेण अद्याप्यत्र सर्वदृश्यो विराजत इति नात्र स्कन्दस्यावकाशः ॥ एवं ब्रह्मपुराणतृतीयाध्याये भगवता श्रीनिवासेन चोदितः शङ्खराजो यथा

• कामयानश्वशेषाद्री इति सम्यगिवभाति40 दृष्टं श्रीनिवासविमानाचविग्रदादिकं स्थापयामासेत्यपि प्रतिपाद्यते । यथोक्तं तत्र- यथादृष्टं विमानं ते मद्रूपं पुरुषर्षभ ! | तथा कुरु महाभाग ! तेन ते भविता गतिः ॥ इत्युक्तत्वान्तर्दधे देवः सर्वेषामेव पश्यताम् || तेनोक्तमार्गेण विधाय पुण्यं विमानवर्यं प्रतिमां च पुण्याम् | प्रख्याप्य शो नरलोकसं जगाम विष्णोः पदमव्ययं शुभम् ॥ इति । अस्य श्रीनिवासदेवस्य शङ्खचक्रवरमुद्राकटिबिन्यास चतुर्विधचिह्नधारिचतुर्भुजत्वं श्रीदेवश्रीवत्साङ्कतवक्षस्कत्वं च तत्र तत्र प्रतिपाद्यमानं दुरपह्नवं देवतान्तरव्यावर्तकं चिह्नम् | अत एव हि परमैकान्त्यग्रेसरैः श्रीपराङ्कुशपरकालादिदिव्यसूरिभिः इत- सुबहोः कालात्प्राचीनैः द्राविडवेदतदङ्गोपाङ्गरूपेषु दिव्ययबन्धेषु अयं देवो विष्णुः रिति इदं क्षेत्र वैष्णवक्षेत्रमिति च अनुसन्धाय एतस्य स्तवनादिरूपमुपासनं क्रियमाणं दृश्यते । नचैते विरक्ताग्रेसरा अस्य देवस्य वस्तुतो देवतान्तरत्वेऽपि कथंचित्तत्र विष्णुत्वमारोप्यापि वा कृत्रिमामुपासन भावनां कुर्युः 1 न चामुष्मिक पारमार्थिकप्रवृत्तियुक्तानां सकलबाह्यविषयव्यापारविमुखाना- ममीषामीदृशार्थं प्रतिष्ठादिकामनामूला प्रवृत्तिः कथंचिदपि सङ्गच्छते । न च तेषां स्तवनोपासनादिकं वराह भगवन्मात्र विषयं व्यवस्थापयितुं शक्यम् । दीर्घतरमहाकिरीटधारित्व शङ्खचक्रधरत्वादेव्यधिष्ठित वक्षास्कत्वावयव- सन्निवेशविशेषादीनां श्रीनिवासासाधारणचिह्नविशेषाणां वराहभगवद्व्यावृत्तानां • अनुसन्धानदर्शनात् । श्रीपराङ्कुशदिव्यसूरिणा द्राविडब्रह्मसंहितायां श्रीवेङ्कटाचलविषययोस्तृतीय शतक षष्ठशतकदशमदशकयोर्मध्ये चरमनिर्देष्टे दशके श्रीनिवास भगवदसाधारण चिह्नजातमपि सम्यगभिहितम् || 41 तत्र द्वितीयगाधायां दक्षिणपाणौ प्रज्वलत्सुदर्शनधरत्वं तदुपलक्षित- मन्यदायुधजातं च दशमगाधायां पद्मालया नित्याधिष्ठितवक्षस्कत्वं, निगम- गाधायां प्राप्यप्रापकत्वेन निजचरणकमलयुगल प्रदर्शयितृदक्षिणपाणिमुद्रां निजचरणकमलाश्रितानां संसाराब्धेर्जानुदन्नत्व प्रदर्शनमुखेन समुज्जीवनसंदर्श- यितृवामोरुसलमवामहस्तमुद्रां च भगवतः श्रीनिवासदेवस्य भगवान् पराङ्कुशदिव्यसूरिः ॥ प्राकाशयत् यथोक्तं तत्र द्वितीयगाधायां कुपितप्रज्वलच्छ्रीमन्नेमिदक्षिणपार्श्वेति दशमगाधायां वियोक्तुमसमर्थास्मि क्षणमपीत्यनुसन्धाय पद्माकुमारी नित्याधि- ष्ठितवक्षस्थलेति । निगमगाधायां चरणावस्तादनुरूपं निविश्य हे दासा वर्धध्व- मित्येवं कृपां दिशन्तमनुपमप्रकारं स्वामिनमिति च । अत्र निगमगाधायां चरणाधोनिवेशस्य ततस्समुज्जीवनस्यच प्रदर्शनात् । ततो भगवतः सकले- तरव्यावृत्तानुपमप्रकारत्वस्य चाभिधानादक्षिण वामपाणिगत मुद्राद्वयमाभिहितं द्रष्टव्यम् ॥ एवमन्यान्यपि लक्षणानि तत्तद्दिव्यसूरिभिरनुसंहितानि द्रष्टव्यानि । अत्र भगवतो वामहस्तस्य कटितटोरुसन्धिन्यस्तस्य मुद्रायाः कचित् भवजल- धेर्जानुदन्नता प्रदर्शनपरत्ववर्णनं दूरतोऽपि दिक्प्रदर्शनविधया तथासूचनं संभव - तीत्यभिप्रायकं बोद्धव्यम् । तस्माच्छी निवासविषयं स्तवनोपासनादिकं प्रबलतरं प्रमाणमेव | दिव्यसूरिकृतमप्यत्र

  अस्य श्रीनिवासभगवतः शङ्खचक्राद्यायुधविहीनपाणिकत्वं तु तोण्डमाने चक्रवर्तिने दुर्विषवैरिनिषूदनकांक्षिणे निजायुधदानसूचकं भगवतैव संकल्पि- तमिति पुराणवचनेष्वेव स्पष्टम् । ब्राह्मपुराणे सप्तमाध्याये.
  दर्शयन् भक्तवात्सल्यं यो ददौ हस्तगे शुभे ।
  शङ्खचक्रे नृपेन्द्राय चक्रवर्तीति यं विदुः ॥
  अत एवारिशङ्काभ्यां दृश्येते रहितौ करौ ।
  अचरूपशिलारूप विग्रहस्य महात्मनः ॥ इति । शाङ्खचक्ररा-
  6राजा
  42
  1
  हित्यकारणकथनं प्रस्तुत्य ततोऽध्यायान्ते-
  स्थिते कदाचित् चितिपे श्रीनिवासस्य सन्निधौ शत्रवश्च बलोद्रिक्तारुरुधुस्तस्यवै पुरीम्
  ममायुध प्रदानस्य ख्यात्यैदेवोत्तमप्रभो । अर्चाबिम्बे शिलाबिम्बे चक्रशङ्कौ नधारय ॥ इति संप्रार्थितोदेवो नदधार पुनश्चतौ ।
  अदृश्यौ तिष्ठतश्चभौ पार्श्वतः शार्ङ्गधन्वनः
  इत्यन्तेन शङ्खचक्रराहित्ये कारणं सविस्तरं निरूपितम् ॥
  अत्र भक्तविषये प्रदर्शित निज महौदार्य स्मारकतया दिव्यायुध धारणं सर्वलोक दृग्गोचरतया नकर्तव्यमित्येतावन्मात्रस्यैव चक्रवर्तिप्रार्थित तया तथाधारणाभावेऽपि सर्वदास्वासाधारण नित्यसिद्ध दिव्यायुधसंनिधान- मस्त्यैवेतिदर्शितम् ॥
  43
  एवं ब्रह्माण्डपुराणे एकादशाध्यायेऽपि -
  श्रीभगवान
  शङ्खचक्रे प्रदास्यामि भावि सायुज्य सूचके । तथाकौमोदकीं शार्ङ्ग नन्दकंच महामते ।
  पञ्चायुधधरो भूत्वा दुरात्मानं सुरद्रुहम् ।
  सबन्धुवर्ग सोमात्यं जहि संग्राममण्डले ॥
  इत्युक्त्वा प्रददौ तस्मै शुचये चक्रवर्तिने । शङ्खचक्र गदाशार्ङ्गं खङ्गानिमधुसूदनः
  पञ्चायुधदानं
  इति सिमादाख्यासुरवधार्थं चक्रवर्तिने भगवता
  प्रतिपाद्य, ततोऽध्यायान्ते ।
  ततस्तिह्मादसंहारी चक्रवर्ती महीपतिः ।
  व्यजिज्ञपत्स्ववृत्तान्तं वेंकटेशाय सर्वतः ॥
  शङ्खचक्र गदाशाङ्ग नन्दकान् नृपनन्दनः । अर्पयामास हरये वेंकटाद्विनिवासिने । राजानं च तथा पञ्चायुधान्यपिचमाधवः । उवाच मेघनिर्घोष गम्भीरिम भृता गिरा ।
  राजन् यदेच्छसि जय मजय्ये साम्परायके । तदेमान्यायुधान्युच्च स्साहाय्यं कुर्वतां तव ॥
  इत्यादिना सिह्नाद वधानन्तरं चक्रवर्तिना प्रत्यर्प्यमाणानां दिव्यायु धानां तत्तत्काल साहाय्यार्थं चक्रवर्ति सन्निधान एवावस्थानं नियम्य स्वस्य किंचित्काल पर्यन्तं प्रत्यक्ष विगतायुधत्वं दिव्यायुधानां माननमात्रं संनिधानं चाभ्युपगम्य ततः किंचित्कालानन्तरं कलौ विमानादीनामिव दिव्यायुधानामपि भक्तकल्पितानामङ्गीकारं लोकतुष्टये कुर्वन् वर्तिष्ये इति चक्रवर्तिनं प्रति भगवतैवाभिधानप्रतिपादनात् भगवतोऽस्य श्रीनिवास देवस्य स्वासाधारण दिव्यायुधराहित्य मद्योपपद्यते ।44
  नचेत्थं स्कन्दस्य स्वासाधारणायुध प्रहाण कारणं एवंभूतस्य तस्य अर्चारूपेण स्थापनं वा पुराणे क्वचित्प्रतिपादितम् ।
  तस्मान्नासौ स्कन्द शङ्कागन्धार्हो देवः ।
  यदपिवादिनो मन्यन्ते अस्य देवस्य श्रीवैष्णवैराराध्यमानता दशाया- मपि प्राचीन संप्रदायानुसारेण देवतान्तरासाधारणैः बिल्वपत्रैरर्चनं कचिन्मासे क्रियमाणमद्याप्यनुवर्तमानं दृश्यते, तदिदं तस्य देवतान्तरत्वसाधकं लिङ्ग- मिति । अस्यदेवस्य विष्णुरूपत्वे तदसाधारण दिव्यायुध राहित्यं देवतान्त- रासाधारणं जटिलत्वं नागाभरणधारित्वं च दृश्यमानं न कथंचिदप्युपपद्यत इति । तदप्येतेन निरस्तम् । प्रत्यक्ष दिव्यायुधरा हित्यकारणस्य यथोक्त- रीत्या पुराण एवं सम्यक्प्रतिपादितत्वात् । परश्शतेषु स्थानेष्वस्य श्रीवैकुण्ठ- नाथ श्रीमहाविष्णोरेव श्रीनिवासाख्यावतार विशेषरूपतायां साक्षादभिधीयमा- नायां लिङ्गेन श्रुतिबाधनायोगाच्च ।
  अस्य देवस्य प्रागुदाहृत प्रमाणगणगता विष्णुत्व श्रुतिरन्यथा सिद्धि गन्धानर्हा विद्यत इति प्राक्तन निरूपणेनैव विशदम्
  लिङ्ग चेदमन्यथासिद्धम् । बिल्वपत्राचनादीनां देवतान्तरासाधारण- त्वस्य अप्रामाणिकत्वात् । तुलसीदेव्यभिमततमत्वेन तुलसीदलानां भगवद- भिमतत्ववद्विल्ववृक्षस्य श्रीदेव्यभिमततया बिल्वपत्राण्यपिहि भगवदभि- मतानि अर्चनोपकरणानि शास्त्रसिद्धानि । बिल्ववृक्षस्य श्रीदेव्यभिमत वृक्षत्वं च —
  46
  आदित्यवर्णे तपसोऽधिजातो वनस्पतिस्तव वृक्षोथ बिल्वः इति श्रीसूक्त श्रुति सिद्धम् । ततोचिल्वपत्रैरपि भगवदर्चनं तत्र तत्र शास्त्र - विधीयते । यथोक्तं हारीतस्मृतौ विशिष्टपरम धर्मशास्त्रे पञ्चमाध्याये धनुर्मा- सचिन घट्टे-
  कोदण्डस्थे दिनकरे तस्मिन् मासि निरन्तरम् । अरुणोदय वेलायां प्रातः स्नानं समाचरेत् ॥
  45
  तर्पयित्वा विधानेन कृतकृत्यः समाहितः । नारायणं जगन्नाथ मर्चयेद्विधिवद्विजः ॥
  पौरुषेण विधानेन मूलमन्त्रेण वा यजेत् । शतपत्रैश्च जातीभिः तुलसीबिल्वपुष्करैः
  सुवासितंच दद्यन्न मपूपान्मधु मिश्रितान् । मोदकान् पृथुकान् लाजान् शष्कुली चणकानपि
  वं तस्मिन्नेवाध्याये ततः पूर्वत्र
  लक्ष्मीनारायणं देवं भार्गवे वासरे निशि । अखण्ड बिल्व पत्रैश्वकोमलैस्तुलसीदलैः । अर्चयेन्मन्त्ररत्नेन वामाङ्कस्थश्रियासह
  अखण्ड बिल्वपत्रैर्वा पद्मपत्रैर्वृतेन वा ।
  श्रीसूक्तपुरुष सूक्ताभ्यां प्रत्यच जुहुयात्ततः ॥ इति । गोपालवपुषं कृष्ण मर्चयेच्छुद्धयान्वितः । इत्यारभ्य -
  करवीरैः कोविदारैर्बिल्वेशस्फोटकैरपि । दशाक्षरेणमन्त्रेण पूजयेत्पुरुषोत्तमम्
  नृसिंह वपुषं देवं पूजयेत्तद्विधानतः ।
  मन्त्रराजेन गायत्र्या मूलमन्त्रेणवा यजेत्
  अखण्ड बिल्वपत्रैश्च जातिकुन्दैश्व यौधिकैः
  इति चोक्तम् । एवं श्रीवेङ्कटाचल माहात्म्यपर श्रीवाराहपुराण प्रथम- isपि पञ्चचत्वारिंशाङ्कचिह्निते त्रयोदशाध्याये दशरथस्य श्रीनिवासाविर्भाव- द्दिश्य स्वामिपुष्करिणी तीरे तपः कुर्वतां महर्षीणां चरित्रदर्शनसमये -46
  अर्चयन्ति जगन्नाथं तथाबिल्वदलैरपि ।
  तुलस्यास्सुद लैश्चापि कृष्णैः श्वेतैश्च योगिनः ॥ इत्युक्तम्
  देवकृत लक्ष्मीस्तोत्रे
  "
  नमोबिल्व वनस्थायै विष्णुपत्न्यै नमोनमः । इत्यनेन स्तोत्रप्रीत
  श्रीमहालक्ष्मोप्रतिवचनेऽपि ।
  अखण्डैबिल्वपत्रैर्मामर्चयन्ति नराभुवि । स्तोत्रेणानेन येदेवा नरा युष्मत्कृतेनच ॥
  धर्मार्थकाममोक्षाणा माकरास्ते भवन्ति
  इत्यनेन च वचनेन श्रीदेव्याबिल्वप्रियत्वस्य तयैव साक्षात बिल्व- पत्रैः स्वार्चनविधानस्यच प्रतिपादनात् ।
  भगवतः श्रीनिवासस्य श्रीदेव्या नित्याधिष्ठितवक्षसो बिल्वपत्रैरर्चनं एवमन्यदपि • बिल्वपत्रैर्भगवदचनप्रतिपादनपरं बहुलतरं
  हि सुसंगतम् ।
  तत्र तत्र स्थितं वचनजातं अत्रोपष्टम्भकं दृष्टव्यम् ।
  इत्थं श्रीदेव्या भगवतो विष्णोश्च बिल्वप्रियत्वस्य बिल्वदलेरचन - विधानस्यच प्रमाणसिद्धत्वेन तदनुरोधेनैव इह तथार्चनानुष्ठान संप्रदाया-
  गमात् ।
  अन्यत्रापि विष्णुस्थलेषु कचित्कचित् बिल्वपत्राचनस्य अधुनापि दृश्यमानत्वाच्च नानेनायंदेवो देवतान्तरीकर्तुं शक्यः ।
  अथ नापि जटिलत्वं देवतान्तरासाधारणम् । विष्णोरध्यवतारेषु कचित्कचित् तत्सद्भावस्य प्रमाणप्रतिपन्नत्वादिहापि तत्संभवे बाधकाभावात् । यथोक्तं श्रीभागवते एकादशस्कन्धे भगवद्धर्म निरूपणपरे निमिनवयोगीश्वर- संवादे पञ्चमाध्याये करभाजन योगीश्वर वचने-
  राजा
  कस्मिन् काले स भगवान् किंवर्णः कीदृशो नृभिः । नानावाकेन विधिना पूज्यते तदिहोच्यताम्
  47
  करभाजन:-
  कृतं त्रेताद्वापरंच कलिरित्येषु केशवः । नानावर्णाभिधाकारो नानैव विधिनेज्यते ॥ कृते शुक्लचतुर्बाहु र्जटिलो वल्कलाम्बरः । कृष्णाजिनोपवीताक्षान् बिभ्रद्दण्डकमण्डलू
  ईश्वरः पुरुषोऽव्यक्तः परमात्मेति गीयते ॥ इत्यादि
  अत्र तत्तत्कालविच्छानुरोधेन भगवतो नानाविधवर्णायुधाकार नाम- विशिष्ट रूपधारित्वं । तत्तदवतारेषु तत्तद्वर्णायुधाकारादि विशिष्टवेषेणैव समाराध्यत्वं चाभिधाय कालविशेषे जटिलत्वाद्याकारविशिष्टरूपशालिनो भगव- दवतारविशेषस्य ताद्रूप्येण समाराध्यत्वाभिधानादिहापि श्रीनिवासाख्यभगव- दवतारविशेषे दृश्यमान जटिलत्वचतुर्बाहुत्वाद्याकारविशिष्ट दिव्यरूपशालि- नो भगवतस्तथैव समाराधनीयत्वं युक्तं संभवति ।
  एवं पाञ्चरात्रे सात्त्वत संहितायां द्वादशे विभवदेवताध्यानपरिच्छेदे पातालप्रभृति सर्वलोकस्थित सकलविभवदेवताध्येयाकार प्रतिपादनपरे प्रथमं पाताल निलयस्य सङ्कर्षणमूर्त भगवतोऽनन्तस्य नानाविधाकारशालिनो- विद्याधिदेवाकारवर्णने-
  विद्याधिदेवं भगवंश्चतुर्वत्कं चतुर्भुजम् ।
  लम्बकूचजटादण्डकमण्डल्वसूत्रकम् ॥
  फुल्लरक्ताम्बुजाभासं श्वेतपद्मकङ्कितम् । श्रुतीर्ऋगाद्यावक्तेभ्यः प्रोतिमनुस्मरेत् ॥ इति ।
  तत्रैव किंचिद्दूरत उपरिष्टान्नरनारायण हरिकृष्णरूप चतुर्विध-
  भगवदवतारेषु कृष्णाख्यावतारस्वरूप वर्णने च ।48
  कृष्ण मिन्दीवरश्याम मूर्ध्वबाहु जटाधरम् । पादेनैकेन तिष्ठन्त माहरन्तंच मारुतम्
  तत्रैव पुनः धरातलस्थितावतारान्तरध्येयाकार निरूपण –
  ध्यायेद्वराश्वगं तबै तनुत्रावृत विग्रहम् । सितोष्णीषललाटंच नातिदीर्घ जटाधरम् ॥ aaraanaर्णाभ मिषुधिद्वयमध्यगम् । शरचाप करव्ययं खङ्गकुन्तकुठारिणम् ॥ यज्ञाध्ययन दानादि परिरक्षन्तमेव हि । शातयन्त मवर्णाना मधर्म निरतात्मनाम् । सर्वतत्त्वाश्रयं तत्त्वं सर्वशक्तिमयं विभुम् ॥ सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रिय विवर्जितम् । निश्शेष भुवनानांच ध्यातव्यंच धरास्थितम्
  अनन्तशयनाभूषं कल्पान्तहुतभुक्प्रभम् । ज्वलज्ज्वालावलीयुक्तं ज्वलनांशुकवेष्टितम् ॥
  चक्राद्यायुधवृन्देन मूर्तेन परिवारितम् ॥ इति चोक्तम्
  इत्थमनेकेषु भगवदवतारेषु, जटाधरत्वसद्भावावगमेन अस्यापि श्रीनिवास भगवतः तत्सद्भावो न विरुद्ध इति नैतेनासौ देवतान्तरीभवितु-
  मर्हति ।
  किंचात्र उदाहृत सात्वत संहितावचन सिद्ध चरमरूपस्वरूप स्वभाव- पर्यालोचने तद्रूपस्य श्रीनिवास भगवद्रूपस्य च अत्यन्त सादृश्यावगमेन तदे- वेदमिति प्रत्यभिज्ञाकर मप्यस्ति भगवतः श्रीनिवासस्य पुराणप्रतिपन्नं दिव्य- रूपम् । अत्र ध्यायेद्वराश्वगमित्याद्युक्तं अश्वगामित्वादिलक्षणं श्रीनिवासस्यापि दृश्यते । यथोक्तं श्रीवराहपुराणद्वितीयभागे चतुर्थाध्याय पद्मावतीविवाह पोद्धात मृगयाविहारघट्टे-
  हितम् ।
  49
  Aceno
  38602
  एतस्मिन्नन्तरे चाशु ददृशुर्हयमुत्तमम् । अकलङ्केन्दु धवलं जाम्बूनद परिष्कृतम् ॥ स्फुरद्विद्युल्लतायुक्त शरन्मेघमिवोन्नतम्
  अत्र ददृशुई यमित्यादिना अवगामित्वं ध्यायेद्वराश्वगमित्यत्रोक्तमभि -
  "
  सितोष्णीष ललाटंच नातिदीर्घ जटाधर मित्युक्तं उष्णीषजटा धरत्वं अत्र " सुसूक्ष्म क्षौमसंवीत नालचूलीकयोज्वल " मित्यनेनाभिहितम् । शरचापकरव्यग्रमित्युक्तं शरधनुर्धरत्वं अत्र सुवर्णरत्ननिचित शार्ङ्गदिव्य धनुर्धरम् । " अपरेण करेणैव वहन्तं काञ्चनंशरम् " इत्यनेनाभिहितम् ।
  अतोऽत्र रूपद्वयानुरूप्यमवगम्यत इति बोध्यम् ॥
  एव ।
  ।
  भविष्योत्तरपुराणेऽप्युक्त
  षष्ठाध्याये - यथोक्तमृगयाविहार घट्ट -
  सकदाचिद्रमेशस्तु चिन्तयामास वै हयम् ।
  मनसाचिन्त्यमानेतु हयः प्रत्यक्षतां गतः ॥
  वायुरश्वत्वमापन्नो रज्जुतत्त्वाभिमानिनी ।
  उपासर्पत्स्वयं लक्ष्मीस्ततोऽश्वं तं सपूजयन् ॥ तस्योपरि समातिष्ठत् सर्वाभरण भूषितः ॥ इति
  कचरीकृत केशेषु रक्तवस्त्रं सुवेष्ट्यच । लम्बितैः पुष्पजालैश्च स्कन्धगैः परिभूषितः ।
  शुवर्णरत्न संबद्ध पादुका गृहिताचिकः ।50
  धनुर्बाणधरः श्रीमान् साक्षान्मन्मथ मन्मथः । एवं मनोहरं रूपं धृत्वा श्रीवेंकटेश्वरः । हयं रत्नसमाकीर्णे रुप हैं विभूषितम् । सुवर्णतिलकोल्ला सिवत्कं वायुमनोजवम् । नीलवर्णं पाण्डुपादं हस्तपञ्चदशोन्नतम्
  अवरुह्यगिरिश्रेष्ठा न्मृगयार्थं जगामसः ॥ इति च ।
  अत्रापि श्रीनिवासस्य हयगामित्वं " सकदाचिद्रमेशस्तु चिन्तयामास- वैहयम्" इत्यादिना हर्यरत्नसमाकीर्णैरित्यादिनाचाभिहितम् । " कवरी- कृतकेशेषु रक्तवस्त्रं सुवेष्टयच" इत्यनेन उष्णीषजटाधरत्वं । धनुर्वाणधरः श्रीमान् इत्यनेन शरचापकरव्यग्रत्वं चाभिहितम्
  6
  अकलङ्केन्दुधवल’ मिति
  अतः दर्शितरूपद्वय साम्यं स्फुटतरमेवेति बोध्यम् । यद्यपि दर्शित- वराहपुराणघट्टे
  हयम्य शुद्धधवलवर्णकायत्वं सुसूक्ष्म क्षौमसंवीत नीलचूलिकयोज्वल मिति भगवतः सितोष्णीष संवृत जटाधरत्वं चाभिहितम् ।
  6
  }
  अत्रतु ’ नीलवर्ण पाण्डुपादमिति यस्य पाण्डुपादनीलवर्णकायत्वं ’ कबरीकृत केशेषु रक्तवस्त्र सुवेष्टघच इति भगवतः रक्तोष्णीष संहृतजटा- घरत्वं चाभिधीयत इति मेोऽवगम्यते । तथापि प्रतिकल्पानुवर्तिचरित्र- विशेषेषु कल्पभेदेन विद्यमान एवं प्रधानांशतौल्ये अवान्तर विषयगत मोदृश- मीषद्वैचित्र्यं संभवत्येवेति तन्निबन्धन एवायमषिद्रव्यपदेश इति नैतावता प्रधानविषयवैषम्यमनुसन्धातुं युक्तम् ।
  किंच पौरुषेयेषु स्मृतीतिहासपुराणादिषु शास्त्रेषु तत्तच्छ्रोतृप्रवक्तः परंपरा संवादमूलेषु प्रणेतॄणां श्रवणानवधान मूलविषम प्रणयनाद्वा सावधान
  51
  श्रवणानामेव सतां तेषामाप्ततमत्वेन यथा श्रवणमेव प्रणयनेऽऽपि पुराणगत ततत्संवादाकर प्रवक्तृ श्रोतृपरंपरा प्रवचन श्रवणानवधान विषमप्रवृत्तानां तत्तत्संवादानां यथा श्रुतमेव प्रणयनाद्वा, एकस्मिन्नेव कल्पेऽपि दर्शितावान्तर विषयवैचित्र्यसंभवोऽवर्जनीयः ॥ उक्तहेतुत एवच स्मृतीतिहास पुराणादि पौरु- पेयशास्त्रेषु सर्वत्र । अत्रैव श्रीवेंकटाचलमाहात्म्यपरेषु पुराण भागेषुच तत्तच्च- रित्रेष्ववान्तरविषयवैचित्र्याणि बहूनि दृश्यन्ते । तत्र सर्वत्र अनयैवदिशा- निर्वाहोऽनुसन्धेयः ।
  एवं स्कान्द पुराणान्तर्गतप्रथमभागे दशमाध्यायस्यभगवदाविर्भावघट्टे ।
  दध्युर्नारायणेदिव्यं परमानन्दविग्रहम् । वामन पथातीतं विश्रुतैश्वर्यभासुरम्
  अत्र ’ वमन्तं दहनच्छटा, इत्यनेन प्रागुदाहृत रावतसंहिताव-
  TIRUPATI52
  चनेषु ’ कल्पान्त हुतभुग्प्रभम् । ज्वलज्ज्वाला वलीयुक्तं ज्वलनांशुकवेष्टि- त’ मित्युक्तं ज्वालामालाकुलत्वमभिहितम् । ’ तप्तकार्तस्वर निस्फुरत्कान्ति- मनोहरमित्यनेन द्रवत्कनकवर्णाभमिति सात्त्वतवचनोत्तांशोऽभिहितः । ’ भ्रमन्तिलोकरक्षार्थ मित्यादिना मूर्तिमद्दिव्यायुधागमन प्रतिपादकेन चक्रा- द्यायुधवृन्देन मूर्तन परिवारितमिति सात्वतवचनोक्तोंशोऽभिहितः ।

तस्यादिहापि दर्शितसात्वतसंहितोक्त दिव्यरूपस्य श्रीनिवास रूपस्य च सारूप्यमेवावगम्यत इति ध्येयम् । 3 यद्यपि वराहपुराणद्वितीयभागस्थ प्रागुदाहृत मृगयाविहारघट्टे तस्मिंस्तु पुरुषं कृष्णं मदनाकार वर्चसम् इति नीलवर्णत्वमभिधीयते, इतु रुक्मवर्णत्वमभिधीयत इति भेदोऽवगम्यते । तथापि भगवतो दिव्यरू- पस्य कनककान्ति प्रत्युप्त विजातीय नील प्रभा मनोहर मयूरग्रीवया विद्युत्प्र- भाप्रत्युप्त नीलमेघेनच समानाकार भासुरतया कृष्णपिङ्गलाकारत्वेन श्रुति- प्रतिपन्नतयाच कृष्णाभत्वेन रुक्मामत्वेन च निर्देष्टुं योग्यतयाविरोध इति बोध्यम् । अत एव दर्शितस्कन्द पुराण भगवदाविर्भावघट्ट एव भगवतो विरिञ्चयादि प्रार्थनया ज्वालामालाकुल भीषणाकारं परित्यज्य सौम्याकार प्रदर्शन समये ’ विमाने रत्नखचिते बभूव सुखदर्शनः । चन्द्रबिम्बाननश्शा- न्तो नीलोत्पलदलद्युतिः, इति नीलवर्णत्वमपि भगवतोऽभिहितम् । एवं वामनपुराणभागेऽपि चतुस्त्रिंशाङ्क चिह्निते पञ्चदशाध्याये श्रीनि वासाविर्भावघट्टे, * atri वै हरेस्तस्य रूपमव्यक्तरूपिणः । कियन्तो वा भुजास्तस्य कियन्ति वदनानिच ॥ कियन्तोवा घृतास्तेन तीक्ष्णाः प्रहरणास्तथा । ब्रूहि तद्रूपसंस्थानं विश्वमूर्तेर्हरेर्मुने’ ॥ अयं च वेंकटाद्विनिवासः श्रीमान् वेंकटनायकः प्रादुर्भावभृति वैखान सागमविधिना आराध्यते इति सुस्पष्टम् । तर्हि कथं तावतसंहिताप्रतिपाद्यांश सारूप्यम् ? 53 इत्यादिना तत्राविर्भूतं हरेर्दिव्यरूपं कीदृशमिति प्रश्नमुपक्षिप्य तत्समाधान- प्रकरणं । मूजैः कुञ्चितैश्चापि नीलैर्मृदुतरैस्तथा । लम्बमानैर्विनिष्क्रान्तैः किरीटाच्छुभदर्शनात् ॥ प्रच्छाद्यमान वदनं मेघैरिव निशाकरम् । इत्यनेन भगवतो जटाध- रत्वम्, ‘करेपुतेषुसंयुक्तास्तीक्ष्ण प्रहरणास्तथा । , ज्वलन्तश्च स्फुरन्तश्च मिथिलेश चकाशिरे । इत्यनेन ‘अनेकशतसाहस्राः कालाग्निसदृशप्रभाः । नानाप्रहरणा घोरास्संयुक्ता स्तत्र बाहुषु || भयदास्सुरशत्रूणां दैत्येन्द्राणां महौजसाम् । सर्वगा सर्वदेशेषु भक्तानामभयप्रदाः || जाज्वल्यमानास्तेजोभिः रूक्षकै सौम्यकैरपि । अकुर्वनिष्प्रभ सद्यश्चन्द्रसूर्यौ स्वरश्मिभिः ’ 11 इत्यनेनच रूक्षसौम्यद्विविधाकार धारि भगवद्विविधाकारानुगुणैः रूक्षसौम्य तेजश्शालिभिः द्विविधाकारैर्नाना विधैरायुधैः भूषितकरबाहुत्वाभिधानादस्य श्रीनिवास भगवतः स्थिति कर्तुत्वानुगुणत्रौम्याकार योग्य दिव्यायुध धारित्व वत् संहारकर्तृत्वानुगुण भीषणाकार योग्य शक्तिकुठारादि घोराकारायुध धारि- त्वमप्यभिहितं भवतीति ‘शरचापकरव्यग्र खड्गकुन्त कुठारिणमिति, सात्त्वत वचनोक्तांशः ’ चक्राद्यायुध बृन्देन मूर्तेन परिवारितम्’ इति सात्त्वत वचनो- क्तांशश्च दर्शितौ भवतः । एवं प्रागुदाहृत स्कान्दपुराण घट्टवचनैः अस्मिन्नपि घट्टे- ‘तद्रूपमाश्चर्यमनेकवर्ण किरीटमालाभिरशेष मूर्ते : व्यराजतादित्य इवान्तकाले स्वरश्मिमालाभिरनेकरश्मिः ||54 तीसवकं विमलं विशोकं जाज्वल्यमानं महता स्वतेजसा । अशोभताद्यं वपुरद्धनेक्षणं युगान्तकालाभिरिव प्रदीप्तम् ’ इत्यनेन अनुपदोदाहृतवचनान्तरैः ‘मृदुचारुकपोलैश्च कुण्डलैरुपशोभितम् ’ । इत्यारभ्य, सौम्यं समुच्छितोरस्कं समायत विलोचनम् । दिव्य पीताम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपितम् || दिव्यया वैजयन्त्याच मुस्कन्धगतया तथा । चकाशे तद्यथा मेघो विद्युन्मालाविराजितः ’ ॥ इत्यन्तैर्वचनैश्च रक्षकत्वानुगुण सौम्याकार संहर्तृत्वानुगुण रूक्षाकारयोः भगवतः अभिधानात् प्रागुदाहृत सात्त्वत वचनेषु, यज्ञाध्ययन दानादि परिरक्षन्तमेवहि । शातयन्त मवर्णाना मधमं निरतात्मनाम् ’ || इत्युक्तरक्षकत्वानुगुणाकारः ‘कल्पान्त हुतभुक्प्रभम् । ज्वलज्ज्वालावलीयुक्तं ज्वलनांशुक वेष्टित ‘मित्युक्त संहर्तृत्वानुगुणाकारश्चाभिहितौ भवतः । एवमस्मिन् पुराणे पञ्चत्रिंशाङ्क चिह्निते पोडशाध्याये सप्तर्षिकृत श्रीनिवास भगवत्स्तुतौ, सहस्रादित्यसङ्काश चक्रहस्ताय ते नमः । शत्रुहस्ताय तेनित्यं नमो विष्णोमहात्मने || नमः किरीटिने नित्यं नमः कौस्तुभधारिणे । नीलमेघप्रतीकाशवपुपे ब्रह्मणे नमः || असिरत्न गदाचाप शक्तितोमर पाणये । प्रदीप्तायुधजालाय प्रदीप्तवपुषे नमः || 55 यज्ञेशाय नमस्तुभ्यं ज्वलत्कुण्डल धारिणे । नमोsस्तु पद्मनाभाय नमस्ते विश्वयोनये || परावराणां पतये करालवपुषे नमः || इतिवचनैः भगवतः श्रीनिवासस्य रक्षकत्वानुगुण सौम्याकार संहर्तृत्वानुगुण भीषणाकार तदुभयानुगुण सौम्यासौम्य लक्षण द्विवि- धाकारायुधजालशालित्वं सुस्पष्टमभिहितम् । अतः अस्मिन् वामनपुराणेऽपि श्रीनिवासरूपस्य दर्शित सात्त्वत वचनोक्त रूपैक रूप्यमेव प्रतिपाद्मत इत्यव - गन्तव्यम् । एवं पाद्मपुराणभागेऽपि षडिशाङ्कचिह्निने तृतीयाध्याये – पद्मसरो- वरतीरे श्रीशुकमहर्षि प्रति श्रीनिवास भगवदाविर्भावघट्टे- तपसा तस्य सर्वात्मा संतुष्टः पद्मलोचनः । संहर्ता रक्षिता स्रष्टा भुवनानि चतुर्दश ॥ अनुग्रहीतान्तर्यामि निग्रहीता निरन्तरः । शङ्खचक्र गदाम्भोज राजत्कर चतुष्टयः || मुक्तातपत्रितानन्त सहस्रफणमण्डलः । नागैरभिनव कल्पै स्तपनीय मयांशुकैः ॥ सुमनोभिर्दिव्यगन्धै दिव्यालेपन चन्दनैः । अलंकृताङ्ग महिमा स्मयमान मुखाम्बुजः || इति वचनेषु मुक्तातपत्रितानन्तेत्याद्यर्थद्वयेन अनन्तशयनत्व नागभूषण- त्वाभिधानात् दर्शित सात्त्वत वचनेषु अनन्तशयनाभूषमित्युक्तोंशोऽभि- हितः । , अनन्तः शयनं, क्रीडोपकरणसुखसुप्तिस्थानं, आभूषा भूषणं च यस्य सः अनन्तशयनाभूषः इति विगृहीतेन अनन्तशयनाभूष शब्देन शेषशायि- त्वं शेषभूषणत्वं चप्यभिधीयते । एव मस्मिन्नेव पुराणे श्रीस्वामि पुष्करिणीतीरे श्रीशुक महर्षिप्रति श्रीनिवास भगवदाविर्भावघट्टे सप्तविंशाङ्कचिह्निते चतुर्थाध्याये ’ कालकाद-56 म्बिनीकान्ताकुञ्चितालकबन्धन, इत्यनेन जटाधरत्वं, भोगि भोगोल्लसद्भुज इत्यनेन नाग भूषणत्वं चाभिहितम् । एवं त्रयस्त्रिंशाङ्कचिह्निते दशमाध्याये स्वामिपुष्करिणीतीरे ब्रह्मादिस्तुत- श्रीनिवासाविर्भावघट्टे 6 ’ स्तुत्त्यानया प्रसन्नोऽस्मिन् विमाने परमस्व- राट् । सहस्रादित्य सङ्काशः सहसेन्दुसमप्रभः । सहस्रहुतभुक् प्रख्यो विख्यातविभवोदयः । इति श्रीनिवास भगवतः सौम्यासौम्य लक्षण द्विवि- धाकारवत्त्वमेवाभिहितमित्यत्रापि सात्त्वतोक्तरूपानुरूप्यमेवावगम्यते । एवं भविष्योत्तर पुराणैकादशाध्याये श्रीनिवासस्य पद्मावतीपरिणय- घट्टे भगवतः श्रीनिवासस्य भूषणदानसमये ‘नाग भूषण युग्मंच बाहुपुरा- दिकांस्तथा इति शेषादिवासिनः शेषशायिनः शेषभूषणस्यास्य देवस्य शेष- , प्रियतमत्वमनुसंदधता वियद्राजेन नागभूषणयुग्ममपि दत्तमित्यभिधीयते । भविष्योत्तर रहस्याध्याये अशीतितमाङ्कचिहिने पावतीं प्रति परमर- हस्य सविमान श्रीनिवास भगवध्येयाकार मुपदिशता महादेवेन । इन्द्रनील मणिश्याम रमणीयाहि भूषणैः । शङ्खचक्राभयानाम भूषितैश्च भुजोत्तमैः ॥ " इति यन्नाम श्रुतिसार सान्द्रजलधिस्थाने लसत्कौस्तुभः स्वाज्ञानान्ध तमिस्रदुःखहरणं मत्पुत्र संजीवनम् | विश्वाभीष्ट वरप्रदानफलदं भोगीन्द्र सदूषणं सर्वेश्वर्यनिदानमात्म वरदं श्रीवेङ्कटेश भजे || इति च श्रीनिवास भगवद्दिव्यरूपस्य नागभूषणालंकृत बाहुत्वमभिधी- यते । आनामोऽत्रावनति लक्षणकटितट विन्यस्त वामहस्त मुद्रा || 1 एवं ब्रह्माण्ड पुराणभागे द्वितीयाध्याये- अथाह भगवाच्छेष माहूय पुरतः स्थितम् । मेघ गम्भीरया वाचा हर्षोत्फुल्लविलोचनः ।। श्री भगवान् 57 शेषः अनन्त मत्प्रियो लोके नत्वदन्योऽस्ति कश्चन । तस्मान्मम प्रियं किंचित्कर्तव्यं भवतानघ ॥ श्रुतं भवता सर्व नारदोदीरितं वचः । . क्रीडासमुचिते देशे वस्तव्यमिति मे मतिः || तत्र भूत्वा गिरिवरो भवान् वसतु भूतले । त्वत्फणामण्डलभुवि स्थातव्यं रमया सह । अनन्तोऽहं महादेव स्थास्यामि गिरिरूपधृत् । भवांस्तु रमया सार्धं मम सानुषु रंस्यताम् ॥ इत्यादिना धरातले अनन्तस्यैव भगवत्प्रियतमस्य भगवच्चोदनेन भग- वतो भोगोपकरण सुखसुप्तिस्थान भूत क्रीडाद्रिरूपेण परिणामाभिधानात् । अनेनापि पुराणेन ’ निश्शेष भुवनानांच ध्यातव्यंच धरास्थितम् । अनन्तशयनाभूष’ मित्युदाहृत सात्त्वतसंहितावचनोक्कांश एवाभिहितो भवति अत्र शयनशब्दस्य भोगोपकरण सुखसुप्तिस्थानत्वेन क्रीडाद्रेरपि संग्राहक- त्वात् । भगवत्क्रीडार्थं धरातले क्रीडाद्विरूपेण परिणामस्य धरास्थितमित्येत- त्प्रत्यभिज्ञापकत्वात् । पाद्म पुराणभाग चतुस्त्रिं शाङ्कचिह्नितैकादशाध्याये- (+ ww इत्युक्त्वा गरुडेशान मधिरुह्य रमासवः । भोगिराजगिरिं गत्वा स्वामिपुष्करिणीतटे || रमते रमयैकान्ते रमणीये श्रियः पतिः । " इति गिरिरूपेण परिणतस्यानन्तस्य तल्पबद्धोगोपकरण सुखसुप्तिस्थानतायाएवाभिधानाच्च । एवं ब्रह्माण्ड पुराणान्तर्गते श्रीवेंकटेश सहस्रनामाध्याये- शुकः । 8 ’ कपर्दी कामहारीच’ इत्यनेन ’ शङ्खवान् पङ्कजकरः कुङ्कुमाको जयां- भोगीश कङ्कणशङ्कयो निरशङ्करशङ्किताखिलः । इत्यनेन58 शक्तियुङ्मौक्तिकसम्वीत्यनेनच जटाजूटशङ्खशङ्कुश शक्यायुधधारित्वं नाग- भूषणधारित्वंचाभिहितम् ! अनेनापि द्विविधाकारानुगुण वेषभूषणायुधधा- रित्वप्रतिपादनपरेण यथोदितांश एवाभिहितः । यद्यपि कपर्दीकामहारी चेत्यत्र कपर्दिशब्दका महारिशब्दयोः शिवपरतया तच्छरीरक परमात्मपरत्वं शरीरवा- चकानां शरीरिवाचकत्वन्यायेन सुवचं, तथाप्यत्र सहस्रनामपाठे बहूनामेतद्देव- तावाचिशब्दानां पाठात्तत्रैवोक्तांशस्य प्राविवक्षितत्वात् वचनान्तरैककण्ठयेन इह जटाधरत्वपरताया अपि कपर्दिशब्दस्य संभवात् । कामहारिपदस्य विषय- सङ्गनिवर्तकपरत्वस्यापि संभवाच्च यथोक्ताभिप्रायकत्वमपि संभवदुक्तिकमेवास्य वचनस्येतिबोध्यम् ॥ इत्थं नागभूषणस्यापि भगवति वचनसिद्धत्वात् न अनेनाप्यस्य देवता- न्तरत्वसिद्धिः । तथाच बिल्वपत्राचेन शङ्खचकाद्यायुधराहित्य जटाधरत्वनागाभरणधारि- त्वरूपाणि देवतान्तरत्व साधकतया वाद्यभिमतानि लिङ्गानि अन्यथासिद्धान्ये- वेति सिद्धम् ॥ किंच जटाजूटधरत्व नागाभरणधारित्वयोः शङ्कर एवं सद्भावप्रसि द्विप्राचुर्येऽपि तयोः वाद्यभिमत स्कन्दत्वसाधकता कथञ्चिदपि सुवचा | इत्थं वाद्युक्तलिङ्गानामन्यथासिद्धत्वात् अस्मदुक्तानां लक्ष्मीवक्षस्कत्व श्रीवत्साङ्कत्व विन्यासविशेषप्रभृतीनामनन्तानां लिङ्गानां साक्षान्नारायणत्वश्रुतेश्च अनन्यथासिद्धत्वाच्च पूर्वोदाहृत सात्वतसंहितावचनात्तलक्षण विजातीयापूर्वदि- व्याकारशाली श्रीनिवासाभिधानो भगवान्नारायण एवासौ श्रीवेङ्कटेश्वरः नपुनः स्कन्द इति सिद्धम् भवति । इदमत्रावधेयम् । एकोहवै नारायण आसीन्नब्रह्मा नेशानः इत्यादयोद्यनन्ता उपनिषदः श्रीमन्नारायणमेव निखिलजगदुत्पत्ति स्थितिलयकारणं तस्मादेवच ब्रह्मादीन् भिन्नभिन्नकार्याधिकृतान् भिन्नभिन्नस्वरूप स्वभावानुत्पाद्यमानांश्च प्रतिपादयन्ति । 59 कारणेष्वविद्यमानानां गुणानां कार्येषु संक्रामो न कचिद्दृष्टचरः । दृश्यन्ते च लोके कारणगता एव गुणाः कार्येषु संक्रामन्तः । अतः कार्यगतैः गुणै: शक्तिरूपेणापिवाऽवश्यमेव कारणगतैर्भवितव्यम् । इत्थं च निखिलजगद्बीजभूतस्य बहुभवनसङ्कल्पशालिनो भगवतो नारायणस्यैव निखिलजगदुत्पत्ति स्थितिलय कर्तृत्वशक्ति लक्षणस्वभाव संपन्नतया तस्मादेव तदुत्पन्नेषु सृष्टिसंहारादि तत्तत्कार्याधिकृतेषु ब्रह्मरुद्रादिषु लेशतस्तच्छक्ति संक्रम- णस्य वाच्यतया तत्तद्गतसृष्टिसंहाराद्यनुगुण सौम्यासौम्याकार तदनुगुणनानावि- धायुधधारित्वादि लक्षणवेषमूलभूत; तथाविधो वेषो मूलकारणे भगवति नारायणे क्वचिद्रूपे अवश्यं दुरपह्नव एवोपगन्तव्य इति सृष्टिस्थित्यनुगुण सौम्याकार तदनुगुणायुधारित्यादि लक्षणवेषवत् संहर्तृत्वानुगुण घोराकार तदनुगुणजटाभीषणत्वसर्पभूपणत्व शक्तिपरश्वथाद्यायुधधरत्वादि लक्षणवेषोऽपि भगवति सुसंगत एव । द्विविधाकारवत्वंच श्रीनिवास भगवतोऽस्तीतितु प्रागुदाहृतवचनेषु अभिव्यक्तम् । निखिलजगदुत्पत्ति स्थितिलयकारण सर्वशक्तिमत्वं स्वस्यैव प्राधान्येनास्ति । अन्येषुतु स्वस्मादेव लेशतः तत्संक्रान्तमित्येतदाविष्करणायैव तादृशरूपशालिनः स्वात्मनः प्रदर्शनं भगवता क्रियते । अत एवोक्तं दर्शितसात्वत संहितावचनेषु " सर्वतत्त्वाश्रयं तत्त्वम् सर्व- शक्तिमयं विभु “मिति । अत एव चपाद्मपुराण पड़िशाङ्कचिह्नित तृतीयाध्याये - " तपसा तस्य सर्वात्मा सन्तुष्टः पद्मलोचनः । संहर्ता रक्षिता स्रष्टा भुवनानि चतुर्दश || अहं प्रथमपूर्वाभि द्वात्रिंशत्कोटि शक्तिभिः । वैष्णवीभिः सेव्यमानो देवः पद्मसरस्तटे || श्रीभूमिनीलासहितः प्रादुरासीत्परः पुमान् ॥ इत्यारभ्य, इत्यन्तेन भगवतः सृष्टिस्थिति संहारादि कर्तृत्वमभिधाय तन्मूलभूतानन्त- वैष्णवशक्तिसेव्यमानत्व मभिहितम् ।60 लोके तत्तत्कार्यानुगुणा तत्र तत्र स्थिता हि शक्तिर्वेष्णव्येव । यद्यद्विभूतिमत्सत्वं श्रीमदूर्जितमेव वा । तत्तदेवावगच्छत्वं मम तेजोंशसंभवम् ॥ इतिगीताशास्त्री- कन्यायात् । एवं पाद्म पुराण सप्तविंशाङ्क चिह्नित चतुर्थाध्यायेऽपि - " कदाचिद्भगवान् विष्णुः करुणागण्य पुण्य धीः । दर्शयन् सकलान् लोकान् साक्षादक्षिपथं गतः ॥ दिव्यानन्दमयाकारैर्गरुत्मच्छेष सैनिकैः । पञ्चायुधैः परिकरैर्गणैस्तु कुमुदादिभिः || परिबर्हा भूषणान्यजिन वस्त्रांशुकानिच । आयुधान्यप्रमेयानि दधानैर्ब्रह्म शक्तिभिः || शक्तिभिश्शांकरीभिश्च सेव्यमानो मुदान्वितः । श्रीभूमिनीला पूर्वाभि रपूर्वाकल्प भूतिभिः || महिषीभिमुदानन्द मावहन्तीभिरीशितुः । मुमोद सह सर्वात्मा क्रीडाडम्बरडाम्बिकः || ” इति । सर्वात्मत्वेन हेतुना भगवतः श्रीनिवासस्य सर्वविध परिजनायुध परि- करशक्तिसंसेव्यत्वमभिहितम् । एवमन्यदप्येतत्परं वचनजातं तत्र तत्र स्थितं द्रष्टव्यम् । इत्थं च भगवतः श्रीनिवासस्य संहारकर्तृत्वाभिव्यञ्जक क्रूराकार- तदनुगुण जटा भीषणत्व नाग भूषणत्व शक्तिपरश्वथाद्यायुधधारित्वादि लक्षण - वेषस्य तेनैव हेतुना अन्यत्रापि तादृशाधिकारलेशस्य स्वायत्ततयैव सङ्क्रमण - मभिव्यञ्जयतः तादृशवेषमात्रेण देवतान्तरत्ववर्णनं न कथंचिदपि संभवदुक्ति- कम् । दर्शित पाद्मपुराणभागवचनेषु – " ब्रह्म शक्तिभिः 1 शक्तिभिः शाङ्करीभिश्च सेव्यमानः” इत्यनेन, ’ द्वात्रिंशत्कोटि शक्तिभिः । वैष्णवीभिस्से- 61 व्यमानः’ इत्यनेन ‘सर्वात्मा क्रीडाडम्बर डाम्भिक, इत्यनेनच चतुर्मुख- शंकरादि तत्तदधिकार प्रयोजकास्तत्तदधिकारासाधरणाः चतुर्मुखशंकरादि तत्तद्देवतागता अंशाः ऐश्वर्यविशेष प्रयोजकविशेषण रूपतया शक्तिशब्द वाच्या ये सन्ति ते सर्वेऽपि सर्वजगज्जालबीजभूते भगवति नारायणे वर्तमाना एव तत्र तत्र लेशतः संक्रामन्ति तेच सर्वे अंशाः वैष्णव्य एव शक्तयः । ताश्च शक्तयो द्वात्रिंशत्कोटि संख्याताः । तासां सर्वासां शक्तीनां मूलकन्द- भूतं भगवतो नारायणस्य आदिमं परमं दिव्यरूपमेवेदं श्रीनिवासरूपम् । तादृशंच रूपं लीलारसिकेन स्वाश्रितानां स्वीयकृत्स्नमहिमप्रदर्शन कौतुकिना भगवतैव कृपया दर्शितमिति सम्यगेव प्रतिपाद्यते । सर्वात्मेत्यत्र आत्मशब्दस्य स्वभावपरतया तत्तत्कार्यगत सर्वस्वभाव- संपन्न इतिवा मृदात्मको घट इत्यादिष्विव आत्मशब्दस्य कारणपरतया सर्वकारणमितिवा अर्थस्य विवक्षिततया पक्षद्वयेऽपि कार्यगत सर्वस्वभाव मूल- कन्दभूताकरस्थानत्वमभिधीयते । 6 वामनपुराण भागस्थ चतुस्त्रिंशाङ्क चिह्निताध्यायान्ते च – अशोमताद्यं वपुरद्भुतेक्षणं युगान्तकालाग्निरिव प्रदीप्त ’ मित्यनेन श्रीनिवासरूपं भगवतो नारायणस्य आदिमं रूपमिति हि स्पष्टमुक्तम् तदिदं सर्वमनुसन्धायैव सरोयोगि भूतयोगि महायोगिनामसु आदिमदिव्यसूरिषु अन्तिमेन परमैकान्त्यग्रे संरेण महायोगिनाम्ना दिव्यसूरिणा स्वीयद्राविडवेद संहितायां - " लम्बजटाद्राघीयः कोटीरे लोहपिण्डचक्रे च । लाये वेष्टित फणधर काञ्चनसूत्रे अहो विराजेते ॥ परितः प्रस्तुत निर्झरवृन्दे श्रीवेंकटाचले वसतः । अस्मन्नाथस्योमावाकारावैकलक्षणीभूय || इतिमूलरूपपरया त्रिषष्टितमगाधया स्फुटं प्रोक्तम् । सर्वेषांच निदानं श्रीमन्नारायणस्स एक इति ॥62 अत्र लोहपिण्डशब्दः संहर्तृत्वाकारानुगुण शक्तिकुठारादि सर्वायुधोपलक्षणम् ! चक्र शब्दश्य रक्षकत्वाकारानुगुण शङ्खनन्दककौमोदकीशार्ङ्गादि भगवदसाधा- रण सर्वदिव्यायुधोपलक्षणमिति बोध्यम् । यद्यपि शक्तिकुठारादि संहर्तृत्वाकारानुगुणायुधजातादिलक्षणः असौम्य- वेपोऽद्य भगवति नोपलभ्यते । रक्षकत्वानुगुणः सौम्यवेष एव चोपलभ्यते । तथापि विरिञ्चयादिभिः प्रार्थितेन भगवता घोरवेषमुपसंहृत्य सौम्यवेपप्रदर्श- नात् तस्यैव लोकरक्षणौपयिकत्वाच्च सौम्यवेषमात्रेण संप्रति सर्वहकूपथगोचरः समिन्धे | दिव्यसूरिणातु भगवन्निर्हेतुक कृपापरिलब्धदिव्यचक्षुषा भगवद्दि- व्यरूपं यथावत् साक्षात्कुर्वता तथाभिहितमिति न विरोधः । घारवेष- मुपसंहरता भगवता तदन्तःपातिनोः जटानागभूषणयोः परं सौम्याकारतामा - पादितयोः सौम्यरूपेऽपि धारणंकृतम् । निजवक्षः पीठभृगुपादताडनसमय- विनिष्क्रान्त करवीरपुरगतनिजनित्यानपायि महालक्ष्मी पद्मसरोवर पुनः- प्रादुर्भावार्थनिजतपश्चर्याकरणाङ्ग तापसवेषानुकूलतया श्रीवेंकटाचले श्रीराम- तारकमन्त्रेण स्वात्मान मुपासीनयोः वायुस्कस्दयोरुपासनप्रेप्सित प्रदर्शनीय- स्त्रीयश्रीरामवेषानुकूलतयाकार्तयुग स्त्रीय प्रादुर्भाव विशेषस्वभावानुकूलतया च जटाधरत्वं सर्वदा तल्पछत्रादिरूपेण सम्प्रति धरण्यां क्रीडाद्रिरूपेण च निजपरि- चरणैकपरायणम्य क्रीडाद्रिरूपपरिणतनिजाङ्ग नित्यसन्निधानहेतुप्रबलतपश्च- यमपि कृतवतो निजान्तरङ्गकिकरस्य फणिराजस्य भूषणरूपेणापि धारणस्य तदीयपरमप्रीत्यनुकूलतया फणि जरा [टा] भूषणत्वं च सौम्याकारता- मापाद्य सौम्यरूपेऽपि स्थापितं, न तु परित्यक्त मित्यवगम्यते । भृगुपादताडन- समयापयातलक्ष्मीपद्मसरोवरप्रादुर्भावादिवृत्तान्तः भविष्योत्तरपुराण भागद्विती- याध्यायें पाद्मपुराणभागान्तर्गत चतुस्त्रिंशाङ्कचिह्नितैकादशाध्याये च द्रष्टव्यः । वामनपुराण भागे एकविंशाङ्क चिह्निते द्वितीयाध्याये - इदानीं च महाभाग वायुरास्त तपश्चरन् । जपन्सतारकं मन्त्रं गणयन्नक्षमालया || 63 परात्परतरं राम मर्चयन् विधिपूर्वकम् । श्रीभूमिसहितं देवं चतुर्बाहुं किरीटिनम् || शङ्खचक्र धनुर्बाणपाणि नीलोत्पलद्युतिम् । देवदेवं जगन्नाथ मपरोक्षं निरीक्षितुम् ॥ सर्वप्राणात्मकोवायु स्तपस्तीत्रं चरत्यहो । इति वचनैः वायोः श्रीरामतारक मन्त्रोपासकत्वम् | इति विज्ञापितशंभुः पुत्रेणाक्लिष्टकारिणा । विधिनाशु ततः प्रादान्मन्त्रं तस्मै सतारकम् ॥ लब्ध्वा मन्त्रं महादेवात् स्कन्दः प्रीतोऽभवत्पितुः । इतिवचनेन स्कन्दस्य श्रीरामतारक मन्त्रोपासकत्वं च प्रसिद्धमवगम्यते । शेषस्य क्रीडाद्रिरूपेण परिणतत्व भगवन्नित्य सन्निधानार्थतपश्चर्याकरत्वादि वृत्तान्तो ब्रह्माण्ड पुराण भागद्वितीयाध्याये ब्राह्मपुराण भागद्वितीयाध्याये च मुव्यक्तः । भगवत: श्रीनिवासस्य आदिम कृतयुगावतीर्णत्वं च वाराहपुराणा- न्तर्गत द्वितीयभागे तृतीयाध्याये पाद्मपुराणान्तर्गतत्रयस्त्रिंशाङ्क चिह्निते दशमाध्याये च सुव्यक्तम् । तस्माद्यथोक्त जटाधरत्व भोगीशभूषणत्वचिल्वपत्राचनादिलक्षणः स्वा- मि.पुष्करिणीदक्षिणतीरे विराजमानों देवः यथोक्तानन्यथासिद्धप्रमाण- न्यायगणैः श्रीनिवासाभिधानः श्रियः पतिः श्रीवैकुण्ठनाथः श्रीवैकुण्ठात् श्रीवेंकटाद्रि लोकरक्षार्थमागतः स्कन्दमहादेवादि सर्वदेवतान्तर वन्द्यमान दिव्यचरणनलिनयुगलः श्रीमन्नारायण एव न पुनः स्कन्दादिशङ्कागन्धार्ह इति सिद्धं भवति ॥ इति 2116 इत्थं यतिराजस्य प्रगल्भवाणी प्रचार जर्झरिते ….. श्रीवेंकटेशविषय स्कन्दविवादे नृपोऽब्रवीच्छैवान् ॥ यादवराजः64 भो भोः शैवा यदिदं स्कन्द कथातूलमञ्जनाद्रीशे । आरोपितं भवद्भिर्मिलितैर्महता श्रमेण सुचिरेण || सर्वं तदेतदधुना भवत्कथातूल मञ्जसोच्चाल्य । यतिपति वाणी झंझामारुतवेगेन यापितं कापि ॥ अद्यश्वोवा कथयत यद्यस्त्युचितं सदुत्तरं शैवाः । अविचारितरूचिरेण त्वलमलमाभास युक्तिजालेन | इत्थं सदसि तदानीं यादवराजेन निगदिताश्शैवाः । पर्यालोच्यान्येद्युः प्रतिवचनं दातुमभ्युपागच्छन् || तदनु यतीशानमपि प्रत्यवदद्यादवक्षितीशानः | तदुदितम् निपुणवाणी श्रवणेनात्यन्त विस्मितस्वान्तः || भो भोः श्रीरामानुजयोगिन्नन्येद्युरथपुनर्भविता । एतद्विचारशेषः तदा समायातु मर्हसि त्वमपि || इत्थं सदसि तदानीं समापिते यादवक्षिताशेन । व्याघ्रभयादिव मुक्ता यतिराजभयाद्ययु स्स्वगेहान्ते ॥ अथ भगवान् श्रीरामानुजयतिपुरन्दरोऽपि राजानमनुमान्य सप- रिवारः स्वस्थानमागमत् । इत्थं सदस्येषु सर्वषु गतेषु यादवराजः सचिवैत्सह श्रीरामानुज - योगिवैभवं निपुणतरं तदीयवाद वैदग्ध्यंच सम्यगनुसन्धाय विद्धहृदयः तदीय- मेव वाद न्याय्यतरं विपरोतमेवचेतरेषां वादं मन्यमानः श्वोवा किंनु वदिष्यन्ति शैवा: विचारयिष्यामः इति चिन्तयन्नासीत् । ततः परेद्युः सर्वे शैवा मिलित्वा स्वपक्षबलं सर्वमपि सम्यगालोच्य राज्ञ सदसि स्वपक्षविजय निराशाकातरहृदया: तथापि रुग्णस्य यावत्कण्ठगतप्राणं चिकित्सनीयतान्यायेन यावच्छक्ति प्रतिवादः कर्तव्य एवेत्यनुसन्दधाना सभां समाजग्मुः । तदनु श्रीरामानुज मुनिरपि परिवार सहित उपयातः । राज्ञाभिवन्दिताङ्घ्रिस्तस्मै विदधेच मङ्गलाशास्तिम् ॥ 65 तदनु सराजसु सर्वेषु सभास्तारेषु सदसि समुपविष्टेषु समाहितमनसः शैवा राजान मूचुः || शैवा:- भोराजन् स्वामिपुष्करिणी दक्षिणतीरे विराजमानोऽयं देवः स्कन्दो- वा महादेवएवा अथवा अन्ततो हरिहरावतार रूपोवा भवितुमर्हति न पुनरयं केवलं विष्णुरूप इति तावद्वयं वदामः । तत्र स्वामिपुष्करिणी दक्षिणतीराविर्भूतस्य अस्य देवस्य स्कन्दत्व - पक्षेऽपि न विष्णुलक्षण दर्शन प्रतिपादनविरोधः । स्कन्दस्य विष्णुकलांश- मिश्ररूपताया अपि वामन पुराणभाग प्रतिपन्नतया तदनुरोवेन तदाविर्भाव- काले विष्णुलक्षण भूत चक्राद्यायुधव्यञ्जने बाधकाभावात् । वामनपुराण- भागे च एकविंशाचिह्निते द्वितीयाध्याये बृहस्पत्युक्तस्कन्दोत्पत्तिक्रमघट्टे- इति वचनेन, मा विषाद महाबाहो देवसेनापतेऽग्रणीः । किं न स्मरसि चात्मानं वैष्णवं धाम शाश्वतम् ॥ सती च सा पर्वतराज कन्यका प्रवर्धते मेनकापलालिता । तयैव संयोज्य चशङ्करं विभुम् सुरेश्वरं प्रार्थय तारकान्तकम् ॥ विष्णोः कलांशो भविता भगवान्न सुखावह इति वचनेन बृहस्पतिकृत- स्कन्दस्तुतिघट्टे- त्वां प्रपद्ये सुवर्णाभ शङ्करात्मज शङ्कर । त्वं विष्णुस्त्वं विधाता च त्वं रुद्रः कालरूपधृक् ॥ इति वचनेन च स्कन्दस्य विष्णवंशमिश्रत्वं ह्यवगम्यते । एवं एकवक्त्रो द्विबाहुश्चेत्येकवक्त्रत्वदशायां द्विबाहुत्ववत् ‘द्वादशहस्त- विराजित हेते दुःखपरामर वैरि हरेश ’ इत्यनेन षड्वक्त्रत्व दशानुगुण्येन66 द्वादशबाहुत्ववच्चतुर्बाहुत्वमपि कामरूपस्यास्य संभवितुमर्हतीति न चतुर्बाहुत्व- दर्शनविरोधः ॥ अथवा महादेव एवायं भवितुमर्हति । अस्यैव जटाधरत्व नागाभर- णत्वादि प्रसिद्धिप्राचुर्यात् वैष्णवैर्निखिल जगन्मूलकारणत्वेनाभ्युपगते विष्णौ सर्वलक्षणोपपादनन्यायेनैव अस्माभिः तथात्वेनाभ्युपगते महादेव एव सर्वलक्ष- णोपपादनसंभवाच्च । किंच अस्य देवस्य हरिहर लक्षणेषु प्रतिपन्नेषु हरिलक्षणै- रेनम् हरिमेव स्वैरं ब्रुवाणेषु वैष्णवेपु हरलक्षणैः एनं हरमेव ब्रुवाणान् अस्मान् वा को निरोद्धुं शक्ष्यति । यद्वा हरिहरावताररूपएवायं देवः उभयविधलक्षण दर्शनानुरोधात् प्रतिवाद्युदाहृततन्मतकूटस्थदिव्यसूरिप्रबन्धगाथाप्रामाण्याच्च । इत्थं च स्कन्द पुराणप्रथमभागान्तर्गताष्टमाध्याये :– येस्मरन्ति महादेवम् श्रीनिवासं विमुक्तिदम् । कीर्तयन्त्यथवा विप्राः तेमुक्ताः पापपञ्जरात् ॥ इत्यत्र श्रीनिवासं महादेवं येचयन्ति सकृन्नराः । किं दानैः किं त्रतैस्तेषां किं तपोभिः किमध्वरैः ॥ इत्यत्र । एवमन्येष्वपि कतिपयश्लोकेषु श्रीनिवासमहादेवशब्दाभ्यामुभाभ्यामस्य देवस्य निर्देशाः संगच्छन्ते । एवम् पाद्मपुराणभागस्थसप्तविंशाङ्कचिह्नितचतुर्थाध्याये तदेवाविर्भावघट्टे- अष्टमीन्दु कलाधार ललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रकः । इत्येतद्देवविशेषणमप्यस्य हरिहराव- ताररूपत्वसाधकम् । तत्र महादेवलक्षणचन्द्रशेखरत्व विष्णुलक्षणोर्ध्वपुण्डध- रत्वयोः द्वयोरप्यभिघानात् । तस्मादेतान् सर्वानपि पक्षानतिक्रम्य केवलं विष्णुरूप एवायं देव इति प्रतिवादिपक्षो नांगीकर्तुं युक्तः । इत्थं शैत्रैरुक्त: प्रदर्शयद्भिर्बलं निजं सर्वम् । अपजयकातरहृदयान् प्रतिवादमुवाच यादवनृपस्तान् ॥ यादवनृपः 7 भो भो शैवा यूयं बहुलायासं किमर्थमाचरेथ । प्राच्यैस्तदुपन्यासैरिममपि वादं समाहितं मन्ये ॥ अतिगंभीरं रामानुज मुनिवादं पुरोदितं शृण्वन् । कोवा भवतां वादे प्रतिवचनं भवितु मक्षमो भविता ॥ भवतांवादस्सर्षपवाटीकमाटीकते तदीयस्तु । घनगंभीरोवादः सुमेरु गिरिणा समोन्नतो जयति ॥ अहमेवाद्यैव भवद्वादे प्रतिवचनदाननिपुणोऽस्मि | एवमपि हरिहराकृतिवादे श्राव्यं ममास्तिकिंचिदिह || तत एनमेव रामानुजमुनि महमेष चोदयाम्यद्य | तेनैव चोच्यमानं शृणोमिवचनं सुजातघाटीकम् || इत्थं शैवान् प्रतिभाप्य स यादवराज:- भो रामानुजमुने भवन्मुखादेव अस्यापि वादस्य समाधिमधिगन्तु- मिच्छामि । तत्कथ्यतां समुचितमुत्तरमिति भगवन्तं रामानुजमुनिमेव चोदयामास । ततो भगवान् रामानुजमुनिरपि प्रतिवचनमारचयामास । रामानुजमुनिः भोराजन् भवदीयहृदयशङ्कायां तत्त्वपदवीदवीयस्यां दिष्टधा वि- निवर्तमानायां सम्प्रति इममनुवर्तमानमीषदंश सुप्रभातायामपि रजन्यां भास्करोदयादवगीषदनुवर्तमानमिव तिमिरांश मन्ये । भोराजन् यदेते वादिनो मन्यन्ते —- स्कन्दे विष्ण्वंशसद्भाववचनात् विष्णुलक्षण दर्शनाविरोध इति, कामरूपतया षड्बाहुत्ववच्चतुर्बाहुत्वमस्यापि संभवे न तन्निर्देशाविरोध इति च तदत्यन्तमसाधु " यद्यद्विभूतिमत्सत्वं श्रीमदूर्जितमेववा । तत्तदेवावगच्छ त्वं ममतेजोऽशंसंभवम् ॥68 इति गीताशास्त्रदशमाध्याय वचनेन सर्वत्रैव श्रीमदूर्जित सत्त्वसामान्ये विष्ण्वं- शेनैव तथात्वसंभवोत्तया तन्न्यायेन अस्मिन्नपि प्रबलदेवसेनाधिपत्यादि श्रीमत्वनिर्वाहाय तदेश सद्भावाभिधानमात्रेण भगवदसाधारण लाञ्छन दर्श- नायोगात् । वचनस्य अन्यत्र सुप्रसिद्ध चतुर्वाहुविपयत्वं संभवदुपेक्ष्य अप्रसिद्ध- स्वात्प्रेक्षामूल काल्पनिक चतुर्वाहुविषयत्वकल्पनायाः नीतिविदामसम्म - तत्वान्च । यथाहि गीताशास्त्र दशमाध्याये सेनानीनामहस्कन्द ’ इति विवं शयुक्तत्वमुक्तं तथैवात्रापि स्कन्द्रस्य विष्णुकलाशमिश्रत्वमभिहितमिति न त- तोऽत्र कश्चिदस्ति विशेषः । तावन्मात्रेण भगवदसाधारणचक्रादि लाञ्छन- दर्शनावश्यकत्वे ‘अश्वत्थस्सर्ववृक्षाणामित्युक्तावत्येऽपि तद्दर्शनमापद्येत । किंबहुना ‘नाविष्णुः पृथिवीपतिरित्युक्तया पार्थिवमात्रस्यापि विष्ण्वं- शमिश्रावश्यकत्वेन सर्वत्र भगवदसाधारण चक्रादिलान्छनदर्शनप्रसङ्गी दुर्वार एव भवेदिति सम्यगवधार्यताम् । किंच वामनपुराणमागे एकविंशाङ्क चिह्नित द्वितीयाध्यायान्ते । ‘कृत स्नानः सरस्तीरे कुमारः समुपाविशत् । दृष्ट्रा तपन्तं वायुंच तत्समीपे पडाननः || त्रिसन्ध्यं देवदेवेश नारायणमनुस्मरन् । अतिष्ठत्तपउग्रच समाधिव्यान संयुतः || ध्यायन्नारायणं देवं शङ्खचक्रधरं परम् इति श्रीवेंकटाचलमागतस्य कुमारस्य तारकवधजनितस्वीयहत्यादोषपरिहारार्थं तपस्यतः शङ्खचक्रधर श्रीम- न्नारायणमुद्दिश्यैव तपश्चर्याकरणस्य कथनात् । चतुर्विंशाङ्कचिह्निते पञ्चमा- ध्याये इतः प्राक्कालप्रभृति तपश्चर्यापरायणस्य वायोस्तपःफलतया श्रीनिवासा- ख्यस्य भगवतो नारायणस्य प्रादुर्भावमभिधाय तद्वदेव स्कन्दस्यापि स्वतपः- फलतया तस्यैव नारायणस्य प्रत्यक्ष साक्षात्कारस्य ततोयावत्कल्पं तदाराध- 69 । नत्वलक्षणवरलाभस्यच स्पष्टमभिधानाच्च आराधकभूतः स्कन्दः तदाराध्यदेवता- नृतश्च स्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे आविर्भूतः श्रीनिवासाभिधानः श्रीमन्नारायण कृति स्पष्टमेव प्रतीत्या तयोरैक्यं नानुन्मत्तः कश्चिद्रूयात् । स्कन्दस्य श्रीनिवासाराधकत्वं श्रीवेंकटाचलमाहात्म्यपर पुराणभागेषु प्रायशः सर्वत्र प्रसिद्धम् । अत एव च वाराहपुराण प्रथमभागे एकपष्टितमाङ्कचिह्निते एकोन- त्रिशाध्याये श्रीनिवासाष्टोत्तरशतनामावल्यां कुमाराकल्पसेव्याय ’ इति । कुमार धारिकावासस्कन्दाभीष्टप्रदाय च’ इति च नामद्वयं निर्दिष्टम् | किं च इदं तावदेते वादिनः प्रष्टव्याः । स्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीर संप्रति सर्वदृक्पथगोचराचरूपेण कश्चिद्देवोविराजते । तारकासुरवध जनित हत्यादोषपरिहाराय विष्णुमुद्दिश्य तपश्चर्याकरणार्थं श्रीवेंकटाचलमागतः स्क- न्दोनाम कश्विदेवः पुराणप्रतिपन्नः । स्वामिपुष्करिणी दक्षिणतीरे ब्रह्मादि - सकलदेवदेवर्षिब्रह्मर्षि राजर्पिप्रमुख विरचितपरमतपश्चर्याफलतया सर्वेषामेव तेषां प्रत्यक्षगोचरतां गतोऽप्राकृतदिव्यविमानेन सह प्रादुर्भूतः श्रीनिवासाभिधानः कश्चिद्देवः पुराणप्रतिपन्नः । तेष्वेतेषु देवेषु प्रथमः किं द्वितीयः उत तृतीय इति । न चात्र प्रथमः पक्षोयुक्तः । स्वपापहरणार्थं विष्णुमुद्दिश्य तपश्चर्या- करणाय वेंकटाचलमागतस्यास्य स्कन्दस्य अत्र श्रीनिवास भगवदाविर्भाव तत्सा- क्षात्कारार्थ तपश्चर्याकरणाय आगतानां ब्रह्मरुद्रेन्द्रादि सर्वदेव सर्वमहर्ष्यादीना- मिव भगवदाराधकतामात्रेणावस्थानस्यैव न्याय्यत्वेन एतस्य परमाराध्यतयाव - स्थाने कारणाभावात् कुमारधारातीर्थएवास्य नियतवासप्रतिपादनेन स्वामिपुष्क- रिणीदक्षिणतीरे नियतवासस्यैवासिद्धेः । तादृशस्थले अर्चारूपेणास्य प्रतिष्ठा- पनं केनचित्कृतमिति कुत्रापि वेंकटाचल माहात्म्यपरपुराणभागेषु प्रतिपादना- दर्शनात् । प्रत्युत तृतीयस्यैव देवमहयदिप्रार्थनया तत्र नित्यसन्निधानस्य शराज तोण्डमानूचक्रवर्तिप्रभृतिभिरर्चारूपस्थापनालयनिर्माण पूजाप्रवर्तना- दीनां च पुराणप्रतिपन्नत्वाच्च ।70 अथास्तु द्वितीय एवपक्ष इति चेत् तर्हि नासा स्वामिपुष्करिणी- दक्षिणतीरे अर्चारूपेण संप्रति सर्वदृग्गोचरो विराजमानोदेव एव स्कन्दः अपितु स्कन्दादन्य एवेति सिद्धं भवति । तृतीयस्तु न स्कन्दः । स्कन्दस्य ब्रह्मरुद्रेन्द्रादि सर्वदेव सर्वमहर्ष्या- दीनां च तपश्चर्याफलतया तदाराध्यतया तेभ्योऽर्थान्तरभूतस्यैव तत्र तदा- विर्भावात् । तदाविर्भावप्रकरणेषु श्रीमन्नारायण एवं श्रीवैकुण्ठात् क्रीडार्थं लोकरक्षणार्थं च श्रीवेंकटाचले तथा आविर्भूत इति नारायणपदादिश्रुत्यैव नारायणतया स्फुटप्रतिपन्नस्यास्य स्कन्दशङ्का गन्धानवकाशाच्च । तस्मात् स्कन्दवादोऽयं किंचिदपि पूर्वोत्तरसन्दर्भमपर्यालोच्यैव मन्द- मतिभिः प्रवर्तित इति न विदुषामुपादेयः । अथ नाप्यसौ महादेवः पूर्वोक्तरीत्या तृतीयस्य महादेवत्वएव तदर्चा- विग्रहरूपस्य प्रथमस्य तथात्वभिधान संभवात् । तृतीयस्य नारायणतायाः तदाविर्भावप्रकरणस्थ नारायणपदादिश्रुत्यैवाभिव्यक्ततया महादेवत्वकथाया अपि दृरतो निरस्तत्वाच्च । स्कन्दागमनानन्तरं श्रीनिवास भगवतः प्रकटतर महाविर्भावकालात् किंचिन्तरस्तात् ब्रह्मन्द्रादिदेवमहर्ष्यादिगणव देवाऽयमपि श्रीवेंकटाचलमागत्य तदाविर्भाव साक्षात्कारादिसिध्यर्थमुपत्यकायां तपश्चर्यापरायणः स्थित्वा तदा- विर्भावकाले जायमानं कोलाहलं श्रुत्वा तत्र संनिधाय श्रीनिवास भगवन्तं अप्राकृत- दिव्यविमानेन सह प्रादुर्भूत प्रदर्शितनिखिलजगदुदयरक्षाप्रलयहेतु निजादिम- दिव्यरूपमपरोक्षं निरीक्ष्य अभिवन्द्य स्वमनोरथविज्ञापनादि संलापंच कृत्वा पुनः सगणः स्वस्थानं कैलासलोकं गत इति । श्रीनिवास भगवांस्तु सविमानः श्रीवेंकटाचल एव कृतनित्यसंनिधान: स्थित इति च वामनपुराणभागे स्पष्टमेवोपदिष्टमिति कथमसौ श्रीनिवासो महादेवो भवितुमर्हति । यथोक्तं बामनपुराणं द्वाविंशाङ्कचिह्निते तृतीयाध्याये - "" 71 तपसोऽर्थे प्रयातेतु स्कन्दे काञ्चनतेजसि । देवसेनासमायुक्ते धनुरशक्तिधरे द्विजाः || भर्तारं भक्ति नम्रा पुत्र वात्सल्य चोदिता । पप्रच्छ पार्वती शंभुं हरं चन्द्रार्धशेखरम् ॥ . किं करिष्यतिपुत्रो मे तत्रबालस्त्रिलोचन ! | कथं द्रक्ष्यति तं देव मचिन्त्यो ब्रह्मणापि यः ॥ इति पृष्टस तां प्राह सोत्प्रासं परमेश्वरः । शृणु देवि परं गुह्यं भविष्यते मयोच्यते ।। सर्वेच मुनयस्तस्मिन् आगमिष्यन्ति पर्वते । द्रष्टुकामाः परं ब्रह्म तपस्तप्तमनुत्तमम् ॥ देवामनुष्याः पितरो गन्धर्वा यक्षराक्षसाः । सिद्धास्साध्याश्चगरुडाः पन्नगाऋषयस्तथा || चरिष्यन्ति तपस्तस्मिन् गिरौ गिरिवरात्मजे । प्रत्यक्षं परमात्मानं द्रष्टुकामा सनातनम् ॥ आवां तत्रगमिष्यावः कालेन महता प्रिये । द्रष्टुं तत्परमं ब्रह्म तत्त्वं नारायणं परम् ॥ श्रीवेंकटाचले पुण्ये यत्तु प्रादुर्भविष्यति । तत्प्रादुर्भावहेतोर्वे कर्तुचापिमहत्तपः ॥ आवाभ्यामपि गन्तव्यं तथान्यैर्देवर्षिभिः । " इति । चतुर्विंशांकचिह्निते पञ्चमाध्याये- " ततः पश्चात्तु शङ्खस्य राज्ञः प्रियचिकीर्षया । विश्वविख्यात सुमहाप्रादुर्भावं करिष्यति || तस्य हेतोस्ततः पूर्वं कर्तुं च सुमहत्तपः । सर्वलोकहितायैव शङ्खराजेनवैहरिः । श्रीवेंकटाचले पुण्ये प्रादुर्भावं गमिष्यति ॥शंकरः 72 आवां तत्र गमिष्याव चिरकालादनन्तरम् || गमिष्यन्ति सुरास्सर्वे सहसर्वैर्महर्षिभिः । तदा कुमारं द्रक्ष्यावो विष्णुभक्तिपरायणम् ॥ इत्युक्ता शंकरेणाथ विरराम तदा सती । ततः कालेन महता शंकरो गमनोन्मुखः || बभाषे पार्वतीदेवी पुत्रदर्शनलालसाम् । अयं सकाल संप्राप्तो यः पुराते मयोदितः ॥ श्री वेंकटाह्वयं गन्तुं महापुण्यं नगोत्तमम् । इति । तत्रैवाध्याये उत्तरत्र आवां गच्छाव तं शैलं गिरिजे गणसंयुतौ । नित्यंवसाव तत्रैव पश्यन्तौ गुहमव्ययम् || देव सेनापुलिन्दाभ्यां विहरन्तं वृषाचले । इत्युक्त्वा वृषभारूढः पार्वत्या सह शंकरः || सगणश्च ययौ स्कन्दं द्रष्टुं वृषभाचलम् । इति । एवमष्टाविंशाचिह्निते नवमाध्याये सहर्षिगणस्य अगस्त्यस्य श्रीनि वास भगवदाविर्भावनिरीक्षिणः श्रीवेंकटाचल प्रदक्षिणीकुर्वतो दक्षिणदिश्य- पत्यकायां कपिलतीर्थसन्निधौ श्रीनिवास भगवदाविर्भावार्थं समाधिं कुर्वता स्थितेन सगणेन महादेवेन समागम सल्लापादिकं जातमित्यभिहितम् । पञ्च- त्रिंशाङ्कचिह्निते षोडशाध्याये– श्रुत्वा शब्दमतुलं ब्रह्मा लोकपितामहः । ज्ञात्वाऽथ वासुदेवं तं हरिं प्रत्यक्षतां गतम् || आजगामाथ तत्पार्श्व कृष्णस्याक्लिष्टकारिणः । मुनीन्द्रैर्देवसङ्घैश्च गन्धर्वैश्च समाहृतः ॥ भगवान् शंकरश्चापि व्यम्बकस्त्रिपुरान्तकः । ज्वलद्भास्करसंकाश जटामण्डलशोभितः || 73 तेनशब्देन विज्ञाय सान्निध्यं हरिमेधसः । अभ्यगादाशु तत्पार्श्व द्रष्टुं तं वसुधाधिप ।। इत्यादिना सकोलाहलश्रीनिवास भगवदाविर्भावानन्तरं तत्कोलाहल- श्रवणेन ब्रह्मरुद्रेन्द्रादिसर्वदेव सर्वमहर्ष्यादि समागमतत्तत्कृत भगवद्वन्दन स्तोत्र - नानादिकमभिहितम् । अष्टत्रिंशाङ्क चिह्निते एकोनविंशाध्याये- कथं सभगवाञ्छम्भुश्शंकरश्चन्द्रशेखरः । प्रयातः पर्वतादिव्यं कैलासं स्वालयं शिवः ॥ इत्यादिना कैलासं प्रति शिवस्य गमनमेवाभिहितं न पुनः स्वामिपुष्क- रिणी दक्षिणतीर एवावस्थानम् | श्रीनिवास भगवतस्तु स्वामिपुष्करिणी- तीरे आकल्पान्तवास इति च । आकल्पान्तं वसामीह जगत्पालनकारणा- दिति चतुर्विंशाङ्क चिह्नित वामनपुराण भाग पञ्चमाध्यायस्थभगवदुक्त्या महा- देवेनैवानूदितया व्यक्तमवगम्यते || एवमेकोनपञ्चाशाङ्कचिह्निते वाराहपुराणप्रथम भागसप्तदशाध्याये श्रीनि वासभगवदाविर्भावघट्टे श्रीवेंकटाचले वासं प्रार्थयतोऽपिमहादेवस्य अप्राकृता- चले प्राकृतानामाराध्यतयाऽवस्थानानौचित्य मालोचयता श्रीनिवास भगवता तदुपत्यकायामेव वासोऽभ्यनुज्ञात इति च प्रागेवोक्तम् । तत्रापि ‘आकल्पं च वमामीह वेंकटाह्वयभूधरे’ इति श्रीनिवास भगव- नैव महादेवं प्रति स्वस्य श्रीवेंकटाचले आकल्पवासः प्रतिज्ञातोविज्ञायते । इत्थं महादेवस्य श्रीनिवासाविर्भावकाले तत्साक्षात्काराभिवन्दनाद्यर्थं ब्रह्मादिवत् स्वामिपुष्करिणीतीरे आगत्य गमनमात्रस्यैव प्रतिपन्नत्वात् तत्राविर्भू- तदेवस्यैव तत्र नित्यवासस्य प्रतिपन्नत्वात् तस्य च ब्रह्मरुद्रादि सकलदेवमहर्ष्या- दिवन्द्यस्थानीयतायाः तदाविर्भावप्रकरणस्थ भगवदसाधारण नारायणपदादि श्रुत्यैव नारायणरूपतायाश्च प्रतिपन्नत्वाच्च तदचवतारभूतोऽयं देवो न महा- देवो भवितुमर्हति ॥ 1074 किं च महादेवस्य लिङ्गाकारेणैव आराध्यताया लोके शास्त्र च प्रसिद्धतया सकलावयवशालिमूर्ति मदविग्रहरूपेणाराध्यता काप्यप्रसिद्धा प्रति- षिद्धाच शास्त्रेणेति नासौ महादेवः । महादेवस्य सकलावयवशालिमूर्तिमद्विग्रहरूपेणाराध्यताप्रतिषेधः लिङ्ग- रूपेणैवाराध्यता च श्रीवेंकटाचल माहात्म्यपर भविष्योत्तर पुराणभाग- द्वितीयाध्यायेऽपि प्रत्यपादिषाताम् । तस्यैतस्य श्रीनिवासदेवस्य महादेवा- दर्थान्तरभूततदीय परमोपास्यभूतनारायण रूपत्वादेव, एकषष्टितमाचिह्नित वाराहपुराण प्रथम भागैकोनत्रिंशाध्याये अष्टोत्तरशतनामावल्यां ‘उपत्यका - प्रदेशस्थशंकरध्यातमूर्तये’ इतिनाम, ब्रह्माण्डपुराणखिल श्रीवेंकटेश सहस्रना- माध्याये श्रीनिवास सहस्रनामपाठे ’ कालगम्यः कालकण्ठवन्द्यः कालकलेश्वरः ’ इत्यत्र कालकण्ठवन्ध इति नाम, ‘सुवर्णमुख रीतीर शिवध्यातपदाम्बुज’ इति नाम च तस्य पठ्यते । अत एव च भविष्योत्तर पुराणोत्तरखण्डान्तर्गता- शीतितमाध्याये पार्वतीं प्रति महादेवेनैव श्रीनिवासनाम्नः श्रीवेंकटेशस्य स्वीय- नित्यहार्दपरम रहस्यध्यानविषय परमोपास्यभूत नारायणरूपता प्रस्फुटमेव अभिहिता दृश्यते । यदुक्तं जटाधरत्वनागभूषणत्वयोः महादेव एव प्रसिद्धिप्राचुर्यादसौ महा- देव इति तदयुक्तम् । भगवदसाधारणनारायणवदादिश्रुत्या अस्य देवस्य नारायण वे स्फुटतरं निर्णीयमाने लिङ्गेन देवतान्तरत्वनिर्णयायोगात् भगवदव- तारेष्वपि तादृशलिङ्गसद्भावस्य प्रमाणप्रसिद्धतायाः प्रागेवावेदितत्वाच्च || किं च रुद्रस्य नानावतारकथाया अभावेन एकविधे तदीयरूपे सर्वदा जटाधरत्व नागभूषणत्वयोः सद्भावेन तयोस्तत्र प्रसिद्धिरिति । विष्णोस्तु नानावतारशालिनः कचित्तादृशविशेषणसद्भावात् कचिद- सद्भावाच्च तयोः प्रसिद्धिप्राचुर्यं नास्तीति च वादिभिर्मन्यते । तदयुक्तम् । प्रतिकल्पभाविषु विष्णोर्नानावतारेषु यस्मिन् यस्मिन्नवतारे यद्यलक्षणं प्रतिपन्न तत्तदवतारेषु तत्त क्षणदर्शन तस्य प्रतिकल्पनियतभाव्येव 75 उपलभ्यत इति प्रसिद्धिप्राचुर्यस्यानपायात् । प्रत्युत तादृशलक्षणस्य एकैक- कल्पे रुद्रस एकरूप एव सद्भावेन भगवति नानावतारेषु सद्भावेन च रुद्रगत- तत्प्रसिध्यपेक्षया भगवद्भुत तत्प्रसिद्धेरेवाधिकत्वाच्च । जटाधरत्वं भगवतो बहुष्ववतारेषु बहुभिः प्रमाणैः प्रसिद्धम् । सुप्र- सिद्धंच श्रीरामावतारे श्रीरामायणादिष्टिति प्रागेव ज्ञापितम् । श्रीरामावतारे जटाधरत्वप्रसिद्धिश्च श्रीवेंकटाचलमाहात्म्यपर ब्रह्माण्ड- पुराण खिल श्रीवेंकटेशसहस्रनामाध्यायेऽपि ‘जटावान् पर्णशालास्थो मारीच- बलमर्दक:’ इत्यनेन दर्शिता । नागभूषणत्वं भगवदवतारेषु श्रीवेंकटेशावतारस्य सुप्रसिद्धस्वरूपनिरू- पकव्यावर्तकधर्म इति च दर्शित सहस्रनामाध्याये - मृगयाऽक्षीणसन्नाहः शङ्खराजन्यतुष्टिदः । स्थाणुस्थो वैनतेयाङ्ग भावितोयशरीरवान् ॥ भोगीन्द्रभोगसंस्थानो ब्रह्मादिगणसेवितः । सहस्रार्कच्छटा भास्वद्विमानान्तस्थितो गुणी ॥ ’ भोगीन्द्र भोगसंस्थान’ इत्यनेन इत्यादि श्रीवेंकटेशावतारलक्षणप्रकरण दर्शितम् । भोगीन्द्रभोग: संस्थानंवस्तु संस्थानशब्दितः असाधारणस्वरूपनिरू- पकधर्मो यस्य सः इति विगृहीतेन भोगीन्द्रभोगसंस्थानशब्देन नागभूषणत्वस्यै- वाभिधानात् । एतदवतारासाधारण मृगयाऽक्षीणसन्नाहत्व शङ्खराजन्यतुष्टि- दत्वादिधर्म साहचर्येण अस्य धर्मस्याभिधानात् असाधारणस्वरूपनिरूपक- धर्मत्वसिद्धेश्च । अत्र स्थाणुस्थ इत्यभिधानं भविष्योत्तरपुराणोत्तर खण्डगत श्रीवेंकटेश- रहस्यानुभवाख्याशीतितमाध्याये श्रीवेंकटेशावतारस्य सतत महादेवहृदयाव- स्थित परमरहस्य ध्यानानुगोचर ध्येयवस्तुरूपताऽभिधानसमानाभिप्रायकमिति । अशरीरवानित्येतच्च श्रीवेंकटेशस्य सविमानलक्षणादिव्यविग्रहस्य सर्वदृग्गोचरत्व तदभावप्रयोजकान्तर्हितत्वानन्तर्हितत्वदशयोः सर्वत्र पुराणेषु प्रतिपन्नत्वात्तादृशदशाद्वयाभिप्रायेण 76 दर्शितभविष्योत्तर पुराणोत्तरखण्डाशीतितमाध्याये निराकारत्वसाकारत्वनिर्देशाच्च तत्रान्तर्हितदशापन्नविग्रहादिकत्वपरतया तत्समा नाभिप्रायकं तत् सर्वदृश्यतया शरीररहितत्वदशार्थकमितिच बोध्यम् । भगवदितरेष्वपि नागभूषणत्वं महादेव एव प्रसिद्धमित्यप्यसाधु | वैनतेये नागभूषणत्वस्य सुप्रसिद्धतरत्वात् ॥ पाद्मपुराण भाग पडिशाङ्कचि- हित तृतीयाध्याये शुकमुनिप्रति पद्मसरोवरतीर श्रीनिवास भगवदाविर्भावघट्टे- पञ्चात्मनः सुपर्णस्य पञ्चोपनिषदात्मनः । इत्यत्र सिद्धं दर्शितम् । पञ्चवक्त प्रतिकृतेः पञ्चाधर्वाङ्गसंपदः || ऋग्यजुस्सामवपुषो नागाभरणभूषितः । अप्रमेय प्रभावस्य स्कन्धपीठमधिष्ठितः || श्रीनिवास भगवदधिष्ठानभूतवैनतेयस्य नागभूषणत्वं सुप्र भगवच्छास्त्रेच दिव्यायुध वाहनादिरूपाणां नित्यसूरिणां भगवत्तै- जश्शतयुपबृमित रूपत्वेनैव वस्तुतायाः सिद्धत्वात् दर्शितवैनतेय शक्तिवि- शेषस्यापि विष्णुशक्तिविशेषरूपतैव सिद्धा । इत्थं जटाधरत्वादि लक्षणानां भगवदवतारविशेपलक्षणताया अपि शास्त्रसिद्धत्वेन तेषां देवतान्तरलक्षणता मात्र मनुसंधानैर्वादिभिः चक्रादि भगवलक्षणैरस्य देवस्य वैष्णवै विष्णुत्वाभिधाने जटाधरत्वादि हरलक्षणैहै- रत्वं वदतामस्माकं को निरोद्धेति वादः परास्तः । चकादि लक्षणानि तु भग- वसाधारणान्येवेति तु दर्शित वामन पुराण एव महादेवेनैव स्वस्य भगवतश्च संवादमनुवदता पार्वतीं प्रति कथितम् । द्वाविंशाङ्कचिह्नितवामनपुराण तृती- याध्याये- एतच्छुत्वाऽम्बिकां प्राह शंकरो लोकशंकरः । अनादिनिधनं दिव्यमप्रमेय पराक्रमम् ॥ सहस्रारसमायुक्तं कोटिसूर्य समप्रभम् । सुदर्शनाख्यं तच्चक्रं विष्णोरेव तु पार्वति ! | 77 धर्तुमन्यैर्नशक्यं तत्तविना पुरुषोत्तमम् । तेन चक्रेण दिव्येन दग्धा वाराणसी पुरी || सा राजधानी में दिव्या कृत्या हेतोर्विनाशिता । कस्मिंश्चिद कालेतु मयिप्रीतो जनार्दनः || किमिच्छसीति मांप्राह वरदान समुद्यतः । एवमुक्ते मया तस्माद्याचितं वरमुत्तमम् || येन चक्रेण मे दग्धा पुरी वाराणसी हरे ! | तद्यथा मदृशं यायान्ममप्रेष्यंच माधव ! | तथा कुरु मयि प्रीतो नान्यं वरमहं वृणे । एवं विज्ञापितोदेवः प्रहस्य मधुसूदनः || हस्तेन मम हस्तायं गृहीत्वेदमुवाच ह । कथं सूर्यं परित्यज्य प्रभाऽन्यस्य भविष्यति || एवंश्री: कौस्तुभं चक्रं गरुडशार्ङ्गमेवच । एवमादीनि वस्तूनि नित्यसिद्धानि शंकर || नैतेषां जन्मविलयौ नान्यस्तेषांव्यपाश्रयः । अशक्यमिदमत्यर्थं याचितं प्रमदा || इत्यादिना साक्षात्सुदर्शनादि लक्षणानां भगवदसाधारणत्वमेव दर्शि- तम् । चक्रादिलक्षणानां भगवदसाधारणत्वाज्जटाधरत्वादिलक्षणानां भगवद- वतारविशेषसाधारणत्वाच्च महादेवकथाया असंभवदुक्तिकत्वमेव । यदप्युक्तं सर्वकारणत्वेनाभ्युपगते विष्णौ वैष्णवैः सर्वलक्षणोपपादनन्यायेनैवास्माभि- स्तधात्वेनाभ्युपगते महादेव एव सर्वलक्षणोपपादनसंभव इति । तदप्ययुक्तम् । नारायणेतरस्य सर्वकारणत्वासंभवस्य श्रुतिषु सुप्रसिद्धत्वात् भगवद- साधारण नारायणादि पदश्रुत्या देवताविशेषनिर्णयस्यात्र स्पष्टतरं संभवेन रुद्रे सर्वकारणत्व संभवासंभवविवाद परिहारस्यापि संप्रत्यत्यन्तमावश्यकत्वा भावाच्च ॥78 तस्मान्नासौ महादेव इति सिद्धं भवति । अथ नाप्यसौ हरिहरावताररूपोदेवः । शङ्खचकादि भगवदसाधारण- चिह्नानामनन्यथासिद्धेर्लिङ्गान्तराणां भगवत्साधारण्योपपादनेनान्यथासिद्ध- त्वात् | आविर्भावघट्टेषु श्रीवैकुण्ठात् इतस्साक्षान्नारायण एवात्रागत्यावि- भूत इति भगवदसाधारणनारायण विष्ण्वादि पदश्रुत्यैव नारायणताया निणीं- यमानत्वाच्च || दिव्य सूरिगाथाविशेषेऽपि स्वस्वामिनः श्रीमन्नारायणस्यैव द्विविधा - कारौ लक्षणतया भात इत्येवोक्तम् नतु देवताद्वयात्मकोऽयं देव इत्यतो नत- त्प्रामाण्यादस्य हरिहरावताररूपत्वसाधनं संभवदुक्तिकमित्यवधेयम् । एवमस्य देवस्य प्रादुर्भावसमये ब्रह्मरुद्रादिभिस्सर्वैस्स्वस्वस्थानेभ्यस्समागतैः संसेवि - तत्वाभिधानस्य स्पष्टतया, रुद्ररूपत्वे तत्पितृभूत ब्रह्म सेवितत्व वर्णनमसंगतम् । पुत्रस्य पितृवन्द्यत्वायोगात् रुद्रसेवितत्व वर्णनमप्यसंगतम् । स्वस्य स्वसेव्यत्वायोगात् । रुद्ररूपस्यास्यात्रैव संनिधाने स्थिते कैलासाख्यस्थानान्त- रात् पार्थक्येन एतद्देवसेवनार्थमागमन पुनर्गमनयोर्वर्णनायोगाच्चत्यपि बोध्यम् । किंच हरिहरावताररूपत्वं वदतां वादिनामर्धनारीश्वरन्यायेनैकश- रीराधिष्ठानं देवताद्वयं ह्यभिमतं वक्तव्यम् । तच्च नयुज्यते । अप्राकृतेऽस्मिन् भगवतो वेंकटाचल एवं आराध्यतया देवतान्तरावस्थानासंभवस्य प्रागुदाहृ- तवचन सिद्धतया भगवच्छरीरे तदवस्थानासंभवस्य किंपुनर्न्यायसिद्धत्वात् । शरीरस्यैकदेशे एकदेवतालक्षणानां अपरभागे देवतान्तर लक्षणानांच पार्थ- क्येनादर्शनेन अर्धनारीश्वरन्यायानवकाशात् वामनपुराणभागे भगवतोऽप्रा- कृते दिव्यवपुषि साक्षात्संस्पर्शयोग्यतायाः स्वस्मिन् असंभवस्य तत एव सद्वारक संबन्ध संपादनप्रवृत्तेश्च महादेवेन स्वयमेव स्पष्टमभिहितत्वाच्च । यथोक्तं वामनपुराणभागे चतुर्विंशाङ्कचिह्निते पञ्चमाध्याये सुदर्श- नांशभूत कालचक्राभिमानि पुरुषं स्वात्मानमुद्दिश्य तपः कृतवन्तंप्रति महादेवेन - 79 शुद्ध सत्वस्य तद्विष्णो सर्वयज्ञमयंपुनः । साक्षात्प्रष्टुमहं भीतस्तमोगुण समाश्रयः || वस्तव्यंच मयाविष्णो दिव्यमङ्गलविग्रहे । त्वामेव तदहं नित्यं विष्णोर्नित्यानपायिनम् || अनुप्रविश्य तद्देवसिष्यामि सुदर्शन । इति अप्राकृत दिव्यविमा- नेन अप्राकृत दिव्यवपुषा दिव्यैरप्राकृतै भूषणायुधैश्च भगवान् श्रियः पतिः स्वामिपुष्करिणीतीरे प्रादुर्भूत इति च प्रकटतरं निरूपितं पुराणभागेषु । तस्मान्नात्र हरिहरावतार कथाकन्था किंचिदप्यवकाशं लब्धुमर्हति । यदप्युक्तं स्कन्दपुराण प्रथमभागान्तर्गताष्टमाध्याये कतिपयश्लोकेषु श्रीनिवास महादेव शब्दाभ्यामस्यदेवस्य निर्देशः अस्य हरिहरावताररूप- त्वत्तम्भक इति । तदप्यसाधु । तत्रत्यमहादेवशब्दस्य योगेन सर्वाधिकदेवतामात्रपर- तया देवतान्तररूढशब्दरूपत्वाभावात् । अतएव तत्प्रकरणे तत्स्थान एव कतिपय लोकेषु दर्शितरीत्या सर्वाधिकदेवतापरशब्दान्तरप्रयोगदर्शनाच्च । यथोक्तं तस्मिन्नध्याये तस्मिन्नेवप्रकरणे- ये स्मरन्ति महादेवं श्रीनिवासं विमुक्तिदम् । कीर्तयन्त्यथवा विप्रास्तेमुक्ताः पापपञ्जरात् ॥ नारायणं परंदेवं वेंकटेश प्रयान्तिवा । इति वेंकटेशं परदेवं यो नचिन्तयति क्षणम् ॥ अज्ञानी स च पापीस्यात्समूको बधिरस्तथा ॥ इति वेंकटेश परं देवं येपश्यन्त्यर्चयन्ति वा । जन्म तेषां हि सफलं ते कृतार्थाश्च नेतरे || वेंकटेशे परेदेवे दृष्टे वा पूजितेऽपिवा । शंभुना ब्रह्मणा किंवा शक्रेणाप्यखिलामरैः ॥ इति80 काव्ये महापुण्ये सर्वपातकनाशने । श्रीनिवासं परं देवं यः पश्यति सभक्तिकम् ॥ न तेन तुल्यतामेति चतुर्वेद्यपि भूतले । इति च ॥ अत्र महादेवशब्दस्थाने परदेवशब्द प्रयोगात् तत्समनार्थक एव महादेवशब्द इति स्पष्टम् । किं च । तत्प्रकरणे + ब्रह्महत्यासहस्राणि सुरापानायुतानि च । दृष्टे नारायणे देवे विलयं यान्तिकृत्स्नशः ॥ इति । वेंकटाचलदेवेश कीर्तयन्नर्चयन्नपि । अवश्यं विष्णुसायुज्यं लभते नात्र संशयः । इति । वेंकटेश्वरदेवेश यः पूजयति भक्तितः । सकोटिकुलसंयुक्तः प्रयाति हरिमन्दिरम् || इति च ॥ वेंकटेशदेवस्य नारायणतायाः तत्पूजकस्य विष्णुसायुज्यैकफलतायाश्च स्पष्टमेवाभिधानात् नासौ हरिहरावताररूपी देवः । तथासत्येकान्ततो विष्णुसा- युज्यस्यैव फलतयाऽभिधाना सांगत्यात् अस्य देवस्य शंभुत्वे ‘शंभुना ब्रह्मणा - किंवा ’ इत्याद्यभिधाना सांगत्याच्च । यदपिचोतं ’ अष्टमीन्दुकलाधार ललाटस्थोर्ध्वपुण्डकः, इति पाद्म- पुराणभागस्थ सप्तविंशाङ्क चिह्नित चतुर्थाध्यायवचनेन हरिहरावताररूपत्व- मस्य देवस्योत्तभ्यत इति । तदप्ययुक्तम् अष्टमीन्दुकलेव आधारं मूलं यस्य तत् अष्टमीन्दुकला- धारं तथाविधं ललाटस्थं ऊर्ध्वपुण्डं यस्य सः । इति विगृहीतेन अष्टमीन्दु- कलाधारललाटस्थोर्ध्वपुण्डकशब्देन अर्धकृतपूर्णेन्दुमण्डलाकारमूलभागतदु- पर्यूर्ध्वनिस्सृतसुधारेखाद्वयाकार सान्तराल रेखाद्वयात्म कोर्ध्वपुण्ड्र विन्यास- विशेषस्यैवाभिधीयमानतया अस्य वचनस्य चन्द्रशेखरत्वोर्ध्वपुण्ड्र धरत्वरूप- हरिहर लाञ्छन प्रतिपादनपरत्वाभावात् ॥ 81 एकोनत्रिंशाङ्कचिह्निततत्पुराणषष्ठाध्याये ललाटपट्टघटितवेणुपत्रोर्ध्व- पुण्डकः इति वचने श्रीश्वेतवराह भगवतः ऊर्ध्वपुण्ड्रविन्यास विशेषाभि- धानवादस्यापि वचनस्य श्रीनिवास भगवदूर्ध्वपुण्डूविन्यासविशेषप्रदर्शनपरताया एवस्वारसिकत्वाच्च ॥ समूल सान्तरालरेखाद्वितयात्मकत्वंच ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य शास्त्रसिद्धम् । यथोक्तं कात्यायनीय श्वेतमृदूर्ध्वपुण्ड्रोपनिषदि - एकाङ्गुलं फालतल ऊर्ध्वस्यमूलम् । तदुत्पन्ने द्वे शाखे । तथैव - मध्येऽवकाशोऽङ्गुलादन्यूनः । स श्रीप्रतिष्ठायै । श्रीहरिद्रा । यतः श्रीर्माभव- तीति । उक्तंच पाद्मोत्तरखण्डे एकत्रिंशाङ्कचिह्निते तृतीयाध्याये । आरभ्य नासिकामूलं ललाटान्तं लिखेन्मृदा । समारभ्य भ्रुवोर्मध्य मन्तरालं प्रकल्पयेत् ॥ अन्तराळं द्व्यङ्गुलंस्यात्पार्श्वावङ्गुलिमात्रकौ । इति । भारद्वाज संहितायां चोक्तम् - आचम्य धारयेत्पुण्ड्रान् पूर्ववच्छुभ्रयामृदा | आरभ्य नासिकामूल माकेशान्तं प्रकल्पयेत् ॥ नासिकायास्त्रिभागस्तु नासिकामूलमिष्यते । हारिद्रेणतु चूर्णेन कुङ्कुमेन सुगन्धिना || ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मध्येतु लक्ष्मीस्थानं प्रकल्पयेत् ॥ इति वैखानसागमेऽप्युक्तम्- नासिकामूलमारभ्य रेखाद्वितय संयुतम् । धारयदूर्ध्वपुण्डंतु हरेः फालतले शुभे ॥ इति । एवमन्यदप्यूर्ध्वपुण्डविन्यासविशेषप्रदर्शनपरं प्रमाणजातं द्रष्टव्यम् । अत्र रेखाद्वितयात्म कोर्ध्वपुण्डमूलस्य नासिकामूलगतस्य अर्धीकृतपूर्णेन्दु- मण्डल समानाकारतया भगवतो ललाटस्थमूर्ध्वपुण्ड्रमष्टमीन्दुकलातुल्यमूल- मित्यभिप्रायेणैवाष्टमीन्दुकलाधारललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रक इत्युक्तम् । 1182 यद्वा अष्टमीन्दुकलाकारललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्र कइत्येवात्रपाठः । अष्टमीन्दु- कलाकारेत्येतच्च ललाटविशेषणमितिबोध्यम् । 46 अष्टमीन्दुकलाकारे ललाटे दर्पणस्फुटे । ऊर्ध्वपुण्डंदधाराथ श्रीनिवास सतां गतिः ॥ समूलरेखाद्वितयं श्वेतमृत्तिकया स्वयम् ॥ इति भविष्योत्तरपुराणैका- दशाध्याय वचनैककण्ट्यात् । पूर्वपाठस्यैव प्रामाणिकत्वे च यथोक्तरीत्यैव अर्थः सुसंगतोबोद्धव्यः । एवं शंकरस्य शिरसि चन्द्रकलायास्सद्भावेऽपि ललाटे तदभावात् । अष्टमीन्दुकलाधार ललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रक इत्यत्र ललाटे चन्द्रकलाया आधा- रत्वप्रतिपादनपरत्ववर्णनं वादिनामसंगतमेव । तस्मान्नकथंचिदप्यत्र हरिहरावताररूपत्व कथा सम्यग्ला भवति । इदं पुनरत्रावधेयम्– भगवतोहि नारायणस्य मत्स्य कूर्मवराहादिरूपा नानाविधवर्णाकाराः अवताराः सहस्रशः सन्ति । तेपुच विष्णुरेवायमित्थमवतीर्ण इति तत्रतत्र प्रयुक्त भगवदसाधारण नारायण विष्ण्वादिपदत्यैव विष्णुरूपता निर्णया । नतु लिङ्गैः । लिङ्गपर्यालोचनेच मत्स्यत्व कूर्मत्व वराहत्वादिरूपजात्या प्राकृत मत्स्यादिमात्ररूपतैव सिध्येत् । तत्र यथा लिङ्गात् श्रतिप्राबल्येन प्राकृत- मत्स्यादिमात्ररूपत्वमपनुद्य विष्णुत्वमवधारयन्ति न्यायविदः, तथा श्रीवैकु- ण्ठात् श्रीमन्नारायणएवहि इत्थंभूतवेपशालि श्रीनिवाससंज्ञ श्रीवेंकटेश- रूपेणावतीर्ण इति श्रूयमाण भगवदसाधारण नारायणपदादिश्रुत्या प्रबलया जटाधरत्व नागभूषणत्वादि दुर्बल लिङ्गाधीन देवतान्तरत्वधियमपनुद्य नारा- यणत्वमेव निर्णेतुं शक्यम् । नहि खल्वस्मादयमीदृशवेषशाल्यत्रागत इति- स्फुटमभिधीयमाने वेषमात्रेण तस्मादन्यत्वं तस्य निश्चेतुं शक्यम् । लोकेऽपिहि रामकृष्ण सीता सत्यभामादि भूमिकाभेदधारिणि रङ्गावतीर्णे शैलूषे अमुकोऽत्र ईदृशवेषशाली समागत इति स्फुटमवगते वेषमात्रेण न रामकृष्णादित्वमनुन्मत्तः कश्चित्प्रत्येति । 83 नागभूषणत्वादिकं विष्णोरवतारान्तरेषु न कचित् दृष्टमितिचेत् मत्स्य- त्वकूर्मत्व वराहत्वादिकमपि न तत्तदवतारभिन्नावतारेषु क्वचित्प्रसिद्धमिति तुल्यम् । किंच, श्रीकृष्णावतारे अवतारान्तरव्यावृत्त मयूरपिच्छभूषणत्व- दर्शनमात्रेण मयूरवाहन एवायमिति नैते वादिनोऽपि विवदन्ते । अपिच । नागभूषणत्वमिह दृश्यमानं न भगवदवतारान्तर व्यावृत्तं, विवादकथाकन्याग- न्यविधुरे हस्तिगिरिनाथे श्रीवरदराजभगवत्यपि तस्य दृश्यमानत्वात् । तस्य देवस्यानन्ताराधितत्वमेव तदाकारभूषणधारित्वनिमित्तमितिचेत् ततोऽप्यधि- कतरं निमित्तमिहाप्यस्तीत्यभिहितमेव प्राक् || तस्मादसौ वेंकटेशो न देवतान्तरम् | श्रुतिलिङ्गवाक्य प्रकरणस्थान- समाख्यानां समवाये परदौर्बल्यमर्थविप्रकर्षादितिहि पूर्वकाण्डे तत्त्वनिर्धारण- प्रवृत्तेषु षट्सु प्रमाणेषु श्रुतेः सकलेतरप्राबल्यमभिहितम् । अत्र निर्दिष्टानि षड्विधान्यपिच प्रमाणानि श्रीवेंकटेश श्रीमन्नारायण- मेवेह प्रतिपादयन्ति । श्रुतिस्तावत् अवतारघट्टेषु भगवदसाधारण नारायण विष्ण्वादि पदरूपासुप्रसिद्धा । अवतारघट्टेषु भगवद्वाचकतया भगवदसाधारण नारायण विष्ण्वादि शब्दाः बहुशः प्रयुज्यमानास्तत्र तत्र द्रष्टव्याः । शङ्खचक्रादिदिव्यायुधधरेत्व लक्ष्मीसमालिङ्गतवक्षस्कत्व गरुडाधिष्ठित- विमानारूढत्व ब्रह्मरुद्रादिसकलेतरवन्द्यमानचरणनलिनत्वादीनिच देवतान्तरख्या- वृत्तानि भगवदसाधारणानि लिङ्गानि तत्र तत्र प्रतिपाद्यन्ते । लक्ष्मीपतित्वादि भगवदसाधारणधर्मप्रतिपादकानि श्रियः पतिरित्ये- वमादीनि अनन्तानि वाक्यानि च तत्र तत्र द्रष्टव्यानि । भविष्योत्तरपुराणे श्रीवाराहपुराण द्वितीयभागेच यशोदायाः श्रीकृष्ण भगवतः परिणयमङ्गलदर्शनसुखकांक्षिण्याः तदवतारे तदलाभेन अवतारान्तरे तत्सुखं दास्यामीति भगवता दत्तवरायाः पुनः कलौ वकुलमालिकारूपेण श्रीवेंकटाद्वाववतीर्णायाः पूर्वप्रतिज्ञात सुखदानार्थमवश्यकर्तव्यावतारस्य श्रीकृष्ण-84 भगवतस्स्थाने श्रीनिवासनामा श्रीवेंकटेशोऽवतीर्य तन्मुखेनैव आकाशराजपुत्री - परिणयं कृत्वा तस्यैतादृशंसुखं प्रादिशदिति प्रतिपादनात् । पूर्वं श्रीरामावतारे स्वप्रतिनिधितया लङ्कायां घोरतररावण भवन- वासस्वशमनुभूतवत्या वेदवतीनाम्न्याः स्वसख्याः परिणयं कर्तव्यतया रावणवधानन्तराग्निप्रवेशकाले प्रार्थितवत्याः सीतादेव्या मनोरथानुगुण्येन कलौ तस्याः परिणयं करिष्यामीति भगवता श्रीरामेण प्रतिज्ञाकरणात् । कलावा- काशराजपुत्रीरूपेण जाताया: पद्मावतीनाम्न्याः वेदवत्याः परिणयार्थमवश्य- कर्तव्यावतारस्य श्रीरामभगवतः स्थाने श्रीनिवाससंज्ञः श्रीवेंकटेशोऽवतीर्य पद्मावतीं परिजग्राहेतिप्रतिपादनाच्च, श्रीवेंकटेशः श्रीमहाविष्णुरेवेत्यत्रस्थान- प्रमाणमपि सिद्धं भवति । तत्तत्कार्यकरण प्रतिज्ञाकर्तुः तदनुगुण कार्यकर्तुश्च एकताया आवश्यकत्वात् ॥ 1 श्रीरामकृष्णयोर्भगवदवतारत्वं हि निर्विवादम् । तत्तत्पुराणाद्यन्तभागेषु विष्णुक्षेत्र प्रस्तावोपसंहारयोरेव दर्शनात् प्रकरणप्रमाणमपि सिद्धं भवति । श्रीनिवास समाख्याबलाच्च अस्य विष्णुत्वं सिध्यतीति समाख्यारूप प्रमाण- मपि दर्शितं भवति || श्रीनिवास समाख्याचास्य देवस्य ब्राह्मपुराणे सप्त- माध्याये, दूर्वासाः केन नाम्नाप्रसिद्धोऽसौ भगवान् हरिरीश्वरः । किं लक्षणश्चतत्रास्ते तन्मे ब्रूहितपोधन ! | " श्रीनिवासाख्यया देवः शङ्खचक्रधरो विभुः समाख्यालक्षण प्रतिपादकेन ग्रन्थेन प्रश्नोत्तरपूर्वकं द्रष्टव्या || तस्मात् इत्थं षड्भिः प्रमाणैः " इत्यादिना प्रतिपादिता प्रतिपन्नदुरपह्नवनारायणभावे दुरारोप देवतान्तरभावे श्रीनिवाससंज्ञे श्रीवेंकटगिरिनाथे कतिपय लिङ्गाभासैः देवतान्तरभावं बलादारोपयतां वादिनां मनोरथो नकथंचिदपि सेत्स्यतीति 85 सम्यगवधारणीयम् । नागभूषणत्वादि देवतान्तर चिह्नदर्शनेन देवतान्तर- वशङ्कायोग्यतासद्भावमात्रेण प्रायशः शङ्कन्ते मुग्धाः || विदग्धानां तु नकिंचिदत्र देवतान्तरशङ्कापदमस्ति । तदिदं सर्वं भोगीकङ्कणशङ्कयो निरशङ्करशङ्किताखिल:’ इति श्रीवेंकटेश सहस्रनाम पाठगत नामचतुष्टय पर्यालोचनेनैव सुगममिति नात्र विशेषतो निरूपणीय- मस्ति इति । तस्मात् वादिवादानुरोधेन नात्रदेवतान्तरसंबन्धगन्ध शङ्कां कुथाः ॥प ॥ यादवराजः इत्थं यतीशेन विबोध्यमानो विसिप्मिये यादव भूमिपाल: । निरूपणं तस्य बुधावलीनां शिरःप्रकम्पं जनयन्निशम्य ॥ कल्पान्तवातूल स्योत्थितेन मेने सतूलेन समानलीलम् । उत्क्षिप्य विक्षिप्तमतीव दूरा- द्यतीन्द्रवाण्या लघुशैववादम् । इत्थं यतीशान सयुक्तिवाण्या निरस्त संजातसमस्तशङ्कः । शैवान् बभाषे सतदा नरेन्द्र- उत्खातदंष्ट्रानिव पन्नगेन्द्रान् !! भो: शैवाः भवतां वादः कृत्स्नोऽपि रामानुजमुनिना सहस्रधा शकली - कृत एवासीत् । अहो अहो रामानुजमुनेर्वाग्मित्वं वाचस्पतिमप्यतिशेते । इतः परं किं ब्रुवन्ति भवन्तः । ॥प ॥ इतिकर्तव्यतामुग्धा शैवा इत्थमुदीरिताः । यादव क्षोणिपालं तमूचुः कालोचितं वचः ॥शैवा: 86 भो भो यादवराज नूनमेष रामानुजमुनिः सदसि वादिवाम्बन्धन- विद्याविशारदः किमपि मन्त्रं प्रयोजयन् मूकीकरोत्यस्मान् । किंच संप्रति तदीयवादस्य समुचितमुत्तरं दातुमक्षमाणामपि प्राचीनवृद्ध परम्पराराप्रवाददृढतर- विस्रव्धहृदयानामस्माकमन्तरात्मा रामानुजमुनिवादे नकिंचिदपि विश्व सित्यन्तरेण देवताभिमतिप्रदर्शनम् । यदिपुनरेष रामानुजमुनिः स्वकीयवाने देवताभिमति प्रदर्शयति तदैव वयमेतदीयं वादं प्रामाणिकमङ्गीकरिष्याम नान्यथा । भवांस्तु देशाधिपतिर्बलवान् राजा किंवा कर्तुं [न] शक्ष्यति । भवति बलात्कारेण रामानुजमुन्यभिमतं निर्वर्तयति मन्दभाग्या अशक्ता राजाहरति सर्वस्वं कातत्र परिदेवना’ इतिन्यायमनुसंधानाः वयम् । तूष्णीमुपरता भविष्यामः ॥ ॥ प ॥ यादवराजः इत्थं शैवैरुक्तो यादवराजस्तथाब्रवीच्छैवान् । केवलमूर्खान् मत्वा निज कपिमुष्टिनिच्छतो हातुम् ॥ भोःशैवाः इयन्तं कालं यथाशक्ति प्रतिवचनदानं कुर्वाणा भवन्तोऽ अनन्यगतयो नूनं मन्त्रवादकथामहाचूर्णेन मां मोहयितुमुद्यच्छन्ति । प्राक् प्रमाणकथा संस्पर्शलेश विधुरेण श्रीवेंकटेशे देवतान्तरत्ववादेन केवल लि- ङ्गाभासमूलेन अपूर्वपरिकल्पितेन मां मोहितवन्तः संप्रति तदनवकाशेन प्रस्थानान्तरेण वञ्चयितुमुद्यच्छन्तो भवन्तः समुचितं दण्डं ध्रुवमनुभविष्य- न्ति । तदद्य सावधानं स्थीयताम् । इत्थं शैवान्निर्भस्य स यादवराजः महा- पुरुषोऽयमतिमानुषचेष्टितो योगीश्वरो रामानुजमुनिः शैवोक्तरीत्या स्ववादे देवताभिमतिमपि दर्शयितुं शक्नुयादेव । तदेनं चोदयामि, यथाच आगो- पालाङ्गनं आचपण्डितात् सर्वेऽपि जनाः संप्रत्ययं लभेरन् तथाकर्तुमित्यनु- संदधानः तमेव रामानुजमुनिं सविनय मवादीत् || भो रामानुजमुने भवता प्रतिपक्ष निरसनपूर्वकं स्वकीयपक्षः सम्य गेव समर्थितः । सुदूरोच्चाटिताच शैवावेशिता मामकीन देवतान्तरशङ्क 87 उचिका मदन्तरङ्गादपुनरावृत्ति || श्रीवेंकटेश्वरे देवतान्तरत्ववादः प्रमाणवैदेशि- * इति, महाविष्णुत्व वादएव प्रामाणिक इति च शास्त्रैन्ययैश्च भवता दृढ- -तर लम्भितविस्रम्भोऽहमस्मि । भवदभिमतानुरोधेन च सर्वं कार्यं निर्वर्त- यामि । परंतु महापुरुषः अतिमानुषचेष्टितो भवान् पण्डितपामरसाधारण्ये- नापि देवताभिमतिप्रदर्शन सूचकं सुतृप्तिकरं समाधानोपायं कर्तुं शक्ष्यति चेत् तथापि कर्तुं प्रार्थयामि । नैतावता भवदभिमतं न निवर्तयामीति चिन्त- नीयम् ॥ तथा सति वादिनः स्वाङ्गीकारेणैव सुजूरं निरस्ताः स्युरिति तु प्रार्थया - मीति विज्ञापयामास श्रीरामानुजमुनिं यादवराजः ॥ . इत्थमभ्यर्थितस्स रामानुजमुनिः अहो बहुलोपन्यासेनाप्यतृप्त इवभाति राजा । ततः इदानीमिदं कर्तव्यम् । ब्रह्माण्डपुराणैकादशाध्याये कलौ विमानादीनामिव शङ्खचकादि दिव्यायुधानामपि भक्तकल्पितानां स्वीकरणस्य प्रागेव प्रतिज्ञातत्वात् । अस्मत्परिकल्पित समर्पित दिव्यायुधानामस्वीकार- निर्वन्धाभावाच्च प्रसवा संप्रार्थ्य संप्रति प्रसक्तदेवतान्तरतापत्तिलक्षणमहा- नर्थप्रसङ्ग परिहाराय शङ्खचक्रे भगवन्तं धारयिष्यामि । आश्रितवात्सल्य- जलधिः भक्तपराधीनो भगवान् अस्मत्प्रार्थनया अवश्यमस्मत्समर्पिते शङ्खचक्रे स्वयमेव स्वीकुर्यादेव । तदिह शङ्खचक्रे निर्माप्य समर्पयाम | तद्धारणमेव देवताभिमतिसूचकं सर्वसंप्रत्ययकरं प्रदर्शयामीत्यनुसंदधानः, भोराजन्, नेतान्तप्रत्ययकरं ममेदं वचनं सावधानमाकर्ण्यताम् । अहं पुनरेनंदेवं श्रीमहा- विष्णुं ब्रवीमि । एतेच शैवा देवतान्तरं ब्रुवन्ति खलु । अहं भगवदसाधारण- चिह्नभूत श्रीसुदर्शनपाञ्चजन्यादि दिव्यायुधानि निर्माप्य भगवत्संनिधौ स्थापयामि । तेच देवतान्तर चिह्नभूत पाशाङ्कुशाद्यायुधानि निर्माप्य स्थाप- यन्तु । यानि पुनरायुधानि सदेवो गृहीत्वा धारयति, तत्तदायुधलाञ्छनो- एवायमिति निश्चेतव्यमिति यादवराजमाबभाषे । ततः स यादवराजोऽपि88 तद्वचनमाकर्ण्य संतुष्ट सन् यद्येवं भविष्यति तर्हि न कस्यचित् कश्चिदाक्षेप: तस्मात् तथैव कुर्वन्तु द्रुतमुभयेऽपिवादिन इति संबभाषे ॥ ततश्च उभयेऽपि चादिनः स्वस्वदेवासाधारणचिह्नभूतान्यायुधानि निर्माप्य कस्मिंश्चिद्दिवसे राज्ञा सह श्रीवेंकटाचलमारुह्य रात्रौ दिव्यालयगर्भगृहे भगवतस्संनिधौ तानि निक्षिप्य कवाटबन्धनं कृत्वा राजकीयमुद्रांच कारयित्वा प्रभातपर्यन्तं दिव्यालयं परितः सावधानं जागरूकाएव सञ्चरन्तो विजयाय स्वं स्वं देवं सन्ततमनुचिन्तयन्त एवावतस्थिरे । भगवान् रामानुजमुनिरपि स्वयोगमहिना भगवन्तं श्रीनिवासमुपसृप्य सम्यक् साक्षात्कृत्य भगवन् भवत्कृतप्राक्तनप्रतिज्ञानुरोधेन भगवदसाधारण- शङ्खचक्रादि दिव्यायुधानि धृत्वा अस्मान् संरक्षति संप्रार्थयन् शङ्खचकादि दिव्यायुधधारण मङ्गीकारयामास । ततः प्रभाते यादवराजः निर्वर्तित] ह्निकः तादृशैरुभयैर्वादिभिस्सह भगवन्मन्दिरं गत्वा कवाटमवघाटघ अन्तः प्रविश्य भगवन्तं श्रीवेंकटनाथं भगवद्रामानुजमुनिभक्तिपाशवशंवदं श्रीसुदर्शनपाञ्च- जन्यादि दिव्यायुधान्येव विभ्राणं पाशाङ्कुशाद्यायुधानि दूरतो निरस्तवन्तं च निरीक्ष्य विस्मयमहापवनिर्मग्नमानसः श्रीरामानुजमुनौ महर्ती प्रतिपत्ति- माश्रित्य तदीय नियमनेन स्वत एव भग्नदर्पान् शैवजनान् असत्यार्थवादिन- अपराधानुगुणं निगृह्य निजराष्ट्रान्निष्कास्य स्वयं श्रीरामानुजमुनिसंनिधौः भगवतस्समाश्रयणेन लब्धसत्ताकस्सन् तदीयदिव्यचरणनलिन युगलैकशरणः कृतार्थो बभूव । तदनु श्रीविष्णुतत्त्वप्रतिष्ठापनाचार्यः सकलदेशविख्यातकीर्तिः स भगवान् रामानुजमुनिः श्रीवेंकटाचले श्रीस्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे विराज- मानो देवः श्रियःपतिः श्रावैकुण्ठनाथः श्रीमहाविष्णुरेव नतु देवतान्तरं, मध्ये कंचित्कालं शैवजनैरर्थकाम प्रतिष्ठालोलुपैः निजप्रतारणचातुर्येण राजानं व्यामोह अयं देवो देवतान्तर शङ्काकलङ्कमासादित इति इममर्थं सकल- देशविदितं प्रख्याप्य श्रीवैखानसागमोक्तप्रकारेणैव भगवतः श्रीनिववासस्य महासंप्रोक्षणं कारयित्वा यथापूर्वमेव नित्याराधनं निर्वर्तयामास । , 89 किंच पूर्वसिद्धमेव भगवतः श्रीनिवासस्य श्रीमदानन्दनिलयदिव्यविमानं शिथिलायमानं पुनर्नवीकृत्य तस्मिन् श्रीवैखानसशास्त्रोक्तरीत्या चतसृषु दिक्षु वराह नारसिंहवैकुण्ठनाथ विमानाधिदैवतानि प्रतिष्ठाप्य विष्णुपरिवारान् शेषशेषाशन गरुडद्वारपालकादश्च तेषु तेषु स्थानेषु संत्थाप्य भगवतः श्रीनि- वासस्य निरवधिक नित्यैश्वर्य समृद्धिसिद्धये श्रीमति वक्षसि श्रीमत देवीं ’ द्विभुजाव्यूह लक्ष्मीस्याद्धपद्मासनप्रिया । श्रीनिवासाङ्गमध्यस्था सुतरां केशवप्रिया इति वराहपुराणप्रथमभागान्तर्गतैकोनचत्वारिंशाङ्कचिह्नित सप्तमाध्यायोक्त द्विभुजव्यूहलक्ष्मीरूपिणीं – वरपद्मासने सुस्थां विधाय कमलालयाम् । पद्मावती विशालाक्ष भगवानात्मवक्षसि || इति भविष्योत्तरपुराण त्रयोदशाध्यायान्तवचनेन प्रागपि इत्थंधृततया अवगम्यमानां शुक्रवारोत्तर फल्गुनी नक्षत्रयुक्तायां शुक्लपक्षद्वादश्यां रत्नमालि- कायोगे कनकमयकण्ठिकायां प्रतिष्ठापयामास । इत्थं श्रीवेंकटाचलक्षेत्रं सकलपृथिवीतलवर्ति श्रीविष्णुक्षेत्रमालानाय- करत्नभूतं मध्ये राजप्रतारणपरायणैः शैवजनैः कुहनया समाक्रम्य व्याकुली - कृतं कथंचित्तदीयवैयाकुली महापद्विमुक्तं कृत्वा वैष्णववशंवदीकृत्य निजचरण- नलिनयुगलैकशरणं देशाधिपतिं तंच यादवराजं सम्यक् तत्त्वार्थबोधनैरनुशिक्षयं- स्तेनच श्रीनिवास भगवतस्तत्तत्काल समुचितानुपचारान् यथार्ह कारयन् स भगवान् रामानुजमुनिः श्रीवेंकटाचलोपत्यकायां श्रीपदनगर्यो कंचित्काल- मुवास ॥ इत्यनन्तार्यगुम्भितायां श्रीवेंकटाचलेतिहासमालायां श्रीवेंकटनाथभगवतो देवतान्तरत्ववादनिरसनं नाम तृतीयस्तबकः 12अथ चतुर्थस्तचकः तदानीं तत्र निवसन् रामानुजमुनिः श्रीवेंकटनाथस्य अनुदिनमभिषेकं क्रियमाणमालक्ष्य इत्थं नित्याभिषेके भगवद्दिव्यमङ्गलविग्रहस्य समुचिता- सर्वोपचारा: संपूर्णा यथावन्निर्वर्तन्ते । तस्मात् तदातदा सकृत् सकृदेव देवस्य विशेषाभिषेको निर्वर्तयितुमुचितः । तत्रच, सहलक्ष्म्याभिषेकस्तु वासरे भार्गवे हरेः । सान्निध्यकारी सततं सर्वसंपत्प्रदायकः || इति श्रीवैखानसशास्त्रानन्दसंहितावचनेन प्रतिभार्गववासरमभिषे- कस्य विशेषाभ्युदयहेतुत्वावगमात् । भविष्योत्तरपुराणचतुर्दशाध्याये कूर्म - द्विजवृत्तान्ते, पूर्वदेवगुरोर्वारः संप्राप्तस्तु गदिने । तदिने वेंकटेशस्य प्रसक्तमभिपेचनम् ॥ तद्दर्शनार्थं मे कन्याः सर्वा जग्मुर्महीपुर | ताभिः समेता तेभार्या पुत्रीपुत्रसमन्विता ॥ जगाम वेंकटं शैल देवदर्शनकारणात् । इति तोण्डमानूनृपेण कूर्मद्विजंप्रत्यभिधानदर्शनेन पूर्वमपि श्रीनिवासस्य भार्गववासराभिषेक नैयत्यस्थितेरवगमाच्च इतः प्रभृति प्रतिभार्गववासरमेव श्रीनिवासस्य लक्ष्म्यासह विशेषाभिषेको नियमतो निर्वर्तनीय इति व्यवस्थापयामास । सभगवान रामानुजमुनिः पुनरित्थमपि व्यवस्थापयामास । अष्टमीन्दुकलाधार ललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रकः’ इति पाद्मपुराणभागस्थ सप्तविंशाङ्कचिह्नित चतुर्थाध्यायवचनेन भविष्योत्तरपुराण सप्तमाध्याये । 91 आदर्शालोकिते वक्त्रे धृत्वा शुभ्रांच मृत्तिकाम् | तन्मध्ये कुङ्कुमेनापि तिलकं सुमनोहरम् || इति भगवतः श्वेतमृत्तिको र्ध्वपुण्डधारण प्रतिपादनपरवचनेन - आदर्श मृत्तिकां शुभ्रां तथा कुङ्कुमभाजनम् । स्वर्णनिर्मितवस्त्रेण बध्वातु कटिमध्यतः ॥ इति गन्तव्य प्रदेशेऽप्यूर्ध्वपुण्ड्र धारणार्थद्रव्यनयनपरेण च चचनेन । एवं तत्रैव पुराणे एकादशाध्याये- अष्टमीन्दुकलाकारे ललाटे दर्पणस्फुटे । ऊर्ध्वपुण्डं दधाराथ श्रीनिवास सतां गतिः ॥ समूलरेखाद्वितयं श्वेतमृत्तिकया स्वयम् । तदाह कमलां राजन् वकुलालोकमातरम् ॥ रेखां रचय कल्याणी कलाटे कुङ्कुमेनतु । एवमुक्ता देवमात्रा रमा कुङ्कुमरेखिकाम् ॥ समूलयोरूर्ध्वपुण्ड्र रेखयोरन्तरेऽलिखत् । इति वचनैश्च श्रीनिवास- भगवत ऊर्ध्वपुण्डधारिताया अवगमेन तद्धारणे शैवजनानां स्वाभिमतदेवता- दृष्टिनिरास संभवेनच इयन्तं कालं देवतान्तरशङ्काकळङ्कितस्य श्रीश्रीनिवास- भगवतो दर्शनदशायामेव श्रीविष्णुताप्रत्यभिज्ञापक मूर्ध्वपुण्डं धारयितव्यम् | तच्चोर्ध्वपुण्ड्रं नासिकामूलाभिव्याप्तार्धेन्दुमण्डलाकारमूलं तदुपर्याके शान्तोर्ध्व- निस्सृत सुधाधाराद्वयाकार सान्तरालविपुलतर धवलरेखाद्वितययुतं विशुद्ध- तरघनतरसुगन्धि घनसारचूर्णमयं धारयितव्यम् । " अष्टमीन्दुकलाधार लला- टस्थोर्ध्वपुण्ड्रकः " इति प्रागुदाहृत पाद्मपुराणवचने आधारशब्दार्थस्य ऊर्ध्व- पुण्ड्रमूलस्य अष्टमीन्दुकलातुल्यत्वाभिधानात् अष्टमीन्दुकलायाः अर्धीकृत- संपूर्ण पूर्णिमाचन्द्र समानाकारत्वाच्च भ्रूमध्यादधस्तान्नासिकामूले अर्धेन्दुमण्ड- लाकारं निरन्तरालं ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मूलं कल्पनीयम् । तदुपर्याके शान्तधार्यो- र्ध्वपुण्ड्र भागस्य सान्तराल रेखा द्वितयात्मकत्वाभिधानात् भ्रूमध्यप्रभृति सान्त- रालं नासिकामूलधृतमूलभागादूर्ध्वनिस्सृतं रेखाद्वयंच कल्पनीयम् ।92 1 प्रागुदाहृतायां " एकाङ्गुलं फालतल ऊर्ध्वस्य मूलं । तदुत्पन्ने देशाखे । तथैवमध्ये अवकाशोऽङ्गलादन्यून" इत्यादिरूपायां कात्यायनीयश्वेत मृदूर्ध्व- पुंण्डोपनिषद्यपि मूलस्य द्विरेखात्मकत्वानभिधानात् मूलादुपरितनोर्ध्वपुण्ड्र भाग - स्यैव शाखाद्वयात्मकताया अङ्गुलान्यूनशाखाद्वयमध्यान्तरालतायाश्च विधा- नाच मूलं निरन्तरालम् । तदुपरितनभागएव सान्तराल इति यथोक्तांश एव प्रतिपन्नो भवति । एवं - आरभ्य नासिकामूलं ललाटान्तं लिखेन्मृदम् । समारभ्य भ्रुवोर्मध्यमन्तरालं प्रकल्पयेत् ॥ अन्तरालं द्व्यङ्गुलंस्यात्पार्श्वावङ्गुलिमात्रकौ ॥ इति पूर्वोदाहृत- पाद्मोत्तरखण्डैकत्रिंशाङ्कचिह्नित तृतीयाध्यायवचनेऽपि नासिकामूलमारभ्य ललाटान्तपर्यन्तं ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य धार्यतायाः तत्र भ्रूमध्यप्रभृत्येव अन्तरालस्य कल्पनीयतायाश्चाभिधानात् ॥ नासिकामूलमारभ्य भ्रूमध्यपर्यन्तं धृतमूर्ध्व- पुण्ड्रस्य मूलं निरन्तरालम् । तदुपरितनोर्ध्वपुण्ड्रभागएव सान्तरालइति यथो- क्तांशएव सुस्पष्टोऽवगम्यते । प्रागुदाहृत कात्यायनीय श्वेतमृदृर्ध्वपुण्डोपनिषदि एकाङ्गुलं फालतल ऊर्ध्वस्यमूल’ मित्यत्र फालतलशब्दः फालाधः प्रदेशभूत नासि - कामूलपरः । तलशब्दस्य अधः प्रदेशपरत्वात् वचनान्तरैककण्ठघाच्च । नासिकामूलमारभ्य धार्यत्वं सान्तरालद्विरेखात्मकत्वंच ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य सर्वतः प्रसिद्धम् । अतएवोक्तं भारद्वाजसंहितायां-

• आचम्य धारयेत्पुण्ड्रान् पूर्ववच्छुभ्रयामृदा । आरभ्य नासिकामूलमाकेशान्तं प्रकल्पयेत् ॥ नासिकायास्त्रिभागस्तु नासिकामूलमिष्यते । हारिद्रेणतु चूर्णेन कुङ्कुमेन सुगन्धिना ॥ 93 ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मध्येतु लक्ष्मीस्थानं प्रकल्पयेत् । इति वैखानसागमेप्युक्तम्- नासिकामूलमारभ्य रेखाद्वितयसंयुतम् । धारयेदूर्ध्वपुण्ड्रं तु हरेः फालतले शुभे ॥ इति । पराशरसंहितायामप्यूर्ध्वपुण्ड्र विधानप्रकरणे उक्तम्- नासादौ द्व्यङ्गुलं पादं मध्यं सार्धाङ्गुलं भवेत् । पार्श्वावङ्गुलमात्रौ सुस्पष्टं धारयेत् द्विजः ॥ इति एवं जातीयमन्यदपि प्रमाणजातं तत्रतत्र स्थितमुदाहार्यम् । अत्र सर्वत्रोर्ध्वपुण्ड्रस्य नासिकामूलमारभ्य धार्यत्वं सान्तरालरेखाद्वयात्मकत्वं चैकरूपमुक्तम् । तत्र नासिकामूलधृतं ऊर्ध्वपुण्डस्यमूलमच्छिद्रम् । तदुपरितन- भागएव सान्तराल रेखाद्वितयात्मक इत्येव सर्वत्राभिप्रेतं बोध्यम् । दर्शित- कात्यायनीयश्रुति पाद्मोत्तरखण्डपराशर संहितावचनैककण्ठ्यात् । ऊर्ध्व- पुण्ड्रमूलदैर्घ्यतु एकाड्गुलादन्यूनमङ्गुलद्वयादनधिकं नासिकामूलमभिव्यासं बोध्यम् । दर्शितकात्यायनीयश्रुति पराशरसंहितावचन पाद्योत्तरखण्डवचनाना- मैकार्थ्यात् । सर्वेषां वस्तूनां मूलमध्यपर्यन्तात्मना विभागमभिसन्धाय दर्शित- भारद्वाजसंहितायां नासिकायास्त्रिभागस्तु नासिकामूलमिप्यते इति नासि- कातृतीयांशरूपत्वं नासिकामूलस्य अभिदधता भरद्वाजेन नासिकायां त्रिधा- विभक्तायां अधोभागद्वयमुत्सृज्य तदुपरिप्रभृत्यूर्ध्वपुण्ड्रस्य धार्यत्वमभिहितम् । त्रिभागशब्दश्च त्रिपुभागः त्रिभागइति विगृहीतः त्रिष्वन्यतमं भागमा चष्टे । तथाच ऊर्ध्वपुण्डस्य दैवैशाल्यवन्मूलदैर्घ्यमपि तत्तदवयव संनिवेशानुगुण्येन चारुतातिशयानुगुण्येनच तत्तत्स्थलानुगुणं ललाटेतु नासिकामूलानतिलङ्घिच कल्प्यमित्यभिप्रेतम् । एकाङ्गुलद्व्यङ्गुलादि परिमाणभेद नासिकामूलाभिव्या- सत्वयोः प्रतिपादनानुरोधात् ऊर्ध्वपुण्ड्र शास्त्रेषु ’ ऊर्ध्वपुण्ड्रमृजुं सौम्यं सुपार्श्व-94 सुमनोहर’ मित्यादिनोर्ध्वपुण्डस्यऋजुत्व सौम्यत्वसुपार्श्वत्व सुमनोहरत्वादि मात्रस्यात्यन्तावश्यकताप्रतिपादनानुरोधाच्च । यथोक्तरूपमूर्ध्वपुण्ड्रस्य मूलं तरुस्कन्धाकारवत् प्रफुल्लपद्माकारवच्च अर्धेन्दुमण्डलाकारमपि संभवतीत्यभि- प्रायेणैव ’ अष्टमीन्दुकलाधार ललाटस्थोर्ध्वपुण्ड्रकः’ इत्यभिहितम् । अष्टमीन्दुकलाकारेति पाठेतु ललाटस्य तद्विशेषणं नोर्ध्वपुण्ड्रस्य । सच्छिद्रस्योर्ध्वपुण्ड्रस्य पूर्णिमाचन्द्रमण्डलार्धसमानाकारेण अष्टमीन्दुबिम्बेन अच्छिद्रेण समाकारत्वासंभवात् ललाटस्यैवाष्टमीन्दुबिम्बाकारतावर्णनस्य समाकारत्वासंभवात् प्रसिद्धत्वात् । समानप्रकरणस्थेन- अष्टमीन्दुकलाकारे ललाटे दर्पणस्फुटे । ऊर्ध्वपुण्ड्रं दधाराथ श्रीनिवास सतां गतिः ॥ इत्यादि प्रागुदाहृतभविष्योत्तरपुराणैकादशाध्याय वचनेनैककट्याच्च । उक्तंच वाराहपुराणद्वितीयभागे चतुर्थाध्याये पद्मावत्यवयवसुलक्षणान्यभिद- धता नारदेन.

अकलङ्काष्टमीचन्द्र सदृशोऽतिमनोहरः । दृश्यतेयं ललाटस्ते नीलालकसुशोभितः || इति ललाटस्य अष्टमीचन्द्र तुल्याकारत्वम् | ईदृशपाठपक्षेऽपि यथोक्तसमूलसान्तरालरेखाद्वयात्मकमेवोर्ध्वपुण्ड् श्रीनि- वासस्य धारयितव्यम् । उदाहृतश्रुत्यादिप्रामाण्यात् उदाहृतभविष्योत्तर- पुराणैकादशाध्याय वचनप्रामाण्याच्च ॥ यद्यपि हरिद्राचूर्णरेखया मध्यस्ययासह त्रिरेखं समूलमूर्ध्वपुण्ड्रमेव दर्शितप्रमाणसिद्धम् | श्रीनिवासेनापि तादृशमेव पुण्डं धृतमितिच दर्शित- भविष्योत्तर पुराणवचनसिद्धं तथापि द्विरेखोर्ध्वपुण्ड्रस्यापि बहुप्रमाणसिद्ध- त्वात् ईदृशपुण्ड्रंस्य शैवाक्रमणपूर्वकालपर्यन्तं धार्यमाणताया वृद्धैरभिधीय- मानत्वाच्च तादृशपुण्ड्रधारणमपि नदोषायेतिबोध्यम् । एवमूर्ध्वपुण्ड्राणां कर्माङ्गालंकारादि रूपाणां नानाविधाकाराणां कस्तूरीकर्पूरश्वेतमृत्तिका गोपीचन्दनमुक्ता हेम रजतादिरूपाणां 95 ऊर्ध्वपुण्ड्रद्रव्याणांच शास्त्रसिद्धत्वात् तत्तद्देशकालानुगुणं चारुतानुगुणंच तदातदा तत्तद्दव्यैरूर्ध्वपुण्ड्रधारणं भगवत- स्तत्तद्देशकाल संभवानुरोधेन कर्तुमुचितमित्यपि बोध्यम् । तस्मात् संप्रति श्रीनिवासभगवतो देवतान्तरशङ्काकलङ्कितस्य द्रष्टृणां तादृशकलङ्कपरिहराय शैवजनाक्रमण पूर्वकालपर्यन्तस्थितरीत्या नुगुण्येन समूलसान्तराल रेखाद्वितयात्मकं यथोक्तरूपमूर्ध्वपुण्डं घनतरघनसार चूर्णमयं प्रस्फुटं सदा धारयितव्यमिति ॥ ततश्च सभगवान् रामानुजमुनिः अनुपदमेव समागते भार्गववासरे अभिषेकसमये प्रथमं मूर्ध्नि समयमाणेन गगनगंगातीर्थेन श्रीनिवास भगवद्दिव्य- ललाटे समर्पितयोः द्वयोरप्यूर्ध्वपुण्ड्ररेखयोः प्रमुषितयोरपि तन्मूलभूते अर्धच- न्द्राकारशालिनि नासिकामूलधृतोर्ध्वपुण्डुभागे परमनपमृष्ठे तदवलोकयन् पूर्वं परिगृहीत जगन्मोहिनीवेषस्यास्य ’ अर्धचन्द्राकृतिः स्त्रीणां धार्यं पुण्डं भुवो- रध:’ इति वसिष्ठसंहितावचनेन तदानींतनदशानुगुण मीदृशमूर्ध्वपुण्ड्रं यथा तत्रत्यसकलदेवासुरव्यामोहजनकमासीत् तथा निखिलजगन्मोहन दिव्यमङ्गल- विग्रहशालिनोऽस्य श्रीनिवासस्यापि नासिकामूले विराजमानं प्रमुषितोपरितन- रेखाद्वितयं अर्धेन्दुमण्डलाकारं इदमूर्ध्वपुण्ड्रमूलं अतिशयितशोभावहं आश्रितज- नदृष्टिचित्तापहारिच विलोक्यते । तदस्य भगवतः एतावन्मात्ररूपमप्यूर्ध्वपु- डूं कञ्चित्कालं धारयितव्यमिति परिचिन्तयन् तथैव भगवताप्यकस्मादेवाचक- मुखेन नियमितस्सन् ततोभिषेके निर्वृत्ते यथोक्तरीत्या कर्पूररेणुभिः समूलरेखाद्व. यात्मकं ऊर्ध्वपुण्ड्रं नासिकामूलप्रभृत्या केशान्तं ललाटे धारयित्वा तदनु इतः. प्रभृति शुक्रवारमारभ्य दिनत्रयमीदृशरीत्येवोर्ध्वपुण्डं धारयितव्यम् । तदनन्तरम् आदौ कृतयुगे जम्बूद्वीपे भारतवर्षके । गङ्गाया दक्षिणे भागे योजनानां शतद्वये ॥ पञ्चयोजनमात्रेतु पूर्वाभोधेस्तु पश्चिमे । मासे भाद्रपदे विष्णुतिथौ विष्णुसमन्विते ॥90 सिद्धयोगे सोमवारे गिरौ नारायणाह्वये । स्वामिपुष्करिणीतीरे पश्चिमे भूत्यपश्चिमे || बृन्दारकानां वृन्दैस्तु प्रार्थितो लोकरक्षकः । आविर्बभूव भगवान् श्रीनिवासः परः पुमान् ॥ इति त्रयस्त्रिशाङ्कचिह्नित पाद्मपुराणदशमाध्यायस्थ श्रीनिवासाविर्भाव. काल प्रतिपादनपरघट्टवचनेषु श्रीवेंकटनाथदिव्यावतार वारतयाऽवगत सोमवा. सरप्रभृति दिनत्रयमुपरितनरेखाद्वयविधुरं अर्धेन्दुमण्डलाकारं नासिकामूलधृतं ऊर्ध्वपुण्ड्रमूलं परमवस्थाप्य तदूर्ध्वं ललाटे हारिद्रश्रीकुङ्कुमचूर्णरेखां ऋज्व ललाटकोटिघृत नवरत्नखचित तिरश्चीनललाटिक पट्टबन्धाख्य दिव्यभूषणस्पृशम् दीर्घा तादृशभूषणां नासिकामूलपर्यन्तं व्यालम्बमानाभ्यां विशुद्धस्थूलमुक्ता- फलसरमयाभ्यामुभाभ्यां रेखाभ्यामलंकृत पार्श्वद्वयां आपाततोऽवलोकनेन समूलत्रिरेखोर्ध्वपुण्ड्र सद्भावदशा शोभामेवावहन्तीं धारयित्वा तादृशस्त्रीदशानु- गुणं शीतलद्रव्यमयं अन्ञ्जनमपि भगवद्दिव्यलोचनयोस्समर्पणीयम् । तदनु गुरुवारे परदिनाभिषेककरणौपयिकतया सकलदिव्याभरणादि प्रत्यवरोपणं कृत्वा भगवतो ललाटे सुवर्णप्रत्युप्त विशुद्धहीरकमणिजालमयसमूलरेखाद्वयं श्री चूणरेखास्थानीय मध्यस्थित कनकस्थगित दीर्घतरकुरुविन्दरेखं दिव्याभरण- रूपमेव समूलत्रिरेखोर्ध्वपुण्ड्रं धारयित्वा सकलदिव्यावयवसर्वदिव्याभरणस्थाने पुष्पकवचमेकललाटेतर सकलदिव्यावयवछादकं समर्पणीयम् । तदनु शुक्रवारे प्रातः ललाटस्थं दिव्याभरणरूपमूर्ध्वपुण्ड्रं तदितर- सर्वावयवछादकं पुष्पकवचंचावतार्य ललाटे श्वेतमृत्तिकामयसमूलरेखा- द्वयं श्रीचूर्णमयमध्यरेखं ऊर्ध्वपुण्ड्रं अधरोर्ध्व काययोः परिधानोत्तरीयरूपं सूक्ष्मवस्त्रयुगलं धारयित्वा प्रथमाराधनं निर्वर्त्य ततो मध्याह्ने अभिषेकं कारयित्वा पुनर्यथोक्तरीत्या घनतरघनसारचूर्णमयं समूलद्विरेखात्मकमेवोर्ध्व- पुण्डं धारयितव्यम् । दिव्याभरणमयं यथोक्तरूपमूर्ध्वपुण्ड्रं तु ललाटदिव्य- शोभाकरं तद्रातदा वैशेषिक महोत्सवकालेष्वपि भगवतो धारयितव्यम् । 97 दीपशिखाकारं कस्तूरिकोर्ध्वपुण्ड्रादिकंतूत्सवबेरादीनां धारयितव्य- मिति व्यवस्थामारचयामास । एवं पुनरपि स भगवान् रामानुजमुनिः शूराणां निजशौर्योपकरण- भूतानि निजायुधानि चन्दनकुसुमादिभिरलंकृत्य अनन्तरमेव तैः स्वालंकारा- ङ्गीकारन्यायेन भगवतः श्रीनिवासस्यापि तिसृष्वपि सन्ध्यासु चन्दनकुसुम- मालादिभिरभ्यच्चनसमये प्रथमं तदीयविजयपरंपराप्रधानसाधनभूतानां श्रीम- त्सुदर्शन पाञ्चजन्य दिव्यचरणारविन्दादीनां अलंकारं कृत्वा पश्चात् वक्षो- निलय कनककण्ठिकालयपद्मावतीदेव्याः ततः किरीटस्य ततो दिव्यावयवानांच चन्दनकुसुम मालादिभिरभ्यचन कार्यमिति च व्यवस्थां चकार । एवं प्रतिशुक्रवारं भगवदभिषेकानन्तरं भगवद्वक्षोनिलयायाः कनक- मयकण्ठिकालयायाः श्रीपद्मावतीदेव्या अभिषेकार्थं वक्षस्थलादवतरणसमये नित्यानपायिन्यास्तस्याः क्षणकालमपि भगवद्वक्षोविश्लेषा सहिष्णुताशीलमनु- सन्धाय सभगवान् रामानुजमुनिः तदपरावतारभूत भूदेव्यंशावतीण श्रीगोदा- देवीप्रणीतस्य भगवद्विश्लेषकाल विनोदनोपाय वैखरीप्रतिपादनपरस्य त्रिचत्वा- रिंशदुत्तरशत गाधस्य गोदाश्रीसूक्तनाम्नो दिव्यप्रबन्धस्य अनुसन्धानं तदानीन्त- नविश्लेष खेदापनोदनोपायतया नियतं कर्तव्यमित्यपि व्यवस्थामकार्षीत् । अनन्तरं सभगवान् रामानुजमुनिः तत्रत्यवृद्वैः कथितां अस्य श्रीवेंक- यदि दिव्यसंस्थानस्य दुर्भेदकाननपाषाणमयस्य विस्तीर्ण दिव्यनगर निर्माणा- योग्यतया किंचित्कालात्पूर्वं द्रुमकुठारनाम्ना केनचिद्भक्तेन भगवद्दिव्यालय- प्राकारं परितः शिलाद्रुमदन्तुरान् प्रदेशान् कथंचित्समीकृत्य लध्वीं कांचिद्वीि निर्माय भगवत्कैर्यपराणों निवासस्थानं परं परिकल्पितम् । भगवतो महो- त्सवेषु दिव्ययात्रा योग्या नगरीवा तद्गता महती परितोवीधिर्वा नेह निष्पादिता । ततो भगवतो महोत्सवादिकरणस्यतु नात्रावकाशः | अतोहेतोः अत्रत्याः प्राचो राजानः ’ देवास्थानेतुपरितो विशिखाकरणाक्षमे । समीपेतु पुरीं- कृत्वा तत्रदेवोत्सवं चरेत्’ इत्यादि वैष्णवागमोक्तरीत्या श्रीवेंकटनाथस्य 1398 ब्रह्मोत्सवारम्भे अङ्कुरार्पणपूर्वक ध्वजारोहणसमनन्तरं श्री वेंकट गिरेरुपत्यका - स्थायां श्रीशुकपरीनामधेयायां राजधान्यामवरोहितस्य तत्राष्टसुदिनेषु सायं- प्रातः वीधीपु सवाहनयात्रागर्भ मविकलसकलोपचारगर्भच महोत्सवं निर्वत्र्त्य नवमदिवसे प्रातर्माङ्गलिकावभृथस्नानान्तमुत्सवशेषंच यथाविधि निर्वर्त्य तत- स्सायं सपरिवारं श्रीवेंकट गिर्यारोहणं कारयित्वा ध्वजावरोहण पुष्पयागादिकंतु तत्रैव निरवर्तयन् । ततः प्रभृति भगवत उत्सवः गिरेरधस्तादेव निर्वर्त्यतइति कथामाकर्ण्य समाकुलमनाः प्राक्चतुर्मुखतोण्डमांश्चक्रवर्ति प्रभृतिभिरिव अद्यतनैरप्यस्मिन् गिरावेव सावभृथं भगवत उत्सवादिकं निर्वर्तनीयमिति परिचिन्त्य भगवद्दि- व्यालयं परितः सर्वत्र विषमस्थलानि समानि कारयित्वा दिव्यनगरी निर्माप्य तत्र प्रासादमालापरिष्कृतोभयश्रेणी: महोत्सवदिवसेषु सवाहन भगवद्दिव्य- यात्रायोग्याः परितश्चतस्रो महतीर्विशिखाः कल्पयित्वा स्वामिपुष्करिण्याः पूर्व- स्मिन् तीरे दक्षिणोत्तरां क्रोशपरिमाणां महतीं कांचिद्वीधिं तत्पूर्वभागे चतुर- श्रामपरां वीधिंच मृगयोत्सवयात्रायोग्यां निर्माप्य गिरावेव सर्वमुत्सवादिकं निर्वर्तयामास । एवं तदानीमुत्सवबेरतया आराध्यमानस्य वेंकटवासिनाम्नो भगवद्दिव्य. मङ्गलविग्रहस्य अवतारदिनवैभवं दिव्यनगराभिवृद्धेः कनकलतायोगावतीर्ण श्रीश्रीनिवासोत्तरोत्तर दिव्यैश्वर्याभिवृद्धेश्व प्रतिरोधकमिति प्रसिद्धमैति वृद्धज- नमुखादाकर्ण्य तदानीं कौतुकवेरतया आराध्यमानस्य शैलेश नाम्नो भगवद्दि- व्यमङ्गलविग्रहस्य उत्सव बेरस्थानाभिषेकं प्रागुक्तस्य वेंकटवासिनाम्नो भगव- द्दिव्यमङ्गलविग्रहस्य कौतुकबेरस्थानाभिषेकंच कारयित्वा प्राणधारणादिपूर्वकं यथाविधि प्रतिष्ठांच कारयित्वा यथाशास्त्रं तयोराराधनमपि श्रीरामानुजमुनिः निर्वर्तयामास । एवं निजसंनिधौ पञ्चसंस्कार स्वीकरणपूर्वक भगवत्समाश्रयणलब्ध- पारमैकान्त्यस्य श्रीवैखानस तन्त्रसारपारश्वनो बिम्बाधरनाम्नो भागवतोत्तमस्य 99 aaraर्यस्य वंशस्थैरेव भगवतः श्रीवेंकटनाथस्य नित्याराधनं निर्वर्तनीय- मित्यपि योगीश्वरो व्यवस्थापयामास । इत्थं यथाशासनं निर्वर्तनबद्धश्रद्धेन निजान्तरंग किंकरेण यादवराजेन यथामनोरथं श्रीवेंकटनाथ सर्वविधकैकयनिर्वाहधुरंधरः ततस्संजातनिरवधिक- सन्तोषैः सर्वैरपि भागवतवृद्धैः शेषोवा सैन्यनाथोवा श्रीपतिर्देति सात्त्विकैः । सर्वैरपि वित यतिराजाय मङ्गलम् || शुद्धैर्भागवतै शिष्यैरंतरंगैश्च किङ्करैः । सम्यग्विदिततत्वाय यतिराजाय मङ्गलं ॥ श्रीवेंकटाचलक्षेत्र शैवापन्मोक्ष कारिणे । विष्णुपारिषदेशाय यतिराजाय मङ्गलम् ॥ श्रीवेंकटाचलेशस्य शङ्खचक्रप्रदायिने । सदाचार्याय तस्यास्तु यतिराजाय मङ्गलम् || श्रीमद्वैष्णव सिद्धान्तरक्षणे सर्वतः क्षितौ । बद्धदीक्षाय गुरवे यतिराजाय मङ्गलम् || कुदृष्टिकुहनाक्त वेदान्तापद्विमोक्षणं । श्रीरामानुजसंज्ञाय यतिराजाय मङ्गलम् || विशुद्धब्रह्ममीमांसा कुदृष्टिकलितापदाम् । निवर्तकाय निर्मूल यतिराजाय मङ्गलम् ॥ मूर्तय दिव्यसूरीणां प्रवृत्ताय कलेर्हतौ । महाकृपाप्रवाहाय यतिराजाय मङ्गलम् || अनेकेष्ववतारेष्वप्यनिर्वृत्त हरेर्मतम् । क्षणेन निर्वर्तयते यतिराजाय मङ्गलम् || अशेषलोकवन्द्याय गुरवे शेषमूर्तये । श्रीमद्रामानुजायास्तु यतिराजाय मङ्गलम् ॥ १० ॥100 इत्येवं सादरं सततविरचितमङ्गलाशासन:- पाषण्ड द्रुमषण्ड दावदहन चार्वाकशैलाशनिः बौद्धध्वान्तनिरास वासरपतिर्जेनेभकण्ठीरवः । मायावादि भुजङ्गभङ्गगरुड स्त्रविद्यचूडामणिः श्रीरङ्गेश जयध्वजो विजयते रामानुजोऽयं मुनिः || पाषण्ड षण्ड गिरिखण्डन वज्रदण्डाः । प्रच्छन्नबौद्ध मकरालय मन्थदण्डाः । वेदार्थसार सुखदर्शन दीपदण्डाः रामानुजस्य विलसन्ति मुनेस्त्रिदण्डाः || चारित्रोद्धारदण्डं चतुरनयपथालक्रिया केतुदण्डं सद्विद्यादीपदण्डं सकलकलिकथासंहृतेः कालादण्डम् | त्रय्यन्तालम्बदण्डं त्रिभुवनविजयच्छत्र सौवर्णदण्डं धत्ते रामानुजायः प्रतिकथकशिरो वज्रदण्डं त्रिदण्डम् | त्रय्यामाङ्गल्यसूत्रं त्रियुगयुगपथा रोहणालम्बसूत्र सद्विद्यायन्त्रसूत्रं सगुणनयविदां संपदा हारसूत्रम् । प्रज्ञासूत्रं बुधानां प्रशमधनमनः पद्मिनीनालसूत्र रक्षासूत्र यतीनां जयति यतिपतेर्वक्षसि ब्रह्मसूत्रम् ॥ पाषण्ड सागर महाबडबामुखामे: श्रीरङ्गराज चरणाम्बुज मूलदासः । श्रविष्णुलोक मणिमण्डप मार्गदायी रामानुजो विजयते यतिराजराजः || इत्येवं समंततः संजोधुप्यमाणबिरुदावलि वैदिक सार्वभौमो भगवान् रामानुजमुनिः शुकाद्या मुनयः केचिद्भग्वाद्याश्च तपोधनाः । प्रह्लादप्रमुखाः पुण्या अम्बरीषादयो नृपाः ।। 101 विष्णोरेवापरं देहं मन्वानास्तं नगोत्तमम् । पद्यामाक्रमितुं भीताः पर्यन्तेष्वेव वर्तनाः || तन्निर्गतनदीष्वेव कुर्वाणाः स्नानतर्पणे । तपः कुर्वन्ति वाञ्छन्तः साक्षात्कर्तुं जनार्दनम् ॥ इत्येकविंशाङ्कचिह्नित वामनपुराण भागद्वितीयाध्यायवचनेषु परावरतत्व- विदप्रेसराश्शुकादयः परमयोगिनः प्रह्लादादयः परमभागवता: अम्बरीषादयो महाभागवतराजर्षयश्च श्रीवेङ्कटगिरौ तत्र विराजमाने भगवतिच समानप्रति- पत्तिं कुर्वाणाः प्राकृतेन निजशरीरेण तत्रापि पट्ट्यांच तादृशगिरिसंस्पर्शम सह- मानाः पर्यन्तेष्वेव तपः कुर्वन्तोऽवर्तन्तेति प्रतिपादनात् । भगवन्निर्हेतुक कृपासागर परिवाहलब्धदिव्यज्ञानेन निवृत्ताविधेषु श्रीपराङ्कुशपरकालादि दिव्यसूरिष्वपि श्रीपराङ्कुशदिव्यसूरिणा श्रीमुखसूक्त- नाम्न्यां द्राविडब्रह्मसंहितायां तृतीय काण्डतृतीयश्रीमुखसूक्ते सप्तमगाधायां श्रीवेङ्कटेशो नः साम्यलक्षणं मोक्षं दद्यान्महागिरिरिति । अष्टमगाधायां नवमका- श्रीवेङ्कटमहाचले एकस्मिन्नेव उपास्यमाने अस्मदविनश्येदिति । तृतीयश्रीमुखसूत्ताष्टमगाधायां - उत्तारकेणाधिष्टितं वेङ्कटं श्लाध्यायां पृथिव्यां अवस्थितमुपगम्य देवा भजमाना इत्यभिधानात् । श्रीभक्तिसारदिव्यसूरिणा चतुर्मुखश्रीमदन्तादि संज्ञितनिजद्राविडसंहितायां द्विचत्वारिंशगाधायां प्रणमत नितरामुत्तुंग वेङ्कटं स्थिरीभूय । पापहरं शीलेनेति । पञ्चचत्वारिंशंगा- घायां – शिशिरनिर्झरो वेङ्कटएव परमपदवासिनां भूवासिनांच परमप्राप्यइति । अष्टचत्वारिंशगाधायां वेङ्कटएव परमपदवासिभिः परमप्राप्यतयोपास्यमानः वेङ्कटएवच सत्यपापव्याधिनिवर्तनकारीति चाभिधानात् । श्रोकलिवैरिदिव्य- सूरिणा श्रीसूक्ताख्य

श्रीसूक्ताख्य निजद्राविडसंहितायां प्रथमकाण्डेऽष्टमश्रीसूक्ते नवमगाधासु · – श्रीवेंकटं भज मन इत्यभिधानात् । एवमेवानेकस्थलेषु प्रायशस्सर्वैः सूरिभि: वेंकटाचलस्यैव प्राप्यत्वप्रतिपादनेनच दिव्यसूरयोऽपि श्रीवेंकट गिरिं तत्रवसन्तं भगवन्तंच तुल्यतया प्राप्यं प्रापकंच मन्वानाः प्राकृतशरीरेण102 श्रीवेंकट गिरिः पद्भ्यां नस्प्रष्टुमर्ह इत्येवं मत्वैव तंगिरिमना रोहन्तएव मङ्गलाशा - सनमकार्षुरित्यवगमनाच्च । श्रीवेंकट गिरेरधित्यकायां श्रीपराङ्कुशादि दिव्य- सूरीणां प्रतिष्ठापने तेषामेवाभिसन्ध्यभावं निश्चित्य तदुपत्यकायामेव श्रीपद- पुर्या प्रत्येकशो दिव्यालयेषु श्रीवेंकटाभिमुखांस्तदीयमङ्गलाशासनैकपराय गान् तान् दिव्यसूरीनपि यथाविध्यर्चारूपेण प्रतिष्ठापयामास || एवं ततः किंचित्कालात्पूर्वमनेकजन्मार्जित पापपरंपरावशेन निजशैव- मत दुरभिमान साम्राज्यतस्स्वराष्ट्रभूते चोलदेशे समंततोऽनेक विष्णुक्षेत्र- प्रद्रोहं कृतवता ततएव कर्मपरिपाकात्संजातस्य सकिमेर्महतः कण्ठेगडावेगतो विपन्नेन ततएव क्रिमिकण्ठनाम्ना विख्यातेनाव्यपदेश्येन चोलराजेन स्वकृत- विष्णुक्षेत्र प्रद्रोहमहाप्रलय समये श्रीकावेरीतीरवर्तिनः कण्वमहामुनि तपश्चर्या- फलीभूत प्रत्यक्षमादुर्भावश्रीगोविन्दराज भगवत्क्षेत्रस्य चित्रकूटाभिधानस्यापि प्रद्रोहे प्रसक्ते कान्दिशीकैः कतिपयश्रीवैष्णवैः श्रीगोविन्दराजभगवदुत्सवमूर्ति- भूतं देवाधिदेवं परं परिपाल्यानीय तदाप्रभृति वेंकट गिरेरुपत्यकायां श्रापद- पुर्यामाराध्यमानं तन्मूलमूर्तिभूतं श्रीगोविन्दराजाभिधानं भगवन्तं श्रीचित्र- कूटाधिनाथं क्षीरार्णवशायिनं नीलमहार्णवतीर्थशायिनं चकृतं समाकर्णयन् सभगवान् रामानुजमुनिः पुराणप्रसिद्धं श्रीकुलशेखर कलिवैरि दिव्यसूरिभ्यां कृतमङ्गलाशासनं श्रीचित्रकूटाख्यं दिव्यक्षेत्रमित्थं निर्मूलहतं नभवितुमर्हतीति खिन्नमानसः भविष्यतिच नूनं तस्मिन्नेव क्षेत्रे पुनरपि भगवतः प्रादुर्भावः नहिखलु महर्षिदिव्यसूरि तपश्चर्यामङ्गलाशासने आत्यन्तिकीं दिव्यक्षेत्रहानि सहेयाताम् । संप्रतितु तमेतं भगवन्तं श्रीचित्रकूटनाथं श्रीगोविन्दराजमिहैव संप्रति- ष्ठपियाम इत्यभिदधानः निजान्तरङ्गकिंकरं यादवराजमाहूय स्वाभिप्रायं कृत्स्नमावेद्य : तंच नीलमहार्णवतीर्थशायिनं श्रीगोविन्दराजाभिधानं देवाधिदेव - नाम्नः तवरस्य मूलबेरभूतं श्रीचित्रकूटाधिनाथं भगवन्तं क्षीराब्धिशायि- नमपि निगूढमावाह्य श्रीगोविन्दराज देवाधिदेवावुभावपि श्रीवेंकटनाथादवि- 103 शेषं श्रीवैखानसागमोक्तविधिनैव श्रीपदपुर्यो दक्षिणभागवर्ति महातडागपाचे प्रतिष्ठापयामास || सचभगवान् गोविन्दराजाभिधानः क्षीराब्धिनाथः श्रीदेवीभूदेवीसंवा- द्यमान दिव्यचरणनलिनयुगल: नाभिकमलाधिष्ठितचतुराननः मधुकैटभाधि- ष्ठितपादपाः मधुकैटभनिरसनार्थविषज्वालाजालोद्वमन करविकसद्विनि- श्वसद्वक्रकुहरमालप्रोद्यत्फणामण्डले शेषाहितल्पे शयानः पृथुलतरदीर्घतर कोटीरप्रमुख दिव्यभूषणभूषितः चतुर्भुजः शङ्खचक्रादि दिव्यायुधधरः दक्षिण- भागविन्यस्तमस्तकः उत्तरभागविन्यस्त प्रसारितपादारविन्दयुगलश्ध प्रति- ठापितः ॥ इत्थं श्रीरामानुजमुनिनियमितो नारायणपुरवासी देशाधिपतिः यादव - राजः स्वाचार्य शासनानुरोधेन श्रीपदपुर्या दक्षिणभागे महातटाकपार्श्वे महति दिव्यालये यथोक्तरूपं श्रीगोविन्दराजं प्रतिष्ठाप्य तद्दिव्यालयंपरितः स्वाचार्य- नाम्ना रामानुजपुरंनामावान्तरपुरंच निर्माप्य प्रागेव श्रीश्रीनिवास भोगतल्प- भूत क्रीडाद्विरूप शेष परिसरवर्तिन्यां तत्प्रकोपप्रदूयमानायां श्रीपदपुर्या मधु- कैटभनिरसनार्थं विषानलज्वाला : प्रोद्वमतः श्रीगोविन्द राजतल्पभूतस्य अनन्त- स्यापि प्रकोपेन भूयोऽपि महानर्थप्रसङ्गभयेन श्रीरामानुजमुनिशासनेनैव तदी- यान् प्राचीनान् कांश्चित्संनिवेशान् परिवर्त्य तत्तद्दिव्यसूरिदिव्यालयांश्च श्री वेंकटाचलोपत्यकायां यथापूर्वसंनिवेशमेव संस्थातान् तत्रतत्र प्रकल्पितावा- न्तरपुरमध्यस्थांश्चकृत्वा तां पुरीं शेषकोपप्रशान्तिकर गरुडव्यूह संस्थान संस्थितां श्रीशेषाचलदूरविप्रकृष्टांच निर्मापयामास || इत्थं यथोक्तकारिणः श्रीवेंकटाद्विदिव्यसंस्थान संबन्धिदेशाधिपतेर्नारा- यणपुरवासिनः स्वान्तरङ्गान्तेवासिनो यादवराजस्य अनुकूलवृत्तितया सभगवान् रामानुजमुनिः स्वप्रार्थनानुगुण्येन शैवजननिरसनार्थं शङ्खचक्रादि वासाधारण- दिव्यायुधधरे श्रीमति वेंकटनाथे स्वप्रतिष्ठापिते श्रीगोविन्दराज वितिच अभिमानातिशयेनच स्वयंविशेषतः श्रीरङ्ग वासरसिकोऽपि श्रीरङ्गक्षेत्रप्रति गत्वा-104 गत्वा पुनः पुनरागच्छन् कृतासु त्रिचतुरासु श्रीवेंकटाद्वियात्रासु श्रीवेंक- टादिसंबन्धिदिव्यदेशे तदातदा तत्तद्देशकालचरित्रविशेषानुगुणान् बहून् विशे- षान् रचयामास । सच यादवराजो भगवद्भाष्यकारान्तेवासी स्वाचार्यशासनानुवर्तनैक- परायणः स्वाचार्यप्रतिष्ठापिते श्रीगोविन्दराजे स्वाचार्यसंज्ञाचिह्निते तदीये श्रीरामानुजपुरे विशेषाभिमानवशेन मण्डपगोपुरप्राकारादीन् दिव्यालयाङ्ग- भूतान् नगराङ्गभूत तत्तद्बोधिकल्पनादिविशेषान् भगवतस्त तदुत्सव विशेषांश्च निर्वर्तयन्नासीत् ॥ श्रीहरिवंशे पौष्करप्रादुर्भावघट्टे भविष्यपर्वान्तगत व्याधिकद्विशततमा- ध्याये महार्णवशायिनो भगवतो नारायणस्य ‘विघ्नस्तमसि संभूतो मधु- नाम महासुरः । तस्यैवतुसहायोऽन्यो जातो रजसि कैटभः, इत्यादिना मधुकैटभदानवसमागमस्य – ततः शयानं श्रीमन्तं बहुयोजन विस्तृतम् । पद्मनाभं हृषीकेशं प्रणम्योवाचतामुभौ || इति मधुकैटभाभिवन्द्यतायाः । ततस्तावूचतुस्तत्र ब्रह्माणमसुरोत्तमौ । दृप्तौ युयुत्सया क्रूरौ क्रोधसंरक्तलोचनौ || कस्त्वं पुष्करमध्यस्थस्सितोष्णीषश्चतुर्मुखः । इति मधुकैटभ- योश्चतुर्मुखं प्रति प्रश्नदर्शनेन नाभीपद्मस्थितचतुराननतायाश्चावगमेन क्षीराब्धि नाथभूदेवी संवादरूपायां श्रीविष्णुस्मृतौ प्रथमाध्यायें, शेषपर्यङ्कगं तस्मिन् ददर्श मधुसूदनम् । शेषाहि फणरत्नांशु दुर्विभाव्यमुखांबुजम् ॥ शशाङ्कशतसङ्काशं सूर्यायुत समप्रभम् । पीतवाससमप्रेक्ष्यं सर्वरत्न विभूषितम् ॥ 105 मकुटेनार्कवर्णेन कुण्डलाभ्यां विराजितम् । संवाद्यमानाङ्घ्रियुगं लक्ष्म्या करतलै शुभैः ॥ शरीरधारिभिः शस्त्रैः सेव्यमानं समंततः । तं दृष्ट्रा पुण्डरीकाक्षम् ववन्दे मधुसूदनम् ॥ इति क्षीराब्धिनाथा कारवर्णनेन तत्रैवाष्टनवतितमाध्याये – इत्येव- मुक्ता वसुमती जानुभ्यां शिरसाच नमस्कारं कृत्वोवाच । भगवन् त्वत्समीपे सततमेव चत्वारि महाभूतालयानि आकाशः शङ्करूपी वायुश्चक्ररूपी तेजश्च गदारूपी अम्भो अम्भोरुहरूपी । अहमप्यनेनैव रूपेण भगवत्पादमध्यपरिवर्तिनी भवितुमिच्छामि । इत्येवमुक्तो भगवान् तथेत्युवाच । वसुधापि लब्धकामा तथाचक इत्युक्त्या श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्यपरब्रह्माण्डपुराण प्रथमाध्यायस्थित क्षीराधिनाथवर्णनघट्टे ‘संवाद्यमानचरणं श्रिया भूम्या च सादर’ मित्युक्त्या च श्रीदेवी भूदेवी संवाह्यमान चरणारविन्दत्वादि विशेषणावगमाच्च यथोक्तरूप गोविन्दराजः प्रतिष्ठापितः । एवं ‘दह्यमानावनन्तस्य विषज्वालाभिरेव च । इति वचनेन मधुकैटभयोः क्षीराब्धिनाथतल्पभूतानन्तविषज्वालादह्यमानताप्रतिपत्या नगरस्यापि तदधीन- दाहप्रसंगभिया गरुडव्यूहसंस्थानेन तन्निर्माणम् कारितम् । इत्थं कारयित्वा स भगवान् रामानुजमुनिः । भो यादवराज श्रीगोविन्दराजः श्रीवेङ्कटनाथश्च क्षीराब्धिनाथावताररू- पतयैकवस्तुभूतावित्यवगच्छ । श्रीवेङ्कटनाथस्य क्षीराब्धिनाथावताररूपताच ब्रह्माण्डपुराणप्रथमद्विती- याध्याययोः स्पष्टा । श्रीवेङ्कटनाथस्य श्रीवैकुण्ठनाथावतारभूतस्यापि क्षीराब्धि- नाथांशमिश्रतया तदवताररूपत्वमपि शेषावतार भूतस्याद्रे भगवद्देहरूपत्वमिव सम्भवत्येव । यथोक्तम् ब्रह्माण्डपुराणद्वितीयाध्याये - विष्णोर पर देहत्वादाक्रामन्न पदैर्गिरिम् । नारायणांशसम्भूतः शेषोऽहिगिरिरूपधृत् ॥ इति । 14106 अतः तुल्यतया उभयोरुत्सवादिकं परस्पराविरोधेन निर्वर्तय । एवं विप्रकृष्टसन्निकृष्टौ श्रीवैकुण्ठनाथ क्षीराब्धिनाथावतारभूतौ श्रीवेंकट- नाथश्रीगोविन्दराजौ तयोरेव लीलां दर्शयन्तौ परस्परैक्यमेवावगमयतः । यथा हि सुदूरविप्रकृष्टः श्रीवैकुण्ठनाथः आर्तानां ब्रह्मादीनां निजातिवि- ज्ञापनायोग्यत्वेनातिदुर्लभतया आर्तध्वनिं श्रुत्वा तद्रक्षणाय देवादीनां सुखेन समाश्रयणीयत्वाय च स्वयमेव क्षीराब्धिमुपागतः सन्निकृष्टः सुलभः समिन्धे । तथैव श्रीवेंकटनाथोऽपि समुत्तुङ्गगिरिशृङ्गवर्ती विप्रकृष्टो मन्दशक्तिनां आर्तानां समाश्रयणायोग्यतया दुर्लभ सन् स्वयमेव सुखेन तत्समाश्रयिणित्वाय श्रीपदपुर्या रूपान्तरेण सन्निकृष्टः सर्वसुलभः समिन्धे । G किंबहुना श्रीवैकुण्ठनाथक्षीराब्धिनाथयोरैक्ये तदवतारभूतयोः श्रीवे- ङ्कटनाथश्रीगोविन्दराजयोरपि तद्वदेवैक्यं सुगमम् ॥ किंच । इत्थं कलौ किंचि- कालानन्तरं केनचित्कारणेन क्षीराब्धिनाथावतारभूतः चित्रकूटदिव्यक्षेत्राधि- नाथः श्रीगोविन्दराजः श्रीवेङ्कटादेरुपत्यकायां श्रीपदपुर्यो समागमिष्यति । तदा- नींव श्रीवैकुण्ठनाथ श्रीक्षीराब्धिनाथावतारभतौ श्रीवेङ्कटनाथ श्रीगोविन्दराजौ श्रीवेङ्कटगिरेरधित्यकोपत्यकावर्तिनौ मन्दशक्तीनामार्तानां दुर्लभसुलभौ च सन्तौ । ब्रह्मादिदेवानां विप्रकर्ष सन्निकर्षाभ्यां दुर्लभसुलभयो रूर्ध्वाधरस्थाना- वस्थितयोः समूलभूतयोः श्रीवैकुण्ठनाथ क्षीराब्धिनाथयोरेव लीलां प्रकाशयन्तौ । ताविवैकवस्तुभावापन्नौ च वर्तिष्येते इति भाविवृत्तान्तं विज्ञायैव श्रीवेदव्यास भगवदन्तेवासी त्रैकालिकसर्वधर्मवृत्तान्तविज्ञाता श्रीसूतमहामुनिः श्रीवेंकटा - चलमाहात्म्यपर श्रीवाराहपुराणान्तर्गत प्रथमभागस्थैकषष्टितमाङ्कचिह्नितैकोन- त्रिंशाध्याये श्रीवेंकटेशाष्टोत्तरशतनामावल्यां गोविन्दायनमो नित्यं श्रीनिवा- साय ते नमः’ इतिपठन् श्रीश्रीनिवास गोविन्दराजयोरेकवस्तुभावापन्नतामेव ज्ञापयामास । तस्मात् क्षीराब्धिरेव श्रियः आकारस्थानतया श्रीपदसंज्ञाचिह्नित- पुरीरूपमापन्नो वर्तते । श्रीवैकुण्ठएवच किंचिद्वर्णव्यत्यासेन श्रीवेंकटसंज्ञा- चिह्निताचलरूपमापन्नो वर्तते । तत्र वर्तमानौश्रीगोविन्दराज श्रीनिवासौ क्षीरा- उधनाथ श्रीवैकुण्ठनाथावेव । तौचैकवस्तुभावापन्नावेवेति सुदृढमध्यवस्यन् ’ 107 परिपूर्ण प्रतिपत्तियुक्तस्त्वं तयोत्समानमेवोत्सवादिकं परस्पराविरोधेन सम्यङिन - तयेति यादवराज न्ययुङ्क्त । ततो यादवराजेन यथायतीन्द्राज्ञं श्रीगोविन्दराजस्याराधनमहोत्स- वादिषु निर्वर्त्यमानेषु श्रीगोविन्दराजेऽपि तत्तदर्थिनामपेक्षित दृष्टादृष्टसकल- फलप्रदायिनि प्रसिद्धे विराजमाने सति सन्तानार्थिनि काशिराजे श्रीवेंकट- नाथं सेवितुं सकुटुम्बे समायाते भगवान् श्रीवेंकटनाथः ’ देहि मे ददामीत इति श्रुतिप्रसिद्धां प्रायशो देवतान्तरमुखेनैव निर्वत्र्त्यमानां लीलां स्वकीयामेव स्वसंकल्पेनैव देवतान्तरगतां लोकानां ज्ञापयितुकामः स्वयमपि परिगृहीत- तादृशशीलः काशिराजमहिषीं स्वमे तुभ्यमहं सन्तानं दास्यामि तव नासा- मणीं मे देहीत्यभ्यर्थयन् तयाच राजमहिप्या भो स्वामिन् भर्तृपरतन्त्राह- मस्मि यदि भर्ताऽनुमन्यते तर्हि दास्यामीति प्रत्युक्तः एवं तर्हि अहमध्य- स्मग्रजस्य श्रीगोविन्दराजभगवतः परतन्त्रोऽस्मि । स यदि तुभ्यं सन्तानदाना- यानुमन्यते तदैव तुभ्यमहं सन्तानं दातुं शक्नुयाम्, नान्यथेति प्रतिवदन् प्राक् रामानुजमुनिनिर्णीतां श्रीगोन्दिराजस्य स्वस्यच एकवस्तु लतानिबन्ध नां एकवस्त्वन्तर्भूतत्वलक्षणा मेकवस्तुतामेव प्रकटीचकार ॥ , एतं वृत्तान्तमाकर्ण्य सभगवान् रामानुजमुनिः यथा एकस्मिन् दिव्यालये पञ्चानां बेराणां एकमूलतया ऐक्यं तथैव श्रीगोविन्दराजभगवता सह स्वस्यैक्यमस्मदभिमतमङ्गीकृतं भगवता श्रीनिवासेन । अतः इतः प्रभृति श्रीवेंकटनाथ श्रीगोविन्दराजयोराराधनसमये श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणाद्यनुसन्धा- ने श्रीवेंकटाचलमाहात्म्यभाग श्रीचित्रकूट महात्म्यभागावुभावप्युभयत्र अनु. सन्धेयौ । नित्यानुसन्धेयदिव्यप्रबन्धानुसन्धाने श्रीवेंकटनाथविषय श्रीचित्र- कूटाधिनाथभूत श्रीगोविन्दराजविषय दिव्यप्रबन्धभागावुभावुभयत्रानुसन्धेयौ । श्रीवेंकटाद्रि श्रीपदपुरीरूपोभयस्थलवासिभिः श्रीवैष्णवैः इदं स्थलद्वयं एकदिव्यदेशं संभाव्य निजगृहेषु विवाहोत्सवादिकालेषु स्वस्वमहिषीसहितयोः श्रीवेंकटनाथ श्रीगोविन्दराजयोरुभयोरपि संभावना कार्या । गद्यविरुदाद्यनु-108 सन्धानकालेष्वपि श्रीवेंकटाचलनिवास चित्रकूटविहारेत्युभयपद घटितमेवो- भयोर्गद्यबिरुदाद्यनुसन्धानंच कार्यमिति व्यवस्थामप्यारचयामास || एवं श्रीरामानुजमुनिः श्रीनिवास भगवतः अनवधिका विच्छिन्नैश्वर्याभि- वृद्धये तदीयवक्षोनिलयकण्ठिकायां यथा व्यूहलक्ष्मीः प्रतिष्ठापिता तथा श्रीगोविन्दराजस्याप्यविच्छिन्नैचर्याभिवृद्धये काचनदेवी प्रतिष्ठापनीयेति परि- चिन्तयन् श्रीमहनाथदिव्यसूरिकन्यका भावमापन्नामयोनिजां श्रीतुलसीकानन- संभवां भूदेव्यंशावतर्णा श्रीगोदादेवीं अविकलसकलसल्लक्षणां श्रीगोविन्दरा- जाभिमुखप्रचरच्छायसुभगसौगन्धिकालंकृतवामहस्तां तदीयदिव्यैश्वर्याभि- वृद्धिकारिव्यूहलक्ष्मीसंबन्धियन्त्रमन्त्रोद्धारादिभिर्यथाविधि लिखितैरलंकृते दिव्य- सिंहासने स्थितां भगवतो गोविन्दराजस्य दक्षिणे पार्श्वे प्रथमन्दिर प्रथकस्थायि प्रधानमहिषीन्यायेन प्रतिष्ठापयामास । ततश्च तन्नियमनेन यादवराज: श्रीगोविन्दराजस्य पुराणसिद्धं मिधुन - मासमहोत्सवं श्रीगोदादेव्याः कर्कटकमासमहोत्सवं धनुर्मासमहोत्सव यथाविधि ससंभ्रमं निर्वर्तयामास । तदानीं सयादवराज: श्रीरामा- नुजमुनिनियमनेन श्रीगोदादेवीसमेत श्रीगोविन्दराजस्य सततमहाभाग - वतमङ्गलाशासनेन निर्विन्नैश्वर्यसमृद्धि संपादयितुकामः श्रीगोविन्दराजाधिष्ठान - भूते श्रीरामानुजपुरे समंततो चलिहरणवीधिषु बहूनि गृहाणि निर्माय श्रीशैल- पूर्ण श्रीमदनन्तार्यप्रभृतीनां महाभागवतानामन्येपांच बहूनां श्रीवैष्णवानां दत्वा तांस्तत्र निवासयामास । एवं - नगरस्यतु वायव्ये दिक्प्रदेशे समस्थले । पण्यवीधिं प्रकुर्वीत प्रजानामभिवृद्धये ॥ इति शास्त्रानुरोधेन श्रीरामानुजपुरवायव्यदिग्भागे तन्नगरस्थजनानु कूलतया पण्यवीधिं धान्यागारंतु पूर्वस्यां दिशि देवस्य कारयेदिति शास्त्रानु रोधेन भगवन्मन्दिरस्य पुरस्ताद्देवस्य धान्यागारंच निर्मापयामास || इत्यनन्तार्यगुम्भितायां इतिहासमालायां चतुर्थस्तबकः । अथ पञ्चमस्तबकः अथ श्रीवेङ्कटाचले भगवद्दिव्यालये वर्तमान पुष्पवापिका स्वर्णकूपादि वृत्तान्त उच्यते- पुरा, नित्यं विलेनचागत्य देवं नत्वा नृपोत्तमः । राज्यं चकार धर्मेण भुञ्जानो भोगमुत्तमम् ॥ इति भूगोलोपाख्यानशब्दित वाराहपुराण द्वितीयभागान्तर्गत दश माध्यायोक्तरीत्या तोण्डमानचक्रबर्ती कलियुगादौ श्रीवेङ्कटनाथ दिव्यचरणार- विन्दयुगळपरिपूर्ण भक्तिसम्पन्नस्तदनुग्रहेण राज्यं धर्मेण परिपालयन् समस्त- भोगांश्च भुञ्जानो भगवदुपदर्शित श्रीनृसिंहबिलद्वारेण गत्वा श्रीनिवासमनुदिन- मभिवन्दमान आसीत् । तदानीं तस्मिन् राजनि भगवत्सन्निधौ स्थिते — स्थिते कदाचित्क्षितिपे श्रीनिवासस्य सन्निधौ । शत्रवश्च बलोद्रिक्ता रुरुधुस्तस्य वै पुरीं ॥ इति ब्रह्मपुराणसप्तमाध्यायोक्तरीत्या सामन्तराजसङ्घेषु तोण्डमान्नृपं जेतुं तदीयं नगरं वेष्टयत्सु सचराजा तानभिद्रुत्य स्वदेशं धावतः ताननुधाव्य पवलं युद्धं कृत्वा क्षीणचलो मिलितैस्सर्वैरपि तै राजसङ्घैः पराजयं प्रापितः कान्दिशीकः स्वदेशमागत्य श्रीनृसिंहबिलं प्राप्य श्रीनृसिंहमभिवन्द्य तद्विल- मार्गेण श्रीनिवासं सहमहिषीकं विहाररसिकंसन्तमसमय उपससर्प || ततश्च अकाले अन्तःपुरमागतं पुरुषमभिवीक्ष्य लज्जितयोः भगवता सह विहरन्त्योः श्रीभूदेव्योः सहसा पलायनपरायणयोरेका श्रीदेवी श्रीनिवासोर - समारूढा श्रीवैजयन्तीमालायां अन्तर्दधे ।110 अपरातु भूदेवी समीपस्थायां पूर्वकाले रङ्गदासेन नन्दनवनार्थं खातायां वापिकायां निपत्यान्तर्हिताबभूवेति कथां वृद्धजनैः कथितां आपण्डितपामरं सर्वतः प्रसिद्ध माकर्ण्य श्रीरामानुजमुनिः पूर्वकल्पेऽप्यकाला- यात तोण्डमान्नृपसमागमलज्जित श्रीनिवास महिप्यपसरणमिदं पुराणे प्रति- पद्यते । परंतु तत्र गंगाप्रस्थायि दाक्षिणात्य वीरशर्म विप्रवृत्तान्त प्रकरणे ईदृशमपसरणमवगम्यते । अद्यतु तोण्डमान्नृपशत्रु परिभववृत्तान्तप्रकरणे तदभिधीयते । यथोक्तं वाराहपुराण द्वितीयभागे दशमाध्याये वीरशर्मविप्रवृत्तान्ते, अनुक्त्वा ब्रह्मणे तस्मै प्रविश्य विलमुत्तमम् । श्रीनृसिहं नमस्कृत्य पुनःप्राप्य बिलोत्तमम् ॥ श्रीनिवासं ययौ द्रष्टुं श्रीभूमिसहितं परम् । तं दृष्ट्रा सहसा यान्तं जुगूहाते घरारमे || प्रणमन्तमवोचत्तं किमकाले नृपागतः । नृपोऽवदत्प्रणम्यैशं भीतोऽथ ब्राह्मणोम्मृताम् ॥ इति । तथाच इदमीषत्कथावैषम्यं कल्पभेदादिनिबन्धनं भवितुमर्हति । किंच भूतीर्थत्वेन पुराणप्रतिपन्नायामस्यां वापिकायां भूदेव्याः प्रवेशोऽपि संगतः । अतः क्रीडाविघ्नभयात् पलायिताया अस्या एतां वापिकां प्रविष्टाया अत्रैव निर्विघ्नक्रीडासिद्धये भगवता सहास्या अत्र प्रतिष्ठापनं न्याय्यं भवतीति अनुसन्धाय तदितिहासपरिपालनाय तस्यां रङ्गदासवापि - कायां भूदेवीं तादृश तीर्थाधिपतिभावापन्नं भगवन्तंच अर्चारूपेणाविर्भाव्य प्रतिष्ठाप्य अन्तर्निवेश्य प्रतिदिनं तादृशवाप्यां तयोराराधनं कार्यम् । श्रीनिवास भगवतस्तुलसीकुसुममाल्यादिकमपि भूदेव्यर्थं तत्रनि- क्षप्तव्यमिति व्यवस्थां कृत्वा तथैव निर्वर्तयामास । साचवापी श्रीनिवास- पुष्पमाल्यनिक्षेपणेन पुष्पवापिकासंज्ञयाऽय विख्याता अभवत् । 111 एवं भगवद्यामुनमुनिः कदाचित् श्रीवेंकटगिरियात्रायां श्रीवेंकट गिरि- नाथमङ्गलाशासनं कुर्वाणः कस्मिंश्चिद्दिवसे प्रातः श्रीमतो भोगश्रीनिवास- भगवतः स्नपनार्थं श्रीपापविनाशनदिव्यतीर्थात् पवित्रतमं अत्यारोग्यनिदानं हीरकमणिप्रभापटलसुस्वच्छं तीर्थं श्रीशैलपूर्णे वर्षोपद्रववशेन आनेतुमशक्नुवति तीर्थान्तराणि भगवद्दिव्यमङ्गलविग्रहारोग्यावहानि न भवन्तीति पर्यालोच्य भगवतीं श्रियं देवीं शरणं प्रपद्य भगवति श्रीदेवि भवत्तीर्थमिदं भगवद्दिव्यमङ्गल- इतः परं श्रीपापविनाशनतीर्थमिवेदमपि भगवद- विग्रहारोग्यकरं भवतु | भिषेकयोग्यं भवत्विति प्रार्थयन् श्रीतीर्थतया पुराणप्रतिपन्ने पूर्व रङ्गदासखाते पाकशालासमीपस्थे स्वर्णकूप संशब्दिते दिव्यकूपे स्वयं तीर्थमुद्धृत्य भगवदभि- पेकं निर्वर्तयन् इतः प्रभृति सुन्दरस्य अस्मत्स्वामिनः अस्य भगवतः श्रीनि वासस्य अयमसाधारणः कूपस्सन् सुन्दरस्वामिकूपइति तत्संज्ञया व्यव - हर्तव्यः ॥ अनेनैव च भगवतः सर्वं कार्यं निर्वर्तनीयम् ।। श्रीपापविनाशनादि तीर्थानागमनेऽपिच न आराधनाभिषेकादिविलम्बः कार्य इति व्यवस्थापया- मासेति कथां वृद्धैरभिवर्णितामाकर्ण्य निजपरमाचार्य शासनं परमादरेण शिरशाप्रतिगृह्णन् श्रीरामानुजमुनिः स्वीयानपि सर्वान् श्रीयामुनमुनिशासनं यथावन्निर्वर्तनीयमिति नियम्य श्रीपापविनाशनतीर्थस्य तत्प्रतिनिधितया भगव- तैव नियमितस्य गगनगंगातीर्थस्य परमाचार्यनियमितस्य श्रीमत्सुन्दरस्वामि- कूपस्यच त्रयाणामन्यतमस्यैव तीर्थेन भगवतः श्रीनिवासस्य सर्वं कार्यं निर्वर्त- यामास । भगवन्मन्दिरे अन्नपाकशालापार्श्वस्थः पुरा श्रीदेव्या पाकार्थं निर्मितः कृपः संप्रति सुन्दरस्वामिसंज्ञया व्यवह्रियमाणः सुवर्णकृपापराभिधान एकः, चम्पकप्रदक्षिणे इशानदिग्भागे पुष्पमण्डपसमीपे भक्ष्यपाकशालापार्श्ववर्ती पुरा पाकार्थं भूदेव्या निर्मितः संप्रति पुष्पवापिकाख्योऽपरः कूपश्चत्येतावुभौ कृपौ श्रीतीर्थभूतीर्थरूप प्राकचिदनभिव्यक्तौ पश्चाद्रङ्गदासेन पुष्पवनपालनार्थं112 कूप खननमुखेनोद्भावितौ पश्चात् तोण्डमान् नृपरूपेणाविर्भूतेन तेनैव सम्यङ्निय- द्वाङ्गौविराजेते । उक्तंहि वाराहपुराणद्वितीयभागे नवमाध्याये- एवं दृष्ट्रा श्रीनिवासं विस्मितो रङ्गदासकः । अस्य देवस्यचारामं करिष्यामीत्यचिन्तयत् || इत्यारभ्य मल्लिकाकरवीराज कुन्दमन्दारमालतीः । तुलसीचम्पकानां तु वनान्येव चकारह || खनित्वा तत्रकूपौ द्वौ वर्धयंस्तज्जलैर्वैनम् । आरामपुष्पाण्यादाय स्वयं दामान्यथाऽकरोत् ॥ इत्यन्तेन स्वामिपुष्करिणीतीरे अद्य विद्यमानभगवद्दिव्यालयस्थाने पुष्पारामकरणपूर्वकं रङ्गदासेन कृपद्वयं कृतमिति । भविष्योत्तरपुराणेऽपि त्रयोदशाध्याये- ताम्रपत्रैः सुसंबद्धं स्वर्णालंकारमण्डितम् । श्रीतीर्थमन्त्रशाला भूतीर्थं भूमिपालक || त्वया विनिर्मितं पूर्वं तोण्डमानमहीपते । तदद्य कुरु शोभाव्यं शिलाबन्धनपूर्वकम् ॥ इति । तदा त्वया कृतावेतौ कूपावारामकारणात् । इति ते कथितं पूर्वं जन्मकर्म समुद्भवम् ॥ गोविन्दवचनं श्रुत्वा तोण्डमान् राजसत्तमः । कृपौ संशोधयामास स्वकृतौ पूर्वजन्मनि ॥ इति चोक्तम् ब्रह्मपुराणेच सप्तमाध्याये- वल्मीकस्यान्तरे विष्णोः प्रतिमा वर्तते शुभा । जानुमात्रे निममाहि तिन्तृणीवृक्षमुलतः ॥ धनुयान्तरे पुण्यं भूतीर्थं वर्तते शुभम् । . पाकार्थं देवदेवस्य भूम्यावै निर्मितं पुरा || 113 तत्रास्ते गौतमी धेनुः सिञ्चन्ती पयसा विभुम् । चिञ्चावृक्षस्य वायव्ये भूतीर्थं वासमीयुषी ॥ इति । भूस्वामिपुष्करिण्योश्च मध्ये क्रीडास्पदं हरेः । पुष्पोद्यानं चकारासौ शूद्रो भागवतोत्तमः । इतिचोक्तम् अथ अस्वम चिञ्चाचम्पकतरुवृत्तान्त उच्यते । वाराहपुराणद्वितीयभागे नवमाध्याये- इति वचनेन - वनमध्ये तरोर्मूले स्वामिपुष्करिणीतटे । तिष्ठन्तं पुण्डरीकाक्षं श्रीभूमिसहितं हरिम् || आकाशस्थं संददर्श पोतनीलाकृति शुभम् || स्नात्वा तत्र विधानेन राज्ञासह निषादपः । दर्शयामास देवेश राज्ञस्तस्य महात्मनः || स्वामिपुष्करिणीतीरे तिन्तृणीवृक्ष मूलगम् । इति वचनेन । ब्राह्मपुराण सप्तमाध्याये- पुष्पोद्यानकरः शूद्रः पूजकश्च द्विजोत्तमः । प्रविष्टौ वेंकटं शैलमुभावन्योन्यसंगती || स्वामिपुष्करिणीं पुण्यां जग्मतुश्च शनैरशनैः । तत्र स्नात्वा विधानेन हरिं व्यचिनुतां तदा || विचिन्वतो स्तयोस्तत्र स्वामिपुष्करिणीतटे । चिञ्चावृक्षस्य मूलेतु प्रादुरासीज्जनार्दनः ॥ तिन्तृणवृक्षमूलस्थ वल्मीकस्थं हरिपरम् । उद्धृत्य पश्चिमे भागे स्थापयामासतुश्च तौ ॥ इति वचनेन | भविष्योत्तरपुराणे- 15 इत्थं विचार्यमाणेतु स्वामिपुष्करिणीतटे । दक्षिण विमलं दिव्यं वल्मोकं दृष्टवान्मुदा ||114 तिन्तृणीवृक्षमूलस्थं भगवान् जगदीश्वरः । मत्वेदं परमं स्थानं तत्रलीनोऽभवद्धरिः ॥ इति वचनेनचोक्तरीत्या तिन्तृणीवृक्षमूले श्रीनिवासभगवति प्रादु- भूय विराजमाने रक्तदासो नाम कश्चित् भगवद्भक्तो दक्षिणदेशात् पूजकेन गोपीनाथनाम्ना मार्गसंगतेन वैखानसद्विजोत्तमेन श्रावित स्वीयस्वप्नवृत्तान्तः तेन स्वामिपुष्करिणीदक्षिणतीरे सह श्रीवेंकटाद्विमागम्य तिन्तृणीवृक्षमूलस्थं भगवन्तं दृष्ट्वा अस्य भगवतो मन्दिरं किंचन निबद्धव्यं उद्यानंच कर्तव्यमिति चिन्त- यन् तत्र भगवत्याश्ववर्तिनं परितोव्याप्तदूरदीर्घविपुल महाशाखं चिञ्चावृक्ष पल्लावेत कतिपयशाखं कुसुमितकतिपयशाखं शलाटुमय कतिपयशाखं परिपक्क- फलबहुल कतिपयशाखं कदाचिदपि कचिदपि शाखायां लोकोपयोगि- कार्यारंभविश्रान्तिलक्षणनिद्राविधुरं महाछत्रवत् भगवन्तं समंतत आवृ- ण्वन्तंच विलोक्य विस्मितहृदयः नूनमयमस्वनः चिञ्चातरुः कस्यचिद- स्वमस्यांशभूतएव भवितुमर्हति । तत्रापि सततविततनिजफणामण्ड- लमय विपुलधवलातपत्रमण्डलेन भगवतः सततशीतातपादि निवारण- शीलस्तदन्तरङ्गपरिवारभूतः श्रीमाननन्तएवायमस्वमचिश्चातरुः भवितुमर्ह- तीत्यनुसन्धाय ततः चिञ्चावृक्षसमीपे नैऋत्यां दिशि तथाविध- लक्षणमेव चम्पकतरुंच कंचिद्विलोकयन् तमपि देवांशसंभूतमेवानुसन्धाय अत्र समंततः तरुकर्तनमन्तरेणच कथं मन्दिरमुद्यानंवा निर्मातुं शक्यमिति चिन्तयन् ततो भगवता मदास्थानभूतस्तिन्तृणीवृक्षः, लक्ष्म्या आस्थानभू- तश्चायं चम्पकवृक्षः - अतस्तावुभौ विहाय अन्यान् वृक्षादीन् छित्वा – मन्दिरमुद्यानंच कर्तव्यमिति नियमितस्तथैव चकार । यथोक्तं वराहपुराणद्वितीयभागे नवमाध्याये रङ्गदासप्रकरणे-

आस्थानचिचां देवस्य रमायाश्चम्पकं तरुम् । देवाज्ञप्तो वर्जयित्वा तावुभौ देवसेवितौ ॥ 115 देवस्य परितो भूमौ शिलाकुड्यं तथाऽकरोत् । वासस्थानं चकाराशु दारुभिस्तु मनोहरैः || तत्कुड्यस्यैव परितः पुष्पारामांश्चकारह || इति । तत्रैव दशमाध्याये तोण्डमान् चक्रवर्तिप्रकरणेऽप्युक्तम् - यथोक्तं देवदेवेन क्षीरप्रक्षालनादिकम् । कृत्वाप्राकारनिर्माणं कर्तुमुद्योगमाययौ ॥ तदानीं देवदेवेन स्वयमाज्ञापितो नृपः । तिन्तृणीचम्पकं चोभौ पालयैतौ नगोत्तमौ ॥ ममचास्थानिक चिञ्चा लक्ष्म्यास्थानंच चम्पकः । नमस्कार्थी नृपे तौहि ऋषिदेवनरैस्सदा ॥ संस्थाप्यैतौ नृपश्रेष्ठ छेदयान्यान्नगोत्तमान् । इति । अत्र तिन्त्रिणीचम्पकवृक्षयोः भगवतो लक्ष्म्याश्च आस्थानभूतयोः तावुभौ देवसेविताविति ’ नमस्कार्यो नृपैस्तौहि ऋषिदेवनरैस्सदे’- तिच सर्वदा देवादिवन्द्यत्वाभिधानात् भगवता स्वयमेव अच्छेद्यत्वा- भिधानाच्च । एतयोस्तदा तदासति भगवत्कैंकर्यविरोधे भागवतमनोर- थानुरोधेन तत्तत्कार्यानुकूलतया अपसरणशीलतया सूर्यगत्यधीन गतिविही- नसततैकरूपनिजच्छायतयाच लोकप्रसिद्धयोरस्वमचिञ्चाचम्पकयोः ध्वज- स्तम्भादूरविप्रकृष्टोत्तरदक्षिणभागयोर्यथाविधि प्रतिष्ठापितयोरवश्यं प्रतिदिन- माराधनं कार्यमिति व्यवस्थां कृत्वा श्रीरामानुजमुनिर्नित्यमाराधनं निर्वर्तया- मास । " अथ कनकमयनागाभरणसंबन्धि वृत्तान्तविशेषः उच्यते " पुराखलु वीरनरसिंहदेवोनाम कश्चिद्दजपतिः तीर्थयात्रापरः सेतु- दर्शनं कर्तुकामः प्रस्थितो मध्यमार्ग श्रीवेंकटाचलवैभवं श्रुत्वा श्रीवेंकटाचल- मारुह्य श्रीस्वामिपुष्करिण्यां स्नात्वा श्रीज्ञानवराहं भगवन्तं प्रणम्य सेवाक्रमेण श्रीवेंकटनृसिंह’ श्रीवेंकटनाथंच अभिवन्द्य क्षेत्रोपवासादि नियमानप्यनुति-116 छन् कलौ वेंकटनायक प्रभावप्रकर्षच श्रुत्वा श्रीवेंकटनाथ दिव्यचरणारविन्दयो रतिमात्र भक्तिपरवशस्सन् श्रीवेंकटनाथदिव्यालये यत्किंचित्कर्यं कर्तव्यमिति मनोरथं कुर्वाणः किंवा कैंकर्यमत्र कर्तुमुचितमिति तत्रत्यविद्वज्जनान् पप्रच्छ । ततश्च विद्वज्जनाः । भूषणानां किरीटश्च वाहनानां परो रथः । गोपुराणां विमानश्च रत्नानां वज्रमुत्तमम् ॥ वर्णानां ब्राह्मणः श्रेष्ठ आश्रमाणां तथा यतिः || इत्यागमशास्त्रोक्तेषु यत्ते मनसे रोचते तत्कुरुष्वेति गजपति- मवादिषुः । ततश्च स गजपतिः अस्मिन् दिव्यक्षेत्रे श्रीवेङ्कटनाथ वैभवानुगुणं गोपुरं नविद्यते अतोऽत्र श्रीवेङ्कटनाथदिव्यवैभवानुगुणं महोन्नतं गोपुरं निबध्नी- यामिति चिन्तयन् तदर्थं बहुद्रव्यं बहून्मनुजांश्च दत्वा गोपुरारंभं चकृत्वा पुनरागच्छामि कार्य निर्विघ्नं निर्वर्त्यतामिति व्यवस्थाप्य श्रीकाञ्चीश्रीरङ्गादि दिव्यदेशेषु भगवन्तमभिवन्दमानः सेतुमपिदृष्ट्रा प्रतिनिवृत्तः पुनः श्रीवेङ्कटा- चलमारुह्य अर्धनिद्वगोपुरंच दृष्ट्रा सन्तुष्ट सन् दानादिधर्मैस्तत्रत्यान् जनांश्च बहुधा सन्तोषयन् कञ्चित्कालं तत्र तस्थौ । तदानीं तस्य गजपतेः कदाचिद्राभ्यां स्वमे कश्चन सर्पराज सम्मुख- मागत्य भो गजपते अयं श्रीशैलो मामकीनं शरीरं । अत्र महोन्नतस्य कस्य- चिगोपुरस्य बन्धनं मम महते भाराय कल्पते । ततश्च महती पीडा मे सञ्जाता । सैवा भवत्कल्पिता पीडा मम स्वामिसन्निधिं गत्वैव मया यापयितुं शक्या नान्यथेत्यभिघाय भगवदिव्यालयं गत्वा भगवतो वैकुण्ठ [स्य] हस्तं वेष्टयामास । ततदृशम् स्वयं दृष्ट्रा भीतभीतस्सवीरनरसिंहदेवोनाम गजपतिः विद्वज्जनानाहूय स्वप्नवृत्तान्तं कृत्स्नमपि विज्ञाप्य तस्यैतस्य स्वप्नस्य किं तात्पर्यमिति तान् पप्रच्छ । ततश्च ते विद्वज्जनाः भो राजन् अयं श्रीशैलः श्रीशेषावतार भूतइति श्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्यपरेषु पुराणभागेषु बहुधा उद्धृष्यतएव । भवदीयस्वमपर्या- 117 लोचनेच भवताऽत्र गोपुरबन्धनमादिशेषस्य भारविशेषहेतुत्वेन पीडाकरतया तदनभिमतमित्येव प्रतीयते । ततश्च गुरुतरभारायमाणस्य महोन्नतस्य गोपुर- स्यात्र निबन्धनं नकर्तव्यमित्येव स्वमतात्पर्यमिति गजपतिं प्रत्यब्रुवन् । ततस्सराजापि भृशभीतो गोपुरबन्धनं तावतैव परिसमाप्य श्रीवेंकट- नाथस्य गोपुर निबन्धनकैंकर्य मेतावदेवाभिप्रेतमित्यनुसंदधानः प्रसक्तादिशेषाप- चारपरिहाराय तदाकारमेकं दिव्याभरणं भगवतस्समर्पणीयमित्यभ्यर्थय- न्निधौ । तदनु नागाकारं तद्दिव्याभरणं राज्ञा सपर्पितं दृष्ट्रा भगवत्परिजनाः इदं कुत्रवा भगवतो धारणीयम् किंच नागाकारमिदमाभरणं देवतान्तरलक्षणभूतं भगवतो धारयितु- मुचितंवा नवेति संदिहानाः ततो भगवता कंचित्पुरुषमाविष्टेन भोः परिजनाः पुराकिल शेषमारुतसंवादे शेषाचलस्येहानयनार्थं मया मारुते किंचित्पक्षपातः आश्रिते खिन्नमनाः शेषो गतमदः अस्मिन् स्वावतारभूते शैले दिव्यं वर्षसहस्रं महाघोरं तपश्चरित्वा मामिह स्वयमेव आवाहयन् तल्परूपेणेव शैलरूपेणापि मामुद्वहन् मदीय निरतिशयप्रीतिभाजनीभूतो वर्तते ॥ तमेनं पुरा मयैव किंचित्वेदं नीतं पित्राखिन्नं पुत्रमिव पाणिभ्यामेव धारयन्नुपालयामि । सर्वदेश सर्वकाल सर्वावस्थोचिताशेषशेष वृत्त्यैकनिरतः विशेषतश्चास्मिन् क्षेत्रे सर्वात्मना परिचरणपरायणो मदन्तरङ्ग किंकरो मम निरतिशयप्रियोह्यसौ शेषः । अतस्तदाकारमिदं नागाभरणं पाणावेव धार्यतामिति नियमिता भगवतः श्रीवैकुण्ठ [स्य] हस्ते तद्दिव्याभरणं धारयामासुः । शेषमारुतसंवादे भगवतः शेषाचलानयनकौतुकिनो मारुतपक्षपातित्वं ततः किंचित्वेदमापन्नस्य शेषस्य भगवन्तमुद्दिश्य घोरतपश्चर्याकरत्वं शेषाचले भगवदाविर्भावहेतुत्वं भगवन्नि- रतिशयप्रीतिभाजनत्वंच पुराणसिद्धमेवावगम्यते । यथोक्तं ब्राह्मपुराणे शेष- मारुतसंवादे प्रथमाध्यायें-श्रीभगवान्- 118 एवंवृत्ते विवादेतु तत्रागाद्धरिरीश्वरः । किमेतदिति तौ पृष्ट्वा शेषेणोक्तोऽतिविस्तरात् ॥ प्राहोद्वृत्तं तदा शेषं भाविकार्यं स चिन्तयन् । लोकान्तरात्मा बलदेवता यः प्राणो ममापि ह्यधिक मतोऽयम् । त्वं लोकभर्तेति महान्मदस्ते तवापि वै कूर्मवरोहि वोढा ॥ इति भगवतो वाय पक्षपातित्वमभिहितम् । तत्रैव द्वितीयाध्याये - शेषः ॥ शेषो गतमदः पश्चात्तस्मिन्नेव नगोत्तमे । वायव्ये स्वामिसरसो नागतीर्थे मनोरमे ॥ नानासानुसमाकीर्णे नानापादपमण्डिते । उत्तरे शिखरे पुण्य सान्निध्यार्थं जगत्पतेः । तपस्तेपे महाघोरं दिव्यं वर्षसहस्रकम् ॥ तपसा तोषितो देवः प्रत्यक्षः समजायत । वरं वरय भद्रेति तेनोक्तः शेष आह तम् ॥ यदि प्रसन्नो भगवन् इदं मे देहि भो वरम् । यथा शेषे मदङ्गे त्वं वैकुण्ठे भुवनोत्तमे || शैलाकारेच नद्देहे नित्यमत्र वस प्रभो ॥ इति शेषेण चोक्तस्सन् भगवान् प्रत्युवाच ॥ पुरा विचारितं स्थानं भूमौ क्रीडास्पदं शुभम् ॥ इत्यादिना एतस्मिन्नन्तरे वायोस्तव संवाद हेतुकः । गिरिरत्रागतः पुण्यस्त्वयापि तपसार्थितः ॥ 119 इष्टमे प्रार्थितं पूर्वं तथास्त्विति वरं ददौ । तेन विष्णुः समायातो हित्वा वैकुण्मुत्तमम् || स्वामिपुष्करिणीतीरे रमया सह मोदते ॥ इत्यन्तेन वायुपक्षपातमूलखेदभात्त्वतदधीन घोरतपश्चर्या करत्व तद- श्रीभगवदाविर्भाव हेतुत्वानि शेषस्याभिहितानि । यथोक्तरीत्या शेषमारुत- संवादवृत्तान्तो भविष्योत्तर पुराणप्रथमाध्यायेऽपि द्रष्टव्यः ॥ ब्रह्माण्डपुराण द्वितीयाध्यायेच- श्रीभगवान्- अथाह भगवाञ्चछेषमाहूय पुरतः स्थितम् । मेघगंभीरया वाचा हर्षोत्फुल्लविलोचनः ॥ अनन्त मत्प्रियो लोके नत्वदन्योऽस्ति कश्चन । तस्मान्मम प्रियं किंचित्कर्तव्यं भवतानघ || श्रुतंहि भवता सर्व नारदोदीरितं वचः । क्रीडासमुचिते देशे वस्तव्यमिति मे मतिः || तत्र भूत्वा गिरिवरो भवान् वसतु भूतले । त्वत्फणामण्डलभुवि स्थातव्यं रमया सह || इत्यादिना शेषस्य भगवन्निरतिशयप्रीतिभाजनत्व तदधीनगिरिरूपा- वतीर्णत्वादिकमुक्तम् । एवं वीरनरसिंहदेवनामक गजपतिमहाराज कालप्रभृति श्रीरामानुज- मुनि कालपर्यन्तं यथोक्त हेतुना प्रियमाणैकहस्तनागाभरणमेव विराजमानं भगवन्तं श्रीनिवासं वन्दमानः श्रीरामानुजमुनिः नागाभरणधारण हेतुभूतां वीर- नरसिंहदेवनामक गजपतिमहाराजकथांच वृद्धजनकथितां श्रुत्वा श्रीशेषाचले- शम्य भगवतः श्रीनिवासस्य विशेषतः शेषप्रियत्वस्य पुराणप्रतिपन्नतया तद- चीनार्वाचीन चरित्राणामपि तदुत्तभकतया च शेषाकारदिव्याभरणधारणं उभयोरेव - उस्तयोरुचितं एकत्राधारणमनुचितं शोभाहानिकरंच |120 अतएवहि पुरा भगवतः श्रीनिवासस्य शेषप्रियत्वं विज्ञाय पद्मावती- परिणयकाले दिव्यभूषणानि प्रदिशता आकाशमहाराजेन हस्तद्वयधारणयोग्यं नागाभरणयुग्ममेव समर्पितं नत्वेकम् । यथोक्तं भविष्योत्तरपुराणैकाद- शाध्याये – ‘नागभूषणयुग्मंच बाहुपूरादिकांस्तथा । इति । भगवतोऽस्य शेषप्रियत्वंच ’ अनन्तमत्प्रियो लोके न त्वदन्योऽस्ति कश्चन’ इति ब्रह्माण्डपुराणभाग- द्वितीयाध्यायस्थ भगवद्वचनेन, शेषे शयनशीलस्य शेषाचलनिवासिनः । सदा शेषप्रियस्यास्य श्रीनिवासस्य शार्ङ्गिणः ॥ द्वितीयदिवसे चाद्यं भूयोऽभूच्छेषवाहनम् । इति भविष्योत्तरपुराण - भाग चतुर्दशाध्यायवचनेन पुराणप्रतिपन्नैः चरित्रान्तरैश्च प्रस्फुटमवगम्यते । पूर्वमाकाशराजेन शेषप्रियस्यास्य भगवतो भावज्ञेन समर्पितं शेषाकार भूषणद्वयं कालवशात्प्रमुषितमिति व्याजान्तरेण संप्रति कथंचिदेकं भगवतैव संपादितम् । अपरंतु न्यूनं तिष्ठति तस्माद्धस्तान्तरस्यापि नागभूषणान्तरं समर्पणीयमेवेत्य- भिदधानो हस्तान्तरस्यापि शेषाकारभूषणान्तरं स्वयमेव समर्प्य ते उभे अपि नागाभरणे शोभाविशेषजननाय अङ्गदाभ्यामेकीकृत्य आश्रितजननयनमनो- हारितया समर्पयामास । अथ भगवद्विद्यालयस्थ श्रीनृसिंह भगवद्वृत्तान्त उच्यते । पुण्ये स्वामिसरस्तीरे पश्चिमे नृहरिं हरिम् । भक्तया परमया युक्तः पूजयामास शंकरः || इति स्कान्दपुराण भागान्तर्गत सुवर्णमुखरीमाहात्म्यवचनेन 1 नीलकण्ठस्तु तत्तीरे ध्यायन् नृहरिमादरात् । उमयासह विश्वेशः कंचित्कालमुवास ह ’ ॥ इति वामनपुराणवचनेन ’ सद्भक्त नीलकण्ठानृसिंहाय नमोनमः’ । इति वाराहपुराणप्रथमभागस्थैकषष्टितमाङ्कचिह्नितैकोनत्रिंशाध्यायाष्टोत्तरशतनामा 121 पलीघटकवचनेनच, स्वामिपुष्करिणीपश्चिमतीरे कंचित्कालं तपश्चर्या कुर्वतो महादेवस्य प्रत्यक्षविषयतया प्रतिपन्नस्य नृसिंह भगवतः स्वामिपुष्करिणीपश्चि- तीरएव कस्मिश्चिन्मन्दिरे श्रीवैखानसशास्त्रविधानेनैव समाराध्यमानस्य महादेव तपश्चर्याफलतया प्रादुर्भूतत्वाभिमानेन तत्साहचर्येण महादेवस्यापि प्रतिष्ठापनं कर्तव्यमिति पुरा कदाचित् शैवजनेषु विवदमानेषु तदानीं स्थलवासिभिः वैष्णवैः राजसभां गतैः अयं श्रीवेंकटाचलः श्रीवैकुण्ठादानीतः अप्राकृतः श्रीविष्णोः क्रीडाचल इति श्रीवेंकटाचलमाहात्म्य परपुराणेषु समंततः उप्यते । ईदृशाप्राकृत श्रीविष्णुक्षेत्रे शिवप्रतिष्ठा अनुचितेति प्रमाणोपन्यास- पूर्वकं प्रतिपादयद्भिः कथंचित्तादृशोद्यमान्निवर्तितेषु तदानीं सर्वे तत्रत्य- श्रीवैष्णवाः अयं नृसिंहदेवो लक्ष्मीवियुक्तो महोग्ररूपः तदातदा शैवजनोपद्रव- प्रसंग हेतुभूतश्च वर्तते । तस्मादयं इतः परं यथापूर्वं प्रसिद्धतरमाराध्यमानश्चेत् महाकलियुगेऽस्मिन् यथाविध्याराधनमपि न निर्वर्तिप्यते । यत्किंचिदं शलोपेचाप्यस्य देवस्य नगरविदाहन हेतु दिव्यलोचनमहोग्रदृष्टिवेगो नोपशा- म्यति । यथोक्तरीत्या शैवजनानामुपद्रवप्रसंगोऽप्यवर्जनीयएव स्यात् । C अतः अस्य आराधनादिकं संक्षेप्तव्यमिति पर्यालोच्य आराधनमेव लोपयामासुरिति कथां वृद्धजनसंकथितामाकर्ण्य श्री रामानुजमुनिः पुराणसि- स्य दिव्यसूरिदिव्यसूक्तिविषयस्य सद्भक्तनीलकण्ठायेनृसिंहाय नमोनमः’ इति श्री वेंकटनाथाष्टोत्तरशतनामावल्यां पठनेन बेरान्तरवत् श्रीनिवासेन सह- प्रतिपन्नैकवस्तुभावस्य क्षेत्राधिपतेरस्य श्रीनृसिंहदेवस्य समाराधनविलोपः क्षेत्रा- भ्युदयहानिकरइति परिचिन्तयन् अस्य देवस्य स्वामिपुष्करिणीपश्चिमतीरे पृथ- गालये सत्येव यथोक्तरीत्या शैवजनोपद्रवप्रसंगस्यावकाशः श्रीवेंकटनाथदिव्या लयएव कचिदस्य स्थानकल्पनेतु नैतत्प्रसङ्गावकाशः । श्रीमदानन्दनिलय- क्रिव्यविमानाभिमुख एवायं प्रतिष्ठापितश्चदस्य उग्रदृष्टि वेगः सत्यपि कदाचित् किंचिदाराधनसंकोचे स्वयमेवप्रशान्त स्स न किंचित्करो भविष्यतीत्यभिदधानः श्रीवेंकटनाथदिव्यालयएव ईशानदिग्भागे श्रीमदानन्दनिलयदिव्यविमाना- 16122 भिमुख दृष्टिमेनं श्रीनृसिंहदेवं प्रतिष्ठाप्य श्रीनृसिंहदेवार्चनस्थले पराभिभवो नायातीति शास्त्रार्थमपि हृदि कुर्वन् यथाविधि नित्यमाराधनं निर्वर्तयामास || अथ श्रीवेंकटाचलमार्गमध्यवर्ति श्रीनृसिंहवृत्तान्त उच्यते- मार्कण्डेय पुराणभागे द्वितीयाध्याये- आरुह्य वेंकटं शैलं मध्येमार्गं ददर्श सः । नारसिंह गुहास्थानं लोके विख्यात वैभवम् ॥ लक्ष्मीनृसिंहप्रह्लाद वरदानन्दवैभव ! | दासानुदास देवेश मांपाहि मधुसूदन ! | , इति प्रणम्य शुद्धेन स्वामिपुष्करिणीं गतः इत्यत्र शुद्धाख्येन अगस्त्यशिष्येण सह श्रीवेंकटादिमारोहतः तीर्थयात्रापरस्य श्रीमार्कण्डेयमहा- मुनेः पर्वतमार्गमध्ये श्रीनार सिंहगुहास्थाने श्रीलक्ष्मीनृसिंहः प्रत्यक्षविषयः समपद्यत । तंच लक्ष्मीनृसिंहं अभिवन्द्यैव समहामुनिः ततः स्वामिपुष्क- रिणगतइत्यभिधानेन तादृशस्थानविशेषदर्शितविशेषचरित्रप्रत्यभिज्ञानाय श्रील- क्ष्मीनृसिंहस्थानं कल्पनीयमिति रामानुजमुनिः पर्यालोच्य तत्र पुराणोक्तरीत्या लक्ष्मीनृसिंहं प्रतिष्ठाप्य नित्यमाराधनं निर्वर्तयामास । अथ श्रीवेंकटनाथचुबुक समर्प्यमाणघनसार चूर्णदि व्यालय गो- पुरद्वारनिबद्ध लोहखनित्र संबन्धि वृत्तान्तः उच्यते- श्रीरामानुजमुनिना श्री वेंकटनाथकैंकर्याय चोदिते अनन्तायें महत्या श्रद्धया अनितरसापेक्षमेवेदं कैंकर्यं निर्वर्तनीयमित्यध्यवस्य कठोरगर्भयाः निजदेव्यासहैव पुप्पारामार्थं स्वयमेव खनित्रमादाय तटाकं [ तडागं खनति मृद्भारमूढा गच्छन्त्या देव्याः श्रममसहमानस्य स्वयंतद्भारमादाय गच्छतः श्रीनिवासस्य व्यापारं स्वीयेतर निरपेक्षनिर्वर्तनीयतामनोरथविरोधिनं मत्वा कुपितेन अनन्तार्येण खनित्रेण श्रीवेंकटनाथस्य चुबुकदेशे प्रहारे कृ पश्चात् दिव्यालये चुबुकगलदुधिरधारं भगवन्तमालोक्य चकितमानसे अन्न-

123 न्तायें अहो एषएव भगवान् वेषान्तरेण मां तथा व्यामोहयत् इति परिचिन्त्य तत्क्षणे चुबुकवणे विषमच्छद पुष्पधूलिं निधाय भगवन्तमपराधं क्षामयति । ततश्च भगवानाश्रितवात्सल्य जलधिः श्रीनिवासः अनन्तार्य कैंकर्यश्रद्धाभूमानम- भिवीक्ष्य संतुष्टस्सन् भो अनन्तार्य कैंकर्यश्रद्धा भूमशालिना भवता खनित्रेण कृतोऽयं मदीयचुबुकगतत्रण: किणीभूतः सन् सुचिरं मम वक्षसः श्रीवत्स इव वदनमण्डलस्यापि एकं सुभगतमं लांछनं भविष्यति । त्वमत्र मा शोकं कथा इति तं परिसान्त्वयन् इतः प्रभृति ईदृशवृत्तान्तप्रत्यभिज्ञानाय मदीयचुबुके सुगन्धिधनसारचूर्णः सर्वदा समर्पणीयः, येनच खनित्रेण ममायं व्रणः उदपादि तदेतत्सकलजनसंदर्शनयोग्यं मदीयालयगोपुरे कचिदुत्तुङ्गप्रदेशे स्थापनीयमिति स्वयमेव व्यवस्थामारचयामास || ततः प्रभृति सदा प्रतिदिनमाराधनसमये भगवतः श्रीनिवासस्य चुबुके सुगन्धि घनसारचूर्णः समयेते । तदेतत्खनित्रमपि ततएवहेतोः श्री वेंकटनाथदिव्यालयगोपुरे निबद्धं सकलमनुजनयनदृश्यं समिन्धे । अध श्रीवेंकटनाथस्य श्रीकन्यामासमहोत्सवे सप्तमदिनसाय- न्तनोद्यानविहारोत्सवे क्रियमाणाप्रदक्षिणयात्रायाः अष्टमदिन प्रातस्त्य- रथोत्सव यात्रायां क्रियमाणानन्तायजामातृभावव्यवहारस्य हेतुभूतो वृत्तान्तः उच्यते । श्रीरामानुजमुनिचोदिते अनन्ताय श्रीवेंकटाद्रौ विपुलतमं नन्दनवनं तदाधारं तटाकं च [तडागंच ] निर्माय निरवधिकपुष्पमाला समर्पण कैंकर्येण भगवन्तं श्रीवेंकटनाथमानन्दयति सभगवान् श्रीनिवासः परमकारुणिकः आश्रितवात्सल्यैकजलधिः स्वाश्रितस्यानन्तार्यस्य निरवधिक पुष्पकैंकर्यं निरति- शयप्रीत्या स्वात्मना परिगृहीतमित्यंशं तदीयनिरतिशयकैंकर्य श्रद्धागर्भभाव- शुद्धिंच सर्वेषां प्रकाशयितुकामः कदाचित्स्वयंपरिगृहीतराजकुमारवेषः तथाविधवेषशालिन्या निजमहिण्या श्रीपद्मावतीदेव्यासह रजनीषु तदीयं पुष्पारामं प्रविश्य स्वैरविहारकुर्वन् पुष्पपल्लव फलाद्यपचयेन तदुद्यानं व्याकूली- चकार ।124 तदनु रजनीषु क्रियमाणां पुष्पोद्यानवैयाकुलीं अनन्ताय आलोक्य कोनुवा चोरः इत्थं कदर्थयति भगवदुद्यानमिति व्याकुलमनाः स्वयंदत्ताव- धानोऽपि चोरमलभमानः, इत्थमष्टसु दिनेषु गतेषु नवमदिनरात्र्यां कृपयैव हस्तवसंगतौ राजदम्पतीवेपच्छन्नौ श्रीपद्मावतीश्रीनिवासौ लतापाशेनवचनतरौ बहुमाकर्षन् कथंचिद्धस्तौ विमोच्य भगवति भृशकातरभावमापन्ने तदनु धाविते द्रुततरमप्रदक्षिणमेव वीध परिक्रम्य निजमन्दिरंप्रति पलायिते तदनु पलायितुमशक्नुवन्तीं राजमहिषीवेषां पद्मावतीं कुत्रचित् चम्पकतरौ निबध्य भर्त्सयन् तदीयवृत्तान्तं कृत्स्नमपि पृच्छन् आप्रभातं सावधानः पार्श्वएव तस्थौ ॥ सापि पद्मावतीदेवी मो अनन्ताय तं मत्पतिं त्वं गृहाण नारीमनपरा- धिनीं मुञ्च अहं ते पुत्री भवामि इतितं प्रार्थयन्ती तस्थौ । ततः प्रातःकाले सर्वेषु परिजनेषु भगवन्मन्दिरमागत्य भगवद्वक्षसि कण्ठिकालयां पद्यावतीदेवीमवीक्षमाणेषु अर्चकान्निर्वघ्नत्सु भगवदाविष्टेन केनचित्पुरुपेण यथावत्ज्ञापितवृत्तान्तेषु भगवदाज्ञया देवीमनन्तार्यं चानेतुं उद्यानमागतेषु विदितवृत्तान्तोऽनन्तार्यः देवीं चम्पकतरुबन्धनाद्विमोच्य क्षाम- यित्वा कृतनित्यकृत्यः प्रागुक्तनिजवाचं सत्यां चिकीर्षु परिगृहीतपुत्रिकाभावां परिणय योग्य कन्यकादशापन्नां भगवतीं पद्मावतीं पुप्पपिटकयासह कक्ष बिभ्राणो भगवदुपकण्ठमागम्य भगवन्तं क्षामयन् देवीमर्पयामास । सच भगवान् निजांकाञ्चनमाला अनन्तार्यकण्ठे प्रीत्या अर्पयन् देवी प्रतिजग्राह । तदनु पश्यत्सु सर्वेषु सादेवी भगवतो वक्षसि कण्ठिकायामेव यथापुरं परिगृहीतरूपा तस्थौ । I तामिमां कथां शृण्वन् श्रीरामानुजमुनिः विदितपूर्व कथावृत्तान्तः श्रीनिवासस्य अनन्तायें अभिमानातिशयं विदित्वा प्राम्भगवत्कृततदीयचरित्र- विशेषप्रत्यभिज्ञापकव्यवस्थाविशेषवत् स्वयमप्येतत्कथाप्रत्यभिज्ञानाय व्यव स्थामित्थमारचयामास || इतः प्रभृति प्रतिवर्ष श्रीकन्यामास ब्रह्मोत्सवे सप्तम- 125 ☛ देवसे सायन्तनोद्यानविहरोत्सवे प्राक्तनाप्रदक्षिणकान्दिशीकयात्राप्रत्यभि- ज्ञानाय अप्रदिक्षिणमेव भगवतो यात्रा कर्तव्या । अनन्तार्याय प्राग्रीत्या तदीयनन्दनवनयात्रासु भगवतो मालाप्यर्पणीया | अष्टमदिने रथोत्सवयात्रायां अनन्तार्येण जामातृभावनया भगवते श्रीनिवासाय नवीन वस्त्रसमर्पणमपि कर्तव्यमिति । तदा प्रभृति यथोक्तरूपा प्रक्रिया प्रतिवर्षमनुष्ठीयते । अथ धनुर्मासे श्रीकृष्णभगवतो दिव्यपर्यङ्कशयनभोगनिवर्तन- वृत्तान्त उच्यते- श्रीवेंकटनाथदिव्यालये प्रतिदिनं स्नपनवेरभूतस्य श्रीमत्सुन्दरस्वाम्य- परनामधेयस्य भोगश्रीनिवास भगवतएव शय्याबरतया नित्यं दिव्यपर्यङ्कतल्प भोगलीलारसे श्रीवैखानसागमोक्तविधानेन निर्वर्त्यमाने भगवान् श्रीरामानुज- मुनिः श्रीवैखानसशास्त्रे क्वचित्संहितायां विद्यमानं धनुर्मासे श्रीकृष्ण भगवतो दिव्यपर्यङ्कशय्याभोग लीलानिर्वर्तनविधिं घेरत्रयपक्षे सर्वदैव श्रीकृष्णभगवत- एव शय्याचेरतयातल्पभोगलीलानिवर्तनविधिंच दृष्टा श्रीगोदादेव्या धनुर्मासे श्रीकृष्णभगवतासहैव दिव्यपर्यङ्कशय्या भोगलीलारसानुभवकांक्षिण्या दिने दिने एकैकशोऽनुसन्धेयत्रिंशद्वाधात्मक श्रीत्रताख्य श्रीकृष्णविपयप्राबोधिक दिव्यप्रबन्धप्रणयनं अर्चावतारष्वितरापेक्षया श्रीवेंकटनाथे तस्या देव्याः प्रथम- मादरातिशयकारणस्य गोदाश्रीसूक्ताख्य तदीयद्वितीयप्रबन्धप्रथमगाधायामेवा- भिव्यक्ततां च पर्यालोच्य तदीयमनोरथानुगुण्येनविधानबलेनच श्रीवेंकटनाथ- एव श्रीकृष्णरूपीसन् तस्यैव दिव्यपर्यङ्कशयनभोगलीलारसं प्रदिशतीति भावनया धनुर्मासे कृत्स्नेऽपि श्रीकृष्णभगवतएव दिव्यपर्यङ्कशयन भोगलीला - रसो निर्वर्तनीयः । तदितरमासेषुतु भोगश्रीनिवास भगवतः श्रीसुन्दरस्वाम्य- परनामधेयस्य तादृशभोगलीलारसो निर्वर्तनीय इति व्यवस्थामारचयामास | तदाप्रभृति धनुर्मासे श्रीकृष्णभगवतएव दिव्यपर्यङ्कशयन भोगलीला- रसो निर्वर्त्यते ।126 अथ श्रीवेंकटाद्रिसमारोहण सोपानसरणीसमारम्भस्थलस्थित तिन्तृणीवृक्षमूलस्थित श्रीवेंकटनाथ दिव्यचरणारविन्दयुगल संबन्धि वृत्तान्त उच्यते- श्री यामुनमुनिचोदिते श्रीशैलपूर्णायें श्रीवेंकटाद्रौ वासं कृत्वा तिसृष्वपि सन्ध्यासु श्रीवेंकटनाथमभिवन्द्य प्रतिदिनं भगवदभिषेकार्थमाकाशगंगा- तीर्थमानीय समय सततं तदीयनिरवधिकैश्वर्यसमृध्यर्थं मङ्गलाशासनैकपरायण वर्तमाने सति श्रीयामुनमुनिना परमपदं गच्छता महापूर्ण श्रीशैलपूर्ण- श्रीगोष्टी पूर्ण श्रीमालावर गुरुप्रभृतिषु रामानुजार्थं मया निधिवत् गोपनीया: एकैकविशेषार्थीशाः निक्षिताः । तेच यथावसरं रामानुजेनाधिगन्तव्याः सयदि मज्जीवितसमयएवे हागभिप्यत्, सर्वानिमानंशान् मत्तएवाधिगतवान् अभविष्यत् । सचास्मदीय दैवदुर्विपाकेन मज्जीवितसमये मदुपकण्ठं नायातः । सचावश्यमितोऽविलम्बेनैव कालेन श्रीविष्णुमतमधिगमिष्यति स्थापयिष्यति- च तत् सकलेतरवादिदुर्धर्षम् । तदा समयमधिगम्य मया भवत्सुनिक्षिप्ता अर्थाः अवश्यमेव तं लभनीय इति शिष्यान् प्रत्यादिष्टेषु विशेषार्थेषु श्रीशैलपूर्णार्थ- निकटे वर्तमानान् श्रीरामायणविशेषार्थान् अधिगन्तुमागताय श्रीरामानुजमुनये स्वाचार्यनियमनमनुसंदधानः श्रीशैलपूर्णायः महाप्रीतिपुरस्सरं श्रीराम (यण विशेषार्थानुपादिशत् । तदानीं श्रीरामानुजमुनौ श्रीवेंकटादेरुपरिष्टात् वासमप- चारभयादसहमाने श्रीशैलपूर्णायिश्च स्वयं स्वाचार्यनियमितं श्रीवेंकटनाथ- नित्याभिषेकतीर्थानयनकै कर्य नित्यश्रीनिवास मङ्गलाशासनंच विसृज्य वर्तितु- मशक्नुवन् भो रामानुजमुने प्रतिदिनं श्रीरामायणपाठार्थं तव ममच समाग मस्थलं श्रीवेंकटादिसमारोहणसोपानसरणिसमारंभस्थलस्थित तिन्त्रिणीमूलगत- गण्डशैलाधः प्रदेशो भवितुमर्हति । अहं श्रीवेंकटात्रौ प्रातराराधनपरिसमाप्त्य- नन्तरं भगवत्प्रसादमपि गृहीत्वा तत्रागमिष्यामि तवापि दास्यामि त्वमपि श्रीपदपुरीतः कृतप्रातराह्निकः तत्रागच्छ । ततस्तत्र श्रीरामायणपाठो भविता : यागानुयागावपि तत्रैव चाहं करिष्यामि तवापि माध्यंदिननियमजाते कृत्स्ने निर्वृत्ते पुनः पाठो भविता । ततः सायान्तनभगवदाराधनाय श्रीवेंकटाद्विमेवा 127 मिष्यामि त्वंच श्रीपदपुरीं गच्छेति व्यवस्थां कृत्वा तथैव निर्वर्तयन् एकं संवत्सरं श्रीरामानुजमुनिं श्रीरामायणविशेषार्थान् स्वाचार्योपदिष्टान् यथाव- व्यापयामास । इत्थं वर्तमानः श्रीशैलपूर्णायः कदाचित् श्रीवेंकटनाथं सायन्तनाराधन- काले निषेव्य गृहमागत्य रात्रौ शयनकाले भगवन्तं ध्यात्वा भगवन् श्रीवेंकट- नाथ श्रीनिवास भगवद्यामुनमुनिकटाक्षवशात् अद्य पर्यन्तं त्वंत्रिसन्ध्यमेव सेवां प्रसादयन्नवात्सी । इदानींतु श्रीरामायणपाठनिमित्तेन माध्याह्निकाराधनसमय- मेवा दुर्लभा समपद्यते इत्यनुसंधानः सुष्वाप । तदनुलब्धनिद्रः श्रीशैल- प्रणयः रात्रौ संजाते स्वप्ने भो : श्रीशैलपूर्ण तव माध्याह्निकसमाराधनसेवा - मपि प्रादिशत्वं शोकं माकृथाः इति संमुखस्थितेन श्रीवेंकटनाथेन अभिहितः- सन् प्रातः प्रबुद्धौ यथापुरमेव गगनगंगातीर्थादमिषेक तीर्थमानीय समय भगवतः प्रथमाराधनसमयसेवामपि लब्ध्वा ततः श्रीरामायणपाठप्रदानाय पर्वतोपत्यका तिन्तृणी मूलगण्डशैलमागतस्तत्रागत्य निरीक्षमाणाय रामा- नुजमुनये श्रीरामायणं पाठयन्नवात्सीत् । ततो मध्याह्नसमये समन्ततो मृगमद कस्तूरीघनसारकुङ्कुमकुसुमबहुलपरिमल घुमुघुमितदशदिशौ चन्दन- कुमुमतुलसीदलपटलसत्कृतौ श्रीवेंकटनाथदिव्याची तत्रत्यगण्डशैलोपरि प्रादुरभूताम् । ततश्च श्रीशैलपूर्ण श्रीरामानुजमुनी समंततः परस्परं तं दिव्यपरिमलं जिघ्रन्तौ किमेतदिति विचारयन्तौ सयःसमुत्थितौ समंततः पश्यन्तौ तत्रत्य- गण्डशैलोपरि यथोक्तवेषौ श्रीवेंकटनाथदिव्याङ्घ्री सविस्मयं ददृशतुः । इत्थं प्रादुर्भूतौ भगवद्दिव्याधी संपश्यन् श्रीशैलपूर्णार्यो निजस्वनवृत्तान्तमपि रामा - जमुनये निवेद्य तेनसह प्रहृष्टान्तरङ्गो बभूव । ततस्तावुभावपि संजातविस्मयौ स्वयंव्यक्तं तत् दिव्याङ्घ्रियुगलं निवेव्य तदधस्तात् तस्मिन्नेव गण्डशैले तेनाङ्घ्रियुगलेन एकशरीरतया दिव्य- यूरीनवतार्य तत्र दिव्यालयमपि कंचिन्निर्माप्य प्रतिष्ठार्चनादिकमपि श्रावैखान- सागमोक्तविधिनैव निर्वर्त्य तीर्थप्रसादान्वयमपि कृत्वा तमपि तिन्तृणीवृक्षं128 अस्वनचिश्चातरुसमानवेषं भगवदिव्याङ्घ्रिप्रादुर्भावतः प्रागेव तदर्थं कृत- संनिधानं भगवन्तमनन्तमेव मन्वानौ ततः कतिपयकालेन तद्दिव्याङ्घ्रियुगल- संनिधावेव श्रीरामायणग्रन्थप्रवचन समापनशान्तिमपि निरवर्तयताम् । ततः परमकारुणिको भगवान् रामानुजमुनिः कलौ वेंकटनायक, इतिप्रसिद्धवैभवं, “ विशेषतः क्रूरकलौ नराणां पापात्मकानां परपीडकानाम् । भूगोलमध्ये द्रमिडेच पुण्ये श्रीवेंकटाद्विर्गतिरेव नान्यः इति श्रीभविष्योत्तरपुराणान्तर्गताशीतितमाङ्कचिह्नित यवचनोक्त सुप्रसिद्धवैभव श्रीवेंकटाचलशिखराधिष्ठितं „ श्रीवेंकटेशरहस्याध्या- कलौ पुनः पापरताभिभूते समुद्रभूवाश्रितवत्सलत्वात् । अर्चात्मना सर्वजनान् सुगोप्तुं विश्वाधिको वेंकटभूधरेन्द्रः || इत्यादि वचनोक्तरीत्या वर्णाश्रमभेदमन्तरेण सकलमनुन संरक्षणार्थ नवतीर्णं श्री वेंकटनाथमभिवन्द्य धन्यतां प्राप्तुं स्वरूपयोग्यतायाः सर्वेष्वविशिष्टतया पञ्चमवर्णस्थभगवद्दासानामशेषाणामन्येषां च अनर्हावरवर्णजानां श्रीवेंकटा- चलारोहणाधिकारायोगेन ते सर्वेऽपि श्रीवकटाचलदक्षिणशिखरदरीखावि- ब्राह्मणवर्णादिसंबन्धिसुप्रसिद्ध तीर्थपञ्चके चरमे चण्डालतीर्थे नाताः शुद्धवसनास्सन्तः तदिदं स्वयंव्यक्त श्रीवेंकटनाथदिव्याङ्घ्रियुगलं संनिकृप्य निषेव्य प्रदक्षिणप्रणामादीन् कुर्वन्तो धन्यास्समुज्जीवन्त्विति व्यवस्थामार- चयामास || एवं श्रीवेंकट गिरियात्रां कुर्वन्तः सर्वेऽपिजनाः श्रीवाराहपुराण प्रथम- भागस्य द्विषष्टितमाङ्कचिह्नित त्रिशाध्याये - ‘घुप्यन्तरसङ्घशश्वोच्चै गोविन्देति पुनः पुनः’ इति पुरा सूतमुखश्रुत श्रीवेंकट गिरिमाहात्म्यानां तद्विरियात्रार्थं प्रस्थितानां महर्षीणां भगवन्नामान्त- राण्युपेक्ष्य सदा गोविन्दकीर्तनमित्युक्त श्रीगोविन्दनामधेयस्यैव उच्चैः स्वं घोषणपूर्वकं श्रीवेंकट गिरियात्राकरण प्रतिपादनदर्शनेन संप्रत्यस्य श्रीवेंकटाचलन्य 129 मध्ये प्रसक्तदेवतान्तरसंबन्धित्वप्रवादभञ्जनाय तदेव श्रीगोविन्दनामधेयमुचै:- स्वरेण मुहुर्मुहुः घोषयन्तः तेनच श्रीवेंकटाचलोऽयं श्रीविष्णु क्षेत्रमेवेति पण्डित - पामरसाधारण्येन सर्वजनेभ्यः ख्यापयन्तः सुदूरात् भगवत् सेवाकांक्षया समागच्छतां सेवार्थं परमकरुणया गिरेरुपत्यकायामेवा विभूतमिदं चरणार- विन्दद्वयं निषेव्यैव श्रीवेंकटाचलं समारोहन्तु भगवत्सेवार्थमितिच व्यवस्थां सः रामानुजमुनिश्र्चकार ॥ अथ श्रीवेंकटनाथदिव्यालये विराजमानस्य श्रीसीतालक्ष्मण हनुमत्सुग्रीवादसमेतस्य श्रीरामचन्द्रस्य संबन्धी वृत्तान्तः उच्यते ॥ पुराखलु । कृतमालानदीतीरे विश्वभरकृते हरिः । आविरासीद्रधुवरो विभीषणभयापहः || इति वासिष्ठरामायणोक्तरीत्या कृतमालाख्यनदीतीरे दक्षिणमधुरानगरीतः प्रतीच्यां दिशि कलविकावतारनाम्नि नगरे विश्वभर नामनि महामुनौ श्रीरामस्य ’ आनयैन हरिश्रेष्ठ दत्तमस्याभयं मया’ इत्युक्त श्रीविभीष- गाभयप्रदान चरित्र श्रवणविद्धहृदये श्रीविभीषणाभयप्रदानसमयसंनिवेशविशेष- विशिष्टं श्रीरामं साक्षात्कर्तुं तमुद्दिश्य तपश्चर्यो कुर्बाणे सति सभग- वान् श्रीरामः तस्मिन्महामुनावाश्रिते कृपापरवशः कदाचित्स्वने तस्मै स्वात्मानं लक्ष्मणंच उभौ धनुर्धरौ स्वनिकटे ‘विभीषणकृते सर्वं विज्ञाप्य हरिपुंगवः । यथेष्टं कुरु राजेन्द्रेत्युच्चरन्नञ्जलिं व्यधात् इत्युक्तरीत्या सुग्रीव- महाराजं श्रीविभीषणार्थं वक्तव्यान्युचितवाक्यानि विज्ञाप्य मया विज्ञापनीयं विज्ञापितम् इतःपरं यथामनोरथं त्वं कर्तुमर्हस्त्रीत्यभिधाय अञ्जलिहस्तं अन्तिके स्थित्वा सेवमानं हनूमन्तंच विभीषणपरिग्रहार्थं सएषदेशः कालश्चे- त्यादीनि समुचितवचनानि संनिकृष्याभिदधानं तिष्ठन्तं अङ्गदंच ‘वालिसूनु- महातेजा विभीषणमुपस्थितम् । दर्शयन्तं तदाकाशे निर्दिश्योद्धृतपाणिना, इत्युक्तरीत्या खस्थंविभीषणमङ्गुल्या निर्दिश्य प्रदर्शयन्तंच स्थितं दर्शयन् वासिष्ठरामायणोक्त यथोक्तवेषानिमान् सर्वान् सम्यक् साक्षात्कारयामास || 17180 स विश्वंभरो महामुनिः इत्थं स्वप्ने स्वमनोरथानुगुणसंनिवेशविशेष परिजनविशिष्टं श्रीरामं स्वेनैव कृपया प्रदर्शितं सपरिवारम् साक्षात्कुर्वन् प्रबुद्धः तस्मिन् स्थानविशेषे तथाविधपरिजनविशिष्टं श्रीराममचरूिपेणावतार्य समाराधयन् अभिमतां सिद्धिमलभत । ततः प्रभृति तस्मिन् स्थले समारा- ध्यमाने यथोक्तपरिवारसमेते श्रीरामे कदाचित् तस्मिन् कलविकावतारनगरे - कस्मिंश्चिन्महाकलहे प्रसक्ते कस्मैचिद्भक्ताय भोः मामद्य श्रीवेङ्कटादि सपरिवारं नयेति स्वनं प्रदिशति सच भक्तस्तं सपरिवारमेव नयन् श्रीवेङ्कटादेरुपत्यकायां तिन्त्रिणीवृक्षमूलस्थ गण्डशैलसन्निधौ श्रीरामायणप्रवचनपरायणयोः श्रीशैलपूर्ण- श्रीरामानुजमुन्योः तदन श्रीविभीषणाभयप्रदानघट्टं विचारयतो सविधं निनाय । तौच श्रीशैलपूर्णाय श्रीरामानुजमुनी अचिन्तितमागतांस्तान् श्रीरामलक्ष्मण सुग्री - वहनुमदङ्गदान् श्रीविभीषणाभयप्रदानदशासमुचितवेषानभिवीक्षमाणौ तेषा- मस्थानागमनकारणादिवृत्तान्तमपि श्रुतवन्तौ भृशसन्तुष्टौ नूनमेते यथा पुरा विभीषणमभयप्रदानेनानुजगृहु: तथैव तदभयप्रदानघट्टमेव विचारयतोरावयोः अप्यभयप्रदानमेव चिकीर्षवस्तदनुगुणलक्षणास्समायाता इत्यनुसन्दधानो तस्यैतस्य श्रीविभीषणाभयप्रदानकारिणः श्रीरामस्य पुरा रावणभवनागत- श्रीजानक्या समावेशवदिहापि श्रीजानक्या समावेशस्सम्पादनीय इति मन्वानौ श्रीमती जानकीदेवी अर्चारूपेण शुभदिने शोभनमुहूर्ते अवतार्य यथाविधि सर्वोश्चैतान् श्रीवैखानसागमोक्तविधानेन संप्रोक्ष्य श्रीजानकी श्रीरामयोः यथाविधि विवाहमङ्गलोत्सवमपि निर्वर्त्य मङ्गलाशासनेन तदीयसतताराधनाभिवृद्धिं आशासानौ मथितं दुग्धां मोनिधिमतिशय्य च कालनेमिमुत्तीर्य । क्षुभितेन्द्रयनुजसहायी भवितुं समुपेत्य राघवीभूय || निबिडान् सप्तच वृक्षान्बिध्वा बाणेन वेङ्कटं गन्तुः । पत्युः पादावेवप्राप्य प्रतिवासरं समाश्वसते || इत्येवमर्थो श्रीमच्छन्दोवृत्ताख्य श्रीभक्तिसारदिव्यसूरिसंहितास्यैकार तितमगाधां सत्यां चिकीर्षन् श्रीवेङ्कटादौ श्रीश्रीनिवास भगवद्दिव्याल्यएव तान्वि- 131 राजमानान् कृत्वा प्रतिवर्षमेतयोरेतं विवाहमङ्गलोत्सवं श्रीरामनवमीसमनन्तर- दिवसे विधातव्यं व्यवस्थाप्य नित्याराधनंच निर्वर्तयामासतुः । अथ श्रीवराहभगवत्संबन्धि वृत्तान्त उच्यते ॥ पाद्मपुराणभागस्थैकोनत्रिंशाङ्कचिह्नित षष्ठाध्याये- गोक्षीरैर्हेमकुम्भस्थै र्वल्मीकविवरोदरम् | अनुस्यूताच्छिन्नधारैरभिषेक्तुं प्रचक्रमे ॥ क्रियमाणेऽभिषेकेतु वल्मीकविवरान्तरात् । आविर्बभूव भगवान् वराहवपुरीश्वरः || इत्यादिना प्रतिपादितवैभवस्य एवं प्रायशः सर्वेष्वेव श्रीवेंकटाचल माहात्म्यपरपुराणभागेषु प्रतिपादितसुप्रसिद्धवैभवस्य श्रीस्वामिपुष्करिणीपश्चि- मतीरे विराजमानस्यास्य श्रीवराहभगवतः श्री. श्रीनिवास भगवतः प्रागेव श्रीवेंकटाचले कृतसंनिधानत्वेऽपि ब्रह्मादिभिः श्रीश्रीनिवास भगवतएव इतः पूर्वं प्रबलमहोत्सवादीनां निर्वर्तनस्य पुराणप्रतिपन्नतया अधुनातस्यैवोत्सवादीनां क्रियमाणतयाच तदीयोत्सव संकोचकरणायोगात् ’ रथ्याबल्यन्तरे देवं बलिहोम विवर्जितम् । आराधयेदप्रधानं नकुर्यादुत्सवादिकम् ॥ इति श्रीवैखानसशास्त्रानन्दसंहितावचनेन एकस्मिन् क्षेत्रे एकरथ्या- बल्यर्चनान्तरालस्थितयोः द्वयोर्देवयोः समप्राधान्येन बलिपीठाचन नित्य होम- महोत्सवादीनां अकर्तव्यतायाः द्वयोरेकस्य अप्रधानीकृतस्य बलिहोमविवर्जित नित्याराधनमात्रस्य कर्तव्यतायाश्च प्रतिपन्नत्वाच्च, अस्य श्रीवराहभगवतो बलिपीठाचन नित्य होममहोत्सवादीन्विना त्रिसन्ध्यमर्चनादिकं परं कर्तव्यम् । तदपि ब्राह्मपुराणे अष्टमाध्याये - उवाच वचनं देवं सर्वलोकस्य पश्यतः । वराह तीर्थनाम्नाच भागोऽयं प्रथितो भवेत् ॥ योऽत्रायाति हरिं सोऽत्र नास्नात्वैवाशुचिर्नमेत् ॥वादे-

132 वराहदर्शनात्पूर्वं श्रीनिवासं नमन्नच । दर्शनात्प्राग्वराहस्य श्रीनिवासो नतृप्यति ॥ इति कृत्वा व्यवस्थांस परमेष्ठी पितामहः । दृष्ट्वाऽथ श्रीनिवासच स्तुत्वाच विविधैः स्तवैः || पादौ प्रगृह्य देवस्य ययाचे वरमुत्तमम् । मत्स्थापितवराहस्य पूर्वं स्यात्पूजनं हरे || दर्शनस्नानदानाद्यैरित्युक्तोऽथ श्रियः पतिः । तथास्त्विति वरं दत्वा कारयामास तत्तथा ॥ इति वचनैः । ततो निषादं तंप्राह किटिरूपी हरिः स्वयम् | पूर्वं सेव्यं विमानं मे तीर्थंच श्रीनिवासतः । ततः प्रभृति तत्तीर्थं पूर्वसेव्यं बभूवह || इतिवचनेन भविष्योत्तरपुराणे पञ्चमाध्याये श्रीवराहभगवच्छ्रीनिवास भगवत्सं- दैवेन दृष्टवानस्मि त्वामद्येह धराधरम् । अत्रैव निवसामीति सङ्कल्पो मम वर्तते ॥ स्थलं देवनीकान्त ! यावत्कलियुगं भवेत् । इति तेन सविज्ञप्तो वराहवदनो हरिः || उवाच वचनं देवः स्थलं मौल्येन गृह्यताम् । इति वाक्यं ततः श्रुत्वा प्रोवाच मधुरं वचः ॥ प्रथमं दर्शनंच स्यान्नैवेद्यं क्षीरसेचनम् । इदमेव परं द्रव्यं ददामि करुणानिधे || दास्यामि यत्ते भूकान्त तदङ्गीकुरु माधव । वरं द्रव्यमिदं तात कृपां कुरु कृपानिधे ॥ इत्युक्तो हरिणा पोत्री हरये स्थानकांक्षिणे । तदा ददौ स्थलं पादशतमात्र रमापतेः ॥ 133 इति वचनैश्च श्रीवेङ्कटनाथात्प्रागेव कर्तव्यम् । यात्रापरैः तदीयतीर्थ- विमानादिसेवनमपिच प्राक् कर्तव्यं इति व्यवस्थां कृत्वा तदानीं श्रीवराह- भगवत उत्सवमूर्तिमप्यवतार्य प्रतिष्ठाप्य एकस्मिन् दिने अस्याध्ययनोत्सवो निर्वर्तनीय इति । श्रीवेङ्कटवराहाय स्वामिपुष्करिणीतटे । श्रवण तुलामासे प्रादुर्भूतात्मने नमः || इत्युक्त तुलामासश्रवणे श्रीवराहदेवावतारदिव्यक्षेत्र भूते श्रीवराहजय- त्यांच विशेषोत्सवानिर्वर्तनीय इतिच भगवान् रामानुजमुनिः व्यवस्थापयामास || अथ श्रीवेङ्कटनाथदिव्यालय संबन्धि सर्वकार्यनिर्वाहकप्रधान- पतित्वलक्षण पारपत्याधिकारवाहिनः श्रीवैष्णवस्य मर्यादाविशेषनिर्वत- नवृत्तान्त उच्यते ॥ श्रीवेङ्कटनाथाभिमानान्तर्भूते श्रीपदपुरीदिव्यदेशे क्रिमिकण्ठ चोलोपद्रव- व्याजेन श्रीचित्रकूटाधिनाथे श्रीगोविन्दराजे समागम्य श्रीवेङ्कटनाथदिव्यैश्वयेण स्वीयस कलोत्सव भोगसाम्राज्यमनुभवति, श्रीवेङ्कटाद्विश्रीपद पुर्योरुभयोरेकदिव्य- देशताया व्यवस्थापनानन्तरं श्रीवेङ्कटाद्रौ भगवदिव्यालये प्रतिदिनं रात्रौ भगवतः पर्यङ्कासन भोगावसाने भगवदाराधकः श्रीशठकोपं प्रगृह्य छत्रचामरोप- चारसहितं द्वारसम्मुखं श्रीकृष्णमण्डपं समानीय दक्षिणाभिमुखस्तिष्ठन् परिचारकैः भगवतः कृपाप्रवहति भोः श्रीवेङ्कटनाथ श्रीचित्रकूटाधिनाथ सर्वकैङ्कय- धुरन्धर श्रीवेङ्कटाद्रिदिव्य संस्थान सर्वकार्यनिर्वाहकविष्वक्सेनेति बिरुदमभिद- धानैस्समाहूतस्य एषोहमस्मि दासइति सन्निधिमुपगतस्य श्रीवेङ्कटनाथदिव्यालय पारपत्याधिकारवाहिनः श्रीवैष्णवस्य भगवच्छेषवस्त्रे मस्तके निबध्यमाने श्रीशठ- कोपप्रदानलक्षणसपर्या कुर्यात् । तदनन्तरमेवच भगवन्मन्दिरकवाट बन्धन- मुद्राकरणादिपूर्वकं मन्दिरकार्यसमापन कार्यमिति व्यवस्थामपि भगवान् रामानुजमुनिरारचयामास || इत्यनन्तार्यगुम्भितायां श्रीवेङ्कटाचलेतिहासमालायां पञ्चमस्तबकः ||अथषष्ठस्तबकः ॥ ॥ अथ श्रीशैलपूर्णाीर्यवृत्तान्त उच्यते ॥ पुराखलु भगवान् यामुनमुनिः सकलतन्त्रपारावारपारीणः श्रीरङ्गदिव्यक्षे त्रमध्यासीनो निजान्तेवासिभिः सकलवेदान्तरहस्यपारदृश्वभिः बहुभिः श्रीवैष्णवैः सह सकलशास्त्रार्थप्रवचनपूर्वकं परसवैदिकसिद्धान्तशब्दितं श्रीवैष्णवदर्शन वर्धयन् श्रीरङ्गनाथमङ्गलाशासनैकपरायणः तदीयगुणानुभवकैङ्कर्यप्रवणो बभूव । तदानीं कदाचित् तस्मिन् यामुनमुनौ श्रीमुखसूक्ताभिख्यायां श्रीपराङ्क- शदिव्यसूरि द्राविडब्रह्मसंहितायां तृतीयकाण्डे तृतीयश्रीमुखसूक्तमनुसंधाने तदर्थानुसन्धानविद्धहृदये श्रीपराङ्कुशदिव्यसूरिणा प्रपन्नजनकूटस्थेन श्रीवेङ्कटनाथ किल स्वरूपानुरूपा पुष्कलाप्रपत्तिरनुष्ठिता । परमपुरुषार्थभूतं कैंकर्यमपि चैव प्रार्थितम् । परमप्राप्यभूतपरमपदवासिनोऽपि नित्यसुरयोऽत्रैवकिल भगव- दाराधनार्थान् श्लाध्यान् पुष्पतीर्थदीपधूपादीन् सादरमूढा समानीय सम- र्पयन्तः कृतार्थतां लमन्ते । अस्मिन् दिव्यदेशे भगवदभिषेकार्थं सुगन्धि दिव्यतीर्थं विलक्षणांश्च पुप्पादीन् समर्पयन् भगवन्तमानन्दयितुमिच्छामि । कथमीदृशं कैंकर्यं मन्दभागधेयस्य मम सुलभं भविष्यतीत्यभिदधाने परमस- स्वगुणपरिपूर्णः श्रीशैलपूर्णोऽयं तदन्तेवासिष्वन्यतमः स्वयं तन्मनोरथपरिपूरणाय तत्प्रतिनिधितया तदभिप्रेतं कैकयं कर्तुमुद्युञ्जानः तदनुज्ञांच लब्ध्वा श्रीवेङ्कट- गिरिमासाद्य वासं कुर्वन् भगवदभिषेकार्थं पवित्रतम भोग्यतमं आरोग्यनिदानं अघविनाशनपुण्यतीर्थसलिलं भक्त्या श्रीसूक्ताख्य कलिवैरिदिव्यसूरि द्राविड- संहितामनुसन्दधानः सादरमनुदिनमानीय समर्पयन् पुष्पादिश्च यथाशक्ति समर्पयन् भगवन्तमानन्दयन्नासीत् । इत्थं श्रीशैलपूर्णायण परमभक्तिसम्पन्नेन सादरमनुदिनं क्रियमाणमत्र- विनाशनतीर्थादभिषेकार्थतार्थानयनकैकय स्वात्मना परमप्रीत्या परिगृयत 135 इत्यमुमंशं सर्वे जना अवगच्छन्त्विति परिचिन्तयन् भगवान् श्रीवेङ्कटनाथः कदाचित्परिगृहीतव्याधाकारो धनुष्पाणिः पापविनाशतीर्थात् पावनभोभ्यं भगवदभिषेक तीर्थं सादरमानयन्तं श्रीशैलपूर्णार्थं मध्ये मार्गमभिगम्य हे तात तृषार्तोस्मि तीर्थं मे देहि इति पृच्छन् तस्मिंश्च रे रे व्याध श्रीवेङ्कटनाथार्थं मयानीयमानमिदं दिव्यतीर्थं न मनुष्यार्हमिति तं व्याधं प्रत्याख्याय श्रीकलि- चैरिदिव्यसूरिसंबन्धि महाश्रीसूक्तानुसन्धानपूर्वकं भगवदनुभव जनितहर्षप्रकर्षेण तीर्थकुंभं नयत्येवसति स्वयं तत्पृष्ठतोऽनुगच्छन् धनुसंहितशरेणातिलाघवेन तं कुंभं पृष्ठभागे चिडा छिद्रं कृत्वा लघुधारारूपेण तस्माच्छिद्रात् निस्सृतं कृत्स्नं तीर्थं पौ 1 स च श्रीशैलपूर्णायः कलिवैरिदिव्यसूरि श्रीसूक्तानुसन्धानं कुर्वन् तत्प्र- तिपाद्यभगवद्गुणगणानुभवनिर्ममहृदयो व्याधरूपिणो भगवतः किञ्चिदपि नृत्य- मजानन्नेव किञ्चिद्दूरं गत्वा ततस्तीर्थक्षरणेन शनैरशनैः लधूभवन्तं तीर्थकुम्भमप- गततीर्थमवगच्छन् किमिदमिति पृष्ठतोमुखमावलय्य तीर्थधारां पिवन्तं व्याधमा- लोकयन् रे रे व्याध मन्दभाग्य भगवदर्थं नीयमाने तीर्थे किमर्थमित्थं द्रोहमका- पीरिति तं गर्हयन् हे तात मा त्वं विचारं कृथाः इह सन्निधौदिव्यं तीर्थं दर्श- यामि ततो भगवदर्थं तीर्थं नयेति वदता तेन व्याधेन पुरो गच्छता सन्दर्शितस- रणिः आकाशगङ्गातीर्थं प्रापितः तदानीं तत्प्रदेशे तीर्थे अनुपलभ्यमाने ततस्त- स्मिन् व्याधे निजधनुर्मुक्तेन केनचित् तृणेन शरायमाणेन तत्रत्यं किंचन शैलभृङ्ग विध्वा तत्र लग्नं शरमाकृष्य तदनुप्रपातिनीमतिजवेन सम्पतन्तीं अच्छाच्छ- धारां गगनगङ्गानदीं प्रदर्श्य हे तात वियद्गङ्गानदीषा भगवतः प्रियतमाचेयं । इतः प्रभृति इतएव मह्यं तीर्थमनुदिनमानयेति निजमीश्वरत्वं ज्ञापयित्वाऽन्तर्हिते तदिदमाश्चर्यमालोक्य अहो भगवतः श्रीवेङ्कटनाथस्य आश्रितजनविषये अत्यद्भुतोऽयं लीलारस इत्यनुसन्दधानः ततस्तस्यां गगनगङ्गानद्यां कुम्भे तीर्थमापूर्य यथापूर्वं तीर्थकुम्भमानीय श्रीवेङ्कटनाथदिव्यालये भगवत्सन्निधौ निदधौ ॥ ततः श्रीवेङ्कटनाथोप्यचकमाविष्टस्तन्मुखेन -136 भो: श्रीशैलपूर्णाय भवदानीत पावन भोग्यतम दिव्यतीर्थेन मध्ये मार्ग- मेव मत्तृषाशान्तिः सञ्जातेति वदन् श्रीशैलपूणार्यचानन्दयन् एतदीयमभिषेक- तीर्थानयनकैङ्कर्य स्वस्य निरतिशयप्रीतिकरमिति सर्वस्मै लोकाय सम्यक् आवेदयामास । ततः श्रीशैलपूर्णार्योप्यनेनाभिषेकतीर्थानयनकैङ्कर्येण सञ्जातनिरतिशय- कृपाशीतलकटाक्षपातमनुसन्दधानो धन्यधन्यमात्मानं मन्यमानः ततः प्रभति तस्मिन्नेव कैङ्कर्ये भृशमभिनिविष्टः आकाशगङ्गातीर्थादेव नित्यं भगवदभिषेक- तीर्थमानीय समर्पयन् भगवन्तं सन्तोषयन्नवात्सीत् । अयं किल परमसत्वशमदमाद्यात्मगुणपरिपूर्णः श्रीशैलपूर्णार्थ: स्वानु- रूपरूपगुणशालिनः स्वाभिमानकुमारस्य कुमारश्रीशैलपूर्णइति नामधेयादनन्तरं महाश्रीशैलपूर्ण इति श्रीयामुनमुनिनियमनेन श्रीवेङ्कटाद्विमागत्य निरन्तरवास कृत्वा भगवत्यैकपरायणतया वर्तमानो व्याधरूपेण भगवता तातेत्यामन्त्रणेन श्रीशैलनाथतात गुरुरितिच प्रसिद्धनामधेयो बभूव । इत्थं भगवदभिषेकतीर्थानयन कैंकर्यैकपरायणस्य ततएव निरतिशय भगवत्प्रीतिभाजनीभूतस्य परमभागवतोत्तमस्य श्रीशैलपूर्णायस्य दिव्यचरणप्रव- महृदयैरायैरनुसन्धीयमानांस्तदीयकैङ्कर्य तत्प्रीतभगवन्निरतिशयानुग्रहकार्याद्य- भिव्यञ्जकाः श्लोकाः ॥ तातेति संबोध्ययमञ्जनाद्रावानीयमानाज्जलपूर्णकुंभात् । पपौ जलं सादरमम्बुजाक्षः श्रीशैलपूर्णाय नमोस्तु तस्मै ॥ कृछ्रात्पापविनाशपूरितपयः कुम्भंदधानं शिर- स्यायान्तं शबराकृतिः पथिं हरिः श्रीशैलपूर्ण गुरुम् । तातेत्यर्थितवानदत्त उदके पीतं शराघाततः कुम्भं छिद्रयता तथा तदुदकं श्रीनायकेनामुना ॥ खिन्न श्रीशैलपूर्णत्वथ पयसि हृते तद्विषादानिषादा- कारः कारुण्यतस्तं करतलमवलम्ब्यानयन्नञ्जनाद्रौ । 137 बाणेनोद्भाव्य गंगां गगनसुरनदी वेंकटेशप्रियेयं तत्तोयं प्रदद्या दनिशमिति वदन्नन्ततोऽभूददृश्यः ॥ इत्येवं रूपा इति । तद्विषयः शिष्यैर्नित्यानुसन्धय आचार्य मन्त्रः पितामहस्यापि पितामहाय प्राचेतसादेशफलप्रदाय । श्रीभाष्यकारोत्तमदेशिकाय श्रीशैलपूर्णाय नमो नमस्टात् ॥ इत्येवंरूप इति तदीयं दिव्यावतारनक्षत्रं मेषमास स्वातीति । श्रीमलक्ष्मणयोगीन्द्र श्रीरामायण देशिकम् । वन्दे श्रीशैलपूर्णार्थं मेषे स्वातीसमुद्भवमिति ॥ तद्विषयं तदीयपद्यमितिच इहानुसन्धेयम् । अस्य खलु श्रीशैलपूर्णस्य रामानुजाख्ये स्वकुमारे विपन्ने ततः स्वानुरूपरूपगुणशाली ततएवहेतोः कुमारश्रीशैलपूर्णइति नाम्ना विख्यातो मित्रतातापरनामधेयो निखिलवेदान्तार्थवेत्ता कश्चिदाभिमानिकः स्वीकृततनयः आसीत् । निरतिशयभगवद्भक्तिशालिनि स्वानूरूप सकलात्मगुणशालिनि तस्मिं - स्तनये परमप्रेम्णा सर्वदा तातेत्येव तदामन्त्रणात् तातइतिसंज्ञायाः, निखिल- वेदान्ततत्ववेदिनोऽस्य कदाचित् वादिविजयकाले मित्रतया परिग्राह्यतायाः श्रीवेंकटनाथेन श्रीभाष्यकारंप्रति स्वप्ने अभिधानात् ततो भाष्यकारेणापि सर्वलोकोपकारक मायावादिविजयानुकूलतया भगवता निर्दिष्टस्यास्य श्री - लपूर्णतनयस्य सर्वलोकमित्रतयैव ख्यापितत्वान्मित्रसंज्ञायाश्च द्वयोरसमावेशेन मित्रतातार्य संज्ञाह्यस्य सुप्रथिता संबभूव ॥ एतद्विषयानपि श्लोकानिमान् जगुरार्या:- श्रीमद्भाष्यकृतोद्यभेदकथकैर्वादे पणे प्रस्तुते साम्यैक्यश्रुतिभेदवाक्य हृदयान्युक्तत्वा निशीथे हरिः । मित्र भाष्यकृते जगाद यमयं सर्वस्वमित्रं जगौ तं श्रीभूधरपूर्ण पुत्रमवरं श्रीलवर्ण भजे ॥ १ ॥ 16138 भारद्वाजकुलाब्धीन्दु प्रज्ञाभस्यमृतार्णवम् । श्रीशैलपूर्ण तनयं मित्रतातगुरुं भजे ॥ २ ॥ श्रीमद्वेकटनायकस्य शबराकारस्य वाक्यात्परं- तातेत्याह्वयतो हि यस्य महिमा लोके प्रसिद्धिं गतः । तत्तातस्यच तात भूतमपरं श्रीशैलपूर्ण गुरुं इत्थंभूत भारद्वाज कुलीन माश्रितनिधिं प्रज्ञानिधिं संश्रये ॥ ३ ॥ इति । सुप्रथितगुणगणशालिना सुप्रथितगुणगणशालिना मित्रतातापरनाम्ना स्वत- नयेन कुमार श्रीशैलपूर्णेन सह महाश्रीशैलपूर्णार्थः स्वाचार्यभूतयामुनमुनिनिय- मितं भगवदभिषेकतीर्थानयनकैंकर्य सादरं कुर्वन् किंचित्कालानन्तरं तत्तन- यपुरस्सरमेव परमं पदं भेजे । सच श्रीशैलपूर्णायः परमपदं जिगमिषुः स्वाराध्यं भगवन्तं नवनीतहस्तं श्रीकृष्णं समुद्घाटितालयद्वारकवाटं अपसारित तिरस्करिणीकंच कारयित्वा स्वात्मानं तस्य सम्मुखं संनिधाप्य बद्धाञ्जलि: छायया सह मणिवर्णममुञ्चमहमितस्तव । चपुटान्त मधुरहविरयितारं गवेषयस्व ’ ॥ भगवन् इतः परं इति श्रीपरांकुशदिव्यसूरि श्रीमुख सूक्त्याख्य द्राविड ब्रह्मसंहिता प्रथमकाण्ड चतुर्थ श्रीमुखसूक्ताष्टम गाघोत्तरार्धमनुसंदधानः भवतो विम्बाधरे दिव्यवत्त्त्रारविन्दे श्लाध्यहविस्समर्पयितारं गवेषयस्व गवेषय- स्वेति कथन योग्यदशापन्नोऽहं गच्छामीति विज्ञाप्य भगवन्तं श्रीवेंकटनाथं ध्यायन् भगवन् अद्य यावदाचार्यनियमनानुरोधेन भवदभिषेक तीर्थानयन- कैर्यं यथाशक्त्यका इतःपरं तादृशकैकर्यकर्तारं गयेषयस्व । भवदीय परम- कृपाकटाक्षेण भवदीयदिव्यभूतिं गन्तुमभ्यनुजानीहि दासमिति प्रार्थयन सर्वाश्च भगवत्परिवारान् भागवतांश्च क्षामयन् “द्वयानुसन्धानैकपरायणः स्वाचार्यदिव्यचरणारविन्दद्वन्द्वंच परमपदप्रासादाचिरादिमार्ग परमनिश्श्रेणीसो पानपङ्क्तिसमारोहणप्रधानपरिकर भूतमनु संदधानो नित्यविभूतिमवजगाहे 189 इत्थं श्रीशैलपूर्णावतारसमाप्त्यनन्तरं तदीयचरणारविन्दद्वन्द्व निरति- शयप्रेमशाली भगवान् रामानुजमुनिः श्रीशैलपूर्णाकृत भगवदर्थ तीर्थानयन- कैंकर्यस्य भगवतो निरतिशयप्रीतिनिदानभूततया तन्मूलतयैव भगवता तस्मिन्निरतिशयानुग्रहकरणेनच तत्प्रत्यभिज्ञाकरः कश्चित् भगवतः उत्सवः कर्तव्यः । सच श्रीशैलपूर्णार्थे भगवता विशेषानुग्रहकरणदिवसस्य अध्ययनो- त्सवसमाप्ति समनन्तरदिवसत्वात् तादृशे दिवसे कर्तव्यइत्यनुशशास सर्वान् भगवत्परिवारान् । ततः स्थलवासिनः सर्वेऽप्यार्या भगवत्परिवाराश्च श्रीवेंकट- नाथाद्धययनोत्सवसमनन्तरदिवसे पुरा व्याधरूपेण भगवता अभिषेकतीर्थ- मानयन्तं श्रीशैलपूर्णा मध्ये मार्गमभिगम्य कृतं तदीयकुम्भती पानं सर्वेऽपि प्रत्यभिजानन्तः समुज्जीवेयुरित्यनुसन्दधानाः श्रीरामानुजमुनिं पुरस्कुर्वाणाः भगवन्तं श्रीनिवास मङ्गलगिरिसमारूढं सपरिवारं नयन्त आकाशगंगातीर्थमार्गे किंचिद्दूरं गत्वा गगनगंगातीर्थात् दिव्यतीर्थ परिपूर्णान् कुम्भानानयन्तः कांश्चन श्रीवैष्णवानभिगम्य महाश्रीसूक्ताख्य कलिवैरिदिव्यसूरि द्राविडसंहितामुपक्र- म्यानुसंदधाना नगरीमागम्य चतसृषु वीधी [ धि ] षु समंततः आव्रजन्तः तत्रतत्र श्रीवैष्णवैः स्वस्वपुरोङ्गणंपु पाद्यगन्धपुष्पधूपदीप सदक्षिणताम्बूलप्रदानैः सत्क्रियमाणा भगवन् मन्दिरं प्रविश्य श्रीपुरुषसूक्तानुसन्धानं कुर्वाणाः तदा समानीतगगनगंगातीर्थ कुम्भेषु कतिपय कुम्भैः भगवतः श्रीनिवासस्य निरन्तर - कुसुमपलघुघुमितौ दिव्यचरणौ श्रोशठकोपंचाभिषिच्य गन्धपुष्पधूपदीपा - दिभिरुपचारैरभ्यर्च्य तदितर कुम्भतीर्थानि सकलपरिमलघुमुधुमितानि पानीय- तीर्थतया भगवते श्रीनिवासाय निवेदयामासुः । ततः प्रभृति श्रीमदध्ययनोत्सव- समनन्तरदिवसे शीतलतीर्थामृताभिगमयांत्रोत्सवसंज्ञितोऽयमुत्सवः प्रति- संवत्सर मनुष्ठीयते ॥ ॥ अथ श्रीशैलानन्तार्यवृत्तान्त उच्यते ॥ अयंकिलानन्तार्यः श्रीभगवद्रामानुजमुनिरूपेण । वतीर्णेन फणिराजेन भगवताऽनन्तेन सकलशास्त्रार्थप्रवचनैकपरायणेन परमशास्त्रार्थान् उपदेशत: इव स्वानुष्ठानमुखेनापि संबोध्य जगदुद्दिधीर्षणा द्वयमेकेनाकारेण कर्तुमशक्यं140 मन्वानेन श्रीमति बदरिकाश्रमे नरनारायणवेषापन्नभगवद्वत् स्वयमपि द्वेधा बुभूषणा पश्चिमदेशे श्रीकावेरीतीरे लघुनूतनपुरे महिततरभरद्वाजगोत्रात् वैष्णव कुलशिखामणेः केशवाचार्यात् स्वांशेनैव चतुष्पञ्चाशदधिकशतोत्तर- चतुस्सहस्रीसंख्येषु [ ४१५४] कल्यब्देषु पञ्चसप्तत्यधिक. नवशतीसंख्येषु [९७५ ] शालिवाहन शकाब्देषु गतेषु विजयसंवत्सरे मेषंगते पूषणि चित्रान- क्षत्रे प्रादुर्भावितः संबभूव ॥ भगवद्रामानुजमुनिरूपिणः फणिराजस्य तदेतद्दितीयावतारविषयमपि इमं लोकमनुसंदधत आर्याः । कल्यब्देषु प्रयातेष्वथ जलधिरेन्द्वब्धिसंख्येषु चन्द्रे चित्रारूढेच मेषं सवितरि विजयाभिख्यवर्षे प्रवर्षे भारद्वाजान्वयेन्दो लघुनवनगरे केशवाचार्यवर्यात् शेषः स्वांशेन भूयोऽप्यहह वसुमतीभागधेयाद्भभूव ॥ इति । तदनु केशवाचार्येण फणिराजस्वमोन्नीतावताररहस्येन स्वावतारानु- गुणेन अनन्ताय इति नाम्ना संस्कृतः क्रमेण लम्भितसर्वसंस्कार : अध्यापिता- खिलानुशासनः शुक्लपक्षे चन्द्रइव दिनेदिने तेजसाऽभिवर्धमानः श्रीरङ्गनगर- मध्यासीनं श्रीरामानुजमुनिरूपं फणिपतिं स्वांशेन श्रीराममिव सौमित्रिः भरत- मिवच शत्रुघ्नः समाश्रयितुकामो यज्ञेशादिभिः सह श्रीरङ्गनगरीं ययौ || ततश्च स भगवान् रामानुजमुनिः ततः स्वल्पकालात्पुरस्तादेव विद्व- दसरस्य यज्ञमूर्तेर्वादे विजित्य श्रीवैष्णवीकृतस्य महाज्ञानाधिकस्य परम- भागवतोत्तमभावमापन्नस्य दयापालमन्नाथमुनिसंज्ञया स्वसंज्ञागमितया समलं- कृतस्य स्वसमानप्रतिष्ठा लिलम्भयिषया पृथकस्थाने संस्थापितस्य सकाशा- दनन्तार्यस्य सहागतै र्यज्ञेशादिभिस्सह भगवत्समाश्रयणं कारयामास || सच दयापालमुनिः अनन्तार्यादीन् स्वसन्निधौ लब्धभगवत्समा- श्रयणात् स्वात्मानमेवानुचरतः शिष्यभावापन्नान् स्वात्मानंच तेषामाचार्य भावा- पत्नं कारयन्तं श्रीरामानुजमुनिमालोक्य भगवन् श्रीरामानुजमुने नाहमिमा- 141 नाचार्य पदभरं वोढुं शक्ष्यामि । एताननन्तार्यादीन् भगवानेव शिष्यान् गृह्णातु । भो अनन्तार्यादय आर्याः भगवान् रामानुजमुनिः कलविग्रीवायां तालफल- मिव मदीयग्रीवायामिदमाचार्यपदं बबन्ध | नचाहमिममाचार्यपदं वोढुं शक्नोमि श्रीरामानुजमुनिचरणयुगलैकशरणाभवन्तु भवन्त इति श्रीरामानुज - मुनिमनन्तार्यादींश्च विज्ञापयन् भगवतो रामानुजमुनेरेव दिव्यचरणनलिन योरे- नान् समर्पयामास । तदनु नारायणो नरेणेव सभगवान् रामानुजमुनिः स्वशिष्यभावमा- पन्नेनानन्तार्येण संगत: अखिलशास्त्रार्थानां यथावदुपदेशमनुष्ठानंच यथामनो- रथं निर्वर्तयामास । इत्थमखिलशास्त्रार्थ यथावदनुष्ठानपरायणस्य अनन्तार्यस्यापि सकाशे बहवो भगवत्समाश्रयणमलभन्त । अथ कदाचित् श्रीमुखसूक्ताख्यश्री परांकुशदिव्यसूरि द्राविडब्रह्मसं- हिताप्रवचनैकपरायणः श्रीरामानुजमुनिः तृतीय काण्डतृतीयश्री मुखसूक्त द्वितीयगाधाप्रवचनसमये निजदिव्यगोष्ठयां विराजमानान् सर्वानार्यान् संबोध्य भो आर्याः अस्मत्तातताततातताततातस्यापिप्रथमस्तातः देवैर्देवाधिपेन सह विकीर्यमाणानां पुष्पाणामुल्लासाकरे श्रीवेंकटे अनन्तगुणप्रथश्यामसुन्दरस्वा- मीति द्वितीयस्यामस्यां गाधायां परमपदवासिभिः नित्यसूरिभिरपि निखिलनित्य- सूरिपरिषन्निर्वाह केण श्रीमता विष्वक्सेनेन सहेह भगवत्समाराधनार्थं दिव्य- पुष्पपाणिभिः समागतैस्त्रत्य भगवन्निरवधिक सौशील्यदिव्य कल्याणगुणानुभव- संजातहर्ष प्रकर्षप्रशिथिलपाणिभि रवशंकीर्यमाणानां दिव्यपुष्पाणामपि महोल्लास- करे अस्मिन् श्रीवेंकटाचले परमपदेप्यलब्धामनन्तां गुणप्रथां भजमानः नीलमेघश्यामलदिव्यविग्रहवर्णसौन्दर्यशाली स्वामी अनन्तार्यघटितायामस्म- च्छेषपरम्परायां प्रथमः खल्विति प्रतिपादयता श्रीपराङ्कुशदिव्यसूरिणा परम- पदवासिभिरप्यत्रागत्यकैङ्कर्यकरणादयं श्रीवेंकटाद्रिर्निरतिशयभगवन्मुखोल्लास- हेतु कैर्यस्थानमिति दिव्यपुष्पवाणयस्सूरयम्समागताः इत्युक्त्वा पुष्पकैर्य- सस्य वेंकटनाथस्य निरतिशयप्रियमिति कीर्यमाणानामपि पुष्पाणामुल्लास हेतुरयं142 गिरिरित्यभिधानेन निरतिशयपुष्पसमृद्धिहेतुरयं गिरिरिति । raafधक- सौशील्यगुणप्रथो दिव्यसौन्दर्यशाली प्राप्तस्वामी परात्परः शेषीचायं वेंकटनाथ इत्यभिधानेनावश्यमाराधनीयोऽप्ययमितिच प्रतिपादनात् अयं वेंकटनाथः अवश्यं पुष्पकैकयेणाराधनीय इतिहि सिध्यति । तदिह प्रथित पुष्पमण्ड- पाभिधाने श्रीवेंकटाद्रौ श्रीमतो वेंकटनाथस्य मुखोल्लासाय किंचन नन्दनवनं विधाय अनुदिनं अतिसुरभिकुसुमतुलसिकामाला समर्पणकैर्यकारी कोनु- वास्यादस्यां गोष्ठद्यामिति सर्वानार्यान् पप्रच्छ । इत्थं श्रीरामानुजमुनिना पृष्ठायामार्यगोष्ठयां श्रीवेंकटाचलशीतभीत्या निरुतरायां अनन्तार्यः अहो भगवद्दासेन ईदृशशीतभीत्यैववा कम्पितव्यं परलोकहानिभीत्या निरवधिक कल्याणगुणगणाधिकाचार्य शासनभङ्गभीत्याच किंकिंचिदपि नकम्पितव्यम् । इदमेववा समुचितं शिप्यलक्षणम् । सुसुन्दरमिदं यदाज्ञापयत्याचार्यस्तदेवहि निश्श्रेयसार्थिनः शिष्यस्य श्रेयः । आचार्यशास नातिलङ्घिनः किंनुवा शिष्यत्वं नाम तस्मादाचार्येणानुशिष्यमाणस्य परमदु- ष्करस्याप्यस्य श्रीवेंकटनाथकैंकर्यस्याङ्गीकारएव स्वरूपानुगुणः परमनिश्श्रे- यस्करश्चेत्यनुसंधानः सद्यस्समुत्थाय बद्धाञ्जलिः भगवन् नस्स्वामिन् एषोऽहं भगवतो वेंकटनाथस्य पुष्पकैङ्कर्याय सज्जोऽस्मि मां नियुङ्क्ष्वेति स्वावतारप्रयोज- नभूतां कैर्यनिष्ठां संप्रार्थयामास । इत्थमभ्यर्थयन्तमनन्तार्थमालोक्य श्रीरामानुजमुनिः भृशं संतुष्टस्सन् भो अनन्तार्य त्वं खल्वस्यां गोष्ठयां पुरुषोऽसि । पुष्कलात्मगुणोऽपि तस्या- चार्यशासनभङ्गमसहमानस्य तवैव खल्वाचार्यपुरुषपदमर्हमिति तं संभाव्य सहैव सकलया गोष्ठ्या सद्यस्समुत्थाय ससंभ्रममालिङ्गघ पुरुषशब्दबिरुद पारि- तोषिकदान सत्कृतमेनमनन्तायें श्रीवेंकटाचलंप्रतिप्रस्थापयामास । तदनु समंततो विख्यातानन्तपुरुषाचार्याभिधानोऽनन्तार्यः सदारः श्री वेंकटाद्रिमुपगम्य भगवन्तमनुदिनं वन्दमानः तत्र विपुलतमं नन्दनवनं तदाधारं महातडागं नन्दनवनमध्ये कांचन वापच विधाय सर्वेषामपि श्रीरामानुजसंज्ञां विधाय श्रीरामानुजशासनानुगुणं पुष्पकैर्यपरायणोऽभूत् । 143 एवं तस्मिन् श्रीरामानुजमहातडागे मद्धघतटभागे सलिलनिर्गममार्गमेकं श्रीरामानुजारामे फलपुष्पतरुगुल्मलताद्यालवालेषु श्रीरामानुजवापिकायांच तदातदा सेचनप्रचारणस्थापनप्रपूरणाद्यर्थसलिलानयनानुकूलमनन्तार्यो निर- मासीत् । एवं भगवद्दिव्यालये सगोपुरं प्राकारं तदन्तः पुष्पवाटिकासमीपे भगवद्रामानुजमुनिशासनेन तदीयपरमाचार्यभूत श्रीया मुनमुनि संज्ञाचिह्नितम् श्री यामुनमुन्यर्चाविग्रहसमेतं पुष्पमालाकरमण्डपंच अनन्तार्यो निरमासीत् ॥ श्रीयामुनमुनिः प्राहि कञ्चित्कालं स्थित्वा तत्स्थाने कुटीरं कृत्वा तस्मिन् पुष्पमालाजालं निबद्धघ भगवते श्रीनिवासाय समर्पयन्नासी- दिति वृद्धजनकथितां कथामाकर्णयता भगवता भाष्यकारेण श्रीयामु- नमुनिनान्ना पुष्पमाला करमण्डपं निवध्य तत्र श्रीयामुनमुनिमर्चारूपिण- मवतार्य प्रतिष्ठाप्य समाराधनमपि निर्वर्तनीयमिति नियमनात् स्वाचार्यसंज्ञा- मपि विधाय अनन्तार्थो यथाऽचार्यानुशासनं सर्वं निरवर्तयत् । अनन्तार्योऽपि स्वयं तस्मिन्नेव मण्डपे श्रीरामानुजनन्दनवनात् पुष्पाण्यानीय स्थापयित्वा तत्रैव माल्यानि निबद्धय पश्चान्मालाजालपरिपूरितं कण्डोलं गन्धग्रहणजाप- चारपरिहाराय शाटिकानिबद्धमुखनासिकः परमादरेण मस्तके बिभ्राण: सह- छत्रचामरादिपरिच्छदः सहमङ्गलवाद्यः करदीपिकापुरस्सरो यामुनमण्डपान्नि- गत्य मन्दिरं प्रदक्षिणीकुर्वन् भगवदाराधनसमये भगवत्संन्निधिप्रति प्रतिदिनं नयन् भगवन्तमुपासीन आसीत् ॥ अनन्तायें हि परमादरेण परिपूर्णगर्भया देव्या कुमारेणचसह श्रीरामा- नुजतडागं खनता मृद्वारे देव्या वाद्यमाने परमकारुणिको भगवान् पूर्णग- र्भामनन्तादेवीं मृङ्गारमुद्वहन्तीं द्रष्टुमशक्नुवन् बटुरूपी सन्निधाय स्वयं तद्भारं वोडुमुद्युक्तः स्वकैर्ये परसंबन्धमसहमानेन तेन निरुद्धोऽपि तद्देव्यां करुणाति शयेन मध्येमार्ग पुनः पुनरागत्य देवीहस्तान्मृद्भारं कण्डोलं बलात् गृहीत्वा बभार ॥ततश्च विज्ञातवृत्तान्तोऽनन्तार्यः वटुरूपिणं भगवन्तमनुधावन् खनि त्रेण चुबुके प्राहार्षीत् । तदन्वनन्तार्येण गुरुखनित्रेण ताडितचुबुको वटुरूपी भगवान् चुबुकगलदुधिरधारो धावन् निजमानन्दनिलयविमानमव जगाहे ॥ ततश्चानन्तार्यो मन्दिरान्तर्गत्वा भगवन्तं चुबुकगलदुधिरधारं दृष्ट्टा कृतमहापचारमात्मानं मन्यमानः क्षामयन् भगवन्तमुपतिष्ठमानः चुबुकवणे रुधिरधाराशमनाय पुष्पधूलि प्राक्षिपत् ॥ ततो भगवान् श्रीनिवासः अनन्तायैकैकये श्रद्धाभूना सन्तुष्टतं सान्त्वयन् तद्व्रणचिह्नं श्रीवत्सचिह्नमिव भावयन् सर्वेषां तदीयमहिम प्रकाशनाय, चुबुक- व्रणस्थाने सर्वदा सुगन्धिधनसारचूर्ण धारयन् तदीयखनित्रमपि तदीय- भवख्यापनाय सर्वलोकसंदर्शनयोग्यस्थले स्थापयन् वस्त्रभूषणमात्यादिभिः तंच सभाजयामास ॥ कदाचिदनन्तावविरचिते श्रीरामानुजारामे चिरं स्वैरविहारं कुर्वाणो राजदम्पतीवेषभूषितौ श्रीपद्मावती श्रीनिवासौ कस्यांचिद्राभ्यां कुत्रचित् निकुञ्ज निलीनः अनन्तार्यः प्रगृध कचितरौ लतापाशेन बद्धुमाकर्षन् श्रीवेंकटनाथे कथंचिद्धस्तौ विमोच्य पलायिते पद्मावतीदेव पलायितुमशक्नु- वन्ती भोस्तात तात तवाहं पुत्री भवामि स्त्रियमनपराधिनीं मां मुञ्चेति करुणं वदन्तीं चम्पकवृक्षे वचन लतापाशेन निबध्य भर्त्सयन् तदीयवृत्तान्तंच पृच्छन् पार्श्वतएवावतिष्ठमानः प्रातर्भगवन्मन्दिरमागतैर चैकपरिचारकै भगवद्भक्षो- निलयकण्ठिकालय पद्मावतीमलभमानैर्भगवता कंचन पुरुषमाविष्टेन ज्ञापित- वृत्तान्तैर्भगवदाज्ञया पद्मावतीमनन्तार्यंच आनेतुमागतैर्विदितवृत्तान्तस्सद्यो महापचारं मन्वानस्सन् देवीं पद्मावर्ती चम्पकतरुबन्धनात् विमोच्य क्षाम- यित्वा कृतनित्यकृत्यः प्रागुक्तनिजवाक्य सत्यता चिकीर्षया परिणययोग्यकन्या- दशामापद्य पुत्रीभावं भजमानां पद्मावतीदेवीं सपुष्पपिटकं कक्षे दधानः भगवन्तमुपसद्य वन्दमानः क्षामयन् कांचन मालां निजकण्ठादुद्धृत्य आत्मन: कण्ठे निक्षिप्य सभाजयते त्वदीयामिमां कन्यां मह्यं देहीतिचाभ्यर्थयत 145 श्रीनिवासाय देवीं समर्पयन् समर्प्यमाणांच देवीं सर्वेष्वचकपरिचारकेषु संपश्यत्सु सद्यः समुत्प्लुत्य यथापुरं कण्ठिकालय कनकमयपद्मावतीरूपिणीमेव संभूतां साधर्यं सहसर्वैः संपश्यन् ततः प्रभृति पद्मावतीदेवीतातइति श्रीवेंकट- नाथश्वशुरइतिच समंततः सर्वैस्संगीयमानः तदातदा वेंकटनाथदर्शनकालेषु मच्छ्री पुत्रीयुक्तवक्षस्थलेति प्रते मत्प्राणभूतेतिचापि । त्वद्दंष्ट्रायेणाण्डभित्ते विभिद्य प्रोन्नीताया भूमिदेव्याः प्रियेति । प्राक्तप्ता शन्युग्रघोषान्महोक्षान् जित्वात्ताया गोपपुत्र्याः प्रियेति । मत्कन्या श्रीरङ्गभूनित्यवासिन्नाहं जानाम्यार्तिसीमानमस्याः ’ ॥ इत्येवमर्थी श्री मुखसूक्तत्याख्य द्राविडब्रह्मसंहिता सप्तम काण्ड द्वितीयश्रीमुखसूक्त- नवमगाधां एकाकन्येत्यादिषु कन्याशब्दितं मनः कन्यास्थाने स्वात्मानं मातृ - स्थाने श्रीवेंकटाद्रीशं श्रीरशस्थानेच भावयित्वा मच्छ्री पुत्रीशब्दवाच्यतया स्वपुत्रीभावापन्नपद्मावतचानुसन्धाय स्वयं श्रीवेंकटनाथविषयामनुसन्दधानः तदनन्तरजातां स्वपुत्रीं यथोक्तवृत्तान्तविशेष प्रत्यभिज्ञापिकया मच्छीपुत्रीसं- ज्ञया संज्ञावतीमकार्षीत् ॥ कदाचिदनन्तार्यः श्रीरामानुजारामे तुलसीकुसुमापचयं कुर्वन् करे केनचिद्भोगिना दष्टो भोगिदष्टं करं श्रीरामानुजचरणावेव शरणमित्यनुसंदधानः सद्यः कुसुमैरपसृजन् स्वामिपुष्करिण्यां स्नातः सन् विषनिर्हरणसोत्कण्ठानन्ते- वासिनो निवर्त्य भगवन्तमुपतिष्ठमानः भगवता श्रीनिवासेन किमिति विष- निर्हरणप्रयत्नादुपरतोऽसीति पृच्छ्यमानः स्वावतारबीजं फणिराजांश स्वय- मनुसंदधानः यदि दंशनक्रियाकर्ता फणी बलवान् तदा अहं विरजानदीमव- गाह्य विधूतकल्मषः श्रीवैकुण्ठनाथं परिचरेयम् यदिच दंशनक्रियाकर्मीभूतः फणी बलवान् तदा पुनरिहैव स्वामिपुष्करिणीमवगाहमानो भवन्तमेव परिचरेयम् । उभयधाऽपि नक्षतिरिति तूष्णीमुपरतोऽस्मीति विज्ञाप्य सुखम- वतस्थे ॥ कदाचिद्यानमण्डपे बहुलकुसुम मालिका गुम्भनैकपरायणोऽनन्तार्थः तदीयाध्यवसायं परीचिक्षुषणा भगवता अर्चकमुखेन तदाह्रानाय चोदितेन 19प्रतिपादयता दूतेन समाहूतः तदा अनागतः कुसुममालिकागुम्भनकार्यं निर्वर्त्य मालासंभृत- कण्डोलशिरस्क एवागत: भगवता मदाह्वानसमयएव कुतो नागतोऽसि मदा- ज्ञातिलङ्घिनं त्वामितो निष्कासयामिचेत् किंकरिष्यसीति पृष्टः भगवन् वेंकट- नाथ किंते छिन्नं ममतु मालतीकुसुममुकुलानि विदलद्दलानि पश्चादशक्य - गुम्भनानि विशीर्णगन्धीनिच भविष्यन्ति ततो न तदैवागन्तुमवसरोभूत् । नचाचार्यनियमितकैर्यमपि वा परित्यज्य तदितरत्वदीयकैङ्कर्यं कर्तव्यमिति कश्चिदस्ति निर्बन्धः । परेणागत्याधिष्ठितः श्रीवेंकट महाचलइति श्रीमुखसूक्तया- ख्यद्राविडब्रह्मसंहिता तृतीय काण्डतृतीयश्रीमुख सूक्ताष्टमगाधायां तत्त्वदर्शिशिखामणिना श्रीपराङ्कुशदिव्यसूरिणा अत्र विराजमाने श्रीवेंकटाचले मध्ये समागत्य त्वयाधिष्ठानं कृतमित्यभिधानेन तवममच साधारणे अस्मिन् श्रीवेंकटाद्वौ वारदिवसप्रागागममात्रेण कथमस्मान्मां त्वं निष्कासयितुमर्हसि । किंमां मधुरकविदिव्यसूरिकलामधीत्य तदीयनिष्ठामनुतिष्ठन्तमाचार्यैकशरणं ततो मधुरकविदासभावमापन्नंच नजानासीति प्रतिवदन् तादृशं तदीयमाचार्य- निष्ठादाढर्घमालोक्य तुष्टेन भगवता किंतेऽपेक्षितं तवाचार्यनिष्ठया भृशमहं तुष्टोऽस्मि मोक्षस्तु श्रीरामानुजमुनिचरणैकशरणस्य तव करगतएव वर्तते । न स ते मया देयः । अपरं किंनुवा कांक्षस्वेति पृष्ठो धन्यधन्यमात्मानं मन्य- मानः भवत् कैंकर्यमन्तरेण किमेऽपेक्षितं वर्तते इहामुत्रच तदेवाविच्छिन्न मे वर्धयस्वेति प्रार्थयन् तदीयनिष्कामतां वीक्ष्य नितरां तुष्टेन भगवता त्वत्संबन्धि संबन्धिनां मानुषाणाममानुषाणांचाहं मोक्षं दास्यामीति वैशेषिकवरलक्षण- पारितोषिकदानेन परितोषितः मधुरकविनिष्ठां भजमानस्य ममेदृशभगवदनुग्रह- लाभेनेतः प्रभृति मदीयानां मधुरकविदास इत्येव दास्यनामभवत्विति व्यवस्थां कुर्वन् ततः प्रभृति विशेषतः सर्वैः समाश्रीयमाण आसीत् ॥ कदाचिदनन्तार्येण प्राकारे सगोपुरे निबध्यमाने तत्पार्श्वे संजातस्य समन्ततः प्रसृतबहुल शाखस्य कस्यचिच्चम्पक भूरुहस्य’ प्राकारप्रणयनविरोधिनः छेदनप्रसङ्गे श्रीवेंकटनाम्न्यस्मत्स्वामिनो महनीयाचले यः कश्चिदपिवा जायेयेति श्री कुलशेखर दिव्यसूरिसंहिता चतुर्थश्रीसूक्तदशमगाधायामभिहितरीत्या कोनुवा 147 दिव्यसूरिरित्थं भूतो जातो भवेत् । एतदचलवर्तिनः स्थावरजङ्गमास्सर्वेऽप्य- प्राकृतंप्राणिन इतिहि पुराणेऽप्यभिधीयते तस्मान्नेष छेत्तुमर्हइत्यनुसंदधानेन दिनरात्रौ भगवन्तं ध्यात्वा तरुरूपिणं नित्यसूरिंच भगवन् भगवद्वप्रमार्गात् किंचिद पेहीति प्रार्थयता सुप्तेन प्रातः प्रवुद्धेन तं चम्पकवृक्षं भगवद्वप्रमार्गादपेत- मालोकयताच तेन यथावदेव प्राकारो निर्मापितोऽभूत् ॥ 1 ततो हेतोरयं चम्पकप्राकारइति सुप्रसिद्धोऽभूत् । कदाचित् श्रीवेंकट- नाथमभिवन्दितुं श्रीरङ्गनगरादागतेषु वात्स्यवरदार्यप्रभृतिषु श्रीवेंकटशैलमधि- रोहत्सु केचित् श्रीवैष्णवेषु गिरिसोपानपरंपरारोहणपरिश्रान्तेषु क्षुत्पिपासा - तुरेषु परमकारुणिकः श्रीवेंकटनाथः अवलम्बितश्रीवैष्णववटुवेषः चित्रान्नपात्र- पाणिः तेषामभिमुखमागम्य तेभ्यआनीतचित्रान्नं दातुं प्रवृत्तः अनधिकारिता- शङ्कया तैस्तस्मात्तदन्नं ग्रहीतुं सन्दिहानैः भो वटो कस्त्वमसि कस्यवा शिष्योऽसि किंनामासि कुत्रत्यमिदंचित्रान्नं ‘पद्यमङ्गुलिविच्छेदः इत्यादि- शास्त्रेण दासलक्षणतया चोदितं शिष्यस्य नित्यानुसन्धेयमन्त्ररूपं त्वदाचार्य- पद्यच किंरूपम् । तदेतत्सर्वं वदेति पृष्टः श्रीवैष्णवोऽस्मि श्रीशैलानन्तसूरे: शिष्यो मधुरकविदासनामाहमस्मि केनचिदध्वनीनेन भवतां श्रान्तिमाकर्ण- यता अनन्तार्येण भगवन्निवेदितमिदं चित्रानं युष्मदर्थं प्रेषितम् । गृह्यता- मुपभुज्यतामित्यभिधाय इदंच मम नित्यानुसन्धेयमन्त्ररूपमाचार्यपद्यमितिच वदन, अखिलात्मगुणावास मज्ञान तिमिरापहम् । आश्रितानां सुशरणं वन्देऽनन्तार्यदेशिकम् ’ ॥ इति कंचन मन्त्रं सद्यो निर्माय पपाठ । तदनु पुनरपि तैः श्रीवैष्णवैः भो वटो ! किमस्मिन्मन्त्रे तव परमाचार्यसंबन्धस्त्वदाचार्यस्य विद्यमानतया प्रतिपादितो नदृश्यते किं भवता संप्रति कल्पितोऽसौ मन्त्रइति पृष्टस्सवटुः भो आर्याः अस्मदाचार्यविषयौ द्वौमन्त्रौ तत्रैकस्सदाचार्यलक्षणगुणातिशयपरः अपरस्तु सदाचार्यसंबन्धातिशयपरः तत्र प्रथमस्तु प्रागुक्तः द्वितीयमध्याकर्ण- यन्तु भवन्त इत्यभिधाय -148 श्रीमद्रामानुजाचार्य श्रिपदांभोरुहद्वयम् । सदुत्तमाङ्गसन्धार्यमनन्तार्थमहं भजे || इति द्वितीयमपि कञ्चन मन्त्रं निर्माय पठन् ततस्समाहितचित्तेषु तेषु श्रीवैष्णवेषु चित्रान्नं गृहीत्वा भोक्तुमुपक्रममाणेषु तेभ्योऽनुज्ञां दत्वा किश्चि- त्पुरस्तादेवाजगाम । ततस्ते श्रीवैष्णवास्तं भगवत्प्रसादं भुक्त्वा गतश्रमाः शनैरशनैः शैलमारुह्यानन्तार्यमभिवन्दमानाः तेनच स्वागतं पृष्टाः भगवन् भगवदन्तेवासि- मधुरकविदास ब्रह्मचारिहस्ते भवत्प्रेषितेन भगवत्प्रसादेन सुतृप्ता गताध्वश्रमाः सुखमागच्छाम इत्यवोचन् । तदनु कोनुवा मधुरकविदासो नाम मदन्तेवासी ब्रह्मचार्यत्र वर्तते । नच भवतां भगवत्प्रसादो मयाऽनुप्रेषितः नवा भवदागमनवृत्तान्तो मया ज्ञातः । सर्वमिदं भवतामध्वश्रममसहमानस्य भगवतश्चेष्टितमित्यनन्तार्येण अभिहितास्ते वैष्णवाः मध्येमार्गं तद्वदुचेष्टितं सर्वमपि व्यज्ञापयन् । तदनु तं वृत्तान्तमाकर्णयतो विस्मयमानस्यानन्तार्यस्य गोष्ठयां वर्तमानाः सर्वेऽप्यार्या इदं सर्वमाकर्णयन्तो विस्मयमानमानसाः अहो श्रीवेंकटनाथः अनन्तार्यस्य महासदाचार्यलक्षणपौष्कल्यं आचार्यसंबन्ध भूयस्त्वं च स्वय- मेवाभिधाय तच्छिष्यभावंच दधानः स्वस्य तस्मिन्निरतिशयाभिमानसद्भाव- मखिलजनानवगमयति । स्वस्यैतच्छिष्यभावानुसन्धाने किं कारणमितिचेत् श्रीवेङ्कटनाथाय शङ्खचक्रप्रदातुर्भगवतो रामानुजमुनेस्तं प्रत्याचार्यत्वात् शेषांश- भूतस्य अस्य अनन्तार्यस्यांशभूतेन भगवद्रामानुजमुनिना एकवस्तुत्वात् । 1 श्रीमद्रामानुजाचार्य श्रीपदांभोरुहद्वय ’ मिति तदीयचरणारविन्द रू- पतामस्य ब्रुवाणेन भगवतैव तदंशरूपतायाः स्याप्यमानत्वाच्च तद्गताचार्यत्वा- नुमन्धान परिवाहरूपमत्रत्यमाचार्यत्वानुसन्धानमेव तंत्र मूलं भवितुमर्हतीति निश्चिन्वानाः ततोऽनन्तायें विशेषप्रतिपत्तिं कुर्वाणाः इतः प्रभृति भगवता श्रीवेङ्कटनाथेन परमादरेण निबद्धाविमावेव मन्त्रायनन्तार्यान्तेवासिभिः आचा- 149 यमन्त्रतया समादरणीयाविति श्रीरामानुजमुनेर्दाशरथिकूरेशादिषु त्रिदण्डपादु- काजल पवित्रादिरूपतावत् श्रीवेङ्कटनाथवचनप्रामाण्येनानन्तायें चरणारविन्द - रूपताऽपि व्यवस्थिता सर्वैरनुसन्धेयेतिच व्यवस्थामकार्षुः । कदाचिच्छ्रीरङ्गनगरे श्रीभगवद्रामानुजमुनिमाश्रितेषु कुमारानिद्रालु धनुर्दासः (१) कुमारमहाबलिबाणाधिराजः (२) अर्जुनग्रामपूर्णः (३) लध्वार्यः (४) इत्येतेषु चतुर्ष्वर्तिप्रपन्नेषु आर्तिप्रकर्षवशात् स्वप्राप्यप्राप्तये त्वरमाणेषु. श्रीरामानुजमुनिनियमनानुरोधेन तत्र पूर्वेषु त्रिषु तत्रतत्र स्वस्वरुचित्वरापरिपा- कानुगुण तत्तत्स्वस्वप्राप्यलाभपरिवृत्तेषु चतुर्थो लध्वार्योऽपि सहसैव परमपदं कांक्षमाणः पानीयालाभे शुष्कजिह्वो म्रियमाणस्तृषार्तइव संसारमरुकान्तारे तापत्रयाभिभूतोऽहं सद्य एवापर्याप्तामृतालाभे प्राणधारणं न लभ इति विज्ञापि- तेन श्रीरामानुजमुनिना भो लघ्वार्य तवाभिमतप्राप्यप्रदः श्रीवेंकटनाथः खलु तत्र गत्वा अनन्तायैरचितसमुचित पुरुषकारेण भगवन्तमुपसद्य पुरुषार्थं प्रामु- हीति प्रत्युक्तः श्रीवेंकटनाये प्रावण्यातिशयात् सद्यएव निर्गतः श्रीवेंकटाद्रि- मासाद्य अनन्तार्थमभिवन्द्य स्वाभिप्रायं श्रीरामानुजमुनिदिव्याज्ञांच तस्मै विज्ञाप्य भगवन्ननन्तार्य त्वदीयपुरुषकारेणैव श्रोवेंकटनाथो मां सद्यो रक्षितु- मर्हतीति प्रार्थितेनानन्तार्येण अयंखलु लघ्वार्यः परमार्तिसंपन्नः सकलकल्याण- गुणशाली सदाचार्यपद मुख्याभिधेयः श्रीमान् रामानुजमुनिरस्याचार्यो नियन्ता पुरुषार्थप्रदाताच श्रीवेंकटनाथः सर्वज्ञः सर्वशक्तः समस्त कल्याणगुणगणमहो- दधिः । अतोऽस्यापेक्षित पुरुषार्थः सद्यः संभवितुमर्हत्येव । नखलु सर्वज्ञे सर्वशक्ते परमपुरुषे पुरुषार्थं प्रदातुमुद्यते कश्चिदन्यो- ऽस्ति निरोद्धा । नित्यानपायिनीचाखिलजगन्माता श्रीः अस्योरस्स्थलं क्षणमपि नजहाति । एवं स्थिते सद्यः पुरुषार्थासंभवाशङ्काया नावकाशलेशः अतो मत्तोऽयं व्याजमात्रतया पुरुषकारकृत्यं वाच्छति । अनुशास्तिच मां पुरुषकारकृत्ये भगवान् रामानुजमुनिः । अतोऽवश्यमेवास्मिन्विषये पुरुषकारकृत्यमाचरणीय- मित्यनुसंदधता : समाहितचित्तेन भो लध्वार्य एहि तर्हि भगवद्रामानुज -150 दिव्याज्ञानुसारेण भगवन्तमुपगच्छावेत्यभिहितस्तेन सहैव श्रीवेंकटनाथमुपा- सदत् ॥ तदन्वनन्तार्यलध्वार्ययो द्वयोरापे भगवन्तं प्रणिपत्य मन्दिरान्त:- प्रविश्य भगवत्संनिधौ स्थितयोः भगवानपि श्रीवेंकटनाथः करुणा शीतलकटाक्ष- सेचनपूर्वकं तीर्थश्रीशठकोपमाल्यशेषवस्त्र दिव्याङ्गरागादीन् प्रसाद्य तैरलंक- ताङ्गौ तौ प्रसादस्वीकारानन्तरमपि कंचित्कालं तिष्ठन्तौ वीक्षमाणः शङ्कितमनाः भो अनन्तार्य किं किंचिद्विज्ञापयितुकामइव तिष्ठसि यदि किंचिद्विज्ञापनीय- मस्ति तर्हि तद्विज्ञाप्यताम् माकृथा शङ्कामिति चोदितेऽनन्तार्ये भोस्स्वामिन् अयं लध्वार्य प्रपन्नस्सन् भगवता रामानुजमुनिना नियमितः परमपुरुषार्थ- मद्यैव त्वत्तो लब्धुमुपागतः तदय सद्यएवास्य पुरुषार्थं प्रदद्याः । त्वंखलु परम- कारुणिकः आश्रितवात्सल्यैकजलधिः सर्वशक्तिः समस्त कल्याणगुणगणम हो- दधिरसि किमधिकं विज्ञापनीयमस्तीति विज्ञापयति सति ततो लघ्वार्याय भो परमदिविषदां राष्ट्रभूतं परमव्योमपदं तुभ्यमहं दत्तवानस्मि स्वीकुरुष्वेति । दिविषदां राष्ट्रमपि त्वं वीक्षस्वेति मोक्षमपि दद्यादिति दिव्यसूरिगाधोक्त- प्रकारेण परमप्राप्यभूतं परमं पदं प्रादात् । ततो लध्वार्यः श्रीवेंकटनाथमहोदारतां वीक्ष्य संतुष्टः भो अनन्तार्य श्रीवेंकटनाथः स्वस्वरूपं विस्मृत्य मत्स्वरूपं पश्यति चेत् मह्यं दातुं पुराणानि नरकस्थानानि न पर्याप्तानि अपूर्वाणि महानरकस्थानानि बहूनि स्रष्टव्यान्येव । मदीयानादिजन्म परंपरानुष्ठित पाप परंपराणामपरिमितत्वात् स्वतन्त्रस्थापराध- परामर्शे दण्डनोद्यमस्यापरिहार्यत्वाच्च मत्स्वरूपमपरामृश्य स्वस्वरूदं परामृशति- चेतू महोदारस्यास्य मह्यं प्रदातुमद्य विद्यमानं पुराणं परमपदमपि नपर्याप्तम् । अपूर्वाण्यनेकानि परमपदानि स्रष्टव्यान्येव । दीर्घमहाहस्तताया अस्य दिव्य- सूरिसूतिसिद्धत्वात् ॥ अन्यथा प्रार्थनापरिसमाप्तेः प्रागेवेत्थम् ’ सोऽध्वनः परमाप्नोति तद्विष्णाः परमं पदम्’ इति सकलसंसाराध्वंपरम पारभूतस्य परम- दुर्लभस्य परमपदस्य सद्यःप्रदानं कथमिव घटत इत्यनन्तायें विज्ञाप्य सद्य- व परमव्योम जगाम ॥ 151 ततोऽनन्तार्योऽपि परमविस्मयमापन्नः हरिद्राचूर्णसंस्कार माचरेद्ब्रह्मवित्पितुः । कालेतु चरमे पुत्र स्तुतिर्गेयाच वैष्णवैः 11 हारिद्रचूर्णैरङ्गानां गुरूणांच महात्मनाम् । कालेऽन्तिमे परिष्कारं कुर्यान्मन्त्रपवित्रितैः || पुंसूक्तेनाभिषेकंच ब्रह्ममेधक्रियां चरेत् । अविलम्बेन कालेन नपर्युष्टेन वै सुत ! || इति श्रीसंहितावचनैः अर्चिरादिगतैर्मार्गचिन्ताद्धयायं शुभावहम् । पठेयुरनघा विप्राश्वान्या ब्रह्मपराः स्तुतीः ॥ मानुषीश्च ऋषिप्रोक्ताः पितॄणां शाव उत्सवे । उलूखलेतु मुसलैः कायमाने मनोहरे || स्थाप्य शुद्धां हरिद्रां दासीभिः केशवस्यच । चूर्णकृत्य ततो मन्त्रैः परिष्कारं चरेद्बुधः ’ ॥ इति संहितान्तरवचनैश्च उक्तरीत्या श्रीपाञ्चरात्रोत्तरखण्डान्तर्गत शौन कब्रह्म- संवादरूपैक त्रिंशाध्यायेन, श्रोतुमिच्छामि संस्कारं भगवन् ब्रह्ममेधिनाम् । यद्वैष्णवानां विहितं तन्मे ब्रूहि पितामह ॥ इत्यादिना एवंविधं ब्रह्ममेधं येकुर्वन्तीह वैष्णवाः । ते सर्वे वैष्णवं लोकं प्रयान्ति क्षीणकल्मषाः ॥ इत्यन्तेन उक्तरीत्याच तस्याविलम्बेन श्रीचूर्णपरिपालन रथयानपूर्वक ब्रह्ममेधसंस्कारादिलक्षणचरम- कैंकर्य स्वयमेव परमादरेणाकार्षीत् । एवं वर्धितवन्मङ्गलग्रामाधिपश्रीवैष्णव- दासनामविप्रवरमोक्षदानवृत्तान्त व्याघ्रमोक्षणवृत्तान्तादयोप्यनुसन्धेयाः ॥ एव एवं भगवद्रामानुजमुनिनिरतिशयकृपाकटाक्षभाजनीभूतस्य तत- हेतोर्निरवधिक श्री वेंकटनाथकरुणापयःपारावारपूरनीरनरायमाणस्यानन्ता-152 यस्यातिविचित्राणि भगवत्कटाक्षविशेषभातितानि चरित्राण्यन्यतोऽवगन्त- व्यानि । अनन्तार्थविषयानपि तद्गुणवैभवपरानिमान् श्लोकान् नित्यानुसन्धेया नित्थं जगुरार्याः ॥ आम्नायवाचामपि मृग्यभूमा श्री वेंकटक्ष्माधरदिव्यधामा | देवोऽनुधावन् प्रददाति यस्मै खजं भजेऽनन्तगुरुं तमाद्यम् ॥ १ ॥ यतीन्द्र पादाम्बुजचञ्चरीकं श्रीमदयापालदयैकपात्रम् | श्री वेंकटेशाङ्घ्रियुगान्तरङ्ग नमाम्यनन्तार्य मनन्तकृत्वः ॥ २ ॥ जायासहाय खननीय महातडाग- मृद्भारवाहिवटुवेष वृषाचलेन्द्रम् | श्रीवेंकटेश धृतदत्त मनोज्ञगन्ध- स्रग्गन्धिकन्धरमनन्तगुरुं प्रपद्ये || ३ || श्रीवेंकटेश मचिरस्मयमाननिय - त्सौरभ्यगुम्भ सुमनोभिरनन्यबुद्धया । आह्लादयन्निजघनोपवनोदिताभिः श्रीमाननन्तगुरु रन्वहमाविरास्ताम् ॥ ४ ॥ इति । अयंचानन्तार्यः अतिमात्र भगवद्रामानुजमुनि दिव्यचरणारविन्द प्रवण- मानसः तस्यवादिविजयघाटीष्वनुसन्धेय बिरुदप्रबन्धात्मकं श्लोकपञ्चकं तदीयमङ्गलावहतया नित्यानुसन्धेयं मङ्गलाशासनदशकम् । श्रीमुखसूक्ताख्य द्राविडब्रह्म संहिताध्ययनारम्भ कालानुसन्धेयमेतद्विषय मन्त्ररूपद्राविडगाधावि शेषंच प्राणैषीत् । 153 एतस्य कुमारो रामानुजनामानन्ताय समानकैंकर्यरसः तेन भगवद्दिव्या- लयस्य दक्षिणपश्चिमायां दिशि निर्मितं तदाचार्य श्रीरामानुजमुनिनामाङ्कितं दिव्यारामतडागादिकं दृष्ट्रा स्वयमुत्तरपूर्वायां दिशि तथैव स्वाचार्यसंबन्ध्य- नन्तपुरुषनामाङ्कित तडागारामादिकमपरमपि कुर्वन् तेन सहैव भगवन्तं श्रीवेंकट - नाथमनुदिनं सर्वविध कर्येण सम्यगानन्दयन्नासीत् ॥ इत्थमनन्तार्थोऽनेकानि भगवःकैंकर्याणि कुर्वन्ननेकान् विष्णुधर्माश्च प्रवर्धयन्नासीत् ॥ इत्यनन्तार्यगुम्भितायां श्रीवेंकटाचलेतिहासमालायां षष्टस्तवकः । 20 20श्री अथ श्रीवेंकटाचलमाहात्म्यपरिशीलन तत्पर्वता साधारण कति- पय धर्मविशेषव्यवस्थापनवृत्तान्तः उच्यते । श्रीवेंकटाचलमाहात्म्यविषयपुराणभागान् भगवान् रामानुजमुनिः । वैकुण्ठलोकाद्गरुडेन विष्णोः क्रीडाचलो वेंकटनामधेयः । आनीयच स्वर्णमुखीसमीपे द्वितीयाध्यायवचनेन समन्ततः परिशीलयन् संस्थापितो विष्णुनिवास हेतोः ।। इति मार्कण्डेयपुराण- वाराहपुराणान्तर्गतप्रथमभागे चतुस्त्रिंशाङ्कचिह्नित द्वितीयाध्यायस्थैः । घरावराहदेवोऽपि लोकानुग्रहकाम्यया । भूमौ स्थातुं स्थलं दिव्यं बुद्धधा निश्चित्य माधवः || गरुडं प्रेषयामास गिरिमानेतुमद्भुतम् । वैनतेय महासत्व गच्छ त्वमतिवेगतः ॥ गत्वातु परमं धाम क्रीडाचलमिहानय । इति वचनैः । वैनतेयोऽपि परमं धाम गत्वा ददर्शह || अप्राकृतममेयंच सर्वरत्नमयं गिरिम् । हिरण्मयं महाशृतं पञ्चोपनिषदात्मकम् || इतिवचनैः । नारायणगिरिं नाना कोढाद्रि परमेष्ठिनः । योजनत्रयविस्तारं त्रिंशद्योजनमायतम् ॥ 155 शेषाकारं हरेश्शेषं शेषिणं सर्वदेहिनाम् । दिव्याकारं महापुण्यं पश्यतां मोक्षदायकम् ॥ एवं रूपं गिरिश्रेष्ठं स्कन्ददेशे निधाय तम् । परिवारैरुपेतंच भगवत्परिचारकैः ॥ आजगाम महावेगात् गरुडः काञ्चनप्रभः । इति वचनैः । तत्रैव षट्त्रिंशाङ्कचिह्नित चतुर्थाध्यायस्थेन - ‘वैकुण्ठादागतत्वेन वैकुण्ठाद्रिरिति स्मृतः , इति वचनेनच श्रीवैकुण्ठवर्ति पञ्चोपनिषन्मयाप्राकृतभगवत्क्रीडाचलरूपतया सुप्रसिद्धः । तदध्यायस्थेनैव- ‘अयं कदाचिद्देवानां श्रीनिवासइवाबभौ । श्रीनिवासगिरिं प्राहुस्तस्मादेनं दिवौकसः ’ ॥ इति वचनेन श्रीपतिदिव्यमङ्गलविग्रहरूपतयापि कदाचित् देवानां भासमान- त्वेन प्रसिद्धः ॥ ब्रह्माण्डपुराणे द्वितीयाध्याये- श्रीभगवान् शेषः अथाह भगवाञ्छेषमाहूयं पुरतः स्थितम् । मेघगम्भीरया वाचा हर्षोत्फुल्लविलोचनः || अनन्त मत्प्रियो लोके नत्वदन्योस्ति कश्चन । तस्मान्मम प्रियं किंचित्कर्तव्यं भवतानघ ॥ श्रुतंहि भवता सर्वं नारदोदीरितं वचः । क्रीडासमुचिते देशे वस्तव्यमिति मे मतिः ॥ तत्र भूत्वा गिरिवरो भवान् वसतु भूतले । त्वत्फणामण्डलभुवि स्थातव्यं रमया सह ॥156 अनन्तोऽहं महादेव स्थास्यामि गिरिरूपधृक् । भवांस्तु रमया सार्धं गिरिसानुषु रंस्यताम् ॥ इति वचनैः अनन्तरूपतया अवगम्यमानः । पुनस्तत्रैवाध्यायान्ते- अगस्त्याद्या मुनिवरा स्तपसः सिध्यपेक्षया । तपांसि सुचिरं तेपुः तन्निर्झरसमाप्लुताः ॥ विष्णोरपरदेहत्वादाकाम नपदै गिरिम् । नारायणांशसंभूतः शेषोऽहिर्गिरिरूपधृक् ॥ इति वचनैः शेषविग्रहरूपतया भगवद्दिव्यमङ्गलविग्रहरूपतयाच प्रति- पन्नः । वामनपुराणे एकविंशाङ्कचिह्नित द्वितीयाध्याये- 6 शुकाद्या मुनयः केचिद्भृग्वाद्याश्च तपोधनाः । प्रह्लादप्रमुखाः पुण्या अम्बरीषादयो नृपाः || विष्णोरेवापरं देहं मन्वानास्तं नगोत्तमम् । पद्भ्यामाक्रमितुं भीताः पर्यन्तेष्वेव वर्तनाः || तन्निर्गतनदीष्वेव कुर्वाणाः स्नानतर्पणं । तपः कुर्वन्ति वाञ्छन्तः साक्षात्कर्तुं जनार्दनम् || इति वचनैरपि तत्त्वज्ञप्रधानैः शुकादिपरमर्षिभिः प्रह्लादप्रमुखैः परम- भागवतैः अम्बरीषादिराजर्षिभिश्च श्रीविष्णुदिव्यमूर्तिबुध्या प्राकृतशरीरेण पद्धघांचाक्रमितुं भीतैरथस्तादेवावस्थाय परमात्मानं साक्षात्कर्तुं चिरं तपश्च- रद्भिः श्रीमन्नारायणदिव्यमङ्गलविग्रहरूपतया अनुसन्धीयमानत्वेनच प्रति- पन्नः श्रीवेंकटाद्रिरित्यंशे निवृत्ताविद्या दिव्यसूरयोऽपि प्राकृतशरीरेण पद्भयांच श्री वेंकटाद्रिस्पर्शम न मन्यमानाएवाधस्तादेव स्थिताः भगवन्मङ्गलाशासनं चक्रुरित्यंशं श्रीवेंकटाद्रेर्मेरुपुत्रत्वशेषमारुत संवादविधूतत्ववादस्तु कल्पभेदमात्र- निबन्धन इत्यंश तदाऽपि श्रीरामकृष्णादीनां दशरथवसुदेवादि पुत्रपत्वेऽपि स्वासाधारणाप्राकृतदिव्यरूप भगवदवतारत्ववत् श्रीवैकुण्ठवर्ति क्रीडाद्रयवतार- रूपत्वं शेषानुप्रवेशभगवदनुप्रवेशकृत तदीयविग्रहरूपत्वं चास्य मेरुपुत्रस्यैव 57 सतो नासंभवदुक्तिकम् । साक्षाद्गरुडेन वैकुण्ठादस्यानयनं मेरुपुत्ररूपेणावती - र्णस्य तस्य शेषमारुतसंवादव्याजेनानयनं चेत्येतावन्मात्रमेव वैषम्यं कल्पभेदायत्तम् अत एव- वेंकटाद्रिरिति ख्यातः सर्वलोकनमस्कृतः । मेरुपुत्रो महापुण्यः सर्वदेवाभिवन्दितः || वैकुण्ठलोकादानीतो विष्णोः क्रीडाचलो महान् । गरुत्मता वेगवता स्वर्णमुख्यास्तटे शुभे । वर्तते देवसङ्घैश्च ऋषिसङ्घैश्च पूजितः || इति वेंकटाद्रेः कल्पद्वयसिद्ध मेरुपुत्रत्व गरुडानीत वैकुण्ठलोक- क्रीडा चलत्वयोर्द्वयोर्धमयोः एकविशेष्य सद्भावप्रतिपादनपरं स्कन्दपुराणसप्त- त्रिंशाङ्कचिह्निताध्यायवचनद्वयं संगच्छते । एवमेव स्वामिपुष्करिण्याः श्रीवैकुण्ठवर्तिक्रीडावापिकारूपायाः सरस्वत्यवताररूपत्ववर्णनमपि न विरुध्यते । कचित्कल्पविशेषे दुश्चरतपश्चर्या- कारिण्याः सरस्वत्याः तात्कालिक मनोरथविशेषपूर्तये स्वामिपुष्करिण्यामनुप्रवेश- मात्रस्य भगवता अनुज्ञायत्वमात्रेण तादृशप्रवादोपपत्तेः । नचैतावन्मात्रेण श्रीवेंकटाचलस्य स्वामिपुष्करिण्यावा प्राकृतत्वशङ्कालेशावकाशः । अन्यथा तयोः समन्ततः सर्वतोमुख सज्जोघुप्यमाण लोकोत्तीर्णपरमपावनाप्राकृत पञ्चोप- निषत्तत्त्वमय भगवदत्यन्तप्रियवस्तुरूपताया अनुपपन्नत्वादित्यशच स्वयमनु- सन्दधानः परेभ्यश्च सविस्तरमभिदधानश्च सन् तत एव हेतोः पूर्वं कस्यचित् यात्रायां दिव्यसूरिवदेव स्वयमपि श्रीवेंकटाद्रेः पद्भ्यामाक्रमणमसहमानोऽधस्ता- देव चिरकालं स्थित्वा श्रीशैलपूर्णानन्तार्यादिभि विशेषतः संप्रार्थितोऽपि मुहुर्मुहुर्गन्तुमनभ्युपगच्छन् श्रीवेंकटाचलमाहात्म्यपर स्कान्दपुराणान्तर्गत प्रथम- भागस्थ नवमाध्यायवचनैः वेंकटाद्रिं गिरिं तं तु प्रार्थयेत्पुण्यवर्धनम् । स्वर्णाचल महापुण्य सर्वदेवनिषेवित ॥158 ब्रह्मादयोऽपि यं देवाः सेवन्ते श्रद्धया सह । तं भवन्तमहं पद्भ्यामाक्रमेयं नगोत्तम ॥ क्षमस्व तदघं मेऽद्य दयया पापचेतसः । त्वन्मूर्धनि कृतावासं माधवं दर्शयस्व मे || प्रार्थयित्वा नरस्त्वेवं वेंकटाद्रिं नगोत्तमम् । ततो मृदुपदं गच्छेत्पावनं वेंकटाचलम् || इत्येवं रूपैः श्रीवेंकटाद्रेः प्रकारविशेषेण कथञ्चिदारोहणाभ्यनुज्ञान- सद्भावंच चिन्तयन् कथञ्चित् सकृत्सकृत् भगवन्तमद्रिमारुह्य वन्दमानः विशेषतः श्रीपदपुर्यामेव निवासशीलः शैलोपत्यकायामेव श्रीशैलपूर्णाय सन्निधौ श्रीरामायणपठनमुपचक्रमे ॥ तत इत्थं श्रीवेंकटाचलवैभवातिशयं शास्त्रे प्रतिपन्नं सम्यगवगछन्नयं श्रीरामानुजमुनिः स्वस्य श्रीरामायणाचार्यभूतं श्रीशैलपूर्णाय स्वस्यप्रिय- शिष्यभूतं श्रीशैलानन्तार्थ चोभावेवैतौ श्रीवेंकटनाथवैभवच सम्यग्विज्ञाय अपचारमन्तरेण श्रीवेंकटनाथकैंकर्यं तदीयनिरतिशयमुखोल्लासकरं कुर्वाणौ विलोक्य स्वयमपि संतुष्यन् अन्यान् सर्वान् प्रायशोऽत्यन्तापचारपरायणांश्च पश्यन् ततः खिद्यन् तेषां तादृशविरुद्धप्रवृत्तिमूलापचारपरिहाराय काश्चि- द्वयवस्थाः कर्तव्या इति मन्वानः श्रीशैलपूर्णाय श्रीशैलानन्तार्यावाहूय भो आर्यो श्रीवेंकटाचले तद्वैभवानभिज्ञानां जनानां स्वछन्द प्रवृत्तिमूलापचारप- रिहाराय काश्विद्वयवस्थाः कल्पयितुमिच्छामि । ताश्च युवाभ्यामिहावश्यं निर्वर्तनीया इतिच प्रार्थयामि । केचित् कैंकर्यनिरताः केचिद्रह्मणि निष्ठिताः । ध्याननिष्ठास्तपोनिष्ठाः केचिदुद्यानकारिणः || विग्रहालोकनपरा स्तत्रासन्मुनिपुंगवाः । केचिद्विरौ स्थिताश्चैव नित्यमीशं नमन्ति ॥ गिरेः परिसरे केचिन्न्यवसन्नित्यमेवहि । पुनरप्यागमिष्याम इति जग्मुः परे तदा ॥ 159 अगस्त्यो भगवांस्तत्र श्रीमद्वेकटनायकम् । अर्चयन्विविधैः पुष्पै: कृत्वा चोद्यानमुत्तमम् ॥ चिरकालं महाभागः सहशिष्यैर्महामुनिः । पिबन्नानन्दपीयूषं न्यवसवेंकटाचले ॥ इति वाराहपुराणप्रथमभाग त्रिपञ्चाङ्कचिह्नितैकविंशाध्यायवचनैः भग- वतस्संनिधावेव कर्तुमहमसंनिधौ कर्तुमनहश्च भगवन्मुखोल्लास हेतुव्यापारान् कुर्वतामधिकारिविशेषाणामेव वेंकटाचलोपरि सततसंस्थितेरवगमेन अतथा- विधा अधस्तादपि कर्तुं शक्येषु गुणानुभवादिव्यापारेषु निष्ठावन्तः अधस्ता- देव स्थातुमर्हन्ति । उत्सवादिकालेष्वेव परं भगवत्सेवार्थमूर्ध्वं गन्तुमर्हन्ति नान्यथेति व्यवस्था कर्तव्या । एवं | कन्दमूलफलाद्याश्च नोपभोज्यास्स्वतन्त्रतः । तत्रोत्पन्नास्तु राजेन्द्र यतस्त्वप्राकृतो गिरिः || इति स्कान्दपुराण सुवर्णमुखरीमाहात्म्यभागस्थवचनेन अप्राकृते श्री वेंकटाचले समुत्पन्नानां भगवन्निवेदनयोग्यतया शास्त्रसिद्धानां कन्दमूला- दीनां सर्वेषामेव पदार्थानां श्रीवेंकटनाथायानिवेद्यानुपभोज्यतावर्णनात् । कन्दमुलादिवस्तूनि भोज्यानिच हवींषि च । निवेद्य पुरतो विष्णोस्तत्प्रसादोपजीविनः ॥ इतितत्प्रकरणएव पुनःकथनाच्च । देवालययोग्यतया विष्ण्वागमसिद्धानां सकलपदार्थानां स्थलवासिनो देशान्तरादागताश्च जनाः भगवदिव्यालयएव पाकं कारयित्वा श्रीवेंकटनाथाय निवेदनं कारयित्वा तन्निवेदितस्यैव हविरादेः स्वगृहाचमूर्तीनामपि निवेदनं कृत्वा तादृशेनैव हविरादिना तत्तत्कालो- चित हव्यकव्यादिकर्मस्वस्व देहयात्रांच कुर्युरित्यपि व्यवस्था कर्तव्या । एवं- देवार्पितै गन्धमाल्यै र्हविषा च महर्षयः । आचरन्तोऽचनां विष्णोरूषुस्तत्र महीधरे ॥160 इति ब्रह्मोत्तरखण्ड सप्तमाध्यायगतेन वचनेन गृहाचमूर्तीनां श्रीवेंकट- नाथसमर्पितगन्धमाल्यादिभिरेवार्चनानुष्ठान प्रतिपादनेन देवारामादिषु स्वात- न्त्र्येण पुष्पादिग्रहणं गृहाचविग्रहाराधनार्थमकृत्वा श्रीवेंकटनाथार्थमेव पुष्पा- दीनि नीत्वा तस्मै समर्पितान्येव माल्यादीन्यानीय स्वस्वगृहाचमूर्तीनामपि समर्प्य तान्येव जनाः स्वयमप्युपयुञ्जीरन्निति व्यवस्था च कार्या ॥ इदमुपलक्षणीकृत्य भोग्यतया क्रियमाणपयःपरमान्नपायससूपापूपा- दीनपि क्षेत्रवासिनो जनाः स्वस्वगृहेष्वकारयन्तो भगवद्दिव्यालयएव कारयित्वा भगवते श्रीवेंकटनाथाय निवेद्यैव गृह्णीयुरिति देवालयायोग्यान् शाकशलाटुप्र- मुखान् अन्नंच ’ कलावन्नगतप्राणाः प्राणिनः सर्व एवहि ’ इत्युक्तरीत्या कलौ सर्वेषां जनानां अन्नाधीनप्राणधारणतया देवालये यथापेक्षाकालं लाभासंभवेन क्षुन्निवारणस्यावश्यं कर्तव्यत्वेनच स्वस्वगृहेषु कारयेयुरितिच कार्या । व्यवस्था एवं श्री वेंकटाद्रौ वसतां जनानां देहवियोगकाले प्राप्ते प्रागेवाधस्ता- नयनं कार्यमिति, अचिन्तित देहवियोगे प्राप्ते तथाभूतप्राणिदेहा अधस्तादेव नीत्वा संस्कार्या इतिच व्यवस्था कार्या । वचनेन - एवं - मृगपक्षिशुकादीनां रूपं कृत्वा परात्परः । क्रीडते रमया सार्धं सूरिभिस्तत्र पर्वते ॥ इति वाराहपुराणप्रथमभागस्थ चतुश्चत्वारिंशाङ्कचिह्नित द्वादशाध्यायस्थ- मृगवा पक्षिणं दृष्ट्रा गन्धर्ववा दिवौकसः । असावेत्र हरिश्चति विस्मयोत्फुल्लमानसः || अनुजग्मुर्गिरौ तस्मिन् दिदृक्षासक्तचेतसः ॥ इति तदध्यायस्थेनैव वचनान्तरेणच श्रीवेंकटाद्रौ विहरतां मृगपक्ष्यादीनां भगवद्रूपतया संभावनीयतावगमेन तामसपुरुषैस्तेषां हिंसा न कर्तव्येति 161 भगवदुत्सवे दिग्बलियोग्यदिव्यनगरवीधिषु चरतां पादुका वाहनाद्यारोहणं न कर्तव्यमिति । इत्समुद्दिश्य सेवार्थ यस्तु वासतः । . क्रमते पदमेकं तु गन्तुं शेषगिरिंप्रति ॥ पदस्यैकस्य तस्यैव फलं भवति तत्पदम् । वेंकटाचलयात्रायां पदमेकं मुनीश्वराः ! ॥ ब्रह्महत्यादि पापन्नं संसारार्णवतारकम् । ऐहिकंतु फलं तस्यद्यवान्तरफलं भवेत् ॥ इति वाराहपुराणप्रथमभागैकपञ्चाशाङ्कचिह्नितैकोनविंशाध्यायवचनैः- उत्सवेषु च देवस्य नारायण गिरिंप्रति । गच्छन्ति ये नराः पुण्याः तेषामपि फलं शृणु ॥ यानित्वादधते पदानि च मुने नारायणादिप्रति स्तोकं स्तोकमपि द्विजाअपि जनास्तेषां फलं यच्छृणु । यावद्वेकटशैलमात्मगृहत स्तावत्पदानां क्रमात् प्रायश्चैव पदे पदे ऋतु फलं भूयाद्भुवि प्राणिनाम् || इति वामनपुराण त्रिचत्वारिंशाङ्कचिह्नित चतुर्विंशाध्यायवचनेनच ब्रह्महत्यादिपापनिवृत्ति भगवत्प्राप्तिलक्षण संसारनिवृत्त्यादिषु साधनतयोक्त श्री वेंकटाद्रियात्रायामेव देहयात्रा शेष भूतवाहनाद्यारोहणस्यानुचिततया अवग- तत्वेन विशेषतः श्रीवेंकटाद्र्यारोहणसमये पादुकावाहनाद्यारोहणं न कर्तव्य- मितिच व्यवस्था कर्तव्या । एवं- { चण्डालयवनाद्यैश्च पतितैः पापिभिर्नरैः । नारोढुं शक्यते दिव्योप्राकृतशिलोच्चयः ’ ॥ इति वाराहपुराणवचनेन । 21162 चण्डालयवनाद्यैस्तु वेदब्राद्यैश्च नास्तिकैः । नारोढुमपि यः शक्यः पावनः पर्वतोत्तमः । इति वामन- पुराणैकविंशाङ्कचिह्नित द्वितीयाध्यायवचनेनच चण्डालयवनपतितादिनीचानां गिर्यारोहण योग्यताया असत्वावगमात् चण्डालादिभिरेतत्पर्वतारोहणं न कर्तव्य- मितिच व्यवस्था कार्या । ईदृशविशेषाचारव्यवस्था श्रीवेंकटाद्रौ कियद्दूरप्रदेश इति चेत् - ’ इति पृष्टः शिवः प्राह स्वामिन्नित्यच्युतं वचः । स्वास्त्विया सदा यत्र स्थीयते वेङ्कटेश्वर || तत्रैव देव स्थातव्यं मया वृषगिरीश्वर । इति पृष्टः पुनः प्राह नीलमेघसमद्युतिः || आकल्पंच वसामीह वेंकटाह्यभूधरे । त्वमप्यत्र मृडानीश महादेव वस प्रभो ॥ उपत्यका यामस्याद्रेः शोचिप्केशदिगीश्वर ! | इति वाराहपुराण प्रथमभागस्थैकोनपञ्चाशाङ्कचिह्नित सप्तदशाध्याय- वचनैः श्रीवेंकटाद्रावाविर्भवन्तं श्रीनिवासं निषेवितुमागतानां ब्रह्मरुद्रादीनां प्रेषणसमये रुद्रे भवत्सन्निधौ मयावस्तव्यमिति श्रीवेंकटनाथं प्रार्थयति भग- वता श्रीवेंकटादेरुपत्यकायां योजनदूरविप्रकृष्टायामाग्नेयदिशि नित्यवासं कुर्वति नियमयता अप्राकृते श्रीवेंकटाद्रौ श्रीस्वामिपुष्करिणीप्रभृति कापिलती- पूर्व तीरपर्यन्तो भागो भगवत्संनिधिरूपो देवतान्तरवासानर्ह इतिच प्रति- पादनस्य कृतप्रायत्वात् ’ वेंकटाद्रिसमं स्थानं ब्रह्माण्डे नास्ति किंचन ।’ इति श्रीमान् शेषगिरिध्धायं पावनानां च पावनः || इति च श्रीवेंकटाद्रेः समंततस्सर्वोत्कृष्ट परमपावनतया सर्वत्र प्रसिद्धत्वेपि तीर्थस्य परितस्तीरे पुण्ये योजनमात्रके । तपः परममास्थाय न्यवसन् मुनिसत्तमाः ॥ 163 निरन्तरं हर्षयुक्ता स्तत्प्रसादाभिलाषिणः || इति वचनेन केचित्परमर्षयः स्वामिपुष्करिणीं परितो योजनविस्तृतः प्रदेशो विशेषतः परमपावनो भगवत्सांन्निध्यविशेषशालीत्यध्यवस्य तत्र तपस्यन्तो नित्यवासमा कार्षुरिति सुवर्णमुखरीमाहात्म्यपरभागे प्रतिपादनाच श्रीस्वामिपुष्करिणीप्रभृति योजनदूरपर्यन्तमस्मिन् गिरौ ईदृशविशेषाचारमर्यादा स्थापनीयतया अवगम्यते । इत्थं परमपावनं श्रीवेंकटाद्रिस्थलं श्रीवेंकटनाथदिव्यालयमेव संभाव्य एतत्क्षेत्रवासिभिरन्यैश्वावश्यमनुष्ठेयतया मया निश्चिता इमा व्यवस्थाः अस्मदभिप्रायानुरोधेन निर्वर्तयितुं स्वयमेव भगवता श्रीवेंकटनाथेन संकल्पः कर्तव्यः । एतासु व्यवस्थासु सतीषु प्रायशो जनानामपचारप्रसङ्गो न प्रसजेदिति मन्ये इत्यवोचत् ततः श्रीरामानुजमुन्यभिहिताश्शास्त्रसम्मताश्च विशेषाचारव्यवस्था युक्ता मन्वानौ तौ श्रीशैलपूर्णार्यानन्ताय भगवता श्रीवेंकटनाथेन अवश्यममा व्यवस्था निर्वर्तयितव्या इत्यनुसंधानौ भगवन्तमपि भगवन् यतिराजमनोरथं सफलं कुर्या इति मनसा प्रार्थयामासतुः । ततस्तद्वात्यां श्रीशैलपूर्णार्थस्वने भगवति श्रीवेंकटनाथे सम्मुखमागत्य भोः श्रीशैलपूर्णार्थ मन्नाथमुनेर्यतिराजस्य शासनानुरोधेन प्राक् केनचिद्धेतुना परित्यक्तयोरपि श्रीसुदर्शनपाञ्चजन्ययोः पुनर्ग्रहणं यथा मदिष्टमासीत् तथा अधुनाऽपि तदीयव्यवस्थान्तराण्यपि मदि- ष्टान्येवेति भाषमाणे तमिमं वृत्तान्तमाकर्ण्य प्रबुद्धः श्रीशैलपूर्णायः तमिमं वृत्तान्तं पण्डितपामराणां सर्वेषां विदितं भगवतैव कारयितुमनाः परदिने भगवत्संनिधिमुपगम्य भो भगवन् श्रीवेंकटशैलनाथ श्रीनिवास सैंषा भवता मम स्वं कृता दिव्याज्ञा प्रत्यक्षतः सर्वलोकविदिता कर्तव्येति प्रार्थयामास || तदानीं श्रीवेंकटनाथोऽपि कंचनभक्तमाविष्टः भो जनाः मदीयामिमां दिव्याज्ञां सर्वे भवन्तः समाकर्णयन्तु ।164 अहं पुरा श्रीरामकृष्णावतारेषु वसिष्ठादिगुर्वाज्ञामिव अधुना श्री- भाष्यादिप्रबन्धनिर्माणमुखेन मदीयं सर्वस्मात्परत्वं सम्यक् प्रकाशितवतो म सुदर्शनपाञ्चजन्यावपि प्रदत्तवतः श्रीभाष्यकारस्यापि दिव्याज्ञामाहत्यानुति- ष्ठामि । मामाश्रितास्सर्वेऽपि श्रीभाष्यकारदिव्याज्ञासिद्धान् सर्वान् व्यवस्था- विशेषान् मदभिमतान् ज्ञात्वा निःशङ्कं समाचरन्त्विति प्रोवाच । ततस्तत्रत्यास्सर्वेऽपि जना स्तामिमां श्रीवेंकटनाथदिव्याज्ञां समाकर्ण्य संहृष्टास्तदानीं श्रीवेंकटनाथस्य अन्तरङ्गकिकरण भगवत्प्रेरितेन बिम्बाधरनाम्ना अकवर्येण श्रीशठकोपमुद्धत्य सर्वेषां मस्तके निक्षिप्य भो भागवताः अस्मिन् श्री वेंकटाचले श्रीवेंकटनाथस्य अभिमताः शास्त्रस्यचानुमताः श्रीमाप्यकारकृता इमा व्यवस्था अनुतिष्ठन्तो जना भगवदत्यन्तप्रियतमाः परमभागवताः स्युः अननुतिष्ठन्तश्च जना भगवद्दिव्याज्ञारूप वेदशास्त्रबाह्याः स्युरिति नियमिता- स्सन्तो यथोक्ताः श्रीरामानुजमुनिकृता व्यवस्था यथावदनुतिष्ठन्तोऽवर्तन्त । अथ श्रीवेंकटाद्री पुष्पमालादिपरिग्रहनिषेधवृत्तान्त उच्यते- सम्मुखे स्थित्वा इत्थं भगवद्दिव्याज्ञया भगवद्रामानुजकृताश्शास्त्रानुगुणा विशेषतो भगवन्मुखोल्लासकरी: व्यवस्थाः सर्वेषु जनेष्वकपटमनुतिष्ठत्सु श्रीशैल- पूर्णार्थशिष्ये कस्मिंश्चिद्वैष्णवे प्रकृतिवश्यतया कस्मिंश्चिद्दिवसे श्रीवेंकटना- थाय असमर्पितामेव पुष्पमालां शिरसि दुधाने स्थिते तद्रात्र्यां श्रीशैलपूर्णायस्वप्ने भगवति श्रीवेंकटनाथे प्रत्यक्षतः भोः श्रीशैलपूर्णाय भवच्छिष्यः प्रकृतिवश्यस्सन् मम परिमलद्रोहमका - र्षीदिति ब्रुवाणे श्रीशैलपूर्णायिस्तमिमं वृत्तान्तं श्रुत्वा प्रबुद्धः परदिने भगवत्स - न्निधिं गत्वा भगवन्नितः प्रभृत्यन्यहं भवन्माल्यानि कस्मैचिदपि न प्रदिश । कलिदोषेणानुकूलानामपि प्रतिकूलबुद्धिजननात् अस्मिस्थले बह्नमर्यादाप्रसङ्गो भवेत् । भवति श्रीवेंकटाद्वौ कस्मैचिदपि मालामप्रदिशति जनानां भगवत्स- मर्पितामेव मालां धारयामीति वञ्चनाकरणायोगेन राजदण्डभयादमर्यादाप्रस 165 ङ्गस्य नावकाशोभवति ततश्चास्मिन् श्रीवेंकटाद्वौ पुष्पमालाधारणस्यैव प्रतिषेधे राजदंडवशतएव सिद्धेसति तत्पूर्वकप्राकृतसकलभोगोपि संकुचितो भवति ॥ अतः एतन्मदीयापेक्षित निर्वर्तनाय दृढतरं सङ्कल्पं कुर्विति प्रार्थयामास । ततो भगवानपि श्रीनिवासः तदीयं विज्ञापनं श्रुत्वा अचकमुखेन भोः श्रीशैलपूर्णा मदीयार्चावतारपरिग्रहस्य आश्रितमनोरथपूरणैकफलत्वात् भवदीय- मनोरथनिर्वर्तनाय मया धृतानि पुष्पमाल्यादीनि अद्यप्रभृति न कस्मै दास्यामि । ततः इतः प्रभृति मया घृतोज्झितपुष्पमाल्यादीनि परिवारदेवेभ्यो देयानि वाप्यादिषु वा निक्षेप्तव्यानि इति स्फुटतरमाज्ञां चकार ॥ तत इमं वृतान्तं शृण्वन् यतिराजोऽपि संतोष | अथ श्रीवेंकटाद्रौ सर्वदा स्थित्वा श्रीवेंकटनाथदिव्यैश्वर्य परि- पालनाय स्वप्रतिनिधितया प्रथमं श्रीभगवद्रामानुजमुनिस्थापितस्य श्रीसेनापतियतिनाम्नो नैष्ठिकब्रह्मचारिण एकाङ्गिवर्यस्य वृत्तान्तः उच्यते- भगवान् श्रीरामानुजमुनिः पूर्वोक्ताचारविशेषव्यवस्थानां करणानन्तरं श्रीशैलपूर्णायिशिष्यस्य कस्यचिद्वैष्णवस्य कलिदोषवशेन पूर्वोक्तव्यवस्थाविशे- पातिलङ्घनप्रसङ्गे च दृष्ट्रा यथावत्पूर्वोक्ताचारविशेषव्यवस्थानां स्वयमनुष्ठानाय स्थलवासिनां तदा तदा दर्शितव्यवस्थाविशेषान् महाभ्युदयफलान् ज्ञापयित्वा तैरनुष्ठापनाय तदा तदा देशाधिपते राज्ञः श्रीवैष्णवधर्मोपदेशपूर्वकं श्रद्धां संजनय्य तन्मुखेन श्रीवेंकटनाथदिव्योत्सवादिलक्षणैश्वर्य समृध्यभिवर्धनाय च अस्मिन् दिव्यदेशे नियतस्थायिना विरक्ताधिकारिणा केनचिद्भवितव्यमिति चिन्तयन् श्रीशैलपूर्णाय श्रीशैलानन्तार्यावुभावपि समाहूय भो आर्यो अस्मिन् दिव्यदेशे श्रीवेंकटनाथदिव्यैश्वर्यपरिपालनाय लोकानामपचारपरिहाराभ्युदय- विशेष हेतुतया अस्मत्कृत विशेषाचारव्यवस्थानां यथावत्परिपालनाय च श्रीभग- वद्दिव्यालय सर्वपरिकर नियन्तृतया वैराम्बप्रधानः कश्चिद्विलक्षणाधिकारी अस्मिन् दिव्यदेशे नियतवासी स्थापनीय इति चिन्तयामि ॥166 भवद्भयां संततगुणानुभवकैंकर्यैकपरायणाभ्यां भगवद्दिव्यालयपरिकर गुणागुणसाक्षात्करण तदनुगुणशिक्षणाद्यसहिष्णुभ्यां तत्तत्कालेषु भगवदिव्या- लये नियमितः संन्निधाय तत्तत्कालोचित कार्यवैयाकुली मूलपरिश्रमस्य दुस्सहतया दुष्करतया च भवन्नियाम्यतया भवदाज्ञानुविधायिनं कंचित् यथोक्तकार्यनिर्वहणपरं विरक्तमधिकारिणं स्थापयितुमिच्छामि । तदत्र सम्म - न्यमानाभ्यां भवद्भ्यां मयाऽद्य स्थाप्यमानः पुरुषः स्वाधिकारात्प्रमत्तो यथा न स्यात्तथाऽनुपालनीयः । नचाहमत्रैव दिव्यदेशे नियतं स्थातुं शक्ष्यामि येनाहमेवैनमित्थमनुपालयेयमित्यभिधाय- वर्णिनो नैष्ठिकी बुद्धिवैराग्ये यदि दृश्यते । संकल्प्य बुद्धि तां धीरः काषायं धारयेत्पटम् || इति पारमेश्वरसंहितावचनोक्तरीत्या ब्रह्मचारिणः आश्रमान्तरविरक्त- स्योर्ध्वरेतसो मन्त्रपुरस्सरं काषायवस्त्रं धृतवत एव नैष्ठिक ब्रह्मचारिरूपत्वात् तादृशोऽधिकारी कश्चन संपादनीय इत्यभिदधानः तदानोमनन्ताय शिष्यमेकं ब्रह्मचारिणं गुरुकुलवासश्रद्धालुतया सर्वदा तदीयसंन्निधौ कैंकर्यैकपरायणं वैराग्यशीलं दृष्ट्वा तमाहूय हितोपदेशं कृत्वा स्वाभिमतपद्धत्या काषायशाटी परिगृहीतुं श्रीवेंकटनाथदिव्यालये यथोक्तरीत्या सकल कैंकर्यं निर्वर्तयितुं चाभ्युपगमय्य अनन्तार्येणाप्यनुज्ञां तस्मै दापयित्वा नैष्ठिकब्रह्मचर्याङ्गतया यथोक्तवचनसिद्धं काषायवस्त्रं यथाविधि मन्त्रपुरस्सरं धारयित्वा विष्वक्सेन- वद्भगवदीय सर्वकैंकर्यधुरंधरतया सन्यासा श्रमाङ्गयोस्त्रिदण्डकाषाय योरेकस्य काषायवस्त्ररूपाङ्गस्य वैराग्यलक्षणस्य धारणेन च विष्वक्सेनैकाङ्गीति सेना- पतियतिरितिच संज्ञां च दत्वा भो एकाङ्गिन् यथा श्रीवेंकटनाथदिव्यैश्वर्यस्य यथा हानिः स्यात् यथा च भगवत्संनिधिकैंकर्यपराः नापचारं कुर्युः तथा हितोपदेश कृत्वा तैः स्वामिकैंकर्य निर्वर्त । श्रीवेंकटनाथस्य भगवतो दिव्यमङ्गलविग्रहाय दिव्याधरायच अर्हान सर्वानौपचारिकसांस्पर्शिकाभ्यवहारिकानतिकल्याणतमान् भोगान् यथा 167 विधि निर्वर्तय । देशाधिपतेः भगवद्धर्माभिरुचि तदा तदा तन्निकटं गत्वा प्रवर्धय । तन्मूलकतया प्रमुषितान् धर्मानाविर्भावयन् अपूर्वाश्च तत्तद्देशकाल - समुचितान् धर्मान् संजनयन् विद्यमानांश्च धर्मानभिवर्धयन् श्रीशैलपूर्णार्या- नन्तार्ययोः श्रीवेंकटनाथनिरतिशयकै कर्यधुरंधरयोः निरतिशयभगवत्प्रीतिभाज- नयोराज्ञां च शिरसा अनुवर्तयन् श्रीवेंकटनाथदिव्यैश्वर्यं सम्यक् परिपालयेति नियुज्य श्रीरामावतारे हनुमत एव भगवतो निरवद्यनित्यकै कर्यधुरंधर तया तदभिमानलाभाय तदीयदिव्यालयसंनिधावेव मठमपि वासाय परिकल्प्य श्रीरामायणग्रन्थशान्तिकाले श्रीशैलपूर्णार्थप्रसादितं स्वाराध्यभूतं भगवन्तं श्री चक्रवर्तिकुमारमपि तत्र संस्थाप्य तदाराधनैकपरायणं च तं कारयित्वा भगवत् कर्यधुरंधरस्य श्रीचक्रवर्तिकुमाराराधनैकतत्परस्यास्य प्राक्तथाविध- पदभागिहनुमत्संबन्धिलक्षणान्येव भगवत्कैंकर्यधुरन्धरस्वाभिव्यञ्चकासाधारणलक्ष- णानि समुचितानि हनूमदभिमान पोषकतया निरवद्य भगवत् कैंकर्यरक्षणपरिकर- भूतानिचेत्यनुसंधाय हनूमन्मुद्राङ्गुलीयकमेकं हनूमन्मुद्राङ्कितां भगवद्दिव्यालय कवाटबन्धनयन्त्रकुञ्चिकामेकां हनुमन्मुद्राङ्कितां एकां घण्टां हनूमन्मुद्रांकित- पताकमेकं ध्वजं च निर्माय श्रीवेंकटनाथ संनिधौ समय तन्नियमनमुखेन तस्मै दापयित्वा ततः प्रभृति कैंकर्ययात्राकालेषु तद्भण्टानादेन तेन ध्वजेन च साकं गमनं कार्यमिति हनूमन्मुद्रांगुलीयकेन कोशागार धान्यागार भगवद्दिव्यालयादि द्वारबन्धन कवाटयन्त्रेषु द्रव्यभूषणादिमञ्जूषासु विशेषतः संरक्षणीय सर्वस्थलेषु च रक्षणपरिकरतया मुद्रणं कर्तव्यमिति हनूमन्मुद्रांकितकवाटबन्धनयन्त्र- कुञ्चिकया च प्रतिदिनं सायं प्रातः भगवदाराधनसमाप्तिकाले भगवद्दिव्यालय- कवाटबन्धनयन्त्रयन्त्रणं कार्यमिति च सर्वतो भगवद्दिव्यैश्वर्यसंरक्षणार्थाव्यवस्थाः कृत्वा स्वचरणकमलसेवकं यादवराजमाहूय भो यादवराज अनुदिनमभिवर्ध मानमहाकलिकोलाहलबलेन श्रीवेंकटनाथदिव्यैश्वर्यस्य सर्वतः क्षतिमाशंकते मामकीनं चेतः । तदिमा व्यवस्था अहमकार्षम् । ता एता व्यवस्था यथा- क्रमं निर्वर्तय । यथा चैते सर्वे परिजनपरिचारका अस्य विष्वक्सेनैकामिनो मत्प्रतिनिधितया मया नियमितस्य सर्वात्मना विधेयाः स्युः ॥168 यथा चैतदीयशासनातिलङ्घने स्वाधिकारात्प्रच्यावनीयाश्च स्युः तथा त्वं निपुणतरोप्रशासनपत्रिकां सुदृढां कुर्याः । एवमीदृशाधिकारिणः कदाचि- दतिपत्तौ स्वाधिकारादनवधानतोऽतिवृत्तौ वा ममापि माननीययो रतिमहतो- महनीययोः श्रीशैलपूर्णानन्तार्ययोरनुमतिमाहत्य अन्य एव तादृशः कश्चित्तं- स्थाने स्थाप्यताम् || ईदृशस्य कस्यचिदधिकारिणोऽसत्त्वे स्वामिकैंकर्यं निरवद्यं न निव- र्तेत । तस्मादवश्यमेव यथोक्तरीत्या शाशनपत्रिका कर्तव्येति नियम्य तेन तादृशशासनपत्रिकां च कारयित्वा सर्वानचकपरिचारकान् साधिकारिणस्तस्य एकाङ्गिनो विधेयान् कारयित्वा तेन सर्वमपि श्रीवेंकटनाथकैंकर्यं यथामनोरथं निर्वर्तयामास || इत्थं श्रीरामानुजमुनिः स्वस्थाने श्रीसेनापतियत्यपरनामानं विष्वक्से- नैकाङ्गिनं स्थापयित्वा श्रीशैलपूर्णायेण स्वस्मै प्रसादितं श्रीचक्रवर्तिकुमारमपि तेनाराधनीयं व्यवस्थाप्य निश्चिन्तहृदयः प्रागेव श्रीपदपुर्या प्रतिष्ठापितस्य श्रीगोदादेवीसमेतस्य श्रीचित्रकूटाधिनाथस्य श्रीगोविन्दराजस्यापि दिव्यैश्वर्यं निर्विधं निर्वर्तनीयमिति यादवराजमाज्ञाप्य श्रीरङ्गनगरीं गतः तदातदा श्रीवेंकटाद्रिवैभवं विचारयन्नासीत् । अथ श्रीवेङ्कटाद्रौ श्रीभगवद्रामानुजमुनिस्थापित श्रीवेंकटनाथ- शठकोपयतीन्द्र वृत्तान्तः उच्यते ॥ श्रीशेषावतारभूतः श्रीभगवद्रामानुजमुनिः सकलदिव्यदेशपरिरक्षणैक- परायणः श्रीवेंकटाद्विदिव्यदेशप्रत्यपि कृतासु बह्वीषु यात्रासु प्रथमयात्रायां विट्ठलदेवनामानं कंचिद्राजानमन्तरङ्गं किंकरीकृत्य तन्मुखेन वृत्यर्थं बाल- मण्डनामानं कंचननदीमातृकं ग्रामं दापयित्वा निजचरणकमलसमाश्रितान् कतिपयश्रीवैष्णवान् श्रीपदपुर्या आवासयन् तेभ्यस्सकलतत्त्वार्थानुपदिशन् दिव्यसूरिवत् पुराणसिद्धशुकादिपरमर्षिगण प्रह्लादादि भागवतगणाम्बरीषादि राजर्षिगणवश्च श्रीवेंकटाद्रि श्रीशेषावताररूपतया श्रीवैकुण्ठलोकागताप्राकृत- 169 भगवत्क्रीडाचलरूपतया भगवतो विष्णोरेव दिव्यमूर्तिरूपतया च पुराणप्रति- पन्नं स्वयमप्यारोदुमसंमन्यमानोऽधः प्रदेशादेव श्रीवेंकटनाथमङ्गलाशासनमपि कुर्वाणः उपत्यकायां श्रीपदनगर्यामेव कंचित्कालं स्थितः ततः श्रीवेंकटाचला- दवरुह्य बहुभिः श्रीवैष्णवैस्सह समागतेन प्राद्राविडब्रह्मसंहितार्थान् व्याख्यान- कालक्षेप समयकृतस्वीय दिव्याज्ञयैवेह समागत्य नन्दनवनतडागादि कैंकर्य कृत्वा अनुदिनमतिसुरभितुलसिकाकुसुममालिकादि समर्पण कैंकर्येण भगवन्तमानन्द- यता ततो निरतिशयभगवत्करुणा प्रवाह परिणाहभाजनेन अनन्तार्येण बहुधा अभ्यर्थितः श्रीवेंकटगिरिमारुह्य भगवद्दिव्यालयस्य दक्षिणपश्चिमायां दिशि स्वनियमनानुरोधिना अनन्तार्येण कृतनन्दनवनतडागादिकमभिवीक्ष्य संतुष्टः तं करुणाशील कटाक्षधारासार सेचनालिङ्गनादिभिरभिनन्द्य स्वामिपुष्करिण्यां स्नात्वा श्रीवराहभगवन्तं श्रीवेंकटनाथंचाभिवन्द्य श्रीभगवद्यामुनमुनिनियमनेन चिरकालात्प्रागेवेह समागत्य भगवदभिषेक तीर्थानयनादिकैङ्कर्येण श्रीवेंकट- नाथमानन्दयतः स्वमातुलस्य श्रीशैलपूर्णार्थस्य नियमनेन दिनत्रयमनशन एवो- परि भगवन्तमभिवन्दमानः स्थित्वा ततोऽवरुह्य श्रीपद पुर्यामेव संवत्सरमुषित्वा श्री शैलपूर्णार्थसमीपे श्रीरामायणविशेषार्थानधिगम्य तत्तत्कालसमुपस्थित कैर्य- विशेषांध्ध कुर्वाणः पुनः श्रीरङ्ग जिगमिषुः श्रीवेंकटनाथमभिवन्द्य लब्धानुज्ञः स्वविरहा सहिष्णवे स्वात्यन्तप्रिय शिष्यायानन्तार्याय यथाविधि स्वीयदिव्यमङ्गल- विग्रहं कंचिदवतार्य सम्यगालिङ्गय दत्वा श्रीशैलपूर्णार्यात् गोविन्द भट्टार्यमुदक- धारापूर्वकं लब्ध्वा तमपि नयन् सपरिवारं श्रीरङ्गमेव जगाम || ततोsपरस्यां यात्रायां स भगवान् श्रीरामानुजमुनिः शैवजनकृत श्री वेंकटनाथदेवतान्तरत्ववाद कोलाहल परिहारार्थमागतो निर्धूतनिखिलशैव- वादकोलाहलो देशाधिपतिं यादवराजमन्तरङ्गकिंकरीकृत्य विमानमण्डप - गोपुरादिकैंकर्याणि कृत्वा श्रीचित्रकूटाधिनाथं श्रीगोविन्दराजं देवाधिदेवेन सह क्रिमिकण्ठचोलोपद्रवत आगतं श्रीपदपुर्या प्रतिष्ठाप्य तदीयमहिषीत्वेन भूदेवी- रूपं वामहस्तविलसत्कहारां श्रीगोदादेवीं भगवतो दक्षिणपार्श्वे प्रतिष्ठाप्य तदीयमहोत्सवादीन् श्रीवेंकटनाथदिव्योत्सवाबिरोधे निर्वर्तनीयान् व्यवस्थाप्य 22170 तत्कालप्रसक्तान्यनेक कैंकर्याण्यपि कुर्वाणः पुनः श्रीरङ्गं जिगमिषुः श्रीशैल- पूर्णानन्तार्थी पुरस्कृत्य श्रीवेंकटाद्रौ श्रीरामदूतस्य हनूमतोऽग्रे मठं कंचित् निबध्य तत्र प्राक् स्वस्य श्रीरामायणशान्तिकाले श्रीशैलपूर्णार्येण प्रसादीकृतं श्रीचक्रवर्तिकुमारं तत्र स्थापयित्वा स्वप्रतिनिधितया तदाराधनाय श्रीवेंकट- नाथसर्वकैंकर्यनिर्वाहायच अनन्तार्यशिष्यं गुरुकुलवासश्रद्धालुतया तदीयसं- निधावेव सतत कैंकर्यपरायणं कंचन नैष्ठिकब्रह्मचारिणं पारमेश्वरसंहितोक्तरीत्या यथाविधि काषायशाटिकाप्रदानेन एकाङ्गिशब्दाभिलपनीयं सेनापतियति- नाम्ना संज्ञितं हनूमन्मुद्राङ्किताङ्गुलीयकघण्टाध्वजकुञ्चिकादि कतिपय विशेष- लक्षणसंपन्नं कारयित्वा तस्मिन्मठे संस्थाप्य यादवराजेन श्रीवेंकटनाथदिव्या- लयसंबन्धिनः सर्वान् परिजनपरिचारकान् साधिकारिणः सर्वात्मना तस्य विधेयभावमापन्नान् कारयित्वा श्रीशैलपूर्णा र्यानन्तार्यवशवर्तिनं च तं कारयित्वा तावनुज्ञाप्य स्वयं निश्चिन्तहृदयः श्रीरङ्गनगरं जगाम ॥ इत्थं विष्वक्सेनैकाङ्गिना श्रीसेनापतियत्यपरनाम्ना श्रीशैलपूर्णार्या- नन्तार्याभ्यामनुपालयमानेन यथाविधि श्रीवेंकटनाथसर्वकैङ्कर्यजातं निर्वर्त्य- मानमाकर्णयन् श्रीरामानुजमुनिः तदा तदा आगत्य स्वयमपि संपश्यन् संतु- तोष ॥ ततः कस्यांचिद्यात्रायां स भगवान् रामानुजमुनिः श्रीवेंकटाद्विमा- गत्य श्रीवेंकटनाथमभिवन्दमानस्तदानीं विंशत्युत्तरशतद्वयाधिक चतुस्सहस्री- संख्येषु [ ४२२०] कल्यब्देषु एकचत्वारिंशदधिक सहस्रसंख्येषु [ १०४१ ] शालिवाहन शकाब्देषु च गतेषु स्वात्मानं द्वयाधिकशतवर्षवयस्कं जानन्न- नन्तार्थमाहूय भो अनन्तार्य द्वयाधिकशतवर्षवयस्कोऽहमभूवम् । इतः परमि- हासकृदागन्तुं न शक्ष्यामि ! श्रीशैलपूर्णायैश्च सपुत्र एवं परमं पदमगात् । तस्मात् त्वमेक एवाद्यात्र श्री वेंकटनाथकैंकर्यधुरंधरः षट्षष्टिवर्षवया वृद्ध- शिराश्वासि । अतः त्वमेव चात्रत्यान् सर्वान् श्रीवेंकटनाथकैंकर्यपरान् निर्वोदु- मर्हसि । 171 अयंच तावकीनः सेनापतियत्यपरनामा विष्वक्सेनैकाङ्गी मदीय- श्री चक्रवर्तिकुमार भगवदाराधकतया श्रीवेंकटनाथकै कर्यधूर्वहतयाच प्रामया नियमितो नैष्ठिकब्रह्मचारीचैकाकी सर्वकैंकर्यभारं वोढुं न शक्नोति । अत एनं परिव्राजकाश्रमेण संयोज्य प्रधानीकृत्य एतत्सहायतया त्रिचतुरानन्याने - काङ्गिनश्च कल्पियित्वा तांश्चैतदधीनान् कृत्वा तैस्सर्वैः सम्यक् श्रीवेंकटनाथ- कैंकर्य निर्वर्तयितुमिच्छामि । एवं श्री शठकोपदित्र्यसूरेः श्रीमुखसूक्ताख्य द्राविडब्रह्मसंहितायां तृतीय- काण्डे तृतीये श्रीमुखसूक्ते श्रीवेंकटनाथस्य येन येन घातागच्छति तेन तेन सह गच्छती “ति श्रुत्युक्तरीत्या सर्वदेशसर्वकालसर्वावस्थासु सहचरीभूय समुचितसर्वविधकैङ्कर्याणि कुर्यामिति मनोरथं कुर्वाणस्य तथाविधमनोरथ- निर्वहणाय तन्नाम्ना कंचनात्र स्थापयित्वा तेन श्रीवेंकटनाथ सर्वविधकैर्यं कार - यितुं चिरात्प्रभृति कांक्षामि । तत एनमेव तावकीनं सेनापतिनामानं विष्वक्सेनैकाङ्गिनं परित्राजका- श्रमं प्रापय्य तन्नामयुतं च कारयितुमिच्छामि इत्यभिधाय तेनानुमोदित सन् विकारिसंवत्सरे मकरमासे शुक्लपक्षे शुक्रवासरे शुभमुहूर्ते विष्वक्सेनैकाङ्गिने यथाविधि परिव्राजकाश्रमं दत्वा श्रीवेंकटनाथशठकोपयतीन्द्र इति संज्ञां च विधाय तमेव स्वमठे प्राधान्येन श्रीचक्रवर्तिकुमाराराधकतया निवेश्य तेनैवान- न्तार्यशिष्याणां चतुर्णामेकाङ्गिशाटीर्दापयित्वा तान् श्रीवेंकटनाथकैकयैकपरा- यणान् तदनुयायिनश्च कृत्वा सर्वानेतान् सर्वात्मना अनन्तार्याधीनांश्च कारयि- त्वा यादवराजमाहूय भो यादवराज द्वयाधिकशतवर्षवया वृद्धोऽहं इतःपरं यावदेहपातं श्रीरङ्ग एव वर्तितुमिच्छामि । असकृदिहागन्तुमपि न शक्नोमि, तस्मादेनमनन्तायें पुरस्कृत्य अनेन शठकोपयतीन्द्रेण चतुर्भिरेतैरेकाङ्गिभिस्स- मेतेन श्रीवेंकटनाथकैङ्कर्यं कृत्स्नमपि त्वमेव सम्यङ्निर्वर्तयितुमर्हसि । महाकलिदोषवशादास्तिकानामपि द्रोहबुद्धिः संजायेत । अतः एते- विरक्ताः कैकयैकपरायणाः कैङ्कर्यपरामर्शे विनियुक्ताः श्रीवेंकटनाथद्रव्यायव्यय-172 दिव्यभूषणादिविषये शठकोपयतीन्द्र संबन्धिजनैरप्येकं लेख्यं लेखनीयतया व्यवस्थाप्य मन्दिरकार्यदर्शिभिरधिकारिभिः भगवद्द्रव्यापहारो यथा न क्रियेत तथा व्यवस्था कर्तव्या । एते च चत्वार एकाङ्गिनः प्राङ्नयमितस्य सेनापतियत्यपरनाम्न एकानि एकस्य स्थाने परस्पर सहकारितया तत्तत्कार्याणि सुखेन कर्तुं निय- मिताः । एतैस्सह सर्वकैकर्यकारितया सकलकैङ्कर्यनिर्वाहधुरंधरतयाच अयं शठकोपयतीन्द्रो नियमितः । यस्व । एतमनन्तार्य पुरस्कृत्य सर्वैरेतैर्यथावत्कैङ्कर्यजातं निर्वत्र्त्यमानमनुपाल- अयं चानन्तार्या भगवतो वेंकटनाथस्य निरतिशयकृपापात्र भूतोऽस्म- दत्यन्तप्रियतमः शास्त्रार्थवित् शास्त्रार्थभूततत्तद्धर्माचारव्यवस्थापन कुशलः आचार्यपद निर्वाहितया अस्माभिर्नियुक्तश्च । तस्मादेनं पुरस्कृत्य एतन्नियमनानुरोधेनैव सकलशास्त्रीय धर्ममर्यादा भगवन्मन्दिरे निर्वर्तनीयाः । ईदृश आचार्यपदनिर्वाहिणः पुरुषाश्च दिव्यदेशेष्ववश्यं सत्कृत्य वंशतः स्थापनीयाः । अन्यथा सकलशास्त्रीयधर्ममर्यादोच्छेदप्रसङ्गात् । अत एवचास्माभिः शास्त्रीयधर्ममर्यादास्थापनाय विद्याभिजनादिभि - माननीयाः चतुस्सप्ततिसिंहासनाध्यक्षा ब्रह्मविदप्रेसराः शास्त्रार्थप्रवचनपरा आचार्य पुरुषाः समंततः संस्थापिता आचार्यपदं निर्वहन्ति । उक्तमाचार्यलक्षणं पाद्मोत्तरखण्डे प्रथमेऽध्याये- आचार्यो वेदसंपन्नो विष्णुभक्तो विमत्सरः । मन्त्रज्ञो मन्त्रभक्तश्च सदा मन्त्राश्रयः शुचिः || सत्संप्रदाय संयुक्तो ब्रह्मविद्याविशारदः । अनन्यसाधनश्चैव तथानन्यप्रयोजनः ॥ $173 ब्राह्मणो वीतरागश्च क्रोधलोभविवर्जितः । सद्वृत्तौ शासिताचैव मुमुक्षुः परमात्मवित् । एवमादिगुणोपेत आचार्यस्समुदाहृतः । आचारे शासयेद्यस्तु स आचार्य इतीरितः ॥ इति ॥ हारीत विशिष्ट परमधर्मशास्त्रेऽपि द्वितीयाध्याये उक्तम्- आचार्य संश्रयेत्पूर्वमनधं वैष्णवं द्विजम् । शुद्धसत्वगुणोपेतं नवेज्याकर्मकारकम् ॥ एवं – सत्संप्रदाय संयुक्त मन्त्ररत्नार्थकोविदम् । ज्ञानवैराग्यसंपन्न वेदवेदाङ्गपारगम् ॥ शासितारं सदाचारे सर्वधर्मविदां वरम् । महाभागवतं विप्रं सदाचारनिषेविणम् ॥ आलोक्य सर्वशास्त्राणि पुराणानि च वैष्णवः । तदर्थमाचरेद्यस्तु स आचार्य इतीरितः ॥ इति ॥ आचिनोति हि शास्त्रार्थानाचारे स्थापयत्यपि । स्वयमाचरते यस्तु स आचार्योऽभिधीयते ॥ इत्यादि वचनान्तराण्यपि द्रष्टव्यानि । इत्थमुक्तलक्षणाः आचार्य पुरुषाः प्रतिदिव्यदेशं तत्तद्दिव्यदेशधर्मपरि- पालनाय अवश्यं वंशतः संस्थापनीयाः । ईदृशपुरुषाणामभावे दिव्यदेशधर्ममर्यादा विलुप्येरन्नेव । अतः ईदृश- लक्षणसंपन्नानामप्रेसरमेनमनन्तायें पुरस्कृत्यैव तत्तद्धर्मकार्याणि इह निर्वर्त- नीयानि । भगवत्परिजनपरिचारकेषु तत्तद्भगवत्परिचर्या करणाह निर्हता हेतु चरित्र- विलोकनेन कदाचिदनेन, कस्यचित्परिग्रहः परित्यागो बा ज्ञाप्यमानो निश्शक- मवश्यं कर्तव्यः ।174 ईदृशाश्वाचार्यपद निर्वाहिणः पुरुषास्तत्तत्तद्दिव्यदेशसंरक्षण श्रीवैष्णव- धर्माभिवर्धनैकप्रयोजना इत उपरिष्टादपि काले कदाचित् केचिदागताः इह वासरसिका भवन्तिचेत्तेऽप्येतद्दिव्यदेशपरिपालकतया सत्कृत्येह स्थाप- नीयाः । दुर्लभाहीदृशाः पुरुषाः । त एते माननीयतमाः पुरुषा भगवद्दि- व्यालयगोष्टी सत्कारप्रसङ्गेष्वप्रतः सत्करणीया मन्दिरोपजीविभ्यः परिजनपरि- चारकेभ्यः ॥ तत्रापि बहूनां समवाये यथायोग्यं क्रमेण सत्कारः कार्यः । यथोक्तं शाण्डिल्यविशिष्टधर्मशास्त्रे चतुर्थाध्याये- प्राप्तान् भागवतांस्तत्र गुरुपूर्वं यथाविधि । अर्चयेत्परया भक्त्या द्रव्यैरर्थ्यादिभिश्शुभैः ॥ इति । यस्य यस्याधिकं दृष्टा भक्तिर्ज्ञानक्रिया मया । तं तं समर्चयेत्पूर्वं यथार्ह क्रमयोगतः ॥ इति च । तस्मादिहाद्य वर्तनशीलस्य आचार्यपदनिर्वाहिणोऽनन्तार्यस्य संप्रति- नियमितस्य श्रीवेंकटनाथसर्वकैर्यधुरंधरस्य शठकोपयतीन्द्रस्य तत्सहा- यतया नियमितानां तत्समशीलकैङ्कर्यनिर्वर्तनैकपरायणानाममीषामेका- ङ्गिनांच यथार्हं क्रमेण सत्कारः कार्यः पूज्यपूजाव्यतिक्रमस्य अपूज्या- ग्रिमपूजनस्य च महानर्थकरत्वं महाभारत राजसूयसदः प्रकरणस्थ भीष्मवचना- दिभिरपि स्पष्टमवगम्यते । तस्मात् अर्हत्तमाग्रिमपूजनाभिहत्यनहग्रिमपूजनलक्षणव्यतिक्रमोऽहं- कारादिभिर्न कदाचित् केनचिदाचरणीय इति यादवराजं नियम्य तेन तथा व्यवस्थां कारयामास । त एत आचार्यपुरुषा वंशपरंपरया दिव्यदेशपालकतया स्थापनीयाः || यतीन्द्रैकाङ्गिनश्वोत्तरोत्तरमित्थमेव इयन्त एव वा कालविशेष देशविशेषायत्त वैभवातिशयमूलकार्यबाहुल्ये त इतोऽप्यधिकावा संस्थापनीयाः तत्तत्कालकार्य- निर्वाहिभिः । 175 एतेष्वित्थं स्थाप्यमानेषु ये पुनः कलिदोषाद्वा प्राचीनपत्र लकर्मबलाद्वा कदाचिदुत्पथगामिनः स्युः ते तदितरैः समुचितदेशकाल चरितज्ञैर्धार्मिकामे- सरैर्ब्रह्मविद प्रेसरैस्सर्वैरपि संहतैः धर्मलोपमालोचयद्भिर्निर्विशङ्कं स्वाधिकारात् च्यावनीया इति च व्यवस्थां स भगवान् रामानुजमुनिः श्रीवेंकटाद्रौ श्रीशैल- पूर्णार्थशिष्यस्य प्राक्कृतधर्ममर्यादोल्लङ्घनं श्रीरङ्गे स्वात्मनोऽपि भगवद्द्व्यापहार- लोलुपेन केनचित्कृतं विषप्रदानं अर्थाशया देहिनां सर्वपापप्रवृत्तिदर्शनं प्राचीना- नामर्वाचीनानां च महात्मनामपि काममूलविरुद्धप्रवृत्तिदर्शनंच निदर्शिनीकृत्य कादाचित्कधर्ममर्यादातिलङ्घनं सर्वेषामपि संभावितमुपपादयन् तेनैव यादवरा- जेन कारयामास । इत्थं व्यवस्थाप्य स भगवान् रामानुजमुनिः भगवन्तं श्रीनिवासमभ्य- नुज्ञाप्य श्रीरङ्ग जिगमिषुर्यादवराजमाहूय संप्रति इह विद्यमानेष्वयमनन्तार्य एव सर्वप्रकारत उत्कृष्टतम आर्यः ततस्तन्नियमनानुरोधेन सर्वं परिपालयेति तं नियम्य अनन्तार्थमाहूय भो अनन्तार्य त्वमेवेहाद्य वृद्धशिरा असि तावकीनानि - मान् शठकोपयतीन्द्रप्रभृतीनापि तत्तत्कैर्येषु यथाक्रमं चोदयन् परिपालय । तव स्थाने त्वदीया इव मम स्थाने शठकोपयतीन्द्रादय इवच श्रीशैलपूर्णार्थ - स्थानेऽपि केचिच्छ्रीनिवासकैर्यपरतया स्थापनीयाः । तादृशाश्व केचिदिहाय न सन्तीत्येतदेव मे न्यूनं प्रतिभाति तदपि कदाचित्त्वं परिपूरय । शठमर्षण- कुले अवतीर्णो भगवान् श्रीनाथमुनिः भगवद्भक्ताप्रेसरो भूत्वा तदानीमनति- बहुलशाखं शठमर्षणगोत्रभवं कृत्स्नमपि तत्कालस्थितकुलजालं स्ववंशे मानयन् । संकल्पयामास । मा जनिष्ट सनो वंशे जातो वा द्राग्विपद्यताम् । आजन्ममरणं यस्य वासुदेवो न दैवतम् ॥ इति किल श्रीनाथमुनि दिव्यचरणसंबन्धी श्रीकुरुकापालतातसूरिः वीरना- रायणपुरे योगं कुर्वाणः अस्मत्परमाचार्ये श्रीयामुनमुनौ तत्सकाशाद्यो जिघृक्षयोपगम्य’ तत्समाधिभङ्गभिया कुड्यान्तरितदेशाव- गरहस्य176 स्थिते समाधौ स्वभुजयुगमानम्य कुड्यान्तरितदेशे कंचित्पुरुषमवलोकयन्तं भगवन्तं साक्षात्कुर्वन् झडिति समाधित उत्थाय मुखमावलय्य किं शठमर्षण- कुलजः कश्चिदिहागत इति ब्रुवाण: ततस्तस्मिन् दासोऽहं यामुन एषआग- तोऽस्मि इत्यभिदधानएवागत्य स्वीयचरणयोर्निपत्य स्वामिन् कुड्यान्तरित- प्रदेशस्थितं दासजनं कथं व्यज्ञासीरिति विज्ञापयति योगदशायां दासेन स्वैरमनुभूयमानोहि भगवान्निजमहामहिष्या स्वपयोधरेण सान्द्रगाढं संश्लेषणे- ऽपि तन्मुखमवीक्षमाणोऽद्य ममं भुजयुगमानम्य त्रिचतुरान् वारान् मुखमु त्क्षिप्योत्क्षिप्य कुडघान्तरित प्रदेशमालोकयत् । ततो येन केनचित् शठमर्षण कुलजेनेहागतेन भवितव्यमिति व्यचिन्तयम् इति प्रतिब्रुवाणः श्रीमन्नाथमुनि- संकल्पं भगवताऽपि सफलमेव कृतं व्याचख्यौ । अतस्तादृशे भगवत्प्रियतमे श्रीनाथमुन्यभिमानाभिजने शठमर्षणकुले जातं कंचिदिह यथावसरं स्थापयेति नियम्य शठकोपयतीन्द्रमाहूय भोः शठकोपयते चतुर्भिरेभिरेकाङ्गिभिस्सहान- न्तार्यनियमनानुरोधसन् श्रीवेंकटनाथ दिव्यैश्वर्यं श्रीचक्रवर्तिकुमारदिव्याराधनं च निरवद्यं निर्वर्तयस्वेति च नियम्य श्रीवेंकटादेवरुरोह || ततः श्रीपदपुर्या श्रीगोविन्दराजमपि श्रीगोदादेव्यासह अभिवन्दमान- स्तदीयदिव्यैश्वर्यमपि निरवद्यं निर्वर्त्यमानमालक्ष्य बहुलमानन्दं भजमानः यादवराजमाहूय भोयादवराज श्रीगोविन्दराजश्री वेंकट गिरिमहाराजावु- भावपि शैवजनकृतमहोपद्रवसागरं प्राप्य कथंचिदुत्तीर्णे पुनर्यथा तादृशमहो- पदवप्रस न भजेयातां तथा परिपालय । अचक्राङ्कितानां देवतान्तरपराणां तत्तदेवकार्यदर्शनाधिकारादिप्रदानमुखेनापि वा कदाचित् कथंचिदपिवा अस्मिन् दिव्यदेशे प्रवेशावकाश मा दाः । इदानीमिमं दिव्यदेशमुत्सृज्य गच्छता प्रेमातिशयमूलमहानथांशङ्किनां मया तव क्रियमाणामिमामाज्ञां पुरा कदाचिद्विरोधिनिरसनार्थ द्वारकामुत्सृज्य- गच्छता भगवता श्रीकृष्णेन चक्राङ्किताः प्रवेष्टव्या यावदागमनं मम । नामुद्रिताः प्रवेष्टव्या यावदागमनंमम || 177 * इति द्वारकापुरीद्वारस्थानां कृतां दिव्याज्ञामिव मन्यमानः सावधानं तिष्ठेति नियम्यकृपा मेदुर शीतल कटाक्षैस्तमनुगृह्णन् परिपूर्णमङ्गलाशासनेन अभिनन्दयन् स रामानुजमुनिः विरहा सहिष्णुभिरनन्तार्यशठकोपयतीन्द्र यादव- राजप्रभृतिभिर्बाष्पपूरित लोचनैस्सुदूरमनुव्रज्यमानः स्वयमपि बाप्पपूर्णलोचनः कथंचित्ताननुज्ञाप्य श्रीरङ्गदिव्यनगरमेव जगाम || अथ श्रीवेंकटनाथदिव्यालये श्रीरामानुजाची दिव्यमङ्गलविग्रह- प्रतिष्ठापन तद्विषय प्रबन्धानुसन्धान वृत्तान्त उच्यते ।। इत्थं श्रीरामानुजदिव्याजानुसारेण श्रीवेंकटाद्विदिव्यदेशे सर्वधर्मव्यव- स्थास्वविकलं निर्वर्तमानासु श्रीरामानुजमुन्यवतारसमाप्तिं कदाचित् केनचि - द्वैष्णवेन कथितामाकर्णयन्ननन्तार्यः प्रक्षुभितमानस एकं संवत्सरं पितरं प्रति पुत्रइव कृतशोकदीक्ष: श्रीरामानुजनन्दनवन कैंकर्यमप्युपेक्षमाणः श्रीवेंकट- नाथमप्यवन्दमानएवातिष्ठत् ॥ तदा भगवता श्रीवेंकटनाथेनापि परमंशोकमापन्नेन परमकरुणया अर्चकमुखान्नियमितेन दूतेन कथंचिदावाहितोभगवत्संनिधिमुपगतो महति शोकसागरे निमज्जन् अनुन्नमितमुखएव तिष्ठन्ननन्तार्यः भो अनन्तार्य अहंकिल श्रीरामानुजमुनिरूपं कंचनमहानिधिमेव दैववशात्परित्यक्तवानस्मि । तवतु तत्स्थाने अहमेवास्मि त्वं शोकं माकृथाः । तचतु न कापि हानिर्भविष्यति । तव मनोरथजातं सर्वमहमेव निर्वर्तयानीति परमादरेण सान्त्वयित्वा निरन्तर कुसुमपटल घुमुघुमित निजदिव्यचरणयुगल श्रीशठकोपतीर्थप्रसादाद्यर्पण सपर्यया सत्कृतः किंचिदुन्नमितमुखः श्रीवेंकटनाथमुख चन्द्रमण्डलं सादरं निरीक्ष- माणो भगवन्तं व्यज्ञापयत् । भगवन् श्रीवेंकटनाथ श्रीनिवास श्रीरामानुज- मुनिमुद्दिश्य मयाक्रियमाणमिदं विज्ञापनं भवतानिर्वर्तनीयमिति प्रार्थयामीति । ततो भगवता कथ्यतां भगवन्मनोरथो निश्शुङ्कमित्यभिहितोऽनन्तार्यः भगवन् ’ तमसः परमोधाता शङ्खचक्रगदाधरः’ इति सर्वस्मात्परत्वासाधारण चिह्नतयाऽभिहितावपि सुदर्शनपाञ्चजन्यौ परमकरुणया कल्यादौ कस्मैचिदा- 23178 श्रिताय तोण्डमांश्चक्रवर्तिनान्ने दुर्विषहशत्रुगण भीरवे तच्छत्रुनिषूदनाय प्रादाः ॥ तमिमं भवतो महौदार्यगुणमजानन्तो मुग्धा इमे लोकास्त्वयि स्वासाधारणश्रीसुदर्शनपाञ्चजन्यादि दिव्यायुधादर्शनेन देवतान्तरत्वेनान्यथा प्रतिपत्तिं कुर्वाणा; विनष्टमतयोऽभवन् । तेषां यथावत्परत्त्वप्रतिपत्तिपूर्वकसमु- ज्जीवनसिद्धये शैवजनकोलाहलं विनिर्धूय महताप्रयासेन यादवराजमपि पदवीमुपनीय यथापुरं त्वां श्रीशङ्खचक्रे भगवान् किल रामानुजमुनिरङ्गीकार- यामास । प्रवृत्तिभेदं एवं भवतो निर्दोषनित्यमङ्गलगुणगण निधेर्निर्गुणत्वादिदोषान् ब्रुवाणानां बाह्यकुदृष्टीनां विधूननाय भवन्तं स्वाधीनत्रिविधचेतनाचेतनस्वरूपस्थिति- निखिल जगदुदयरक्षाप्रलयमयलील निखिल वेदान्तप्रतिपाद्यं अखिल हेयप्रत्यनीकज्ञानानन्दस्वरूपं अप्राकृतदिव्यमङ्गलविग्रहविशिष्टं समस्त- कल्याणगुणगणात्मकं श्रीभूमि नीलानायकं ब्रह्मरुद्रादि सर्वसमाश्रयणीयं उभय- विभूतिनिर्वाहकं मोक्षप्रदं नित्यमुक्तानुभाव्यंच सकलवेदान्तगणैरुपपाद्य श्रीभाष्यादिप्रबन्धांश्च प्रणीय यथावस्थितज्ञानमुपनीयं अयंकिल जगदपालयत् करुणया । ततस्तस्यैतस्य निखिलजगन्महोपकारस्य भगवतोरामानुजमुनेर्गुणगण- विषयं प्रपन्न गायत्री समाख्यया विख्यातं अष्टोत्तरशतगाधात्मकं श्रीरामानुज- शतान्ताद्यपरनामानं श्रीरङ्गामृतसूरिप्रबन्धमपि श्रीमत्यद्धययनोत्सवे पृथगेक- स्मिन् दिने समाकर्णयितुमर्हसि || दिव्यसूरिणां श्रीवेंकटगिरिमारुह्य भवन्मङ्गलाशासनाकरणन्यूनता. परिहृतये निरन्तर श्रीरामानुजमुनिसंबन्धिभवन्मङ्गलाशासन निष्पत्तये कलि- दोषाभिवृद्ध बायकुदृष्टिकुहनानिरसनायच श्रीरामानुजमुनिमर्चारूपेणास्मिन् दिव्यदेशे प्रतिष्ठापयितुमनुमन्यस्वेति प्रार्थनामकार्षीत् || इत्थमभ्यर्थितो भगवान् श्रीवेंकटनाथः सुप्रहृष्टः भो अनन्तार्य भवता - प्रार्थ्यमानमिदं वरद्वयं ममातीवप्रियतमम् मदीयपराङ्कुशपरका लादिदिव्य- 179 सूरिप्रबन्धगण इव मदीयरामानुजमुनिविषयप्रबन्धोऽपि श्रीमुत्यद्धययनोत्सवे पृथगेव एकस्मिन् दिवसे प्राधान्येन अनुसन्धीयताम् स्वैरं प्रपन्नैः । श्रीरामानुजमुनिरपि भवन्मनोरथानुगुण्येन मदीयमन्दिरएव कचिद्भागे अनन्तगरुडविष्वक्सेनादिवदर्चारूपेण यथाविधि प्रतिष्ठाप्यतामिति प्रत्य- वोचत् । ततः अनन्तार्योऽपि भगवत्कटाक्षविशेषेण संप्रहृष्टमनाः पुरा स्वाभि मतिविशेषानुगुण्येन श्रीरामानुजमुनिना अद्धययनोत्सवचरमदिवसे पृथगनु- सन्धेयतया नियमितस्य श्रीमधुरकवि दिव्यसूरिदिव्यप्रबन्धस्यानुसन्धान- दिवससमनन्तरदिवसे श्रीरामानुजशतान्तादिप्रबन्धं पार्थक्येनानुसन्धेयं व्यव- स्थाप्य ततः पश्चात्प्राग्रामानुजमुनिनियमितं श्रीशैलपूर्णाय वृत्तान्तविशेषप्रत्य- भिज्ञापकं शीतलतीर्थामृताभिगमयात्रोत्सवं कर्तव्यं व्यवस्थाप्य प्राक् स्वस्मै श्रीरामानुजमुनिना गाढसमालिङ्गनेन संस्कृत्यदत्तं तदाप्रभृति स्वमन्दिरे सादरं समाराद्धधमानं तदीयदिव्यमङ्गलविग्रहमेव श्रीवैखानसागमोक्तरीत्या यथाविधि - संस्कृत्य भगवद्दिव्यालयएव वामपार्श्वे कचिन्मण्डपे प्रतिष्ठाप्य तत्पादारविन्द- युगलशिरस्कांपादुकामपि कांचित्प्रतिष्ठाप्य ’ श्रीमद्रामानुजाचार्य श्रीपादा- म्भोरुहद्वय’, मित्यादि भगवद्वचनप्रामाण्येन स्वस्य श्रीरामानुजमुनिपादार - विन्द रूपताया: ’ रामानुजपदच्छाया गोविन्दाहानपायिनी’, इत्यादि वचन- प्रामाण्येन गोविन्दार्यस्य तदीयपादच्छायारूपतायाः ’ पादुकेयतिराजस्य- कथयन्ती मदाह्वया’, इत्यादिवचनप्रामाण्येन दाशरथिसूरेः तदीयपादुकारूप- तायाश्च व्यवस्थितत्वेऽप्यस्मिन् दिव्यदेशे स्वाभिमानातिशयेन पादारविन्द- तच्छायाविशिष्टायास्तत्पादुकायाः अनन्तार्य इति स्वसंज्ञामेव कृत्वा इत्थमनेक- श्रीवैष्णवदर्शन संबन्धिधर्माननेकानभिवर्धयन्- सर्वदेश दिशाकाण्वव्याहतपराक्रमा | रामानुजादिव्याज्ञा वर्धतामभिवर्धताम् ॥ रामानुजार्यदिव्याज्ञा प्रतिवासरमुज्वला । दिगन्तव्यापिनी भूयात् सांहि लोकहितैषिणी ||180 इति प्रतिसमयं भगवत्संनिधौ श्रीरामानुजार्यदिव्या ज्ञाभिवृद्धिमेवप्रार्थ- यन् श्रीवेंकटनाथमङ्गलाशा सनैकपरायणः तदीयगुणानुभवकैङ्कर्याणिच कुर्वाणः सुखमवात्सीत् । अथ श्रीवेङ्कटाद्विदिव्यालयादिषु श्रीमदध्ययनोत्सवादिषु कृत्स्न दिव्यप्रबन्धानुसन्धानप्रसङ्गेषु प्रथमदिव्यसूरि दिव्यप्रबन्धोपक्रम पूर्वक- मितरदिव्य सूरिप्रबन्धानुसन्धानस्य अन्ते पृथगेकस्मिन्दिवसे श्रीमधु- रकविदिव्यसूरिमबन्धानुसन्धानस्य च निमित्तभूतवृत्तान्त उच्यते || कदाचन श्रीरामानुजमुनेः दिव्यसूरिदिव्यप्रबन्धोपदेशाचार्यभूतः सप्तशतद्राविडकविवरमूर्धाभिषिक्तः श्रीरङ्गनाथदिव्यमङ्गलविग्रहदिव्यसौन्दर्यानु- भवविद्धहृदयः देवगानमर्यादया दिव्यप्रबन्धगानकुशलः ततएवहेतोः श्रीयामुन- मुनिना दत्तमुनिवाहनापरनामधेयः श्रीशठकोपश्रीरङ्गराजविज्ञप्तिकर इति- विख्यातः आर्यचूडामणिः कदाचित् श्रीरङ्गक्षेत्रे श्रीकांर्तिकमहोत्सवे भगवतः श्रीरङ्गनाथस्य मङ्गलाशासनं कृत्वा श्रीरामानुजयतीन्द्रस्य मठमुपगतः तेनच प्रत्युत्थान प्रणामादिभिः सत्कृतः भो रामानुजमुने ! श्रीवेङ्कटगिरिदिव्ययात्रां- विशेषतः प्रशंसन्ति दिव्यसूरयः । यथावा भगवान् पराङ्कुशनामा दिव्यसूरिचूडामणिः श्रीमुखसूक्ताख्य- निजद्राविडसंहिता तृतीयकाण्ड तृतीय श्रीमुखसूक्तदशमगाधायां- कुप्ता र वधि संनिधिमुपगम्योपेत्य करणशैथिल्यम् । दौर्बल्यभजनतः प्राग्विस्तृतफणितल्प वेंकटंव्रजत || सान्द्राराम मनोहरकुसुममयी यबिभर्ति विपुलतटी || इति । आहच भगवान् षड्दर्शनपारावार सारासारपारदृश्वा भक्तिसारदि- व्यसूरिः चतुर्मुखश्रीमदन्तादिसंज्ञित निजद्राविडसंहिता द्विचत्वारिंशगाधायां, गत्वा प्रणमत नितरामुत्तुङ्गवेंकटं स्थिरीभूय । पापापहरं शीलत्सदा सुगन्ध्यब्ज संनिकर्षगतः ॥ 181 चतुराननस्त्रिनेत्रस्तत्राखिलदेवदैत्यवन्द्यस्य । द्वावपि विष्णोरघोः कमलानि समर्प्यकलयतस्तोत्रम् || इति प्रतिपादयतिचसएव श्रीमच्छन्दोवृत्याख्य निजद्राविडसंहितैकाशीति- तमगाधायां मथितं दुग्धाम्भोनिधिमधिशय्य च कालनेमिमपिजित्वा । क्षुभितैन्द्रयनुजसहायीभवितुं समुपेत्य राघवीभूय ॥ निबिडान् सप्तच वृक्षान् विध्वावाणेन वेंकटं गन्तुः || पत्युः पादावेव प्राप्य प्रतिवासरं समाश्वसतेति । इत्थमेव बहुषुस्थलेषु दिव्यसूरिभिः सानुरागहर्षेः शंसितां श्रीवेंकटा - द्वियात्रां कृत्वा समागमिष्यामि इत्यभिदधानः श्रीरामानुजमुनिनाऽभ्यनुज्ञातः श्री वेंकटाचलप्रति प्रस्थितो मध्येमार्गं श्रीकाञ्चीमहानगरे महादयापाल श्रीदेव- राजनाम्ना विख्यातं भगवन्तं अर्थितार्थपरिदानदीक्षितं वरदमभिवन्द्य श्रीवेंकट- गिरेरुपत्यकायां श्रीपदपुरीमासाद्य श्रीरामानुजमुन्यभिमतविषयं भगवन्तं श्रीगो- विन्दराजं प्रणम्य श्री वेंकटाद्रिसमारोहणसरणि सोपानारम्भस्थलस्थितं श्रीति- न्त्रिणीवृक्षं तन्मूलेगण्डशैले विराजमान भगवद्दिव्यचरणारविन्दयुगलं तत्परि- सरे विराजमानान् श्रीपराङ्कुशपरकालादि दिव्यसूरींश्च अभिवन्दमानः ततः श्रीवेंकटाद्रिमारुह्य मद्धघेमार्गं विराजमानं श्रीकानन नरसिह्मचाभिवन्द्य शिलाव- रणपर्यन्तं गतः ततः श्रीशैलानन्तार्येणाभ्युद्गतः ततः परस्परं चन्दनस्वागत योग- क्षेमानुप्रश्नपूर्वकं तेनसह समाभाषमाणः समागत्य श्रीवेंकटनाथदिव्यालय- महाद्वारसम्मुखे प्रणम्य महावीधिषु प्रदक्षिणं समागत्य श्रीमत्यां स्वामिपुष्क- रिण्यां स्नात्वा कृतनित्यकृत्यः श्रीवृत्ताख्य श्रोपर ङ्कुशदिव्यसूरिसंहितायाम् । हीनोतिर्वा भवतु प्रलयप योधेः प्रलोलकल्लोले । कृत्स्नं जगद्वेराहीभूयसमुद्धृत्य कृतमहोपकृतिम् ॥ सुमहाकल्पकवाटी संपन्नानां दिवौकसांचापि । अन्येषां मनुजानामपि सर्वेषां ततोऽपराणांच ||182 विशदविलक्षण विलसद्विज्ञानविधान विरचितोपकृतिम् । अधिदेवमन्तरेणहि न मया दृष्टं मनोहरं वस्तु || इत्येवमर्थया एकोनशततमगाधया तदभिमतस्य श्रीमतोज्ञान वराहस्य मङ्गलाशासनं कृत्वा पुनः श्रीवेङ्कटनाथदिव्यालय महाद्वारसम्मुखे प्रणम्य सेवाक्र- मेण श्रीमतिभगवद्दिव्यालये श्रीबलिपीठध्वजस्तम्भसनिंधौ प्रणम्य श्रीमहानस - लक्ष्मीं प्रणम्य श्रीतीर्थभूतं श्रीमत्सुन्दरस्वामिकूपापरनामधेयं सुवर्णकूपं प्रदक्षिणीकृत्य श्रीमदानन्दनिलयदिव्यविमानं प्रणम्य प्रदक्षिणीकृत्य श्रीमति कटाहतीर्थे तीर्थपानं कृत्वा विष्वक्सेनं प्रणम्य ततः श्रीमन्तं वेङ्कटनृसिह्यदेवंच प्रणम्य भगवन्तं वैनतेयमपि प्रदक्षिणीकुर्वन् श्रीकृष्णमण्डपमासाद्य द्वारपालक- योस्संनिधौ स्थित्वा अलंकृतं मत्तगजमिवविराजमानं महादिव्यसूरि श्रीसूक्ता- ख्यायां श्रीभट्टनाथसूरि संहितायां प्रथमकाण्ड षष्ट श्रीसूक्तदशमगाधोक्तरीत्या सर्वाभरणभूषितं श्रीनिधिं निर्धनो महानिधिमिव दूरतः पश्यन् तां गाधामनु- संदधानएव सहर्ष पुलकोमं प्रणम्य द्वारान्तः प्रविश्य स्वाचार्यभूत श्रीयामु- नाचार्य प्रणीतस्तोत्ररत्नं- कदा पुनः दाङ्कुश वज्रलाञ्छनम् । त्रिविक्रम त्वच्चरणाम्बुजद्वयं मदीयमूर्धान मलंकरिष्यति ।। इत्यन्तमनुसंदधानः भगवता श्रीवेङ्कटनाथेन एवं ’ समहात्मा सुदुर्लभ’ इत्युक्तमधिकारिविशेषं मन्वानेन अचकमुखेन शठकोप श्रीरङ्गराजविज्ञत्पिक- रार्थमाहूय अय्योरधस्तादनुरूपं प्रविश्य भो दासा वर्धध्वमिति श्रीमुखसूक्ताख्य श्रीपराङ्कुशदिव्यसूरि संहिता षष्ठकाण्ड दशम श्रीमुखसूक्तैकादश गाघोक्त- रीत्या नियमितस्सन् परमहर्षपरिपूरितान्तरङ्गः संनिकर्षमुपगच्छन् राजश्रीसूक्ता-, ख्यसंहितायां चतुर्थ श्रीसूक्तनवमगाधायां ‘सोपानीभूयशयित्वा त्वत्प्रवालाधरं पश्येयमिति, श्रीकुलशेखर दिव्यसूरिकृतमनोरथविशेषमनुसंदधानः तत्रस्थितं- 183 स्वर्णसोपानं श्रीकुलशेखर दिव्यसूरिमेवानुसन्धाय तदनतिलङ्घय तत्पार्श्वएव- स्थितः दर्शितदशम श्रीमुखसूक्तिमादितः प्रभृत्यनुसंदधानः तद्दशमगाधोक्त- रीत्या पद्मोपरिकुमारीपरिष्कृतवक्षस्क त्वदङ्घ्रयधस्तादनुरूपं प्रविष्टोऽस्मीति लक्ष्मीपुरुषकारपूर्वकं प्रपत्तिं कृत्वा दिव्याभरणसौन्दर्य पादादिकेशान्त - दिव्यावयवसौन्दर्यचानुभवन् ततो भगवता श्रीवेङ्कटनाथेन तीर्थप्रसाद श्रीशठ- कोप ! शेषवस्त्र निरन्तर कुसुमपटलघुमुधुमितनिजदिव्य चरणारविन्दयुगल- प्रदानादिसपर्यया सत्कृत्य भो विज्ञाप्तिकरार्य ! अस्मद्रामानुजमुनि दिव्य- प्रबन्धाचार्यभूतस्त्वमस्मदीयनिरतिशयप्रीतिभाजनमसि । ततः प्राग्व्यास- पराशरादिभिरिवप्रथमतरं प्रथम दिव्यसूरिशब्दितैः सरोयोगि भूतयोगि महायोगिसंज्ञितैः सूरिभिः प्रणीतास्वस्मद्विषयास्वस्मदत्यन्तप्रिया सुदिव्यप्रबन्ध- श्रीसूक्तिषुकांचिद्गाधांगातुमर्हसीतिनियमितः अहो अतिक्षुद्रदासं दिव्यसूरि- प्रीतिबलात्कृतो भगवानित्थंचोदयन् अनुगृह्णातीति अनुसंदधानः परमंहर्षमवा- वन् प्रथमदिव्यसूरिप्रबन्धेषु आद्यन्तगाधाः द्वितीयश्रीमदन्तादिसंहिताष्टा- विंशत्रिपञ्चाशगावेच देवगानेन गायन् तेन च गानेन मुक्तकृत सामगानेनेव - भगवन्तं प्रीणयन् ततः सुप्रीतेन भगवता पुनरपि तीर्थ श्रीशठकोपप्रदानादि सपर्ययासत्कृतः कृतार्थस्सन् ततः श्रीशैलानन्तार्येण भो : श्रीशठकोपरङ्गराज- विज्ञप्तिकराये भवान् श्वः प्रभृति श्रीमत्यद्धययनोत्सवे दिव्यसूरिप्रबन्धान् कटनाथ दिव्य श्रवणमनोहरंगानं देवगानमर्यादया कर्तुमर्हतीति विज्ञा- पितः सर्वीय विज्ञापनं भगवद्दिव्याज्ञामेव मन्वानः परदिनप्रभृति भट्टनाथदिव्य- सूरि प्रबन्ध प्रथम श्रीसूक्तमारभ्य यथाक्रमं प्रतिदिनं प्रबन्धान् गायन् कृतार्थ - Fसन् उत्सवपरिसमाप्तौ श्रीशैलानन्तार्येण विशेषतः परमादरेण सत्कृतः श्री वेंकटनाथाल्लब्धानुज्ञः श्रीरङ्गदिव्यनगरं गत्वा श्रीरामानुजमुनिसमीपं गत्वा तेनचप्रणामादिभिस्सत्कृतः भोरामानुजमुने भवतः प्रबन्धोपकारकोऽस्मीत्यतो- मयि श्रीवेकटनाथेन कृतोऽनुग्रहातिशयो वाचामगोचरइत्यभिदधानः श्रीवेंकटनाथस्य प्रथम दिव्य सूरिप्रबन्धगाननियमनं ततः श्रीशैलानन्तार्यस्या- घयनोत्सवे सकलदिव्यप्रबन्धगान नियमेनं च सर्वं तस्मै निवेदयामास ||184 एतद्विषयंच श्लोकमित्थमार्याजगुः - C श्रीरामानुजयोगिने समदिशत्सू की शठारेश्शुभा- श्वाद्यायोनिजयोगिनां वृषगिरीशानाज्ञया तत्पुरः । भक्तयागाय दुदारधीः कविवरस्ता देवगानेन यः . श्रीरङ्गेन्द्रगुरुं भजे मुनिवहाह्वं नाथवंशोद्भवम् ॥ इति । ततो भगवान् रामानुजमुनिरपि सर्वमिदं श्रुत्वा नितरां हर्षमासाद्य मनसि विचार्य प्रथमदिव्यसूरयस्त्रयोऽपि स्वप्रबन्धेषु प्रथम श्रीमदन्तादि संहि- तायां षडिशगाधायां । उद्गच्छतां प्रचलतां शुभतुलसीचिह्न मजहतींरीतिम् । अनुसन्धायाविरतं भजतां पापानल प्रशमनेता || वेंकट एव सदां मनःप्रदीपप्रचोदयित्रचलः । इति । सप्तत्रिंशगाधायां दिशिदिशि वैदिकैरुपगम्य सेव्यमानो वेंकट एव धवलशशङ्खापूर्याघर- स्याशुतव्यामुग्धस्याभिमतं नगरमिति । हान्यैकयापि विधुरं परमपदं प्रदद्यात् भूमिकान्तवतागुणाधिकेनाधि- ष्ठितः श्रीवेंकट इति । एकोनशततमगाधायां ’ क्षीराब्धिपूरवासीच वेंकटेस्थितश्च’ - स्थित इत्यनुसन्धेहो’ति । द्वीतीय श्रीमदन्तादि संहितायां पञ्चविंशगाधायां स्थितंच वेणूत्तुङ्ग शीतलतटे वेंकटे परमपदवासिस्तुत्योतुङ्ग सहजक- ल्याणगुणेन समागत्येति । त्रयस्त्रिंशगाधायां । अयवसिताहि चिन्ता हृदि तुलेसीमाल्य भूषितस्य हरेः । अनुसन्धाने नान्नामत्रं बहुकालमा नतौचापि ॥ 185 वेणुत्तुङ्गतटस्य प्रचलश्री वेंकटाचलस्यैव । पत्युर्वागपि गुणगणकीर्तनसरणौ सदैव संचारः ॥ इति । त्रिपञ्चाशगाधायां वेंकटएव अस्माभिराद्रियमाणः पर्वत इति । पञ्चसप्ततितमगाधायां- श्री वेंकटः खल्वभ्रतुल्यवर्णस्य गिरिरिति ॥ तृतीयश्रीमदन्तादिसंज्ञितसंहितायां एकोनचत्वारिंशगाधायां इन्दु- मण्डलसङ्गि प्रवहन्निर्झरप्रकटारवनीरवेङ्कटवासीयन्तरङ्गान्तर्वसतीति ॥ एकोनसप्ततितमगाधायां पर्वतकथाप्रसङ्गे वेङ्कटं गायतीति च कथनात् । इत्थमन्यास्वपि बहुषु गाधासु श्रीवेङ्कटाचलतन्नाथयोः विशेषतोनुसन्धानदर्शनाच्च श्रीवेङ्कटादिं तत्र सर्वसुलभतया कृतनित्यसन्निधानं भगवन्तं च निजनित्यानु- भवविषयं स्वयमेव प्रतिपादयन्ति । एवं ते श्रीवेंकटाद्वियात्रां कुर्वाणाः श्रीवेङ्कटादेरुपत्यकायां चिरकालं भगवदनुभवं कुर्वाणास्तस्थुरिति भार्गवपुराणमपि मङ्गलाशासनपरा प्रतिपादयति । ततः पश्चात् श्री पि तेषामन्तरङ्गगताशयानुरोधेन पहाश्रीसूक्ताख्य स्वीयसंहिताद्वताकाडाम श्रीसूक्तद्वितीयगाधागतया स्पृह- विडगाधाग. यिसूर्यभिवन्द्यदेवोयं किमिति स्वश्रीसूक्त्या स्पृहणीय- द्राविडगांधागायिसूर्यभिवन्द्यदेवत्वेन श्रीवेंकटनाथविषयया स्पृहणीयद्राविड- गाधागायिसूरित्वेनाभिमतानां प्रथमदिव्यसूरीणां त्रयाणामपि श्रीवेंकटनाथ एवानुभाव्यविषय इति प्रकाशयामासेत्यंशश्च सम्प्रदायतोऽवगम्यते । अतः प्रथमदिव्य टनाथैकप्रधानविषया अवग श्रीरङ्गनाथशिष्यपरम्परा अत एव च श्रीवेङ्कटनाथोऽपि तेषामेव गानं श्रोतुं श्रीशठकोपरङ्गराज- विज्ञप्तिकरायें तानाय चोदयामासेत्यनुसन्दधानः श्रीनाथमुनिवंश्यं कश्चिद्विज्ञ- 24186 सिकरमाहूय तस्य च श्रीशैलेशविज्ञप्तिकरार्य इति नामधेयं च विधाय भोः श्रीशैलेशविज्ञप्तिकरार्य इतः प्रभृति श्रीवेङ्कटाद्रौ कृतनित्यवासः त्वं दिव्यसूरि- प्रबन्धान् देवगानमर्यादया प्रतिदिनं श्रीवेङ्कटनाथसन्निधौ अभिनन्दय । गायंस्तं श्रीवेङ्कटनाथेन श्रीशठकोपरजराजविज्ञप्तिकराये प्रति स्वविषयप्रथमदिव्य- सूरित्रयप्रबन्धगानस्य प्रथमं कर्तव्यतया साक्षादेव नियमनात् इतउपरि प्रतिसंवत्सरं श्रीमदध्ययनोत्सवादि कालेषु कृस्त्रप्रबन्धाध्ययनम सङ्गे श्रीवेङ्कटादि दिव्यदेशप्रधानविषयप्रथम दिव्यसूरिप्रबन्धोपक्रमं गेयच्छन्दोभिधानप्रबन्ध- राश्यनुसन्धानं प्रथमदिने कृत्वा परदिनप्रभृति श्रीरङ्गनाथदिव्यालयवत् श्रीभट्टनाथदिव्यसूरिप्रबन्धप्रथम श्रीसूक्तमारभ्य तदितरप्रबन्धाननुसन्धाय तत एकादशीप्रभृति दशसु दिनेषु एकैकशः श्रीमुखसूक्तप्रबन्धकाण्डाननुसन्धाय समाध्य ततः परदिने प्राक्श्रीशठकोपदिव्यसूरिणा श्रीमुखसूक्ताख्य- प्रबन्धतृतीयकाण्ड तृतीयश्रीसूक्तप्रथमगाधायां प्रार्थितं श्रीवेङ्कटनाथस्य सर्वदेश - सर्वकालसर्वावस्थोचिताशेष शेषवृत्तिरूपकैंकर्यं तदीयमनोरथपूरणीयकुर्वाणेन मुमुक्षूणां सकलश्रीवैष्णवानां द्विव्यसूरिसूक्तिनित्यानुसन्धानसिद्धये दिव्यसूरि- दिव्यसूक्तिप्रवचनं कुर्वाणेन श्रीपराङ्कुशदिव्यसूरौ श्रीमधुरकविदिव्यसूरिवच्चरम- पर्वनिष्ठां भजमानेन तादृशनिष्ठाप्रतिपादकतदीयदिव्यप्रबन्धं तदुक्तार्थ- यथावदनुष्ठानसावधानमनुद्दिनमनुसन्दधानेन तादृशनिष्ठा भजनाधीन भग टाक्षविशेषभाजनतया स्वात्मात्मीयानां नियतधार्यतया व्यवस्थापित- मधुरकविदासनामधेयेनानन्तार्येण सादरमनुसन्धीयमानो मधुरकविदिव्यसूरि- प्रबन्ध प्राधान्येन पृथगनुसन्धेय इति व्यवस्थाप्य अनन्तार्याय श्रीमुखपत्रिका- मपि विलिख्य दत्वा तं विज्ञप्तिकरायै श्रीवेङ्कटादि प्रति प्रस्थापयामास || तदनु स च श्रीशैलेशविज्ञप्तिकरार्योऽनन्तार्याय दत्तां श्रीमुखपत्रिकां शिरसा गृहीत्वा सकुटुम्बः श्रीवेङ्कटाद्रि आसाच प्रथममनन्तार्थमासाद्य’ परस्परनन्द नकुशलप्रभादिकरणसमनन्तरं श्रीरामानुजमुनिदत्तां श्रीमुखपत्रिकां च दत्वा श्रीरामानुजमनिसन्दिष्टं वृतान्तजातमपि न्यवेदयत् । 187 ततोऽनन्तार्यस्तां श्रीमुखपत्रिकां शिरसा गृहीत्वा परमादरेणाभि- वीक्षमाणः श्रीशैलविज्ञप्तिकरार्येण सह श्रीवेङ्कटनाथसन्निधिं गत्वा भोः श्रीवेङ्कट- नाथ दिव्यसूरिदिव्यप्रबन्धाः प्रतिदिनं श्रीमत्यध्ययनोत्सवे च भवत्सन्निधौ देवगान गातव्या इति नियम्य भवन्नाम्ना कृतनामधेयं कश्चन विज्ञप्तिकरं सम्प्रेष्य श्रीमुखपत्रिकामपि सम्प्रेष्य भवत्सन्निधौ दिव्यसूरिदिव्यप्रबन्धगान- व्यवस्थापनाय मामाज्ञापयति भगवान् रामानुजमुनिः तदीयं नियमनं मया निर्वर्त्यमानं भवता कृपया सादरमङ्गीकर्तव्यमिति भगवन्तं सम्प्रार्थ्य तेन चाकमुखेन भो अनन्तार्य श्रीरामानुजमुनिकृपाविशेषभाजने भवति मामकीनः कृपाप्रवाहो धारालः प्रवहति श्रीरामानुजमुनिनियमितदिव्यप्रबन्धगानं यथाविधि व्यवस्थाप्य यथामनोरथं निर्वर्तय । अहं च श्रीरामानुजमुनिनियमनं परमादरेण स्वीकरोमीति नियमितः श्रीरामानुजमुनिः श्रीमुखपत्रिकालिखितदिव्याज्ञानुरोधेन प्रतिसंवत्सरं अध्ययन - त्सवे प्रथमं प्रथमदिव्यसूरिप्रबन्धोपक्रमपूर्वकं गेयच्छन्दोऽभिधानं प्रबन्ध राशि- मनुसन्धाय ततोऽन्यान् दिव्यसूरिप्रबन्धाननुसन्धाय ततः श्रीमुखसूक्तसंहितां प्रतिदिनमेकैककाण्डक्रमेण दशसु दिनेषु अनुसन्धाय समाप्य ततः परदिने स्वाभिमतं श्रीमधुरकविदिन्यसूरिप्रबन्धं प्राधान्येन पृथगनुसन्धेयतया च व्यव- धाप्य तथैव निर्वर्तयन् श्रीवेङ्कटनाथमानन्दयन् तं श्रीशैलेशविज्ञप्तिकराये यत् ॥ इत्यनन्तार्यगुम्भितायां श्रीवेङ्कटाचलेतिहासमालायां सप्तमस्तबकः ॥ श्रीमते रामानुजायनमः ॥ E. PRESS, MOUNT ROAD, MADRAS. TARUPIT