TODO: परिष्कार्यम्
स्नपन विधिः. श्री वैखानस विद्यानिलये संस्कृतः. ग्रन्धकर्त भारत राष्ट्रपति अवार्डु ग्रहीत वैय्याकरण पञ्चानन विद्वत्कवि सार्वभौम श्रीमत् पण्डित की॥शे॥ रॊम्पिचर्ल भट्टर् पार्धसारधि कृष्णमाचार्युलु गारु आकुलमन्नाडु सम्पादकः अग्निहोत्रं श्रीनिवासाचार्युलु द्वाराकातिरुमल Scanned by CamScanner TTXT श्रियैनमः श्री रामचन्द्राय नमः श्री विखनस महागुरवे नमः LKWEN स्नपन विधिः. श्री वैखानस विद्यानिलये संस्कृतः. ग्रन्धकर्त भारत राष्ट्रपति अवार्डु ग्रहीत - वैय्याकरण पञ्चानन विद्वत्कवि सार्वभौम श्रीमत् पण्डित की॥शे॥ रॊम्पिचर्ल भट्टर् पार्धसारधि कृष्णमाचार्युलु गारु आकुलमन्नाडु सम्पादकः अग्निहोत्रं श्रीनिवासाचार्युलु द्वाराकातिरुमल day मूल्यम् : रू. 35 Scanned by CamScanner 20 6 5 5 71 22 17 6 5 6 4 * 4 6✯ स्नपनालयः प्राक्* 7% च 1* 13 4 च 4 च h च 4 4 & च 5✯ LO 5 1 6 च 21 7 4 13 & 13 4 4 6 5 6 च 1 च 7 4 4 4 5 71 6 5 1 प्रागादिद्वाराः 2. स्नानवेदिः 3 जयाद्याअप्सरसः 15 14 4 पञ्चगव्यादि प्रधानद्रव्याणि 5 हिमवदादिपर्वताः 6 श्रीवत्सादृष्टमङ्गलानि 7 इन्द्रादि दिक्पालकाः . 8 अप्बौमृदः 9 धान्यानि - स्नपनालय 10 अङ्कुराः 11 पुण्यपुष्पाणि 12 जातीफलादिचूणFं 13 हरिद्रा चूणFं 14 कषायचूणFं 15 तीर्धतोयं 16 वनौषध्यः सङ्केत विवरणं 17 मूलगन्धाः 18 धातवः 19 सर्वगन्धचूणFं 20 पोतादीनि 21 पङ्क्तीशः 22 विष्वक्सेनः 23 चर्यादेशः 24 उपस्नानकलशाः 13 12 किञ्च स्थलसङ्कोचे बहिरथ पौष्कल्ये चर्यापदार्तेच हिमवदादीनां स्थानस्यकल्पने सौलभ्यं ज्ञेयं ताराचिह्नितादि तरदपि तत्ताराङ्कितस्यैव बोधकं तारा चिह्नितं त्वाद्यं लक्षयति.. Scanned by CamScanner श्रीरस्तु श्री रामचन्द्रायनमः श्रीमद्विखनस महागुरवे नमः स्नपन विधिः मङ्गळाचरणम्. जयत्याद्मेश्वरोन्निद्र ध्यानसौध प्रियातिथिः श्रीमत्पत्रपुरीवास श्री रामस्सीतया गृही प्रतिज्ञा. 1 2 3 श्रीमान् दाशरथी रामो दयाशरधि रीश्वरः जीयात्पत्रपुरीमध्ये चिरं नः कुलदैवतम् नमोस्तु तातपादेभ्य स्तदु क्तिभ्यो नमो नमः ख्यातःकोदण्डरामार्य इति यः प्राज्ञतल्लजः, भृग्वादयो महाभागाः प्रणिनि न्युर्महषयः समासा द्विखनः प्रोक्तं श्रीशास्त्र मतिवि स्तृतिम्, विधिय स्तत्र ये प्रोक्ता दुग्रहा इति ते ततः हृधयानां गभीरत्वा दृषीणां स्वैरवर्त्मनाम्- 4 विभिन्नत्वा न्मतीनां च विलीनत्वा दनुष्ठि तेः विच्छि त्तिमात्रसारत्वा च्छास्त्रस्यां संयतात्मनाम् 5 मुहु जि Fज्ञास्य मानत्वा न्मादृशै रल्पश क्तिभिः तत्रा तिगह्वरं दृष्ट्वा देवस्य स्नपनक्रमम् यथामति यधाशास्त्रं यधागुरुकृपाबलं यथा प्रयोगसौकर्यं वक्ष्यामि स्नपनं ह रेः. 7 कृष्णमाचार्यनामा२_हं भाग९वः पार्थसारथिः सदा विधेहजाजानि पादपद्मा र्चने रतः. अस्मिन्नु पक्रमे बाढं श्रीकोशाः परिभाविताः अधिकारा भृगुप्रोक्ता यज्ञ वासखिला भिधाः. 1 6 8 9 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः विमानार्चनकल्पाख्यः कल्प उक्तो मरीचिना अत्रिप्रोक्त स्समूर्तार्च नाधिकार स्ततः परम्. कश्यपोक्तो ज्ञानकाण्ड इत्याषेयास्तधेतरे तत्त्वप्रकाशिकाल्यै का निबन्धनकृतां कृतिः तधा प्रकरण स्पर्शिग्रन्धजातं समीक्षितं 10 11 प्रायः प्रयोगे नुसृतं मरीचेस्तु मतम्मया 12 विषयानुक्रमणिका अत्र यथा यथं, विचारिताः प्रकरणा लनु गुण्येन बहवो 2 शा यथा– (1) स्नपननिमित्तं, (2) स्नपन त्रैविध्यम् (3) स्नपनद्वैविध्यम्. (4) शक्ते सत्यां स्नपनं नवविधम्म्, तत्रनिष्कष Fः. (5) अशक्त स्नपनं नवविधम् (6) ध्रुव बेरस्नपनम्.(7) कौतुक बेरस्नपन विषय विचारः. (8) निमित्तभेदेन स्नपने कालभेदः. (9) स्नपनप्रकरणोक्तः परिभाषाकल्पः (10) स्नपन प्रयोगः. (11) ध्रुवार्चाबेरस्नपने विशेषः. (12) प्रयोगेमता नराणि. (13) स्नपन प्रायश्चित्तं (14) स्नपनफलमिति. 9 स्नपननिमि त्तम् अध देवस्य स्नपनविधि रुच्यते– प्रतिष्ठालने चोत्सवार्ते अयने विष्णुवे व्यतीपाते 2न्य (स्मि९) सङ्क्रमणेष्वब्दान्तो युगाने राहुसम्प्लवे, गुरु शुक्रोदये मासक्षेषु विष्णुपञ्चकदिनेषु, राज्लो ग्रामस्य याजमानस्य च देवस्यस्नपनं कारये दिति मरीचिः. अयनं. दक्षिणोत्तर सञ्ज्ञकं विषुवं, विषुवद्वयं “सम रात्रिन्दिवे, काले विषुवद्विषुवं च त” दितिकोशः, मेष तुलायो स्सूर्यगमनं, व्यतीपातो, योगविशेषः अन्यस्मिक् सङ्क्रमण इत्यपि स्यात्. सङ्क्रमणे सूर्यसङ्क्रमण इत्येव. अयनादि साहचर्यात्. सूर्यसङ्क्रम आदित्यस्य राशे राश्यन्तर गमनं. अयन विषुवयो स्सङ्क्रान्तित्वे सिद्धेपि पृथुगुपादानं फलातिशय प्रतिपादनार्धं. राहुसम्प्लव स्सूर्यसोमोपरागः अब्दान्तो वत्सरान्तः. युगान्ताः परिभाषिताश्चत्वारो दिवसाः. यथा युगादीनाह पराशरः. “वैशाखमासस्य सिता तृतीया नवम्यसौ कार्तीकशुक्लपक्षे नभस्यमासस्यच कृष्णपक्षे त्रयोदशी पञ्चदशी चमाघ” इति विष्णुपञ्चकदिनान्यग्र उच शिष्टं स्पष्टं. व्यतीपाते न्यस्मि न्नित्यत्रा न्य ग्रहणो स्वद உ गजच्छायादयश्च सङ्गृह्यस्त इति केचित्. 2 Scanned by CamScanner स्नपननिमि त्तम् “अत्रा नावृष्ट्या” दा वित्यादि शब्देन वासाधिकारोक्त निमित्त विशेषाश्च गृह्यक्ते. तथाहि- - " दुस्स्वप्ने व्याधिसम्पाते दुभिक्षे शत्रुनिग्रहे, भूकम्पे 2 शनिपातेच दिग्धाहे पांसुवषणे (के?) देवस्य हसिते चैव रुदिते स्वेदने ऒपि च चलने चान्यजातीये (य) सूतिकोदक्यय स्पृशे. श्व काक कुक्कुटान्तस्थे सर्पो गोधा तधैव च? अकाले पूणFचन्द्रेतु तथैव क्षीयते पुनः? गन्थर्वनगरे दृष्टे प्रतिसूर्ये तथैव च, अनावृष्ट्या मल्पवृष्ट्या मन्य दुत्पातकादिषु, एवमादौ समुत्पन्ने स्नपनं कारयेदि” तीति. • अत्र श्वकुक्कु टादीत्युक्त जन्तु विशेषेष्व नरालये दृष्टे ष्वित्यर्ध. अन्वयश्चिन्त्यः अपपॊरो वा. “विभवे सति पञ्चक्षे मासक्षे चान्य सङ्क्रम” इति विभवसम्पत्तिं निमित्तान्तर मह यज्ञाधिकारे भृगुः. माह. कश्यपो ६ पीमं विशेषं वदन् “सर्वोपद्रव शा न्यर्ध” मि त्यन्यं च निमित्त स्नपन त्रै विध्यम्. “स्नपनञ्च त्रिविधं, नित्यं, नैमित्तिकं, काम्यं चेति. अयनद्वये तथा विषु वे च स्नपनं यत्तनित्यं, चन्द्रे सूर्ये वा राहुग्रस्ते यत्स्नपनं तन्नै मित्तिकं, शेषेषुस्नपनं यत्तत्काम्य" मिति मरीचिः स्नपन द्वैविध्यम्. “स्नपनं द्विविधं प्रोक्तं भद्रं क्षुद्रमिति द्वयं, क्षु द्रं चारित्र प्रकुर्वीत देवस्य प्रमुखेकृते पूर्वान्तमुत्तारान्तन्तु वेदाख्यं सूत्रमालिखेत्, एवं नवपुरं कृत्वा मध्य मादिषु कारयेत्. नन्दाख्यं कलशं ग्राह्यं पूरये दुक्तवारिणा. निक्षिप्य कूर्चं प्रत्येक मुपस्नान युतं बुधः. एव मष्टादश स्थाप्य मध्यमादि यथाकृतं, सुवर्णं रत्नं बीजञ्च कुशं पुष्प मपस्तथा क्षीर गन्धा क्षतं तत्र मध्यमादिषु च क्षिपेत्. नवव स्त्रीण सञ्छद्य कलशा प्रतिचाचरेत्. वैष्णुव, विष्णु गायत्री “मापोहिष्टे” तिचोच्चरण हिरण्य पनमानाभ्यां पुरुषसू क्तयुतं पुनः “ऋतञ्च सत्य मित्युक्त्वा श्रीभू सूक्तद्वयं क्रमात्. यथा क्रमेण संस्थाप्य दीपा त चार्चयेत्. अभिषेकं ततो धीमा तत्तन्मन्त्रेण कारयेत्. “नमोवरुण’ मन्त्रेण तदुपस्नानमाचरेत्. कलशाE चतुदश स्थाप्य प्रतिष्टोक्त क्रमेणवै देवेशं चाभिषि पुरुषसूक्तं सवैष्णवं कलशैः पञ्चविंशद्भि स्स्नपनं कारयेद्गुरुः 3 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः प्रधानं तव उपस्नानं तथैककं. पदमेकं द्वयं स्थाप्य एकं हारिद्र चकं “एवमेव क्रमेणैव कलशाज् पञ्चविंशति” अर्चयित्वा भिषिच्यैन मध्यमाधममुत्तमं, एवन्तु त्रिविधङ्क्षुद्रं भद्रं च श्रुणुत द्विजाः, शताधिकं यदि स्यात्तु तथा वित्तानुसारतः, विस्तृतं दश हस्तन्तु पङ्क्तिं कृत्वा प्रदक्षिण द्वारं कल्पये देशिको त्तमः. पञ्चावरणवत् स्थाप्य पूर्ववच्चे , छ्छतद्वयं, एवं सहस्रकलशा९ स्थापयित्वा भिषेचये” धिति. वासाधिकारे भृगुः. “माध्यमाधममुत्तमम” मित्युत्तम मध्यमा.. थम प्रकारं क्षुद्रमित्यर्धः चतुर्धशभि रष्टादशभिः, पञ्चविंशतिभिश्च कलशैः क्रमास्तद्भवति. पद मेकं द्वय मिति. नव पद कोष्ठकस्य द्वादशपदत्व सम्पादनार्धं पदत्रयस्य कल्पनमेकं द्वय मिति. तत्र वस्तून्यग्रे उच्यक्ते. त्रय उपस्नानार्धाः. एकं हारिद्रक मिति समुच्चित्य पञ्चविंशतिः कलशा९ पञ्चविंशति, कलशाE प्रतिच्चारे” दित्यादय आषप्रयोगाः. भक्तानामशक्तिं चोद्दिश्य ततैवं क्षुद्रभद्रभेदेन स्नपनं विभजते यज्ञाधिकारे भृगुः, “अतऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि स्नपनं चा धमाधमं, भक्तानां दुर्भलानाञ्च क्षुद्रं चा_पि महार्थद” मित्यादि, तत्रा नुक्त मपि भद्रं ग्रन्धा नरसंवा दात्सन्निधाप्यते. शक्ता सत्यां स्नपनं नव विधम्. पुनः प्रकारान्तरेण स्नपनं नवधा विभजते मरीचिः. “एकैक प्रधाना एकैकोपस्ना नाश्चेति चतुर्विशति कलशै स्स्नपन मधमाधमं. एतद्दरिद्रा चूर्ण सहित मित्येके. एकैक प्रधानास्त्रयस्त्रय उपन्नानाश्चे तृष्टचत्वारिंशत्कलशैः प्राक्करणैरनु करणैश्च संयुक्तमधमं द्वौद्वौ प्रधानौ सप्त सप्तोपस्नाना श्चेति प्राक्करणै रनुकरणै स्सामान्यद्रव्यैश्च युक्तमष्टोत्तरशतकलशै स्स्नपनमधमोत्तमं- एकैक प्रधाना अष्टोपनाश्चेति केचित्. शता द्विगुणं मध्यमाधमु, त्रिगुणं मध्यम मध्यं चतुर्गुणं मध्यमोत्तमं. पगुणमुत्तमादि ‘अधमं “षड्गुणमुत्तम मध्यमं सप्तगुणमुत्तमोत्तमं. चत्वारिंश द्वया 2धिक सहस्रकलशै, स्सृपनमुत्तमोत्तम मित्येके” इति. प्रधानोपन्न करणानुकरणादि शब्दाः परिभाषाकल्पे निरुक्ता व्याख्याताश्च द्रष्टव्याः तथैव खिलाधिकारे भृगुः - अथातस्नपने भेदो नवधा संवक्ष्यते. कलशां सहस्रं तु उत्तमोत्तम मुच्य “इत्यादि. एवमेव वासाधिकारे भृगुः. “चतुर्विंशति संस्थाप्य अनु प्रार्द्रव्य मुच्यते. 4 Scanned by CamScanner शक्ते सत्यां स्नपनं नव विधम्. अधमाधम मित्येतत् ज्ञात्वा चैव विचक्षणः, अनुप्रान्द्रव्य युक्तन्तु शतमष्टाधिकं चरेत्. अधमे मध्यमं प्रोक्तं अथमोत्तम मुच्यते. कलशं शतद्वयं प्रोक्तं सर्वद्रव्य युतं पुनः, देवेशं चारि भिषिच्यैव अथमोत्तम मिष्यते. अथ वा कारयेद्विद्वाक् त्रिशतं चोत्तमं भवेत्. शतद्वयं मध्यमं वा अधमन्तु शताष्टकं.अथवा चेद्विशेषेण सर्वद्रव्ययुतं क्रमात्. अनुप्रार्थव्य युक्तन्तु चत्वारिंशाष्टकै र्युतं, अथमे मध्यमं ज्ञेयमुत्तमं तु विशेषतः तत्कम्रं द्विगुणं कुर्या दुत्तमं तदुदाहृतम्. त्रयस्त्रयः प्रधानानि उपस्नानं तु पञ्चकं, एवं चैवाभिषिच्यैव मध्यमं चेति कीर्त्यते. द्वौ द्वौ प्रधान मेवारि त्र उपस्नानं गुणद्वयं एवं चैवा भिषिच्याध अथमं तदुदाहृतं प्रधानं चैकमुद्दिष्ट मुपस्नानन्तु सप्तकं. एवं क्रमेण संस्थाप्य केचिच्चैवोत्तमं भवेत्. अथ वा कारयेद्विद्वाज् विशेष श्चात्र वक्ष्यते. चतुस्तीर्थो कैर्युक्त मुपस्नानाष्टके र्युतं. अनुप्राग्य युक्तन्तु अष्टोत्तरशतं क्रमात्, अष्टोत्तरशतै स्स्नाप्य अधमोत्तम मुच्यते. शताष्टं द्विगुणं स्थाप्य मध्यमाधम मीरितं, त्रिगुणं मध्यमं प्रोक्तं पञ्चभिर्गुणये त्तधा, मध्यमोत्तममित्याहु (षड्गुणं चोत्तमं तथा अष्ट सङ्ख्य भीषि च्यैवमुत्तमे मध्यमं; स्मृतं. पञ्चभिर्गुणये देवं मध्यमोत्तम मिष्यते?) षड्गुणैः कलशै स्स्नाप्य उत्तमाधम मुच्यते. अष्टसङ्ख्याभिष्येव मुत्तमे मध्यमं भवेत्. दशभि गु९णये त्स्नाप्य उत्तमोत्तमु विरितं. अथ केचिद्वदन्त्यस्मि स्नपनं चोत्तमोत्तमं. अशीत्युत्तरसाहस्र कलशै स्स्नापये द्भुधः, एवं नवविधं प्रोक्तं यजमानस्य चेच्छयेति. तत्रादित श्चतुर्विंशति संस्थाप्ये तारभ्य “अष्टोत्तरशतै स्स्नाप्य अधमोत्तम मुच्यत” इत्यनेन ग्रन्थेना थमाधमाथम मध्य माध मोत्तम भेदेन त्रिधा विभक्त मधम पक्षमेवो पन्यस्य मतान्तराण्यु पक्षपति. यधा-तत्रादित “श्चतुर्विंश” ती त्यार “भ्याधमोत्तम मिष्यत” इत्य न्त मेकः प्रकारः, “अथ” वेति पक्षो वा वर्त्यते अत्र “द्वात्रिंशञ्चोत्तमं भवे” दिति क्वाचित्कः पाठो भ्रममूलकस्स्यात्, मध्यमाधम पक्षयोस्ततोसि न्यूनत्वा वश्यम्भावात्. यथास्थिते तदभाच्च. पुनरथवेति पक्षो व्यावर्त्यते । पूर्वस्मात्पक्षा दस्याल नु द्रव्य प्रार्द्रव्य सहितत्वं विशेषः. तत्रा धमाधम पक्षं प्रथम पक्षोक्तं मनसि कृत्वा “उत्तम तदुदाहृत” मित्यनेनाधम मध्यमाधमोत्तमपक्षा 5 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः द्वावोपन्यसौ, ततः पक्षान्तरमाह ‘त्रयस्त्रय” इत्यारभ्य “केचि चैवोत्तमं भो । मध्यम भेदान्तर मधमाधम भेदो पन्यासो किञ्चित्करः पुन “श्चार” वेति पक्ष वेदित. अधम मध्यमाधमाधमाधमोत्तम भेदा स्तत्र क्रम भङ्गेनोक्ताः. तत्राधनु व वा ये” दित्याद्यदमोत्तम मुच्यत इत्यन्तोनोक्तं पक्षा नपूर्वोक्षा वेव मनसिकृत्वा धमोत्तमपक्ष एकस्मिन्नेव मतान्तर मुपन्यस्तमिति वासाधिकार · व्यवस्था बोध्या. पुनः प्रकारान्तरेण नवधा विभजते भगवा९ कश्यपः. यथा– “प्राग्दव्यै रनुद्रमै र्विना द्वादश प्रधानै दा९्वद शोपसादनै श्चतुर्विं शतिकलशै स्नपन मधमाधमं नादेयाद्या मृदस्सौवणे पृधगेकस्मि पात्रे एकस्मि शरावे वागृष्णायात्तथा धान्या कुरांश्च पूर्वव द्वादश प्रधानकलशास्त्र ट्रिंशदुपस्नानाः पुण्यपुष्पाण्य थवा शरावेतथा जाती फलादि चूर्ण मश्वत्थादि कषायचूर्णं शरावे गृष्णाया तीर्धोदकानि चतुषुण शम्भेषु गोश्रुङ्गेष्वथ वा श्रीवेष्टनादि चूर्णानि शरावेषु पृथक्मृथक्सर्वगन्ध चूर्णं शरावे गृष्णाया तथैव प्रार्थव्यै रनुद्रव्यैश्च सहिताष्ट चत्वारिंशत्कलतै स्नपनं मध्यमं. एतद्विगुणानि प्रार्द्रव्याण्य नुद्रव्याणि पञ्चग व्यादिभि द्वादशभिः पूर्णाः प्रधानाः कलशाः प्रत्येकं चत्वारश्चत्वार सदुपस्नानाश्चेत्युत्तमं त्रयस्त्रयः प्रधानाः पञ्चपञ्चोपस्नानाश्चेति मध्यमं द्वौद्वौ प्रधानौ षटडुपस्नाना श्चेत्यधमं एकैक प्रधाना स्पप्तसप्तो पस्नाना श्चेति केचिदिच्चनि. तीर्धोदक पूर्णा श्चत्वारः. हरिद्राचूर्णार्णा सदुपस्नानार्था पञ्चालि ष्टा कलशा प्राग्दव्यैरनुद्रव्यैश्च सहित मेवं शताष्टकलशै स्नपन मधमोत्तमं शताब्दि ष्टकाद्द्वि गुणं मध्यमाधमं, त्रिगुणं मध्यममध्यमं पञ्चगुणं मध्यमोत्तमं. षड्गुणमुत्तमाधमं, अष्टगुण मुत्तममध्यमं, दशगुणमुत्त मोत्तमं. “सहस्रकलशै स्सृपन मुत्तमोत्तम मितिभृगु"रिति. । पूर्वः प्राद्दव्यै रित्यादि “शताष्ट कलशै स्पृपन मधमोत्तम” । मित्यनेन त्रिधा विभक्ता धमपक्ष एवोच्यते. तत्राधितः प्राद्दव्यैरित्यारभ्य “तदुपस्नाना । श्चेत्युत्तम” मित्यनैकः पक्ष उक्तः. पुनस्तमेवोत्तमं पक्षं देहलिदीप न्यायेनो · त्तरपक्षान्वितं मन्वानः पक्षान्तर माह “एतद्विगुणा” नीत्यारभ्य “षडुपस्नानाल्चे । तध्यम” मित्य. अत्रोक्ताधम पक्षे मतान्तर माह “तीर्णोदकपूर्णा” : “मोत्तम मित्य स्तन. अथवारि यमधमोत्तमः पक्षः पूर्वोक्त द्वितीयपक्षे 6 Scanned by CamScanner शक्ते सत्यां स्नपनं नव विधम्. धमोत्तमः पक्षःपूर्वो क्तद्वितीयपक्षेनि धमोत्तमस्य साक्षादुपादाना भावा त्तत्रान्वेतुमपि योग्योभवति. पूर्वोक्तपक्षे न्यायसहकृत क्लिष्टां स्वयस्या .. स्मि पक्षे प्रक्रमभङ्ग दुष्टान्वयस्यच तुल्यत्वां वि शेषात्. अन्यत्सुगममिति काश्यपव्यवस्था. एत मेव प्रकार मनुमन्यते खिलाधिकारे भृगुः. तथाहि, “स्नपनानान्तु सर्वेषा मेतावद्रव्य सङ्ग्रहः, तत्प्रमाण प्रभेदेन स्नपनं नवधा भवे” दिति. पूर्वोक्तभेदस्य द्रव्य प्रमाण हेतुतां सृष्टीकुर्व न्ननन्तरं पञ्चविंशाध्यायो क्तं नवविधं स्नपनं सिद्धवत्कृ त्याष्टोत्तर शतमित्यादिनालि धमोत्तमं पक्षं वक्ष्यति. यथा– अष्टोत्तरशतं चापि कलशानां यथाविधि. इदानीं सम्प्रवक्ष्यामि स्नपनं त्वधमोत्तम” मिति. ततः कलशसङ्ख्यां विवृणोति “द्वा द्वा” विति. “द्वा द्वा तु पूरयेद्रव्यैः षटेट् तोयैस्तु पूरयेत्. एषु प्रधान कलशा श्चतुर्विंशतिरीरिताः द्विसप्तश्च सर्वेषामुपस्नान मुदाहृताः चत्वार स्थीर्थकलशा नद्यादि जलपूरिताः. हरिद्राचूणF कलशा द्वौ षट् तोयैस्तु पूरिताः. तयोरुपस्नानतया क्रमेण कथिता मया, एवमष्टोत्तरशतं कलशानां समीरित” मिति. पुन र्नवविधत्व मस्य निर्वप्तितत्रैव भृगुः- “एतेषामपि द्रव्याणां मानं योगं प्रतिक्रिया.उत्पत्ति र्नवभेदाश्च मयाप्रोक्ताःपुरा खिल” इति “अतऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि स्नपनञ्चां धमाधमं भक्तानां दुर्बलानां च क्षुद्रिञ्चापि महार्धदमितिच. ततः कलश सङ्ख्यामाह “द्रव्यै” रिति. “द्रव्यैः प्रधाना स्सम्पूणा : कलशा द्वादशैवच वारिपूणा९ उपस्नानानि कलशा द्वादश क्रमात्. हरिद्राचूण९ संयुक्त कलशेन सहैवच पञ्चविंशति सङ्ख्यानि कलशानि तपोधना” इत्यादि. अस्मिन्नंशे तत्त्व प्रकाशिकाया मत्रिप्रोक्तं व्यवस्थामाह पॆन्मण्ड नरसिंहा चार्यः तथाहि - अत्रा त्रिरीशानादि द्वादशपदेषूपस्नान समेताना मष्टानां प्रधान कलशानां न्यासेषण्णवत्यां सत्यामुपस्नानसहितै हरि द्राचूण कलशै षड्भिस्तीर्थकल शैश्चतुर्विंशै रेव मष्टोत्तर शत कलश पक्ष मध्यमाधम मुक्त्वा षोडशोत्तरद्विशतपक्षं तन्मध्यमं द्वात्रिंश द्युत्तरचतुश्शत पक्षं मध्यमोत्तमं अष्टचत्वारिंशदुत्तर षट्भत पक्ष मुत्तमाधमं चतुष्षष्ट्यु त्तराष्टशत पक्षमुत्तममध्यमं अशीत्युत्तरसह स्रकलशस्नपनमु त्तमोत्तमं निर्णीतवा” निति. नवविधेषु विकल्पाः तत्रनिष्कषणः अत्रायं निष्कष९ः स्नपनं तावन्नवविधं. अधमाधमा धम मध्यमा 7 Scanned by CamScannerस्नपनविधिः - धमोत्तम मध्यमाधममध्यममध्यममध्यमोत्तम उत्तमाधमोत्तम मध्यमोत्त मोत्तम भेदात्. अधमाधमे. इति तत्रा धमाधमपक्ष एते विकल्पाः चत्वारिंशैः कलशैः केवलमेक मरीचिकश्यपौ (१) चत्वारिंशैः कलशैह९रि द्राचूणFयुक्तेरेक इति मत्तास्तरे मरीचि , (२) चत्वारिंशैः. कलतैः प्राग्धव्यैरनुद्रव्यैश्च सहैक इति वासाधिकारयज्ञाधि कारौ.(3) द्वाद्वौ प्रधानौ चत्वारश्चत्वार उपस्नानमिति द्विसप्तति कलशैः प्राद्दव्यैरनु द्रव्यैश्च सहैक इति मतन्तारे वासाधिकारः (2) प्रार्थव्यैरनु द्रव्यैर्विना.. ष्टोत्तरशत कलकै देश इतिमत्ता न्तरेवासाधिकारः. (A) षण्णनतिभिः कलशैः प्रार्धव्यैरनु द्रव्यैश्च सह द्वार्वॆ प्रधानाप्षट् षडुपन्नानाश्चेत्यधम मित्येक इति मन्तांरे कश्यपः.” इत्याहत्यषब् पक्षाः प्रदशिताः. अधममध्यमे. पुनरधममध्यमपक्ष एते विकल्पाः. प्रार्ध व्यैरसुद्रव्यैश्च सहितां ष्ट चत्वारं शत्कलशैरेक इति मरीचि कश्यप वासाधिकाराः (१) तत्र मरीचिरनुद्रवेषु सामान्यद्रव्याण्यस्मिण पक्षे न्यवेशयदिति विशेषः. प्राक्करणैरनुकरणैस्सह त्रिभिस्धिति- प्रधानैः पञ्चभिः पञ्चभिरुपस्नानै स्पहैवं षण्नवतिभिरेक इति मतान्तरकश्यप वासाधिकारौ (२) प्राक्करणै रनुकरणै स्सहाष्टोत्तरशतकलशै रेक इति मतान्तरवासाधिकारः (3) केवलै दिF्वगुणिता ष्टोत्तरशतैः कलशैरेकतिमतान्तरे वासाधिकारः (v) इत्याहत्य चत्वारः पक्षाः प्रदर्शिताः अधमोत्तमे रनुद्रव्यैश्च ॥पुनरधमोत्तमपक्ष एते विकल्पाः- षण्णवतिभिः कलशैः प्राद्दव्यै र सहिश्चतुर्भिश्चतुर्भिः प्रधानैश्चतुर्भि श्चतुभि९रुपस्नानैश्चैक इति काश्यपवासाधिकारि (१) तावत्सङ्ख्याभिरेव प्रधानेनै केनोपस्नानैस्सप्तभिरेक इति मतान्तरे काश्यप साधिकारे (२) प्राग्दव्यैरनुद्रव्यैस्सह द्वाभ्यान्द्वाभ्यां प्रधानाभ्यां सप्तभिस्सप्तभि रुपस्नासकल रेक इतिमतान्तरे मरीचिः(४) अनुद्रव्यैःप्रार्धव्यैस्सहषण्णवतिभिः कलशैश्चतुभि तोककल रष्ट सदुपस्ना नैरित्येवमष्टोत्तरकलशै रेक इति वासाधिकारु श्चतुभिF ह९रिद्रा चूणार्डै सदुपस्नानै रष्टभिस्सह प्राद्दव्यैरनुद्रव्यैश्च स कलशम्पवतित्व सम्पादन प्रकारः पूर्वं वासाधिकारोको ग्राह्यः तीर्धोदकपू रेवमष्टोत्तरशत कलशै रेक इति काश्यपः (६) प्रार्थव्यै रनुद्रव्यैश्च सहद्वारं द्वा 8 Scanned by CamScanner अधमोत्तमे प्रधानाभ्यां षड्भिषड्भिरुवस्नानैस्तथा चतुर्भिन्तीथोदक कलशै द्वाभ्यां हरिद्राकलशाभ्यां षड्भिस्तदुपस्नानैश्चैव मष्टोत्तरशतकलशै रेक इति भिलाधिकारः (७) प्राग्देव्यैरनुद्रव्यैस्सह द्विगुणिताष्टोत्तर शतकलशै रेक इति (ला) केवलै स्त्रि गुणिताष्टोत्तरशतकलशै रेक इति म तान्तरौ वासाधिकारः(F) इत्याहत्य नवपक्षाः प्रदर्शिताः, पुनर्मध्यमा मध्यमा धमे. धमपक्षेः- द्विगुणिताष्टोत्तर शतकलशैरेक इति (१) अष्टोत्तरशतकलशै रेवैक इतिद्वौपक्षा, आद्यं पक्षमाहुः भृगु मरीचि कश्यपाः, द्वितीयं पक्षमाहात्रेयं मतं तत्त्वप्रकाशिकाकारः. एनं पक्षमारभ्योत्तमोत्तम पक्षान्तास्सर्वे पक्षास्सर्वे प्रार्थव्यैरन द्रव्यैश्च सहिता एवेति पृथङ्नविप्रियते. मध्यममध्यमे. मध्यममध्यमपक्षेः- त्रिगुणिताष्टोत्तरकलतै रेकः (१) द्विगुणितैरन्य इति द्वेधा विकल्पः (२) आद्यमाहु भृगुमरीचिकश्यपाः- अन्यं चाह तत्त्व प्रकाशिकाकारः. मध्यमोत्तमोत्तमाधमोत्तममध्य मोत्तमोत्तमेषु. मध्यमोत्तमोत्तमाध मोत्तममध्य मोत्तमोत्तमपक्षेष्वपि क्रमेण चतुगु९णित पञ्चगुणित षड्गुणितां. ष्टगुणित दशगुणितै रेकं विकल्पमाहुतुः काश्यपवासाधिकारौ(२) चतुगुणित षड्गुणिताष्टगुणित दशगुणितैरेकमाह तत्त्वप्रकाशिकाकारः. (3) अशीत्युत्तरसहस्रकलशैरुत्तमोत्तमपक्षं मतान्तरमाःह मरीचिः, इति सर्वेषामुत्तमोत्तम पक्षे एक एवाभिप्राय इति सर्वं निरवद्यं. अधाशक्तस्नपनं– “अथ विभवाभवे न्यधा शक्तस्यस्न पनन्नवधा भवति. प्रमुखे चतुरश्रामेकपङ्क्तिं कृत्या तन्मध्ये पञ्चगव्यमुत्तरे तस्योपस्नानं दक्षिणे गन्धोदकं पूर्वे तस्योपस्नानं पश्चिमे हरिद्राचूणFमेतैः पञ्चभिः कलशैस्स्नपनमधमाधमं. मध्ये पञ्चगव्यं दक्षिणे गन्धोदकमुत्तरे कुशोदकं तत्तत्पूर्वेतत्तदुपस्नानं पश्चिमे हरिद्राचूणFमे स्पप्तभिः कलतै स्नुपनमधममध्यमं पूर्ववत्पञ्चगव्य गन्धोदककुशोदकाळि तदुपस्नानांश्च विन्यस्य पश्चिमे क्षतोदकं वायव्येतस्योपस्नानं नैर्बत्यं हरिद्राूणमे तैर्नवभिः कलशै स्स्नपनमधमोत्तमं. पूर्ववन्नवकलशान्विव्यस्य पूर्वेजप्योदकं न्यसेरेतैर्दशभिः कलशैन्स्नपनं 9 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः मध्यमाधमं पूर्वन्नव कलशान्विन्यस्य पूर्वे मधु तदुत्तरे तस्योपस्नानं तदक्षिणे सोदरा ः कलतै स्नपनं मध्यम मध्यमं, प्रमुख दक्षिणोत्तरं दण्ड वत्सं किं कृत्या दक्षिणाद्युत्तरान्तं पञ्चगव्य घृत मधुदधि गन्धोदका क्षतोदक कुशोदका न्विन्यस्य तत्तत्पूर्वे तत्तदुपस्नानं विन्यस्यैतैश्चतुद९ शभिः कलशैस्सृपनं मध्यमोत्तमं. ए स्सह क्षीरं तदुपस्नानं च विन्यस्यैतैषोडशभिः कलशै स्स्नपनमुत्तमाधमं, ए स्सहदधि तदुपस्नानञ्चि विन्यस्यैतैरष्टादशभिः कलशै स्स्नपनमुत्तममध्यमं, ए सर्वौषध्युदकं तदुपस्नानं च विन्यस्यैतैर्विंशतिकलशै स्पृपन मुत्तमोत्तममिति विज्ञायत इति मरीचिः. अत्रेदं तत्त्वं :- स्नपनमेतद्यधाधिकारं नवधा विभक्त मपि प्राधान्येन भृगुणोक्त भद्र क्षुद्र भेदेव पुनदेश्वा धा विभक्तं सदुर्बलानां सामान्याकारेणां. नुष्ठयतां श्रीमतां तद्विलक्षणाकाराणां सुमहेयताञ्च प्रतिपद्यते. अतो ष्टोत्तरशत कलशस्स्नपनं क्षुद्र भद्र पक्षयोर्मध्ये कृतमिति तदनुष्ठाने च सर्वसाधारणी सिद्धि भ९वतीति. तस्मात् “क्षीरेणद्रोणमात्रेण केवलेव घृतेन वा गव्येन स्नापयेद्विष्टुं फलमेतदवाप्नुयात्” इति खिलाधिकारो कस्नपनप्रकरुणोपसंहारो 2 2 त्य शक्तविषयः, स्नपनक्रिया प्रशंसाविषयः, पदाथ९ प्रशंसा विषयो ना भवेदिति नकश्चिदनन्वयः. . स्नपनबिम्बविचारः अधा२ नन्तरं स्नपम्बिम्बविचारः क्रियते- अत्र मरिचिः. “आचार्यः पूर्वरात्रे देवेशं विशेषतो2भ्यर्च्य शयनस्थाने पूर्ववच्चयनं सङ्कल्प्य तस्मि= स्नापनं बिम्बं तदलाभे चोत्सवं तदलाभे कौतुकं समारोप्य पूर्ववत्प्रतिसरम्ब” ध्वेत्यादि. “देवं देव्यौ समानीय श्वभ्रमध्ये प्रतिष्ठितौ, यद्वा विना चर्ये स्वस्तिसूक्तं तथा वासाधिकारे भृगुः, “ततः प्रतिसरं बद्ध्वाशाययीत हरिम्पर” मिति. समुच्चरण” इतिच. “पूर्वोक्तेन विधानेन शयनेशाययेद्दरि” मिति “अधशय्यागतं देवं समुत्थाप्य विधानतः, सर्वालङ्कारसंयुक्तं तोयधारापुरस्सरं परीत्य मन्दिरं पश्चात् स्थापये । श्रीश्रीभूमिसहितं देवं दक्षिण प्रणिधौ जले. आवाहये” दिति भिलाधिकारे भृगुः, चभ्र मध्यम इति “आघारास्ते यथा पूर्वं हौत्रं सम्यक् प्रशंस्यत । Scanned by CamScanner स्नपनबिम्बविचारः तधा चारि त्रिः, आचार्यो भगवन्तं पूर्ववत्रयोदश विग्रहैः पश्चा दष्टविग्रहैरभ्यर्चय” तीति, तधाच यज्ञाधिकारे भृगुः. “तथैव प्रतिसरं बद्ध्वा शायये त्स्नपनोक्तवत्, स्नापने तु विशेषेण तदलाभे तु चौत्सव” इति. एतावता ग्रन्धसन्दर्भेण स्नापनबिम्बस्यैव स्नपने प्रथमोपस्थितत्वं सुषु प्रतिपाद्यते. तथा “देवं, भगवन्त” मित्यादि सामान्यशब्दे देवीरहितत्व सहितत्व शङ्काया मुष्ठिताया मुभौ च तौ पक्षा ग्रन्धकाराणां सर्वेषां सम्मताविति वासाधि कारवचनाद्विवृतं भवति. ततः “श्रीभूमिसहितं देवं दक्षिणप्रणिधौजले आवाहये” दिति खिला२ धि कारवचनान्निरुपपद भगवच्चब स्सुष्ठुव्याख्यात इति च बोध्यं. तत्र पञ्चसु बेरेषु मध्ये स्नपनबेरस्यै तद्व्यतिरि कस्थले विनियोगा दर्शनमपि स्नपने२ स्मिंस्तस्यैवोपस्थिते र्बलवाणहेतुः स एवोच्यते “अलाभे स्नापनेबिम्ब” इत्यादिभिर्वाक्यै रीति विशेषः. अत्र विशेषान्तरमाह यज्ञाधिकारे भृगुः. तथाही– स्नापनेतु विशेषेण तदलाभेतु औत्सवे औत्सवे चेद्विना देव्यौ कौतुकं बन्धयेद्धरिं, द्वयोरभावे तत्काले कौतुके वा समाचरेत्, देव्या नैवसमादायरक्षाद्यास्सद्य आचरेत् “प्राणस्थानं तथा शून्यं सदा चात्र नचालयेत्, तस्माद्देव्यौविना देवं चालयेद्देतुना पिच. नित्यस्नानं विना देव्यौप्राणदेशान्न चालयेत्. अग्निस्वा मन्दिरं चा. स्य यजुषां भक्तयामिव? अग्निहॆूत्रगृहात्पत्नी न गच्छेद्दाममन्यकं. तस्माद्देव्यौच कर्मार्चां ना७ र्चयेदासने न्यके. देव्योश्च कौतुकस्यैव विशेषोल यं सदा बुधा, अन्येषां चलनत्वाच्च हेतुना ते चचालयेत्, तयोरभावे सन्ध्यायां प्राप्ते स्नपन कौतुके समाप्य स्नपनं पश्चा न्नित्वं सम्यक् समाचरेत्, प्रातःकाले यदि भवे त्समावाह्यर्च नासनात्, कृत्वा तत्स्नपनं पश्चादाचरे त्कौतुके यदि, पूर्वरात्रा विशेषेण नैवो द्वासन मन्ययोः, कौतुकबन्धनं कृत्वा तत्तत्काले समाचरेत्, तत्तत्काले च विहित आवाहनविसज९ने, कौतुकस्य विशेषेण विपरीते प्यनर्थकृत्. रात्रा तुरीययामेतु स्नपनं यदिसम्भवेत्. कौतुके कौतुकाच्चक्तिं ध्रुवे चारोपयेत्तधा. तत्काले कौतुकम् । पश्चादादाय श्वभ्रमध्यमे. संस्थाप्य कौतुकं बद्ध्वा स्नापये त्स्नपनोक्तवत्, ध्रुवेप्यारोपणं प्रोक्तं रात्रिपूजा वसानके, निशान्तो तद्रुवाच्छक्तिं नित्यमावाहनं सदा सम्प्रोक्तं कौतुके चापि क्रियां तां कौतुके चरेत्. दोषोनास्तिसकृच्छक्तिरस्तितत्कौतुके सदा, सर्व वासुदेवत्वा? दीपा दुद्दीपनाइव? कारये त्स्नपनं तस्माद्धवि S 11 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः कौतुकं, स्नानाने तं समभ्यर्च्य पूर्ववत्. नैमित्तिकं हविः पूर्वं नित्यं पनिवेदयेत्. सन्ध्ययोरुभयोर्मध्ये स्नपनं यदि कौ तुके सम्बन्धकूर्चमादाय प्रणम्यैवानुमानयेत्, बद्ध्वा प्रतिसरं पश्चा त्स्नापयेत्स्नपनोक्तवत्, अभ्यर्च्य मण्टपे तस्य निवेद्यैवहविः प्रभुं, पश्चाद्देवं समादाय निवेद्य स्थापये त्तधा भूरसीत्यादिना धीमा संस्थाप्य प्रणवैस्सह तत स्सम्बन्धकूर्चं तत्तथा न्यस्य समर्चये दिति, अयमर्थः. “देवी युक्तं वियुक्तं वा स्थापयेत्कौतुकम्बुधः औत्सवं चविशेषेण देवीभ्यां स्थापयेत्स” हेत्यारभ्य “सहितं रहितं वाथ देवी भ्यां च विशेषतल स्नापनं बलिबेरं च स्थापयेत्क रुरिच्चये” ति यज्ञाधिकारवचनैः कौतुकादीनां चतुर्णाम्बेराणां देवीसहितत्व पक्षे समनुक्रान्तो तत्र कौतुक स्नपन बलि बेराणां पुनदेवी सहितत्व रहितत्वयो र्वैकल्पिकत्वेन स्नपन नियमोक्तमौत्सव बिम्बे नियमविशेषं दर्शयितु मुत्सवबेरं विशिनष्टि - औत्सवं चे”दिति. औत्सवं च विशेषेणेति पूर्वोक्तवचनबलादेवोरपि स्नपने प्राप्ते तत्र कौतुकबन्धं ताभ्यां निवारयति. स्नपनोत्सवयोरभान एव कौतुके कुर्यात्. कौतुकस्नपने विशेषा नरमाह “देव्या"विति. प्राणस्थाना “कौतुकं ब्रह्मस्थान” इति वचना दृह्म स्थानात्स्नपनकाले देवेशेन. सह देव्योस्थान मनेन निषिद्ध्यते. अनेनोत्सवबिम्बस्य स्नपने देव्योस्सह स्थापनमङ्गीक्रियते. तत्रहेतुमाह “प्राणस्थान”मिति. प्राणस्थानस्य शून्यता सम्पादकत्वाद्देतोर्न चालयेद्देव्याविति भावः तस्माद्देव्यौ विना देव मेवचालयेदिति. तत्र सर्वदा देव्यो प्राणस्थानादचलने प्राप्ते तन्नियमं सकोचयण प्रतिप्रसवरूपं व्यवस्थानरमाह “नित्यस्नान” मिति नित्यस्नापने तावत्राणदेशाच्चालने नदोष इति दर्शयति. तथानैमित्त कस्नपने२ प्यनुजानाति खिलेभगवा भृगुः “ततः कौतुकमादाय पूर्वोक्तेनैव मन्त्रतः " जीवस्थाने प्रतिष्ठा” प्येति नचेदं वचनं स्नपनादिबेरान्तरस्या लाभे कौतुकं मा स्नपनकरणो कमिति शङ्क्यं. तादृशवचनाभा वायः प्रधानबिम्बमु तत्प्रकरणे पाठस्य सम्प्रदायात्राकरणिकत्वा च्चेति बोध्यं. “न चालये” दित्यत्र हॆूत्रगृहा” दिति. यथाहि ताग्नेः पत्नी गृह्याग्नीर तद्गृहाद्दामा न्तरं नगच्छति तद्वदित्यर्थः तदेव निगमयति, “तस्मा” दिति अस्कार दन्यस्मि न्नासने कौतुकदेव्योरर्चनं न्याय्यं ततश्चाया विशेषः कौतुकस्य तद्देव्यो दे९वेन सह देव्यौ च चालयेत्. Scanned by CamScanner स्नपनबिम्बविचारे निषषणः. स्नपनबिम्बविचारे निष्कषणः. अयमत्र निष्कषः. - कौतुकोत्सव स्नपनबलि बेराणि चत्वारि जङ्गमबेराणि, तत्र कौतुक स्नपन बलिबेराणि कर्तुरिच्छया देवीभ्यां सहितानि रहितानि वा भवेयुः उत्सवबिम्बन्तुदेवी सहितमेव भवति. इदं तावत्स्नपनं स्नपनबिम्बस्यैन विधीयते. तदलाभे तूत्सवे तस्यास्यलाभे कौतुके भवति. स्नपनबिम्बस्य स्नपने देव्योदेवस्य च । कौतुकबन्धः. उभयत्र देव्योदेवेन सहचालनं, कौतुकन्नपने देवस्यैव प्रतिसरबन्धः देवो कौतुक बन्धो नास्ति देवेन सह चालनं, कौतुकस्य स्नपने देव्या च चालयेदिति केचित्. नैमित्तिके पि चालने विद्यते वचनान्तरमिति यथाचारं यथाविभवं च व्यवस्था. अत्रैव साधकवचनानि, यधास्नपनप्रायश्चित्ते यज्ञाधिकारे भृगुः. देव्यौ तत्स्नपने काले स्नपनं सह चेद्यदि. वृधा भवति तत्स्नानं राष्ट्रस्य कलहप्रदं, स्नापने स्नपने देव्यौ कलशस्नापने बुधः,नाचरेद्यदि चेन्मोहाद्बाध्याश्च व्याधिभिजनाः, तस्माच्छान्तिञ्च हुत्वैच प्रभूतं च निवेदये” दिति. तत्रदेव्याविति कौतुक बेरस्य देवीसहितत्वे देव्योस्सह स्नपननिषेधवचनं स्नपनकालिक विशेषस्नपन निषेधपरं. न तुस्नपनमात्र निषेधपरं, तधा ततैवभृगुः. “कर्मान्तोतस्य देव्यौच स्नापये दिति केचनेति मन्त्रवत्स्नपनोकै द्र९व्यैदेवं संस्नाप्य स्नपनान्तो तूष्टीं देव्यौच स्नापयेदिति भावः. केचन शब्देन सहस्थापितयो देव्योर्मन्त्रव त्स्नपनान्ते पुनस्स्नपनं, जीवस्थान एवस्थितयो स्स्नपनपीठं प्रत्यचलितयो देव्योर्मन्त्रवत्स्नपनान्ते पुनस्स्नपनं, जीवस्थान एवस्थितयो स्स्नपनपीठं प्रत्यचलितयो देव्यो देवस्य स्नपनान्तो तत्रैव स्नपनं च विकल्प्यत इति च गम्यते. अत एवाह पश्चात्.” सह पीठे यदि भवेन्नामाद्यं कर्मणोन्तरे शुद्धस्नानैस्सहा 22 पिस्नापयेन्मां महीं प्रभु” मिति. देव्यो देवस्य चैकस्मिन्नेव-पीठे स्थितौ तत्तत्पधानद्रव्यस्नपनार्ते मां, लक्ष्मीं, महीं भूमिं, प्रभुं देवमपि शुद्धोदकै स्नापये” दिति. जीवस्थाने स्थित देव्योस्सर्वा वसान एव स्नपनं, सह पीठे स्थितयो स्तत्तत्कर्मणोल न्तरे देवेन सह स्नपनं सर्वदा प्रधानद्रव्यै देशाव्योः कौतुकबेरस्थयोस्स्नपनं निषिद्ध्यत इति तत्त्वं व्यवस्थात्तर मुत्तरत्र वक्ष्यते. देव्याञ्चाङ्के स्थितायां सत्यान्तत्रापि देवस्यैकस्यैव प्रधान स्नपनद्रव्यै सु. देवुद्धोदकस्नपनं चानेनैव श्लोकेन “सहपीठ” इत्यनेन. तथा खिलाधिकारे भृगुः. “एकस्यैव विमानस्य त्रीणिबेराणि कल्पयेत् “अशक्तो द्वे तथैकं वा कुर्याद्बिम्बं सलक्षणं. कौतुकं चोत्सवं चैव तथा2 र्चा त्रिविधा भवेत्. Scanned by CamScanner स्नपनविधिः कौतुकं ब्रह्मणस्थाने स्थापयेद्विधिना बुधः. तधैवोत्तरतः सार्श्वे चोत्सवं सम्यगाचरेति समाचरेत्. कौतुके प्रतिमेकुर्या न्नित्यकर्म यधाक्रमं औत्सवे प्रतिमे? कुर्या ताम दक्षिणे कौतुक स्यैव किञ्चित्पूर्वं समाश्रिते. स्थापयित्वा तथैवा रां नित्यपूजां कर्मविधानत इत्यारभ्य “कर्म नैमित्तिकं यत्तदर्चां कुर्याद्विचक्षणः अनावृष्ट्यादि दोषेषु व्याधौ दुर्भिक्षकेतथा, अद्भुतोत्पादने चैव तत्तद्दोषोपशान्तये. उत्सवस्नपनादीनि अर्चायां सम्यगाचरेत्.” इति तत्रार्चाशब्दस्य स्नपनबेर मित्यर्थः, शिष्टं स्पष्टं. “स्नानासने स्नानबेरं स्नानपीठे निधाय” चेत्यादौस्नानासनशब्दस्वारस्यान्नि त्यार्चनायामपि स्नपनबिम्बस्योपस्थिति प्रसङ्ग इति केचिद्वदन्ति. तस्य श्लोकस्य नित्यार्चना प्रकारण पठितत्वाभावात्, बहुग्रन्धोपपादन विरुद्धत्वाच्च अधान्तरपरत्वं वक्त्रुमुचितं तथाच स्नानपीठे स्नानासन इति नपुनरुक्तं. स्नानपीठे स्नानार्थं परिकल्पितवेद्यां स्नानासने स्नानोचितालङ्कार सहिते इति चार्डः. देवे स्नानालं कारवतीति भावः” इति. ध्रुवबेरस्नपनं अथ ध्रुवबेरस्य स्नपनं विदधुर्महषयः, यदाह मरीचिः- “ध्रुवाल रा बेरस्नपनञ्चे” दि त्यारभ्य संस्नाप्यालं कुर्या देष विशेषो न्यत्सर्वं समानं भवति. औत्सवं बिम्ब मादाय कनिक्रदादिनालयं प्रदक्षिणीकृत्येत्यादि. एतेनध्रुवार्चाबेरस्नपने_ प्यौत्सवबिम्बस्य सत्ताया अपेक्षितत्वाध्रुवबेरस्य केवलस्या.. नर्च्यत्वस्य सिद्धान्तात्स्नपनादिषु बेरेषु सत्स्वपिूवा र्चास्नपनं विधीयते, ध्रुवार्चाया मप्यस्माद्विशेषो स्त्रीति न एवाह “देवी युक्तं ध्रुवाल र्चां चेद्देव्यौतत्स्न पनान्तरे, संस्नाप्यशुद्धतोयेन सह शेषं समाचरे” दिति (ध्रुवा र्चायां विशेषः) “ध्रुवार्चायामपि भवे” दिति ध्रुवार्चामुपक्रम्य “अवग्रहादि दुर्भिक्षे स्नापनेना शुभानि च, नश्यन्ति कुर्यात्तस्माच्च ध्रुवार्चा स्नपनं प्रभो” रिति. अत्र विचार्यते, स्नपनसामान्यस्य पूर्वोक्तफलदातृत्वस्योक्तेः ध्रुवार्चाया मप्यर्था त्तत्सिद्धेरस्यैवायं विधि रनुवादः. नतु ध्रुवार्चास्नपनमपूर्वं विधत्ते. कर्तुरैर्भिकत्वं कामनाधीनमेव कल्पयितु मुचितमित्युत्तरत्र वक्ष्यते. तस्य निमित्त विशेषाणां कुत्राप्यदर्शना त्तद्विषये काम्यत्व निमित्तं कल्पयितुं प्ररोचत इति यथाचारं व्यवस्था, कौतुकबेर स्नपनविषय विचारः अथकौतुक बेरस्नपन विषय विचारः क्रियते. तत्रादौ सन्ध्यादिकालभेदेन 14 Scanned by CamScanner कौतुकबेर स्नपनविषय विचारः प्रयोगभेद उक्तः यथा यज्ञं धिकारे भृगुः. “तयोरभावे सन्ध्याया” मित्यादि. अस्यार्धः सन्ध्यायां प्राप्तायां कौतुकस्य स्नपने प्राप्ते प्रथमं स्नपनं समाप्य पश्चान्नित्यं कुर्यात्. यदिप्रातः काले भवेदर्चनान्तं कृत्वा पश्चात्स्नपनं कुर्यात् पूर्वरात्रा ध्रुवबेरे कौतुक बेरस्यारोपणन्न भवति. कौतुक बन्धनं कृत्वाततत्काले स्नपनं कुर्यात् वाहनविसजने तत्तत्कालविहिते कौतुक बेरस्यनिय भवतः. विपरीते 2 नर्थस्स्यात्. रात्रे तुरीययामे स्नपनं चेत्कौतुकाच्छक्तिं ध्रुवे आरोष्य तत्काले कौतुकं बिम्बं पश्चादादाय श्वभ्रमध्ये संस्धाप्य कौतुकं बद्ध्वा स्नापयेत्. रात्रि पूजावसाने निशानेच ध्रुवे शक्त्यारोपण शक्त्यावाहनयो रुक्तत्वा त्तुरीययामे कौतुके ध्रुवशक्ते रसान्निध्य मित्यादि शङ्का नकार्या, कौतुके सकृत्कौतुक शक्ति र्विद्यत एव नैसगि९की. स्नानान्तो पुनः कौतुकं समभ्यर्च्य हविर्नि वेदनं विना जीवस्थाने सन्न्यसेत्. पुनरर्कोदये पूर्वदावाह्य पूर्वं नैमित्तिकमर्चनं हविरस्तं कृत्वा पश्चान्नित्यं कुर्यात्. उभयो स्सन्ध्ययो र्मध्ये स्नपनं यदि भवे त्सम्बन्धकूर्च मादाय प्रणम्यानुमान्य प्रतिसरं बद्ध्वा स्नपनं कुर्यात्, तत्रच प्रायश्चित्त प्रकरणोक्ता श्लोका भवतः “सन्ध्याकालेतु सम्प्राप्ते स्नपनादौ विशेषतः. नैमित्तिकं समाप्यैव पश्चान्नित्यं समाचारेत्. “कौतुके प्येकबेरेतु तत्कालात्पूर्व एवतु रक्षाबन्धं च कृत्यैव पश्चात्स्नपनमाचरे”दिति. अन्यश्चविशेषः प्रोक्तसत्रैव “देव्यौ तत्स्नपने काले स्नपनं सहचेद्यदि, वृधा भवति तत्स्नानं राष्ट्रस्य कलहप्रद” मित्येतत्पूर्वोक्तवचनबला द्बेरान्तरे विद्यमाने कौतुक देवीस्नपन निषेधपरं. तथा चोक्तं “स्नापने स्नपने देव्याकलशस्नापने बुधः, नाचरेद्यदि चेन्मोहा द्बाध्याश्च व्याधिभिजनाः तस्माच्छान्तिं चहुत्वैव प्रभूतं चनिवेदये” दिति स्नापनबिम्बस्य देवीसहितत्वे नियमपर इति विवेकः. निमित्तभेदेन स्नपने कालभेदः. अथानन्तरं निमित्तभेदेन स्नपन कालभेदमाह यज्ञाधिकारे भृगुः. “विषुद्वये वर्तमाने ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः, आयने चोत्तरेख तीते आरबे दक्षिणे तथा, अन्येषु चैव मध्याह्ने दिनद्वयगते सति, तयोरप्यधिकं श्रेष्ठं मासक्षे Fद्विगुणं यदि. सम्भवे च्चेत्परं श्रेष्टं स्नपने तु विशेषतः, पूर्वस्मि पूणFयोगं चेत्तस्मिन्नेव परे तथा” इति. तथा स एव खिलाथि कारे- “आयने विषुवे चैव ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः , तत्तत्कालं समीक्ष्यैव तत्कालापूर्वमाचरेत्, यजमानस्य जन्मक्षणं राज्ञोजन्मदिनं तथा, अन्यस्मिE पुण्यनक्षत्रे अमायाञ्च विशेषतः, विष्णुपञ्चक मुद्दिश्य काले मध्याह्न 15 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः मितिवद " . कालमाह पुनस्सएव यज्ञाधिकारे “नैमित्तिकारि र्चनं वक्षेत्र सर्वकामफलप्रद” मित्यारभ्य स्नपनालये देवेशं मध्याह्ने स्थापयेत्प्रभु” : “माध्यन्दिनार्चना त्पूर्वं कारये त्स्नपनं तथेत्यन्तं स्नपनसामान्यस्य मध्याह्ना त्पूर्वमेव निर्वर्त्यत्वमु क्तवाक्. अत्रालयं विशेषः. नैमित्तिकार्चन स्नपन सापेक्षत्वादत्रोक्तः कालो प्यस्मिक् विषये समुच्चीयते. स्पष्टोरिः स्नपन प्रकरणोपयोगी परिभाषा कल्पः
- विशेषार्चनं– द्विगुणार्चनं’. दिगुण हविर्निवेदनं?. ·
- शयनं– वेदिं समभ्युक्ष, षड् द्रोणादहीनैः’. शालिधान्यैः’ तदरयुव तण्डुलैः”. तदर तिलैः. उपर्युपर्या स्तीर्य’. साग्रान् कुशान्’. पागग्रानास्तिर्य, “वेदाहं’ .3 इति चर्मजं तल्पं प्रथमं विनस्य, द्वितीयं रोमजं विनस्य, तृतीयम्मुण्डजं, चतुर्धमण्डजं, पञ्चमंवामजं, क्रमेणैव उपरिविन्यस्य, उपरिवेष्टनं श्वेतं नववस्त्रेण कृत्वोपधानद्वयं शिर उपधानं पादोपधानञ्च’. न्यसेत् त र सिंहव्याघादि चर्मकृतं”. रोमजं आविकादि रोमकृतं”. मुण्डजं. कार्पास शाल्मल्यादि फलतूलकृतं”. अण्डजं मयूरादि पक्षिपिम्भैः कृतं”. वामजं. कौशेय क्षौमादिकृतं”. सर्वालाछे यधालाभं वा आहृत्य, अन्येषां प्रतिनिथिं द्वादश, अष्ट, सप्तहस्तादहीनं, नववस्त्रं समाहरेत् तधैव उपरिवेष्टनं, उपधानद्वयमिति मरीचिः.
- योगासनं- – “पूजनार्धाय चतुर्धा भवति चासनं, तापसं चासुरं चेतियोगं परममेवच. विपरीते प्यनर्धस्यादास्थाने चासनाद्द्विजाः अधिके रिपुवृद्धि स्स्यान्न्यूने चां. पि बलक्षयः तत्तन्मानञ्च वृक्षञ्च खिलेप्रोक्तं मयातधा, तोरणानि प्रकल्स्यैव तत्तत् स्थानेषु सुसन्न्यसेत् इत्यारभ्य " आस्थान मण्डपं चैव नवभागं 1.रॆण्डु पर्यायमुलु अर्चन. 2. रॆण्डु पर्यायमुलु निवेदन. 3. आरु कुञ्चमुलकु तक्कुव काकुण्डा. 4. वड्लचे. 5. मूडु कुञ्चमुलकु तक्कुव काकुण्डा यवलचेतगानि, बिय्यमु चेत गानि. 6. ऒकटिन्नर कुञ्चमुलकु तक्कुव काकुण्डा नुव्वुलचे. 1 ऒकदानिपै ऒकटि पॊरलुगा परचि. 8. अग्रमुलु गल कुशलनु 9. तलदिण्डु, पाददिण्डु. 10. सिंहमु, पुलि, लेडि मॊदलगु वानि चर्ममु. 11. गॊर्रॆ, मेक मॊदलगु जन्तु रोममुलचे चेयबडिन धावळि, लेदा 12. नूलुवस्त्रमुलु. नॆमलिपिञ्छमुलचे चेयबडिनदि. 14. पट्टुवस्त्रमु. 16
Scanned by CamScanner स्नपन प्रकरणोपयोगी परिभाषा कल्पः विभज्यच, तापसं कल्पयेत्पूर्वे धातुरंशे तपोधनाः, धनदे चासुरङ्कल्प्य वारुणे योगमासनं. ऐन्द्रेतु परमं पश्चाद्भाह्मणैस्सेवितासनं” इत्यस्तं तत्तलक्षणान्युक्त्वा, प्लोतं दत्वा ततो योगे चासने स्थापयेद्धरिं” इति यज्ञाधिकारे भृगुः स्पष्टाः 4. पञ्चप्राग्रव्याणि- - मृत्पर्वत ध्यान्याङ्कुर अष्टमङ्गळानीति पञ्चप्राग्रव्याणीति काश्यपः 5. अष्टमृदः – नदी 1. सस्यक्षेत्र”. तटाक “. दर्भमूल”. गजदन्तोद्धृत19. गोविषाणोद्धृत”. कुलीरवास”. वल्मीकोद्भवा. यधालाभं गृहीयात्. इतिमरीचि-. 23 6. अष्टकुलपर्वताः – “हिमवत्, मेरु, विन्द्य, विदूर, वेदपर्वत, महेन्द्र, हरिश्चन्द्र शतशृङ्गा” इतिमरीचिः तांश्चयधाक्रमेण धूम 2. श्वेत 24. पीत 25. “रक्त. श्याम”. नील, पिङ्गळ, कृष्ण . वर्णान्, द्वादशाङ्गुलो त्सेधान्”. पञ्चाङ्गुलु विशालान्’. अग्रेचतुरङ्गुल विस्तृतान्”. चतुराश्रान् याज्ञिकैर्नक्षैः”. मृदावा ”. 26 कारयेत्” इति मरीचिः 29 37 38 39 33 7. अष्टधान्यानि- - शालि. व्रीहि. यव3. मुद्गति. माष. प्रियङ्गु 40. तिल 4. तिल्व 42. सर्षपाणि “. अष्टाधान्यानि 44 46 8. अङ्कुराणि- – “अङ्कुरार्पणोक्त धान्यानामङ्कुराणि. तानिच शालि व्रीहियव मुद्ग माष प्रियङ्गु गोधूम “. सर्षप, चणक . तिल, तिल्व, मसूराणि 4. एतेषामलाभे याधालाभं वाहृतानी” ति मरीचिः. 48 49 50 51 9. अष्टमङ्गळानि– श्रीरूप” उदकुम्भो भेरी " दर्पण मत्स्ययुग्म 1 15. नदिवड्डुमट्टि. 16. पण्ट पॊलमुलोनि मट्टि. 17. चॆरुवुलोनि मट्टि. 18. दर्भ मॊदलुन गल मट्टि. 19. एनुगु कुडि दन्तमुतो लेवनॆत्तबडिन मट्टि. 20. ऎद्दुकॊम्मुतो ऎत्तबडिन मट्टि. 21. पीत कन्नमु लोनिमट्टि. 22. पुट्टयन्दलि मट्टि. 23. पॊग. 24. तॆलुपु. 25. बङ्गारु. 26. ऎरुपु. 27. आकुपच्च. 28. वक्करङ्गु. 29. नलुपु. 30. 12 अङ्गुळमुल ऎत्तु. 31. 5 अङ्गुळमुल वॆडल्पु. 32. चिवर अङ्गुळमुलु वॆडल्पु. 33. यज्ञवृक्षमुलतो गानि, 34.मट्टितोकानि, 35. ऒकरकपु सुन्नितमैन व. 36. वरि. 37. गोधुमलतो बारुगा उण्डु रकमु. 38. पॆसर, 39. मिनुमु. 40. कॊर्रलु. 41. नल्लनुव्वुलु. 42. तॆल्लनुव्वुलु. 43. आवालु. 44. गोधुमलु. 45. शनगलु. 46. चिरुशॆनगलु (47. लक्ष्मिदेवि. 48. पूर्णकुम्भ. 49. डोलु, 50. अद्दं. 51.जण्ट चेपलु, 17 Scanned by CamScannerस्नपनविधिः पीत रक्त शङ्खाति रक्त कृष्णवर्णानि, अष्टाङ्गुलोत्सेध पीठयुतानि च कारयेत्. 10. द्वादशप्रधानद्रव्याणि– “पञ्चगव्य, घृत, मधु. दधि. क्षीर, गन्धोदकाक्ष तोदक, फलोदक, कुशोदक, रत्नोदक, सर्वौषध्युदकानी” प्रधान द्रव्याणीति काश्यपः ति द्वादश 11. पञ्चगव्यं– शुक्रमसि ज्योतिरसीत्येकांशं घृतं दधिक्रावण द्वन्द पायस्वेति तंशङ्क्षीरं गन्धद्वारा मिति वेदांशं गोमयं, सावित्रि सांशं गोमूत्रं. एवं संयोजयेत् एतत्पञ्चगव्यं. अत्र पञ्चगम्ये मत्तारं. “आढकात् फोडशांशं तुघृतं चैवात्रयोजमेदि” त्यारभ्य “गायत्रा च क्रमेणैव गोमूत्रादीनि योजयेदि” ति संयोजने गायत्री मन्त्रमाह वासाधिकारे भृगुः 12. घृतं– अनतीत पञ्चदशाहं. गोघृतं 13. मधु- - पुष्पद्रावणकं, फलद्रावणं वा मधु 56 14. दधि- – नशुक्तं गव्यं द्वौचान्ल परुषौ शुक्ता” इतिकोशः”. पात्रेण ग्राह्यौ गव्यौ दधिक्षीरा 58 59 मृण्मयेन 15. क्षीरं- – सद्योदुग्धं क्षीरं . श्रेष्ठं. पञ्चगव्यादीनि, पञ्चद्रव्याणि यधालाभं वा सङ्गृह्य, शेषं जलेन पूरयेत् 16. गन्धोदकं- – जल पुष्प चन्दनादि गन्ध द्रव्य संयुक्तं गन्धोदकं. 17. अक्षतोदकं- – माष यव सर्षप व्रीहि तण्डुलयुक्तं जलं. 18. फलोदकं- – कदळी 60. चूत 1. पनस 62. नालिकेर मातुलुङ्गा”. दीद्यैः फलैर्यधालाभैर्युक्त मुदकं. · 66 • 19. रत्नोदकं– “पद्मरागं “. च वज्रञ्च वैढूर्यं मौक्तिकं तथा. । प्रवालेन”. सहैतानि पञ्चरत्नानि निर्दिशेत् पुष्यरागं मरकतं”. गोमेधं चन्द्रनीलकं. पञ्चरतैस हैतानि नवरत्नानि निर्दिशेत्” इति नवरत्नः पञ्चरत्नैर्वा । संयुक्तं. पालु 2. कुशमु 3. शङ्खमु. 54. वर्तुलमुल चित्रमुलु. 55. तयारु चेसिन तरुवात / पॆरुगु ग्रहिञ्चवलॆनु. 59. अप्पुडे पितिकिनपालु. 60. अरटि. 61. मामिडि. 62 पनस 63. कॊब्बरि. 64. मादीफलं. 65. कॆम्पु. 66. मुत्यं. 67. पगडं. 68. पच्चु. 18 Scanned by CamScanner 53 54 स्नपन प्रकरणोपयोगी परिभाषा कल्पः अङ्कुशङ्ख आवर्तानि अष्टमङ्गळानि. यधाक्रमेण हेमार्क बिम्बफल श्वेत 20. कुशोदकं :- कुशैस्सहितं 21. जप्योदकं– अतो देवादिभिष्षड्भिर्मन्त्रैः प्रणवशतेनाभिमन्त्रिता. 21. सर्वौषध्युदकं- ओ षदयः फलपाकाना स्सर्वे”. त्रिभिरधिकैर्वा”. संयुक्तं. अत्रजप्योदके मतान्तराणि “स्पृष्ट्यातु वैष्णवं मन्त्रं कलशं जलपूरितं. जपेदुदज्ञ्मुखो भूत्वा तज्ञप्योदकमुच्यत” इति भृगुः. दर्भॆर्जलं स्पृष्ट्या आपोहिष्टामयादीन्मं त्रानावर्त्य, अष्टोत्तरशतं जप्त्वा, अभिमन्त्रितं जप्योदकमिति काश्यपः. वैष्णवं विष्णुसूक्तं च पुरुषसूक्त युतं जपेत्. द्वादशावर्त्य जप्त्यातु जप्योदकमिति स्मृतं कैश्चिदुक्तं विशेषेण अष्टोत्तरशतं जप्यं जप्योदकमिति स्मृतं” इति वासाधिकारेभृगुः 23. उपस्नानानि– तत्तत्प्र्पधानान नर स्नानार्धं शुद्दोदक पूर्णास्तथोपस्नाना” इति काश्यपः 24. अनुद्रव्याणि– पुण्यपुष्प, जातीफलादिचूर्ण, तीर्धोदक, वनौषधि, हरिद्राचूर्ण, सर्वगन्ध चूर्ण, मूलगन्ध, प्लोत वस्त्रोत्तरीयाभरण यज्ञोपवीतानि. द्वादशैतानि अनुद्रव्याणीति काश्यपः (धातवश्चतत्रैव अनर्भूताः) 25. पुण्यपुष्पाणि– बिल्वपत्रं”, करवीरं77, नन्द्यावर्तं”, पद्मं, 75 कुमुदमिति”. 80 • 26. जातीफलादिचूर्णं-– जातीफल" कर्पूर" उशीर" मसूर” दमनक मुद्ग चणकानां चूर्णं. 82 · 27. कषायचूर्णं- – अश्वत्थः. वट “2. मधूक . खदिर. वञ्जुल. आसन “. अर्जुना “. नां त्वक्” चूर्णं. 87 88 69.पण्ट पण्डिन वॆण्टने नशिञ्चु स्वभावमु कलवि. उदा– वरि मिनुमु, पॆसर. 70. मूडु कण्टे ऎक्कुव. 71. मारेडु दळं, 72. ऎर्रगन्नेरु. 73. नन्दिवर्धनं. 74. तॆल्लतामर. 75. कलुव 76. जाजिकाय. 77. कर्पूरं. 78. वट्टिवेरु. 79. चिरुशनगलु. 80. दमनं. 81. रावि. 82. मर्रि. 83. विप्प. 84. चण्ड्र. 85. - अशोक. 86. सोमिद. 87. तॆल्लमद्दि. 88. बॆरडु. 19 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः 28. तीरोदकं- नदी “. नदि " तटाक " कूप”. पल्वलं”. चेति पञ्चकं एततीर्धं दिवाग्राह्यं. विपरीतं नकारयेत् निशिस्नानं यदि स्यात्तु जलङ्गृहा ग्नि सन्निधौ” इति वासाधि कारे भृगुः 94 96 · 97 98 29. वनौषधयः- - सिंही नकुल”. व्याघ्र नन्द आदित्य पुष्कर साह्वय 100 पाठा 101 101 सहदेवी 102 दूर्वाः 103 30. हरिद्रं– “हरिद्रं चारित्र सङ्ग्राह्य चूर्जयित्वा समाहरे इत्युक्तं सुवर्णाभं चूर्णं “षड्भाग तण्डुल चूर्णयुक्तं हरिद्रा चूर्ण मेक” इति काश्यपः. 31. सर्वगन्ध चूर्णं- – हरेणु 104 स्थाणेयक 105 पत्रागुरु 106 श्यामाक 107 कचोर 108 चेरुवाल 109 मांसि 110 चन्दन 111, एला 112, लवङ्ग 113, कर्पूर 114, उशीर1186 स्थिरा 116 नारद 117 कुस्तुम्बर 118 प्रभृतीनां चूर्णं. 121 32. मूलगन्धाः- - पालाश 119 अपामार्ग 120 भूर्णपत्र नन्द्यावर्तं 12 करवीर 123 पद्म 24, कुशपत्राणि 125. 33. धातवः :- जाति 126 हिङ्गुलिकं 127 चैव अञ्जनं 128 गोरोचनं 180 हरीतालं 181 धातुद्रव्यं च सङ्ग्रहेत्. तुमनश्शिला 129 34. सामान्यद्रव्याणि– “प्लोतवस्त्रोत्तरीयाभरण यज्ञोपवीतानि सामान्यद्रव्या” णीति पूर्वोक्तानुद्रव्यान्तर्गता नामेवैतेषां सङ्केतान्तरमाह मरीचिः 35. पोतवस्त्रं– “कार्पासेन कृतं वस्त्र खण्डं प्लोतार्थमाहरेत्’ इति वासाधिकारे भृगुः तद्विशिनष्टि “नवं सूक्ष्म महत”132 मिति मरीचिः “शुद्धं कौशेयकं 89. समुद्रमुचेरु नदि. 90. नदिनि चेरु येरु. 91. चॆरुवु. 92. बावि. 93. चॆलम. 94. अड्डसरसपुचॆट्टु. 95. सर्पाक्षि. 96. वाकुडु. 97. कडिमि. 98. प्रॊद्दुतिरुगुडु. 99. मॆट्टतामर?. 100. कारुबच्चलि. 101. चिरुबुद्धि. 102 सहदेवि. 103. गरिकि. 104. रेणुकलु. 105. माचिपत्रि. 106. रक्तचन्दनं. 107. चामलु. 10. कच्चूरालु. 109. पालमड्डि. 110. जटामांसि. 111. मञ्चिगन्धमु. 112. एलकु 113. लवङ्गमुलु. 114. कर्पूरमु. 115. वट्टिवेरु. 116. मुकुन्न. 117. चाग (पारद?). 118. धनियालु. 119. मोदुग. 120. उत्तरेणु. 121. भूर्जपत्रं. 122. नन्दिवर्धन. 123. ऎर्रगन्नेरु. 124. तॆल्लतामर 1. 126. कम्पिल्लमु गैरिकं?. 127. इङ्गिलीकं. 128. नीलाञ्जनं सुरारा?. 129. मणिशिल. 130. गोरोचनमु. 131. हरिताळकमु. 132. क्रॊत्तदि MA मृदुवैनदि, तडपनिदि. Scanned by CamScanner स्नपन प्रकरणोपयोगी परिभाषा कल्पः वस्त्रं कार्पासं” वेतिखिले भृगुः वस्त्र मुत्तरीयं च पूर्वोक्त लक्षण मेव. 36. आभरणं- – मणि मुक्तामयं सौवर्णं च. अहतं = 37. यज्ञोपवीतं :- सौवर्णं तास्तवं 183. वा. 38. प्रतिनिधिः :- द्रव्याणा मलाभे, अशक्ता च प्रतिनिधयः. क्रॊत्तदि मृदां यधालाभं, पर्वतानां मन्त्रजपः. धान्यानां यधालाभं, अङ्कुराणां दूर्वाग्राणि, मङ्गलानां मन्त्रजपः, मधुनो नारिकेल जलं, रत्नानां सुवर्णं, ओषधीनां यधालाभं, पञ्च गव्यादीनां यधोक्त प्रमाण हीने यथालाभं सङ्गृह्यजलेन पूरणं. प्रधान द्रव्याणां नैवास्ति प्रतिनिधिः (अन्यत्सर्वं प्रायश्चित प्रकरणे द्रष्टव्यमिति ग्रन्ध विस्तर भयादिह नलिखितं) 39. उपचाराः :- “द्वात्रिंशत्” आसन, स्वागत, अनुमान, पाद्या, चमन, पुष्प, गन्ध, धूप, दीप, अर्घ्य, आचमन, स्नान, वस्त्र, उत्तरीया, 2. भरण, यज्ञोपवीत, पवित्र, पाद्या, 2_चमन, पुष्प, गन्ध, धूप, दीपा, 2र्घ्य, आचमन, हविः, पानीया, चमन, मुखावास, बलि, प्रणाम प्रदक्षिणाः, पुष्पाजंलि सहिताश्चेति द्वात्रिंश दुपचाराः एतैर्नृत्त गेय संयुक्तमुत्तमोत्तम मित्याहुः. “त्रयोदश” तत्रार्ह्याचमनान्ताः प्रदक्षिणप्रणाम युता स्त्रयोदशोपचाराः. “एकादश” अर्घ्याचमनान्ता एकादशोपचाराः “अष्टा” पाद्यादाचमनान्ता अष्टोपचाराः “षट्” पुष्पा दृर्याचमनान्ता पडुपचाराः “द्वा" पुष्पदानं प्रणामश्च द्वावुपचारौ. “एक” प्रणम एकोपचारः. त्रयोदशान्त विग्रहाणा मादौ प्रधान मावाहन मत्ते विसर्जनञ्च कुर्यात् सर्वत्रैकोपचारं द्वावुपचारौ वा– हॆूमे षडुपचाराः “स्नपने" अष्टोपचाराः - “हविषिहीने” त्रयोदशोपचाराः, अष्टोपचारा वा हनिषिल” अष्टाविंशत्युपचारा, नवविंशत्युपचारावा. - विमानार्चनायां. एवं द्वात्रिंशदुपचारान् कुर्यात् - “आसन स्नान वस्त्राद्यलङ्कार पाद्याचमन पुष्पगन्ध धूप दीपार्थ्या चमन हविः पानीयाचमन मुखवास दक्षिणा" इति षोडशोपचारा भवन्ती” ति मरीचिः. स्नपनप्रक्रमे कौतुकाबन्धनादूर्ध्वं यावत्स्नपनमाचरेत्, तावदाराधयेत्काले 133. नूलुतो चेसिनदि. 21 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः पाद्यादै रष्टविग्र” रिति खिले. कश्यपेन मरीचिना पि त्रयोदशोपचारपक्षा ठरवेणोक्त इति तत्र विकल्प एव न्याय्यः. अथ वा स्नपने प्रक्रान्तॆ सङ्कल्पितमा 40. विष्णु पञ्चकदिनानि- “श्रणं द्वादशि शुक्ले कृष्ण च द्वादशि था पौणमासी त्वमावास्या पञ्चैतानि दिनानि च, विष्णुपञ्चदिनानीति प्रोक्तान्येवं पुरातन रित्यत्रिः 41. पञ्चपल्लनानि : अश्वत्थ134 चूत 135 प्लक्ष 136 किसलयानि 139 वटौ 137 दुम्बर 138 वृक्षाणां 42. दभ९माला : पर्वणि पर्वणि द्विताललम्ब दभद्वययुता 43. पुण्याहः :- “पुण्याहं देवकार्येषु वाचयेत? विशेषतः, देवस्य प्रमुखे स्थानं प्रोक्ष्यमण्डल माचरेत्. तण्डुलैः पूरितं पात्रं त्रिपादस्योपरि न्यसेत्. गन्धञ्चा क्षत दूर्वाग्रा ताम्बूलं तन्तुभिस्सह उक्तवत्पूण करकं कूर्चयुक्तं निधाय च” इति, 44. ऋत्विग्वरणं :- “ऋत्विजो वरयेत्पश्चात्पञ्च सप्त नवा पि वा साक्षतं दभ९युग्मं च हस्ते हस्ते प्रदीयता” मित्यादि. . ! 45. अङ्कुरार्पणं :- धान्यानि सङ्गृह्यानन्तर कर्तव्यमाहात्रि व आतपेना थ संशोष्य संव्यपोह्या शुभानि च, पूर्वाह्ल एवपात्रे तु तोये धान्यानि ac निक्षिपेत्, आचार्यो यजमानो वा वापये त्परिरक्षयेत्. “सोमं राजान” मित्युक्त्वा विष्णुसूक्तं समुच्चर= स्त्रीशूद्रौ कारयेतां चेत्ताभ्यां वापं न कायेत्. वारुणं मन्त्र मुच्चार्य जलसेकं च कारयेत्, वस्तॆर्नवै स्समाच्छाद्य पुण्याहं वाचयेत्त ः जलेनसेचनं नित्यं दीपं च परिरक्षयेत्. यधाङ्कुरं सुसम्पन्नं तथा यत्नेनकारयेत्. श्यामलाश्च तथा रक्ता स्तिर्यग्जाताश्च ये तथा. अङ्कुराश्चा. प्ररूढाश्च वजनीयाः प्रयत्नतः, श्यामेषु द्रव्यनाशस्स्याद्रक्तेषुकल हॆूभवेत्. तिर्यग्दतेषु रोगस्यादप्ररूढ मृतिभ९वेत्, शुभं पीतेषु शुकेषु ऋजुमूध९्वं गतेषु च, 5. मामिडि. 136. जुव्वि, 137. मऱि. 138. मेडि. 139. चिगुर्लु. 22 ई Scanned by CamScanner सपन प्रकरणोपयोगी परिभाषा कल्पः कः कारयितु श्चैव भवत्येव न संशयः, एवमेव क्रमेणैन मङ्गलायां कुरार्पणं इति. “सद्यः कर्तुं त्वरान्वित इत्युपक्रम्य “अशक्तस्तण्डुलै श्शुद्धॆ स्पद्यश्चैव शुभा कुरं, पालिकादीप्रपूर्यैव पञ्चभिर्वा ध वणकैः अलङ्कृत्यैव पद्माद्यैः पुष्पैर्वापि च विन्यसेत्. अङ्कुरोक्त क्रिया स्सर्वास्तस्मि न्नेन समाचरेत्. अङ्कुराणां तु सर्वेषां चन्द्रः प्रोक्तो धिदैवतं, नैव प्रीणाति भगवानं कुरार्पणमह्निचेत्, अङ्कुरार्पणहीनं यत्कर्म चारि सुरविरितं. तस्मात्सर्व प्रयत्नेन रात्रादेवाङ्कुरार्पणं, गुणाधिकं यदि भवेल्लग्नादिष्वह्नि नाचरे” दिचाह- 46. शुद्धस्नपनं– अत्रमरीचिः. “शुद्धस्नपन विधिं वक्ष्ये नित्यार्चायां स्नपने च उत्सवे पि अन्यस्मिक् पुण्यक्षेच शुद्ध स्नपनं समाचरेत्. स्नपन द्रव्याणि सम्भवति. देवागारं प्रविश्य देवस्य पादयोः पुष्पाञ्जलिन्दत्वा, “परंरंह” इति हस्ताभ्यां देवमादाय- “परंरंह आस्थास्ये गारुडंरंह आस्ये गारुत्मनं रंह आस्थास्ये सर्वंरं हॆू वैष्णव महमास्थास्ये”. अलङ्कृते मण्डपे “प्रतद्विष्टु” रिति देवं संस्थाप्य “प्रतद्विष्णुः”. पात्रपरिच्छदादि परिवृतो राजवदुपचारं कारयित्वा “त्रीणिपदा, इन्द्रभिमस्ते”ति पादौप्रक्षाळ्य. “त्रीणिपदा” “इन्द्रभिमान्ता मनवो वायवश्चाप स्समग्रा अभितो यस्य दद्यात्- विष्णो इमान्वैष्णवाग् स्तर्पयामि प्रसीद देवाधिक तेजसैनं”. विष्णुर्मां रक्षत्विति धौतेन विमृज्य, “विष्णुर्मांरक्षतु” “विष्णवेनम” इति पुष्पाञ्जलिं दत्वा “विष्णवेनमः” “शन्नोदेवी” रित्याचमनं ददेत् “शन्नोदेवी!” अष्टाक्षरेण मुखं पाणी च धौतेन विमृज्यं “ॐ नमोनारायणाय” “घृतात्प” रीति मुखवासं प्रदाय, “घृतात्परि मण्ड इव” विविधै स्तोत्रै र्नृत्त गेय वाद्यैश्च विनोदं कारयेत् मुख्यं गौणं च ज्ञात्वा, देवेशं प्रणम्य, गन्धमाल्यादीनि विमोच्य. “वसोः पवित्र” मित्यनेन वाससा आच्छाद्य. “वसोःपवित्रं” मुखवासं निवेद्य “घृतात्परि” तत्काले वैष्णवैर्मन्त्रॆर्णय शब्जॆश्चस्तुत्वा, देवेशं प्रणम्य, कार्यं विज्ञापयेत्. पूजक स्स्वयमेव श्रावयेत् तद्वाक्यं विष्णोर्वाक्यमिति स्मृत्वा समाचरति. 23 Scanned by CamScanner . स्नपनविधिः पुनः पुनर्मुखवासं निवेद्य, विष्णुगायत्र्या धौतेन देवस्य स्कन्धं समाच्छाद्य “नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्” भावनेन नव वस्ते “अतोदेवा” इत्यलकान् विकीर्य “अतोदेवाः” “इदंविष्णु” रित्यलका शोधनं कृत्वा, “इदं विष्णु” तैले सोम मभर्त्स्य, “त्रीणिप”देति तैलं शिरसि संस्राव्य “त्रीणिपडा” “सोमग्ं राजान” मिति मर्दयित्वा “सोमग्ं राजानं” . “विष्णोः कर्माणि” त्यावर्या वर्त्य करोति “विष्णोःकर्माणि अलकान् सम्बध्य, “तद्विष्णो परम” मिति परिमलैः पुष्पमाल्यैरलङ्कृत्य “तद्विष्णोः परमं” कारौ प्रक्षाभ्य स्कन्धाद्वस्त्रं विमोच्य, “तद्विप्रास” इत्यङ्गेषु अभ्यञ्जनं कृत्वा “तद्विप्रासः” तच्छेषं ढक्तेभ्यः प्रदद्यात्. “विष्णोर्नुक” मिति शालि पिप्टेन देवं परिमृज्य “विष्णोर्टुकं” शकुन सूक्तं शंसयेत्. “कनिक्रदज्जनुषं” “तदस्यप्रिय” मिति वस्त्रेणारेण विमृज्य, “तदस्यप्रियं” शकुन सूक्तेन देवमादाय “प्रतद्विष्णुस्तवत” इति स्नान पीठे देवं संस्थाप्य, पूर्वदत्पादौ प्रक्षाळ्ळ, सौवर्टैस्साधनैश्चूत पत्र सिराभिर्वा “परोमात्रया” “विचक्रम” इति दन्तधावनं, “परोमात्रया, विचक्रमे”. तालु शोधनं भावयति पूर्ववदाचमनं दद्यात्. “शन्नोदेवी!”. एकादश्यां पर्वणि नवम्यामष्टम्यां वर्जयेत् तासु कुर्याद्राज्ञशत्रुभिः पलायनं ग्रामयजमानयोर्भयप्रदं भवति. दूर्वाक्षत पुष्पाणि देवस्य मूर्दादि पादपर्यन्तं “तिर्देव” इति सन्धौ सन्धे च संयोज्य पादयोः प्रक्षिप्तेत्. “त्रिर्देवः” वस्त्रादीनि विमोच्य “परिलिखित” मित्यामेन संशोध्य “परिलिखितग्ं रक्षः परिलिखिता । अरातयः, परिलिखितस्सोस्तु योस्मान् द्वेष्टि यञ्च वयं द्विष्म-” सूक्ष्म सिकताभिः शुद्धाभिः “विष्णवेनम” इति यधाबिम्बशुद्धि स्तधाशोधयित्वा “विष्णु” “वारीश्चतस्रः” इति शुद्दोदकै रभिषिच्य “वारीश्चतस्रः” पूर्ववद्दैतेन वस्ते नारायणाय” पाद्याचमनन्दत्वा “त्रीणिपदा” “शन्नोदेवी!” कर्पूरा / परिमल वैरु हरिद्रा पिष्टेन “सिनीवा” लीति देवस्य सर्वाङ्गमालिष्य ‘सिनीवाली / पुनस्संशोध्य, मन्दत्वा, वस्त्रमाल्याद्यैर्विभूष्य, “नमोवरुण शुद्द ’ पूर्ववच्चुद्दोधाकैरभिषेचयेत् “वारीश्चतस्त्रः”. 24 Scanned by CamScanner සුළ स्नपन प्रकरणोपयोगी परिभाषा कल्पः आ क्षीरेण पुष्पोदकैर्वा भिषिच्य “नमो वरुण श्शुद्धश्शुद्दो 2. हमस्मि शुद्धो ब्रह्मा वीरो हरिर्यधा शुद्धः पञ्चभूता सधा शुद्धा श्शुद्धा2 हमस्मि”. “भूरानिल” येति गन्ध तोयेन पुनस्संस्नाप्य “भूरा निलया भूतया वीरिषिञ्चामि भुवस्सुषुम्नया पाणवत्या परिषिञ्चामि. स्वरमृतवत्या ज्योतिषुत्या च परिषिञ्चामि ताग्ं सवितुर्वरेण्यस्य चित्रामाहं वृणे सुमतिं विश्वजन्यां यामस्य कण्वो अदुह त्प्रपीनाग्ं समस्रधारां पयसा महीं ग्रां. पूर्व वद्वस्त्र माल्यादिभिरलङ्कृत्य. “नमो वरुण श्शुद्धः” “अग्निन्दूतं”. इत्युपवीतं “अग्निन्दूतं” “सोमस्यतनूरसी” ति उत्तरीयञ्च दद्यात्. “सोमस्यतनूरसि” “इदं ब्रह्मपुनीमहे” ति देवस्य हस्तयोः पवित्रं संयोज्य “इदं ब्रह्म पुनी महे” “तद्विप्रास” इति गन्धं सर्वाङ्ग मालिष्य, “तद्विप्रासः”. 2 पाद्या द्यर्घ्याप्तं अभ्यर्ब्य, देवेशं पणम्य, सहस्रधारा मभ्यर्च्य, पूरव त्सहस्रधारयां भिषेचयेत्. अलाभे षोडशादि चतुरन्तं यधालाभ कुम्भोदकै र्वा “वसोः पवित्र” मिति, पुरुष सूक्तेन अभिषेचयेत् ‘वसोः पवित्रं’ “सहस्र शीर्षा पुरुषः” तत्काले चतुर्दिक्षु चतुर्वेदान ध्यापयेत्. “अग्निमीळे” “इषेत्वा” “अग्नआयाहि” शन्नोदेवी!” स्तोत्रॆर्गेयैर्जय शब्जॆ र्नृत्त गीत वाद्यैश्च घोषयेत्. पुनश्शुद्दोदकैरभिषिच्य, वस्त्रमाल्यादीनि विमोच्य अङ्गम्प्रति “मित्रस्सुपर्ण” इति पोतेन विमृज्य “मित्रस्सुपर्णः”. धौतवस्त्रेणाच्छाद्य पाद्याचमनं दत्या पुष्पाञ्जलि दत्वा, शकुनसूक्तेन देवमुद्धृत्य, पूर्ववन्मण्टपे पीठे सनस्य, नव वस्त्रा भरण गन्धमाल्याद्यैरलङ्कृत्य, पाद्याद्यर्घ्यान्तं अभ्यर्च्य, दूर्वा क्षत गन्ध पुष्पाण्येकस्मि पात्रे सङ्गृह्य, देवस्य पुरतस्संस्थाप्य, चतुर्वेदांश्च समावाह्यारि भ्यर्ब्य, हस्ताभ्यां गृहीत्वा, विष्णुगायत्र्या मकुटोपरित्रिः प्रदक्षिणं कृत्वा, प्रदक्षिण क्रमेण प्रागादि चतुर्दिक्षु चतुर्वेदादिमन्त्रै र्विसृज्य, जलेन सहितमक्षत्रं एकस्मि पात्रेवा त्रि स्सङ्गृह्य, देवस्य पुरतस्संस्थाप्य,
- सोममभर्ब्य, हस्ताभ्यामादाय, मकुटोपरित्रिः प्रदक्षिणमावर्त्य, “नारायणाय विद्महे” पुरतः. प्रक्षिपेत्. पश्चाद्रक्षा दीप विधानेन रक्षादीपं कारयेत्. “नर्यप्रजाम्मेगोपाय” तत्काले “देवस्य” त्वेति आदर्शं गृहीत्वा “देवस्यत्वा” 25 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः अष्टा देवस्य छत्र चामरादि परिच्छदानि योजयित्वा, विनोदमपि कारयेत् “ॐ नमो नारायणाय”. शकुन सूक्तेन देवमुद्धृत्य. हविर्निवेदन स्थाने “भूरसिभू” रित्यादि प्रतिष्ठाप्य. “भूरसि भूः प्रतिष्ठित्यै भूवो सि भुवः प्रतिष्ठित्यै सुवरसि सुवः प्रतिष्ठित्यै भूर्भुवस्सु वरसि सुवः प्रतिष्ठित्यै सानन्द स्सर्वेषामन्तरात्माभव पूतः पूतास्तरात्मं भव पुण्यः पुण्या स्तरात्माभव ब्रह्मब्रह्मान्तरात्मा भव विष्णुं प्रतिष्टापयामि ॥ पुष्पन्या क्रमेण पुष्पन्यासं कृत्वा, पूर्ववद्ध्यात्वा, देवेशं प्रणिध्यां निवेश्य, . अक्षरन्यासादीनि कृत्वा, समावाह्य, आसनाद्यैरभ्यर्च्य, हविर्निवेद्य, पानीय माचमनन्दत्वा, मुखवासादि पूर्ववद्दत्वा, देवेशमुद्धृत्य, पूरवत्स्नपन मण्डपे पीठे सन्यस्य, वस्त्रमाल्यादीनि विमोच्य, अन्यैरन्यैर्वस्त्र माल्याद्यै रलं कृता, अपूपादि भक्ष्याणि भोज्यानि विविधानि पक्वान्य पक्वानिच विष्णुगायत्र्याल स्टा क्षरेण वानिवेदयेत्, पूर्ववत्पाद्याच मनमुख वासा प्रदाय यानमारोप्यालयं प्रदक्षिणङ्कृत्वा देवागारं प्रविश्य, पूर्वस्थानेन्यसेत्, अर्चनं चेत् जीवस्थाने प्रतिष्ठाप्य अर्चये दिति. (अर्चनं चेत् कातुकम्बिम्बञ्चेदि त्यर्धः)
- आवाहनं :- “तस्मात्तन्किष्कलं ध्यात्वा सकले मन्त्रसंयुतं एकत्र स्मरणं यत्तदावाहन मुदाहृतं.”
- पाद्यं :- “पादप्रक्षालनायेति मन्त्रपूतेन वारिणा कूर्चेन पादयो स्सेकं पाद्यं विद्या त्समन्त्रकं.”
- आचमनं :- पाद्य मक्षतसंयुक्तं क्षाळितं शुद्ध वारि यत्. तदेवाचमनायाहणं तोयं कुशसमन्वितं सङ्कल्प्याचमनायेति तोयं मन्त्रसमन्वितं प्रदद्याद्दक्षिणे हस्ते तदाचमनमुच्यते”
- पुष्पं :- “मूधिन्ना पीठे समन्ताच्च शङ्ख चक्रायुधादिषु, मन्त्रव त्पुष्पन्यासों यं विग्रहः पुष्पसञ्ज्ञितः” ललाट
- गन्धः :- -तत्तद्वेला स्सुसम्पुल्लाः पुष्पा श्रेष्ठास्सगन्धिकाः ’ ॥बाहुकण्ठेषु उरस्यपि समन्त्रकं, चन्दनाद्यै स्सगन्धै स्स्यादालेपो गन्धविग्रहः 52. धूपः :- समन्त्रधूपदानाय धूपविग्रह उच्यते. 53. दीपं :- “घृतेन वा थ तैलेन दीपं सन्दीप्य दर्शयेत् मन्त्रं देवपाशेF्व यद्दीपविग्रह उच्यते. 26 Scanned by CamScanner सपन प्रकरणोपयोगी परिभाषा कल्पः
- अमण्यं :- “कुशाग्र तिल सिद्दार्थ तण्डुला क्षत संयुतं योबु सङ्घण्यमष्टाङ्ग मुच्यते मन्त्रवद्दर्शनं विष्णोः प्रोक्षणं वा2 घण्यविग्रहः”
- हविः :- “ज्ञात्वा तु हविषां भेदं मूर्तीनां सन्निवेदनं समन्त्रं हविराख्यो2 यं विग्रहॆू मुनिभिर्मतः, पञ्चधा तु हविः प्रोक्तं सम्भा रेषू क्तभेदतः, शुद्धान्नं पायसं चा2 पि कृसरं गौल्यमेव च यावकेन तु पञ्चैते देवमूर्ति क्रमेण तु अलाभे सर्वमूर्तीनां शुद्धान्नं वा विवेदये” दिति द्रोणतण्डुल संसिद्धं पञ्चभि र्व्यञ्जनैर्युतं प्रत्येकं पञ्च फलकैः फलेना पि गुडस्य च प्रस्थॆन मुद्गसारेण विदलानामथा2 पि वा सम्यक्पाकैः फलैश्चा2 पि मधुरैश्च रसोत्कटैः, कुडुपेन घृतेना२ पि दध्ना प्रस्थद्वयेन तु उत्तमं हविरुद्दिष्ट मस्यार्थं मध्यमं विदुः, अस्या र्थ मधनुं प्राहु रन्वितं व्यञ्जनै स्त्रिभिः, द्वाभ्या मेकेन वा युक्तं हविरेनं त्रिधोदितं”.
- पानीयं :- “शीतं पर्युषितं तोयं गन्धैरप्यधि वासितं, दद्याद्यन्मन्त्रत स्तद्धि पानीयं नाम विग्रहः ”
- मुखवासः :- “केवलं वारि थ ताम्बूलं कर्पूरैलादिभिर्युतं प्रदद्याद्दाममन्त्रेण? मुखवासं हि तं विदुः.”
- पुनरर्याचमनादि :- “द्विरुक्तविग्रहाणान्तु ना_र्थभेदः क्रमान्तरे प्रणामावाहनोद्वासा स्त्रय स्साधारणा मताः आद्यन्तयोः प्रयोक्तव्याविग्रहेषु विजानता पाद्याद्या चमनार्हं वा दश विग्रह उच्यते स्नपनान्तरे तु तस्यैव प्र योग स्सम्प्रकीर्तितः.”
- प्रभूतं :- “प्रभूतदान पूजेयं काम्यनैमित्तिकी मता तन्दुलै रेकजातीयै द्रो९णमानाधिकै श्शुभैः 27 Scanned by CamScannerस्नपनविधिः सिद्धं प्रभूतं भक्तं स्याचद्दा भक्ति पुरस्सरं तण्डुलै बहुभि श्शसैर्नानायोग रसान्वितैः सुपाकरम्यै स्सक्षारैस्सगन्धिर्मित सैन्धवैख रसालदधि यू षैश्च! पानीयेनापि संयुतं निवेदन मन्त्रवत्स्यात्प्रभूतं नाम विग्रहः नैमित्तिकविशेषाने प्रयोक्तव्यं विधानतः. ” 60. प्रणामः :- “प्रणामस्स्यान्नमस्कारः”
- सहस्रधारापात्रं :- “नित्यनैमित्तिकारि भिषे कार्थं सहस्रधारायुतं पात्रं सुवर्णाद्यै श्चतुर्विंशति षोडश द्वादशाङ्गुलविस्तारायामं समसृत्तं भित्स्युत्सेध मङ्गुल मोष्ठमे काङ्गुलं तन्मध्ये चतुरङ्गुलविस्तारायामं कर्णिकाकारं तन्मध्ये रत्नंसुवर्णं वानिक्षिप्य तत्परितो ष्टदलो पेतं पाश्वयोस्ता लमात्रोन्नतं त्य्रङ्गुलविस्तृतं गण्डिकाद्वय मग्रं मुकुला कारं समुष्टीकं वा कारयेत्. गण्डिकारहितं वा कारयेत्.” गण्डिकाया द्वादशाङ्गुलं कुक्षिविस्तारं तस्मा दध्यर्थ मुत्सेध मध षडङ्गुल विस्तारं त्रिगुणपरीणाहं कर्णं चतुरङ्गुल विस्तारमोष्ठं द्व्यङ्गुल मास्यतारं चतुरङ्गुलं तत्पाश्वे नासिका द्विमात्रोत्तुङ्गा तद्वृत्तं कनिष्ठाङ्गुल्यग्र समं तत्पृष्टे चतुरङ्गुलविस्तारायामं पादं द्वृगुलोत्सधं शेषंयुक्त्याव कारयेदिति मरीचिः. 62.योगासन उपचाराः :- “प्लोतं दत्वाततो योगेचासने स्थापयेद्धरिं कृत्वाप्रावरणं पश्चाद्राज वद्दूपयेत्तथा अलकान्विकीर्य हस्ताभ्यां मङ्गलं बन्धयेत्तथा गन्ध माल्यै रलङ्कृत्य वस्त्रैराच्छादयेच्छुभं सूक्ष्मॆदुँकूलैः कक्षाद्वै प्रियं. गन्धमाल्यै रलङ्कृत्य पाद्याद्य घाक्यान्तमर्चयेत्. यवनि कां विसृ्य प्रणाममपि कारयेत् दुर्वाक्षतोदं मध्याहे साये नीराजनं तथा प्रदक्षिणं समावेष्ट्य तद्दिद्देवमनुस्मरण विष्णु स्वामिति रक्षार्धं ललाटेचोध्वपुण्ड्रकं गृह पात्रे! दशयेत्प्रणवाकृति. पुष्पाक्षतैश्चतुर्थ्यत्तं महादिक्षु विसर्ज त्वा छत्रचामर वाहनाज् दश यित्वा तथा वेदा दिशासु निदिशासु पुराणस्तोत्र सूत्राणि कल्प मध्यापये त्रमात्. प्रमुखे गेयवृत्ते च सर्वव्यासमु घोषयेल्लक्षणोपेतं स्तुतिभि सूयते प्रभुः तुण्डुलं वाडु 28 Scanned by CamScanner स्नपन प्रकरणोपयोगी परिभाषा कल्पः कार्धंस्या तिलप्रस्थं घृतम्पुनः कुडुपं मुखवासं च पात्रे तान्याहरेतुनः. त्म वेदा समभ्यच्य वेदविद्भ्यो ददेत्पुनः पूर्वं दूर्वां ददेदोभ्यो देवदेवस्य सन्निधौ. प्रणम्य देवदेवेशं क्षमस्वेति जनार्धनं. प्रभूतं चात्र सन्द्य त्पूर्योक्त विधिनाततः. लब्दे? महाहविः पश्चातिलोक्त विधिना ददेत्. पानीयाचमनं दत्वा पोतङ्गन्धञ्च हस्तयोः मुखवासं ततो दत्वा देवदेवं प्रणम्य च तस्मादारोपयेद्देवं रा जवत्पूर्वमासने. अपूपादीनि भक्ष्याणि सर्वाणि विविधानि च निवेदये द्यथान्याय्यं नाळिकेरोदकन्तथा. आचमनं ददेत्पश्चान्मुखवासं निवेदयेत्. विनोदनृत्तं कृत्वान्ते देवदेवं प्रणम्यच, याने देवं समारोप्य सर्वालङ्कारसं युतं. ग्रामेदेवा लयेवाथ प्रदक्षिणमथाचरे” दिति यज्ञाधिकारे भृगुः.
- उष्णोदकं :- “नात्युष्णं नातिशीतं चक्वधितं शुद्धवारि,” चेतिखिले. 64. हविर्निवेदनविषयः :- “यस्य देवस्य यदार्थं प्रतिसर बन्धनं कृतं तत्कर्म यावत्समाप्यते तावत्तस्य हविर्नि वेदनं प्रतिषिद्धं, तदालय गत देवानां सर्वेषा मित्येक’ इतिकाश्यपः " कौतुकबन्धना दूर्ध्वं यावत्स्नपनमाचरेत्. तावदाराधये त्काले पाद्याद्यैरष्ट विग्रहैः प्रातरुत्थाप्य तत्रैव हवि स्नाप्यनिवेदये, ’ ” दितिखले भृगुः. C
- विसर्जनं :– “पूजाने स्तुतिभिर्मन्त्रै र्देवस्वेच्छानु मोदनं भक्तिनिर्भरया बुद्ध्या प्रोक्त उद्वास विग्रह इति खिले भृगुः. स्नानवेदिः स्नानश्वभ्र पदे पर्यायवाचके. 66. मानलक्षणं :- अष्ट तिलं माषं अष्टमासं शाणं विंशति शाणं निष्कं तिलाष्टकंशाणं तदष्टकं माषमिति भृगुः. दश निष्कम्पलं अष्टनिष्कमितिकेचित्. चतुष्पलं कुडुबं चतुष्कडुबं प्रस्थं चतुष्प्रस्थमाढकं चतुराढकं द्रोणम्भवतीति मरीचि.
- मृत्पात्राणि :- ‘स्नानार्था सम्भाराज् सम्भरति आडकपूर्णा कलशाज्, तद्द्विगुणपूर्णा करकाश्, तद्विगुणपूर्णा घटाक्, तत् षड्गुण पूर्णामुदधानीं प्रस्थपूर्णाE शरावाE कलशानां पिधानानि अन्यानि भाण्डानि खण्ड स्फुटित काळ रहितानि नवानि गृष्णायात्, “सौवर्णाण राजतां साम्रानलाभे मृण्मयाना हरेत्. पक्वालर्क फलाकारं कलशं सुमनोहर” मिति खिलेभृगुः. पात्राणां सङ्ख्या च स्नपन भेदेन भिद्यते :- तत्राष्टोत्तरशत कलश स्नपनमधि कृत्योच्यते अथ कलशा न्यष्टोत्तरशतं करकाणि दश, घटा द्वाविंशतिः, उदधान्येका, 29 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः शरावा विंशत्युत्तरं शतं पिधानाहाः चत्वारिंशद्रव्य व्यासाहाः
- दभाः :- सप्तविंशति भेदस्तु प्रोक्षणे कूर्चमुच्यते वेदं पडङ्गल ।_लायामं जनार्थं विधीयते. दभै९श्च पञ्चदशभि न वभिर्वा थ सप्तभिः दक्षिणावर्तन्धी कूर्चाक् कुर्वीत यत्नतः. ग्रन्ध्य धस्ताद्धस्त मात्रा दक्षिणा वर्तकात्, कलशप्रोक्षणा येवै’ कुशान्वापि समाहरेत् “परिस्तरण कूर्चांस्तु कृत्वाचतुर्दिक्षु यधाक्रमं, द्वितालम्म दर्भाभ्यां दभ मालाख्य रज्जुकाक् द्वार्यां अग्निकुण्डे यथातथा द्वादशाङ्गुळ मानेषु कलशादिषु कूर्चका पूर्ववत्तोरणं द्वाभ्यां प्रकुर्वीत पर्व पर्व ह्यतन्दिता” इति खिले. -प्रकरणावळिः. अथ देवस्य स्नपनविधौ पूर्व मङ्कुरार्पणं सम्भाराहरणं प्रथमं सनालय निर्माणं द्वितीयं. रात्रा विशेषाचन प्रतिसरबन्धन शयनादिकं . तृतीयं, ऋत्विग्वरणं चतुर्थं, द्रव्यन्यासः पञ्चमं जयादीनामर्चनं षष्ठं देवेशस्य स्नपनं वेद्यां संस्थापनं सप्तमं. स्नपन द्रव्याधिदेवता वाहनार्चनमष्टमं आहवनीयाग्नावग्नि प्रतिष्ठापन, हौत्र प्रशंसनादि नवमं तत्तद्रव्यैस्स्नपनादि दशमं अन्तहॆूम एकादशं विशेषाञ्च नं द्वादशं, जीवस्थानेस्थापनं त्रयोदशं ध्रुवबेरस्य स्नपनञ्चे त्स्नान वेद्याङ्कुम्भावाहनं तज्जलेन सर्वेषामस्ते स्नपनं च विशेषोभवति. अध देवस्यस्नपनविधिः. प्रतिष्ठाने, चोत्सवार्ते आयने विषुवे व्यतीपाते२ न्यसिक् सङ्क्रमणे२ बार्ते, युगाने, राहुसम्प्लवे, गुरुशुक्रोदये मासक्षेषु, विष्णुपञ्चकदिनेषु, राज्जो ग्रामस्य यजमानस्य जन्मक्षेण 2. ना वृष्ट्यादौ, महाव्याधि कोपेऒ न्यस्मिक् काम्ये, विभवेसति, सर्वोपद्रवशान्यर्थेच देवस्य स्नपनं कारयेत् यने कर्तुमुद्योग स्तद्धिना त्पूर्वस्मिन्नवमे, सप्तमे, पञ्चमे, तृतीये वाह्यङ्कुरार्पणं कुर्या दाचार्यः पुण्याहं वाचयित्वा अस्यां - शुभतिधौ अस्य देव देवस्यभगवतो महापुरुषस्य श्रियः पतेः पुरुषोत्तमस्य श्री मडखिलाण्डकोटि ब्रह्माण्ड नायकन्य श्री स्वामिनः, प्रीत्यर्थं सर्वारिष्ट शान्त्यर्थं. समस्त मङ्गलावा व्यर्धं अमुक गोत्रस्य, अमुकनामधेयस्य इष्ट काम्यार्ध सिद्ध्यर्थं (अमुकोपद्रव श्री निवृत्यर्थं, अमुकाभीष्ट फलसिद्ध्यर्थं,) अमुक निमित्त काले श्री भगवदाज्जा कैङ्कर्य रूपमष्टोत्तर शत (अमुक सङ्ख्याक) कलशैः, प्राग्रव्यैरनु द्रव्यैस्सामान्य द्रव्यै र्यावछ्छ सृस्सहित श्री भावस भगवच्चास्त्र प्रवर्तकै श्रीविखनो मुनीन्द्रान्तेवासि भर मरीच्य त्रिकश्यपैः प्रणीत परमवैदिक श्रीमद्वै खानप भगवच्चास्त्रोक्त क्रमेण महास्नपनं / 30 Scanned by CamScanner प्रकरणावळिः. कर्म करिष्यमाण स्तत्पूर्वस्मि न्नहन्यतिशय शुभ फलावाप्त्यर्थं यजमानेन प्रार्थितो… . हमं कुरार्पणं करिष्यामिति सङ्कलप्य विथिनाङ्कुरार्पणं कुर्यात् :- कुरार्पणं……..कुर्वन्तु सततं शुभं- अत्राङ्कुरार्पणं विना अथा । स्नपनं कारये दिति मरीचि वचनात्के चिदङ्कुरार्पणं विनैव स्नपनं कुर्वन्ति. सम्भाराहरणं अथा नन्तरं सम्भाराE सम्भरति मृत्पर्वत धान्याङ्कु राष्ट्र मङ्गलानि पञ्च प्रार्थव्याणि, पञ्चगव्य घृत मधु दधि क्षीर गन्धोदका क्षतोदक फलोदक कुशोदक रत्नोदक जप्योदक सर्वौषध्युदकानि द्वादश प्रधान द्रव्याणि, पुण्यपुष्प जातीफलादि चूर्ण कषायचूर्ण तीर्धोदक वनौषधि हरिद्राचूर्ण सर्वगन्ध चूर्ण मूलगन्ध धातूE नवानुद्रव्याणि स्लोत वस्त्रोत्तरी याभरण यज्ञोपनीतानि चत्वार्यनु द्रव्याणि, पूर्वोक्तानि मृत्पात्रा ण्याघार सम्भाराज् धान्यं तण्डुलान्युष्णोदकं उशीरादिभि स्सुगन्ध द्रव्यैर्वासितं शुद्धोदकं सप्तभिः पञ्चभिस्त्रिभिर्वा दभै ग्रन्धितानां कूर्चानां द्विशतं पञ्चदशदभै९ ग्र९धिता वेदिः, परिस्तरण कूर्चाश्चत्वारः प्रोक्षण कूर्चा श्चतावन्तः विनियोगदभा९ यावल्लभ्यं, पञ्चपल्लवानि दशाङ्ग कर्पूराद्यर्चन द्रव्याणि, अर्चनपात्राणि, कलशानां वेष्टनाहा णि नववस्त्राणि, प्रतिसराजु द्वादश, दीक्षाहाराणि वस्त्राणि. पञ्चतल्पानि. तनूज नाळिकेरफलानि मुखवास द्रव्याणि, हविद्र व्या ण्युपहाराणि दक्षिणा मलङ्कार द्रव्याणि, शालालङ्करणानि, भेरीमृदङ्गादि मङ्गलवाद्यानि, चेत्यादीनि सम्भरतीति सम्भारा हरणं प्रथमं प्रकरणं. स्नपनालय निर्माणं अथ देवालयाभि मुखे पश्चिमे उत्तरे चैशान्यां वा यथोक्तं स्नपनागारं मण्डपङ्कूटं प्रपां वाकृत्वा सर्वत्र वितानध्वज दभ माला तरङ्ग स्तम्भवेष्ट नाद्यै द्वारेषु तोरण पूर्णकुम्भाङ्कुराद्यै रंलकृत्य परितः प्रावरणङ्कृत्वा भ्यन्तरं गोमये नोपलिप्य पिष्टतोय युतेन प्रागुदक् षट्सूत्रेण पञ्चविंशति भागं कृत्वा तन्मथ्ये चैकपदे स्नानवेदिं लो हॆूप लेष्टका दारुमृत्तिकाना मन्यतमेन तद्बेर पीठाद्भहिः प्रतिदिग्भाग मष्टाङ्गुलं तालंवा हित्वा यधोचितायाम विस्तारां चतुरश्रां द्विमेखलां लोहजां षडङ्गुलोत्सेधां लोहजाद्विगुणां शैलांशैलाद्विगुणा मैष्टका मैष्टका द्विगुणां दारवीं दारवीद्विगुणां मृण्मयीं लोहजव दुर्पेधाम् । पादुकादि करणैर्युक्तां वा गोमुख रसाङ्गुलयुत वारि माग९ युतां मध्ये गोलकावगाढ युतां तद्विगुण विस्तारां च कारयति, तदलाभे कदल्यादि 31 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः चर्यादेशं हित्वा पत्रैराच्छाद्य परितः कुशकूर्चा न्विन्यस्य, तत्परितोष्ट पदानि तद्भहिषोडश भागेषु प्रागादि चतुर्धिक्षु चत्वारि पदानि द्वारार्थं त्यजेत्. शेषेषु द्वादश भागेषु द्वादश प्रधानद्रव्य व्यासार्थं उपस्नान कलश व्यासार्थं व्रीहिभि तत्तत्थाने द्वादशाङ्गुल विस्तृतानि पीठानि कृत्वा पश्चिमद्वार वामे पङ्क्तीश स्तण्डुलैर्वा गोलकोन्नतां यथा लाभोन्नतां वा वेदिं कृत्वा बहिरिन्द्रादि देवानां स्योत्तरद्वारवामे विष्वक्सेनस्य च पीठं कृत्वा वेद्युपरिष्टादिन्द्रादीशानान्तं जयादीना मर्चना स्थानानि प्राच्यामा हवनीया ग्नि कुण्डञ्च सङ्कल्पयति. तथा प्रधान द्रव्य व्यासोचिषु द्वादशसु पदेषु प्रत्येकं नवपदानि रचयति’ इतिस्नपनालय निर्माणं द्वितीयं प्रकरणम्. विशेषार्चन प्रतिसम्बन्धन शयनादि. अथाचार्य स्स्नपनदिना त्पूर्वरात्रे देवं विशेषतो भ्यर्च्य हविरि वेद्य शयनस्थाने पूर्ववच्चयनं सङ्कल्प्य, तस्मिक् स्नापनं बिम्बं तदलाभे चौत्सवं तदलाभे कौतुकं समारोप्य पुण्याहं वाचयित्वा, सौवर्णं, राजतं, ताम्रं, कांस्यं, वा पात्रं द्रोणै द्रोणार्थराढकैर्वा तण्डुलैरापूर्य तस्मि सौवर्णं प्रतिसरं विन्यस्य, अलाभे क्षामं कार्पासं तान्तवं वा त्रिवृतं “कृणुष्वपाजः” स्वस्तिसूक्तेन ताभिमृश्य “स्वस्तिनोमिमितां.” स्वस्तिदाविशस्सतिरितिवद देवस्यदक्षिणहस्ते प्रतिसरं बध्नीयात्. स्वस्तिदाविशस्पतिः. स्नपन बेरस्यैवस्नपनं चेद्धेव्योस्ततन्मन्त्रेण वामकरे बध्नीयात्. श्रियेजातः. मेनीदेवीः देव्यो र्विष्णुस्त्वा मितिबध्नीयादिति केचित्. औत्सवकौतुक बेरयो स्सृपनञ्चेद्देव्योर कौतुक बन्धः, ततो यद्वैष्टवमिति पूर्वोक्त शयने देवीभ्यां सह देवं शाययेत्. “यद्वैष्णवग्ं शयनेशयानं” रात्रा स्नपनञ्चेच्छयनं विनाप्रतिसर बन्धंः. इति रात्राविशेषार्चन प्रतिसरबन्ध शयनानि तृतीयं प्रकरणम्. अथा ऋत्विग्वरणं चार्यो यजमानश्च प्रातरुत्थाय हरिं स्मरण नित्यं नैमित्तिकं स्नानसन्ध्यावन्दन तर्पण ब्रह्मयजौ पासनादिकं समाप्य समाहित मना देवम् । - ध्याय न्नालयङ्गत्वा प्रदक्षिण प्रणामादीनि कृत्वा सूर्योदयात्राक् शयानं देवं प्रणवेत्थाप्य आनम्य पाद्या दृघ्यान्त मष्टोपचारै रभ्यर्च्य मुखवासं निवेदयति. लक्षणसम्पन्ना नृत्विज आहुय पुण्याहं वाचयित्वा, अस्यां शुभतिधौ । महास्नपनकर्मणि आचार्यादीनां सर्वेषामृत्विजां यजमानस्य च तत्तं करकरण । 32 Scanned by CamScanner द्रव्यन्यासः योग्यता सिद्ध्यर्थं स्नपन द्रव्यस्नपन मण्डप विशुद्ध्यर्थञ्च पुण्याहं वाचयिष्ये इति सङ्कल्प्य “अथ पुण्याहं” - पुन स्सङ्कल्प्य मया सङ्कल्पिते स्मि महास । कर्मणि अङ्कुलेन तत्तत्रिया निर्वाहार्थमृत्विग्वरणं करिष्ये, इति सङ्कल्प्य, अप उपस्पृश्य “मया सङ्कल्पिते देवेशस्य महास्नपनाख्ये कर्मणि. अमुकगोत्रं अमुक शर्माणं श्री महाविष्णुस्वरूप माचार्यं त्वामहं वृणे.” इत्याचार्यं, मयासङ्कल्पिते ….. स्वरूपं स्नपनद्रव्य देवाराधनार्थं त्वामहंवृणे इत्येकं मयासङ्कल्पिते……… स्वरूपं कलशोद्धरणार्थं त्वामहं वृणे, इतिद्वौचत्वारो वा, मयासङ्कल्पिते…. स्वरूपं हॆूमार्धं त्वामहं वृणे इत्येकं, मयासङ्कल्पिते………… स्वरूपं हॆूतारं त्वामहं वृणे इत्येक मेवं सप्तपञ्च वा ऋत्विजः, प्रत्येकं साक्षतै द९भ९ युग्मैवृत्वा यजमान आचार्य प्रभृतिभ्य स्सर्वेभ्य ऋत्विग्भ्यः. प्रत्येकं श्वेतवस्त्रोत्तरीयोस्टीष गन्ध पुष्पमाल्य भूषणा दीनि समर्प्य साष्टाङ्गं प्रणम्य मयि कृपया भगवत्स्वरूपा मयावृता भगवतो नारायणस्य महास्नपनं यथाशास्त्रं यथायोग्यं भगवत्प्रतये सम्यगा चरित्वा भगवन्तं सन्तर्प्य भवद्दासभूतं मामनुगृहस्तु भवन्त इति विनय विनमितोत्त माङ्गः प्रार्धयेत्, ततः पूर्वोक्त वदृत्विजां नव वस्त्रादिभिरलं कृतानां दक्षिणकरेषु प्रतिसरबन्धं कुर्यात्. अथर्त्विजस्सर्वे दधिक्रावण, इति भगन्निवेदित दधिप्राशनं कृत्वा द्विराचम्य नियमपरा भवेयुः. “अथाचार्या दृत्विग्वरणं 22 तेषां सूतक प्रेतका द्याशौचं नलिप्यते.” इतृत्विग्वरणं चतुर्थं प्रकरणं. द्रव्यन्यासः अथा. चार्येणा नु ज्ञातो द्रव्य देवाराधकः कलशोद्धारकै स्सह पूर्वोक्तं स्नपनागारं प्रविश्य, “तत्सवितु” रिति वेदिं प्रोक्षयति “तत्सवितुः” “सुमित्रान” इति पङ्क्तिं उल्लिख्य “सुमित्रानः” “हिरण्य पाणिमि”ति उत्तराग्रान् प्रागग्रान्वा दर्भानास्त्मणाति. “हिरण्य पाणिमूतये सवितार मुपह्वये सचेत्तो देवतापदं”. “देवस्यत्वे” ति कलशादीनाहृत्य “देवस्यत्वा सवितुः प्रसवे श्विनो र्भाहुभ्यां पूर्णोहस्ताभ्यां” अभ्यन्तरे बाह्ये च धूपेन सम्यग्धूपयित्वा, तन्तुना यवान्तर मङ्गुल्यन्तरं वा सावित्र्या आवेष्ट्य, तयैव प्रक्षाळयति. “ॐ भूर्भुवस्सुवः तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गोदेवस्य धीमहि, धियो यो नः प्रचोदयात्”. 33 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः स्समानीतं तोयं “धारास्विति गृष्णायात्, “धारासुसप्तसु” “इदमापश्चिवा” इदि सद्यो दि हृतं रात्रे चेदग्नि सन्निधौ गृहीत्वा, सर्ववाद्य सर्वालङ्कारै वस्त्रेणोत्सवनं कृत्वा “इदमापश्चिवा?” पुनः “धारास्विति” जलेन तत्तद्दव्यैर्वा कलशानापूर्य. “धारासुसप्तसु” कल वाणां व्यासं कुर्यात्. ईशानेन्द्रयोरन्तरे.. ष्णा मृद एकस्मि प्रक्षाळितै रापैः पिदधाति अनन्तरं तत्त तानेषु इन्द्रादि दिक्पालास् बाह्यपडे गृहीत्वा " चित्र” मिति सन्यस्य, “उदुत्यं जातवेदसं” “चित्रदेवानां”. दीपं द्वार वाम पारेश्वषु कोणेषु च “इदं विष्णु” रिति हिमवदाद्यष्ट पर्वतान् सन्यस्य, “इदं विष्णुः” “शुक्रन्त” इति शाल्यादीनि धान्यानि एकस्मिक् पात्रेगृहीता सन्यस्य “शुक्रर्ते अन्यद्यज तने अन्यद्विषुरूपे अहनी द्यौरिवासि, विश्वाहि माया । अवसि स्वधावो भद्राते पूष न्निह रातिरस्तु”. यम नीलयोरन्तरे “सोमओषधीना”मि त्यङ्कुरान् सन्यस्य, “सोओषधीनां वरुणोबृहस्पतिः प्रजापते सत्वदेतान्यन्ये देवा नीरदाः द्वार दक्षिण पार्वेषु कोणेषु च श्रीवत्सादीन्यष्ट मङ्गलानि “शग्ंसानी” सन्न्यस्य.“शग्ंसानियच्छत्यनिशन्नः पवित्री. यया स्वराजा संविराजो विराजः. सेहाह्रासे पुष्टि वर्धने धत्ताम्” ऐशान्यां नवपदे परित उपस्नानाष्टक युतं आग्नेयादीशानान्तं उपस्नान सप्तकयुतं वा मध्ये ध मध्ये चॆन्द्रे पञ्चगव्यं “त्र्यम्बक” मिति सन्न्यस्य “त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टि वर्धनं. उर्वारुकमिव बन्धनान्मृत्योर्मुक्षीय मामृतात् ’ द्वादश प्रधान द्रव्याणां प्रत्येक मिद्धं द्वौ द्वौ प्रधान कलशौ सप्त सप्तोपस्नान कलशानेकैकं प्रधानकलश मष्टाष्टोप स्नान कलशान्वा सन्नसेत्. पूर्वद्वारोत्तर पदे घृतं “ घृत प्रतीक” इति सन्न्यस्य “घृतप्रतीको घृतयोनि रग्निर्घृतैस्स मीदो मृतमस्यान्नं. घृतः पृषस्त्वा सरितो वहन्ति घृतं पिबन् सुयजायक्षि देवान्”. पूर्व दक्षिणे “मन्मधुन” इति मधुसन्न्यस्य “यन्मधुनोमधव्यं परमो.. न्नादो मधव्यो.. सानि. तेजसेत्या श्रियै यशसे बलया2 न्नाद्यायप्राश्नामि. परममन्नाध्यं वीर्यं. तेना हं मधुनो मध्यव्येन परमेणा न्नाद्येन वीर्येण आग्नेयं दधि सोपस्नानं “दधिक्रावण्ण” इति सन्न्यस्य दधिक्रावणो अकारिषम् । जिष्णोरस्वस्यवाजिनः सुरभिनोमुखा करत्प्रण आयूगंषि तारिषत्” दक्षिण द्वार पूर्वे 34 Scanned by CamScanner द्रव्यन्यासः “आप्याय स्वेति” क्षीरं सोपस्नानं सन्वस्य “आप्यायस्व समेतुते विश्वतस्सोम वृष्टियं भवा वाजस्य सङ्गधे. दक्षिण द्वार पश्चिमे “सोमग्ं राजान” मिति गन्धोदकं सोपस्नानं सन्न्यस्य “सोमग्ं राजानं वरुण मग्निम न्वाराभामहे. आदित्या न्विष्णुग्ं सूर्यं ब्रह्मणं च बृहस्पतिं. नैरत्यां “इमाओषधय” इत्यक्षतोदकं सोपस्नानं सन्न्यस्य. “इमा ओषधय स्सम्बभूवु स्तास्तास्सर्वाः पवमाने अनुगता श्शास्त्रं कुर्वन्तुनः”. पश्चिम द्वार दक्षिणे “सोमग्ं राजान “मिति फलोदकं सन्न्यस्य “सोम्ं राजानं” पश्चिम द्वारोत्तरे “यत स्स्वमासी” दिति कुशोदकं सन्न्यन्य “युतस्स्वमासी दृदयाद नादेर् ऋषिस्त्विषा दीप्य जगद्धधार. ख्यातीरीशते धृगग्नौ जुहॆूमि”. वायव्यां “अतोदेवा” इति रत्नोदकं सन्न्यस्य “अतोदेवाः” उत्तर द्वार पश्चिमे “ब्रह्मदेवाना” मिति जप्योदकं सन्न्यस्य “ब्रह्मादेवानां पदवीः कवीनामृषिर्विप्राणां महिषो मृगाणां श्येनो गृध्राणाग्ं स्वधिति र्वनानाग्ं सोमः पवित्रमत्येतिरेभन्न्” उत्तरद्वार पूर्वे “चित्रं देवाना” मिति सर्वौषध्युदकं सन्न्यस्य” चित्रं देवानामुदगा दीनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेः अप्राद्यावापृथिवी अन्तरिक्षणं सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च” यमनीलयोरन्तरे “इमास्सुमनस” इति पुण्यपुष्पाणि एकस्मि पात्रे सङ्गृह्य, विन्यस्य “इमास्सुमनस श्रेष्ठा दिव्य पुष्पाधिवासिताः पूता ब्रह्म पवित्रेण पूतास्सूर्यस्य रश्मिभिः” इन्द्रपावकयोरन्तरेन्य सेदिति केचित्. नील वरुणयोरन्तरे “वन्द्योनएष” इति जाती फलादि चूर्णं सन्न्यस्य, “वन्द्योन एष वसुषु निदध्यात्. त्रिधा त्रिधामा बिभृयाददीनान्”. वरुणोदानयोरन्तरे “येतशत” मित्यश्वत्थादि कषाय चूर्णं सन्न्यस्य. “येते शतं वरुणये सहस्रं यज्ञियाः पाशा वितताः पुरुत्रा. तेभ्योन इन्द्र स्सवितोत विष्णुर्विश्वे देवा मुञ्चन्तु मरुत स्स्वस्त्या” “वारीश्चतस्र” इति नादेयादि तीर्धतोयं तत्रैव सन्न्यस्य. “वारीश्चतस्रस्सदृशः कवीनां पत्युः प्रत्या वरिताक्षरंश्च भूयो भूत्यै भुवनस्य पुण्यॆ स्नायी त यस्सङ्गतं स्नापयामि”. 35 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः सोमोदानयोर्मध्ये “रुद्रमन्य” मिति सिंह्यादि वनौषधी स्सन्न्यस्य रुद्रमन्यं बहुतो हुतं वृषभं नमस्ते अस्तु. तन्मे अस्तु बहुभ्यां वीतये”. नीलं निवाली” ति हरिद्राचूर्णं सन्न्यस्य “सिनिवालि पृधुषुके या देवा मसि स्वपा. जुषस्व हव्यमाहुतं प्रजान्देवि दिन ई सोम “इमे गन्धा” इति हरेणु पूर्वं सर्व गन्ध चूर्णं सन्न्यस्य. “इमे गन्धास्सुरभिनोदिव्यगन्दाधिवासिताः. पूताब्रह्म पवित्रेण पूतास्सूर्यस्य रश्मिभिः”. “ नारायणायविद्म ह” इत्तॆशान्यां प्लोत वस्त्रोत्तरीया भरण यज्ञोपवीतादीनि सन्न्यस्य. “नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीहि तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्”. शान्तस्य पश्चिमे पालाशादि मूलगन्थान् शान्तस्य पूर्वे जाति हिङ्गुळिकादि धान्तूंश्च विष्णुगायत्र्या सावित्रा वा सन्न्यस्य “नारायणायविद्महे” “ॐ भूर्भुवस्सुवः यत्रावकाशस्ततोदधानीं उष्णोदक भाण्डं च न्यस्यति. अत्र “देवदेवं समुद्दिश्य ना मन्त्रं किञ्चि दाचरेत् कुर्या त्सावित्रिया तत्तु निर्धिष्टं नास्ति चेत्स्वक” मित्यादि भृग्वादि वचनैर्मन्त्र स्या.. नुक्ता सावित्र्या कुर्यात्. अधवा गायत्र्या मृदादि दिव्याणां न्यासं कुर्यादि” ति केचित्. ततः कलशान्नव वस्त्र गन्ध पुष्पाक्षत मालादि भिर्यधोपपादमलङ्कृत्य शेषु कूर्चाश्वत्थादि पञ्च पल्लवांश्च ऊर्ध्वाग्रं निक्षिप्य पिदध्यात्. स्नानवेद्यु परिष्टात् प्रागादीशानान्तं जयाद्यष्टाना मप्सरसां इन्द्रादि दिक्पलाना मष्टानां सङ्कीश शान्तयोश्च प्राग्रव्य प्रधान द्रव्यानु द्रव्य सामान्य द्रव्याणां च सर्वेषां वामपार्श्वे तत्तद्देवता आवाहनार्धं तण्ड्रुलपूरितेषु भाजनेषु प्रत्येकं कूर्चान्निदध्यात्. इति द्रव्यन्यासः पञ्चमं प्रकरणं. जयादीनामर्चनं अथ जयादीनामर्चनं स्नानवेद्याः परितः प्राच्यां “अभ्राभां रक्तवस्त्रां तां द्विहस्ताम्बुजधारिणीं सर्वभूषाभूषिताङ्गां जयामैन्द्र पदे र्चयेत्” ( श्री मावाहयामि, समृद्धिनी मा वाहयामि; भद्रजा (द्रा) मावाहयामि, इन्द्रपदे चतुरश्रमण्डले ॐ जया मावाहयामि, सुखप्रदा । जयायैनमः दाचमन पुष्प गन्ध धूप दीपाघाण्य चम नान्यष्लोपचारा / समर्पयामि - एवं सर्वत्राष्टोपचाराज् समर्पयेत् . 36 Scanned by CamScanner जयदीनामर्चनं आग्नेय्यां “नीलाभां पीतवस्त्रां तां द्विहस्ताम्बुजधारिणीं, . भूषाभूषितसर्वाङ्गां विजयामनलेरयेत् आग्नेयपदे सुवृत्तमण्डले ॐ विजयां विशोकां पुण्यां कामनन्दां आवाहयामि. विजयायैनमः अष्टोपचाराज् समर्पयामि. याम्यां कुमुदाभां हरिद्वस्तां द्विक राम्पङ्कजाङ्कितां नानाभूषाभूषिताङ्गां विन्दां याम्यपदे२ र्चयेत् याम्य पदे त्रिकोणमण्डले ॐ विन्दां, लाभं, प्रमदां प्रमत्तां आवाहयामि. विन्दायैनमः अष्टोपचाराज् समर्पयामि. नैर्त्यां “धातकीपत्र सङ्काशं नील नीलाम्बरावृतां द्विकरा मम्बुजधरां नन्दां नैरतिपदेवि र्चयेत्. नैर् ऋतिपदे धनुराकारमण्डले ॐ नन्दां सुजनीं सुमुक्तां सुभगां आवाहयामि. नन्दायैनमः अष्टोपचाराज् समर्पयामि. वारुण्यां “धौताभां पीतवस्त्रां तां द्विहस्ताम्बुज धारिणीं पुष्पाभरणसंयुक्तां पुष्टिकां वारुणे चFयेत्” भास् वारुणपदे दण्डाकारमण्डले ॐ पुष्टिकां अमोघवतीं पुण्यां प्रमत्तां आवाहयामि. पुष्टिकायैनमः अष्टोपचाराज् समर्पयामि वायव्यां “स्वर्णाभां रक्तवस्त्रां तां द्विहस्ताम्बुज धारिणीं कुमुद्वतीं भूषिताङ्गां वायव्ये चारि चFयेत्रमात्” वायुव्यपदे पद्माकारमण्डले ॐ कुमुद्वतीं सुवहां सुसम्पन्नां सुखप्रदां आवाहयामि. कुमुद्वत्यैनमः अष्टोपचाराज् समर्पयामि. कौबेर्यां “रक्ताभाम भ्रसङ्काश वसनाभरणैर्युतां द्विकराम्बुज निभासां सौम्ये चोत्पलकां न्यसेत्” चण्टिपै कौबेरपदे वह्न्यश्रमण्डले ॐ उत्पलकां सुगन्धिनीं सर्वमोदां सर्वात्मिकां आवाहयामि. उत्पलकायैनमः अष्टोपचारा समर्पयामि. ऐशान्यां “हटकाभां हरिद्वस्तां पद्म संयुत बाहुकां सर्वालङ्कारसंयुक्तां विशोकामर्चयेत्ततः” ऐशान्यपदे समवृत्ताकार मण्डले ॐ विशोकां धनुराशिनीं अक्षतां अमितां आवाहयामि. विशोकायैनमः अष्टोपचाराज् समर्पयामि एवमप्सरस आवाह्या ष्णोपचारै रभ्यर्च्य प्रधान द्रव्यन्यासस्था नाद्भहि 9037 Scanned by CamScannerस्नपनविधिः चन्द्रं प्रणयन्तं वपुरिन्द्रग्गि स्रवन्तग्ं सवितार मिन्द्रं दधातु शुक्र सुकृतस्य लोकं मन्ये पितरं मातरं च” इन्द्रस्सस्यनिभश्यामो द्विभुजः कुलिशायुधः शचीशः पीतवस्त्रश्च ज्येष्ठाजश्रवणे तधा” चतुरमण्डले ॐ इन्द्रमावाहयामि शचीपतिं पुरुहूतं पुरन्दरं आवाहयामि अष्टोपचाराः. आग्नेय्यां अग्निर्मूर्गा दिवः ककुत्पतिः पृथिव्या अयं अपाग्ं रेताग्ंसि जीन्वति किञ्जल्कपुञ्जसदृशो लोहिताक्षो2. ज वाहनः देव्यौस्वाहास्वधा तस्य शक्तिरायुधमस्य वै” आग्नेय चतुरश्रमण्डले ॐ अग्निं जातवेदसं पावकं हुताशनं आवाहयामि अष्टोपचाराः. याम्यां “यमोदा धारपृधिवीं यमो दामुत सूर्यः यमस्सर्वमृत्युसेनः प्राणानां वायूनां” फाल्गुणे भरणीजातो यमो नीलोत्पलप्रभः सत्यव्रतापति र्देवः पाशी महिषवाहनः” याम्यपदे चतुरश्रमण्डले ॐ यमं धर्मराजं पितृपतिं मध्यस्थं आवाहयामि अष्टोपचाराः नैरत्यां “नमस्ते निर्तयेघनतेजाय तस्मैविसृज बन्धनात् यमनयत्वगं सविता देव उत्तमाननीके अभिरोचय यायिनां” आरम्भाधिपतिस्तिष्ये मूलजो भञ्जनीपतिः शार्दूलवाहनश्चैव शूलपाणिश्च खड्गथृत्” नैर् ऋतिपदे चतुरश्रमण्डले ॐ आरम्भाधिपतिं निरतिं नीलं सर्वरक्षोधिपतिं आवाहयामि अष्टोपचाराः वारुण्यां. “येते शतं वरुण येसहस्रं यज्ञियाः पाशा वितताः पुरुत्रा तेभ्योन इन्द्र स्सवितोत विष्णुर्विश्वे देवारि मुञ्चन्तु मरुत स्स्वस्त्या” दण्डपाशकरो रक्ताम्बरो मकरवाहनः कनकेशस्सिंहकेतुश्च वरुणो यादसां पतिः” वारुणपदे चतुश्रमण्डले ॐ वरुणं प्रचेतसं रक्ताम्बरं यादस्पतिः । आवाहयामि. अष्टोपचाराः. 38 Scanned by CamScanner जयदीनामर्चनं वायव्यां “मरुतः परमात्मा परमागतिः ब्रह्मपरं ब्रह्मपरं योगं परमात्मानम्मन्ये. अजरं योग्नि रहमन्नं वायवे” वायुस्स्वच्छाम्बु सङ्काशश्सूलपाणिश्च खड्गधृत् स्वातीजः कार्तिके मासि देवी तस्यां जना मता”
- वायव्यपदे चतुरश्र मण्डले ॐ वायुं जवनं भूतात्मकं उदावहं आवाहयामि, अष्टोपचाराः, कौबेर्यां “मिश्रवाससः कौबेरका रक्षो राजेनप्रेषिताः ग्रामग्ं सजानयो गच्चन्तीच्छन्तो परिदा कृताज” कुबेरो दण्डपाणिस्तु द्विभुजो नरवाहनः श्यामो रक्ताम्बरधरो धनदो निधिनायकः” कौबेरपदे चतुरश्रमण्डले ॐ कुबेरं धन्यं पौलस्त्यं यक्षराजं आवाहयामि अष्टोपचाराः ऐशान्यां “ईशानस्सर्व लोकानां त्र्यम्बक स्सर्वविद्यानां न द्वितीयो भवोद्भवाय”, पाटलीकुसुमा भश्च वृषभद्वजवाहनः त्रिलोचनो२०बिकानाधश्शूलपाणिश्च खड्गधृत्” ऐशान्यपदे चतुरश्रमण्डले’ ॐ ईशानं देवं भवं महादेवं आवाहयामि. अष्टोपचाराः. पश्चिमद्वारवामे ऋचोयजूग् ंषि प्रसवन्ति वक्रात्सामानिसम्राड्वसु रन्तरिक्षं त्वं यज्ञन्नेता हुतभुग्विभुश्च रुद्र स्तधादित्य गणा वसुश्च”, पीताम्बरधरं श्यामं, खड्गभेटक धारिणं द्विभुजं करण्डिकामौळिं पङ्क्तीशं प्राङ्मुखं स्मरेत्.” पङ्क्त्याकार मण्डले ॐ पं क्तीशं वरुणं मित्रं वन्दं आवाहयामि. अष्टोपचाराः उत्तरद्वारदक्षिणे “प्रैषामधीशो विबुधाना मनादिर्यामेश स्तां धनितां दधातु”, विष्वक्सेनं हरेस्सेनानाधं सूत्रवतीपतिं मुद्राचक्रे शङ्खदण्डौ दधानं नीलसन्निभं पीतवस्त्रं सर्वभूषाभूषिताङ्गं महाद्युतिं” चक्राकारमण्डले ॐ विष्वक्सेनं शान्तं हरं अमितं नित्यानपायिनं आवाहयामि अष्टोपचाराः- दक्षिणद्वार दक्षिणे गरुडमपि केचि दर्चयन्ति “शन्धारग्ं हिरण्मयगं सोमोघ 39 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः मास्ते जरदुद्व हन्नः विश्वन्नो नुददात्सदैनं” . गरुडं वेदमूर्तिं चतप्त हाटक सन्निभं शुकपिञ्चां बरधरं __दीघचतुरश्र मण्डले, ॐ गरुडं, पक्षिराजं सुवर्णपक्षं खगा2 धिपं आवाहयामि । झल्लरी मेखला युतं, किङ्किणीजालसंयुक्तं कुण्डलाङ्गदहारिणं. अपरा आवा सर्वानष्टोपचारैः प्रत्येक मर्चयति. इति जयारी, मर्चं षष्ठं प्रकरणं. देवदेवस्य स्नपनार्थ मानयनं. नादयस्सर्वे देवेशं प्रणम्य कुसूञ्जलिं दत्वा । विज्ञाप्य तमनुन्य यान मारोप्य ढक्का मृदङ्ग पट वेणु वीणादि वाद्यै राघोष्य वितानैध९्वजै श्छत्रै पिञ्छै श्चामरै हेमादि परिच्छदै धूपै दी९ुपै रष्टमङ्गलैः पञ्चायुधै रन्यै र्देवराजचिह्नै भक्त जनैश्च परितो नृत्त गेय वाद्य स्तोत्र वेदपाठ घण्टानाद सहितं शकुनसूक्तं समुच्चार्य तोयधारापुरस्परं शनै दे९वेश मा_लयान्निग मय्या लयं प्रदक्षिणं कारयित्वा स्नपनमण्टपं नीत्वा यानादवरोप्य स्नानवेद्यां प्राज्ञ्मुख मालयद्वारदिङ्मुखं वा “परं रंह” इति पीठोपरि संस्थाप्य “परंरंह आस्थास्ये गारुडंरंह आस्थास्ये गारुत्मन्तंरंह आस्थास्ये सर्वगं सर्वरं हॆूवैष्णव मह मास्थास्ये” - “सुव भुजव भूज” रिति बिम्बस्यमूर्ड्नि नाभौ पादे चक्रमेण विन्यस्य “सुवः भुवः भूः पाद्यमाचमनं प्रदाय “त्रिणिपदा” “शन्नो देवी!” यजमानस्य य उपचार इष्टस्तं दत्वा अघ्या चमन स्नानप्लोत वस्तोत्ररी याभरण यज्ञोपवीत पवित्र पाद्या चमनैः प्रणामदक्षिणा युतै स्त्रयोदशोपचारै रर्चयेत्. , रात्रे शयने कृते प्रभाते वाशयनं सङ्कल्प्य देवमारोप्य प्रतिसरं बद्ध्वायामं मुहूर्तं वा शायये दासन्ने कालेशयनं विना कौतुकं बन्धयेदिति केचिद्वदनि. द्रव्या धि देवतार्चनं कूर्चेष्वावाह्यैकादश विग्रहै रष्टविग्रहै र्वा भ्यर्चये त्प्रणवादि नमोनॆस्तन्मूर्तिमन्त्र अथद्रव्यदेवारि र्चनं :- तत्तद्रव्याल धिदेवां सत्त द्रव्यधरा ध्यात्वा तत्त्व - पूर्वन्तोयं ततः पुष्पं पश्चात्तोयञ्च समर्पये देते त्रयो विग्रहा स्वर सर्वेषामर्चना हा भवन्तीत्युक्तत्वा द्यथाशक्त्यर्चयेत् - पुण्याहजलेन तत्त्वद्रव्याणा प्रोक्ष्य कूर्चेष्वावाहयेत्. Scanned by CamScanner द्रव्या धिदेवता? र्चनं मृत्सु- “भूमिभू९म्ना द्यौर्वरिणा स्तरिक्षं महित्वा उपस्थे ते देव्यदिते.. ग्नि मन्नादमन्ना द्यायादधे” - श्या मा_भापुष्पचेला सरसिजनयना रक्तपद्मासनस्था कल्हारं दक्षिणेन स्फुटसुरुचि करेणा भयं चेतरेण रक्तोष्टीषा किरीटोपम पदमकुटा कुङ्कुमेनोपलिप्तं स्फीतं वक्षोजयुग्मं त्रिभुवन महिता बिभ्रती पातुभूमिः
ॐ मेदिनीं, उर्वीं पुण्यां अमितां आवाहयामि. मेदिन्यैनमः पाद्या चमनपुष्प गन्ध धूप दीपारि घाण्य चमना न्यष्टोपचाराज् समर्पयामि - इति सर्वत्रार्चनं कर्तव्यं (ॐभूमिं उर्वीं धरिणीं रत्नगर्भां हरिणीं पौष्टीं क्षोणीं महीमिति पाठान्तरं.) पर्वतेषु प्रत्येकं : “अग्नेनय सुपथाराये अस्मा विश्वानि देव वयुनानि विद्वाक् युयोध्यस्म ज्जुहुराण मेनो भूयिष्ठां ते नम उक्तिं विधेम” पिङ्गं नीलमुखं तमुत्तरमुखं स्वाहापतिं कृत्तिकाजातं प्रोष्टपदे कपिध्वजयुतं शक्तिं वहन्तं करे ध्यायामो हृदि वीति हॆूत्र मिभराड्यानं रबीजा न्वितं, स्वाहानाधः कृत कंसनिर्मित महा घण्टा निनादोज्ज्वलं” ॐ अग्निं जातवेदसं पावकं हुता शनं आवाहयामि. ॐ अग्नये नमः अष्टोपचाराज् समर्पयामि (ॐ अग्निं जातवेदसं सहॆजसं अजिराप्रभं वैश्वानरं नर्यापसं पङ्क्तिराधसं विसर्पिणं, इतिपा) धान्येषु :- “मरुतः परमात्मा परमागतिः परब्रह्म परं योगं परमात्मानं मन्ये अजरं योग्नि रहमन्नं वायवे” वायुं दक्षिणदिङ्मुखं लसदसिं वेणुध्वजो ध्भासितं श्यामं पीतसुवाससं गजवरा रूढं यबीजा2 न्वितं माघे स्वातिभवं भजामि चरितानधं च शङ्खध्वनिं केयूराङ्गदहार कुण्डल महाभूषादिवेषोज्ज्वलं ॐ वायुं जवनं भूतात्मकं उदावहं आवाहयामि वायवेनमः. अङ्कुरेषु : “शतधारग्ं हिरण्मयगं सोमोघमासे जरदुद्वहन्नः, विश्वं नोनु ददात्सदैनं” स्वातीशोञ्जल्युपेतो हृदि परिचित चूडापताको विशोका 41 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः धीशानो वायुवा हॆूङ्गरुह हतिरव स्तुण्डयोधी गबीजः बाहुभिरामो गरुड इतिपदेना निशं गीयमानो देवो वीशस्सपाया र्बहुविध कवका लङ्कृता ङ्गस्सवीशः ॐ क्षण पक्षिरूपं, सुवर्णं अङ्कुराधिपं आवाहयामि गरुडायनमः (गरुडं पक्षिराज सु वर्णपक्षं खगा दीपं इतिपा अष्टमङ्गळेषु :- “इन्द्रम्प्रणयन्तं” इन्द्रश्श्यामतनु ज९पाम्बर धरो ज्येष्ठादितो दक्षिणे पाणा वज्रधरः करं तदितरं कट्यां निधाय स्पृशE कोटीरादि परिष्कृतो बररवो वेणुध्वजो वारणा_रूढ श्चारु जकारबीज सहित श्शच्याः पतिः पातुमां O ॐ इन्द्रं शचीपतिं पुरुहूतं पुरन्दरं आवाहयामि इन्द्रायनमः (ॐ इन्द्रं शचीपतिं पुरुहूतं पुरन्दरं हरिहयं वज्रपाणिं अर्यमं त्रिलोकाधिपं इतिपा) पञ्चगव्ये :- “रुद्रमन्यं बहुतो हुतं वृषभं नमस्ते अस्तु तन्मे अस्तु बाहुभ्या. वीरये” श्वेताभाक्षा मृगरिपु चर्मचेलयुक्ताक् पिङ्गाक्षा९ वरुणदिशामुखाE शबीजा संयुक्तान परगुणणैस्तु रुद्रतुल्याज् ध्यायामो हृदि शतरुद्रसञ्ज्ञदे वा ॐ-शिवं ईशं अव्यक्तं पञ्चगन्यं आवाहयामि शिवायनमः (ॐ शतरुद्राक्षा ओषधीशाE त्र्यम्बका कपालपाणी इतिपा) पञ्चगव्यस्योपस्नाने : “विश्वे देवा श्र्शुणुतेमग्ं हवं मे ये अन्तरिक्षय उपविष्ठ ये अग्निजिह्वा उतवा यजत्रा आसद्या स्मिक् बहिषि मादयध्वं”. आकाशद्युत यो पलक्षणवसनाः पुष्पोल्लसत्पाणयो बाहु द्वन्द्वभृतः खगध्वजयुता सद्वाहना देवताः तत्तन्नामसमन्विताः प्रियतमायुक्ताश्च शङ्खस्वना नामा2 दृक्षम्बीजका स्सदभिजिज्जाता निषेव्या जनैः- ॐ विश्वा देवा सर्वा देवाज् विश्वपुण्या धर्मसूनुका आवाहयामि । विश्वेभ्यो देवेभ्योनमः. 42 Scanned by CamScanner द्रव्या धिदेवतार्चनं फुृते :- “अग्न आयाहि वीतये गृणानो हव्यदातये निहॆूता सथ्सिबहिषि” प्राङ्मुखं बालसूर्याभमिशं मतेर्माग मूलोद्भवं पिङ्गलाच्छादनं गानशब्दं च नामा२द्यबीजाक्षरं सप्तगानध्वजं सामवेदं भजे- ॐ सामवेदं घृतं वज्रं यज्ञं आवाहयामि सामवेदाय नमः. घृतोपस्नाने :- रुद्राज् एकादशा2 धिपा भवा कपर्धिनः आवाहयामि रुद्रेभ्योनमः (सम्पथ्सरो सि परिवथ्सरो 2 सि इदावथरो सीदुवथ्सरो सि इद्वथरो सि वथ्सरो सि तस्य ते वसन्तश्शिरः पद्मपत्ररुचयो बनिवा स्स्वातिजाश्च सु शशध्वजवाहाः वत्सरा द्विभुजकासुगणेशाः पान्तु पुष्पवसनाश्च सबीजाः- ॐ Eवत्सराज् वसुसुता निधी धर्ममानुका९ इति पा)
मथुनि : “अग्नि मीळे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजं हॆूतारं रत्नधामं’ ऋग्वेदं स्फटिकद्युतिं सितिखगध्वानं चरकाम्बरं विद्यानाध मृकाबीजसहितं याम्योडुज कार्तिके तं ध्यायेदृतुषट्क केतुवहनं पुष्पं वहन्तं करे प्रत्यर्दिग्वदनं द्विबाहु मनिशं सर्वा र्थसंसिद्दये- ॐ ऋग्वेदं, मधु, सोमं, क्रतुं, आवाहयामि ऋग्वेदाय नमः मधूपस्नाने :- ॐ प्राणं, अपानं, व्यानं, उदानं, समानं, आवाहयामि. प्राणायनमः “मरुतः परमात्मा परमागतिः परं ब्रह्म परं योगं परमात्मानं मन्ये अजरंयोग्निरहमन्नं वायवे” वायुं दक्षिण ङ्मखं लसदसिं वेणु ध्वजोद्भासितं श्यामं पीतसुवाससं गजवरारूढं यबीजा न्वितं माघे स्वातिभवं भजामि चरितानाथञ्च शङ्खध्वनिं केयूराङ्गदहारकुण्डल महाभूषादि वेषोज्ज्वलं इति पा. ॐ, असुं, समीरणं, वायुं, पृषदश्वं, आवाहयामि. वायवेनमः दध्नि : - “इषेत्वोजेणत्वा वायवस्लो पायवस्थ देवो वस्सविता प्रार्पयतु । श्रेष्ठतमाय कर्मण आप्यायध्व मघ्निया देवभाग मूर्खस्वतीः पयस्वतीः प्रजावती रनमीना अयक्ष्मा मावस्त्येन ईतमा घशग्ंसो रुद्रस्य हेतिःपरिवो वृणक्तु 43 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः ध्रुवा अस्मि९ गोपतौ स्यातबह्वी र्यजमानस्य पशू पाहि” पीतं प्राङ्मुख मर्जुनाम्बरधरं यज्ञं वहन्तङ्करे बुद्धीशं स्वरवाह मग्निविलसत्केतुं यबीजान्वितं तैषे मासि पुनर्वसूडु जनितं तं कांस्यताळध्वनिं बाहुद्वन्द्वयुतं भजे हृदियजुर्वेदं प्रसन्ना ननं- ॐ यजुर्वेदं दधि मिश्रं इष्टं आवाहयामि यजुर्वेदायनमः *, दध्युपस्नाने :- ॐ, रुद्रं, भवं, ईशानं, महादेवं, आवाहयामि, रुद्रायनमः (“त्रम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनं उर्वारुकमिव बन्धनाम्मृत्यो र्मुक्षीय मामृतात्” श्वेताज् व्याघ्रत्वग्धराजप्रत्यगास्या न्नीलग्रीवां स्त्रीक्षणान् रुद्रतुल्यैः अन्यैभे९दै र्यासमाना९ गुणानां वन्दे रुद्रानन्ति रेकादशांश्च ॐ, ईशानं, कपालिनं, भवं, स्थाणुं, इतिपा). क्षीरे :- “शन्नो देवी रभिष्टय आपो भवन्तु पीतये, शंयोरभि स्रवन्तुनः” बिभ्राण श्श्वेतवस्त्रंसित खगवहनः कूर्चहस्तोञ्जनाभो हंसध्वानः कलेशस्सरसिज नयनः पुष्टितोनि धर्ववेदः जापाद्यर्ण स्वबीज स्रुवमय विलसत्केतनो मासि पूर्वाषाढाजातो नभस्ये विलसतु हृदिमे पश्चिमा शावलॊकी ॐ, अधर्ववेदं, पवित्रं, क्षीरं, पुण्यं,आवाहयामि अथर्ववेदायनमः. क्षीरोपस्नाने :- “तदश्विनावश्वयुज पयातां शुभङ्गमिष्ठा सुयमे भिरत्वैः स्वं नक्षत्रग्ं हविषा यजन्तो मध्वा सम्पृक्ता यजुषा समक्त् यौ देवानाम् । भिषजौ हव्यवाहौ विश्वस्य दूतावमृतस्य गोपौ तौ नक्षत्रं जजुषाणोपयाम् ॥ नमो श्विभ्यां कृणुमो६ श्वयुग्भ्यां” ध्यातव्यौ नृभिरश्विनौ सितखगध्वानावशोकस्फुर त्पुष्पाच्छादनशालिनौ द्विभुजकौ गोक्षीरनर्णां कृती पौलोमिपदिङ्मुखा शिखिवरारू ढी तथा सुन्दरी नाधौ नित्यमकारबीजसहितौ तौ काक पक्षध्वजौ ॐ अश्विनावाहयामि, यमळावा वाहयामि, युग्मावा वाहयामि, 44 Scanned by CamScanner द्रव्या2 धिदेवताः र्चनं पुत्रा वावाहयामि, अश्विभ्यां, मरुद्भ्यां, युग्माभ्या, त्वाष्ट्र प नम (अश्विनौ यमतौ युग्मौ त्वाष्टीपुत्राविति पा गन्धोधके :- “वसक्तेनर्तुना देवाः वसव स्त्रिवृता स्तुतं रथ स्तरेण तेज हविरिन्द्र वयोदधुः” अब्जाभा विनुलाम्बराःकुसुमभृद्धस्तात्तटित्के तवो मूलाया मुदिता गबीजसहिता मेघस्वना राविणः पुष्पस्यन्दनवाहना षढृतवस्ते श्वेतकृष्णाल धिपा बाहायुग्मभृतो धनाधिपहरिर् द्दत्तेक्षणाः पान्तुनः ॐ-ऋतूE सहराशी गन्धा तीर्था आवाहयामि ऋतुभ्योनमः. गन्धोपस्नाने :- “आवायो भूष शुचिपा उपन स्सहस्रं ते नियुतो विश्ववार उपोते अन्धो मद्यमयामि यस्य दे व दधिषे पूर्वपेयं” धूमत्विष श्श्वेत पटान्वि बाहूज प्ल वङ्गवाहा९ जलजध्वजांश्च हंस स्वनांश्चोदयिनी सनाधा वन्दे धृतासीन्मरुतो यबीजा ॐ, मरुतः, लोकधराज्, सप्तसप्त गणाद्, मरुद्वत्सुताज्, आवाहयामि मरुद्योनमः. अक्षतोदके :- “प्रजापते नत्वदेतान्यन्यो विश्वाजातानि परिताबभूव यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वयन्ग् स्यामपतयो रयीणां” नमः. नीलः पुष्पपटं वह९ धनद दिग्द तेक्षणो वैणवं, दण्डं बिभ्रदयं कमण्डलु लसत्केतु र्विबीजान्वितः यानेन पत्रिदामयेन सहितो हस्त९क्षजः काश्यप श्शङ्खध्वानरवश्च कास्तुहृदये नित्यं क्षमेशोमम” ॐ, काश्यपं, विश्वमूर्तिं, अक्षतं, तक्षकं, आवाहयामि - काश्यपाय अक्षतोदकोपस्नाने :- “बृहस्पते अतियदर्यो अर्हाद्युमद्द्विभाति क्रतु मज्जनेषु ।__यदयवसर प्रजा ततदस्मासु द्रविणं धेहि चित्रं” पीतं प्राग्वदनं कुशध्वजयुतं यज्ञोपवीतैर्वृतं हंसस्थं धृतदभ९हस्त मसिता च्छादं च तारापतिं 45 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः नामाद्यक्षर बीजमेव कलयेदाषाढ तिष्योद्भवं सिन्धूर्वीपति हंसराव निनदं सब्रह्मपाशं गुरुं, फलोदके :- ॐ “सोमो धेनुग्ं सोमो अर्वन्त माशुभ्रं सोमो वीरं कर्मण्यं ॐ, पीतवर्णं, गुरुं, तैष्यं, बृहस्पतिं, आवाहयामि बृहस्पतयेनमः, ददातु सादन्यं विदथ्यग्ं सभेयं पितुश्रवणं यो ददा शदस्मै” श्वेतःपश्चिमदिङ्मुख श्शरधनुष्पाणिश्च रक्ताम्बरो हेमा६ श्वाष्टक वाहन स्सितखग ध्वानः कुली र ध्वजः चन्द्रः पातु समण्डला वृतशिरा बीजं सकारं भज रो हिण्या रमणश्च सौम्यजनको प्यान्त्रेयगोत्रोद्भवः, ॐ, फलोदकं, पुण्यं, अमितं, सोमं, आवाहयामि सोमाय नमः । (सोमं 4 इतिपा) फलोदकोपस्नानेः :- ॐ “शन्नोनिधत्तां तपसो जिहर्तां स्वयम्भु रग्रे मृतये मृताय” शङ्खाभो मकुटाञ्चित स्समुषितस्सिंहासने सर्पज श्शेषाद्यक्षरबीजवा९ जलनिधिं प्राप्तो ध्वजं वाहनं, शेषस्सप्त फणाववारित शिरा नीलाम्बरालङ्कृतः पायान्मं जुलताल हस्तनिनदो देवोजनीवल्लभः, ॐ नागराजं, सहस्रशीषणं, अनन्तं, वासुकिं, आवाहयामि नागराजाय नमः. 1 ॐ कुशोदके :- ॐ यतस्स्वमा सिद्धृया दनादेर् ऋषिस्त्वि षा दीप्य जगद्धधार ख्यातेरीशसे धृगग्नौ जहोमि” उदङ्मुखा हेमरुच स्तपोधिपा जटाधरा मित्रभजा जलस्वनाः कुशान्विताः कृष्णमृगत्वगंशुका स्तपाद्यबीजा मुनय स्फुरन्तु मे” ॐ मुनीE,तपोधना६,कुशाE,पापविनाशनाथ्,आवाहयामि, मुनिभ्योनमः. . कुशोदकोपस्नाने :- ॐ “यमर्पयन्ति मुनयो हविर्योजोहि जानिर्विबुधा विराजक् तम्मयि दोषा यस्याननाल ग्नौ विपिनानि पतन्तु” याम्याशोन्मुख मभ्रनीलवपुषं हेमा बरं तक्षकं, बिभ्राणं फणपञ्चकं मणियुतं यद्वा फणास्तप्तकं, ध्वायेयं हृदिहस्ततालनिनदं तट्यादि बीजाक्षरं 46 Scanned by CamScanner सुरे” द्रव्याधिदेवतार्चनं पाधोजध्वजवा हनं भुजगभे जातं जरावल्लभं, ॐ तक्षकं, सर्पराजं, क्षितिजं, धराधरं, आवाहयामि, तक्षकाय नमः. रत्नोदके : :- इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदं समूढमस्य पाग्ं विष्णुः पश्चिमदिङ्मुखः कनकुरुक्की रच्छदाच्छादनः श्रीकान्तः प्रणवात्मक्को भय गदा भृद्धस्तयुग्मेनच, चैत्रे च श्रवणोद्भवो मम हृदि स्वात्पञ्च शब्दध्वनिः, पक्षीशध्वजवाहनो रथपदं शङ्खं त्वबीजोवहE, ॐ, विष्णुं, व्यापिनं, रत्नं, विश्वं, आवाहयामि विष्णवे नमः. रत्नोदकॊपस्नाने :- ॐ “अप्सरस्सयो गन्धो गन्धर्वेषु च यद्यशः, दैवो योमानुषो गन्धस्समागन्ध स्सरभिजुषतां” दंष्ट्रावक्त्रः कुनुमवसनाः पद्मकिञ्जल्कवर्णाः सिंहस्वाना धनदहरि दालोकिन स्सौम्यजाताः गन्धर्वामे विदधतु शुभं पाशिनोरे फबीजा रक्तासक्ता भुजयुगयुता यानकेतू कृतेभाः, ॐ गन्धर्वाज्, रम्याक्, वरजाक् (सुरजाक् इतिपा) सामजाक् (सौम्यजा इतिपा) आवाहयामि. गन्धर्वेभ्योनमः जस्योदके :- “यद्देवाना चक्षुष्यागो अस्ति यदेव किञ्च प्रतिजग्राह मग्निर्मात स्मादनृणं कृणोतु, यदन्नमद्मि बहुधा विरूपं वासो हिरण्य मुतगा, मजामविं” श्वेताम्बरं प्राङ्मुख मञ्जनाभं, क्लीबंवृषस्थं गलकाख्य केतुं, पवित्रमुग्रस्वन मूर्मिशस्त्रं, सौम्यं नमस्यामि सकारबीजं. ॐ, पवित्रं, मन्त्रं, जप्यं, शुद्धं आवाहयामि. पवित्राय नमः. जप्योदकोपस्नाने :- विद्याधरा, मन्त्रबला, पुष्पजा, भोगजाज्, आवाहयामि. विद्याधरेभ्यो नमः. (इहपुष्टिं पुष्टिपति धात्विह प्रजां रम यतु. पुष्टिपत येग्नि पतये कामाया न्नाद्याय, प्रजापतये “हेमाभा पुष्प चिह्नाम्बरभृ दुभयदोः कुञ्चिता नीलकेशी, जाताज्येष्ठ धनिष्टोडुनि चमररुहं बिभ्रती दक्षिणेन, हस्तं विस्तार्य चान्यं ध्वजवहन शुकापुष्टिकादि बीजा 47 Scanned by CamScannerस्नपनविधिः वीणावेणु प्रणादा सुशृगमल मुखी प्राङ्मुखी श्रेयसेस्तु, ॐ पुष्टिं, मोघवतीं, पुण्यदां, प्रमदां. ’ आवाहयामि, इतिपा) सर्वौषध्युदके :- “चित्रं देवाना मुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्यां ग्ने ,आप्राद्यावा पृधिवी अन्तरिक्षणं सूर्य आत्मा जगतस्तम्हुषश्च” रक्तश्शुक्लांशुकः पश्चिमदिगभिमुखः पद्महस्तो द्विबाहुः, सिन्धुध्वानः खबीजश्शित किरण शतो रेणु कावचक्रालेशः? सप्तश्यामाश्व वाहश्शिरसि परिलसल्मण्डलो हस्त जात श्चादित्य श्रावणेमास्यवतु नतजाना बाडबा भिख्य केतुः. ॐ आदित्यं अण्डजं, सूर्यं, सर्वौषधं, आवाहयामि, आदित्याय नम. (आदित्यं, भास्करं, सूर्यं, मार्ताण्डं इतिपा.) सर्वौषध्युदकोपस्नाने :- “अप्सरासु च या मेधा गन्धर्वेषु च यन्मनः, दैवीमेधा मनुष्यजा सामाम्मेधा सुरभिजुषतां” इन्द्रा 2 शाभिमुखा स्सुवर्ण रुचयः पुष्पा बराः पद्मभृ द्धस्ता उत्तरफल्गुनीभ जनिता अर्काद्य बीजाक्षराः, कृष्णाकुञ्चित मूर्खजा श्शुकरवा हंसध्वजाश्चेतसि ध्यायाम्यप्सरसो वळक्षण विहगा रूढास्सभूषोज्ज्वलाः. ॐ अप्सरसः, मुदावहा, भोगवहाः, स्वप्नजाः, आवाहयामि. अप्सरोभ्योनमः (अप्सरसः, अमृतजाः, भोगवहाः, सरोजाः इतिपा) पुण्यपुष्पेषु : (धातारं, दम्भिनं, सनिळं, गन्धर्वं, आवाहयामि धात्रेनमः). (“ब्रह्मजज्ञानं” कनकरुचिरं हंसारूढं कमण्डलु केतनं
| सुक्रतुं, |
|---|
| अग्निश्शक्तिधरः पलाश कुसुमच्चायो गदीकुण्डली हारीवानर केतु वाहनयुत, कीरच्छदा भाम्बरः, सर्वां मर्त्यमुखस्थितो ग्निजनन स्स्वाहापति स्पस्ततं, प्राप्तोबीज म कारमस्तु समहाकल्याण सन्धायकः. |
| ॐ अग्निं, जातिवेदनं, पावकं, हुताशनं, आवाहयामि. आग्नयेनमः. उष्णोदके :- सर्वतीर्थं जलं पुण्यं पावनं सर्वकारणं विष्णुपादोद्भवं शुद्धं सर्वमङ्गळदायिना ब्रह्मणा सम्भृतं यच्छमन्त्रपूतं शुभावहं. सर्वतीर्धजलं आवाहयामि. सर्वतीर्थ जलाय नमः. |
| पुष्पेषु :- “धातास्य विश्वं हि बिभर्डियोवै, पुष्पाणि रक्षन्नि हजीवलोके” सौवर्णाभ मुदङ्मुखं कुवलय श्यामाम्बरा लङ्कृतं, |
| शुद्धाङ्गी सहितञ्च शङ्खनिनदं रेवत्युडौ सम्भवं, नामाथ्यक्षर बीजकं गजवरारूढं प्रसूनध्वजं ध्यायेच्चेतसि पुष्परक्षक, मथस्वाभीष्ट संसिद्धये. |
| ॐभूः पुष्परक्षकं, ॐ भुवः, हरितं, ओग्ं सुवः अधिवासं, ॐ भूभु९वस्सुवः, फुल्लं आवाहयामि. |
| गन्धे :- “तयादित्या निर्विशन्ति भूताविश्वे गुणानां हाविषो वहन्त्या वरां बराया सुहुतं निधत्तां” |
| श्यामाभारक्त वस्त्रोत्पललसित करापद्मनेत्रा सुभूषा वैशाखे रेवतीजा मणिमयमकुटा शङ्ख नादा लबीजा, सावित्री केतु रेवं विधृत जलमहा चातके नोह्यामाना विष्णोः पौराणीकीसा विलसतु महिषी भूमिराद्यन्तरङ्गे, ॐ हरिणीं, ४. इति पा). |
| इति द्रव्यदेवाचFन मष्टमं प्रकरणं. |
| 52 |
| Scanned by CamScanner |
| अग्निप्रतिष्टापन हौत्रादिकं.. |
| अग्निप्रतिष्टापन हॊत्रादिकं |
| अथ हॆूमार्थं वृतो ध्वर्युहॆू मस्थाने प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य- शुभतिधौ देवदेवस्य (अमुक) निमित्ते क्रियमाणे.. स्मिक् महा स्नपनाख्ये कर्मणि. हॊत्र प्रशंसन द्रव्यदेवता मूर्ति हॆूमार्थं आहवनीयाग्नौ अग्निप्रतिष्ठापनं __ करिष्यामि. इति सङ्कल्प्य. (आघारंहुत्वा) अग्निं परिषिच्य वैष्णवं जुहॆूति “अतोदेवा इदं विष्णु स्त्रीणिपदा विष्णोः कर्माणि तद्विष्णोः परमं पदं तद्विप्रासः - हॊत्रं प्रशंस्य. दक्षिणप्रणिधौ :- विष्णुं, श्रियं, महीं चावाह्य - “इदं विष्णुः, आया भगवान् विष्णुं, पुरुषं, सत्यं, अच्युतं अनिरुद्धं” - “श्रियेजातः. आयातु भगवती, श्रियं, धृति, पवित्रीं, प्रमोदायिनीं” - “मेदिनी देवी-आयातु भगवती. हरिणीं, पौष्टीं, क्षोणीं, महीं” |
| ततउत्तरप्रणिधौ :- दिग्देवाज्, पङ्क्तीशं, सेनेशं जयादि द्रव्याधिपा सर्वानपितत्त न्मूर्तिमन्त्रै रावाहयेत्. “इन्द्रं शचीपतिं, पुरुहूतं, पुरन्दरं’ “अग्निं, जातवेदसं, पावकं, हुताशनं”- “यमं, धर्मराजं, पितृपतिं, मध्यस्थं” “आरम्भाधिपतिं. निरतिं, नीलं, सर्वरक्षोधिपतिं * - “वरुणं प्रचेतसं, रक्ताम्बरं, यादस्पतिं”-“वायुं, जवनं भूतात्मकं, उदावहं” कुबेरं, धन्यं, पौलस्त्यं, यक्षराजं – “ईशानं, देवं, भवं, महादेव”- “पङ्क्तीशं, वरुणं, मित्रं वरदं” - “विष्वक्सेनं, शास्त्रं, हरं, अमितं, नित्यानपायिनं” - “गरुडं, पक्षिराजं, सुवर्णपक्षं, खगाधिपं,”-“जयां सुखप्रदां, समृद्धिनीं, भद्रजां”- “विजयां, विशोकां, पुण्यं, कामनद्दां” - विन्दां, लाभं, प्रमत्तां, प्रमदां” — “नद्दां, सुजनीं, सुमुक्ता, सुभगां” “पुष्टिकां, अमोघां, पुण्यां, प्रमत्तां,”—कुमुद्वतीं, सुवहां, सुसम्पन्नां, सुखप्रदां”- “उत्पलकां, सुगन्धिनीं, सर्वमोदां, सर्वात्मिकां” – “विशोकां, धनराशिनीं, अक्षतां अमितां” - “हरिणीं पौष्टीं क्षोणीं महीं-अग्निं. जातवेदसं पावकं हुताशनं-वायुं. |
| भूतात्मकं उदावहं”- “ताक्षण्यं, पक्षिरूपं, सुवर्णपक्षं अङ्कुरा दीपं’ - ‘इन्द्रं, शचीपतिं, पुरुहूतं, पुरन्दरं” - शिवं, ईशं, अव्यक्तं, पञ्चगव्यं, विश्वा देवाज्, सर्वा देवा विश्वपुण्याण, धर्मसूनुकाक” - . “सामवेदं. घृतं. वज्रं. यज्ञं, - “रुद्राज्. एकादशा धिपा. भवाE कपर्दिनः ”-“ऋग्वेदं, मधु. सोमं. क्रतुं” - प्राणं, अपानं, व्यानं, उदानं, समानं " यजुर्वेदं, दधि मिश्रं इष्टं” - “रुद्रं भवं, ईशानं, महादेवं” - अथर्ववेदं, |
| जवनं |
| 1 |
| 53 |
| Scanned by CamScanner |
| विडिगा स्नपनविधिः |
| .. |
| 1 |
| “ऋतू |
| 1 |
| पवित्रं, क्षीरं, पुण्यं,” - “अश्विनौ मरुतौ, युग्मौ, त्वाष्टीपुत्रा सहराशी, गन्धाE, तीर्था” “मरुतः लोकधराज्, सप्तसप्तगणाद्, मरुद्वतीसुता,” - “कश्यपं, विश्वमूर्ति, अक्षतं, तक्षकं” - “बृहस्पतिं, पिंवर्णं, तैष्यं, गुरुं " - तन “सोमं, फलोदकं, पुण्यं, अमितं” - “नागराजं, सहस्रशीषणं, अनन्तं वासुकिं”- “मुनी, तपोधिकाक्, कुशा, पापविनाशनाE,” “तक्षकं, सर्पराजं, क्षितिजं, धराधरं” - “विष्णुं, व्यापिनं, रत्नं, विश्वं” गन्धर्वाज्, रम्याक्, वरजाक्, सामजाE,” - “ववित्रं, मन्त्रं, जव्यं, शुद्धं”- “विद्याध राज् मन्त्रबला, पुष्पजाज्, भोगजाE” - “आदित्यं, अण्डजं, सूर्यं, सर्वौषथं, “अप्सरसः . , मुदावहाः, भोगवहाः, स्वप्नजाः” - “धातारं, दम्भिनं, सनिळं, गन्धर्वं,” -“चक्रं, ___शनं, सहस्रविकचं, अनपायिनं,” - “वरुणं, प्रचेतसं, रक्ताम्बरं, ' |
| यादस्पतिं” “सुब्रह्मण्यं, जगद्भवं, यजद्भुवं, विश्वभुवं, ब्रह्मभुवं, रुद्रभुवं, भवद्भुवं”-“रुद्राक्, ओषधीशाक्, त्र्यम्बकाक्, कपालिनः” -“सिनीवालीं, सुपाणिं, पृधुष्टुकीं, देवेशानीं”—“इन्द्रं भोगं, गन्धं, शतक्रतुं” - “त्वष्टारं, रूपजातं, निधिजं, पोताधिपं” - “ब्रह्माणं, प्रजापतिं, पितामहं, हिरण्यगभ९ं”-“दुर्गां, कात्यायनीं, वैष्णवीं, विन्ध्यवासिनीं”- “सूर्यं, आदित्यं, काश्यपं, भास्करं” -“निशाकरं. चन्द्रं, आत्रेयं, इन्दुं” “सुब्रह्मण्यं, जगद्भुवं, यजद्भुवं, विश्वभुवं, ब्रह्मभुवं, रुद्रभुवं, भुवद्भुवं” - “अग्निं, जातवेदनं, पावकं, हुताशशनं” - “सर्वतीर्थजलं”, इत्येवं, द्वितीयान्तेन प्रत्येक मावहेतिहॆूत्रां नुज्ञातो ध्वर्वु रावाहयामि त्यावाह्य आवाहनक्रमेण जुष्टाकारं स्वाहाकारञ्च कुर्यात्. |
| विष्णवे, पुरुषाय, सत्याय, अच्युताय, अनिरुद्धाय, श्रियै, धृत्यै, पवित्रे, प्रमोदायिन्यै, - हरिण्यै, पौष्यै, क्षोण्यै, मह्यै-इन्द्राय, शचीपतिये, पुरुहूताय, पुरन्दराय—अग्नये, जातवेदसे, पावकाय, हुताशनाय, - यमाय, धर्मराजाय, पितृपतये, मथ्यस्थाय, -आरम्भाधिपतये, निर्तये, नीलाय, सर्वरक्षोधिपतये, -वरुणाय, प्रचेतसे, रक्ताम्बराय, यादस्पतये वायवे, जवनाय, भूतात्मकाय, उदावहाय-कुबेराय, धन्याय, पौलस्त्याय, यक्षराजाय, ईशानाय, देवाय, भवाय, महादेवाय, -पङ्क्तीशाय, मित्राय, वरुणाय, वरदाय विष्वक्सेनाय, शान्ताय, हराय. अमिताय, नित्यानपायिने-गरुडाय, पक्षिराजाय, सुवर्णपक्षाय, खगाधिपतये जयायै, सुखप्रदायै, समृद्धिन्यै, भद्रजायै-विजयायै, विशोकायै |
| 54 |
| Scanned by CamScanner |
निगमनिनदं सावित्रीशं तथा भिजदुद्भवं, मनसि कलये ब्रह्माणं द्रागकार बीजान्वितं करधृत कलशाम्भोजाक्ष प्रजंरचिताञ्जलिं ॐ (ब्रह्माणं४) जातीफलादि चूर्णे :- वन्दोस्य एष वसुषु निदध्यात्, त्रिधा तिधा बिभृयाददीनाथ् . अङ्गाराभः प्रवृत्तं वहनमुपगतंस्तन्जरावो दधानश्चक्रं मौलौ जपाभं वसनमपिवह धूमकेतुश्च भीजः 48 मा Scanned by CamScanner द्रव्याधिदेवतार्चनं । चक्राख्यः पुष्टिकेशस्सकलनत जनां भीप्सितार्ध प्रदायी देवॆूदद्यादविद्या प्रति हतिविमलात्म बोधा सुवृत्तिं. ॐ चक्रं, दशनं, सहस्रविकचं, अनपायिनं, आवाहयामि चक्रायनमः. अश्वत्थादिकषायचूर्णे :- “येतेशतं वरुणयेसहस्रं यज्ञयाः पाशावितताः पुरुत्रा. तेभ्योनइन्द्रस्सवितोत विष्णु र्विश्वेदेवामुञ्चन्तु मरुतस्स्यस्त्या” नीलाभोरक्तवस्त्रो ध्वजधवळखगः पाशधार्यं प्राप्तोबीजं वकारं मणिमकुट धरो दुदुरो दोष शाली कल्याणं सन्ततन्नः प्रदिशतुवरुणः काङ्क्षितार्थ प्रदायी. नमः “ॐ, वरुणं, प्रचेतसं रक्ताम्बरं, यादस्पतिं आवाहयामि वरुणाय तीर्धोदकेषु :- सुब्रह्मण्यो बृहस्पतेस्सु तायास्यपद्मयोः यस्यात्मा वहनेवहति. रक्तोभूषित मूर्तिरुत्तर मुखोषदोषडास्योगुहः शक्तिं तीक्षतरांवहन्नु पगतः केतुंरणत्कुक्कुटं गुम्बीजी दृतबालकमौळिक शिरस्स्याद्देवयानी पतिः शङ्खध्वानयुतो मयूरवहनो वह्न्यक्षजः फाल्गुने. जगद्भवं, यजद्भुवं, विश्वभुवं, रुद्रभुवं ब्रह्मभुवं, भूर्भुवं (इमं. मे वरुण श्रुधीहव मद्याच मृडय, त्वामव स्युराचके तोयः पाशीगजस्थः कुवलय समरु क्राङ्मुखः कीरपिञ्चा२ च्चा दो हर्यक्ष केतुः कतिपय कनक्का लङ्क्रिया कः पबीजः आषाढ श्रावणक्षेँ जनन मुपगतो दु९रस्वासयुक्तो भक्ताना मीप्सितार्थं प्रदिशतु कनका नाम देवी समेतः. ॐ पवित्रं तोयं, गह्वरं, अमृतं, आवाहयामि इतिपा) वनौषधिषुः :- रुद्राज्, ओषधीशा; त्र्यम्बकाक्, कपालिनः, आवाहयामि, रुद्रेभ्योनमः (“रुद्रमन्यं बहुतोहुतं- ” . अग्न्याभं वरदाभयेन विलसद्धस्तं यबीजं शिवं न्वितं शशिकला मौलिं यमा शो मुखं, आसीनं वृषपत्र केतन महं वन्दे सहस्योद्भवं चर्मवसनं तं पार्वती वल्लभं. 40 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः ॐ ईशानं, उमापतिं, गङ्गाधरं आवाहयामि इतिपा. हरिद्राचूर्णे - “सिनीवालि पृथष्टुके यादेवाना मसिस्वसा जषस्व हव्यमाहुतं प्रजां देवि दिदिड्डिनः” . वीणा वेणु रवासि ता सित रुचिह९ंस ध्वजात द्वहा याम्याशाख भिमुखी सबीज सहिता मूलोद्भवा युग्मदोः. नीलाकुञ्चित मूर्धजा कुसुम भृत्पाणिश्शमि पुष्पक च्छाया चार पटावता दृहु विधा2 2 कल्पा सिनी वाल्यसौ” ॐ सिनीवालीं, सुपाणिं, पृथुष्टुकीं, देवेशानीं, आवाहयामि. सिनीवाल्यैनमः (सिनीवालीं, गभस्तिनीं, हितदां, पुण्यां इतिपा). हरिद्रोपस्नानकलशे : - “राकामहग्ं सुहवाग्ं सुष्टुती हुवे श्रुणोतु नस्सुभगा बोधतुत्मवा, सीव्यत्व पस्सूच्यां च्छि द्यमानया ददातुवीरग्ं शतदाय मुक्यं” हेम्नामि श्रसितद्युतिः कुसुमभृत्पाणिश्च हंसध्वजा तद्वाहा मणिभूषिता मलयदिग्वक्राच मूलोद्भवा. वीणा वेणु रवाच रक्तवसना राकाकृतीस्तर्यतां? नीला कुञ्चित कुन्तलोभय भुजा ना मद्य बीजाक्षरा. ॐ राकां, मुख्यां, रक्ताङ्गीं, वरनानां, आवाहयामितिपा). सर्वगन्थ चूर्णे :- “त्रातार मिन्द्र मवितार मिन्द्रग्ं हवे हवे सहवग्ं शूरमिन्द्रं हुवेनुशक्रं पुरुहूत मिन्दग्ं स्वस्तिनो मघवा धात्विन्द्रः” इन्द्र श्श्याम तनुज९ पाम्बर धरो ज्येष्णोदितो दक्षिणे पाणा वज्रधरः करं तदि तरं कुट्यां निधाय स्पृश९, कोटीरादि परिष्कृतोम्बुद रवो वेणुध्वजो वारणा रु जकार बीजसहितश्शच्याः पतिःपातुमां” - इन्द्रं भोगं, गन्धं, शतक्रतुं, आवाहयामि, इन्द्रायनमः (इन्द्रं. ४.पा). पोते : हिरण्यग स्समवर्तता ग्रे भूतस्य जातः पतिरेक आसीत्, सदाधार पृधिनीं द्यामुते मां, कस्मैदेवाय हविषा विधेय” हेमां शुकपीत चारुवसनं कुण्ड्यक्षमाला करं सावित्रीपति मच्छ पक्ष वहनं हुङ्कार कण्ठ ध्वनिं, केतू भूत कमण्डलं धृत जटं रूपाद्य बीजाक्षरं 50 Scanned by CamScanner द्रव्या धिदेवतार्चनं त्वरं कलये जद्भवमहं निश्शेषभूषोज्ज्वलं. ॐ त्वष्टारं, जातं, निधिजं, पोताधिपं, आवाहयामि त्वष्टेनमः मूलगन्दे :- “ब्रह्मजज्ञानं” श्वेतः प्राङ्मुख मूर्तिरेक वसनः कुण्डी स्वरूप ध्वजो हस्तो द्भासि वरा2 भ याक्ष कुलतो जातो भिजित्तारके. धाता पातु सरस्वती सहचरो युक्त श्चतुर्भिर्मुखै ‘ह९ंसं वाहन माश्रितः कलयतु श्रेय स्त्रयानिस्स्वनः. ॐ ब्रह्माणं. ब्रह्मणेनमः (प्रजापतिं, स्रष्टारं, वेदमयं, ब्रह्मरूपं इतिपा) धातुषुः :- जात वेदसे सुनवाम सोममरातीयतो निदहाति वेदः सनः पर्ष दति दुगा९णी विश्वा नावेव सिन्धुं दुरिता त्यग्निः, स्थिता 2 2 कुञ्च्यै काङ्घ्रं कनकमय पीठेसुवदना करै श्चक्राञ्ज्ञेष्वासन परशुशूला सिधरिणी. कुमार्यर्हा नल्पाभरण रुचिराङ्गी पशुबलि ग्रहात्र्यक्षा देवी भृशमवतु कौबेरमकुटा, ॐ दुगा९ं, कात्यायनी, वैष्णवीं, विन्ध्यवासिनीं, आवाहयामि, दुगा९यैनमः. वस्ते : उदुत्यं जातवेदसं देवं वहन्ति केतवः दृशेविश्वायसूर्यं. ध्यायेत्सूर्यमनन्तशक्तिकिरणं तेजोमयं भास्करं भक्तानामभयप्रदं दिनकरं ज्योतिर्मयं शङ्करं आदित्यं जगदीश मच्युतमजं त्रैलोक्य चूडामणिं भक्ताभीष्ट वरप्रदं दिनमणिं मार्ताण्ड माद्यंशुभं. सूर्यं, आदित्यं, काश्यपं, भास्करं, आवाहयामि सूर्यायनमः. उत्तरीये : सोमोधेनुग्ं सोमो अर्वन्तमाशुभ्रं सोमोवीरं कर्मण्यन्दधातु सादन्यं विदध्यग्ं सभेयं पितुश्रवण योददाशदस्मै जटाधर शिरोरत्नं श्वेतवर्णं निशाकारं ध्यायेदमृत सम्भूतं सर्वकामफलप्रदं. निशाकरं, चन्द्रं, आत्रेयं, इन्दुं, आवाहयामि, निशाकरायनमः. (“यमर्पयन्ति” याम्याशोन्मुखं” तक्षकं.४ (६म्पु) इतिपा). भूषणे : - “जगद्भवोधि पतिस्सेनार्मयूर प्रियष्षडानन आङ्गारः सञ्जया२ ह नमस्तेस्तु सुखावहाय” रक्तो भूषित मूर्तिरुत्तरमुख ष ष्षडास्यो गुह 3051 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः श्शक्तिं तीक्षतरां वहान्नुपगतः केतुं रणत्कुक्कुटं गुम्बीजॊद्धृतबाल मौलिक शिरस्स्याद्देवयानी पतिः शङ्खध्वान युतो मयूर हनोवह्युक्षः पाल्गुने. ॐ सुब्रह्मण्यं, जगद्भवं, यजद्भुवं, विश्वभुवं, ब्रह्मभुवं, रुद्रभुवं, भुवद्भुवं, आवाहयामि षण्मुखायनमः. उप अग्नि दूतं वृणीमहे हॆूतारं विश्ववेवसं, अस्ययज्ञस्य
अग्निप्रतिष्टापन हौत्रादिकं.. पुण्यायै, कामनन्दायै, -विन्दायै, लाभायै, प्रमत्तायै, प्रमदायै, नन्दायै, सुजन्यै, सुमुक्तायै, सुभगायै, पुष्टिकायै, अमोघायै, पुण्यायै, प्रमत्तायै कुमुद्वत्यै, सुवहायै, सुसम्पन्नायै सुखप्रदायै, उत्पलकायै, सुगन्धिन्यै, सर्वमोदायै, सर्वात्मिकायै विशोकायै, धनुराशिन्यै, अक्षतायै, अमितायै, हरिण्यै, - प्यौ, क्षोण्यै, म्य - अग्नये, जातवेदसे, पावकाय हुताशनाय वायवे, जवनाय, भूतात्मकाय, उदावहाय-ताक्षाण्यय, पक्षिरूपाय, सुवर्णपक्षाय, अङ्कुराधिपतये इन्द्राय, शचीपतिये, पुरुहूताय, पुरन्दराय, - शिवाय, ईशाय, अव्यक्ताय, पञ्चगव्याय, विश्वेभ्योदेवेभ्यः सर्वेभ्योदेवेभ्यः, विश्वपुण्येभ्यः, धर्मसूनुकेभ्यः-सामवेदाय घृताय, वज्राय, यज्ञाय-रुद्रेभ्यः, एकादशाधिपेभ्यः, भवेभ्यः कपर्दिभ्यः-ऋग्वेदाय मधुने, सोमाय क्रतवे, प्राणाय, अपानाय, व्यानाय, उदानाय, समानाय, यजुर्वेय, दध्ने, मिश्राय, इष्टाय, रुद्राय, भवाय, ईशानाय, महादेवाय, अधर्व वेदाय, पवित्राय क्षीराय, पुण्याय, अश्विभ्यां, मरुद्भ्यां, युग्माभ्यां, त्वाष्ठीपुत्राभ्यां, ऋतुभ्यः, सहराशिभ्यः, गन्थर्वेभ्यः, तीर्थेभ्यः. मरुद्भ्यः. लोकथरेभ्यः सप्तसप्तगणेभ्यः. मरुद्वतीसुतेभ्यः, कश्यपाय, विश्वमूर्तये अक्षताय तक्षकाय, बृहस्पतये, पीतवर्णाय, त्रैष्याय, गुरवे, सोमाय फलोदकाय, पुण्याय, अमिताय नागराजाय, सहस्रशीषाय, अनन्ताय, वासुकये, मुनिभ्यः. तपोधिकेभ्यः कुशेभ्यः पापविनाशनेभ्यः. तक्षकाय, सर्पराजाय, क्षितिजाय, धरा धराय, विष्णवे, व्यापिने, रत्नाय, विश्वाय, गन्धर्वेभ्यः, रम्येभ्यः वरजेभ्यः. सामजेभ्यः, पवित्राय मन्त्राय, जप्याय, शुद्धाय, विद्याधरेभ्यः, मन्त्रबलेभ्यः पुष्पजेभ्यः, भोगजेभ्यः, आदित्याय, अण्डजाय, सूर्याय, सर्वौषधाय, अप्सरोभ्यः, मुदावहाभ्यः, भोगवहाभ्यः, स्वप्नजाभ्यः, धात्रे, दम्भिने, सनिलाय, गन्धर्वाय, चक्राय, सुदश नाय, सहस्रविकचाय अनपायिने वरुणाय प्रचेतसे यादस्पतये, रक्ताम्बराय, सुब्रह्मण्याय, जगद्भुवायि, यजद्भुवाय, विश्वभुवाय, ब्रह्मभुवाय, रुद्रभुवाय, भुवद्भुवाय, रुद्रेभ्यः ओषधीशेभ्यः त्र्यम्बकेभ्यः, कपालिभ्यः, सिनीवाल्यै, सुपाण्यै, पृधुष्टुक्यै, देवेशान्यै, इन्द्राय, भोगाय, गन्धाय, शतक्रतवे. त्रष्ले रूपजाताय निधिजाय प्लोताधिपाय. ब्रह्मणे प्रजापतये । पितामहाय. हिरण्यगर्भाय. दुर्गायै. कात्यायन्यै, वैष्णव्यै, विन्ध्यवासिन्यै, सूर्याय, । आदित्या, काश्यपाय, भास्कराय, निशाकराय, चन्द्राय, आत्रेयाय इन्दवे. । सुब्रह्मण्याय जगद्भवाय यजद्भुवाय विश्वभुवाय ब्रह्मभुवाय रुद्रभुवा 55 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः भुवद्भुवाय इति चतुर्थ्वन्तेन जष्टाकार स्वाहाकारश्च.. विदितानां दोषाणां प्रायश्चित्तार्थं अभ्युदय फलवाप्त्यर्धं वैष्णवमन्त्रं होष्यामिति सङ्कल्प्यपुनः परिषिचर्य पुरुषसूक्तं विष्णुसूक्तं षडैष्णवं .. चा जेन जुहुयात्. अन्तः परिषेकं कृत्वा “विदितानां तु दोषाणां प्रायश्चित्तं समाच” रेदित्युक्तत्वा तायश्चित्तं निमित्ते कृत्वा यावत्रियापरिसमाप्तिः तावदग्निं संरक्षेत्. हॆूमंविना पि केचित्कुर्वन्ति. तत्तद्रव्या धिदैवत्यं जुहुयादिति मरीचिः इत्या हवनीयागाग्नि प्रतिष्टापन हॊत्रप्रशंशन स्नपन प्रधानहोमादिक नवमं प्रकरणं. स्नपनं. अथ स्नपनं भवति यजमानोवस्त्रकुण्डलाद्या भरणैस्स शिष्य माचार्य मलङ्कृत्य पूजयेत् आचार्यस्सूर्यं नमस्कृत्य देवा भिमुखे दक्षिणे वारि सीन स्तद्भिम्बाह॰ स्तिष्ठन्वा हस्ताभ्यां देवस्यपादयोः पुष्पाणिविकीर्या. नम्य प्राणायामं कृत्वा ॐ भूः- भूभु९वस्सुवरों 2 2 शुभतिधौ. वेदेन निर्माल्यं संशोध्य देवं पाद्याद्यैरष्ट विग्रहैरभ्यर्च्य श्वभ्रस्य वामे र्चनार्थं पुष्पादी९ सम्भृत्य द्रव्यप्रोक्षणार्धमद्भिः पूर्णं सकूर्च करकं निदधाति. शिष्यो पि “रक्षस्वत्वमिति द्रव्यदेवं प्रणम्य कलश मभिमन्त्रयति. रक्षस्वत्वं महाबाहॆू सम्पूर्णा E देवपूरिता ईडितांस्त्रिदशै स्त्रील्लैपवित्रा नुत्तमां इ्भभाजो आचार्यो “हरस्वेद” मिति शिष्यमाज्ञापयति. हरस्येदं वरं दिव्यं कलशं समलङ्कृतं नवद्वयगणैः पूज्यं पुरुषाय समानय” शिष्यो नम्राङ्गस्स्नपन द्रव्यमादाय तिष्ठति. गुरुः करकोदकेन तद्दव्यं प्रणवेन प्रोक्ष्य ॐ आदाया ललाटा स्तमुद्धृत्य तद्दव्येण देवं त्रिस्सकृद्वा प्रदक्षिणं कारयित्वा तत्तन्मं त्राने तद्रव्यनाम योजयित्वा खिलोक्त प्रकारेण विष्ण्वादि पञ्चमूर्ति मन्त्रॆस्स्नापयेत्. प्रधान द्रव्याणा मन्तरे चोष्णोदकेन स्नापयेत् तत्तद्रव्यान्तपूर्ववस्त्रं विसृज्यान्यद्वस्त्रं दक्षिणं यित्वा तद्रव्यपात्रं पूर्वस्थाने न्यसेत्. पञ्चगव्यादि द्वादश परीधाप्य अष्टोपचारैर्चयेत् अत्र पाग्रव्याल नु द्रव्याणां प्रतिद्रव्यं निर्माल्यशोधन . सन्ताड्य चा. र्चयेत्. तत्काले तूर्यघोषैश्च शङ्खध्वनि समन्वितैः नृत्तॆगे९यैश्च मर्चनं च केचिद्वदन्ति तत्राप्युष्णोदकै स्स्नपनं केचित् “स्नपने च प्रतिद्रव्यं घण्टां ।वेशं प्रणमेदरि” मिति केचित्. यथासम्भवं कुर्यात्. 56 Scanned by CamScanner स्नपनं प्राग्धव्य समर्पणं. श्री कूर्चयुक्तमृदः प्रोक्ष्य गृहीत्वा पाणिभ्यां दैवतीर्देन एकाल क्षरमिति मन्त्रा श्री विष्ण्वादिपञ्च मूर्ति मन्त्रैश्च मृद्भिर्देव मुद्वर्तयेत्. “एकाक्षरं त्वक्षर सो श्री सुषुम्नया चीहि मृडीन एकः त्वंविश्वभूभूतपतिःपुराणः पर्जन्य एको भुवनस्य । गोपा विष्णुं मृदा स्नापयामि, पुरुषं मृदास्नापयामि सत्यं मृदास्नापयामि अच्युतं मृदास्नापयामि अनिरुद्धं मृदा स्नापयामि ततःकलशेन सकृत्प्रदक्षिणं कारयित्वा तत्कलशं शिष्यस्य हस्ते दद्यात्सो प्यादाय तस्यस्थाने स्थापयेत्. येनद्रव्येण देवेशंयस्मिक् काले६ भिषिञ्चति. तद्रव्या धिप देवस्य तस्मि९काले विसर्जनमिति खिले भृगुवचनात्त व्या धिपन्तन्ना म चतुर्थ्यर्ते नमोनमुक्त्वा उद्वासयेत्. देवं प्रणम्य निर्माल्यं व्यपोह्य र्चयित्वा प्रोक्ष्य पर्वताक प्रत्येकं गृहीत्वा “विश्वेनिमग्न” इति तैः प्रदक्षिणं प्रणामं च कारयति. विश्वेनिमग्नः पदवीकवीनां त्वं जातवेदा भुवनस्य नाधः अजस्त्वमग्रे सहिरण्य रेता यज्ञस्त्वमेवैकविभुः पुराणः’ विष्णुं पर्वतैः प्रदक्षिणं प्रणामं च कारयामि पूर्ववदभ्यर्च्य. धान्यानि प्रोक्ष्यादाय प्राणप्रसूतिरिति स्नापयेत्. “प्राणप्रसूतिर्भुवनस्य योनिर्व्या प्तं त्वया एकपदेन विश्वं त्वं विश्वभूर्योनिरपाग्ं सुगभ९ः कुमार एको विशिखस्सुथन्वा” विष्णुं धान्यै स्नापयामि.. देवमभ्यर्च्य. प्रोक्ष्या कुरानादाय “वितत्य बाण” मिति देवमङ्कुरै राराधयेत् “वितत्य बाणं तरुणार्कवर्णं व्योमान्तरे भासि हिरण्यगभ=ः भासा त्वया व्योम्नि कृतं विमानं ताक्षण्यः कुमार समरिष्टनेमिः” विष्णुमङ्कुरैराराधयामि. अभ्यर्च्य. प्रोक्ष्या ष्टमङ्गळान्यादाय “त्वं वज्रभृ” दिति पृथपृथङ्मङ्गळैः प्रदक्षिणं प्रणामं चकारयति, “त्वं वज्रभृद्भूतपत्तिस्वमेव कामः प्रजानां निहिता सि सोमे स्वाहा स्वधा यच्च वषट्करोति रुद्रः पशूनां गुहया निमग्नः” विष्णुं मङ्गलेन प्रदक्षिणं प्रणामं च कारयामि. अभ्यर्च्य. प्रधानकलशस्नपनं पञ्चगव्यकलशं प्रोक्ष्याल दाय “वसोः पवित्र” मितिस्नापयित्वा “वसोः पवित्रमसि शतधारं वसोः पवित्रमसिस्रधारं” विष्णुं पञ्चगव्येन स्नापयामि तदुपस्नानैर्वारी श्चतस्र इतिस्नापयेत्. (वारीश्चतस्रः सदृशः कनीनां पत्युः प्रत्यावरिताक्षरंश्च भूयो भूत्यै भुवनस्य पुस्ट्यै स्नायीतयस्सङ्गतं स्नापयामि’ ’ विष्णुं शुद्धोदकेन स्नापयामि. आपोहिष्टे” त्युष्णोदकै स्संस्नाप्य आपोहिष्टामयो 57 Scanned by CamScannerस्नपनविधिः भुवः विष्णुमुर्णोदकेन स्नापयामि अत्रोष्णोदकोपस्नानयोः पौर्वा पर्ये यधाचारं व्यवस्था निर्माल्यं व्यपोह्या न्यद्वस्त्रं परीधाप्या2 ष्ट विग्रहैरभ्यर्चयति.
- प्रोक्ष्य घृतकलश मादा “याग्न आया” हीति घृतेन स्नापयित्वा अग्न “आयाहि वीतये गृणानो हव्यदातये निहॆूता सत्सिबहिषि, विष्णुं घृतेन स्नापयामि वारीश्चतस्र इत्युपस्नानैरापोहिष्टेत्युष्णोदकैश्च संस्नाप्य निर्माल्यं व्यपोह्य नववस्त्रं परीधाया विग्रहैरभ्यर्चयति. प्रोक्ष्य मधुकलशमादा “या ग्निमीळ” इतिस्नापयित्वा “अग्निमीळे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजं हॆूतारं रत्न धारमं, विष्णुं मधुना स्नापयामि. उपस्नानोष्णोदक स्नानि र्माल्यशोधन नववस्त्रपरीधापना स्थोपचारा कृत्वा वारीश्चतस्रः आपोहिष्ठामयो भुवः. प्रोक्ष्य दधिकलशमादा “येषेत्वोजेत्वे” तिदध्नास्नापयेत्. “इषे त्वोजेत्वा वायवस्थो पायवस्थ देवोवस्सविता प्रार्पयतु श्रेष्ठतमाय कर्मण आप्यायध्वमम्निया देवभाग मूर्जस्वतीः वयस्वतीः प्रजावती रमाना अयक्ष्मामावस्तेन ई शतमा 2 घशग्ंसो रुद्रस्य हेतिः परिवोवृणक्तु ध्रुवा अस्मि गोपतौस्यात बह्वीर्यजमानस्य पशूज् पाहि” विष्णुं दध्ना स्नापयामि पुनरुपस्नानाद्यष्टोप चारान्तं कृत्वा “वारीश्चतस्रः” “आपोहिष्टामयोभुवः” पूर्वपदभ्यर्च्य. "” प्रोक्ष्यगन्धोदककलशं गृहीत्वा " अभित्वाशू” रेतिगन्धोदकेन स्नापयेत् “अभि त्वाशूर नोनुमोदुग्धा इवधेनवः. ईशानमस्य जगतस्सुवदृश मीशानमिद्र तस्थुषः विष्णुं गन्धोदकेन स्नापयामि वारीश्चतस्रः “आपो हिष्ठा मयोभुवः पूर्ववदभ्यर्च्य. प्रोक्ष्या क्षतो दकमादा “येमाओषधय” इत्यक्षतोदकेन स्नापयित्वा” इमा ओषधय स्सम्बभूवु स्तास्सर्वाः पवमाने अनुगताश्शास्त्रं कुर्वन्तुनः” विष्णुमक्षतोदकेन स्नापयामि वारीश्चतस्रः “आपोहिष्टाम योभुवः पूर्ववदभ्यर्च्य. प्रोक्ष्य फलोदकमादाय जपEदत्वेति फलोदकेनस्नापयित्वा “जपEदत्वानु वदेम साम सोमान्यमानोः कर्मण्यर्धमानो निनतु” विष्णुं फलोदकेन स्नापयामि “वारीश्चतस्रः” “आपोहिष्ठाम योभुवः” पूर्ववदभ्यर्च्य.“ प्रोक्ष्य कुशोदकमादाय “चत्वारिवा” गिति कुशोदकेन स्नापयित्वा “चत्वारि वाक्परिमिता पदानि तानि विदु ब्राह्मणाये मनीषिणः गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्ति तुरीयं वाचो मनुष्या वदन्ति” विष्णुं कुशोदकेन स्नापयामि “वारीश्चतस्रः” 58 Scanned by CamScanner स्नपनं “आपोहिष्टामयोभुवः” पूर्ववदभ्यर्च्य. प्रोक्ष्यरत्नोदकमादाय “नारायणाय विद्मह” इति रत्नोदकेन स्नापयित्वा “नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि तन्नो विष्णुः प्रचोदयात्” विष्णु । रत्नोदकेन स्नापयामि “वारीश्चतसः” “आपोहिष्टाम योभुवः” पूर्ववदभ्यर प्रोक्ष्य जप्योदकमादाय. “पूतस्त” स्येति जप्योदकेन स्नापयित्वा “पूत सस्य पारे भुवनस्य मध्ये नाकस्य पृष्टे महतो महीयते महद्भिस्सोम्भसो भुवनयोग मनयोर्मेध्ययो र्विभवयो र्देवमभि सञ्जातमपि ब्रह्मा सदा वेदो । सुयशोमहाज् यशोमहा द्युतिमहामतिर्महा पुरुषो सुसदाशिवः” विष्णुं जपोदकेन स्नापयामि. वारीश्चतस्रः” “आपोहिष्ठाम योभुवः” पूर्ववदभ्यर्च्य. प्रोक्ष्य सर्वौषध्युदकमादाय, “चत्वारि शृङ्गेति सर्वौषद्युदकेन स्नापयेत् ‘चत्वारिश्रुङ्गा त्रयो अस्यपादा द्वेशीषे सप्तहस्तासो अस्य, त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति महोदेवो मर्त्यागं अविवेश” विष्णुं सर्वौष ध्युदकेन स्नापयामि ‘वारीश्च त्रसः आपोहिष्ठाम योभुवः, पूर्ववदभ्यर्च्य एवं तत्तत्प्रधानान्तरे उपस्नानोष्णोदकस्नान निर्माल्यव्यपोहन नववस्त्रपरीधा पना ष्टोपचार समर्पणं प्रत्येकं कुर्यात्. अनुद्रव्यसमर्पणं प्रोक्ष्य जातीफलादि चूर्णमादाय ऋचो यजूग् ंषी, ति जातीफलादि चूर्णेन स्नापयेत्. “ऋचो यजूग् ंषि प्रसवन्ति वक्रात्सामानि सम्राड्वसुरन्तरिक्षं त्वं यज्ञनेता हुतभुग्वि भुश्च रुद्रस्तधा दित्यगणा वसुश्च” विष्णुं जातीफलादिचूर्णेन स्नापयामि अभ्यर्च्य- प्रोक्ष्य कषायचूर्णमादाय “स एषदेवे” तिकषायचूर्णेनोद्वर्तयित्वा ‘सएष देवो६ बरयाण चक्रे अभ्येत्यतिष्ठत तमो विनुद्य हिरण्मयं यस्य विभाति सर्वं व्योमान्तरे रश्मिमयग्ं सुनाभिः विष्णुं कषायचूर्णे नोद्वर्तयामि देवमभ्यर्च्य, प्रोक्ष्य तीर्धोदकमादाय “ससर्ववे” श्रेति तीर्धोदकैस्स्नापयित्वा “ससर्ववेत्ता भुवनस्य गोप्ता नाभिज९नानां. जनिता प्रजानां प्रोता2 स्य हॆूता विचितिः क्रतूनां प्रजापतिश्चन्द मयोनिगभ९ः विष्णुं तीर्धोदकेन स्नापयामि देवमभ्यर्च्य. प्रोक्ष्य वनौषधीरादाय “सामैश्चसाङ्ग” मिति वनौषथीभिर्मा जयित्वा “सामैश्च साङ्गं विरजस्क बाहुग्ं हिरण्मयं वेदविदां वरिष्ठं यमध्वरे ब्रह्मविदस्तुवन्ति. सामैर्यजुर्भिः क्रतुभिस्त्वमेव” विष्णुं वनौषधीभिर्माजयामि देवमभ्यर्च्य.
- प्रोक्ष्य हरि चूर्णमादाय, अतो देवादिना हरिद्राचूर्णेन स्नापयित्वा 59 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः हरिद्राचूर्णेन स्नापयामि देवमभ्यर्च्य. “अतो देवा इदं विष्णु स्त्रीणिपदा विष्णोः कर्माणि तद्विष्णोः, परमं तद्विपासः, विष्णुं, प्रोक्ष्य सर्वगन्ध चूर्णमादाय “त्वग्ं स्त्री पुमाग्ं स्वञ्च कुमार एकस्त्वग् कुमार्यण्डभूतस्त्वमेव त्वमेव धाता वरुणश्च राजा त्वं वत्सरो ग्निर्यम ए व शर्वः” विष्णुं सर्वगन्ध चूर्णेनोद्वर्तयामि आपोहिष्टाद्यैरुष्णोककेन संस्नाप्य आपोहिष्ठाम योभुवः विष्णुमुष्णोदकेन स्नापयामि. ततः कौतुक बन्धं विमोच्य शुद्दोदकैस्संस्नाप्य आचमनं दत्वा “योगे, शन्नोदेवीः” श्वभ्रस्य दक्षिणपाशे९्वपीठं सन्न्यस्य तत्र देवं संस्धाप्य “मित्रस्सुपर्ण इति तेन विमृज्य “मिस्सु पर्णश्चन्द्र इन्द्रो थ रुद्रस्त्वष्टाविष्णुस्सविता गोपति स्वं त्वं विष्णुर्भूतानि तत्रासु दैत्य स्वया वृतं जगदुल्भेव गभणः” विष्णुं पोतेन विमृजामि. “तेजोवत्स्याव” इति वस्त्रं तेजो त्स्याव स्सवितुः प्रसवे श्विनोर्भाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां” “सोमस्य तनूर’ सीत्युत्तरीयं, सोमस्य तनूरसि तनुवं मे पाहि स्वामातनूराविश शिवोमातनूराविश ‘भूतो भूते”ष्वित्याभरणं “भूतो भूतेषु चरति प्रविष्ट स्सभूताना मधिपतिब९भूव, सर्वेषां भूतानामधिपतिस्तस्मै विष्णु भूताल क्षहन्ताय” पुष्पादिभिरलङ्कृत्य “अग्निन्दूतमित्युपवीतं “अग्निं दूतं वृणीमहे हॆूतारं विश्ववेदनं अस्य यज्ञस्य सुक्रतुं प्रोक्ष्य मूलगन्धानादय “त्वं भूर्भुव” इति मूलगन्धा स्पर्शयित्वा “त्वं भूभुज वस्त्वग्ं ह्यदितेस्तु सूनुस्त्वग्ं हि स्वयम्भूरुत विश्वतोमुखः, यएवं नित्यं वेदयते महाशयं प्रभुं पुराणग्ं सर्वभूतग्ं हिरण्मयं विष्णुं मूलगन्धैस्सृशयामि. प्रोक्ष्य धातूनादाय बुद्धिमता” मिति धातुभिरलं कृत्य “बुद्धिमताम्परागति ग्ं सबुद्धिमा९ बुद्धिमतीत्य तिष्ठति” विष्णुं धातुभिरलङ्करोमि. पाद्याद्यैरभ्यर्च्य यज्ञाधिकारोक्तव त्रार्धनामस्त्रमुच्चरण मुहुर्मुहुः प्रणामं कुर्यात्. इति तत्तद्रव्यैस्स्नपनं दशमं प्रकरणं. अन्तहॆूमः. अध्वर्यु हॆूमस्थाने प्राणानायम्य सङ्कल्प्य अस्य देवदेवस्य महास्नपनाने तम होमं करिष्य इति सङ्कल्प्य परिषिच्यारि नहॆूमं जुहुयात् 60 Scanned by CamScanner अन्त हॆूमः - तम एकादशं प्रकरणं. योगासने विशेषार्चनं मण्ड वारुण्यां योगासनं सङ्कल्प्य स्नानवेद्याः देवेश योगासने संस्थाप्य परितः प्रावरणं कृत्वा राजवद्दूपयिद्वा अलका विकीर्य शोषयित्वा पुनर्बध्नाति. सूक्ष्मदुकूल वस्त्राद्यै र्यावद्भक्तजनप्रियं कक्ष्यादिभिर्देवेशं गन्धपु ष्पाद्यैश्चा लङ्कृत्य पाद्याद्यम्यान्तमभ्यर्चयेत्. यवनिकां विसृज्य सर्वैः । प्रणामं कारयित्वा मध्याह्नेचे दूर्वा क्षतोदकपुष्पाणि पात्रे गृहीत्वा भगवतः प्रणवा कारं प्रदक्षिणीकृत्य दूर्वादिमिश्रितं चतुर्धा कृत्वा इन्द्रयम वरुणकुबेरदिक्ष्वेकैकं भागं समादाय “इन्द्रायनम” इत्यादिभिः प्रक्षिपेत्. सायाह्ने चेन्नीराजनं दशयेत्. ततो रक्षार्थं भगवतोललाटे कस्तूर्यादिभि रूर्वपुण्ड्रं धारयित्वा 2 दश९ छत्रचामर वाहनाज् दश९यित्वा प्रागादि. चतुर्दिक्षं चतुर्वेदाज् विदिक्षु पुराणस्तोत्र कल्पसूत्रादिक मध्यापयेत्. प्रमुखे नृत्तगीतादि सर्ववाद्यघोष संयुक्त कारयित्वा स्तुतिभि स्सन्तुष्टानरङ्गं कुर्यात्. पश्चादाढकमिततण्डुला कुडुबपरिमितं घृतं मुखवासं चपात्रे समादाय तेषु चतुर्वेदाना वाह्याभ्यर्च्य वेदविद्भ्यो दद्यात्, देवस्य सन्निधौ गोभ्यो दूर्वादिकं दत्वा भगवन्तं पञ्च प्रणामा कृत्वा अपराधा सर्वा क्षमन्वेति सम्प्रार्थ्य शाकोपदंश घृत गुडफला२ पूपादि युतं विधिकृतं महाहविः प्रभूतं वाखिलोक्त प्रकारेण भगवते समर्प्य शीतलोदक पानीयमाचमनं दत्वा मुखम्प्लोतेन विमृज्य हस्ता गन्धेन समालिव्य मुखवासं दत्वापुनः पुनःप्रणम्य तस्माद्योगासनात्पूर्वस्थाने राजवद्देवेशं संस्थाप्य अपूपादीनि भक्ष्याणि बहुविधानि निवेद्य नारिकेळफलोदकं दत्वा चमनं ददाति. पुनर्मुखवासं निवेद्य विनोदनृत्तं कृत्वा पुनः पुनः प्रणामा कुर्यात्. इति योगासने विशेषार्चनं द्वादशं प्रकरणं. देवेशस्य जीवस्थाने स्थापनं. अथा2 चार्यो यजमानश्च देवदेवं प्रणम्य सर्ववाद्य समायुक्तं । शनैश्शनैः पूर्वोक्तवदालयं त्रिस्सकृद्वा प्रदक्षिणं कारयित्वा भ्यन्तरं प्रविश्य सर्वालङ्कार संयुतं स्वस्तिनूक्तं शकुनसूक्तञ्च जप देवेशं यानमार्यो ‘प्रतद्विष्णु सृवत इति मन्त्रेण कौतुकं चेर्चह्मस्थाने न्यं. चेत्तत्तत्थाने सम्प्य समभ्यर्च्य पायसाद्यं महाहविः प्रभूतं वा यथाशक्ति निवेदयेत्. इति जीवस्थाने 50 61 Scanned by CamScanner स्थापनं त्रयोदशं प्रकरणं. स्नपनविधिः ध्रुवा र्चास्नपने विशेषः अथ ध्रुवा र्चास्नपनं चेन्मुखमण्टपे देवालयाल भीमुभेवा स्नपना लयं कृत्वालङ्कृत्य पूर्ववत्पञ्च विंशतिभागं कृत्वा तन्मथ्ये पदे द्रोणद्वय पूर्णकुम्भं सूत्रेण वेष्टयित्वा वस्त्रणा वेष्ट्या द्बिरापूर्व तस्मिक् सुवर्णं निक्षिप्य सर्वतीर्धजल मभ्यर्च्य निधाय तत्परितः पूर्ववन्मृदादि द्रव्याणां व्यास धिदेवानाराध्य देवेशस्य परित सत्पीठोर्वै पूर्ववज्ञयादीरभ्यर्च्य कलशानादाया भ्यन्तरं प्रविश्य तथैव स्नापयेत्तत्कुम्भोदकेना.. तोदेवादिभि स्संस्नाप्या लङ्कु र्यादेष विशेषो न्यत्सर्वं समानं भवति औत्सवं बिम्बमादाय कनिक्रदादिना लयं प्रदक्षिणीकृत्या स्थाने संस्थान्य शुद्धस्नपनविधिना संस्नाप्य प्रभूतं निवेदये” दित्याह मरीचिः. इति ध्रुवार्चाबेरस्नपन विशेषः द्वादशं प्रकरणं प्रयोगे मतान्तराणि अथास्मिक् प्रयोगे बहवस्सन्ति मतान्तर चर्चायां वक्तव्या 20शाः मन्त्रपाठस्य तत्तन्मन्त्राणां विनियोग क्रमस्योपदेशे तात्पर्यं श्रीवैखानस शास्त्र काराणां चतुर्णां भृगुमरी चॄत्रिकाश्यपानां सम्मतं. अस्मिन्नष्टम प्रश्नान्तर्गत महास्नपनखण्डे तावत्पठिता मन्त्राः प्रायेण कया श्रीशास्त्रसंहितया अनूदिता ऐदम्पर्येण इत्ययं प्रथमो विचारः॥ अमुं मन्त्रपाठं ना नुसृतवान्मरीचिः अत्र प्रधानकलश न्यासार्धं घटितं “इन्द्राविष्णू हविषाव वावृधाना ग्राध्वानासरातह व्या ब्रूयाव प्राची द्रविणं धत्तमस्मे समुद्रस्थः कलशस्सोम धानः” इति उपस्नानकलश व्यासार्थं “स्वाधिष्ठया मधिष्ठया पवस्व सोम धारया इन्द्राय पातवे सुव”, इति मन्त्रं चा नुपादाय स्वयं द्वादश प्रधानकलश न्यासार्धं पृधक्पृध “गुदुत्यमित्यादि द्वादश मन्त्रा नुपस्नानकलश व्यासार्धं किञ्चिदपि मन्त्रमनुक्त्वा दत्तत्र धानेन सहैवोपस्नानकलशानां युगपन्न्यासमाह तधैव भृगुः “इन्द्राविष्णू” इति प्रधानकलशन्यासं “स्वाधिष्ठ” येत्युपस्नान कलशन्वासं चोक्तवाE यज्ञाधिकारे खिलारि धिकारे कलशन्यासार्धं मन्त्रसामान्यं नोक्तं पुनश्च “देवदेवं समुद्धिश्य ना मन्त्रं किञ्चिदाचरेत्. कुर्यात्सावित्र्या तत्तु” इति स्वोक्तार्थ उपपत्तिं चोक्तवाE तधा काश्यपः “इन्द्राविष्णू” इति प्रधानकलशन्यासं “स्वाधिष्ठ” येत्युपस्नानकलशानां न्यासं यज्ञाधिकारोक्त वद्देवाह सर्वेष्वपि पक्षेषु मरीचिमतं 62 Scanned by CamScanner प्रयोगे मतान्तराणि विलक्षणं भाति, मन्त्रपाठे “उद्यन्तं वारि वादित्य” मिति मन्त्रोमृदां न्यासे पठितः मरीच्यादिषु “उदुत्यं चित्र"मिति तन्न्यासार्डे पठितः. यज्ञाधिकारे पर्वत व्यासार्थं. विष्णुसूक्तमुक्तं तत्त्वप्रकाशिकायां प्रतिष्ठानुक्रमणिकायां च “पद” त्वेति ॥ . मन्त्रस्थाने “इमाओषभय इति मन्त्रान्तरमुक्तं. तथा इषेत्वा-आप उन्दन्त्विति मन्त्रद्वय मुष्णोदक स्नपने तत्त्वप्रकाशिकायामुक्तं “देवस्य” त्वेति मन्त्रः प्रक्रमान्तरे निलाधिकारे कलश ग्रहणार्थमुक्तः, मरीच्यादिभि रनुक्तत्वेदि पि नायं प्रमादः “सुमित्रा” न इति प्रक्रमभेदेन सर्वैरुक्तः आपोनारायणाय सुमित्रान आपः. उद्यन्त” मिति मन्त्राः कुत्रापि न दृश्यन्तो. “विश्वे देवा” निरस्तग्ं रक्ष” इति द्वौ मत्रा विनियोगे न दृष्टा “यच्छिद्धि तेत्यस्यापि नदृष्टो विनियोगः मूलगन्धादीनां न्यासे रत्नोदकन्यासेच मन्त्रपाठोक्तां विष्णुगायत्रीं त्यक्त्वाभृगुकाश्यपौ “तत्पुरुषा” येति मन्त्रमावदन्तुः “भूभामिनी” इमा ओषधयः सुवभु९व भू९रिति मन्त्राणां तत्वप्रकाशिकायां विनियोगो दृश्यते. “रक्षस्वत्व” मित्यस्य द्रव्यदेवता प्रणामे यज्ञाथिकारे विनियोगोदृश्यते, “तामग्निवर्णा” मित्ययं मन्त्रो धातूनां न्यासे प्रयोक्तमुचि तो पि तादृशं वाक्यं न संहितानु दृश्यते. हरिद्राचूर्णस्नपने “सिनीवाली” ति मन्त्रपाठं त्यक्त्या “अतो देवादि” नेतिभृगुमरीची प्राहतुः वस्त्रोत्तरीयाभरण यज्ञोपवीतानां समर्पणे पृथक्पृथङ्मन्त्रा मरीचिनोक्ताः “भूभु९वस्सव” रिति वस्त्राद्यैरलङ्कारमाह यज्ञाधिकारेभृगुः वासखिलयोनोकाक्तो मन्त्रः नच मन्त्रपाठे. “यमध्वर” इति मूलगन्थै र्मार्जना नन्तरं पुष्पां जलिप्रदानमुक्तं वासे. सर्वस्मात्पर त्वेन खिले एकाक्षर सूक्तमन्त्राणा मर्धर्चया विभक्तानां प्रथमार्धान तत्तद्रव्याणां ग्रहणं पश्चार्थन स्नपनञ्च प्रोक्तं अयमत्यन्तं विलक्षणः प्रकार इति मन्त्रपारो यमि यत्पर्यस्तमुक्ताभिस्संहिताभि रनवधानेन प्रत्यक्षरं ना श्री नुसृत इति सुसुखं निर्णीयते. परस्परं संहितास्वपि प्रयोगे विभिन्न प्रक्रमो दृश्यते : तथाहि कलशानामष्टोत्तर शतत्व सम्पादनार्धं प्रधानकलशानां द्वादश चतुर्विंशतिर्वा उपस्नानानां षण्णवतिमाहृत्य शताब्दि ष्टकलशान्याह मरीचिः. कलशानां षण्णवतिमेव यथा प्रधानानां द्वादश उपस्नानानां चतुरशीतिमुक्त्वा तीर्थ तोय कलशानि चत्वारि हरिद्राचूण९कलशे द्वे तदुपस्नानानि षट् अथ वा हरिद्राचूण कलशानि चत्वारि तदुपस्नानानि चत्वारि चेत्याहत्य शता कलशान्याह भृगु- सोपस्नान हारिद्रेषु राकामर्चये दितिच. एकाक्षरसूक्तस्यार्थर्चया विनियोगः प्रागुक्तः तत्रोक्तानां 63 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः तत्तत्कर्मणां एकस्या संहितायां मन्त्रस्या नुक्तत्वेपि सर्वशाखा प्रत्यय न्यायेना पेक्षितो मन्त्रस्सर्वत्रा प्यनुवर्त्यते यथा देवस्यत्वा रक्षसत्वमिति मतभेदं कानकार्या तधा कलशग्रहणे देवस्य त्वेतिमन्त्रः. वेद्याः परितः कुशकूर्चा… स्तरणे सावित्रीमन्त्रः उष्णोदकग्रहणे सर्वतीर्थजलमिति मन्त्रश्च खिलाधिकारात्, द्रव्यदेवताप्रणामे रक्षस्सत्व मिति मन्त्रो यज्ञाधिकारात्. प्रधानवकलशन्यासे उदुत्यमित्या. मन्त्रो विमानार्चनकल्पात्. चतुर्मूर्तिमन्त्राः काश्यपाच्च समुच्चीय . “इन्द्राविष्णू स्वाधिष्ठ”येति मन्त्रयोबFहु ग्रन्ध सम्मतत्वं पि पृथङ्मन्त्राणां . लागे मनं एकस्यैव मन्त्रस्याल वृत्त्यपेक्षया पृथङ्मन्त्राणा मनेकेषां पाठस्य स्वारस्यान्मन्त्र बाहुल्येन फलबाहुल्येश्रुतेश्च. किञ्च क्रियाणां पौर्वापर्यभेदो दृश्यते :- अङ्कुरार्पण सम्भाराहरण शालालङ्करणर्त्विग्वरण विशेषार्चन प्रतिसरबन्ध शयनानि रात्रावुक्त्वा प्रातस्स्नानवेद्यां देवस्य स्थापन हॆूमद्रव्यन्यासार्च नस्नपनानि मरीचिना प्रोक्तानि वासाधिकारेतु अङ्कुरार्पण सम्भाराहरण शालालङ्करण द्रव्यन्यास वेद्यां देवस्य स्थापन जयाद्यर्चन वेद्याः परितः पङ्क्तीशाख र्चन स्नानानि प्रतिपादितानि अत्र दिग्देवतार्चनं हॆूमश्च नोक्तः खिलारि धिकारे च अङ्कुरार्पण सम्भाराहरण शालालङ्करण दिद्देवार्चन जयाद्यर्चन द्रव्यन्यास द्रव्यदेवार्चन देवेशस्य शय्योत्थापन स्नानवेद्यां स्थापन हॆूम स्नपनानि प्रतिपादितानि. काश्यपेतु अङ्कुरार्पण सम्भाराहरण शालालङ्करण द्रव्यन्यास जयादीनां दिक्पालानां चार्च2 नस्नानवेद्यां देवस्य स्थापन द्रव्यदेवार्चन स्नपनानि प्रतिपादितानि यज्ञाधिकारेतु अङ्कुरार्पण सम्भाराहरण शालालङ्करण द्रव्यन्यास वीशाख मित पङ्क्तीश दिक्पालार्चन देवस्य स्नानवेद्यां स्थापन द्रव्यदेवार्चनस्य न्याय्यत्वेन भृगुणोक्तत्वेन च मरीचेर्मतं तत्रतधै वेति निश्चीयते. प्रयोगे द्रव्यन्या, सा२ वाहन स्नपनाना मुक्तिलाघुवाय तधोक्तेस्सम्भाव मानत्वा दिति हॆूमात्पूर्वमेव द्रव्यदेवा र्चनमस्माभिः प्रतिपादितं. तत्र हॆूममवदन्तो2पि प्रायश्चित्तप्रकरणे प्रायश्चित्त हॆूमान्व्यदधुः तेषां हॆूमानां नित्या ग्नौ कर्तव्य त्वस्य न्यायत्वे सपक्षस्साधुरेवस्यात्. तादृशवचनसाधनापेक्षया सयूध्यैरुक्तः हॆूमकल्प एव तैरप्यनुवर्तयितुं . न्याय इतिति अग्नौ कृते कर्मण्यवधान विशेषेण प्रायश्चित्ताल नपेक्षं निष्पादिते पिन दोषः प्रधान हॆूमेना? ग्ने श्चारितार्थ्यात् अग्नावकृतेतु प्रायश्चित्ता वसरे नित्या गा हॆतव्यत्वकल्पनायां गौरवमित्यस्माभिर्म रीचेर्मतमेवा श्रित मिति 64 Scanned by CamScanner यधाचारं व्यवस्था. स्नपनप्रायश्चित्तं योगासन एव हविर्नि वेदयेदिति केचित् तत्रैवा र्चन हरि ब्रहु ग्रन्था सम्मतत्वं पि तस्मिक् सौल भ्यमावर्थकत्वं चास्तीति तत्फक्षस्या… पि यज्ञाधिकारे उत्तत्वादि च काश्यपेना पि अर्चास्थानेवा संस्था’ प्येति ‘वा’ शब्दान वैकल्पिकत्वमुक्तमिति च स एवा स्माभिनाण्यय्य इति प्रतिपादितः. अल्पीयसां प्रोक्षणोल्लेखनादीनां पौर्वा पर्यस्य किञ्चित्करत्वात्तद्विषये विचारयितुं नैव प्रक्रमः. कधं चिदेकाक्षरसूक्तस्येदं महत्त्वं यदैककण्ठ्येन सर्वैरपि महषिणाभि । रनन्तफलप्रदे२ स्मि देवदेवस्य महास्नपनाख्ये शान्तिकर्मणि विनियुक्तस्य द्वादशसूक्त मध्यपातिन स्सर्ववेद सारस्य विज्ञयत इति नापरोद्वापरः. इति प्रयोगे मतान्तराणि त्रयोदशं प्रकरणं. स्नपन प्रायश्चित्तं अथ स्नपन प्रायश्चित्तं. नित्यस्नपने हीने वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं वारुणं च दशकृत्वो हुत्वा पुनस्स्नपनं कारयेत्. देवस्य ग्रहणकालस्नपने हीने महत्तरो दोषो भवति पूर्ववत्रायश्चित्तं हुत्वा पश्चात्प्रयत्नेव स्नपनं कारयेत्. काम्यन्नपनेषु हीनेषु पूर्ववत्रायश्चित्तं हुत्वा शुद्दोदकैस्न्पापयेत्. आलयाभिमुखे वोत्तरे वा स्नपना लयमुत्तमं ऐशान्यां मध्यमं दक्षिणपश्चिमयोरधमं आग्नेय्यादिकोणेषु स्नपनञ्चेद्वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं दिग्देवतामन्त्रञ्च हुत्वा स्नपनं कारयेत्. सन्ध्याकाले नैमित्तिक स्नपनप्राप्ते नैमित्तिकं समाप्य पश्चान्नित्यपूजां समाचरेत्. पूर्वरात्रा प्रतिसरबन्धनं शयनं चहीनं चेद्वैष्टवं श्रीभूमिदैवत्यं सौदश९नं च हुत्वा तत्काले शयनाधिवासं कृत्वा प्रतिसरबन्धनमेव कारयेत्. एकबेरे-कौतुके च शयनं विना प्रतिसरबन्धं सद्य एव कुर्यात्. अङ्कुरार्पणे कृते स्नपने हीने वैष्णवं सौम्यं श्रीभूमिदैवत्यं वैघ्नं च ॥ हुत्वा स्नपनं कारयेत् अङ्कुरार्पणं विना स्नपनं च कारयेदित केचित्. श्वब्रे पङ्क्ता प्रमाणहीने२ धिके च वैष्णवं भूमिदैवत्यं पङ्क्तीशमन्त्रं च जुहुयात्. र्चने हीने तन्मन्त्रं जयादींश्चजुहुयात्, इन्द्रादीनामर्चने हीनेतत्तन्मन्त्रं विष्वक्सेनार्चने हीनेवैष्णवं वैष्वक्सेनाद्यं च जुहुयात् पङ्क्ती शस्या.. 65 Scanned by CamScanner वैष्णवं च जुहुयात्, स्नपनविधिः । कलशेषु प्रयाणही नेप्वधिकेषु च वैष्णवं वायव्यमाग्नेयं च जुहुयाति, . वैष्णवमाग्नेयं च-धान्येषु वैष्णवं वायव्यं चाङ्कुरेषु हीनेषु वैष्णवं गारुडं . मृत्सु हीनानु वैष्णवं महीदैवत्यं पर्वतेषु हीनेषु प्रमाणहीनेषु व्याहृतीश्च मङ्गलेषु तत्तद्वर्णहीनेषु प्रमाहीनेषु च वैष्णवमैन्द्रं च बुहुयात्. _पञ्चगव्य योगक्रियाहीने मन्त्रहीने च वैष्णवं रौद्रं च जुहुयात्. पञ्चगव्य द्वादश व्ये षूक्त प्रमाणहीनेषु जलेन पूर्वयित्वा दत्तदधिदेवता मन्त्रं वैष्णवं च जुहुयात्. साधिते कलशे भिन्ने न्यङ्कलशमादाय तथैवारि पूर्या भ्यर्च्य वैष्णवं दशतो जुहुयात्. विपर्यासे धृतद्रव्येण स्नापयेच्चे द्वैष्णवं द्रव्याधिपदैवत्यं च हुत्या तत्तद्दव्यं संशोध्य शुद्धोदकैस्संस्नापयेत्-कलशन्यासे कृते श्वकाकाद्यस्पृ श्यस्पर्शने सत्यन्यं कलशमादाय पूर्ववत्स शोध्य शास्त्रं वैष्णवं च जुहुयात्. द्रव्येषु कृमिकीटादिपतने सति तत्त्वक्ता न्यद्रव्यं सङ्गृह्य वैष्णवं द्रव्याधिपत्यं च जुहुयात्. रत्नानामलाभे वैष्णवं हुत्वा सुवर्णं निक्षिपेत्. द्वादशवस्त्रालाभे वैष्णवं श्री दैवत्यं च हुत्वा चत्वारि वा छा ध्य स्नपनं कारयेत्. यधोक्तस्नपने येन केन चित्सम्भृते विंशतिकलशादि पञ्चकलशान्ता स्स्नापयेत्, अध वा शुद्धस्नपनविधिना कारयेदित्येके, इति मरीचिः-. अत्र“नित्याग्नौ जुहुया”दिति वचने सत्यप्या हवनी याग्नौ नित्या ग्नावेव तत्रायश्चित्तं जुहुयादिति न यनिमः किन्तु हॆूमारि भाव पक्षवादिनां मतमनूद्य प्रायश्चित्त हॆूमसामान्यं नित्या ग्नौ विधत्त इति ज्ञेयं ननु प्रणीत स्यां हवनीयां ग्नेः प्रधान हॆूमेन चारितार्थ्या “न्नित्या ग्नौ जुहुया”दिति वचनबलाच्च प्रायश्चित्त हॆूमानां नित्याग्नि वेपकर्तव्यतेति चेदुच्यते क्रियाधिकारे यावत्रियान्त एवान्त हॆूमस्य कण्ठरवेणोक्तत्वात्रायश्चित्त होमानां तत्तत्प्र्पधाना2 ग्नावेव कर्तव्यता यां न्याय्यत्वात् वचनस्य हॆूमारि भावपक्षवादिनां मते सावकाशत्वाच्च तथोच्यते. अत्रा त्रिः- “तोरणे दोषनंयुक्ते मन्त्रा दौवारिकान्यजेत् तत्तद्द्वाराधिपा९ हुत्वा वैष्णवेन समायुतं, प्रमाणहीने कूर्चादौ प्रायश्चित्तं सुहुयतां, वैष्णवं ब्राह्मसंयुक्त 66 Scanned by CamScanner स्नपनप्रायश्चित्तं .. माषणं सौरेणसंयुतं, प्रत्येकं जुहु याद्विद्वाक् षोडशेति प्रकीर्तितं, प्रमाणहीने परिधेः पङ्क्तीशं च समर्चयेत्. यजेत्पङ्क्तीशमन्त्रं च वैष्णवं पाञ्चभौतिक” मिति. “सद्यस्त प्तसुवर्णाभं सुपक्वं च घृतं हरेत् घृतानां चैवसर्वेषां कापिलं सम्प्रशस्यते तदलाभे तु गव्यं वा घृतं सङ्गृह्य यत्नतः, आज्ञानादरलो बाद्वा आजं वा माहिषन्तुवा गृहीत्वा देवदेवं तु स्नापयेच्चे त्सकृन्नरः, तद्दोषशमनार्थाय प्रायश्चित्तं यजेत्रमात् हुत्वातु पौरुषं सूक्तं विष्णुसूक्तमतः परं पारमात्मिक संयुक्त विङ्कारादींश्च हूयते अङ्गहोमं यजेद्विद्वा पूर्वोकेनापि यत्नतः, सामवेदादि मन्त्रेण शतमषाधिकं यजेत्” इति. “सर्वदोषोपशमनं सर्वकर्मसमृद्धिदं जुहु यात्पौरुषं सूक्तं विष्णुसूक्त मतः परं, पारमात्मिकमां काराद्यष्टां शीतिश्चहूयते. श्रीसूक्तं रात्रिसूक्तञ्च दुर्गासूक्तमतःपरं, पञ्च वारुणसंयुक्तं जयाद्यैश्च समायुतं” इति. “अशक्यं कर्म शास्त्रोक्तं कर्तुन्तदमरैरपि किं वक्ष्यामि मनुष्याणां -शक्तिश्शासनमाग९तः, तस्मात्सर्वप्रयत्नेन होमं कुर्याद्विचक्षणः इति. शेषं किञ्चिन्न्यूना धिकभेदेव मरीचिमतमनुकरोतीति न प्रतिपादितं. अत्रयज्ञाधिकारे भृगुः- “कृते ङ्कुरार्पणे पश्चात्स्नपनं नाचरेद्यदि” तथाशान्तिं च हु त्वाने स्नपनं सम्यगाचरेत्. कौतुके तु ध्रुवार्चायां स्नपने तु विशेषतः पङ्क्तीशं वैष्णवं हुत्वा विधिनासम्यगाचरेत्, तत्रशान्तिमिति पूर्वोक्तां शान्तिमित्यर्थः तैलाभ्यङ्गं यदि स्याच्चेत्स्नपनादौतु मोहतः, वृधा स्यात्स्नपनं विद्धि तत्कामं चारि सुरं भवेत् तस्मात्संस्नाप्य शुद्दोदैः क्षमस्ये त्यभिपूज्यच महाशान्तिं तधा हुत्वा तत्तत्स्नपनमाचरेत्. देव्यौ तत्स्नपने काले स्नपनं सहचेद्यदि वृधाभवति तत्स्नानं राष्ट्रस्य कलहप्रदं स्नापने स्नपने देव्यौ कलशस्नापने बुधः, नाचरेद्यदि चेन्मोहाद्बाध्या श्च व्याधिभिजनाः. तस्माच्छान्तिञ्च हुत्वैव प्रभूतं च निवेदयॆत्. सहपीठे प्रतिष्टा चेत्स्नपनार्ते तु पूर्ववत्. शुद्दोदैर्देववद्देव्यौ स्नापयेत्कलशं विना” इति स्नपनबिम्बनिर्णय माह एतानि वचनान्यस्माभिः प्रागेव व्याख्यातानि. अत्र खिलाधिकारे भृगुः- “आलयस्योत्तरे शान्तिः पुष्टिस्स्यात्प्रमुखे तधा आस्थाने स्नपने चेत्तु पुनस्स्न पनमाचरेत्. शयनन्दे तदादेवे उदितश्चे द्दिवाकरः, सौरं सौम्यं च जुहुयाद्वैष्णवं व्याहृतिं ततः, बेरमुत्थाप्य विधिना पूजयेच्च यथोदितं” इति. Scanned by CamScannerस्नपनविधिः वा “अग्नि दह्य यत्र पुष्पं वस्त्रं परिच्छदं प्रपांवा दभ कूर्चं स्नपनार्थं प्रकल्पितं, आग्नेयंवारुणं तत्रसौम्यमैन्द्रञ्च वैष्णवं, हॆूमं हुत्वा पुनस्तत्र पूर्ववत्कर्म चाचरेत्. अङ्कुराणामलाभे तु पुष्पैः पद्मादिकै स्ततः, पालिकास्तु प्रपूर्यैव अङ्कुराणीति कल्पयेत्” इति. “चलिते देवताबिम्बे प्रमादात्पतिते पिवा स्थापयित्वा तु तच्छ्वभे पतद्विष्णुरिति ब्रुव= पञ्चगव्यै स्समभ्युक्ष्य आपोहि ष्ठादिकैः क्रमात् शुद्धॆरित्यादिकैश्चोक्ता? वारीश्चतस्र इत्यपि. अणोरणीये त्यभ्युक्ष्य आवाहन मुदीरय, सुवर्भुवर्भूरित्युक्त्वा तत्सवितुः पूर्ववत् पुनः कर्म समारभ्य स्नापयेत्पूर्ववत्तदा” इति. इति . अत्रकश्यपः- ॐ “दिवा निशि सन्धिषु यत्र यत्र निमित्तं स्यात्तत्स्न पन कालः कालातीते भवति “द्रव्याणां हीनं स्याच्चेज्जलेनपूरणं उकद्रव्या लाभे तत्तत्प्रतिनिधिं तत्तद्दव्या धिपं वैष्णवान्तं जुहुया” दिति च, इति स्नपनप्रायश्चित्तं चतुर्धशं प्रकरणं. स्नपनफलं अथ स्नपनफलं यानि. निमित्तानि स्नपनस्य पूर्वमुक्तानि सर्वाण्यपि तानि यथाशास्त्रमनुष्ठितानि भवन्तिति प्रथमं फलं नित्यनैमित्तिक काम्यभेदेन त्रिधा विभ क्तस्य स्नपनस्य कृत्स्नशः प्रायश्चित्त विधानादकरणे प्रत्यवायस्मरणाच्च तत्करणेन प्रत्यवायाभाव सम्पादनं द्वितीयं फलं, यथाह यज्ञाधिकारे भृगुः :- अवग्रहादि दुभिक्षे स्नापनेना शुभानि च नश्यन्ति कुर्यात्तस्माच्च ध्रुवाल र्चास्नपनं प्रभो” रिति. खिलाधिकारे भृगुः :-“एवं यः कुरुते भक्त्या विष्णोस्स्नपनमुत्तमं स्नपनोक्तवलं सर्वमवाप्नोति नसंशयः कामेन स्नापयेदेवं सर्वाज् कामानवाप्नुया” दिति. स्नानाङ्गानि च वस्तूनि दद्यात्ल्पोतादिकानि वै सर्वपाप विशुद्धात्मा पश्चाद्राजा भविष्यति इति. “यस्स्नापयति देवस्य स भूतप्रतिमां हरेः प्रस्थे प्रज्ञ द्विजाग्राणां ददाति स गवां शतं ज्ञानतो ज्ञानतो वारि यत्पापं कुरुते नरः तताक्षालयति सन्ध्यायां घृतेन स्नापयेद्दरिं, प्रतिमासं सिता ष्टम्यां घृतस्नानपरो हरेः 68 Scanned by CamScanner स्नपनफलं सर्वपापविशुद्धात्मा भविष्यति न संशयः, अयने चोत्तरे प्राप्ते य स्नापयति केशवं, घृत प्रस्थैन वा पापं सकलं वै व्यपोह्यति कपिलं विप्रमुख्याय दद्यादनुदिनं हि यत् घृतस्नानं हि देवस्यतस्मिक् काले समाहितः स्नाप च पश्यन्ति ये घृते नोत्तरायणे ते गता विष्णुसालोक्यं सर्वपापविवजिताः. आह्लादं निष्कृतिं स्वास्थ्यमारोग्यञ्चारुरूपतां सप्तजन्मन्यवाप्नोति क्षीरस्नानकरो हरेः, दर्यादीनां विकाराणां क्षीरतस्सम्भवोय था तथैवारि शेषकामानां क्षीरस्नपनतो हरेः यधाच निर्मलं क्षीरं यधाच प्रीतिकारकं, तथा2स्य निर्मलं ज्ञानं भविष्यतिन संशयः ग्रहानुकूलं तत्पष्टि प्रियत्वा दखिलेन वै करोति भगवान् विष्णुः क्षीरस्नापन तोषितः बहुना त्र किमुक्तेन घृतक्षीरा भिषेचनं नारायणस्य देवस्य सर्वकामा र्धसाधनं इति. यानि हृद्यानि पुष्पाणि धूप गन्धानु लेपनं, इत्यारभ्य “पुण्यॆस्तीर्धोदकैग९न्थै र्मधुना सर्पिषा तधाक्षीरेण स्नापये दीशमच्युतं जगतीपतिं, दधि क्षीर घृता पुण्यां स्तत्रलोकमधा च्युतं, प्रदास्यति नरश्रेष्टो निष्कृतिञ्चा.. व्यनश्वरा” मिति कैङ्कर्य फलकथन फलपाकाल ध्याये स्पष्टमुक्तवाE. अत्र काश्यपः :- देवेशस्य स्नपने नावग्रह दुभिक्ष व्याध्याति प्राणनाशाल शुभाश्च अन्ये सर्वेप्युपद्रवाश्च नश्यन्ति तस्माद्भक्त्या कुर्यादिति अत्र वासाधिकारे भृगुः- - एवं चैवा भिषिच्यैव सर्वदोषस्य शान्तिदं अनावृष्टिव्याधि शान्ति ग्रहपीडादि नाशनं अन्यकामार्धसिद्धिस्स्या देवेशं चाभिषेचये” दिति. एवं यः कुरुते भक्त्या ऐहिका मुत्रसिद्धिदं एवं क्रमेसम्प्रोक्त स्सर्वशास्त्रस्य निश्चय” इति चाह. अत्रात्रिः– येन द्रव्येण देवेशं स्नापयेद्यस्तु भ क्तितः, तद्रव्यं वर्धयेत्तस्य नश्य्यवा… शुभा निच तधा ग्रामस्य राष्ट्रस्य अत्यस्तं द्रव्य सम्पदः अशुभास्तस्य नश्यन्ति शुभास्तस्य भवन्ति च मृद्भिस्संस्नाप्यते स्सस्यसम्पत्करी भवेत्. पर्वतैः पूजनादेव सर्वस्थैर्यमवान्नु
- यात्. धानैस्संस्नापनात्तत्र धान्यवृद्धिरनश्वरा अङ्कुरैरर्चनादेव प्रजाजालं च 2 वर्धते मङ्गलैः पूजनात्स मङ्गलानि भवन्ति च स्नापना त्पञ्चग वैश्च पापा नश्यन्ति । सर्वशः मृतेन स्नाना त्सामवेदाध्ययनजं फलं, मधुना स्नाना 69 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः क्षीरसंस्नापना -ऋग्वेदाध्वयनं फलं दथिसंस्नापनादत्र यजर्वेदफलं लभेत्, द्विष्णोरथ रा ध्वयजनं फलं गन्धोदकस्नापनेन सुखं भवति सर्वदा अक्षोतोदक दानेनाक्षर वन्तो भवन्ति च, फलोदकप्रदादेव विनश्य न्यशुभा स्तधा, स्नापनात्तु ब्रह्म वरं भवेत्. रत्नोदस्नापनाद्विष्णोरत्नरुक्क विवर्धनं अप्वोदक ’ प्रदानेन सर्वजष्यफलं लभेत् फलन्त्योषधयस्स र्वास्स र्वौषध्युद केनतु बहुपुण्यफलं __याति पुण्यपुष्पार्च नेनतु श्री वेष्टनादि चूर्णेन दीघाज् युष्यं भवेन्नृणां कषायोद्वर्तना देव सारूप्यं फलमाप्नुयात्, तीर्थादस्नापना देव तत्तीर्धस्य फलं · लभेत्. वनौषथि स्संस्पशा९दारोग्यं सततं ध्रुवं हरिद्राचूण दानेन कुलमेधति? नित्यशः धातुभिस्समलङ्काराद्धातुनेत्रादिकं शुभं, भवेद्यत्नात्ततो द्रव्यै सर्वरो नलिप्यते. स्नपनात्पञ्चगव्यैश्च श्रीभ९वत्यचला ततः मार्जनान्मूलगन्द्देश रेवंसंसापयेद्धरिंएवं यःस्स्नापयेद्विष्णोः कारयेद्भक्तिसंयुतः पूर्वोक्तानि __फलानेवमनुभूय चिरं सुखं अने विमानमारुह्य हैमं देवैस्समावृतं, किन्नरैरप्सरोभिश्च नृत्तगीतैश्चपूजितः. भूतैः परिवृतो गच्चेदन्धर्वै स्सिद्धचारणैः यक्षविद्याधरैश्चैव स्तूयमानो मुदा2 न्वितः, सर्वपापहरं पुण्यं वैकुण्ठं लोकमाप्नुयात्. देवदेवस्य विष्णोस्तु स्नपनं परमं नरः, भक्त्यायश्चापि सेवेत सर्वपापैः प्रमुच्यत इति. अनेन फलविशेषस्मरणमेतादृंशि फलानि मरीच्युक्तदण्डका न्तर्गत काम्यस्नपनस्य फलानीति स्पष्टं- इति स्नपनफलं पञ्चदशं प्रकरणं. इति श्री मद्वैयाकरण पञ्चाननसङ्गृहीते स्नपनविधौ - अष्टोत्तरशतकलश स्नपन प्रपञ्चः. श्रीरामचन्द्रार्पणमस्तु पूर्वोक्ताष्टोत्तर शतकलशस्नपने मतान्तरं. अत्र तूत्तरदेशीयानां शोभनाचलोपकण्ठभाजां याज्ञिकानामयं सम्प्रदायः. देवेशं स्नानपीठे सांस्थाप्य पुरतो धान्यवेदिं कृत्वा पूर्ववत्सञ्चभिस्सू षोडशदानि कृत्वा मध्ये चत्वारि पदानि विसृज्यपरितो द्वादशपडे पॆकैकसि पदानिकवं सम्पन्नेषु पदेषु प्रागाद्यष्टोत्तर शतङ्कल शानांस्वलङ्कृतानां सं शुद्दोदकै रेवाधिवासितैः पूरयति. तत्रैकै कस्मिन्नव केक्रमान्मध्ये विष्णुं प्रा 70 Scanned by CamScanner पूर्वोक्ताष्टोत्तर शतकलशस्नपने मतान्तरं. पुरुषं सत्य मच्युत मनिरुद्धमिति पञ्चमूर्ति राग्नेयादि कपिलं यज्ञं नारायणं पुण्यमिति च चतुमूर्ती रावाह्य सनादिभिरर्चयति. द्वादशसूक्तमन्त्रैरुपनिषन्म र्वा स्नापनं उपचाराश्च पूर्ववदुन्नेयाः. नाकै त्र प्रागुक्त प्रार्धव्यानुद्रव्यसामान्य द्रव्याणां प्रधानद्रव्याणां वा विनियोगो दृश्यते. परं च ध्रुवार्चास्नपन इव मध्ये चतुष्पदे वरुणकलशन्यासो ने तत्कुम्भोद्धरणपूर्वक मालयप्रदक्षिणं तत्कुम्भजलेन स्नापनं च विशेषः. अवग्रहे तवदिनं स्नपनं प्रवृत्तं सद्यस्सु वृष्टिमुप जनयतीति प्रवादस्सुतरामिह अद्यापि साक्रियत इत्यास्तां प्रपञ्चः. दाक्षिणा हेषु बृन्दारण्यक्षेत्रपरिसरजुषां याज्ञिकानां सम्प्रदायश्चैतस्मा द्विलक्षणः परिदृश्यते. सतूतरत्र प्रदश यिष्यते. चतुर्दशकलश स्नपनं “ततो देवं शुभं च समादाय सर्वालङ्कार संयुक्तं शकुनसूक्तं जप्त्वायज्ञालये स्नानश्वब्रे देवं प्रतिष्ठाप्य दक्षिणे धान्यराशौ कुभं सन्न्यस्य देवस्य दक्षिणे श्रियं वामे हरिणीं च संस्थाप्य पुरस्ताद्वीहिभिस्तण्डुलैर्वा दण्डवत्पं किं कृत्वा दक्षिणाद्युत्तरान्तं देव्योश्च पृधक्पङ्क्तिं कृत्वा तस्यां सप्त कलशान्विन्यस्य क्षीर घृत मधु सिद्धार्धोदकाल क्षतोदक कुशोदक चन्दनोदकपूर्णा कलशानुत्तरान्तं सन्न्यस्य अन्तरेषूपस्नानकलशा९ शुद्दोदकपूर्णा सन्न्यस्य क्षीरेल धर्व वेदमुपस्नाने श्वि नौ घृते सामवेदमुपस्नाने वत्सराज् मधुनि ऋग्वेदमुपस्नाने वायुं सर्षषोदके चादित्यमुपस्नाने. प्सरसः अक्षतोदके काश्यप मुपस्नाने मरुतः कुशोदके मुनीनुपस्नाने तक्षकं चन्दनोदके ऋतूनुपस्नाने बृहस्पतिं चैकादशोपचारैरर्चये दथ वा जलैः पुष्पैर्वार्चयेत् देवेशं द्रव्यं प्रति पाद्याद्यैरर्चयेत्. “शन्नो देवी” रिति क्षी रेण “अग्न आयही” ति घृतेन “अग्निमीळ” इति मगुना. “पूतन्तस्ये”ति सर्षपोदकेन “इमा ओषधय” इत्यक्षतोदकेन “अभित्वाशूर” इति कुशोदकेन. “चत्वारिवा गिति गन्थोदकेन च संस्नाप्य “वारीश्चतस्र” इति. तत्तदन्तरे सर्वोपस्नानै स्संस्नापयेद्रव्यं प्रति पूर्वं कुम्भं समभ्युक्ष्य आपोहिष्टाद्यैरुष्णोदकेन च संस्नाप्य शुद्धोदकैश्चाभिषिच्य प्लोतेन विमृज्य नववस्त्रोत्तरीयाद्यै रलङ्कृत्या.. भ्यर्च्य नैरते विष्टरे देवीभ्यां सह देवं कुम्भं च संस्थाप्य स्नपनोत्सवबलिबेराणि च पृधगेव संस्थाप्यार्चयेत्. (विमानार्चनकल्से-एकत्रिंशेपटले.) 71 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः प्रतिष्ठासार सङ्ग्रहधृत प्रयोगः पूर्वो……….तिधौ बिम्बशुद्ध्यर्थं चतुर्दशकलश स्नपनं करिष्य इति सङ्कल्प चतुर्दशकलशानाहृत्य प्रक्ष्याल्य गन्थाक्षतादिभिरलङ्कृत्य श्वेततन्तुना वेष्ट्य क्षीर घृत मधु सिद्धार्दाक्षत कुश चन्दनोदकपूरिता सप्त प्रधाना सप्तोपस्नाना शुद्दोदक पूरितान्विन्यस्य देवा धान्यपङ्क्तिं पश्चिमादि प्रागन्तं कृत्वा तत्रदक्षिणे प्रधानकलशान्नि धाय वामे चोपस्नानकलशान्निक्षिप्य सप्तप्रधानकलशेषु क्रमेण अधर्ववेद मावाहयामि, सामवेद मावाहयामि, ऋग्वेद मावाहयामि, आदित्य मावाहयामि, कश्यप मावाहयामि, मुनीना वावाहयामि, ऋतूनावाहयामि, सस्तोपस्नानकलशेषु अश्विनावावाहयामि, वत्सरानावाहयामि, वायुमावाहयामि, अप्सरस आवाहयामि, मरुत आवाहयामि, वासुकिमावाहयामि, बृहस्पति मावाहयामि, अक्षतपल्लवकुशकूर्चानि निक्षिप्य पृथक् पृथक् वस्त्रयुग्मेनावेष्य अधर्ववेदाय नमः, सामवेदाय नमः, ऋग्वेदाय नमः, आदित्याय नमः, कश्यपाय नमः, मुनिभ्योनमः, आसनाद्यष्टोपचाराज् समर्पयामि - “शन्नोदेवी” रितिक्षी रेण “शन्नोदेवीः” ॐ शान्तिश्शान्तिश्शान्तिः- विष्णुं क्षीरेण स्नापयामि५ “वारीश्चतस्र’ इति तत्तदन्तरे सर्वोपस्नानै स्संस्नाप्य “वारिश्चतस्रः” विष्णुं वारिणा स्नापयामि * अग्न आयाहीतिघृतेन “अग्न आयाहि” विष्णुं घृतेन स्नापयामि “वारीश्चतस्रः विष्णुं वारिणा स्नापयामि५ “अग्निमीळ” इति मधुना “अग्निमीळे” विष्णुं मधुना स्नापयामि “वारीश्चतस्रः” विष्णुं वारिणा स्नापयामि “पूत्तस्त” स्येति सर्षपोदकेन, “पूतस्तस्य पारे भुवनस्य मध्ये नाकस्यपृष्टे महतो महीयते महद्भिस्सो_म्भसो र्भुवनयोग९ मनयोर्मेध्ययोर्विभवयो देवमभि सञ्जातमपि ब्रह्मा सदा वेदास्तु यशोमहाज् यशोमहद्युतिर्महाण पुरुषोस्तु सदाशिवः विष्णुं सर्षपोदकेन स्नापयामि५ वारीश्चतस्रः विष्णुं वारिणा स्नापयामि -* “इमा ओषधय” इत्यक्षतोदकेन “इमा ओषधय स्सम्बभूवु स्तास्ता स्सर्वाः ववमाने अनुगता श्शास्त्रं कुर्वन्तुनः, विष्णुमक्षतोदकेन स्नापयामि × “वारीश्चतस्रः” विष्णुं वारिणा स्नापयामि, ५ चत्वारि वागिति चन्दनोदकेन “चत्वारि वाक्परिमिता पदानि तानि विदुब्राह्मणा ये मनीषिणः गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्ति तुरीयं वाचो मनुष्या वदन्ति विष्णुं गन्धोदकेन स्नापयामि। वारीश्चतस्रः विष्णुं वारिणा स्नापयामि इति सप्त प्रधानैस्सोप स्नानैस्सग्ंस्नाप्य “आपोहि” स्टेत्युष्णोदकैः “आपोहि"ष्टामयोभुवः विष्णुमुष्णोदकेन स्नापयामि X“इषे त्वोजे=त्वे"ति शुद्दोदकै श्चां. भिषिच्य इषेत्वोर्जेत्वा “मित्रस्पपर्ण” 99 , 72 Scanned by CamScanner ध्रुवबेरशुद्ध्यर्धं नवकलश स्नपनं 5 इतिपोतेन विमृज्य मित्रस्सुवर्णः “विष्णोर्नुक”मिति वस्त्राभरणै र विष्णोरुकं"शन्नोदेवी “रित्याचमनं” तद्विष्णोः परममितिपुष्पं “तद्विप्रास” इतिगन्ध " “परोमात्रयेति धूपं” विष्णोः कर्नाणीति दीपं “त्रिर्देव” इत्यघ्यं पूर्ववदाचमनं दद्यात्. इति चतुर्दशलशस्नपन प्रयोगः. ध्रुवबेरशुद्ध्यर्थं नवकलशस्नपनं, ध्रुवबेरा_क्षिमोचनार्ते तद्बेरशुद्ध्यर्थ माढकपूर्णा खण्डस्फटित कालरहिता नव कलशानाहृत्य तन्तुना परिवेष्ट्या 2.द्भिः प्रक्षाल्य नादेयै राधापै स्सगन्धै रुत्पूतै रापूर्य अक्षता श्वत्थपल्लव कूर्चा पुण्यपुष्पाणि शमीपलाशदूर्वाग्र नवरत्नानि स्वर्णशकलान्वा प्रणवेना2 क्षिप्य प्रत्येकं वस्त्रमावेष्ट्य देवा भिमुखे शालिव्रीहिभिस्थुण्डिलं कृत्वा नवभागं कृत्वा मध्यमादि नवपदेषु नवकलशान्विन्यस्यां चार्यस्तेषां दक्षिणे चोत्तरा भीमुखो ब्रह्मासनमास्थाय मध्यमादिक्रमेण तत्तत्कूर्चेन “इदमापश्शिवा’ इति विष्णुगायत्रीं “अग्निमिले” “इषॆत्वोजे त्वा” अग्न आयाहि” “शन्नो देवीः” “आपउन्दन्तु” वैष्णवं एकाक्षरादींश्च जप्त्वा 2 भिमन्त्र तत्तत्कलशै श्चतुर्वेदादिमन्त्रै र्विष्णु सूक्तेन पुरुष सूक्तेना. पोहिरण्यपवमा नैध्रुव बेरंसमभ्युक्ष्य देव्यादि सर्वपरिवाराणां तत्तन्मन्त्रैश्च संयुक्तमापोहिष्टादि ना भ्युक्षणं कृत्वा पुण्याहं वाचयेत्. इति नवकलशस्नपनं (मरीचिविमानार्च सकल्पे - सप्तविंशे ध्याये अथ पञ्चामृत विधिः अतः परं प्रवक्ष्यामि पञ्चामृतविधिक्रमं राष्ट्रक्षोभे महॆूत्पाते महाव्याधिसमुद्भवे अनावृष्टिभये दुःखे अपमृत्युभये पि च क्षुद्रबाथासम्भवे च व्याघ्र चोरभयेषु च चन्द्रसूर्योपरागे च विष्णुम्पञ्चदिनेषु च एवमादौतु सम्प्राप्ते पञ्चामृतविधिं चरेत् कदली चूत, पनस नाळिकेर गुडानि च पञ्चामृतं तु विज्ञेयं स्नानं विष्णोरतिप्रियं, (इति फलपञ्चामृतं) गोघृतं नाळिकेरं च पैशाचकदळीफलं शर्करा मधुसंयुक्ता पञ्चामृतमितिस्मृतं (इतिसर्वपञ्चामृतं) देवस्य सन्निधौ यत्र गोमयेनोपलिव्य च तन्मध्ये तण्डुलं चैव द्रोणन्द्रोणार्थमेव च द्वितालविस्तृतं चैन चतुरश्रं प्रकल्पयेत् पद्माकारं प्रकल्यैव तत्तत्थाने पृथक् पृथक् मध्यादीशानपर्वतं दळेद्रव्यान्न्यसेद्भुधः, कदळी ब्रह्मदैवत्यं चूतमृग्वेदमेवच पनसं च यजुर्वेदं नाळिकेरं च सामकं गुडे वाधर्वणं वेद मेवमावाह्य पूजयेत् ब्रह्मजज्ञादिमन्त्रादि चतुर्वेदादिमन्त्रतः जपित्वा 73 Scanned by CamScanner मन्त्रवत्पूत स स्नपनविधिः अपरभ्यर्च्य पुण्याहं विधिवच्चरेत् तत्तन्मन्त्र जपं कुर्वन्नेक पात्रे न्यसेद्भुधः आचार्यो देशिकोत्तमः, (आनम्य देवं विधिवत्स्नानविष्टरमध्यगं) , हस्तेन मदE येज्जप्त्वा आत्मसूक्तमुपांशु च अथवा त्र्यम्बकं मन्त्रमुच्चरन्नेन ___चारयेत् प्रश्च्याषु चार्चान्ते विष्णुं माल्यादिना र्चयेत् ललाटे शङ्खचक्र मर्दये पनसेन विहीनेतु शुद्धक्षीरेण मर्दनं, रुद्रमन्यमिति ध्यात्या रुद्रमावाह्य च कुक्षौ कण्ठे च वक्षसि ऊरु जानु प्रदेशेतु पादमध्ये न्यसेद्भुधः एकाक्षरं जपिता तु अध वा वैष्णवं जपेत् न्यसेदञ्जलिना चैव आत्मसूक्तं सकृज्जपेत् नीराजनं ततः बूलं वेदयेत् उष्णोदकेन संस्नाप्य देवं देव्यौ पृथक् पृथक् विजन क्रमेणैन दारुपात्रे विशेषतः आचार्याय प्रदातव्यं विनियोगं प्रवक्ष्यते गन्धोदकेन संस्नाप्य शुद्धस्नान मथापै चरेत् प्लोतेन विमृजे त्पश्चाद्वस्त्राण्याभरणानि 5. पुष्पगन्धादिका दादूपदीपाघ्यमेव च पाद्यमाचमनं दत्वा पायसान्नं निवेदयेत् महाहविः प्रभूतं वा देवेशाय निवेदयेत् सहस्रप्रस्थसं युक्तमुत्तमं स्यान्महाहविः सप्तषष्ट्यधिकं प्रस्धषट्चतं मध्यमं हविः, त्रय(स्त्रिंशच्छतप्रस्थ मधमं स्याच्छतत्रयं, षट् द्रोणमुत्तमं चैव त्रिद्रोणं चैव मध्यमं द्विद्रोण मधमं प्रोक्त मेवं वित्तानुसारतः एवं पञ्चामृतस्नानं सर्वसिद्धिफलप्रदं आयुरारोग्य मैश्वर्यं सर्वपापहरं शुभं पुत्रपौत्र धनं धान्यं दीघ मायुर्न संशयः. इति श्री वैखानसे भगवच्छास्त्रे अत्रिप्रोक्ते उत्तरन्त्रे पञ्चामृतविधिर्नामैकोन विंशोध्यायः. (इति प्रतिष्ठानुक्रमणिकाधृतो ग्रन्धः. ) पञ्चामृतस्नपनं (मतान्तर प्रयोगः) च अध पञ्चामृतानि शुद्धगव्यानि सम्पाद्य देवस्यां भिमुखे “अधावनीद” मिति गोमयेन चतुरश्रमण्डलमु पलिव्य “अथावनीदं” प्रागग्रा नुत्तराज् चत्वारि दभाना स्तीर्य तेषु नववदेषु “शन्नो देवी” रिति मध्ये गोक्षीरन्निधाय “शन्नो देवी!” दथिक्रावण’ इति प्राच्यां दधिपात्रं “दधिक्रावणः” शुक्रमसी दक्षिणे घृतपात्रं “शुक्रमसि “पूतस्तस्ये तिपश्चिमे मधुपात्रं पूतस्तस्यपारे” विष्णुगायत्र्या कौबेरपदे इक्षुरसं “नारायणायविद्महे” आग्नेयादिकोणेषु ‘येते शत” मित्युपकलशानासाद्य “येतेशतं’ । विश्वतस्सोम वृष्टियं भवा वाजस्य सङ्गधे” हिरण्य पवमानाभ्यामभिमन्त मुदरवास्य आप्याय” स्वेति क्षीरपात्रं नाळिकेरफलेनाच्छाद्य आप्यायस्व “हिरण्यवर्णाः” पवमानस्सवजनः क्षीरे विष्णुमावाहयामि, दर्शि , 74 Scanned by CamScanner 茶樹 पञ्चामृतस्नपनं (मतान्तर प्रयोगः) पुरुषमावाहयामि, मृते सत्यमावाहयामि, मधुनि अच्युतमा _वाहयामि, इक्षुरसे अनिरुद्धमावाहयामि, आग्नेयाद्युपस्नानेषु ऋग्वेदमा वाहयामि, यजुर्वेदमावाहयामि, सामवेदमावाहयामि, अधर्ववेदमा _वाहयामि, सर्वोपचारैरभ्यर्च्य - द्रव्यन्यासमन्त्रैरुपनिषन्मन्तैर्वा स्नापनमन्य त्समानः. इति पञ्चामृतस्नपने - मतान्तर प्रयोगः. (प्रतिष्ठानुक्रमणिका) . अध पञ्चगव्यशुद्धि-. अतः परं प्रवक्ष्यामि पञ्चगव्यविधिं हरेः तण्डुलोपरि देवाग्रे चतुरश्रे विधानतः तन्मध्ये ष्टदलं पद्मं तन्मध्ये प्रणवन्न्यसेत् प्रागादीशानपर्यन्तं दलेष्यष्टाक्षरं न्यसेत्, तदूर्वे कुशपुष्पाद्यैरलङ्कृत्याप्यथोपरि कपिलायास्तु गोःक्षीरं श्वेतायादधि चोच्यते रक्तायाश्च घृतं ग्राह्यं कृष्णाया गोमयं तथा? गोमूत्रं नीलवर्णायाः पञ्चगव्यं शुभप्रदं प्रस्थपादं घृतं चैव दधि तद्विगुणं स्मृतं त्रिगुणं क्षीरमित्युक्तं गोमयं तु चतुर्गुणं षड्गुणं चैव गोमूत्रं पञ्चगव्यं सुयोजयेत् पतितं गोमयं श्रेष्टं गोमूत्रं चाप्यपादितं धारोष्णं क्षीरमादाय सद्यस्तप्तं घृतं भवेत्, आनाहं दथि? गृष्णाया देतत्सर्वस्य लक्षणं मध्ये पदेतु गोमूत्रं दधि पूर्वे यमेघृतं क्षीरं च पश्चिमे सौम्ये गोमयं स्थापयेत्रमात्. आग्नेय्यां गन्धतोयं च नैरत्यामामलकं तथा वायव्यान्तु हरिद्रं स्यादैशान्यां तु कुशोदकं एवं क्रमेण विन्यस्यां प्यधिदेवाः समर्चयेत् गोमूत्रे जाह्नवी प्रोक्ता c यजुर्वेदं च दध्नि वै सामवेदो घृते प्रोक्तः क्षीरे ऋग्वेद मर्चयेत्. गोमये 2 धर्वणं चैव समभ्यर्च्यां विग्रहैः, गायत्र्यातु गोमूत्रं दधि कावणेति वै दधि आज्यं शुक्रमसीत्युक्त्वा क्षीर माप्यायस्वेति च गोमयं गन्धद्वारेति देवस्यत्वेति कुशोदकं एवं क्रमेण संयोज्य चतुर्वेदादि मन्त्रकैः स्नापयेत्पञ्चगव्येन आद्यैः परिलिखि तेतिच सिनीवालीति हारिदैः भूरानिलयगन्धतः स्वादुशीतल तोयेन पुरुषसूक्तेन वै हरिं संस्नाप्य वस्त्राभरणैरलङ्कृत्य निवेदयेत्. इति पञ्चगव्यस्नानविथिः. (प्रतिष्ठानुक्रमणिका) अन्तर्वेदि परिसर याज्ञिका चर्यमाणः) सङ्कल्पा द्यनन्तरं, पयस्स्नानं :- “आप्यायस्व समेतु ते विश्वतस्सोम वृष्टियं, भवावाजस्य सङ्गधे सन्तोपयाग्ंसि समुयन्तुवाजा संवृष्टियान्यभिमातिषाहः आप्यायमानो अमृताय सोम दिविश्रवाग्ं स्युत्तमानिधिष्व” (४कां. २प्रःअ) “पयः पृथिव्यां 75 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः पयओषधीषु पयोदिव्य न्तरिक्षेपयोधं पयस्वतीः प्रदिशस्सन्तु मह्यं सम्मासृजामि सोमविश्वाभि रूतिभिः, भवानस्सप्रथमस्तमः” “ईयुष्टे ये पूर्वतरा मपश्य व्युच्चनि पयसा घृतेन सम्मासृजाम्यपः” (कां. ७ प्र. १२ अ) “आप्यायस्वमदिं तम मुषसं मर्त्यासः, अस्माभिरूनु प्रतीचक्ष्या भूदो तेयन्ति ये अपरीषुपश्याको” (१कारं.. अ) “सोमोधेनुग सोमो अर्वन्तमाशुगं, सोमोवीरं कर्मण्यं ददातु सादन्यं विदथ्यग्ं सभेयं, पितुश्रवणं योददाशद स्मै” (राष्र्ट अष्ट 3अ) श्रीमहाविष्णुं पयसा स्नापयामि.
- दधिस्नानं :- दधिक्रावणो अकारिषं जिष्णोरश्वस्यवाजिनः सुरभिनो मुखा करत्प्रण आयूग्षि तारिषत्, आदधिक्राश्शवसा पञ्चकृष्टि स्सूर्य इव ज्योतिषा पस्ततान, सहस्रसा श्शतसा वाज्यर्वा पृणक्तु मध्व समिमा वचागि ंसि, (१कां.शिव्र.११अ)“हग् ंसश्शुचि षद्वसुरन्तरिक्ष सद्दोता वेदिष दतिथिर्गुरोणसत्, नृष द्वरसदृतसद्व्योमस दब्ज्बागोजा ऋतजा अद्रिजाऋतं बृहत्” (१कां. राष्ट्र.१५अ) श्रीमहाविष्णुं दध्ना स्नापयामि. घृतस्नानं :- “घृतं मिमिक्षि रे घृतमस्य योनि घृते श्रितो घृतमुवस्य धाम अनुष्वध मावहमादयस्व स्वाहाकृतं वृषभ वक्षिहव्यं, समुद्रा दूर्मिर्मधुमाग्ं उदारदुपाग्ं शुना सममृतत्वमा नट्, घृतस्य नाम गुह्यं यदस्ति जिह्वा देवाना ममृतस्य नाभिः, वयं नाम प्रब्रवामा घृतेनास्मि= यज्ञे धारयामा नमोभिः” (अरण्यकं.. ४१२) “घृतं निष्पिबत्यायु र्वै घृत ममृतग्ं हिरण्य ममृतादे वायुर्निष्पिबति शतमानं भवति शतायुः पुरुषश्शतेन्टिय आयुष्येवेन्टिये प्रतितिष्ठति” (अकां. 3 प्र. ऎंअ) “शुक्रमसि ज्योतिरसि तेजोसि देवोव स्सवितोत्पुना त्वच्छिद्रेण पवित्रेण वसोस्सूर्यस्य रश्मिभि (१कां. १प्र. ऎंअ) श्री महाविष्णुं घृतेन स्नापयामि. मधुस्नानं :- “मधुवाता ऋतायते मधुक्षरन्ति सिन्दवः, माध्वीर्नस्सन्त्वोषधीः , मधुनक्त मुतोषसि मधुम त्फार्दिवग्ः मधुद्यौरस्तुनः पिता मधु मान्नोवनस्पतिर्मधुमाग्ं अस्तुसूर्यः माध्वीगावो भवन्तुनः” (कां.प्र.अ “मन्मधुनो मधव्यं परम मन्नाद्यं वीर्यं, तेना हं मधु मध्य परमेणान्नाध्ये वीर्येण परमो.. न्नादो मधव्योल सानि” (श्रीवैखानस मन्त्रप्रत्ने प्रश्ने “स्वादुः पवस्व दिव्याय जन्मने स्वादुरिव्राय सुहवीतुनाम्ने, स्वादुर्मित्राय वरुणाय वायवे बृहस्पतये मधुमाग्ं अदाभ्यः” (ऋचि) “त्वे क्रतुमपि वृञ्जन्ति 76 Scanned by CamScanner पञ्चकलश स्नपनम् श्री विश्वेद्विरदे त्रिभवन्त्यूमाः स्वादोस्स्वादीय स्स्वादुना सृजासमत ऊषुमधु " मधुना भियोधि” (3कां. शि प्र. १ं अ) श्री महाविष्णुं मधुना स्नापयामि.. शर्करा स्नानं– “ताश्शर्करा अभवन्तच्छर्क राणाग्ं शर्करत्वं वज्रवैशर्कराः । पशुरग्निचर्कराभि रग्निं परिमिनोति वज्रेणैवास्मै पशून्परिगृष्णति तस्माद्वज्रेण पशवः परिगृहीतात्त स्मात्प्रेया नस्थेयसो नोपहरते त्रिसप्ताभिः पशुकामस्य” (कां२प्र.६अ) श्री महाविष्णुं शर्कराभि स्स्नापयामि. फलोदकस्नानं :- “याः फलिनीर्या अफला अ पुष्पायाश्च पुष्पिणीः बृहस्पतिः । प्रसूतास्तानो मुञ्चन्त्वग्ं हसः” (४कां. २ प्र.अ) अर्वाचीसुभगे भवसीतेवं रामहेत्वा, यधानस्सुभगाससि यधानस्सुफलाससि”(ऋचि) इषेत्वोर्णेत्वा (१काम्प्र.१अ) विष्णोर्नुकं वीर्याणि” (१कां.प्र. १३अ) श्री महाविष्णुं फलोदकेन स्नापयामि. उपस्नानं :- “वारीश्चतस्रः (श्रीसूत्रे. * प्रश्ने इति.) प्रकारान्तर नवकलश स्नपनं. (महोत्सवे) सङ्कल्प्य पुण्याहं कृत्वा अढकपूर्णा खण्डस्पटित कालरहिताक् नवकलशानादाय “इन्द्रन्नर” इन्ति तन्तुनावेष्ट्य “इन्द्रन्नरो नेमधिता हवस्ते यत्पार्यायुन जतेधिस्ताः. शूरोनृषाता शवसश्चकान आगोमति प्रजेभजात्वन्नः” सुगन्धैरुतू तैराधा वैरक्षत कुशकूर्चा पुण्यपुष्पाणि शमीपलाश पर्णानि दुर्वाग्राणि सुवर्ण शकलानि प्रणवेन प्रक्षिव्य “ॐ”प्रत्येक “मभिवस्त्रा” इति वस्त्रणाल वेष्ट्य “अभिवस्त्रासु वसना नृषाभिधेनो स्पदुघाः पूयमानाः, अभिचन्द्रा भर्तवेनो हिरण्याभ्य श्वारधेनो देवसोम” देवाभिमुखे शालितण्डुलैः स्थण्डिलं कृत्वा चतुन्सूत्रैर्दिक्षु नवपदानि कृत्वा मध्यादि नववदेषु नवकलशान्विन्यस्य आचार्य स्तेषां दक्षिणे चोत्तराभिमुखः ब्राह्ममासन मास्थाय मध्य कलशादि क्रमेण तत्तत्कूर्चेने “दमापश्शिवा” इत्यभिमन्त्र्य इन्द्रदिक्कलशे “विष्णुगायत्रीं”, आग्नेये, “अग्निमीळे” याम्ये. इषेत्वोजीत्वा नैर् तो “अग्नआयाहि” वायव्ये “आप उन्दस्तु जीवसे दीघायुत्वा यवर्चसे ओषधे । यस्वैनर्ग्स्वधिते मैनग्ं हिग्ंसी र्देव श्रूरेतानि प्रवहेस्वस्त्युत्तराण्य शीयआपो अस्मान्मातरश्मुन्दन्तु घृतेननो घृतपुनः पुनन्तु विश्वमसत्प्रवहन्तुरिप्रमुदाभ्य ळ्ळुचिरापूतएमि सोमस्य त्रनूरसि तनुवं मे पाहि महीनां पयोसि वर्चोधा असि वर्चोमयिधेहि वृत्रस्यकनीनिका सि चक्षुष्पा असि चक्षुर्मे पाहि चित्पति स्वापुनातु वाकृति पुनातुदेवस्त्वा सवितापुनात्वच्छि द्रेण पवित्रेण वसोस्सूर्यस्य रश्मिभि स्तस्यते 77 Scanned by CamScannerस्नपनविधिः पवित्र पवित्रेण यस्मै कम्पुने तच्च केयमावो देवास ईमहे सत्य धर्माणो अध्वरे यद्वोदेवा आगुरे यज्ञयासो हवामह इन्फ्राग्नी द्यावापृधिवी आप ओषधीस्त्वं दीक्षाणा मधिपति रसीह मासन्तम्पाहि” कौबेरे “अतोदेवाः” ईशान्ये एकाक्षर त्वक्षरि सि, विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं च जप्त्वा भीमं त्र्य प्रत्येकं मध्यादि नवकलशा मावाहनं (वक्ष्ये). मध्यकलशे विष्णुमावाह्य तदक्षिणपाश९्वस्थकलशे श्रियं तत्कलश वामपाशण्वस्थे महीञ्चावाह्य प्राक्ककलशे पुरुषं दक्षिणकलशे सत्यं पश्चिमकलशे अच्युत मुत्तरकलशे२निरुद्धमावाह्य आग्नेयादि कपिला दीनावाहयति. तधैकादशो पचाराज् समर्प्य तत्तत्कलशोदकै श्चतुर्वेदादि मत्रैः पुरुषसूक्तापोहिरण्य वनमानैःध्रुवबेरं समभ्युक्ष्य देव्यादीनां तन्मध्य कलशोदकेन तत्तन्मन्त्रयुक्तमापोहिष्टादिना भ्युक्षणं पुण्याहं कुर्यादिति मरीचि- इदं मध्य देशीयानां ग्रन्धेधृतं. उत्सवादौ चतुर्दश कलशस्नपनं देवदेवस्य पुरस्ताद्वीहिभिस्तङ्ञुलैर्वा दक्षिणाद्युत्तरान्तं दड्डवत्पत्तिं कृत्वा सुवर्ण रजित ताम्र मृण्मयाज् आढकपूर्णा चतुदकाश कलशानाहृत्य “इषे त्वोजे त्वेति” तन्तुना यवान्तरमङ्गुळ्यन्तरं वा परिवेष्ट्य “इषेत्वोजे त्वा” प्रक्षाळ्य अन्तरे “इमे धूपा” इति सम्यग्धूपं धूपयित्वा “इमे धूपाः” यामानतीतेन श्वेतायाः क्षी रेण मासानतीतेन कृष्णायाः घृतेन उत्पूतेन पुष्परसोद्भूतेन मधुना सिद्धार्धयुक्ते नोदकेन यव सर्षप व्रीहि माष तणुलयुक्तेना क्षतोदकेन वैष्णमन्राभि मन्रितेन कुशदूर्वाग्रमिश्र कुशोदकेन श्वेतचन्दन युक्तजलेन चन्दनोदकेन कुडुपद्वय परिमिता तानमशस्सप्तपूरयित्वा (तानुत्तरान्ताज सन्यस्य) तेष्वन्तरेषु शुद्दोदक पूर्णानुपस्नान कलशान्सप्त विन्यस्य तेषु सर्वेषु कूर्चाग्र इति कूचणं वृक्षराज इत्यामाश्वत पल्लवादीनि नाळिकेर इतिनाळिकेरं! सहिरत्नानीति रत्नं सुवण९ं वारयित्वा! वस्त्राणैकैकं संवेष्ट्य! तत्तदधिदेव मावाह्य॥ क्षीरे :- शन्न्नोदेवीरभिष्टय आपो भवन्तु पीतये शंयोरभिस्रवन्तु नः॥ बिभ्राणः श्वेतवस्त्रं सितभिगवहनः कूच-हस्तो ज्ङानाभो हंसध्वानः कलेशः सरसिजनयनः पुष्टितो धर्ववेदः जापाद्यण९स्वबीजस्मृवमय विलसत्केतनो मासि पूर्वा षाढाजातो नभस्ये विलसतु हृदिमे पश्चिमाशावलोकी II अधर्ववेदं पवित्रम् । क्षीरम् । पुण्यं। आवाहयामि ॥ 78 Scanned by CamScanner उत्सवादौ चतुर्दश कलशस्नपनं उपस्नाने :-तदश्विनावश्वयुजोपयातां शुभं गमिष्ठा सुयमेभिरश्वैः स्वं नक्षत्रग्ं हविषयजन्तो मध्वा सम्पृक्ता यजुषा समक्ता ध्यातव्यौनृभिरश्विनौ सितखगध्वानाव शोकस्फुर त्पुष्पा च्छादन शौलिनौ द्विभुज गोक्षीरवणा कृती पौलोमिपतिदिङ्मुखा शिखिवरारूढा तथा सुन्दरी नाधौ नित्यमकार बीजसहितौ तौकाकपक्षध्वजौ॥ अश्वि नावावाहयामि॥ यमळावा वाहयामि। युग्मावावाहया -मि।त्वाष्ट्र पुत्रावावाहयामि॥ घृते :- अग्न आयाहि वीतयॆ गृणानो हव्यदातये॥ निहॆूता सत्सि बहिर्षिषि॥ प्राङ्मुखं बालसूर्या भमिशं मतेमागमुलोद्भवं पिङ्गलाच्छादनम् । गानशब्दं च नामाद्यबीजाक्षरं सप्तगानध्वजं सामवेदं भजे सामवेदं! घृतं। वज्रं यज्ञं आवाहयामि॥ उपस्नाने :- संवत्सरोसि परिवथ्सरोसि इदावथ्सरो सीदुवथ्सरोसि। इव्वथ्सरोसि वथ्सरोसि। तस्य तेवस्तनश्शिरः॥ पद्मपत्र रुचयो ब्जनिनादास्स्वाति जाश्च सुशशध्वजवाहाः वथ्सरा द्विभुजकास्सुगणेशाः पान्तु पुष्पवसनाश्च सबीजाः वत्सरा९। वसुसुताज् निधीEI धर्मसूनुका आवाहयामि॥ मधुनि :- अग्निमीळे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम् होतारं रत्नधातमम् ॥ ऋग्वेदं स्फटिकद्युतिं सितखगध्वानं च रक्ताम्बरं विद्यानाध मृकार बीजसहितं याम्योडुजं कार्तिके तं ध्यायेदृतुषट्क केतु वहनं पुष्पं वहस्तं करे प्रत्यर्दिग्वदनं द्विबाहुमनिशं सर्वार्धसंसिद्धये ॥ ऋग्वेदं मधुसोमं क्रतुं आवाहयामि॥ उपस्नाने :- प्रक्रम्याथ ऊध्वं पुरुषजो विवेश प्रजासु वृत्याय असून्दधाति सोहमस्मिन्यजानि समा पातु ॥ वायुं दक्षिणङ्मुखं लसदसिं वेणुध्वजोद्भासितं श्यामं पीतसुवाससं गजवरारूढं यबीजान्वितं। माघे स्वातिभवं भजामिचरितानाधं च शब्धध्वनिं 79 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः केयूराङ्गद हारकुण्णल महाभूषादि वेषोज्ज्वलम् ॥ वायुं समीरणं असुं पृषदश्वं आवाहयामि ॥ सर्षपोदके
चित्रन्देवानामुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेः आप्राद्यावापृधिवी अन्तरिक्षणं सूर्य आत्मा जगतन्तस्थु षश्च॥ रक्तश्शुक्लांशुकः पश्चिमदिगभिमुखः पद्महस्तो द्विबाहु स्सिन्धुध्वानः खबीज स्सितकिरणशतो रेणुकावर्चलेशः सप्तश्यामाश्ववा हश्शिरसि परिलसन्मण्डलो हस्तजात श्चादित्यश्रावणे मास्यवतु नतजनान्बाडबाभिख्य केतुः॥ आदित्यं भास्करं सूर्यं मार्ताण्णं आवाहयामि. उपस्नाने :- अप्सरस्सुयो गनो गन्दर्वेषु च यद्यशः । दैवो यो मानुषो गन्दस्स मा गन्धस्सुरभिजुषताम्!। इन्द्रशाभिमुखा स्सुवण९ रुचयः पुष्पाम्बराः’ ‘पद्मभृ द्धस्ता उत्तरपल्गुनीभज निता अर्काद्यबीजाक्षरा कृष्णाकुइ्च तमूध९ जाशुकरवा हंसध्वजाश्चेतसि ध्यायाम्यप्सरसो वळक्षण विहगारूढा स्सुभूषोज्ज्वलाः अफ्सरसः अमृतजाः भोगवहाः सरोजाः आवाहयामि. अक्षतोदकेः- प्रजापते नत्वदेतान्यन्योविश्वा जातानि परिता बभूव यत्कामास्ते जहुमस्तन्नो अस्तु वयग्ं स्यामपतयो रयीणाम्॥ नीलः पुष्पपटं वEह धनददिग्धत्तेक्षणो वैणवं दण्णं बिभ्रदयं कमण्डलु लसत्केतु र्विबीजान्वितः यानेन त्रिपदा मयेन सहितो हस्तक्ष९जः काश्यपः शब्धध्वान रवश्च कास्तुहृदये नित्यं क्षमेशो मम काश्यपं विश्वमूर्तिं, अक्षतं, तक्षकं, आवाहयामि. उपस्नाने :- आवात वाहि भेषजं विवात वाहि यद्रपः त्वग्ं हि विश्वभेषजो देवावां दूत ईयशे धूमत्विषु श्वेतपटान्वि बाहूँप्लवङ्गहा जलजध्वजांश्च हंस स्वनांश्चो दयिनी सनाधान्वन्दे धृतासीन्मरुतो यबीजा६॥ मरुतः लोकथराज् सप्तसप्तगणा मरुद्वत्सुता आवाहयामि. कुशोदके :- यतस्स्वमासीद्धृदयादनादेर् ऋषिस्त्विषा 80 2_दीप्य जगद्दधार Scanned by CamScanner उत्सवादौ चतुर्दश कलशस्नपनं खातेरीश से धृगग्नौ जुहॆूमि । मन्मयि उदङ्मुखा हेमरुचस्तपोधिपा जटाधरा मित्रभजा जलस्वनाः कुशान्विताः कृष्णमृगत्वगंशुका स्तपाद्यबीजा मुनयस्स्परस्तुमे। मुनीE तपोनाधा कुशा पापविनाशिनः आवाहयामि. उपस्नाने :- यमर्पयन्तिमुनयो हविर्योजोहि जानिर्विबुधा विराजन्न् दोषा यस्याननाग्नौ विपिनानिपतन्तु याम्याशोन्मुखमभ्र नीलवपुषं हेमाम्बरं तक्षकं भिभ्राणं फणपञ्चकं मणियुतं यद्वा फणासप्तकं ध्याये यं हृदि सप्तताळनिनदं तट्यादिबीजाक्षरं पादोजध्वजवाहनं भुजगभे जातं जरावल्लभम् । तक्षकं सर्पराजं क्षितिजं धराधरं आवाहयामि. चन्दनोदके :- वसन्तॆनर्तुनादेवाः वसवस्त्रिवृता स्तुतम् रथन्तरेण तेजसा हविरिचे वयो दधुः ग्रीष्मेणदेवा ऋतुना रुद्राः पञ्चदशे स्तुतम् ॥ अब्जाभा विमलाम्बराः कुसुमबृद्धस्तास्तटि तेतवो मूलायामुदिता गबीजसहिता मेघस्वना राविणः पुष्पस्यन्दनवाहना षडृतवस्ते श्वेतकृष्णाधिपा बाहायुग्मभृतो धनाधिपहरिद्दत्तेक्षणः पान्तुनः । 1 ऋतूE महाराशी६ गन्धर्वा तीधा आवाहयामि. उपस्नाने :- बृहस्पते अतियदर्यो अहा द्युमद्विभाति क्रतुमज्जनेषुयद्दीद यच्छवसर्त प्रजा ततदस्मासु द्रविणन्देहि चित्रम् । पीतं प्राग्वदनं कुशध्वजयुतं यज्ञोपवीतैर्वृतं धृह समसिताच्छादं च तारापतिं नामाद्यक्षरबीज मेवकलये दाषाढतिष्योद्बवं सिम्हाूर्वीपतिहंस रावनिनदं सब्रह्म पाशं गुरुम्, पीतवणFO गुरुं तैप्यं बृहस्पतिं आवाहयामि. इति क्रमश स्तत्तदथिदेवताः आवाह्यैकादशोपचारै रभ्यच्य देवेशमादौ द्रव्यं प्रति पाद्याद्यष्टोपचारैरिभ्यच्य= कलशंस्वललाटा न्तमुद्धृत्य त्रिस्सकृद्वा प्रदक्षिणमावर्त्य एकैकेन शन्नो देवीरिति क्षीरेण “शन्नो देवी” विष्णुङ्क्षि रेण स्नापयामि, वारीश्चतस्रस्सदृशः कवीनां प्रत्युः प्रत्यावरीताक्षरंश्च भुयोभूत्यै 81 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः रा भुवनस्यपु सायीतय स्सङ्गतं स्नापयामि । विष्णुं शुद्धोदकेन स्नापयामि ’ अग्न आयाति घृतेन :- “अग्नआयाहि” विष्णुं घृतेन स्नापयामि. अग्निमीळेति मधुना :- “अग्निमीळे” विष्णुं मधुना स्नापयामि. पूतस्तस्येति सर्षपोदकेन :- पूतस्तस्य पारे भुवनस्य मध्ये नाकस्यपृष्टे महतो ! महीयते महद्भिस्सोमृसो भुवनयोगण मनयो मेध्ययोविF भवयोदेव मभिसञ्जातमपि ब्रह्मा सदा वेदास्तु यशो महाक् यशोमह द्युतिम हामतिम९हान्पुरुषोस्तु सदाशिवः ॥ विष्णुं सष९पोदकेन स्नापयामि. इमाओषधय इत्यक्षतोदकेन, इमा ओषधयस्सम्बभू वुस्तांस्तास्सर्वाः पवमाने अनुगताश्शान्ति,ं कुर्वन्तु नः विष्णु मक्षतोदकेन स्नापयामि. अभित्वाशू रेति कुशोदकेन– अभित्वाशूर नो नुमो दुग्गा इव धेनवः ईशानमस्य जगतस्सुवदृ९ शमीशानमिन्द तस्थुषः विष्णुं कुशोदकेन स्नापयामि. चत्वारि वागिति चन्दनोदकेन च संस्नाप्य “चत्वारि वाक् परिमिता पदानि तानि विदुर्र्भाह्मणा ये मनीषिणः गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्तितुरीयं वाचो मनुष्यावदन्ति’ ‘॥-विष्णुं चन्दनोदकेन स्नापयामि. तत्तदन्तरे वारिश्चतस्र इति सर्वोपस्नानै स्संस्नाप्य तत्ततुम्बानभ्युक्षयेत् आपोहिष्टेत्यादिना उष्णोदकै संस्नाप्य इषॆत्योजे त्वेति शुद्धोदकैश्चाभिषिच्य! मित्रस्सुपणF इतिपोतेन विमृज्य विष्णोनुकाकमिति वस्त्राभरणं शन्नो देवीरि” त्याचमनं। तद्विष्णोः परममिति पुष्पं तद्विप्रास इति गन्धं परोमात्रयेति धूपं विष्णोः कर्माणीति दीपं त्रिदे९व इत्यघण्यं पूर्ववदाचमनं ददातीताृह भगवान्मरीचिः. अध मथ्याह्ने पराहे वा देवेशं यानमारोप्य चक्रवीशामिता न्पुरस्कृत्य धनुस्सहस्रादर्वाक् नदीतटाकं नदीसागरसङ्गमं निझ९रं देवखातं सरो वा यधासम्भवं गत्वा तत्तीरे प्रपादीनि कृत्वा तत्र जलाभिमुखं देवं संस्थाप्य पाद्यमा चमनं च दत्वा पूर्वे गरुडं दक्षिणे चक्र मुत्तरेशान्तं च संस्थाप्य सङ्कल्प्य. पञ्चकलश स्नपनम्. दशकलशानाहृत्य इषे, त्वोजॆ त्वेति तन्तुना परिवेष्ट्य. इपेत्वोजेत्वा… कर्मणे. प्रक्षाळ्य तोयेनापूर्य देवाभिमुखे द्विहस्तायतविस्तारधान्यवेद्यां चतुदँ ळपद्मं लिखित्वा कुडुप द्वय सिद्धार्धयुक्तं जलं सिद्धार्धोदकं कुडुपद्वयं यवसर्षप माष व्रीहि तणुल युक्तं जलमक्षतोदकं वैष्णव मन्राभिम श्रित कुशदूर्वाग्र चन्दनमिश्रं जलं कुशोदकं वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं जपE अभिमन्त्रितं $82 Scanned by CamScanner पञ्चकलश स्नपनम्. जप्योदकं पद्मराग वज्र वैडूर्य पुष्यरागमौक्तिक प्रवाळ मरकत गोमेधिकेन्द्रनीलयुक्तं रत्नोदकमिति पञ्च प्रधानकलशा न्मध्यादि दिक्षु विनस्य तद्वामपात्वे स्वर्ण, पुष्पयुतानु पस्नानकलशा E शुद्धोदक पूर्वितान्विन्यस्य पृधक्पृधग्वस्तेणा वेपु. “चित्रं देवानामुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्यां ग्नेः आप्राद्यावा पृथिवी अन्तरिक्षग्ं सूर्य आत्मा जगत स्तस्थुषश्च” वारि इण्टिकि रक्तशुक्लाम्बरः पश्चिम दिगभिमुखः पद्मोहस्तो द्विबाहु स्सिन्धुध्वानः खबीज श्शितकिरणशतो रेणुकावर्च लेशः सप्तश्यामा2 श्ववा हश्शिरसि परिसन्मण्डलो हस्तजात श्चादित्यश्रावणे मास्यवतु नतजनाज् बाडाबाभिख्य केतुः ॐ आदित्यं, अण्डजं, सूर्यं, सर्वौषधं आवाहयामि आदित्याय नमः एकादशोपचाराः. तदुपस्नाने :- अप्सरासु च या मेधा गसर्वेषु च यन्मनः दैवी मेधा मनुष्यजा सा मां मेधा सुरभिजुषताम् इन्फ्रा 2 2 शाबिमुखा स्सुवणँ रुचयः पुष्पाम्बराःपद्मभृ दस्ता उत्तरफल्गुनी भजनिता अर्काद्यबीजाक्षराः कृष्णाकुळ्चितमूध९जा श्शुकरवा हंसध्वजाश्चेत ध्यायाम्यप्सरसो वळक्ष Fविहगा रूढस्सु भूषोज्वलाः ॐ अप्सरस आवाहयामि अमृतजा आवाहयामि भोगजआवाहयामि सरोजा आवाहयामि अप्सरोभ्योनमः. एकादशोपचारैरभ्यर्च्य. अक्षतोदके- - प्रजापते नत्वदेतान्यनो विश्वाजा तानि परिता बभूव यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वयग्गांस्याम पतायो रयीणाम्. नीलः पुष्पपटं वहन्दनद दिग्द त्रेक्षणो वैणवं अदण्णं बिभ्रदयं कमण्डलुलसत्केतु र्वि बीजान्वितः यानेन त्रिपदामयेन सहितो हस्तक्षणजः काश्यप श्शङ्खध्वान रवश्च कास्तु हृदये नित्यं क्षमेशो मम ॐ काश्यपं विश्वमूर्तिं, अक्षतं तक्षकं आवाहया मिकाश्यपायनमः … समर्पयामि. तदुपस्नाने– बृहस्पते अतियदर्यो अद्यमद्विभा ति क्रतुमज्जनेषु यद्दीद यच्छवसर्त प्रजा ततदस्मासु द्रविणं धेहि चित्रम्॥ 83 600 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः पीतं प्राग्वदनं कुशध्वजयुतं यज्ञोपवीतैर्वृतं हंसस्थं थृतदभहस्त मसिता च्छादञ्च तारापतिं ना माद्यक्षर बीजमेव कलये दाषाढतीष्योद्भवम्! सिन्धूर्वीपति हंस रावनिनदं सब्रह्मपाशं गुरुं ॐ पीतवण९ं गुरुं तैप्यं बृहस्पतिं आवाहयामि बृहस्पतयेनमः -समर्पयामि. कुशोदके– यतस्स्वमासी थृदयादनादेर् ऋषि स्विषा 2 2 दीप्य जगद्धधार.. ख्यातीरीशसे धृगग्नौ जुहॆूमि ॥ उदङ्मुखा हेमरुच स्तपोधिपा जटाधरा मित्रभजा जलस्वनाः ! कुशान्विताः कृष्णमृगत्वगंशुका स्तपाद्यबीजा मुनयस्फुरन्तु मे॥ ॐ मुनी९ तपोनाधा९ कुशाज् पापनिनाशिनः आवाहयामि ॥ मुनिभ्योनमः समर्पयामि. तदुपस्नानॆ- - यमर्पयन्ति मुनयो हविर्यो जोहिजा नि र्विबुधा विराजन्नि ! तम्मयि दोषा यस्याननाग्नौ विपिनानि पतन्तुः सन्नि याम्याशोम्मख मभ्रनीलवपुषं हेमाम्बरं तक्षकं बिभ्राणं फणपञ्चकं मणियुतं यद्वा फणासप्तकं ! ध्याये यं हृदि सप्तताळनिनदं तट्यादि बीजाक्षरं पाधोज ध्वजवाहनं भुजगभे जातं जरावल्लभम् ॥ ॐ तक्षकं सर्पराजं क्षितिजं धराधरं आवाहयामि ॥ तक्ष कायनमः -समर्पयामि. जप्योदके– यद्देवानां चक्षुष्यागो अस्ति यदेव किञ्च प्रतिज ग्राहमग्निर्मा तस्मा दनृणं कृणोतु यदन्न मद्मि बहुधा विरूपं वासो हिरण्यमुत गामजामविम् ॥ श्वेताम्बरं प्राङ्मुखमञ्जनाभं क्लीबं वृषस्धं गलकाख्य केतुं पवित्रमुग्रस्वनमूर्मि शस्त्रं सौम्यं नमस्यामि पकारम्बीजं ॐ पवित्रं मस्त्रं जप्यं शुद्धं आहवाहयामि पवित्राय नमः- समर्पयामि. तदुपस्नाने– इहपुष्टिं पुष्टिपतिदधात्विह प्रजां रमयतु प्रजापतये पुष्टिपतये ६ग्निपतये कामायान्नाद्या य॥ 84 Scanned by CamScanner श्री पञ्चकलश स्नपनम्. हेमाभा पुष्प चिह्नां बरभृदुभयदोःकुळ्चिता नील केशी! जाता ज्येष्टे धनिष्टोडुनि चमररूहं बिभ्रती दक्षिणेन ! हस्तं निस्तार्य चान्यं ध्वजवहन शुकापुष्ठि काख्यादिबीजा वीणा वेणु प्रणादा सदृगमलमुखी प्राङ्मुखी श्रेयसे स्तु विद्याधरा मस्त्रबला Eपुष्पजा९ भोगजा आवाहयामि ॥ विद्याधरेभ्यो नमः - समर्पयामि. रत्नोदके- इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदं समूढमस्य पाग्ं सुरे विष्णुः पश्चिमदिङ्मुखः कनकरुक्की रछदाच्छादनः लिङ्ग् श्रीकान्तः प्रणवात्मको भयगदाभृद्ध स्तयुग्मेन च चैत्रे चश्रवणोद्भवो ममहृदि स्यात्पञ्च शब्दध्वनिः आ पक्षिशध्वजवाहनो रधपदं शङ्खं त्वबीजोवहण ॐ विष्णु व्यापिनं रत्नं विश्वं आवाहयामि विष्णवे नमः- समर्पयामि. तदुपस्नाने- - अप्सरस्सु योगन्तो गन्धर्वेषु च यद्यशः! दैवो यो मानुषो गन्धस्सु मा गन्धस्सुर भिजुषताम्॥
दंष्ट्रावक्ता : कुसुमसनाः पद्मकिञ्जल्कवर्णाः सिंहस्वाना धनदहरिदा लोकिन स्सौम्यजाताः गन्धर्वा मे विदधतु शुभं पाशिनो रेफबीजा र क्तासक्ता भुजयुगयुता यानकेतूकृ तेभाः ॥ ॐ गन्धर्वाक् र म्याक् सुरजा सौम्यजान् आवाहयामि ॥ गन्ध र्वेभ्योनमः समर्पयामि. सर्वाज् एकादशोपचारै रभ्यच्यF. पुण्यहं कृत्वा देवं पाद्याद्यघ्यू शास्त्रं प्रतिद्रव्य मभ्यर्च्य मध्यादि कलशो दकै श्शन्नो देवीः पूतस्त स्येमाओषधयो 2 भित्वाशूर चत्वारिवागिति प्रधानकलशै दे Fवं संस्नाप्य तत्तदतंरे वारीश्चतस्र इति सर्वोपस्नान कलशैदेवं संस्नाप्य अवशिष्टोद कैश्चक्रं संस्नाप्य तच्चक्रं गरुडं विष्वक्सेनं तत्तीध९जलेनाभि मात्रं निमज्जयेत्! ये तेशतमिति तस्याग्रे सर्वे जनास्तत्तीथेन् देवसन्निधौ स्नात्वा सर्वपापैर्विमुक्ता भवेयु देवं शुद्धोदकै स्संस्नाप्यालज्कृत्यं ष्टोपचारै रचयेत्. (इति प्रकारान्तर पञ्चकलश स्नपनं.) कल्पान्तरेण पञ्चकलश स्नपनं. देवेशं स्नानपीठे संस्थाप्य, आज्य, दधि, मधु, गुड क्षीराणि शुद्धतोय मन्यांश्चा आर्चन सम्भारा E सम्भरति. 85 Scanned by CamScanner स्नपनविधिः पुण्यहं कृत्वा सङ्कल्प्य. देवा ग्रे अष्टदलपद्मं विलिख्य कर्णिकायां प्रणवं प्रागा दीशानपर्यन्तं दलेष्वष्टाक्षरं संलिख्य गुड क्षीर दधि घृत मधु पूर्णा पञ्चप्रधानकलशा मध्यादिप्राग्दक्षिण पश्चिमो त्तरदले षु तधा शुद्धतोयपूर्णा सुसम्पन्ना पञ्चउपस्नान कलशाज् मध्याग्नि निरति वाय्वीशान दलेषु च सन्न्यस्य (मध्य पॆडकलशस्य वामेतूपस्नान कलशस्य स्थितिः) प्रधान कलशेषु मध्यादि प्रादक्षिण्य क्रमेण चन्द्र मावाहयामि. अश्विना वावाहयामि, रुद्रमावाहयामि, वत्सरानावाहयामि, वायुमाहवायामिति चारि वाह्यारि भ्यर्च्य देवम्पाद्या द्यैरभ्यर्च्य - सोमग् राजानमिति गुडोदकेन शन्नोदेवीरितिक्षीरेण इषे त्वोर्जेत्वेतिदध्ना, अग्न, आयाहिति घृतेन अग्निमीळेतिमधुना, वारीश्चतस्र इति तत्तदन्त रे तदुपस्नानेन चारि भिषिच्य आपोहिष्टेत्युष्णोदकै रिषेत्योजे श्वेति शुद्धोदकैश्च पुनस्संस्नाप्य प्लोतेन विमृज्या लङ्कारादि करोति. 4 इत्यनुक्रमणिका धृतेः प्रयोगः. निगमनं. अपारे दुगणमे शास्त्रे सन्ध्यार्येकृत बुद्धिभिः अल्पज्ञस्याःव गाहॆूमे क्षम्यतां विबुथैरयं. यनाम स्मरणान्नित्यं प्रसन्न मनसोबुधाः कोदण्ड राम यज्वानं तंवन्दे पितरम्मम; पितुर्मेजानकी जाने जानक्याश्चाम्फ्री पद्मयोः समर्प्यते कृतिरियं देवस्यस्नपन क्रमः, इति श्रीमद्वैय्याकरण पञ्चाननस्य कृतिषु स्नपनविधिः श्री रामचन्द्रायनमः. अस्मद्गुरुभ्योः नमः. Scanned by CamScanner