संहिता-रत्नाकरः

TODO: परिष्कार्यम्

C.V.V. श्रीवैखानसभगवच्छास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरः “अनन्तशास्त्रं बहुवेदितव्यं, अल्पश्चकालो बहवश्च विघ्ना” सम्पादकुलु- “आगमाचार्य" कनकगिरि कृष्णमाचार्य “औखियि” श्रीवैखानसभगवच्छास्त्रि सग्ंहितरत्नाकरः येन वेदार्थविज्ञान लोकानुग्रहकाम्यमा ! प्रणीतं सूत्र मेखेयं तस्मैविखनसेनमः ॥ 11 श्रात स्मार्तादिकं कर्म निखिलं येन सूत्रितम् । तस्मै समस्त वेदार्थविडे विखनसे नमः ॥ सम्पादकुलु “आगमाचार्य” कनकगिरि कृष्णमाचार्य “औखेय” श्रीवैखानसभगन व्यास्ते सग्ंहितरत्नाकरः सम्पादकुलु- कनकगिरि कृष्णमाचार्य “औखिय" (कॆ.कॆ. आचार्य) प्रथम मुद्रण : तारण उगादि कापीलु : 1000 वॆल रू. 30/- कापीलु लभ्यमगु प्रदेशमु- कॆ.कॆ. आचार्य “औखेय” साहिती सदन् 141, टि. नगर्, तिरुपति <

• 517507 (आं.प्र.) D.T.P. अन्नपूर्ण ग्राफिक्स्, 53/4, आर्.यस्. गार्डॆन्स्, तिरुपति

517 507. फोन् : 2235006 मुद्रण : निर्मला आफ्सॆट् प्रिण्टर्स् विजयवाड + 3. आध्यात्मिक ग्रन्थ प्रचुरण सहायं अनु पथकं क्रिन्द तिरुमल तिरुपति देवस्थानं वारु अन्दिञ्चिन आर्थिक सहायमुतो ई ग्रन्थमु प्रचुरिम्पबडिनदि. आमुखं “निरुपम गुणसिन्धु- नित्यलक्ष्मीसमेतो, निखिल निगमवेद्यो निस्तुलो वेङ्कटेशः । निज चरणसमर्चा सक्तभक्ताघरक्षि, निवसतु हृदये मे स्वाङ्घ्रभक्तिं वितन्वन् “धेमर्वहाणा मदितिस्सुराणां ब्रह्माऋभूणां विखनामुनीनां भृगुः कवीनां ..” (खिलमस्त्रं) भारतीय आर्षधर्मानिकि ‘वेदं’ कल्पवृक्षमु वण्टिदि. आ कल्पवृक्षशाखले - “शिक्षाव्याकरणादिवेदाङ्गालु “वेदाङ्गो” मुलनियॆडिवि आरु. वानिलो “कल्पसूत्रमु” लु ऒक अङ्गमु. “हस्ता कल्पो ऒथ उच्यते”. ई कल्प सूत्रमुलु देहिसंस्कारमुनकै वेदचोदित नित्यनैमित्तिक, लौकिक पारलौकिक, क्रिया कलापमुल विधिनिषेधमुलनु, धर्माधर्ममुलनु निर्देशिञ्चुनु. प्रमुख कल्पसूत्रमुलु पदुनॆनिमिदि. वानिलो श्रीनिखनस महर्षि प्रणीतमै वैखानस कल्पसूत्रमुन कॊन्नि विशिष्टतलु कलवु :-

1. “फ्लवाह्येते अदृढायज्ञरूपा अष्टादशोक्तमवरं कर्मयेषु” अनियॆडि उपनिषत् वाक्य प्रकारं “. पाणिग्रहणानित्यष्टादशसंस्काराश्शारीरा-” (संस्कारमुलनु पदुनॆनिमिदिगा पेर्कॊनुट. प्रश्न 1 खण्डं 1 सूत्रं 2 वै.क.पत्रं)
2. जीवि पुट्टुक, संस्कारमुलु, अतनि आत्म विकासक्रममुनु दृष्टिलो वुञ्चुकॊनि “निषेकादाजातकात्संस्कृतायाम्ब्राह्मण्यां ब्राह्मणाङ्ञातमात्रोमात्रः” (1-1-9) “साङ्गचतुर्वेद तपोयोगा दृषिः, नारायणपरायणो निर्द्वन्द्वोमुनि- (1-1-10) अनि विभजिञ्चि व्यक्तिविकासमुनु चॆप्पुट.
3. विष्णुपारम्य परतत्त्यमुल प्रतिपादिञ्चि साकारोपासन, भक्ति, अर्चनादुल विधानमुनु रूपॊन्दिञ्चि, सगुणोपासन द्वारा निर्गुणब्रह्मनु पॊन्दु विधानमुनु पेर्कॊनुचु, तन कल्पसूत्र परिसमाप्ति सूत्रमुगा ध्यान विशिष्टतनु उदोषिञ्चुट “अदौ न्ना नित्यहोमार्ते विष्णोर्नित्यार्चा सर्वदेवार्चा भवति. (4-10-95) “अग्निर्वै देवाना मनमो विष्णुः परमः तरन्तरेणसर्वा अन्यादेवताः” इति ब्राह्मणम् (ऐतरेयं 1-1) - (4-10-96) तस्माधृहे परमं विष्णुं प्रतिष्ठाप्य सायं प्रातर्होमार्ते अर्चयति । षडङ्गुळादहीनं तद्रूपं कल्पयित्वा पूर्वपक्षेपुण्ये नक्षत्रे प्रतिष्ठां कुर्यात्. (4-10-97,98) द्वादशा 2 ष्टाक्षराभ्यां पुष्पाणि ददाति. (4-12-117) तं यज्ञपुरुषं ध्यायन् पुरुषसूक्तेन संस्तूय प्रणामं कुर्यात् । यज्ञेषु विहीनं तत्सम्पूर्णं भवतीतिश्रुतिः ॥ द्विजातिरतन्द्रितो नित्यं गृहे देवायतनेवा भक्त्या भगवन्तं नारायण मर्चयेत्। तद्विष्णोः परमं पदं गच्छतीति विज्ञायते ॥ (4-12-117-121) “सगुणेब्रह्मणि बुद्धिन्निवेश्य, पश्चान्निर्गुणं ब्रह्मा 22 श्रित्य नित्यं मोक्षेयत्नं कुर्यादितिविज्ञायते”. (8-11-113) “ध्यायन्नारायणं यत्रायश्चित्तमभिदधात्यानर्जक्या तत्तत्प्र्पसङ्गे तत्कुर्यात्, आपत्सुतद्धनन्तर्धन मित्याह विखनाः” - (श्रोतभागपु कट्टकडपटिसिद्धानं) (21-18-4) वैखानसकल्पसूत्रपु पै वाक्यमुलनन्निण्टिनि परिकिञ्चिन सूत्रकारुलकन्दरि कन्न प्रप्रथमङ्गा श्रीमहाविष्णुवे परतत्यपरब्रह्ममनियु, अतनि अर्चाध्यानादुले सर्वोत्तममनियु घण्टापथमुगा चाटि ‘अष्टाक्षर, द्वादशाक्षरमुलनु चॆप्पि भक्तिमार्गमुनु स्थापिञ्चॆननि स्पष्टमुगा पेर्कॊनवच्चुनु. वेदमुनकु “निगम"मनि पेरु गलदु, कावुन वेदाङ्गमुलु ‘निगम’वाच्यमुले. दानि वलन ‘कल्पसूत्रमु’लनु ‘निगम’मनि पेर्कॊनवच्चुनु. विखनस महर्षिचे सङ्क्षिप्तमुगा चॆप्पबडि, भृग्वादुलु तमचे विस्तरिम्पजेयबडिन ई ग्रन्थमुलनु “श्रीभगवच्छास्त्र"मनि पेर्कॊनिरि. विष्णुवे प्रधानदैवमनि, विप्ल्वर्चनये सकलश्रेयःप्रदं अनि निर्णयिम्पबडि, दक्षिण भारतावनिलो गल ‘तिरुमल’ मॊदलैन अनेक विष्ण्यालयाललो आचरणलो यी भगवच्चास्त्रमे गलदु. विखनसुनि शिष्युलनि भाविम्पबडु “भृगु - मरीचि - अत्रि - कश्यप” महर्षुलु चातुर्लक्षग्रन्ध प्रमाणङ्गा श्रीभगवच्चास्त्रमुनु लोकानिकि व्याप्ति गाविञ्चिरि. वीरि ग्रन्थमुललोनिगानि, कल्पसूत्रमुनगानि प्रति प्रक्रिय ‘वेदऋक्’ सहितमे. मरीचि तन विमानार्चना कल्पमुन “.. विखनसासूत्रे समासे नोक्तं तदवशेषविशेषेण, समन्त्रकं, सप्रयोगं, क्रियामार्गङ्क्रमेण, विस्तरतो वक्ष्यामि”. अनि विश्लेषिञ्चिरि. श्रीवैखानस भगवच्चास्त्रं केवलं परम्परग, तल्लितण्ड्रुलनुण्डि वैखानसकल्पसूत्रं द्वारा संस्करिम्पबडु वारिके, निर्देशिम्पबडिन्दितप्प, अशास्त्रीय विधानानिकि, दीक्षास्वीकरणकु, अमन्त्रार्चनविधिकि तावुलेक अर्चाजगत्तुलो अद्वितीय- स्थानान्नि पॊन्दिन्दनुट निर्विवादमु. भृगुमरीच्यादुलु प्रवचिञ्चिन “श्रीभगवच्चास्त्र “ग्रन्थमुल पिम्मट वच्चिन ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिक, प्रतिष्ठानुक्रमणिक, स्नपन प्रयोगः, नित्यार्चना प्रयोगः, श्रीवैखानससूत्रानुक्रमणिक, वैखानसमहिमामञ्जरि, वैखानससिद्दान्तलेशादर्शः, दशविध हेतुनिरूपणं, उत्तमब्रह्मविद्यासारसङ्ग्रहः, मॊदलगु व्याख्यान ग्रन्थमुलु, विवरण ग्रन्थमुलु, सम्पादन ग्रन्थमुलु, सङ्कलन ग्रन्थमुलु, प्रक्रियाग्रन्थमुलु अनेकमुलु मनकु नेडु लभ्यमुलगुचुन्नवि. इङ्कनू अनेकमुलु अप्रचुरितमुलु व्रातप्रतुलु गनुन्नवि. पैवानिलो कॊन्निण्टिलो देश, काल, लेखकभेदमुलचे पाठान्तरमुलु, प्रक्षिप्तमुलु चेरुटकु वीलुकलिगॆनु. ‘मरीचि’ महर्षि तम ‘विमानार्चनकल्प’मुलो “वैखानसं” वैदिकं, वैदिकै- अर्चितं, ऐहिकामुष्मिक फलप्रदं….” “सर्ववेदार्थ सारभूतं, अप्रतर्क्यं, अनिन्दितं, विष्णोराराधनाय, सर्वभूतहितार्थाय शाब्दम्प्रमाणमवलम्ब्य” अनिरि. पै वाक्यमुललो वैखानस अर्चन वैदिकमैनदनि, ऐहिकामुष्मिकफलप्रदमनि, अनिन्द्यमु, सर्वप्राणिहितमु, वेदार्थसारमनि, ‘वेद’प्रमाणमनि प्रवचिञ्चिरि. सग्ंहित रत्नाकरः :- इदि प्रकरण ग्रन्थमु. प्रतिष्टाक्रियाकलापमुलु मॊदलगु वानिलो वैखानस श्री भगवच्चास्त्रमुललोनि, पक्षान्तरमुलनु ऒकचो क्रोडीकरिञ्चि, सङ्कलनमु चेसिन ‘कोशमु’ वण्टिदि. इदि पै विषयमुनु सङ्कलनकर्तये स्वयङ्गा उपोद्घात प्रकरणमुन तॆल्पिरि - प्रकीर्णाधिकार - वासाधिकार - क्रियाधिकार - यज्ञाधिकारान्, समूर्तार्च- नाधिकरणं, विमानार्चना कल्पद्वयञ्च तत्त्यप्रकाशिकां, सर्वप्रतिष्ठा विधिदर्पणं, लक्षण दीपिकां, सङ्ग्रहमरीचि, मपि विलोक्य सङ्ग्रहमरीचिक्रममेव, पुरस्कृत्य, “अङ्कुरार्पणाद्यक्षरन्यासावाहनान्तशिलाबेर प्रतिष्ठाक्रियाकलापे यत्र यत्र विशेषास्पन्ति तत्रतत्र तांस्तान् विशेषान् सङ्गृह्य व्याख्यायते”. मरीच्यादि महर्षुलचे उपदेशिम्पबड्ड प्रधानमूल ग्रन्धमुलनु परिशीलिञ्चि ऎक्कड ऎक्कड विशेषमुलु कलवो वाटिनि सङ्ग्रहिञ्चि व्याख्यानमु चेयबडुचुन्नदि अनि सगं हितरत्नाकर सङ्कलनकर्त चॆप्पिन वचनमु. पै वाक्यमुलचे पटलमरीचि, श्लोकमरीचि, सङ्ग्रहमरीचि अन्न पेर ग्रन्थमुलुन्नट्लु तॆलियुचुन्नदि. प्रस्तुतमु पटलमरीचि मात्रमु मनकु लभ्यमगुचुन्नदि. मिगिलिन रॆण्डू अलभ्यमुलु. “पग ंहीतरत्नाकर” ग्रन्थमु नन्दु अच्चटच्चट कॊन्नि व्याकरण विरुद्धपदमुलु, प्रक्रमभङ्गं, समन्वयलोपमुलु कनिपिञ्चुचुन्नवि. मेमु मातृकालेखनमुलोनि अक्षर, शब्ददोषमुलु मात्रमु सरिजेसितिमि. प्रतिष्ठा - उत्सव - स्नपन प्रक्रियल सर्वस्वमैन ई सग्ंहित- रत्नाकरग्रन्थमन्दलि अंशमुलनु वैखानस भगवच्छास्त्र पण्डितुलु, परिशोधकुलु, अर्चकुलु, आचार्युलु, परिशीलिञ्चि अध्ययनं चेसि नीरक्षीरन्यायमुन आदरिन्तुरनि सविनय प्रार्थन. “तेन विना तृण मपि न चलति” अनियॆडि सूक्तिनि विश्वसिञ्चि श्रीश्रीनिवासप्रभुवुनकु नतशिरस्कुडनै, ई ग्रन्थ प्रचुरणकु आर्थिक सहायमन्दिञ्चिन तिरुमल तिरुपति देवस्थानं कार्यनिर्वाहणाधिकारुलकु हृदयपूर्वक नमस्सुमाञ्जलुलु तॆलुपुकॊनुचुन्नानु. मातृकलनु अन्दिञ्चिन श्रीमान् अर्चकं उत्तनूरु रामाचार्युलु (उत्तनूरु, कोलार् जिल्ला) वार्कि, श्रीमान् उदयगिरि वॆङ्कटशेषाचार्युलु (पुरिणि, नॆल्लूरुजिल्ला) वार्कि, श्रीमान् नारायणं रामाचार्युलु (कावलि, नॆल्लूरु जिल्ला) वार्कि सविनयङ्गा कृतज्ञतापूर्वक धन्यवादमुलु अन्दजेयुचुन्नानु. अट्ले ई ग्रन्थमुद्रणलो सहकरिञ्चिन श्रीमान् कनकगिरि श्रीनिवासाचार्युलकु (वासिलि, नॆल्लूरु जिल्ला) आशीस्सुलु अन्दिञ्चुचुन्नानु. ई ग्रन्थ मुद्रणकु अन्नि विधमुल सहकरिञ्चिन चि॥डा॥वेदान्तं श्रीविष्णुभट्टाचार्युल (लॆक्चॆरर्, राष्ट्रीय संस्कृत विद्यापीठं)कु ना आशीस्सुलु. ई ग्रन्थमुनु सर्वाङ्गसुन्दरङ्गा डि.टि.पि. चेसिन अन्नपूर्ण ग्राफिक्स्, तिरुपति वारिकि, सकालंलो मुद्रिञ्चिन निर्मलाप्रिण्टर्स्, विजयवाड वारिकि ना कृतज्ञतलु. प्रतिष्ठादिप्रयोगांशै- होमार्चनक्रियादिभिः ग्रन्थ- रत्नाकराख्यो यं ऋत्विजामुपकरेत्सदा । तारण उगादि तिरुपति 21-03-2004 इट्लु सुधीजनविधेयुडु

• कनकगिरि कृष्णमाचार्य “राभय"सग्ंहितरत्नाकर ग्रन्थ मातृकलु

1. “तर्कवेदान्त सार्वभौम” पण्डित वेदान्तं जगन्नाथाचार्यस्वामिवारि हस्तलिखित व्रातप्रति “वेदान्तिनिलयं” ग्रन्थालयं अप्पिकट्ल, गुण्टूरुजिल्ला.
2. श्रीमान् कनकगिरि वॆङ्कट नारायणाचार्युलवारि (बङ्गारुपेट, नॆल्लूरुजिल्ला) वद्द उण्डिन ताळपत्र ग्रन्थमुनु चूसि वारि कुमारुलैन कनकगिरि कृष्णमाचार्युलु (कॆ.कॆ. आचार्य) तिरुपति वारु 1941लो व्रासिन व्रातप्रति.
3. उ.वे. श्रीमान् अर्चकं उत्तनूरु वॆङ्कट नरसिंहाचार्युलवारु (उत्तनूरु ग्रामं कोलार् जिल्ला) 1937लो व्रासिन व्रातपतिनि वारि कुमारुलु श्रीमान् उत्तनूर रामाचार्युल वारु अन्दिञ्चियुन्नारु.
4. श्रीमान् उदयगिरि वॆङ्कट शेषाचार्युल (पुरिणि नॆल्लूरुजिल्ला) वारि व्रातप्रति
5. श्रीमान् नारायणं रामाचार्युल (कावलि, नॆल्लूरुजिल्ला) वारि ताळपत्र ग्रन्थमु. (असम्पूर्णमु) पण्डित वेदास्त्रं देशिकाचार्यः ति.ति.दे. आगम विद्वान् प्रमोदः अप्पिकट्ल, बापट्ल मण्डलं गुण्टूरु जिल्ला अखिलाण्डकोटिब्रह्माण्डनायकस्य पर-व्यूह-विभव -अन्तर्यामि- अर्चावतारधारिणः अञ्चित्य-दिव्य-अद्भुत-नित्य-यौव्वन-स्वभाव-लावण्य रत्नाकरस्य श्रीमन्नारायणस्य नाभिकमलादाविर्भूत श्रीविखनोमुनिना उपदिष्टः लोकप्रसारितः भारतदेशे लब्धप्रतिष्ठः वंशपारम्पर्यस्समागतस्सन् वैखानसागमः आलयनिर्माण-प्रतिष्ठा-अर्चन-स्नपन-उत्सव-प्रायश्चित्तेति षड्विधा विभक्तः विभूषितश्च, अयं च शृतिमार्गोपेतः निगमश्च. अनेन मार्गेणैव सप्ताचलनि वासरसिकस्य श्री श्रीनिवासस्य सन्निधौ नित्य-नैमित्तिक-काम्योत्सवाः सर्वे वैभवेन अद्यापि अनुष्ठीयने. चातुर्लक्षग्रन्थप्रमाण प्रमेयभूतः अयञ्चागमः अपराध निवृत्तिफलकेन अरिष्टनिवृत्ति फलकश्शान्त्यादिना द्विधा संयुक्तेन प्रायश्चित्ते नापि समलङ्कृतो राराजते. सर्ववेदार्धसारभूते कस्मिन् वैखानसप्रपञ्चे स्वसिद्धान्तमाश्रित्य लब्धाः अनुपलब्धाश्च मातृकाः बहवः गन्थालयेषु अर्चकानां गृहेषु च इदानीं विद्यने. अज्ञातकर्तृकः प्रयोगग्रन्धेषु आदिमः वैखानस भगवच्चास्त्रसाररूप- अयं सग्ंहीतरत्नाकरः प्रतिष्ठा-स्नपन - उत्सवेति विषयत्रयसंयुक्तः प्रायश्चित्तेन विभूषितश्च इति. अयं इदानीं विद्वद्भ्यः परिष्कृतः मुद्रितश्च इति प्रमोदो कयं विषयः. प्रतिष्ठापकानां आचार्याणां अयं अत्यन्तोपकारकः विस्तृत विषय सुलभ ज्ञापनकरः भवतु इत्याशासे. सप्ताचल निवासरसिकस्य श्रीश्रीनिवासस्य अनुग्रहेण ग्रन्थकर्ता सङ्कलिता दाता अनुसन्धाता मुद्रापयिताश्च सर्वे आयुरारोग्य भोग भाग्याः भवन्विति भगवन्तं प्रार्थये. स्वभानु-लक्ष्मीजयन्ति

• देशिकाचार्यः उपोद्घातप्रकरणं प्रतिष्ठाशब्दार्थ- सङ्ग्रहीत ग्रन्था- मृत्सङ्ग्रहणं अङ्कुरार्पणं विषयसूचि 1 शय्यावेदिलक्षणं 37 2 शयनाधिवासप्रकारः 38 2 सर्वदेवार्चनं 38 4 हॊत्रं 5 सर्वदेवावाहनं 9 पालाशेध्महोमः 39 40 41 41 वास्तुपूजा प्रतिष्ठा 10 सर्वदैवत्यहोमः आचार्यादीनां लक्षणं 12 सामान्यहोमः 43 यागशालालक्षणं 14 कुण्डक्रमेण नित्य हॆूम- 43 स्रुवादीनांलक्षणं 15 देवप्रबोधनं 45 अग्निकुण्डादीनां लक्षणं 18 गर्भागारे पदविभागः 45 अग्निहोत्रादिशब्दनिर्वचनं 21 पीठे रत्नन्यास विधिः 45 अक्षिमोचन विधानं 22 श्री भूदेव्योःरत्नन्यासं 47 पञ्चगव्य, क्षीर, जलाधिवासा- 25 त्रिविध… नवविध दक्षिणा 48 प्रभूतबलिप्रदानं. 26 देवप्रतिष्ठापनं 49 अधिवासत्रयाशक्ति पक्षान्तरं 28 एकाक्षरन्यासः अग्निमधन प्रकारः 29 व्याहृतिन्यासः मथनाग्न्यलाभे कर्तव्यप्रकारः अग्नि ध्यानं 29 यकार, अकार, प्रणवन्यासा- 30 कुम्भशक्ति०धृवबेरेआवाहनं 34 उत्सवशब्दार्थ- चतुर्धशकलशस्नपनं 36 उत्सवदिननिर्णयः प्रतिसरबन्धन प्रकारः 37 तीर्थदिन निर्णयः कुण्डेष्वग्नि प्रणयनं आघारसम्भाराधिदेवताः स्रुवादि ग्रहणलक्षणं कुम्भपूजा विधानं 31 प्राणप्रतिष्ठा 32 ब्रह्मघोषः, नित्यार्चनं 33 प्रतिष्ठाफलं 52 53 53 54 54 ♡ ♡ 5 4 8 5 6 N N A A A A A 56 50 51 51 52 सग्ंहितगत्नाकर- उत्सवप्रथमदिन क्रियासरळी 56 उत्सवकालनिर्णयः द्वितीयदिनप्रभृति विशेषु 57 जलकुङ्कुमोत्सवः षष्टादिनवदिन विशेषा- 57 रथोत्सवः ध्वजदण्डलक्षणं ध्वजपटलक्षणं 58 मृगयात्रोत्सवः 60 चूर्णोत्सवः RERA 77 77 77 78 79 पटेगरुडलक्षणं 60 अन्तहोमः 81 यागशालालक्षणं 61 कुम्भशक्तिं (धृव) दीनक्रमेण वाहनानि 62 बेरेआवाहनं 81 उत्सवार्थद्रव्याणि 62 अवरोहणात्पूर्वम्बलि- 81 आचार्यादिवरणं 63 अवरोहणं 81 उत्सवार्थस्नपनं 63 पुष्पयागनिर्णयः 81 ध्वजदण्डशुद्धि-, स्थापनप्रकार- 64 पुष्पयागहोमः 82 ध्वजपटप्रतिष्ठाविधि- 64 उत्सवदिनपुष्पादीनि 83 कुम्भेगरुडवाहनं 65 उत्सवदिन, तिथि, हॊत्रं 65 वारादीनां दैवत्यं 84 भेर्यामावाहनं भेरीताडनं 66 ध्वजदण्ड प्रतिष्ठा 86 66 अष्टोत्तरशतकलश स्नपनं 89 देवानाम्बलिहरणं बलिक्रमः नवसन्धिमस्त्रः नगरादि विशेष… 66 अष्टोत्तरशतकलशस्थापन प्रकारः 92 67 स्नपनप्रकारः 96 68 अष्टोत्तरशतकलश - 68 द्रव्यविन्यासविधि- 98 ध्वजारोहणं 68 विवरणसूचि 99 नवकुम्भलक्षणं 70 प्रतिष्टाप्रायश्चित्तं 100 कुम्भपूजा 70 उत्सवप्रायश्चित्तं 104 देवस्यरक्षाबन्धनविधि- दैवत्य होमः 73 स्नपनप्रायश्चित्तं 103 74 स्वतन्त्र हनुमत्प्रतिष्ठ 109 वाहनारोहणे विशेषः 75 भूषण प्रतिष्ठ 111 देवस्य दर्शनफलं 76 शठकोप प्रतिष्ठ 114 उत्सवा स्नपनं 76 मण्टप प्रतिष्ठ 116 श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीभृग्वत्रिमरीचिकश्य पेभ्यो नमः श्रीवैखानसभगवच्चा सग्ंहितरत्नाकरः अथ प्रथमं प्रकरणम् उपोद्घात प्रकरणम् हरिः ॐ अथेदानीं प्रारीप्सितस्य ग्रन्थस्याविघ्न परिसमावाप्त्यर्थं, सम्प्रदायप्रवर्तनार्थं च इष्टदेवता नमस्काररूपं मङ्गळमादौनिबध्नाति. “श्रीविष्णु मित्यादिना” श्री विष्णुं श्रीमहीयुक्तं, शास्त्रं शेषङ्खगाधिपं सुदर्शनाद्यायुधानि, समूर्तानी नमाम्यहम् ! मरीचिम्भृगुमत्रिञ्च, कश्यपंविखनोमुनिम् आगमानां प्रवक्तांश्च, वन्डे सूत्रप्रवर्तकान् नारायणस्य यस्यात्मा विखना इतिवर्तते वेदवेदाङ्ग तत्त्यज्ञं तं वन्दे विखनोमुनिम् । वैखानसमहाशास्त्रपारगान्पप्तगोत्रजान् वैखानसानहं वन्दे वेदवेदाङ्गकोविदान् II इतीष्टदेवतानमस्कार गुरुवन्दनपूर्वकं च श्रीमहाविष्णोः प्रतिष्ठां वक्ष्ये. 2 सग्ं हीतरत्नाकर- प्रतिष्ठाशब्दार्थ- :- अथ महाविष्णोः प्रतिष्ठाविधिं वक्ष्ये अत्र वासाधिकारे प्रतिष्ठाशब्दार्थ- उक्त-. “प्रतिबुद्ध्या प्रतिष्ठाचे त्प्रतिष्ठ त्युच्यतेबुधै- अतः प्रतिष्ठाकर्तव्या सर्वसाधारणेति साग 1 इति प्रतिष्ठाशब्दार्थमुक्त्या, तत्र सङ्ग्रहीत ग्रन्थान् वक्ष्यामि. सङ्ग्रहीतग्रन्थाः :- “प्रकीर्णाधिकार-वासाधिकार -क्रियाधिकार-यज्ञादिकारान्, समूर्तार्चनाधिकरणं, विमानार्चन कल्पद्वयं च, तत्वप्रकाशिकां, सर्वप्रतिष्ठाविधिदर्पणं, लक्षणदीपिकां, सङ्ग्रहमरीचि” मपिविलोक्य, “सङ्ग्रहमरीचि” मेव पुरस्कृत्य अङ्कुरार्पणाद्यक्षरन्यासा वाहनान्तं शिलाबेर प्रतिष्ठाक्रियाकलापे, यत्र यत्र विशेषास्पन्ति, तत्र तत्र तांस्त्रान्विशेषान् सङ्गृह्य व्याख्यायते. ग्रन्थसङ्करे अदोषः :- एवं सङ्ग्रहेण न ग्रन्थ साङ्कर्यदोष- तथा वासाधिकारे - मयाङ्गिरसात्रिणाच, कश्यपेन चतुर्विधम् । कर्षणादि प्रतिष्ठान, मन्योन्यन्नैवसङ्करम् ॥ इति भृगुणोक्तत्वात्, एतेषां ग्रन्थानां साङ्कर्यदोषं परिहृत्य, देवयजनं वक्ष्यामि. अथदेवयजन (पूर्व) क्रियासङ्ख्या क्रमं वक्ष्यामि :- आचार्यवरणं शिल्पिसन्मानमेकं, शिलासङ्ग्रहणं द्वितीयं, बलिदानहोमौ च तृतीयं, मूर्तिनिर्माणं चतुर्थं, कौतुकोत्सवस्नपनबलि बेरनिर्माणं पञ्चमं, भूपरीक्षा षष्ठं, सिकता’ निश्चय कर्षणं सप्तमं, बीजावापनमष्टमं सस्यं गोगणनिवेदनं नवमं, भूमिखननं दशमं, सिकतापूरण मेकादशं, अङ्कुर वास्तुपूजु द्वादशं, प्रथम शिलेष्टकादिन्यासः त्रयोदशं, गर्भन्यासं

1. सीमा (उ) = उत्तनूरु प्रतिलो सग्cहितरत्नाकर- चतुर्दशं. (प्राङ्मुखं देवगृहमुत्तमोत्तमं. पश्चिमाभिमुखमुत्तमं. दक्षिणाभिमुखं मध्यमं. उत्तराभिमुखमधमं) इत्याद्यालयनिर्माणं पञ्चदशं. मूर्नेष्टकादिन्यासं षोडशं. स्थूपिप्रतिष्ठा सप्तदशं, दिक्पालक प्रतिष्ठा ऒष्ठादशम्. गर्भगेहेविभागं एकोनविंशतिकं, भूतपीठकल्पनं विंशतिकं, एतान् प्रतिष्ठा पूर्वमेव कुर्यात्. अथ अस्ययज्ञस्याङ्कुरार्पणं प्रथमं, सम्भारग्रहणं द्वितीयं, तृतीयं चाक्टिमोचनं, चतुर्थं बिम्बशुद्धि-, पश्चिमं मथनाग्यायतनं, षष्ठं, वास्तुशुद्धि-, अधिवासाः सप्तमं, अष्टमं पञ्चाग्नीनां प्रणयनं, कुम्भपूजाध्यानं नवमं, कलशस्नपनं दशमं, शयनास्तरणं प्रतिसरबन्धश्शयनञ्चैकादशं, हॊत्र प्रशंसनं द्वादशं, सर्वदेवार्चनाद्य यनं च त्रयोदशं, प्रधानहोमः चतुर्दशं, त्रिषवणस्नानं देवस्योत्थापनं पञ्चदशं, रत्नन्यासः षोडशं, दक्षिणादानाद्यग्निसङ्ग्रहणं सप्तदशं, सद्मप्रदक्षिणमष्टादशं, आलयस्थापनं चलचला वाहनमेकोनविंशतिकं, अन्यदेवानामावाहनं विंशतिकं. स्थापकैस्सहपुण्याहमेकविंशतिकं. नित्यार्चनन्द्वाविंशतिकं ब्राह्मणवैष्णवदैवज्ञानं पूजनं त्रयोविंशतिकं, उत्सवस्नपनं (च) चतुर्विंशतिकं, महाहविर्निवेदनं पञ्चविंशतिकं, एतेषामविपर्यासं कारयेत् इति’. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागमधर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे उपोद्घातप्रकरणं नाम प्रथमम् 7
2. अथदशावतारनिर्माणं प्रथमं. प्रतिष्ठा द्वितीयं, कौतुकोत्सवस्नपन बलिबेरप्रतिष्ठातृतीयं, देव्योर्विवाहं चतुर्थं. त्रिमूर्ति प्रतिष्ठापञ्चमं (?) शङ्खप्रतिष्ठासप्तमं भृगुमार्कण्डेय प्रतिष्टाष्टमं विष्वक्सेनप्रतिष्ठानवमं चक्रप्रतिष्ठा दशमं, एकादशं गरुड प्रतिष्ठा द्वादशं, धात्रादिद्वारदेवप्रतिष्ठा त्रयोदशं कवाटप्रतिष्ठा, चतुर्दशं मणिकादि द्वारपालक प्रतिष्ठा, पञ्चदशं महामण्टप प्रतिष्ठा, षोडशं दिक्पालक प्रतिष्ठा, सप्तदशं विमान प्रतिष्ठा, अष्टादशं. गर्भगेहे विभागं. एकोनविंशद्भूषण, पादुकोपरि पीठान्दोळिकार्चनपात्र हविःपात्र, दीपपात्र, तोरणघण्टिका शङ्खछत्रचामर ध्वजप्रतिष्टाश्च विंशतिकं (?) कुर्यात् (उ). 4 अथ द्वितीयं प्रकरणम् मृत्सङ्ग्रहणम् :- अथमृत्सङ्ग्रहण विधिः :- सग्ंहितरत्नाकर- यत्र यत्राङ्कुरार्पण मुक्तं, तत्र तत्रैव मृर्ग्रहणं कुर्यात्. आचार्यः ऋत्विग्भिः परिचारकैर्भक्तेः ब्राह्मणेस्सहवस्त माल्याभरणैरलङ्कृतः, खनित्रं, हेमादिपात्राणिपालिकादीन्, पुण्याह सम्भारार्चनद्रव्याणि सङ्गृह्य सर्ववाद्यसर्वालङ्कार दीपसंयुक्तं “विष्णुर्मां रक्षत्विति” पुरतो गच्छेत्. ग्रामस्यालयस्यवा प्राचीमै शानीङ्कौबेरींवादिशङ्गत्वा, अन्यान्दि मगत्वा, तत्रशुचिस्थलं संवीक्ष्य, लोष्ठादीन् संशोध्य, दशकिष्कु प्रमाणं दशतालमात्रं वोपलिप्य “दधिक्रावण्ण”. इति प्रोक्ष्य, आत्मसूक्तं जप्त्या “भूमिर्भूम्ने” तिवृत्तमण्डलमुल्लिख्य, तन्मध्ये नवतालेन महीन्देवीं धृवबेरबाहुसमां स्तनसमां, चोर्ध्ववक्रामैशानीं न्यस्तशिरस्कां, नैरतिन्यस्तपादां दक्षिणमाकुञ्च्य, वामम्प्रसार्य, शयानं, द्विभुजां प्रसारितवामहस्तां दक्षिणे चोत्पलधृतां, साभरणीं, यथालाभाभरणयुतां साम्बरां कल्पयित्वा, “आपोहिष्टेति” प्रोक्ष्य’, पाद्याद्यैरेकादशोपचारै रष्टोपचारै र्वाभ्यर्च्य, तामनुमान्य ब्रह्मघोषण पूर्वकम्पुण्याहङ्कृत्वा कूर्चेषु पश्चिमेचक्र, मुत्तरेशास्त्रं, प्राच्याङ्गरुडं(दक्षिणे) खनित्रे शेषञ्चार्चयित्वा. आचार्यः प्राङ्मुख, उदङ्मुखो भूत्वा आत्मानं सगरंस्मृत्वा खनित्रं गृहीत्वा ललाटेबाह्वो-स्तनयोर्जठरेवा “त्वाङ्खनामी”ति खनित्वा; अन्याङ्ग मखनित्वा, हेमादि पात्रेषु “मेदिनीदेवी” तिमृदं सङ्गृह्य वस्त्रेणाच्छाद्य महीं उद्वास्य, अवटम्मृदापूरयित्वा, मृत्पूरित पात्राणि गृहीत्वा, ग्राममालयं वा प्रदक्षिणीकृत्य, अङ्कुरार्पणमण्डपे स्वस्तिसूक्तं, शकुन सूक्तं जपन् मृदं निधाय, विधिनाङ्कुरार्पणं कुर्यात्,
3. ‘मदिनीदेवीं’ इति मेदिनी मावाह्य

द्वादश (उ) 3. “मेदिनी देवी"ति मन्त्रमुच्चरन् 5 सग्ं हितरत्नाकर- अङ्करार्पणं :- अथाङ्कुरार्पणविधिं व्याख्यास्यामः :- भूपरीक्षादिप्रतिष्ठात्सव प्रायश्चित्त विशेषस्नपनादीनिकर्माणि, यस्मिन्नहनिकारयेत्तद्दिनात्पूर्वस्मिन् नवमे, सप्तमे, पञ्चमे, त्र्यहे, वाङ्कुरार्पणं कुर्यात्. अङ्कुरार्पणपात्राणि– पालिकाकुम्भशरावान्, सौवर्णराजित ताम्रमृण्मयान् वा; न इतराणि. प्रत्येकं (क्रमेण) ब्राह्मणादि चतुर्वर्णानां षोडश, द्वादश, अष्ट, चत्वारि सङ्गृष्णायात्. सर्वत्रचत्वारि वा सङ्गृष्णायात्. पालिका– पालिकोत्सेधं मात्राङ्गुलेन चतुर्विंशत्यङ्गुलं, समवृत्तं तदुत्सेधं षडंशङ्कृत्वा, एकांशम्पादं, त्र्यंशन्नाळं, द्वंशम्पालिका पादोदरविष्कम्भं दशाङ्गुळं, सर्वत्रभित्तिरर्धाङ्गुळं, पद्माकारं नाळसोदर विष्कम्भं द्वादशाङ्गुळं, मुखसोदर विष्कम्भं षोडशाङ्गुळं नाळं, तत्रमात्सङ्क्षिप्तं, ओष्ठतारं द्व्यङ्गुळं, तन्मध्येसुषिरमेनम्पालिका कारयेत्. कुम्भं :- कुम्भसोदर विष्कम्भं द्वादशाङ्गुळं, मुखस्योदर विष्कम्भं पञ्चाङ्गुळं, कण्ठोत्तुङ्गमेकाङ्गुळं, ओष्ठवलयमे काङ्गुळं, कुम्बाकारं चतुर्दिक्षुभागविस्तृतं, चतुर्वारयुतं, अन्यत्सर्वम्पालिकावत्कारयेत्. शरावं :- शरावाणामोष्ठवलयमेकाङ्गुळ, मेतदेवविशेषो अन्यत्सर्वं पालिकावत्कारयेत्-यथालाभमानान्ना. 6 तदलाभे (प्रतिनिधि-) :- सग्ंहितरत्नाकर- तदलाभे शरावदिपात्राणिवा. नूतनालाभे उपयुक्तानि पात्राणि प्रक्षाळ्य, दर्भेण दग्ध्व पुनराहरेत्. धान्यानि :- शालि, व्रीहि, यव, मुद्ग, माष, प्रियङ्गु, गोधूम, सर्षप, कुळुत चणक, तिल, तिल्व, मसूराणि, यथालाभमाहरेत्. अथवा मुद्दं वा सम्पाद्यातपे शोषयित्वा, वस्त्रेणग्रस्थं कृत्वा तोये(षु) निक्षिपेत्. मण्डपलक्षणम्, अङ्कुरार्पणं :- आलयाभिमुखेचोदीच्यामै शान्यां वा मण्डपं, प्रपं, कूटं वा कृत्वा, उपलिष्य, अलङ्कृत्य, दीपानुद्दीप्य, आचार्यस्सायंसन्द्यमुपास्य यजमानेन वस्त्राद्यैः पूजितः कार्यमावेद्य ‘कर्मेदं कुर्वीते’ति याचितः, ‘करिष्यामीति’ सङ्कल्प्य, देवं विशेषतोभ्यर्च्य हविर्निवेद्य, व्रीहिभिस्तण्डुलैर्वा, चतुर्दशं, चतुर्हस्तं, त्रिहस्तं, द्विहस्तं वा भागोन्नतं, गोळकोत्सेधं वा स्थलं कृत्वा (अथवा पैष्ट्यावा कृत्वा), यथेष्टमानेन अष्टसूत्रैः प्रागुदगग्रैरेकोनपञ्चाशत्पदं विभजेत्. चतुर्विंशतिदेवा :- मध्यपदे त्रिवेदिसहितं ब्रह्मणः पीठं परिकल्प्य, तस्मिन् कूर्चं निक्षिप्य, ब्रह्मादीनङ्कुरार्पणदेवान् स्वहृदयेध्यात्वा प्रणिधिजले निवेश्य, ब्रह्माणं प्राङ्मुखं, देवाभिमुखं ना आवाह्य, इतरान् ब्रह्माभिमुखान् आवाह्य, ब्रह्मणेनम इत्यासनाद्युपचारैरर्चयित्वा, ऐशान्यादिषु - “ईशानाय, पर्जन्याय, जयन्ताय, महेन्दाय, आदित्याय सत्या(का)य, अग्नये, वितथाय, ग्रहक्षताय, यमाय, गन्धर्वाय, भृङ्गराजाय, निन्तये, दौवारिकाय, सुग्रीवाय, सरित्पतये, असुराय, शोषणाय, जवनाय, नागाय, मुख्याय, सोमाय, अर्गळाय, अदितये” नमः इतिसग्ंहितरत्नाकर- चतुर्विंशतिदेवेभ्यः प्रणवपूर्वं नमोस्तं तोयं पुष्पं बलिं तोयं चेति(प्रक्षिप्य)चतुरुपचारैस्सम्पूज्य, पुष्पादीन् संशोधयेत्, शेषादिद्वारपालक-, जयाद्यप्सरसः- बाह्यपदेचैन्दादिषुचतुर्दिक्षु एकैकं, द्वारं विभज्य, प्रागादि द्वारोभयपार्श्वयोः जयन्तोशेषस्य, आदित्य वक्रतुण्णस्य, ग्रहाक्षतेगरुडस्य गन्धर्वेचक्रस्य, सुग्रीवे पष्ती, शस्य, असुरे भूतेशस्य, मुख्ये शङ्खस्य अर्गळे शास्त्रस्य, सोमे अङ्कुराधिप(स्य) सोमस्यच पीठानिचकृत्वा पूर्वादिद्वारोभय पार्श्वेषु शेषाय, वक्रतुण्णाय; गरुडाय, चक्राय; पट्टी, शाय, भूतेशाय; शङ्खाय शान्ताय नम इत्यष्टोपचारैरर्चयेत्. ל जयादय–ब्रह्मणः परितो अष्टसुपदेषु चतुरश्र, वृत्त, त्रिकोण, धनुराकार, दण्णाकार, पद्माकार, वह्निमण्डलाकार, समवृत्ताकाराणि, पीठानिचकृत्वा तेषु “जयायै, विजयायै, विन्दायै, नन्दायै, पुष्टिकायै कुमुद्वत्यै, उत्पलिकायै, विशोकायै” नम इति अष्टोपचारैः अभ्यर्चयेत्. दिक्पालकाः :- 7 तद्बा ह्येचे न्दादीनभ्यर्च्य, एतेषांहविर्बलिं (ताम्बूलं) वा दद्यात्. उत्तरे धान्यपीठेकाळविहीनं, नवकुम्भं, तन्तुनावेष्ट्य प्रक्षाळ्य, तोये नापूर्य, वस्त्रेण वेष्टयित्वा (रत्नं) सुवर्णं निक्षिप्य, सोममाह्याभ्यर्च्य, हविर्मुखवासं च दत्वा, निवेदितमपनीयाभ्युक्षयेत्, पालिकाद्यावाहनं :- पालिका, कुम्भ, शरावान् पूर्वानीततया मृदा शुद्धवालुकाभिर्वा सकरी षैरापूर्यप्रत्येकं वस्त्रेणवेष्टयित्वा, वस्त्राभावे तन्तु नादर्भेणवामध्ये बन्धयित्वा दर्बॆस्सहदूर्वाश्वत्थ शिरीष बिल्वपत्रैः रव्राणिपिधाय, ईशानादिकोणपदत्रयेषु शराव, पालिका, कुम्बान्, क्रमेणविष्णु गायत्र्या संस्थाप्य; तेषुक्रमेण सिनीवालीं, मेदिनीं, राकां, च तत्तन्मन्त्रेणाभ्यर्च्य (वासाधिकारे विरिञ्चिं, विष्णु, मीशानमिति) हविर्बलिं वा निवेदयेत्.

1. पुनःब्रह्माण मभ्यर्च्य (उ) 8 ओषधीनिक्षेपणं सग्ंहितरत्नाकर- कांस्यपात्रेबीजानिनिक्षिप्य, क्षीरेणावनिञ्च्य, उत्तरेनिक्षिव्य सोममावाह्याभ्यर्च्य; पालिकादीन् वस्त्रेणाच्छाद्य, आचार्यादिभ्योदक्षिणां दत्वा ‘सोमग्ं राजान’ मित्यभिमृश्य “याजाता ओषध” इति जप्त्या “वैष्णवं ; विष्णुसूक्तं; (पुरुषसूक्तं), सोमग्ं राजान"मिति समुच्चरन् तूर्यघोषसमायुतं बीजान्यर्पयित्वा . ‘एते शता’ द्यैर्जलसेकं कृत्वा, एरण्डपत्रैरर्कपत्रैर्वा प्रणवेनाच्छाद्य, अङ्कुरान् सोमकुम्बञ्च गुप्तेदेशे विन्यस्य यावत्रिया परिसमाप्तेस्तावत्रिकालं द्विकाल मेककालं वा नित्यं सोममभ्यर्च्य हवीर्निवेद्य - जलं प्रदाय सुप्ररूढं सुरक्षयेत्. अङ्कुरवर्णफलं– श्यामेष्वङ्कुरेषु द्रव्यनाशो, रक्तेषुकललो, रोगस्तिर्यग्दतेषु, अप्ररूढमृतिर्भवेत्. शुक्लेषु पीतेषु शुभं भवेत्. सङ्क्रमण ग्रहणामावास्याभवेद्यदि सद्यएवकुर्यात्. सद्योङ्कुरार्पणं :- अशक्तश्चेत् आसन्ने ऒङ्कुरार्पणक्रियां सर्वाङ्कृत्वा, श्वेततण्डुलै- श्वेतपुष्पैर्वा पालिकादीन् तत्तन्मश्रेणपूरयित्वा ऒरभेत्. 2 रात्रावेवाङ्कुरार्पणं कर्तव्यं, दिवा न कुर्यात्. सर्वकर्मफलावाप्यै आदावङ्कुरार्पणमाचरेत्. नकुर्याच्चेत्तत्कर्मनिष्फलं भवेदिति तस्माद्यत्नेन कुर्यात्. एकदा क्रियमाणानां बहुनामस्येकमेवाङ्कुरार्पणं. पृथ क्चेत्स्पद गेव कुर्यात्. भिन्नकर्तृकञ्चेत्तदनि पृथगेवकुर्यात्. अत्राङ्कुरानर्सयित्वा पुण्याहङ्कुर्यादिति. (पुण्याहाभ्युक्षणस्स दृष्टार्थतया?). “अग्निहोत्रंहुत्वा, यवान् पचति” - इति श्रुतिवचनात्(?) पुण्याहानन्तरमेवाङ्कुरार्पणं कर्तव्यं. कर्म तारतम्यादाचार्यादि भ्योदक्षिणताम्बूलादिकं दद्यात्. कर्मास्ते देवान् विसृज्य, अङ्कुरान् जलमध्येनिक्षिपेत्. इति श्रीवैखानसे विष्णुदिव्यागमधर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे अङ्कुरार्पण प्रकरणं नाम द्वितीयं सग् ंहितरत्नाकर- अथवास्तुपूजाविधि : अथ तृतीयं प्रकरणं वास्तुपूजा 9 यत्रयत्रवास्तुहोममुक्तं तत्र तत्र वास्तुपूजां कुर्यात्. “होमकर्मकरिष्या” मीति सङ्कल्प्य, पुण्याहं कृत्वा, धान्यान्यास्तीर्य, यथेष्टमानेन प्रागग्रादशरेखा-, उदगग्रादशरेखाः, इत्येवं प्रकारेण एकाशीति पदानि कुर्यात्. मध्येनवपदे ब्रह्मणे, तत्राच्यां षट्पदमर्यमे, तद्दक्षिणेषट्पदं दण्डधराय, तत्पश्चिमेषट् पाशभृते, तदुत्तरे षट्पदेधनदाय, आग्नेयां द्विपदे सवित्रे, आग्नेयां द्विपदे सावित्राय, नैरृत्यां द्वीपदे इन्द्राय, नैरृत्यां द्विपदे इन्द्रजाय, वायव्येद्विपदे रुद्राय, वायव्ये द्विपदे रुद्रजाय, ऐशान्यां द्विपदे अध्य, ऐशान्यां द्विपदे आपवत्साय, तद्बहिश्चैशानादिषु - ईशानाय पर्जन्याय, जयन्ताय, आदित्याय, इश्राय सत्याय, भृशाय, अन्तरिक्षाय, अग्नये, उष्णांशवे, पूष्ले, वितथाय, ग्रहक्षताय गन्धर्वाय, भृङ्गराजाय, ऋषये, निर्पतये, दौवारिकाय, सुग्रीवाय, पुष्पदन्ताय, सरित्सतये, असुराय, शोषणाय, रागाय, जवनाय, नागाय, मुख्याय, भल्लाटाय, सोमाय, अर्गळाय, अदितये, सूरिदेवाये, त्येतैर्नामभि- प्रणवादिनमोभै रुदकं पुष्पं बलिमुदकं च दद्यात्. अथ पक्षान्तरं-वास्तुबलिंवक्ष्ये :- मध्ये एकपदे ब्रह्माणं, परितो स्टसुपदेषुळ्ळगु, मङ्गिर, मत्रिं, पुलहं, पुलस्त्यं, क्रतुं, मरीचिं,
2. तन्मण्टपे उत्तरे, दशताळप्रमाणं, प्राक्छीर्षं, अधोमुखं, भूमौशयानं, वास्तुपुरुषं, यावद्वास्तुहोम मन्रा., तत्तन्मन्त्रान्, भगवन्तं (?) मनसा सङ्कल्प्य, वास्तु पुरुषस्यकुक्षि प्रदेशे कुण्डं परिकल्प्यतेचेत् धनधान्यवर्धनं, ऊर्वो- बाहुप्रदेशेवीर्यवर्धनं, मुखप्रदेश् पुत्रपौत्राभिवर्धनं (भवति). नाभेरधस्तात् वास्तुकुण्डन्न कारयेत्, (उ) 10 सगं हितरत्नाकर- वशिष्ठञ्च, तद्बाह्ये-ईशानादिकोणेषु - चरकीं, सुधारीं, पूतनां, पापराक्षसीञ्च, ऐन्द्रादिपदेषु अर्यम्लं, विवस्वन्तं, मित्रं, पृथिवीधरञ्च, तद्बाह्य पज्तो एकैकपदमन्तरं कृत्वा-आग्नेयादिद्विपदेषु सवितारं, सावित्रीं, इन्द्रं, इन्द्राजं, रुद्रं, रुद्राजं, आपं, आपवत्सं, एतान्द्विपदाधिपान् पूजयेत्. केचित् प्रागाद्यमेकास्तर पदं कृत्वा, द्विपदादिपानर्यमणं, सूर्यं, विवस्वन्तं, बुदेशं, मित्रं, राजयक्ष्माणं, पृथिवीधरं, आपनत्सञ्चार्चयेत्, तद्बाह्य प्क ऐशानादीन् पूर्ववत्पूजयेत्, इति. प्रतिष्ठा प्रतिष्ठामुहूर्त विचारः– अथातोभगवतो नारायणस्य स्थापन विधिं व्याख्यास्यामः :- उत्तरायणे श्रेष्ठं. त्वरान्वितोदक्षिणेवाकुर्यात्. उदगयनेफाल्गुणे चैत्रे वैशाखेज्ये षूत्तमं. दक्षिणायने श्रावणेमास्युत्तमं; आश्वयुजकार्तिकतैष्येषु मध्यमं; प्रोध्धपदाषाढयोरधमं. मार्गशीर्षमाघा विवर्जयेत्. त्वरयाकर्तु मिच्छुभिस्तयोरपिच कुर्यात्. इति श्लोकमरीचि-. पटलमरीचिस्तु उदगयने फाल्गुणादि चतुर्मासेषूत्तमं. श्रावणाषाढकार्तिकाश्वयुज मासेषु मध्यमं. शेषेष्वधमं. क्रियाधिकारे भृगु- - फाल्गुनादिचतुर्मासे षूत्तमं, श्रावणकार्तिका - श्वयुजमासेषु मध्यमं, मार्गशीर्षमाघानोक्तवान्. वासाधिकारे- आत्रेये मरीच्युक्त क्रम एव. यज्ञाधिकारे भृगु- - मार्गशीर्षमाषाढम्माघं प्रोष्ठपदञ्च वर्जयित्वा, फाल्गुनादि चतुर्मासेषूत्तमं, आश्वयुज, श्रावण, तिष्येषु मध्यमं कार्तिकमासे अधमं’. निन्दितेपितन्मासेषु प्रायश्चित्तं कृत्वाचरेत्. इति प्रतिष्टोक्तमासः
3. आषाढ, श्रावणाश्वयुज, मार्गशिर, माघा-, नोक्तवान् (उ) सग्ंहितरत्नाकर- नक्षत्रनिर्णयः :- 11 उत्तरात्रय. रोहिणी, श्रवण, पुष्य, पुनर्वसु, स्वाति, हस्त चित्तानूराधा, अश्वनीषु, रेवती, धनिष्ठा, शततारासु, राजजन्मनक्षत्रे च तिथि, वार, योग, करण, राशि, निर्णयः :- सितेपक्षे, कृष्णपक्षस्यापञ्चम्यां वा; सोम गुरु सौम्यकाव्यवारेषु, शुभयोगेषु, करणेषु विशिष्टेषु; स्थिरेषूभयराशावाः स्थिरांशे विष्णोस्थापनं श्रेष्टं. स्थापनस्यायुक्तराश्यादयः : चरराशि षु, अष्टविध विष्णो करणेषु; सूर्यकुजशनिवारेषु; पक्षच्छिद्रासु; षष्ठ्यूर्ड्वे कृष्णपक्षे; गुरुशुक्रमूढ बालवृद्धत्वेच; क्षयामासाधिमासयोश्च पूर्वात्रये, मूला श्लेषा ग्रामघाकृत्तिकाज्येष्णाभरणीविशाखासु : यजमानस्य व्याधिकरत्वात् मृगशीर्षेच– नवम्या, ममायां, पौर्णमास्यां– सायं कालेचा पराष्ले, चोल्कापाते, दिग्दहे, पांसुरुधिरोपल वर्षे, व्यतीपाते वैदृता, परिघापूर्वार्ध; भूकम्पे, शिलामारुते’, राजमरणे; परराष्ट्राक्रान्ते; (राजा राष्ट्रान्तरगता) सूर्येन्दु ग्रहणयुत नक्षत्रेषु; अन्योत्पातेषु, रात्रेच विष्णोस्थापनं त्वरमाणो ऒ पिविवर्जयेत् - इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णु दिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ं हितरत्नाकरे वास्तुपूजा प्रतिष्ठामुहूर्त विचारप्रकरणं नाम तृतीयं 12 अथ चतुर्थं प्रकरणम् आचार्यादीनां लक्षणम् :- सग्ं हितरत्नाकर- अथ देवयजनार्थमाचारादीनांलक्षणं वक्ष्ये– श्रीवैखानससूत्रेण निषेकादिक्रियान्वितान्, विप्रान्, वेदविदश्शुद्धान्, आकारत्रयोपेतान्, वैष्णवान्वय सम्भूतान्, सुमनस्कान्, लक्षण सम्पन्नान्, सात्विक ज्ञानार्चनादि सर्वप्रयोगज्ञान्, मन्हकल्पविदस्सशिष्यन्, अग्निसम्पन्नान्, श्रोत्रियान्, स्वाध्यायपरान्, पत्नीपुत्रयुतान्, स्नानशीलान्, जितेन्रियान्, आध्यात्मध्याननिष्ठान्, शौचाचारसम्पन्नान्, क्रमागतशास्त्रपारगान्, ऊहापोहविचारज्ञानाह्वयेत्. वर्णनीयाचार्यः : हीनदीर्घतिरिक्ताङ्गान्, काळमत्सर कुत्सितापस्मारक्षय- कुष्ठान्मादोदरशर्करादि मधुप्रमेहादि व्याधियुतान्, कुनखश्यावदन्त, शिपिविष्ट विद्धश्लेष, पाषण्ड शैव, राजमातृपितृदेवगुरुब्राह्मण प्राज्ञवेददूषककुपितान्ध बधिरकुब्जायाज्ययाजककुलटापुत्र व्रतहीनान्, अतिबालान्, अतिवृद्धान्, अतिलुब्धास्, विरूपकान्, अन्यशास्त्रपारगान्, पाषण्डभक्तान्, सूर्योदया स्तमयशायिनो, अन्यदेवताभक्तान्, नास्तिकान्, भ्रान्तचित्तान्, अतिकुब्ज वामनरूपान्, शरादिदोषयुतान्, पत्नीपुत्रहीनान्, एकाक्षान्, मुण्डिनो, दुर्गन्धास्यान्, बिडालाक्षान्, वक्रदत्तान्, कपिलाक्षान्, उग्रवीक्षणान्, रक्तकेशिनः पुष्पनेत्रान्, वक्राङ्गुळीन्, व्याघ्राक्षान्, स्त्रीलिङ्गनामपूर्वजान्, दंशिनो विदळिनो, विरजिनो, वेश्या कुलटागृह विश्रमान् वर्जयेत्.
4. अशनिपाते (उ) सग्ं हितरत्नाकर- आचार्यवरणं– तेषु ज्ञानोत्कटं, श्रुतशीलवृत्त वयस्सम्पन्नं, गुणवत्सलं योनिशुद्ध, मरोगिण, माश्रमस्थं, परिमाणस्थितिप्रज्ञं, श्रद्धास्तिक्य स्थैर्य युतं प्रतिष्ठाकर्मकुशलं, ऊहापोहनिरूपकं, वाग्मिनं, कुलीनं, विषयेष्वप्रतिष्ठं, स्वशास्त्रे विद्वांसं, सम्पूर्णाङ्गं, निष्कळङ्कं, ध्यानयुतं सन्द्योपासन- तत्परं, सुप्रसन्नमनसं, शान्तं, दान्तं वेदवेदाङ्गमीमांसादि कुशलं. दृढ गात्रं, विष्णुपरायण ध्यानकर्मनिश्चलं, प्रायश्चित्तविदं, विष्ण्याकाराशयं भगवद्भक्तं, भागवतार्चनापरं, एकं गुरुम्परयेत्. तद्गुणयुक्तान् किञ्चिदूनगुण युक्ताना षोडशर्यिजोवरयेत्. ऋत्विग्वरणम्– 13 अक्षिमोचनहोमार्थमेकं, वास्तु होमस्यैकं, पञ्चाग्नीना मब्जाग्नेश्च होमार्थमेकैकं, ब्रह्मसोमर्यिजौद्वौ, स्नपनार्थमेकं, होतारमेकं, सर्वदेवार्चनार्थं द्वे, स्थापकौद्वौचैवं वरयेत्; यथालाभान्वा वरयेत्. एतैरनुज्ञाप्य सर्वं कार्यं तन्त्रयित्वा कुर्या(?)त्तेचसर्वे प्रायश्चित्तं वैष्णवं. सर्वेलुप्तश्मश्रुके शनखास्सन्, अघमर्षणेन स्नानं कुर्यात्. द्वादशसूक्तजप– सन्ध्यामुपास्य, देवादी नद्भिस्तर्पयित्वा, द्वादशसूक्तानि, चतुर्वेदादिमस्त्राना जप्त्या, प्राजापत्यं; पादकृच्छ, मेकोपवासं वाकृत्वा, अत्रपञ्चदशग्रा सैरेकभुक्तं, द्वादशसै रक्तं, चतुर्विंशतिग्रासैक याचितमेकोपवासं वा कृत्वा, उपवासाशक्तश्चेद्भाह्मणा न्यथाशक्ति भोजयेत्. यावत्प्रतिष्ठानं तावद्धविष्यभोजिनोदर्भास्तरण शायिन; स्रिषवणस्नायिन-. स्त्रीशूद्रादिसम्भाषणपरिवेषणानिवर्णयित्वा जितेन्टिया-, सप्तव्याहृति- युताङ्गायत्रीं शिरसासहदशप्रणव युक्तं त्रिः पठेदायतप्राणः. 14 सग्ंहितरत्नाकर- (इतिप्राणायाम सहस्रं, शतन्दशं वानुष्ठातार-) प्रतिदिनं सहस्र- सङ्ख्याकायाः, अष्टोत्तरशतसङ्ख्याकायाः वा गायत्री जप्तारु. यजमानेन वस्त्रोत्तरीयाभ्यां कण्णाभरणयज्ञोपवीत कुण्डलाद्यैः पञ्चाङ्ग भूषणै- अन्यद्भूषणैर्गन्धमाल्याद्यै रलङ्कृताः मधुपर्केण पूजिता भवेयुः. अङ्कुरार्पणादूर्ध्वमारम्भदिन सेयजमानस्यात्मनां चपापक्षयार्थमब्जाग्नौ आचार्य ऋत्विज- “यद्देवा” दिचतुस्सूक्तान् आज्येन हुत्वा “वैश्वानराये”- त्यग्नेरुपस्थानं कुर्युः, इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागमधर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे आचार्यादीनां लक्षणप्रकरणं नाम चतुर्थं अथ पञ्चमं प्रकरणम् यागशालालक्षणम् : अथयागशालामालयात्पुरतो, दक्षिणे, ऐशान्यां’, वा त्रितालोन्नत त्रिपङ्क (भक्ति) युक्तां, वर्षवातातपादिनिवारिणीं, दृढामच्छिद्रां, प्रपां, कूटं, मण्डपं, वा षोडशस्तम्भयुक्तां, कपोतान्त प्रमाणां, यथार्घप्रमाणं, वा चतुर्द्वारां, एकद्वारां वा परितः प्रावरणयुक्तां द्वादशहस्तमात्र विस्तारायामां, प्रतिस्तम्भमध्येचतुर्हिस्तत्रिहस्त द्विहस्तान्यतरमात्रविशालां वा प्रादेशमात्रलम्बमान प्रादेशमात्रपुच्छया रक्षः पिशाचाद्यैः रक्षार्थन्दर्भमालयासंशोभितां; वितानान्तरं गस्तम्भवेष्टन मुक्तादाम पुष्पमालादियुक्तां कृत्वा, चतुर्द्वारेष्वश्वत्थ दुम्बर प्लक्षवटनिर्मितानि तोरणानित्रिहस्तोत्सेधानितदर्ध विस्तृतानि, तदूर्ध्व पट्टिकामध्ये अरत्निमात्रत्रिशूलानि, शङ्खचक्रयुतानि पूर्णकुम्भदर्पण पद्ममुकुळ - युतानि वा हनुमत्तार् ्यकृतियुतानि वाचतुर्वेदमस्त्रैः क्रमेणद्वारेषु
5. आग्नेय्यां वा (उ) सग्ंहितरत्नाकर; 15 प्रागादीषु संस्थाप्य द्वारेषु सोपानानि कृत्वा उभयपार्श्वेषुकदळी क्रमुक- पूर्णकु म्यां कुरदी पाद्यैरलङ्कुर्यात्. चतुस्सूत्रैरवपदङ्कल्पयित्वा तन्मध्ये चतुर्हिस्तायामविस्तारां, हस्तोत्सेधां, बिम्बार्धाधिकप्रमाणां चतुर्धां शोत्सेधां, वा शय्यावेदिं कृत्वा तत्परितस्सर्वदेवार्चनार्थं पङ्क्तिं कुर्यात्. यज्ञसम्भारनिरूपणम् :- मन्थनदण्डः :- अथ यज्ञसम्भारान् वक्ष्ये-वैश्वानरसूक्तमुक्त्या शमीगर्भमश्वत्थामन्यमश्वत्थं वा नुत्वा’ छित्वा अधरोर्ध्वपतितां समीक्ष्यछित्वा- अधरमधरपट्टिका - मूर्ध्वमूर्ध्व पट्टिकां कृत्वा, द्वितालायामां, षडङ्गुळिविस्तारां, भागोत्सेधामधरपट्टिकां, तत्समाञ्चोर्ध्वपट्टिकां कृत्वा, द्वितालायामां, प्रादेशपरीणाहं, मूलेङ्गुळिमात्र सुषिरमग्रे अङ्गुळिमात्रशिखा युक्तमेवं मन्थदण्णञ्च कारयेत्. खदिराश्वत्थबिल्वाद्यैर्यज्ञ- पात्राणिकारयेत्. स्रुव लक्षणं :- स्रुवस्यायामं द्विः प्रादेशं, प्रादेशपरीणाहं, तदर्धमग्रवाहं, बिलादर्वागानुपूर्व्येणसङ्क्षिप्तं, अग्रप्रादेशमण्डलं गोलकं, बिलविस्तारं, तन्मध्येनिम्नमेकाङ्गुळं, तत्परिशोभित्तिरर्धाङ्गुळं, माषाच्छादनगर्त द्वययुतं, स्रुवं खादिरेण कुर्यात्. स्रुच लक्षणं :- स्रुचं-स्रुवायामवतीं, पद्मार्धकोशनिभां, षडङ्गुळाग्रां, बिलमध्यं द्वॄङ्गुळं, तस्मादनं कुल्या घृताधारायुतां, पालाशेन कारयेत्. नीत्वा(उ) 16 अग्निहोत्रहवणी सग्ंहितरत्नाकर- अग्निहोत्रहवणीं - षड्विंशत्यङ्गुळायामं, अधस्ताचोडशाङ्गुळं दण्डन्द्वादशाङ्गुळपरीणाहं, तदूर्वं पञ्चाङ्गुळायामं वृत्तं, तन्मध्येनिम्नं भागं, परिशोभित्तिरर्थाङ्गुळं, निम्नमेकाङ्गुळं, तस्मादग्रस्तं मृतधारायुक्तमेकाङ्गुळि विस्तारं, त्र्यङ्गुळमधस्तोत्पञ्चाङ्गुळ मानुपूर्व्येण सङ्क्षिप्तं, घृतधारोभयपार्श्वयो रेकाङ्गुळं गर्तं, बित्तिरर्धाङ्गुळं, अपरञ्छत्राकारं मनं भागमेवं विकङ्कतेन खादिरेणवाकारयेत्. जुहू लक्षणं :- जुहू प्रमाणं-द्विताळायामं, द्वादशाङ्गुळ परीणाहं मूलं, पद्ममुकुळाकारमग्रमष्टाङ्गुळायामं, चतुरङ्गु ळविस्तारं द्वादशाङ्गुळोन्नतं तन्मध्ये षडङ्गुलोन्नतं, निम्न मेकाङ्गुळं परितोभित्तिरर्धाङ्गुळं’, एवं पालाशेन कारयेत्. उपजुहूलक्षणं :- उपजुहू प्रमाणं-द्वितालायामं, द्वादशाङ्गुलपरीणाह, मग्रं षडङ्गुळायामं, समवृत्तं, बित्तिरर्धाङ्गुळं, निम्नमेकाङ्गुळं घृतधारायुतं, एवं विकङ्कतेन कारयेत्. दर्वीलक्षणं :

दर्वीं तालद्वयायामा, मग्रे (पञ्च षडङ्गुलायामां, चतुरङ्गु ळिविस्तारां, भित्तिरर्धाङ्गुळं, मूले पञ्चाङ्गुळायाम विस्तारां, अग्राच्छमूलादारभ्य मध्ये क्रमाद्धोळकं, क्षीणं, घनमेकाङ्गुलङ्कारयेत्. तत्तदुक्तं दार्वलाभे यज्ञोक्तवक्षैर्वा सुवादि पात्राणिकुर्यात्. एतानि स्रुवादिपात्राणि कर्तुमशक्तश्चेत्, केवलं स्रुवं कारयेत्. अत्रश्रीसूत्रकार- पात्रविशेषे अनुक्ते स्रुवेणहोतव्यं इति. ऊर्ध्वमुकुळाकारं (उ)सग्ंहितरत्नाकर- 17 तथाक्रियाधिकारेच, सूत्र व्याख्याने ‘भूसुवा दिस्रुवं, अन्यानितूप्लीं इत्युक्तत्वादितरेषां स्रुगादीनां क्वचित्कर्तव्यत्वात्. अप्रधानत्वादतः स्रु वेणैवसर्वत्रहोतव्यं. तथाच श्रुति- “यस्यखादिरस्रुवोभवति छन्दसामेवर सेनावदृ्यतिसरसा अस्याहुतयो भवन्ति”. इत्युक्तत्वात्. अथवातत्तत्प्र्पतिनिध्यर्थं पालाशाश्वत्थ पत्राणि वा कारयति. सप्तसमिधः :- पालाशा, श्वत्थ, बिल्व, शमी, खदिर, वटोदुम्बरसम्भवा द्वादशाङ्गुळायामा-, एकाङ्गुळी परीणाहाः प्रणवक्रहीनाः, समिधोगृष्णायात्. कार्पासतन्तून्, साग्रान् दर्भान् कुशविश्वामित्रादीनाहरेत्’. अष्टमङ्गळ, पञ्चायुधानि, याज्ञिकैर्व्सक्षैः द्वितालायामा-, तदर्धविस्तारा-, चतुरङ्गुळघनाः, चतुरश्राः, फलकाः कृत्वा, तासाम्मध्ये सप्ताङ्गुळोत्सेधानि, श्रीवत्स-मनश्रियमग्निकोणं, रुक्मवर्णं, रक्ताभं पूर्णकुम्भं; भेरीङ्गौरनिभां; श्वेतवर्णमादर्शं; श्वेताभं मत्स्य युग्म- मन्योन्यमुखं तन्नेत्रेरक्ते, तस्यपक्षानीलवर्णा :- अङ्कुशं रागनिभं, तद्रोणं कृष्णवर्णं;-शङ्खं शुभ्रवर्णं; आवर्तं रक्तवर्णं अन्तः कमलं सुवृत्तं; स्वस्तिकं वा कारयेत्. चक्रमग्निवर्णं; शङ्खञ्चन्द्रनिभं- गदां हेमाभां; शारं पीतवर्णं सबाण; मसिं नीलवर्णं; कारयेत्. वस्त्राणि द्वादशाष्टहस्तायामानि, पञ्चचतुस्त्रिताल विस्तृतानि; स्नानार्थं, हविरर्थं यानिद्रव्याणि तानिच, होमार्थं घृतदधिमधुक्षीराणि, चाष्टधान्यानि व्रीहितुलादीनि, दीपार्थं घृतं तैलं वा, अक्षिमोचनार्थं सवत्सं गां, सुवर्णपात्रं, तूलिकाञ्च, भागाङ्गुळ्यायतानि सूचीं, दृढकरीं रसाङ्गुळसमां, मूलादग्रं कृशां, वृत्तां ताडनीं, सुवर्लेनैव कुर्यात्, कुम्भनिक्षेपणार्थं, पीठन्यासार्थं च 1. काश (उ) 18 सग्ंहितरत्नाकर- पद्मरागवज्रवैढूर्यपुष्यरागमौक्तिक प्रवाळ मरकतगोमेधिकेन्द्रनीलानि नवरत्नानि; धातुबीजानि चाहरेत्. ‘सुवरेनैकाङ्गुळादहीन कृतानि श्रीविष्णु श्रीभूरूप, गजगरुड कूर्मरूपस्रुक्षुवकमण्डलु जुहूपभृच्छत्र चामराङ्कुश ध्वजहयखड्गधनुश्शरांश्च तुलातोदयुगलाङ्गलादीनिच, कलशानाढकपूर्णान्, द्रोणपूर्णान् घटान्; द्विद्रोणपूर्णान् प्रधानघटान्; प्रस्थपूर्णान् शर्वान्, प्रस्थार्ध प्रणिधीं, चाज्यस्थालीं प्रोक्षणीं चरुस्थालीं चान्यानिमृण्मय भाणानि खण्डस्फुटितकाळरहितानि नवानि सम्भरेत्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे यागशालादीनां लक्षणप्रकरणं नाम पश्चिमं अग्निकुण्डलक्षणम् - अथ षष्ठं प्रकरणम् शय्यावेदे- पूर्वतः इन्द्रपदेसभ्याग्नि कुण्णङ्कुर्यात्. सभ्यलक्षणं :- त्रिवेदिसहितमूर्थ्ववेदिविस्तारायामन्द्वात्रिंशदङ्गुलं. प्रतिवेदि भागविस्तारोत्सेधं, मध्यवेदिविस्तारन्तु पञ्चाङ्गुळं. आयामं द्विचत्वारिंश दङ्गुळं. चतुरश्रं. कुण्डमध्यविस्तारं चतुर्विंशत्यङ्गुलं, जनर्लोकाकारं “विष्णु” दैवतं, त्रिमेखलं, सभ्याग्नि कुण्डङ्कुर्यात्. आहवनीय लक्षणं :- तत्राच्यामाहवनीयस्योर्ध वेदिविस्तारायतं द्वात्रिंशदङ्गुलं, द्व्यङ्गुलोन्नतं भागोन्नतविस्तार, मधोवेदिं चतुर्विंशत्यङ्गुल विस्तारं,

1. चन्द्रकान्त (उ)
2. सुवर्णेन प्रतिसरानं! गुळीयक कर्णाभरणानिच (उ) सग्ंहितरत्नाकर- 19 मध्यं स्वर्गलोकाकारं “पुरुषा” धिदैवतं, द्विमेखल माहवनीयाग्निकुणं कृत्वा तन्मध्येनिम्नं षडङ्गुलं’ खनति. पौण्डरीक लक्षणं :- आग्नेयपदे त्रिवेदि सहितं पौल्डरीकं सुवृत्तमूर्ध्व वेद्युत्सवं अधोवेदिविस्तारन्तु अष्टाङ्गुळं, षडङ्गुल दीर्घं, भागविस्तारं षोडशदळयुतं, एकोनत्रिंशदङ्गुळविस्तारं मध्यं, तपोलोकाकारं “वासुदेव” दैवतं, त्रिमेखल, ‘मब्ज’, सञ्ज्ञं, पौल्डरीकाग्नि कुण्डं कृत्वातन्मध्येनिम्न मष्टाङ्गुलं, दशाङ्गुलंवाखनति ॥ प्रकीर्ले अष्टादशाङ्गुळि बिर्रमीकृतमिति. अन्वाहार्य लक्षणं :- याम्यपदे ऒर्धचक्राकार, मूर्ध्ववेदिविस्तारं त्रिंशदङ्गुलरज्जु भ्रामितं, उत्तरार्धं विसृज्य, दक्षिणोत्तरं त्रिंशदङ्गुळं, प्राक्पश्चिमायतं षष्ट्यङ्गुळं, द्विवेदिसहितं, प्रतिवेदिभागविस्तारोत्सेधं द्वाविंशत्यङ्गुळि - विस्तारं, मध्यं चापाकारं, “सत्या” धिदैवतं, अन्तरिक्षलोकसदृशं, द्विमेखलं ‘दक्षिणाग्नि’ सञ्ज्ञकं मन्वाहार्याग्निकुण्डं कृत्वातन्मध्ये निम्नंषडङ्गुलं त्रिगोळकं खनति. 31 प्रकीर्णाधिकारे - सार्धपञ्चविंशत्यङ्गुळिभिर्र मीकृतमिति ॥ वासाधिकारे - पञ्च विंशत्यङ्गुळिभिभ्रमीकृतं, निम्नंवस्वङ्गुळमिति. गार्हपत्यलक्षणं :- पश्चिमपदेगार्हपत्यं, पूर्णचक्राकारं, ऊर्ध्ववेदिविस्तारं सार्धाष्टादशाङ्गुळिरज्जभिर्रमीकृतं, द्विवेदि सहितं, प्रतिवेदिभागविस्तारोत्सेधं
3. अष्टाङ्गुळं (उ) 20 सगं हितरत्नाकर- एकोनत्रिंशदङ्गुळिविस्तारं, मध्यं; भूलोकसदृशं, “अच्युता”धि दैवतं; द्विमेखलं, गार्हपत्याग्निकुणं कृत्वातन्मध्ये निम्नंषडङ्गुळं खनति. वासाधिकारे वस्वङ्गुळमिति !! प्रकीर्णाधिकारे अष्टादशाङ्गुळिभिर्र मीकृतमिति. आवसथ्यलक्षणं :- उत्तरपदेचावसथ्यं त्रिकोणं, प्रागग्रमूर्ध्ववेदि विस्तारं प्रत्येकंसत्रिपादाष्टचत्वारिंशदङ्गुलं, द्विवेदिसहितं, प्रतिवेदिभाग विस्तारोत्सेधं पश्चिमदक्षिणोत्तरकल्पितं, चत्वारिंशदङ्गुल विस्तारं, मध्यं महर्लोकाकारं, ‘अनिरुद्धा’धि दैवतं, द्विमेखल मावसथ्याग्निकुणं कृत्वा, तन्मध्येनिम्नं षडङ्गुलङ्खनति. वासाधिकारे - वस्वङ्गुलमिति. श्रामणक लक्षणं :- मन्दिरस्योत्तरेवास्तुहोमार्थं श्रमणकाग्निकुण्णं सर्वं सभ्याग्नि कुण्डवत् कुर्यात्. वास्तुहोमार्थं, नयनोन्मीलन होमार्थं अधिवासहोमार्थञ्च श्रामणकाग्निकुण्डं इति, उक्तवान् भृगु-. औपासनाग्नि लक्षणं :- मरीचिरौपासनाग्निकुड्ड मङ्गीकृतवान्. औपासनाहवनीययोरूर्ध्व वेद्युन्नतं चतुरङ्गुळमितिकेचित्. सभ्यपौण्डरीकयोः दक्षिणोत्तरयोर्र्बह्म, सोमपीठद्वयं चतुरश्रं वृत्तं, भागोन्नतं षोडशाङ्गुलविस्तारं कुर्यात्. अन्येषां कुण्णानां ब्रह्मसोमपीठानि भागोन्नतानि द्वादशाङ्गुल विस्ताराणि कुर्यात्. प्रस्तरवेदि लक्षणं :- सर्वेषां कुण्णानां पश्चाद्वादशाङ्गुळविस्तारां, तालोन्नतां, चतुरश्रां, प्रस्तरवेदिं कुर्यात्. सग्ं हितरत्नाकर- पैतृकवेदिः :- 21 सर्वेषां कुण्णानां ब्रह्मवेद्याःपश्चिमेशूर्पाकारां, भागोन्नतं द्वादशाङ्गुळ विस्तारां, पैतृकवेदिं कुर्यात्. सम्भारवेदि लक्षणं :- वायव्यपदेद्रव्यन्यासार्थं चतुरस्रविस्तारायतां तालोन्नतां चतुरश्रां वेदिं कुर्यात्. देवावासवेदि लक्षणं :- नैरतिपदे देवावासार्थं त्रिहस्तायतविस्तारां, ताळोन्नतां चतुरश्रां वेदिं कुर्यात्. स्नानवेदि लक्षणं :- ऐशान्यपदे तद्बेरपीठायत विस्तारां, तालोन्नतां. वारि मार्ग युतांवेदिङ्कुर्यात् - पञ्चाग्निकल्पनाशक्तकर्तव्यप्रकार :- (त्रेताग्नि, एकाग्नि, कल्पनं) पञ्चाग्निकल्पनाशक्तश्चेत्, त्रेताग्निकल्पनं’ वा सभ्यं पौल्डरीकं च वाकुर्यात्, सर्वत्रशल्य लोष्ठ तुषाङ्गार तृणभस्मादि हीनया मृदावालुका भिर्वा कुणानि मनोहराणिकल्पयेत्. अग्निहोत्र, अहवनीयादिशब्दनिर्वचनम् :- ‘हो’ इतिविषादः, विषादोदुःखं, दुःखन्तापत्रयं, तापत्रयं नरकं, तस्मान्नरकान्नित्यं यस्मिन्नग्नौ हुतं, यजमानं ‘त्रायत’ इत्यग्निहोत्रं.

गार्हपत्यं, आहवनीयं, सभ्यं = त्रेताग्नयः

22 सग्ं हितरत्नाकर- पुरतः, उत्तरतो वाहूयत, इत्या हवनीयम्’. अनुपश्चायते- प्रणयनमित्य स्वाहार्यम्’ - गृहपतेर्यस्माद्धार्यमिति ‘गार्हपत्यं’ - आवसथ्यावसथेर्यस्मादा ‘वसथ्यं’, ऋषिष्वन्नेषु, देवेषु, पितृषु, सभागतेषु विख्यात ‘स्सभ्यः’. ब्रह्मणः हृत्पुण्डरीकवत्वा ‘त्पाण्डरीकं’. होमैरुपासना ‘दौपासनं’. साङ्कल्प्यमग्निहोत्रं स्यात्तपसां च विभेदतः, विचिन्त्यश्रामणकाग्निं ब्रह्मा यमसृजत्पुरा. तस्माच्छामणकं’ प्राहुरग्नि मेकं पुरातनम्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे सभ्याद्यग्नि कुण्ड लक्षणप्रकरणं नाम षष्ठम् अक्टिमोचनविधानम् :- अथ सप्तमं प्रकरणम् अथातोनवबिम्बानामक्षिमोचनम्. प्रतिष्ठादिवसात्पूर्वं नवमे. सप्तमे, पश्चिमे, त्र्यहेवा अमन्हक्रमक्षिमोचनं शिल्पिनाकारयित्वा वस्त्राद्यैश्शिल्सिनं तोषयेत्, पश्चात्, अक्ष्युनोचनं आचार्यस्समन्तकं कारयेत्. आलयाभिमुखे मण्डपे (?) द्विहस्तविस्तारेधान्यपीठे मध्येविष्टरे देवं संस्थाप्योत्तरस्यां ऐशान्यांवा कुण्णं स्थलंवाकृत्वा तन्मण्डपमध्ये कृतधान्यवेदिकायां, वास्तुपूजा वास्तुहोमं हुत्वा, बिम्बस्यातिसमीपे पर्यग्निङ्कृत्वा पञ्चगव्यैः प्रोक्ष्य, आपोहिरण्यपवमानैः कुशोदकैस्संस्नाप्य, वास्तुदेवान् विसृज्यान्तहोमार्ते तमग्निं विसृजेत्. अथदक्षिणस्यामौपासनाग्नौ आघाराने देवस्याङ्गानि स्पृशन्, “दद्भ्यस्स्वाहा. . .” इत्यङ्गहोमं “मौळिमालादीन्”, महाभूतदैवत्यं, “तयादित्या, तन्त्रीण्येषा, आपोविश्वं, चातुर्यमस्मिन्, वृषाकपे, ओजोभिमानी, सग्ं हितरत्नाकरः 23 प्रक्रम्याधऊर्ध्वं, योमातरिश्वा, सएकोभूत्, यत्रैष्टुभस्य” वैष्णवं, विष्णुसूक्तं. पुरुषसूक्तं, वैघ्नं, जयादीन्, श्रीदैवत्यं, श्रीसूक्तं, सारस्वतं, भूदैवत्यं, भूसूक्तं, ब्राह्मं, रौद्रं च जुहुयात्. नक्षत्रनिर्णय- अर्क, राहु, सौराणा, मुदयं हित्वा, द्विलोचन नक्षत्रे अक्ष्युन्मोचनं कुर्यात्, अर्कस्थित नक्षत्रमारभ्य चत्वार्यन्धकानि; तदनन्तरषट्कं द्विलोचनं, तदनन्तर नवकमेकनेत्रं; तदनन्तरषट्कं द्विनेत्रं; तदनन्तराणि त्रीण्यस्ध का; नीतिज्ञत्वा द्विलोचन नक्षत्रे सुमुहूर्ते नयनोन्मीलनं कुर्यात्. समन्त्रक अक्ष्युन्योचनं :- वस्त्रोत्तरीयाद्यैराचार्यमलङ्कृत्य देवस्याभिमुखसुवर्णशृङ्गां, रौप्य खुरां, कांस्य दोहनां, ताम्रपुच्चां, वस्त्रबन्धनं, पुष्टि युक्तामष्टाङ्गां - पुष्पादिभिरलङ्कृतां, एकप्रसूतिकां सवत्सं गां, संस्थाप्य, “शुद्धाइमे” इत्यादि नातत्तदङ्गेष्ववसिञ्चु, तृणादिकबळन्दत्वा, “गौर्गेनु” इत्यभिमृश्य, घृतदधिमधुक्षीराणि प्रत्येकं प्रस्थमात्रादहीनं सौवर्णादि पात्रेषु सुवर्णसहितं सङ्गृह्याभिमुखेदण्णाकारधान्यपड्डा, निधाय, तेषुसामवेदं, यजुर्वेदं, ऋग्वेदं, अधर्ववेदं, च क्रमादभ्यर्च्य, धान्यानि - शालि व्रीहि यव मुद्द माष तिल तिल्व प्रियङ्गु सर्षपाणि प्रत्येकं त्राढकादहीनं देवाभिमुखे निधाय, वायुमभ्यर्च्य, अलाभे अष्टधान्यसमान् व्रीहीन्, तदर्धतण्डुलान्, तदर्ध तिलानादाय तेषु ऋग्यजुस्सामान्यर्चयेत्.

1. अर्कस्थ ऋक्षाणि चतुर्भिरन्धाः षड्भिर्द्विनेत्रं नवमेक नेत्रम् । 1 नेत्राणियुग्मानि तथैवपञ्च त्रीण्याहुरन्दाः क्रमशोभवन्ति ॥ शुक्रेन्दुरेक चक्षुस्या दङ्गारेचनिरर्थकं बुधसूर्य गुरुशैव इतिनाथा- द्विनेत्रकं (उत्त) 24 सग्ंहितरत्नाकर- हूळिकां ताडनीं सूचीं सुवर्ले न कृतान् हेमपात्रे रजतपात्रेवानिधाय, वर्णयुक्तबेराक्षि मोचनं चेत्-वर्लेमहीं, पात्रे दिवाकरं, हूळिकायां चन्द्रं, चाभ्यर्चयेत्. प्रच्छन्न पटं कृत्वा स्तोत्रवाद्यानि कारयित्वा आचार्यश्चोत्तराभिमुखस्थित्वा प्राणायामङ्कृत्वा “विष्णु र्मां रक्षतु” इत्युच्चार्य, स्वस्तिसूक्तं समुच्चरन् देवं पादादिमूर्निपर्यन्तं संस्पृश्यदिव्यरूपं ध्यायन्, ताडनीं सूचीं गृहीत्वा पक्ष्म, वर्म, रक्त, शुक्ल, कृष्ण, ज्योति’ र्मण्डलानि यथाक्रमेण पृथिव्यादिमहाभूतास्त्रं, परमात्माधि दैवतं, स्मृत्वा “अतोदेवा” दिना दक्षिणे नयने “सहस्रशीर्षा” दिना(च) वामे अक्षिमोचनं कृत्वा, षण्मण्डलानि स्मृत्वा सुवर्णसूच्या नीलतारकस्थाने रेखाकरणं कृत्वा, वर्ण युक्तं चेत्तत्तत्थ्पानेतत्तद्वरेन लिखेत्. प्रच्छन्नपटं विसृज्य, “गौर्धे"नुरिति धेनुं, “मरुतः परमात्मा” “इमा ओषधय” इति धान्यानि, “घृतप्रतीक, अग्न आयाहि” इतिघृतपात्रं, “दधिक्रावण, इषेत्वोर्जेत्वा” इतिदधिपात्रं “यन्मधुनोमधव्यं, अग्निमीळे” इति मधुपात्रं ‘इदं विष्णुः, शन्नोदेवी-’, इति क्षीरपात्रं ‘ब्रह्मजज्ञानं’, इति ब्राह्मणांश्च दर्शयेत्. देव्योरुत्सवादीनां स हैवचेत्स हैव कुर्याद्दर्शन द्रव्याणि पृथगेवदर्शयेत्. “केचिदधिवासानन्तर मक्षिमोचनमिति वदन्ति,) इति श्रीवैखावसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ं हितरत्नाकरे अक्ष्युन्मोचन विधानप्रकरणं नामसप्तमं सग्ंहितरत्नाकर- अथ अष्टमं प्रकरणम् पञ्चगव्याधिवासक्रमः :- 25 अथपञ्चगव्याधिवासः - देवालयस्योत्तरे पुरस्ताद्वा प्रपादावलङ्कृते प्रावरणयुते मध्यबिम्बाद्यधि कायामविस्तारां, बिम्बदम्नां प्रद्रुमद्रोणीं, भूम्यामवटं वा कृत्वा, तत्पूर्यस्यामौपासनकुण्णं कृत्वा पञ्चगव्यं, यथायोगं संयोजयेत्. पक्षानतीतं कपिलाया- घृतमेकांशं, एकदिनानतीतं श्वेतायाः दधिद्वंशं, यामानतीतं रक्तायाः क्षीरन्त्र्यंशं, अहरनतीतं कृष्णायाः गोमयं चतुरंशं, अहरनतीतङ्कपोत गळवर्णायाः गोमूत्रं षडंशं, सम्भृत्य, “गायत्र्या” गोमूत्रं, “गन्धद्वारे”तिगोमयं, “आप्यायस्वे”ति क्षीरं, “दधिक्रावण” यितिदधि, “शुक्रमसी”ति घृतं, संयोजयेत्. जलेन “वसोः पवित्रमि” ति अवटम्पूरयित्वा. तत्रावटस्यरक्षार्थ मीशानं, शिवं, ईशं, अव्यक्तं, मित्यर्थ्यान्तमभ्यर्च्य वस्त्राण्यास्तीर्य बिल्व, तुलशी, पद्मोत्पलानि निक्षिपेत्. अवटेशयन विधिः :- तत्राच्या मौपासनाग्ना वाघारं हुत्वा अवटस्योत्तरेदेवमानीय, पुण्याहंवाचयित्वा, सप्तभिःकलशैस्संस्नाप्य, वस्त्रोत्तरीयाभरणैरलङ्कृत्य दीपान्तमभ्यर्च्य, “यद्वैष्णवं, विष्णोर्नु कादीन्” जपन् तस्मिन् देवं प्राक्छिरश्शाययित्वा उत्तराच्छादनं कृत्वा प्राच्यां शङ्खं, याम्येगदां, प्रतीच्यां शार्ं, उत्तरे खड्गं, ऊर्ध्वचक्रं, चार्चयेत्. अजप्रदीपन्दद्यात् पञ्चगव्याधिवासहोमः :- अग्निं परिस्तीर्य, व्याहृतिर्वैष्णवं, “विष्णवे, विश्वेशाय, जनार्दनाय, सर्वभूतात्मने, अव्यक्ताय, अचलाय, आत्मने, देवेभ्यो. नागेभ्यो. लोकपालेभ्यस्स्वा हेतिहुत्वा, व्याहृतिर्वैष्णवं, ब्राह्मं, रौद्रं, प्राजापत्यं, वारुणं, वैघ्नं, गारुडं, वैष्वक्सेनं, दिग्धवत्यं”, चहुत्वा अग्निं विसृज्य, 26 सग्ंहितरत्नाकर- तद्रात्रा मौद्दीकम्बलिं निर्वाप्य, प्रभाते स्नात्वा, अधिवासगतन्देवमुत्थाप्य, सप्तभि-कलशैस्सं स्नाप्यव/प्राद्यैरलङ्कृत्य दीपान्तमर्चयेत्, क्षीराधिवासः :- अथ क्षीराधिवास– द्रुमद्रोणीं, भूम्यामटं वा संशोध्य वस्त्राण्यास्तीर्य “शन्नोदेवी” इति गो क्षीरेणापूर्य तत्रा ‘धर्ववेदं, क्षीरं, पवित्रं, पुण्य’ मित्यभ्यर्च्यबिल्व करवीरपद्मकु मुदनन्द्यावर्तश्वेतपद्मतुलसी विष्णुपर्णीति पुण्यपुष्पाणि निक्षिप्य, क्षीरे क्षीरोदधिं, शय्यायांशेषं, देवं शेषशायिनं स्मृत्वा, तस्मिन्देवं पूर्ववच्चाययेत्पूर्ववत् चक्रादीना मर्चनं पूर्ववस्थोमं हुत्वा पूर्ववत्पादाधिकबलिङ्क्षिप्त्या, प्रभातेस्नात्वाधिवासगतं देवमुद्धृत्यसप्तभिः कलशैस्संस्नाप्यालङ्कृत्यदीपानमर्चयेत्. जलाधिवास - अथजलाधिवासः - नदीं, तटाकं, वापीं, समुद्रं, प्रदं, निर्जरं, वाश्रित्यान्हर्जले उपरि प्रपादिकं कृत्वा परितः प्रावृत्य तत्तीरे अग्निशालां कृत्वाग्नि निधाय अग्निं परिषिच्य, पूर्ववद्दामंहुत्वा सघृतपायसमन्नमादाय. “योगेशाय, शेषपर्यङ्कशायिने, शब्दब्रह्मणे, समुद्रेभ्यः, पर्वतेभ्यो, देवेभ्यो, ऋषिभ्यः, पितृभ्यो, नागेभ्यो, लोकपालेभ्यस्स्वाहा” इतिहुत्वा तत्तीर्णं “इदमापश्शिवा” इत्यभिमृश्या, धिदेवं वरुणं, पुण्यतीर्थं, (शिवं) पुण्यं, देवावासं, इत्यर्घ्यान्तमभ्यर्च्य देवं वस्त्राद्यैरलङ्कृत्य अभ्यर्च्य पुष्पाण्यनेकानि निक्षिप्य वैष्णव, विष्णुसूक्ताभ्यां देवं प्राक्छिरश्शाययित्वा, उत्तराच्छादनं कृत्वादेवस्य परितः पूर्वादीन्, पुरुषादीन्, न्यक्षं विवस्वन्तं, मित्रं, क्षत्तारं, धर्मं, ज्ञानं, वैराग्यं, ऐश्वर्यं, च तद्बहिः’चक्रं, शङ्खं, गदां, (पद्मं), खड्गं, मुसलं, धनुं, वनमालाञ्च, इन्द्रदीन्, शेषोदीनभ्यर्च्य, तज्जलेन यजमानमात्मानञ्च पापक्षयार्थं प्रोक्ष्याग्निं परिस्तीर्य ‘धातादिपञ्चवारुणं मूलहोम, माग्नेयं च हुत्वा’ ग्निं विसृजेत्. प्रभूतबलिप्रदानम् :- तदात्रे मुद्दनिष्पावतिलतिल्वलाजमाषापूपयुतं बलिंसग्ंहितरत्नाकर- 27 कटाहेनिक्षिप्य, पूर्ववदालयं ग्रामञ्च प्रदक्षिणक्रमेण दिग्देवादिभ्यो बलिं निर्याप्य; रात्रिशेषं व्यपोह्य प्रभातेस्नात्वा, अधिवासगतं देवमुत्थाप्य, शुद्दोदकै स्संस्नाप्यगनोदकैश्चाभिषिच्य, नववस्त्राद्यैरलं कृत्याभ्यर्च्य, यानमारोव्य ग्राममालयङ्गा प्रदक्षिणीकृत्यालयाभिमुखे यज्ञालयपश्चिमेवा देवं स्थापयेत् : एवं प्रत्येकमधिवासं दिनं यथालाभकालं वा अधिवासयेत्. मरीच्युक्त लघु अधिवासाः :- अधिवासाशक्तश्चेत् बेर शुध्यर्थं नवकलशानाहृत्य, तन्तुना वेष्टयित्वा प्रक्षाळनादेयैराधा वैरापूर्य अक्षतकु शकूर्चानिपुण्यपुष्पाणि शमीपलाशपर्ल दूर्वाग्राणि, सुवर्णशकलानि प्रणवेन निक्षिप्य, प्रत्येकं (नव) वस्त्रमावेष्ट्य, देवाभिमुखे शालिव्रीहिभिःस्थण्डिले मध्यादि, नवदीक्षु नवकलशान्विन्यस्य आचार्यस्तेषां दक्षिणेचोत्तराभिमुखो ब्राह्ममासनमास्थाय मध्यादिक्रमेण “इदमापश्शिवा, विष्णुगायत्री, अग्निमीळे, इ षेत्वोर्जेत्वा, अग्न आयाहि, शन्नोदेवी आप उन्दन्तु, वैष्णवं, एकाक्षर, विष्णु सूक्तपुरुषसूक्तानि च” जप्त्या, अभिमन्त्य तत्तत्कलशोदकैश्चतुर्वेदादि मस्त्रैः पुरुषसूक्ता पोहिरण्यपवमानैर्द्रवबेरं संस्नाप्य, देव्यादीनां तन्मध्य कलशोदकेन तत्तन्मस्त्रयुक्तं मापोहिष्ठादिना संस्नाप्य पुण्याहं च कुर्यादितिमरीचि-. अथबेरगौरवेच द्रव्यत्रयं कुमृत्रयेणसङ्गृह्य होमं बलिञ्च कृत्वाभिषिञ्चेत् (अथना) होमम्बलिंवि ना जलाधिवासमेवकुर्यात्. वर्णयुक्तबेराधिवासप्रकारः :- वर्णयुक्ते (बेरे) दर्पणच्छायायांस्नापयेत्. अत्र्युक्त अधिवासविधि- :- अत्रि- :- पञ्चगव्याधिवासं, कुशोदकाधिवासं, जलाधिवासं च कुर्यात्. धृवबेराधिवासे एककुम्बं निधाय नवकलशोक्त क्रमेणाभिषेचयेत्. 28 अधिवासत्रयाशक्ति पक्षान्तरम् :- सग्ं हितरत्नाकर- क्रियाधिकारे - अधिवासत्रयं कर्तुमशक्तश्चेत्केवल जले. त्रिदिनमेक महर्वा, यामंवाप्यर्धयामं वा यथालाभकालंवा अधिवासयेत्. अथबेरगौरवे पञ्चगव्यं क्षीरं कुशोदकं चाष्टोत्तरशतकुम्भान् पूरयित्वा अधिदेवान्पूर्ववत् सम्पूज्य अभिषिञ्चेत्. केवल जलाधिवासः– यद्वाषोड शवस्थ सम्पूर्ण कुम्बं पूर्ववत्सर्वङ्कृत्वा, जलेना पूर्य, नवकलशोक्तमार्गेण चित्रवर्णयुक्तं धृवबेरं सम्प्रोक्ष्यपुण्याहं कुर्यादिति- यज्ञाधिकारे, ध्रुवबेरशुद्ध्यर्थं द्वात्रिंशत्प्रस्थ सम्पूर्णकुम्भन्निधाय जलेना पूर्यतस्मिन् सर्वतीर्थानि ध्यात्वाधिदेवं वरुणं अभ्यर्च्य पुण्याहं कृत्वा “संयुक्तमे त” दितिकुमेन सह सम्बन्धकूर्चं विन्यस्यतेनाम्भसा प्रोक्ष्यजलमुदधिं स्मृत्वाम्भसि स्थितान् देवान् बुध्यास्मरेत्. वासाधिकारोक्तअधिवास दिनसङ्ख्या :- प्रत्येकं - त्रिदिनमुत्तमोत्तमं- द्विदिनमुत्तममध्यमं; एकदिनमुत्तमाधमं; द्विदिनं मध्यमोत्तमं; एकदिनं मध्यममध्यमं; दिनार्धं मध्यमाधमं; दशनाडी अधमोत्तमं; तदर्धमधममध्यमं; त्रिनाडिकाधिवासमधमाधमं इत्येवं नवविधं जलाधिवासं. अत्रमुहूर्तं वाधिवासयेदितिपटलमरीचि-. अनधिवासितम्बेरं यत्रस्थाप्यते, तद्राष्ट्र ग्रामयजमान- स्थापकादीनां चाशुविनाशाय भवेत्तस्मादवश्यं (अधिवासान्) कुर्यात्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागमधर्मशास्त्रे सग्गा ंहितरत्नाकरे अधिवासत्रयं नाम अष्टमं प्रकरणम् सग्ं हितरत्नाकर- अग्निमधनप्रकारः :- अथ नवमं प्रकरणम् 29 अथगुरु- यजमानोब्राह्मणश्चे ‘दणोरणीया’ निति तमभ्युक्ष्य सघृतं पयःप्राशयेत्, अन्यश्चेन्मन्त्रं विनाकुर्यात्. यजमानः ऋत्विज- आहूय. ‘अथावनीद’ मितिमण्डलान्युपलिप्य, ‘अस्त्यासनमि’ त्यासनानि सदर्भयवानिनिधाय, तेष्वासीनान् ऋत्विजः सघृतम्पायसं ‘अग्निमीळे’ तिप्राशयित्वा, आचम्य. तान् आचार्यः यथार्हं कर्मणि नियुञ्जीत, पञ्चवर्णिरलङ्कृत्य व्रीहिभिस्टण्डिलङ्कृत्वा, दर्भानास्तीर्य अरणींसन्न्यस्य अरण्याम्महीं; मथनदणेविष्णुं; ऊर्ध्वपट्टिकायामग्निमभ्यर्च्य, आचार्यः प्राङ्मुखोभूत्वा ‘अग्नआयाहि’ तरणिंसन्न्यस्य ‘आयुर्दा’ इति मन्थानं संस्थाप्य, ‘अग्निन्दूत’ मिति मध्येरज्ञं समावेष्ट्य, ‘अग्निर्मूÔ’ इत्यूर्ध्वपट्टि कांसंयोज्य, ‘जातवेदोभुवनस्य’ इत्यग्निं मधित्वा, उत्पन्नमग्निमादाय ‘आयुर्दा’ इति प्रणम्य, ‘उपावरोह’ इतिगोकरी षेनिधाय, ‘अयन्तइध्म’ इतीन्दनानि निक्षिप्य, प्रज्वाल्य, ‘घृतप्रतीक’ इति पात्रेणादाय ‘अग्निरिन्जेत्यभिवन्द्य अप्रमादं निदध्यात्. मथनाग्न्यलाभे कर्तव्यप्रकारः :- तस्मिन्नग्न्यलाभेयजमानगृहादाचार्यनिलयात्रोत्रियागाराध्वा ‘भूरग्निं देहि’ इत्यग्निमादायवैश्वानरसूक्ते नालयङ्गत्वा, मधनस्थानेनिवेश्य, पूर्वोक्त विधि नावास्तुहोमं हुत्वा, आलयं सर्वं संशोध्य पश्चाद्वैखानससूत्रोक्त विधिना गार्हपत्याग्ना वाघारं कृत्वा ‘जातवेद’ इति (तं) अग्निं प्रणीयात्,
2. प्रथमतः 30 सग्ंहितरत्नाकर- अग्निध्यानम् : क्रियाधिकारे भगवान् भृगु- ब्राह्ममासनमासीनं कुण्डमध्येहुताशनं प्रत्यङ्मुखं रक्तवस्त्रं तरुणादित्य सन्निभं, स्वाहा स्वधासमासीनं सर्वदेवात्मकं परं, एकं वैहृदयं तस्यत्रयः पादाश्शिरोद्वयं चतुश्शृङ्गं चतुर्नेत्रं सप्तजिह्वं द्विनासिकं, दक्षिणास्येचतस्रस्तु, त्रिस्रोजिह्वास्तथोत्तरे स्मरन्नग्निं सर्वाभरणभूषितं अत्यन्तसूक्ष्मबिसिनीसम यज्ञोपवीतिवं कृष्णाजिनोत्तरासङ्गं मौञ्जीदण्डसमन्वितं स्रुक्रुवाक्षस्रजश्शक्तिं दधतन्दक्षिणै- करै- (चा) तोमरव्यजनं चाज्यपात्रं वै वामबाहुभिः मेषारूढं सुतीक्षञ्च स्फुरन्मकरकुण्डलं चित्रवर्णाम्बरोष्लेषं रत्नमालाविभूषितं होतारं सुमुखीकृत्य सप्लैधस्सप्तबाहुकं दीप्तं सुवर्णवपुषं तुङ्गपिङ्गळलोचनं बिम्बेनयज्ञमूर्तिं च कुर्याद्देवमजं प्रभुं वसन्तीं श्यामकौशेयां धृतकाञ्चनशोभितां लक्ष्मीमिवापरान्देवीं स्वाहान्ध्यायेत्समस्रवित् नवदूर्वादळश्यामां रक्तकौशेयवासिनीं सुखभोगासनासीनांस्वधामेवं विभावयेत् हिरण्याकनकारक्ता कृष्णाचैन वसुप्रभा अतिरक्ता सुप्रभासप्तजिह्वा प्रकीर्तिताः ॥ सग्ंहितरत्नाकर- 31 इतिध्यात्वा ऊर्ध्ववेद्यां इन्दादिदिद्देवान्, वेद्यस्तादक्षिणोत्तरयो- र्बह्मसोमौअभ्यर्च्य, द्वितीय वेदिं परिस्तीर्य उत्तर प्रणिधा अग्न्यादिसर्वदेवानावाह्य, ततः ‘गार्हपत्ययज्ञं यज्ञदैवतविश्वान् देवान्, ॐ भूः पुरुषं, अच्युतमित्या’ वाह्याघारं कृत्वा तमग्निं वर्धयेत्. अन्यकुणेष्वग्निप्रणयनक्रमं :- तस्मादन्वाहार्यकुण्णि ‘जातवेदे’ त्यग्निं प्रणीय ‘अन्वाहार्ययज्ञं, यज्ञदैवतविश्वान् देवान्, ॐ भुवः पुरुषं, सत्यमित्यावाहयेत्. पश्चादाहवनीये ‘अग्न आयाहि’ इत्यग्निं प्रणीय ‘आहवनीय यज्ञं, यज्ञदैवतविश्वान् देवान्, ॐ सुवः पुरुषं, पुरुषमित्या वाहयेत्. आवसथ्ये “अयर्तेयोनि” रित्यग्निं प्रणीय, अवसथ्ययज्ञं यज्ञदैवतविश्वान् देवान्, ॐ महः पुरुषं, अनिरुद्ध, मित्यावाहयेत्. सख्ये ‘मयिगृह्लामी’ त्यग्निं प्रणीय सभ्ययज्ञं, यज्ञदैवत विश्वान् देवान्, ॐ जनः पुरुषं, विष्णु, मित्यावाहयेत्, पौण्णरीके ‘मृतप्रतीक’ इत्यग्निं प्रणीय ‘पौल्डरीकयज्ञं, यज्ञदैवतविश्वान् देवान्, ॐ तपः पुरुषं, वासुदेवं; इत्या वाहयेत्. ‘श्रामणकयज्ञं यज्ञदैवतविश्वान् देवान्; ‘औपासनयज्ञं, यज्ञदैवतविश्वान् देवान्, इत्यावाह्य, तथैवाज्यं निरूप्य, आज्याहुतीर्जुहुयात्. अग्नि प्रणयनावस्तरं आघारपरिसमाप्तेः पूर्वङ्कुणमध्ये नगन्तव्यं. अथवाप्रत्येकंअध्वर्यूणामभावे, एका ध्वर्युश्चेदेकस्मिन्कुणे अग्निमुखं कृत्वा, परिषिच्य, तदनन्तरमन्येषु कुणेष्वाघारङ्कृत्वा, पुनः परिस्तीर्य, वैष्णवं प्रायश्चित्तं यजेत्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागमधर्मशास्त्रे सगं हितरत्नाकरे गार्हपत्याद्यग्नि प्रणयनं नाम नवमं प्रकरणम् 2233 अथ दशमं प्रकरणम् आघारसम्भाराधिदेवतानिरूपणम् सग्ंहितरत्नाकर- सिकतामृदोर्मही, स्थण्णिलेसोमः; कुण्णानामूर्ध्ववेद्यां ब्रह्मा, मध्यवेद्यां प्रजापतिः, सभ्यस्य पौल्डरी कस्यचाधोवेद्यास्सोम; दळेषुवसवः, खनने पितरः, रेखासु स्कन्दः, बर्हिष्टु सप्तर्षयः, इन्धनेष्वग्निः, व्यजनेवायुः, करकेपाञ्चभौतिकं, कूर्चाग्रग्रमूलेषु ब्रह्मविष्णुशिवा-, चत्वार- परिस्तरणकूर्चा- विष्णुदैवत्याः. पश्चिमदक्षिणोत्तर परिधीनां गन्दर्वेन्द्रमित्रावरुणो देवताः, ऊर्ध्वसमिधो-प्रजापतिः, स्रुवस्यसोमः, जुह्वादिपात्रेषुदिवाकरः, प्रणिधिपात्रयोर्र्बह्मसोमौ, वर्षिष्टसमिधोरग्निः, आज्यस्थाल्यां भूमि-, तोयेवरुणः, आज्येहुताशनः, चरारिश्राग्निर्देवतेति. होमद्रव्याणा- मन्येषामधिपः पितामहः, एकविंशति समित्सु सर्वेदेवाः, सप्तसमित्सु-पालाश, बिल्व, न्यग्रोध, शम्यु, दुम्बरा, श्वत्थ, खदिराणां- क्रमेण अग्नि, श्री, र्यमो, वायु, स्सोमो, अर्को, ब्रह्मा, इत्यधिदेवताः’ हिरण्या कनका, रक्ता, कृष्णा, चैव, वसुप्रभा, अति रक्ता, बहुरूपा’ इति सप्तजिह्वाः. ग्रस्थान्तरे ‘काळी, कराली, मनोजवा, लोहिता, सुधूम्रवर्णा, स्फुलिङ्गिनी, विश्वरूपा’, इति सप्तजिह्वा- तासां यथाक्रममधिदेवताः– अग्नि, र्वैश्वानरः, हुताशनः, हुतवर्च- जातवेदाः, तनूनपात्, कृष्णवर्मा”. सप्तजिह्वास्थानानि- ईशानेस्त्राग्नि निरृतिवरुणानिल मध्यानीतिज्ञत्वा, आघारास्ते न्यूनातिरिक्त प्रायश्चित्तार्थं सप्तजिह्वासु वैष्णवं होतव्यं. (यत्रयत्राग्निहोत्रहवींष्युक्तानि तत्रततैवं स्यात्) हिरण्यायां समिधः, कनकायाङ्घृतं, रक्तायां सर्षपान्, कृष्णायां लाजान्, सुप्रभायामपूपानि, अतिरक्तायान्तिलान्, बहुरूपायाञ्चर्वादी तरद्रव्याणि, च मनसास्मरन्न्यसेत्. अग्निं समिद्दामेस्थितं, घृताहु शयानं, अपूपतिलसर्षप, चरु, सक्तु, व्रीहि, लाजादिहोमेष्वासीनं ध्यात्वा होतव्यं. एवमविज्ञायहुतं चेन्निष्फलम्भवेत्. सग्ंहितरत्नाकर- 333 यत्रकाष्ठानलोकर्णः. यत्रधूमोनासिका, यत्रभस्माङ्गाराणिशिरो, यत्रज्वलनं नेत्रं, तत्रनहोतव्यं. महाप्रज्वलनं यत्र, तत्रजिह्वे ज्ञात्वा जुहुयात्. श्रोत्रेपुतेव्याधिपीडनं, चक्षुष्यस्तत्वं, नासाग्रेमहारोगं, मस्तकेसर्वनाशनं, (अतः) अत्रसूत्रकारेण शरोङ्गारे ऒग्ने जुहुयादित्युक्तं. तल्लक्षणन्तु, बह्वीन्दनैस्समिधस्सर्वेन्दनानि दग्गा, निर्धूमोनिश्शबोज्वालो प्रशान्तार्चिस्सशरोङ्गारोभवति, तस्मिन्जुहुयादिति. स्रुवादिग्रहण लक्षणं :- अथस्रुवादिपात्रग्रहण लक्षणं– स्रुवं अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां, मध्यम मालिङ्ग्य, प्रदेशिनीमध्यमौ स्रुवस्याधः प्रसार्य कनिष्ठिकां हित्वाजुहुयादेवं स्रुवादिपात्रग्रहणं कुर्यात्. चतुरङ्गुळि संस्रावमाषपरिणाहमृताहुतिः, चरुं स्रुवेणद्विभागयोरभिघार्यदर्व्या दक्षिणभागादृहीत्वा जुह्वां निधाय (उपस्तीर्य) पुनरुत्तरभागाधृहीत्वाजुह्वां निधायजुह्वा चरुं चाभिघार्य जुहुयात्, आहुतिबाहुळ्यादेवं कर्तुम शक्तश्चेदङ्गुष्ठानामिकामध्यमै- ‘चरु’ मक्षमात्रमादाय जुहूंस्मरन् हस्तेन जुहुयात्. समिधोङ्गुष्ठा नामिकामध्यमैरृहीत्वा मूलाग्राभ्यां मृतं स्पर्शयित्वा पूर्वाग्रानेवजुहुयात्. व्रीहादीनां शतं होम्यं, लाजानाम्मुष्टिमेषं, तिलसर्षपसक्तूनां शुक्तिमात्रं’ जुहुयात्. समिधस्सक्तुपुष्पाणिपत्राणि फलानि च, तिलान् मूलानिदर्भांश्च अपूपांश्च, व्रीहीन्, हस्तेन जुहुयात्; इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सगं हितरत्नाकरे होमद्रव्याधि देवता प्रकरणं नाम दशमम्

शुक्ति मात्रं = मुत्यपुचिप्प परिमितमु. 34 सग्ंहितरत्नाकर- कुम्भपूजाविधानम् : अथ एकादश प्रकरणम् अथकुम्भपूजा :- द्वात्रिंशत्प्रस्थसम्पूर्णं सौवर्णं, राजतं, ताम्रं, मृण्मयंवा, मृण्मयञ्चेत् खण्डस्फुटितकाळरहितं पक्वबिम्बफलाकारं सुदृढं (नवं) कुम्भमादाय, ‘इमे धूपा’ इतिधूपयित्वा अग्निशालायां वायव्ये सम्भारवेद्यां प्राङ्मुखं ‘इषेत्वोर्जेत्वा’ इति त्रिवृतेनैकेनवा यवान्तर, मङ्गुळ्यन्तरं वा तन्तुनापरिवेष्ट्य, ‘शुचीवोहव्या’ इति प्रक्षाळ्य. नादेयमन्यं, दिवाहृतं तोयं ‘धारास्वि’ ति वस्त्रेणोत्पूय ‘इदमापश्शिवा-’ इति कुम्भं जलेनापूर्य ‘आप उन्दन्तु’, ‘आपोवा’ इत्यभिमृश्य, एलाचन्दनकर्पूरो शीरगन्दाक्षतान् सुगन्धपुष्पाणि च विन्यस्य, वासयित्वा क्षौमाभ्यां दुकूलाभ्यां सूक्ष्म कार्पासतन्तुवस्त्रं वा ‘तेजोवत्सव’ इत्यावेष्ट्य, तस्मिन् कुशकूर्चाक्षताश्वत्थपल्लवान्विन्यसेत्. अत्रिः - अस्थिरत्नं, सिरास्तमः मांसोमृत्स्नाप्रकीर्तिताः, शोणितं रक्त मृत्तत्रजलम्मेदस्त धैवच । नाळिकेरं शिरस्मृत्वा,चर्मस्याद्वेष्टसाम्बरं, ‘सप्तधातन इत्येते कुम्छेषुकलशेषु च ॥ वज्र, वैढूर्य, गोमेधिक, पुष्यकान्नेन्दनील, पद्मराग, मरकत, विद्रुम, मौक्तिकानि नवरत्नानि, विष्णुगायत्राविन्यसेत्, रत्नानामलाभे सुवर्णं वा निक्षिपेत्. श्रीवत्सपूर्ण कुम्भभेर्यादर्शमत्स्ययुग्मां कुशशङ्खावर्तानि अष्टमङ्गळानि; शङ्खचक्रगदाशार्ङ्ञासींश्च पञ्चयुधानि; गजगरुड कूर्मश्री भूरूपञ्च, स्रुक्रुव, कमणलु जुहूपभृच्छत्रचामराङ्कु श ध्वजहयनागरथ खड्गधनुश्शरांश्च तुलातोद युगलाङ्ग लौच मेघविद्युल्लतांश्च एकाङ्गुलादहीनानि सुवर्णेनैवकृतानि विष्णुगायत्र्या निक्षिपेत्. तत्तदलाभे, सुवर्णशकलानिवातत्तद्रूपंस्मरन् निक्षिपेत्. सग्ंहितरत्नाकर- 35 तस्याग्रेषद्रोणधान्यराशि कुम्भंसन्न्यस्य, आचार्योयजमानेन वस्त्रोत्तरीया- भरणकुण्डलैस्सुगन्धवेष्टनैर्मुखवास स्सोष्टीषबन्धनेन चालङ्कृतो भवेत्. कुम्भे2म्भसि भगवध्यानं (आवाहनं) आचार्य- तदक्षिणेचोत्तराभिमुखोदक्षिणपादमूर्ध्यं, वामपादमधश्च, जान्वन्तरे . ङ्गुष्ठा निगृह्य शिश्न वृषणापीडयन्, ऋजुकायोनिवातस्थप्रदीपइव ब्राह्ममासनमासीनो. ‘विष्णुर्मां रक्षत्वि’ त्युच्छार्य, आत्मसूक्तं जप्त्या, रेचकपूरक कुम्बकैः, प्राणायामङ्कृत्वा, अष्टाक्षरेणद्वादशाक्षरेण वाकेशवादिद्वादशनामभिर्वा, ललाटादिक कुदन्तमूर्ध्वपुण्ड्राणि विन्यस्याकारादिक्षकारान्तंसर्वसन्धिषुन्यसित्वा, इतरान्नित्यपूजोक्त वत्कृत्वा स्वहृदये बीजाक्षरं न्यस्य, तं प्रणवेन वेष्टयित्वा तत्कुम्भजलेअर्धचक्राकारं शुद्धस्फटिक सङ्काशं, तन्मध्येअष्टदळोपेतं पद्मं, पद्ममध्येश्यामवर्णं, द्विभुजं, पद्महस्तमीङ्कारबीजान्वितं, महेन्द्रमणलं ध्यात्वा, तन्मध्ये असितोत्पलवर्णं द्विभुजम्पद्मधरं’ वकारबीजयुतं वारुणमण्डलं ध्यात्वा, तन्मध्येतप्तहाटक सङ्काशं चतुर्भुजं शङ्खचक्रधरं आदिबीजंसन्यस्य, अष्टदिक्षु प्रणवैरावृत्य, सर्वानेकप्रणवेन - वेष्टयित्वा, विष्णुसूक्तं, प्रणवशतं, “अणोरणीयान्”; “सहस्रशीर्षं” जप्त्या, समाहितोदेवं ध्यायेत्. ‘सर्वाधारं, सनातन, मप्रमेय, मचिन्त्यं, निर्गुणं, नित्यं, निष्कळं, सर्वव्यापिनं, परमात्मानं मनसासङ्कल्प्य, क्षीरेसर्पिः फले रसं, काष्टे अग्निरिव, सुवर्णवर्णं रक्तास्यं, रक्तनेत्रपाणिपादं, सुखोद्वहं, शुकपिञ्छाम्बरधरं, विष्णुं प्रणवात्मकमव्ययं किरीटकेयूरहारप्रलम्बयज्ञोपवीतिनं, श्रीवत्साङ्कं चतुर्भुजं शङ्खचक्रधरमेवं परमात्मानं परात्परतरं देवं देव्यादिपरिषद्विभूषितं ध्यात्वा, मनसाकुम्भे ऒम्भसिसमावाह्य, पुष्पाद्यर्घ्या चमनान्तमर्चयेत्. ततः कुम्बं देवं च, शकुनसूक्तं जपन् 36 सग्ंहितरत्नाकर- स्नानश्वब्रेदेवन्निधाय, दक्षिणेश्रियं वामेमहीञ्च संस्थाप्य, अन्यबेरादीनिच निधाय, स्नपनं कुर्यात्. चतुर्दशकलशस्नपनम् :- देवस्यपुरस्ताद्वीहिभिस्तण्डुलैर्वा दक्षिणाद्युत्तरानं; दण्णवत्पत्तिं कुर्यात् - देवीभ्यां च पृथक्पृथक्पत्तिङ्कुर्यात्, तस्योपरि यामानतीताढक परिमितं क्षीरं, मासानतीतं गव्यं कुडुपद्वयमितं घृतं. उत्पूतं कुडुपद्वयमितं मधु, कुडुपद्वय सिद्धार्थसर्षपयुक्तं जलं सर्षपोदकं, कुडुपद्वयमितं यवमाषव्रीहितणुलयुक्तञ्जलमक्षतोदकं वैष्णवमन्राभिमन्रितं कुशोदकं कुडुपद्वयपरिमितं चन्दनयुक्तं जलं चन्दनोदकं च, सङ्गृह्य, कलशान्पूरयित्वादक्षिणाद्युत्तरान्तं विन्यस्य, तत्त दन्तरेचैकैकं उपस्नानकलशान् शुद्धोदकपूर्णान् विन्यस्य, क्षीरेअथर्ववेदं उपस्नाने अश्विनो, मृतेसामवेदं, उपस्नानेवत्सरान्; मधुनियजुर्वेदं, उपस्नानेवायुं; सर्षपोदकेसूर्यं, उपस्नाने अप्सरसः अक्षतोदकेकश्यपं, उपस्नानेमरुतः कुशोदकेमुनीन्, उपस्नानेतक्षकं; चन्दनोदके ऋतून्, उपस्नानेबृहस्पतिं; चावाह्य एकादशोपचारै रभ्यर्च्य, (देवस्यकुम्भस्यच सम्बन्धकूर्चं निधाय (?)) देवेशं प्रतिद्रव्यं पाद्याद्यैरभ्यर्च्य, कलशं स्वललाटान्त मुद्धत्य, त्रिस्सकृद्वा प्रदक्षिणमावर्त्य एकैकेन ‘शन्नोदेवी’ रितिक्षीरेण, ‘अग्न आयाही’ तिघृतेन, ‘अग्निमीळे’ तिमधुना, ‘पूतस्तस्ये’ ति सर्षपोदकेन, ‘इमा ओषधय’ इत्यक्षतोदकेन, ‘चत्वारिवागि’ तकुशोदकेन, ‘अभित्वाशूर’ इति चन्दनोदकेन सग्ग्स्नाप्य, “वारीश्चतस्र” इति सर्वोपस्नानकल शोदकैस्तत्तदन्तरे संस्नापयेत्. कुम्भं समभ्युक्षयेत्. अत्र केचितक्कुम्भं समभ्युक्ष्य पश्चाद्देवं संस्नापयेदिति वदन्ति. ‘आपोहिष्ठा’ दिभिरुष्णोदकैश्शुद्धोदकैश्चाभिषिच्य प्लोतेनविमृज्य वस्त्राद्यैरलङ्कृत्य देवावा सेदेवं च स्नपनादिबेरादी स्संस्थाप्याभ्यर्चयेत्.सग्ंहितरत्नाकर- प्रतिसरबन्धनप्रकारः :- 37 आचार्यः पुण्याहं कृत्वा मृण्मयव्यतिरिक्तं सौवर्णादिपात्रे ष्वाढकादहीनैस्तणुलैरापूर्य तत्र सौवर्णान्, राजितान्, क्षौमान्, तन्तुनान् वा प्रतिसरान् विन्यस्य, स्वस्ति सूक्तेनतानभिमृश्य. ‘कृणुष्वपा’ इत्यनु वाकं जप्त्या ‘स्वस्तिदा विशस्पति’ रिति देवस्यदक्षिणे, देव्योस्ततन्मन्त्रेण वामेकरेच बध्नीयात्. इति श्रीवैखानसे श्री विष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे कुम्भपूजा विधानं नाम एकादशं प्रकरणम् शय्यावेदिलक्षणम् :- अथ द्वादश प्रकरणम् शय्यावेदिं समभ्युक्ष्य, षद्रोणादहीनैश्शालिधान्यै, स्तदर्धतण्डुलै स्तदर्धयवै, स्तदर्धमुद्दैस्त दग्धतिलैश्चोपर्युपर्यास्तीर्य; सिंहव्याघ्रादि चर्मकृतं तल्पं-चर्मजं; अविकादिरोमकृतं तल्पं- रोमजं, कार्पासशाल्मल्यादि फलतूलकृतं-मुण्डजं, मयूरपक्षिपिञ्चै- कृततल्पं-अण्डजं, कौशेयक्षौमादि नाकृतन्तल्पं-वामजं, चैतानि ‘पञ्चतल्पानि’ ‘वेदाह’ मित्युपर्युपरिविन्य स्येत्. एतेषु यथालाभं वा आहरेत्. सर्वालाभे तत्तत्प्र्पतिनिध्यर्थं पञ्चवर्णयुक्तानि पञ्चवस्त्राणि चाहरेत्. उपवेष्टनं शीर्षिपधानं, पादोपधानञ्च वसेरेवकुर्यात्, प्रणवेनाभ्युक्ष्य, पुष्पाण्यवकीर्य धूपदीपाष्टमङ्गळपञ्चायुधानि वरितो विन्यस्य, तदूर्ध्वं वीतानाद्यैरलङ्कुर्यात्. अत्रात्रिः - व्रीहितणुलमुद्गतिल तिल्वान्, शय्यार्थमङ्गीकृत वान्. वासाधिकारे - ‘आशान्वि’ तिवेदिं प्रोक्ष्य, पञ्चवक्षै रलं कृत्य षद्रोणन्तदर्थं वाव्रीहीनास्तीर्य, कृष्णव्याघ्रचर्मादि पश्चातल्पान्याहरेत्. 38 सगं हितरत्नाकर- यज्ञाधिकारे - षद्रोणशाली-, तदर्धतण्डुलान्, तदरतिलान्, तदर्धमुद्दान् तदर्धनिष्पावान्, पश्चिशयनानिचास्तरेत्. क्रियाधिकारे - चर्मजादिपञ्च शयनानि, पश्चिवप्राणिवासम्पाद्य धान्यराश्युपर्युपरि विन्यसेत् इति. शयनाधिवासप्रकारः :- इत्येवं शयनं यथासम्भवं सम्पाद्य, सर्ववाद्यसमायुक्तं. शकुनसूक्तञ्जपन्नाचार्य, स्थापकैर्देवेशं देवीभ्यांस हैकशयने समारोप्य ‘यद्वैष्णवोह’ मिति प्राकोरस्कं (आलयद्वारशिरस्कं) शाययेत्. गळादधस्तादुत्तराच्छादनङ्कृत्वा, तदक्षिणेधान्यराशा कुम्भं संस्न्यस्य; स्नपनादीन् तद्वेद्यां पृथक्चयनेशाययेत्. परितः प्रावरणङ्कृत्वा सम्भारवेद्यां धान्योपरिवस्त्राणा र्यसौवर्णे पात्रे. रत्नानिविन्यस्य, तत्र विष्णुमभ्यर्च्य विष्णुसूक्तेनादिवास्य, उत्तराच्छादनं कृत्वा, प्रागादिचतुर्दिक्षुवेदानध्यापयेत्. सर्वदेवार्चनम् :- अथ सर्वदेवार्चनार्थं विष्णुं, श्रियं, महीं, च पूर्ववदभ्यर्च्य, प्रागादिषु पुरुषं, सत्यं, अच्युतं, अनिरुद्धं, आग्नेयादिकोणेषु कपिलं, यज्ञं, नारायणं, पुण्यमिति, प्रागादीशानान्तं वाराहं, सुभद्रं, नारसिंहं, ईशितात्मानं, वामनं, त्रिविक्रमं, सर्वोद्वहं, सर्वविद्येश्वरमिति, - प्रागादिषुमित्रं, सनातन, मत्रिं, सनन्दनं, शिवं सनत्कुमारं, विश्वं, सनकमिति; पुनः :- प्रागादिषु सुभद्रं, सर्वं, हयात्मकं, सुखोद्वहं, रामदेवं, संवहं, पुण्यदेवं, सुवहमिति, दक्षिणे ब्रह्माणं, मार्कणेयमिति, उत्तरेशङ्करं, भृगुञ्चार्चयित्वा, कल्पितद्वारदेशे धातारं, विधातारं, भुवङ्गं, पतङ्गं, पतिरं, वरुणं, चेति, षड्ज्वारदेवान्, मणिकं, सन्यां, तापसं, सिद्धिदं, किष्किन्धं, तीर्थं, सग्ंहितरत्नाकर- 39 चेतिषड्वारपालान् द्वार पार्श्वयोरभ्यर्च्य, प्राच्यां पश्चिमाभिमुखान्, ईशानं, बलिरक्षकं, वाग्देवीं, इन्द्रं, न्यक्षं, श्रियं, हविःपालं, अग्निं, दक्षिण स्यामुत्तराभिमुखान्, भौमं, जगद्भवं, विवस्वन्तं, यमं, दुर्गां सप्तमातॄः, पश्चिमे प्राङ्मुखान् नीलं, महाकाळीं, पुरुषं, वरुणं, मित्रं, बुधं, ज्येष्ठां, पुष्पेशं, वायुञ्च; उत्तरेदक्षिणाभिमुखान्, शुक्रं, सप्तर्षीन् गङ्गां, क्षत्तारं’, निशाकरं, पञ्चभूतानि, शास्त्रं, चाभ्यर्च्य, प्रमुखेश्रीभूतं, गरुडं, चक्रं, ध्वजं, शङ्खं, यूधाधिपं, विष्णुभूतं च आवाह्य क्रमेणै कादशो पचारै रभ्यर्च्य बलिं निर्वापयेत्. यद्वा इन्ददि वाग्देव्यस्तं वा बलिरक्षकादीशा न्तं चार्चयेत्. इति श्रीवैखानसे श्री विष्णुदिव्यागमधर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे शय्यास्तरण, शयन, सर्वदेवार्चनं नाम द्वादशं प्रकरणम् हॊत्रम् :- अथ त्रयोदश प्रकरणम् अथसभ्याध्वर्युरग्निं प्रज्वाल्य, सभ्यस्यपूर्वभागे पश्चिमाभिमुखं स्थितं कूर्चहस्तं गन्धपुष्पाद्यलङ्कृतं अत्यवहितं होतारं समीक्ष्य - प्रणवपुरस्सरं “होतरेहि वयमिदन्देवयजनं करिष्यामः” इतिसप्लुतोक्तमाह्वयेत्, पश्चाद्धाता - “अध्वर्योदेवता आचक्ष्व” इत्याद्युक्त्या पादौ प्रक्षाळ्य, आचम्य पूर्ववत्त्वा (सकूर्चहस्तेन) “ॐ नमः प्रवक्ते” इत्यादिकमुच्चैरुक्त्या एवमेव “ॐ” इत्यस्ते, होता स्वनामद्वितीयान्तं शर्मान्तमुक्त्या ‘भूतेभविष्यती’ त्यादिकञ्चोक्या ‘भूर्भुवस्सुवरो. मित्यन्ले प्रदक्षिणं कृत्वा प्राङ्मुखो भूत्वा, “प्रवोवाजा” इत्याद्याः “आजुहोता इत्याद्यन्ताः, आद्यन्तयोस्त्रिस्त्रिरुक्ततया सप्तदशतां प्राप्तास्सामिधेनीः परस्परमस्ते समीरिताः “अर्थर्च आवमेता ऋचोभूयांसुः अर्धर्चसन्दधाति,

1. कौबेरं(उ) 40 सग्ंहितरत्नाकरः संयु नक्तिवैश्वानराय”, इत्युक्तत्वात्. अध्वर्युरपि तदुक्तमोङ्कारं श्रुत्वा “ओग्ं स्वाहा”, इत्येकैकां पालाशसमिधमग्नौ प्रक्षिपेत्. तदनन्तरं. “अग्नेमहाग्रं असि” इत्याद्युक्त्या ‘काश्यप, आवत्सार, नैधृवे’ तिहोता ‘निध्भववत्’ आवत्सारवत्कश्यपव’ दित्यध्वर्युर्वदेत्. ‘आङ्गीरस बार्हस्पत्य भारद्वाजे’ तिहोता वदेत्, ‘भारद्वाजवत् बृहस्पतिव, दङ्गिरोवदित्यध्वर्युर्वदेत्. ‘आत्रेयार्चनानसश्या वाळ्येतिहोतावदेत्. ‘श्यावाश्यवदर्चनानसवदात्रेयव, दित्यध्यर्युर्वदेत्. इत्यादियजमान प्रवरानुसारेणगोत्रं वदेत्. ब्राह्मणोयजमानश्चेत्, तस्यैव प्रवरं, राजाराज्जी, वायजमानश्चेत्कश्यपप्रवरं, वैश्यशूद्रोयाजमानश्चेदौतम प्रवरं, ग्रामश्चे त्कश्यपप्रवरं; क्षत्रियश्चेत्पुरोहित प्रवरं, आचार्य प्रवरंवा, यद्वा ‘सर्वेषां कश्यपप्रवरं’ वावदेत्. एवं यजमानप्रवरं उद्यो ‘देवेद्दामन्विद्ध’ मित्युक्त्या (अध्वर्युः वदेत्). प्रणिध्यां सर्वदेवावाहनं :- ‘इदं विष्णु’ रीत्यावाहनार्थं अध्वर्युन्नियोजयेत्. आयातुभगवानित्यायातुभगवती श्रीरि’ त्या, ‘यातु भगवतीहरिणी’, रितिचोक्त्या देवीभ्यां, सहदेवं तत्तत्न्नम (मूर्ति) मत्रेण शर्वान्तं दक्षिणप्रणिधौ; ‘आवाहय’ इति (होता) ‘आवाहयामि’ ति अध्वर्यु (र्वदन्) आवाहयेत्. तत्र उत्तरप्रणिधौ धात्रादिद्वारदेवान्, मणिकादिद्वारपालान्, इन्द्रादिदिक्पालान्, सूर्यादिग्रहान्, रुद्रं, कुमारं, पुरुषं, (महा) काळीं, ज्येष्ठं, दुर्गां, नन्दिनीं, वेगिनीं, शाखिनीं, ग्रन्थिनीं, कृच्बिणीं, छर्दिनीं जारिणीं, बामिनीं, ददृणीं, प्रवर्तिनीं भृग्वादिसप्तऋषीन्, आकाशादिपञ्चभूतानि, सरस्वतीं, श्रियं, न्यक्षादि विमानपालान्, ब्राह्म्यादिसप्तमातॄः, पुष्परक्षकं, हविरक्षकं, बलिरक्षकं, शास्त्रादि अनपायिनश्च. आवाहयेत्. आवाहनक्रमेणजुष्टाकारान्, स्वाहाकारान् कुर्यात्. सग्ं हितरत्नाकरः पालाशेध्महोमः :- 41 परिस्तीर्य वैष्णवार्ते, पालाशसमिधो गृहीत्वामृताक्तमूलाग्रां कृत्वा विष्णुगायत्र्या अष्टोत्तर शतमष्टाविंशतिवा जुहोति. अग्निहोत्रहवण्याद्यै- होमः :- अग्निहोत्रहवण्याज्येन वैष्णवं, उपभृता आज्येन विष्णुसूक्तं, जुह्वा चरुणावैष्णवं, षोडश द्वादश वा पर्यायतोजुहोति सर्वदैवत्यहोमः :- पश्चात् ‘स्वस्तिचैवेहस्वाहे’ ति षण्मन्तान् ‘भूरग्नय’ इति चतुर्मन्त्रान्, पञ्चवारुणं, प्राजापत्यादिमूलहोमं, ‘यद्देवादि’ कूष्माण्डहोमं, सकृद्धुत्वा, “सुवर्भुवर्भू”, रिति बिम्बस्य मूर्ह्निनाभिपादौ चविन्यस्य, ‘अकारादि क्ष’ कारान्तं न्यसित्वा, पुनः सभ्याग्नि म्परिस्तीर्य, ‘स्वस्तिचैवेहस्वाहे’ तिषड्बि ‘र्भूरग्नय’ इति चतुर्भि- (आहत्य) एतैर्दशभिश्शतशोजुहुयात्. एता स्सहस्राहुतयः’. ‘उपांशुना’ यजेत्. वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, देवेशायधृवकौतुकयोरावरण- त्रयदेवानां, वैष्णनं, तत्त न्नाममन्तांश्च जुहुयात्, ‘श्रियेजात, हिरण्यवर्णा’ इति श्रियै, ‘मेदिनीदेवी’ ‘भूमिर्भूम्ने’ तिमह्यै, ‘चिरायुषं’ ‘पुण्याघनिष्ठाये’ति मार्कण्डेयाय, ‘पद्मापित्रे’, ‘भृगवे’ तिभृगवे, ‘ब्रह्मजज्ञानं’, ‘हिरण्यगर्भ’ इति ब्रह्मणे, ‘रुद्रमन्यं, त्रयम्बक’, मितिरुद्राय, (अप उपस्पृश्य), ‘द्यावापृथिव्यो’ रीतिधात्रे, ‘यस्याश्रिये’ ति विधात्रे, ‘तस्थुषोधृत्य’, इति भुवङ्गाय, ‘ययेष’ इति पतड्डाय, वितत्य विश्व’ मिति पतिराय, ‘योनोभिरक्ष’ त्यिति वरुणाय, ‘मुनीन्द्रब्रह्म’ इति मणिकाय, ‘सन्ध्यायै’ इति सन्ध्यायै, ‘तापस’, इति तापसाय, ‘वैखानसाये’ति (सिद्दिदाय) विखनसाय, ‘किष्किन्धायेति किष्किन्धाय, 42 सग्ंहितरत्नाकर- ‘तीर्थाये’ति तीर्घाय. ‘त्रातारमिन्द्रमि’त्यादित्रयोदशेशस्त्रीय, ‘अग्निर्मूर्दा, ‘अग्नआयाही’त्यग्नये, ‘यमोदाधार, नमस्ते निर् ऋतये’ति यमाय, ‘वसवः प्रथम, सहस्राक्षेति’, निरृतये, (अप उपस्पृश्य) ‘एतेशतं वरुण्, उदुत्तम, मयाश्चाग्ने, आपसृजन्तुस्निग्धानी’ ति वरुणाय, ‘मरुतः परमात्मा, मरुतूगणाना’ मितिवायवे, मिश्रवासस, एतान्हतैता’नितिकुबेराय, ‘‘ईशान, ईशित्रेति’ ईशानाय, ‘उदुत्यं, चित्रमिति, सूर्याय, ‘ममाग्ने, अहमग्ने, अग्नआयाही ‘तिभौमाय, ‘प्रभुर्देमो, ग्रहाधिपति’रिति मन्दाय, ‘बृहस्पतिर्देवानां, बृहस्पत्सिमो, बृहस्पते अतियदर्यो, उपयामगृहीत’ इति बृहस्पतये, श्रविष्ठजोय, तद्विप्लैः परमम्पदं, तद्वीप्रास’ इति बुधाय, ‘प्रजापतेनत्व. सुभूस्वयम्भूरिति शुक्राय, ‘भूभामिनी, इष्टगामिनी ‘तिगङ्गायै, ‘सॆूमयास्ते, यातेधामानी’ति चन्द्राय, ‘रुद्रमन्यं, त्रयम्बक मिति रुद्राय, (अप उपस्पृश्य) ‘जगद्भुवो, सुब्रह्मण्योबृहस्पते, सुब्रह्मण्योरुद्रभुपू, जगद्भुवस्सु ब्रह्मण्यो, जगद्भुमोूयजद्भुवः, इति कुमाराय, ‘आतूदेवा, इदं विष्णुं’ रिति पुरुषाय, ‘याब्रह्मचारि, साचार्वि तिधात्र्ये (महाकाळ्यै), ‘एषा मराणां, याम्यानी’ति ज्येष्टायै, ‘जातवेदसे’ त्यादिषट् दुर्गायै, ‘नन्दिन्या, आपूविवेशेति’ नन्दिन्यै, ‘शाखाभूतो, देवी प्रवाह्ये’ ति (वेगिन्यै), ग्रन्थिन्यै, ‘बिसिनीभूता, प्रविद्युते’ति शाखिन्यै, ‘गङ्गावाणी, विद्यान्नो’ इति प्रवाहिण्यै (जारिण्यै), ‘माताह्यमेया, आयामह’न्विति विकारिण्यै, (दामिन्यै), ‘ययासतस्सत्यं, प्रसविण्येति’ ददृण्यै, ‘याभ्योहि, यामानसे’ ति गङ्गावाण्यै,-एते ‘योहिणीगणाः’ “यतस्वमासी, आस्माअस्मे’ तिभृगवे, ‘कस्याङ्गिरा, विस्मापये’ति मरीचये, ‘व्यावर्थते, सस्मारे’ति पुलहाय, ‘ययेष आनन्दे’ ति पुलस्त्याय, ‘प्रप्रायशू, येनिष्यन्ता’येतिक्रतवे’, ‘योनोवशिष्ठ, ’ स्सपूत्तमाये’ तिवशिष्ठाय, ‘य आनसूये, ययेष’ इत्यत्रये (सप्तर्षय-) सएकॆूभू, य(स्त्रैष्टुभस्ये’, त्याकाशाय, ‘प्रक्रम्याथ, योमातरिश्वे’ सग्ंहितरत्नाकर- 43 तिवायवे, ‘वृषाकपे’, ओजोभिमानी’ त्यग्नये, ‘आपूविश्वं, चातुर्य’ मितितोयाय, ‘तयादित्या, तन्त्रीण्ये’ तिप्पथिव्यै, ‘पावकान, महो अर्ल’, इतीसरस्वत्यै, ‘शगुंसानीयच्छ, भूय आत्म’ इति श्रियै, ‘यउत्तमो, अग्ने- पथाये’ तिन्यक्षाय, ‘यमर्पय, यस्संहरे’ तिविवस्वते, ‘ऋचामधीशू, नीतान्धृति’ मितिमित्राय, ‘येनेष्टे, समूह्ये’ तिक्षत्रे ‘चरुम्पचे, छुल्या’ मितिहवीरक्षकाय, ‘चतुर्मुखी, यालोके’ तिब्राह्म्यै, ‘त्रिनेत्रधारी, चिन्नञ्चे’ति माहेश्वर्यै, ‘ज्वालामाला, बालान्हरी’ तिषण्मुख्यै, ‘युगेयुगे, सर्वंरमेति वैष्णव्यै, ‘कल्पेषु, अनेष्वि’, तिवाराह्यै, सासर्वदेवेषु, मालाधरित्री’ ति इन्द्राण्यै, ‘चण्डीहरी, मोहीविमोही’ तिकाळ्यै, ‘धातास्य, फुल्लाही’ ति पुष्परक्षकाय ‘विश्वान्बले, सौर्य’ इति बलिरक्षकाय, ‘आग्नेयो, प्रेक्ष्यामधीशे’ ति विष्वक्सेनाय, ‘शतधारग्ं, कदापिसृज’ इति गरुडाय, घ(ध)म्मोघमाता, योगन्धर’ इति विघ्नेशाय, ‘यमर्पयन्ति, शम्नोनिधत्तां’ इति शेषाय, ‘भूमानमोग्रे, वन्ध्यॆन’ एष इति सुदर्शनाय, ‘आसाग्र अग्रे, ओजॆबलाये’ तिध्वजाय, ‘तन्मायशोग्रे, अस्मादुपास्ये’ ति शङ्खाय, ‘भूतानामग्र, भूतूभूते’ ष्विति यूधाधिपाय (महाभूताय), ‘अक्षहस्त्रेनिहिता, येभूता’ इति विष्णुभूताय, इत्येवं सर्वदैवत्यम्. यस्यदेवस्य स्वकोमन्तो नविद्यते तस्य नाममन्त्रं वैष्णवं च जुहुयात्. सामान्य होमः :- वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, मिन्दाहुति, विच्छिन्नं, महाव्याहृतिं, विष्णुगायत्रीं, वैष्णवं, च जुहुयात्-अन्तॆपरिषिञ्चेत्. कुण्डक्रमेणनित्य होमः :- आहवनीये-पुरुषसूक्तं, भृगु मार्कण्डेयदैवत्य मैन्द्र, माग्नेयं, च जुहुयात्. अन्वाहार्ये - विष्णुसूक्तं, ब्राह्म्यं, याम्यं, नैरुतं 44 सग्ंहितरत्नाकर- गार्हपत्ये - वैष्णवं, श्रीभूमिदैवत्यं, वारुणं, वायव्यं. आवसथ्ये - एकाक्षरसूक्तं, रौद्रं, कौबेरं, ईशानं, च, वासाधिकारे :- आहवनीये षोडशवारं पुरुषसूक्तं सकृत् जुहुयात्. यज्ञाधिकारे :- वैष्णवं, पुरुषसूक्तं, शतवारञ्जुहुयात्. वासाधिकारे :- अन्वाहार्ये-विष्णुसूक्तं, ब्राह्म्यं, व्याहृतिर्णयादीन्. गार्हपत्ये - वैष्णवञ्जयादीन् अष्टाक्षरं द्वादशाक्षरं विष्णुगायत्रिञ्चेति. आवसथ्ये - वैष्णवं, रौद्रं, एकाक्षरसूक्तं, विष्ण्यादि अक्षभूतान्तं सर्वमूर्ति - मन्त्रान् षोडश, द्वादशाष्टचत्वरूवा आवर्त्यजुहुयात्. यज्ञाधिकारे - शतवारमिति पौण्डरीके (प्रायश्चित्ताग्नौ) विशेषहोमः :- पद्मम्बिल्वपत्रंवा घृतेनाप्लुत विष्णु गायत्रा मोत्तरशतं हुत्वा, विष्णुसूक्तं, ब्राह्म्यं, पारमात्मिकं च. वासाधिकारे– अष्टाशीतिं, वैष्णवं च जुहुयात्. अथवाविष्णुगायत्रीं, सूक्तत्रयं च जुहूयादितिभृगु- पञ्चाग्निषु विष्णुसूक्तेन दधिक्षीरघृतलाजैर्युक्तं चरुमुपजुह्वाहुत्वा सभ्यम्पौण्डरीकं विना सर्वाग्निष्वन्तहोमङ्कुर्यात् अहोरात्रप्रयोगः :- वासाधिकारे-सभ्याग्निं परिस्तीर्य ‘वसोर्धारा’ मितिजुहुयात्. स्रुचंहस्तेनगृहीत्वा स्रुवेणाज्यं सङ्गृह्य अविच्चिनं स्रावयन् विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, श्रीभूसूक्तं, वैष्णवं, एकाक्षरसूक्तं, विष्णुगायत्रीं च चतुरावर्त्यजुहुयात्. अथवासकृद्वा जुहुयात्. नृत्तगी तवाद्यादि विशेषै- रात्रिशेषं समापयेत्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागमधर्मशास्त्रे पग् हितरत्नाकरे प्रतिष्ठाविधानेहॊत्रं,सर्वदेवावाहनं होमं, नाम त्रयोदशं प्रकरणम् सग्ंहितरत्नाकर- देवप्रबोधनं :- अथ चतुर्दश प्रकरणं 45 ततः प्रभातेस्नात्वा, आचार्य- सन्ध्यामुपास्य देवादीन् अद्भिस्तर्पयत्वा, ब्रह्मयज्ञञ्चकृत्वा, देवालयं प्रविश्य, ‘प्रतद्विष्णुस्तवते ‘ति सद्मप्रदक्षिणं कृत्वा यज्ञालयम्प्रविश्य, सुप्तं देव मुद्दिश्य ‘ॐ’ कारेण किञ्चित्प्रबोध्य, ‘भगवतूबले’ नेति प्रणम्य विष्णुसूक्तेनशयानन्देवमुत्थाप्य, वस्त्रमाल्यादीनि विमोच्य शुद्धोदकैस्संस्नाव्य, प्रतिसरं विसृज्य पुनरन्यैर्भूषणैरलङ्कृत्य पाद्याद्यैरभ्यर्चयेत्. गर्भागारेपदविभागः :- ततः गर्भागारम्प्रविश्य अष्टसूतैरवचत्वारिंशत्पदं विभज्य, तन्मध्ये ‘ब्रह्मपद’ मेकं- परितू अष्टसुपदानि दैविकानि’, तत्परितघोडश पदानि ‘मानुषाणि’, तत्परित श्चतुर्विंशतिपदानि ‘पैशाचानी’ तिज्ञात्वा- ब्रह्मस्थाने शान्तिदं, दैविके पुष्टिदं, मानुषेजयद, मित्युक्तत्वात् किञ्चिदैविकमाश्रित्यमानुषांशे, पीठंस्थापयेत्. (पक्षान्तरं) ; — यद्वा गर्भार्धं दशधाकृत्वा, मध्यमंरुद्रभागं, नवमं ब्राह्म्यं, वैष्णवं अष्टमं; इति. अथवागर्भार्धं चतुर्भागं कृत्वा पृष्ठभागद्वयं विसृज्य,तृतीये अवटं कृत्वा पीठं स्थापयेत् पीठे रत्नन्यासविधि- :- स्थापितपीठावटं पञ्चविंशति भागं कृत्वा, अधिवासितरत्नान्यादाय, ब्रह्मादीनभ्यर्च्यपुष्पादी निसन्ध्य, मध्ये-ब्रह्मस्थाने, ‘प्रजापति’ रीति रौक्मं, कूर्मं, ‘तमेकनेमि’ मिति तस्मिन्स्वर्णगजं, तस्मिन् ‘शतधारमि’ ति हैमङ्गरुडं, तस्मिन् ‘ब्रह्मादेवाना’ मिति ब्रह्ममणिं, दिक्षु-‘इन्द्रम्प्रणवस्त’ मिति वज्रं, ‘अन्नावग्नि’ रीति मौक्तिकं, 46 सग् हितरत्नाकर- ‘यमोदाधारपृथिवीति, वैढूर्यं, ‘वसवःप्रथमो’ इति शङ्खजं, ‘एते शतमि’ति स्फटिकमणिं, ‘मरुतःपरमात्मे’ ति पुष्यकास्तं, ‘सॆूमग्ं राजान’ मिति चन्द्रकान्तं, ‘ईशान’ इतिनीलमणिं, इन्द्राग्न्योरन्तरे ‘शन्नॆ निधत्ता’ मित्यमृताश्मकं, ‘धाताधातृणामिति यमागॆ्न्यूरन्तरे लोहिताश्मकं, यमनिरत्यूरन्तरे ‘विश्वेदेवस्ये’ त्युत्पलमणिं, निर ऋतिवरुणयोरन्तरे ‘अधिब्रह्मे’ तिप्रवाळं, वरुणोदानयोरन्तरे ‘इमाम्मूर्धन्या’ मिति मनश्शिलां, वायुसॆूमयोरन्तरे ‘अप्सरस्वे’ ति शुक्तिजं, घोमेशानयोरन्तरे ‘यङ्कार्टवेया’ इति विमलमणिं, ईशानेन्द्रयोरन्तरे ‘अर्यमकुम्भी’ रीति कुरुविन्दं, यथादिशंविन्यसेत्. रत्नानामलाभे सुवर्णशकलानि’, वाविन्यस्य, इन्द्रादीनान्दिक्षु गैरिक, हरिताळ, मनश्शि लां, अञ्जनं, कासीसं, पारदं, सौराष्ट्र, गॆूरूचनान् तत्तद्दिगीशमन्तैर्विन्यसेत्, तेषान्धातूनामलाभेपारदं न्यसेत्; स्थाणेयक हरेणुकपत्रव्याघ्रनखागरुचन्दनाद्या मक कमोरकमांसि जातीफलानि सर्वगन्धद्रव्याणिविन्यस्य, अलाभेकचोरं अगरुंवाविन्यस्य- शालिव्रीहियवनीवारषष्टिकामाषमुद्गतिलतिल्वान् सुवर्णेन तत्तद्रूपं कृत्वा ‘इमा ओषधया’ इति निक्षिप्यब्रह्मस्थाने परितः अष्टमङ्गळानि सौवर्णानि - ‘भूयात्म’ इति ऐन्द्रेश्रीवत्सं, ‘नमस्सुळोमी’ त्याग्नेये पूर्णकुम्भं, ‘स एकॆूभूरिति’ याम्येभेरीं, ‘देवस्यत्वे’ ति नैरुत्यां दर्पणं, ‘अतूदेवे’ तिवारुण्यां-मत्स्ययुग्मं, ‘क्ष्मामेका’ मितिवायव्यां अङ्कुशं, ‘तन्माये’ त्युत्तरेशङ्खं, ‘ब्रह्मादेवाना’ मित्यैशान्ये आवर्तं, यथाक्रमं विन्यस्य, ब्रह्मस्थानस्य दक्षिणे ‘भूमानमोग्रे’ इति गदाचक्र असीन्, उत्तरे ‘तन्माये’ति शङ्ख, शार्क्, खेटकान् सौवर्णान्, प्रत्येकं निक्षिपेत्. वर्णक्रमेण निक्षेपण वस्तूनि :-

विप्राभिवृद्धये न्रुक ुवकमण्डलु जुहूवजुहूः; पारदं (उ)सग्ं हितरत्नाकर- 47 क्षत्रियाभिवृद्धये छत्रचामर अङ्कुशध्वजहयनाग रथखड्गधनुश्शरान्, वैश्याभिवृद्धये तुलातूदौ; शूद्राभिवृद्धये युगलाङ्गल्, च विष्णुगायत्रा विन्यस्य ‘अतूदेवा, इदं विष्णुरि’ ति मेघ विद्युल्लतांश्च विन्यसेत्. श्री, भू, देव्योः रत्नन्यासं :- श्रीस्थाने ‘श्रियेजात’ इति श्रीरूपं, ‘मेदिनीदेवी’ तिमेदिनीस्थानेभूरूपं सुवर्णेनकृतानि निक्षिपेत्. तच्च्वभ्रं, दुकूले नाच्छाद्य, सुधयापूरयित्वा ‘विष्णु ’ मित्यभ्युक्षयेत्. श्री भूपीठपरितः ऐन्द्रेषष्टिकानि, आग्नेये माषकुळुत्था याम्ये गॆूधूममुद्दॆ, नैरुते तिलतत्वा, वारुणेयवद्वयं, वायव्येनीवारप्रियङ्गू; सौम्येगधूममुद्दा, ऐशान्येसर्वबीजानि, ‘निक्षि पेले बीजानामलाभे यवान्वा ‘मरुतः परमात्मे’ तिनिक्टि पेत्. पीठं पुरातनं, सुप्रतिष्टितञ्चे तत्तद्रत्न दिकं - बुध्वा तां स्तान् मन्रान्जप्या ‘आपॆूहिष्ठा’ दिमनैः कुशूदकै- फ्रॆूक्ष्य, देवालयमलं कुर्यात्, क्रियाधिकारूक्त पौण्डरीके अन्तहोमः :- क्रियाधिकारे-देवेशम्प्रणम्य यागस्थानं गत्वा पौण्डरीके विष्णुगायत्र्या श्वेतपद्मं, रक्तपद्मं, बिल्वपत्रं, वा अष्टोत्तर शतं हुत्वा, आज्येन विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, वैष्णवं, यद्देवादीन्, ब्राह्म्य, मैन्द्रं, वारुणं, रात्रिसूक्तं, विश्वजित्सूक्तानि च (इमां महाशास्त्रं) हुत्वा अन्तहोमार्ते तमग्निं विसृजेत्. दक्षिणादानविधिः :- ततो देवं प्रणम्य यजमानॆगुरुं विशेषतस्सम्पूज्य दक्षिणां सॆूदकन्दद्यात् :- चतुष्षष्टि, मष्टचत्वारिंश, देकविंशतिनिष्कं, वा आचार्याय दत्वा स्थापकहोतॄणां अन्येभ्यश्च तदर्धं दद्यात्. 48 सग्ं हितरत्नाकर- त्रिविध दक्षिणाविधि- :-

1. राजायजमानश्चेत् चतुष्षष्टिनिष्कान्, 2. ग्रामोयजमानश्चे दष्टचत्वारिंशन्निष्कान्, 3. इतराढ्यश्चेदेकविंशतिनिष्कान् दद्युः. नवविध दक्षिणाविधिः :- अन्येषामशक्तानां (तु) पादाधिकनवनिष्कमुत्तमोत्तमं, पादाधिकमष्टनिष्कं उत्तममध्यमं, पादाधिकसप्तनिष्कं उत्तमाधमं, पादाधिकषणिष्कं मध्यमोत्तमं, पादाधिकपञ्चनिष्कं मध्यममध्यमं, पादाधिकचतुर्निष्कं मध्यमाधमं, पादाधिकनिष्क त्रयमधमोत्तमं, पादाधिकनिष्कद्वयं अधममध्यमं, पादाधिकनिष्क मधमाधम. मिति नवविधे स्वेक माश्रित्येवं स्वशक्यनुसारेण दक्षिणां दद्युः शक्तिवञ्चनाराहित्येतु, अधमाधमपक्षेप्युत्तमोत्तमफलं भवतितस्माच्छक्तिं न वञ्चयेत्. क्रियाशरीरमित्युक्तं, दक्षिणाजीवमुच्यते । 1 क्रियादक्षिणहीनन्तु निर्जीवं निष्फलम्भवेत् ॥ दक्षिणाविषयेशक्तिवञ्चने तत्फलं अज्ञानादर्थलो भाद्वा शक्तिवञ्चनायां तत्फलंऋत्विजामेव. यजमानस्तु रौरवं नरकंव्रजेत्. “यज्ञ आयुष्मान्” इति श्रुत्या यज्ञस्यदक्षिणाजीवूभवेत्. राष्ट्रीयजमानश्चेद्दक्षिणाक्रमं :- राजायजमानश्चेन्नवसहस्रमुत्तमं, षट्सहस्रं मध्यमं, त्रिसहस्रमधम, मिति. यद्वानवविधप्रकारेणवादापयेत्. तदनन्तर म (नन्त) परिच्छदपुरस्सरङ्ग्रामञ्च दद्यात्. सगं हितरत्नाकर- सभ्याग्नौ अन्तहोमः, अग्निनिक्षेपः :- 49 ततस्सभ्याग्निं परिस्तीर्य, वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, एकाक्षरसूक्तं, व्याहृत्यन्तं हुत्वा, अन्त होमार्ते तमग्निमुधृत्य. पचनालयेपूर्ववत्सभ्याग्नि कुण्डं कृत्वा प्रॆूक्षणोल्लेखनादीनि कृत्वा नित्यहोमार्थं सङ्ग्रहेत्. यद्वा समिध्यांवा समारूप्य नित्यहोमं जुहुयात्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागमधर्मशास्त्रे सगं हितरत्नाकरे " = प्रतिष्ठाविधानेगर्भागारविभागं,रत्नन्यासं, दक्षिणादानमन्तहोमोनाम चतुर्दशम्प्रकरणं देवप्रतिष्ठापनं :- अथ पञ्चदश प्रकरणम् ततूदेवमभिपूज्य मुहूर्तेप्राप्ते देवं प्रणम्य ‘भू प्रपद्ये’ इतिपुष्पाञ्जलिन्दत्वा, नृत्तगीतवाद्यवितानध्वजछत्रपिञ्छ धूपदीपाष्टमङ्गळ पञ्चायुधैर्भक्तेस्सह, तूयधारापुरस्सरमाचार्यः कुम्भमादाय गच्छेत्. स्थापका-देव्यादिसहितन्देवमादाय आलयं प्रदक्षिणङ्कृत्वा आलयं/प्रविशेत्. धृवादिक्रमेण गर्भागारेनिक्षेपणं, सूक्तपठनं च :- धृवस्यदक्षिणेधान्यपीठे कुम्भंविन्यस्य, सुमुहूर्ते प्रतद्विष्णुस्तवते’ तिदेवम्प्रतिष्ठाप्य, दक्षिणोत्तरयोर्देव्यौच प्रतिष्ठाप्य, ब्रह्मस्थानेकौतुकं, स्नपनं दक्षिणे उत्सवबेरम्बलिबेरञ्च उत्तरे - धान्यराशिषुनिधाय, देवस्यपादौ स्पृष्ट्वावैष्णवं. विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, आत्वाहार्षं, जप्त्या तथादेव्यस्तत्तत्सूक्तानिज पेत्, स्नपन (बेरा) दीनां विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं एकाक्षरसूक्तं, च जपेत्. 50 सग्ंहितरत्नाकर- देवस्य दक्षिणे चॆूत्तराभिमुखस्तिष्ठन्, आत्मसूक्तञ्जप्त्या, रेचक पूरककुम्भकैः प्राणायामं कृत्वा समाहितू देवन्ध्यायेत्. अचोस्तन्यासः :- कूर्चेन अकारं पादयोर्मध्ये, आकारङ्गुल्फयोः, इकारञ्जान्वॆ, ईकारं गुह्ये, उकारञ्जठरे, ऊकारं हृदये ऋकारं कर्णमूले, ॠकारं कण्ठे, इकारं दक्षिणभुजे, कारंवामभुजे, एकारं, ओष्ठयोः, ऐकारं दन्तयोः, ओकारं नासिकाग्रे, औकारं भॄमध्ये, दृज्मध्ये अङ्कारं, ललाटेअ-कार- (ॐ) मूर्ड्नि, बहिर्मातृकान्यासं विन्यस्य एतानि मन्हराजेन वेष्टयेत्. बहिर्मातृकान्यासः अकारं मस्तके, आकारं मुखवृत्ते, इकारन्दक्षिणनेत्रे, ई कारं वामनेत्रे, उकारं दक्षिणकर्ले, ऊकारं वामकर्णि, ऋकारं दक्षिणनासापुटे, ॠकारं वामनासापुटे, इकारं दक्षिणगण्डस्थले, इ, कारं वामगण्डस्थले एकारमधरॆ ष्टे, ऐकारमुत्तरस्थे, ओकारमयोदन्तवज्ञा, औकारमुत्तरदन्तपङ्ञ्मा, अङ्कारञ्जिह्वायां, अःकारः कण्ठे, दक्षिणहस्ते ‘क’ वर्गं, वामहस्ते ‘च’ वर्गं, दक्षिणपादे ‘ट’ वर्गं, वामपादे ‘त’ वर्गं, नाभौपकारं, अपानेफकारं, लिङ्गे बकारं, पृष्ठभकारं, हृदये मकारं, दक्षिणहस्ते अङ्गुष्ठादि यंरंलंवंशं, वामहस्ते अङ्गुष्ठादि. षंसंहंळङ्क्षं न्यसेत्. एकाक्षरन्यासः :- ‘एकाक्षर’ मितीशिरसि, ‘विश्वेनिमग्ने तिललाटे, ‘प्राणप्रसूति’ रितिभ्रुवू- ‘वितत्यबाण’ मितिचक्षुषि, ‘त्वं वज्रे’ तिश्रत्रे ‘धाताविधा’ तेति नासिकापुटयोः ‘ऋचॆय जूग् ंषी’ ति जिह्वायां, ‘ससर्वदेवे’ति दन्तयोः, सग्ंहितरत्नाकर- 51 ससर्ववेत्ते ‘तिहन्वू, ‘सामैश्चसा’मिति ओष्ठयोः, ‘त्वगं स्त्रीपुमा’ नितिहृदये, ‘मित्रस्सुपर्ले’तिनाभौ’, ‘त्वं विष्णु’ रितिगुह्ये. ‘त्वम्भूर्भु’ वेतिजान्वू,, ‘य एवन्नित्य’ मिति गुल्फयोः, ‘बुद्धिमता’ मितिहृदि इत्येवं क्रमेणरुचोन्य सेत्’ (जपेत्). व्याहृतिन्यासः :- सुवर्भुवर्भूरिति - अस्यमस्त्रस्य कुत्सभृग्वत्रयोऋषयः, अनुष्टुप् बृहतीत्रिष्टुप्चन्दि, सूर्यानिलाग्नयोदेवताः, गान्धारऋषभषड्जस्वरा-, ऋग्यजुस्सामवेदाधिपाः, षण्डपुंस्त्रीरूपाः, खड्गदण्डपद्मधराः, सकिरीट जटामकुटा- रक्तश्वेतश्यामाम्बरा- प्रसन्न सीतसौम्यलॆूचनाः, इतिध्यात्वा-मूर्ड्निनाभौपादौचन्यसेत् (स्थितिन्यासः). नाभौमूर्निपादयोःच उत्पत्ति- न्यासः, पादयोः नाभौमूर्ह्नि संहृतीन्यास; स्थितेस्थितिन्यासः, आसीने उत्पत्तिन्यासः, शयने संहृतिन्यासः; इतिज्ञात्वान्यसेत् यकार, अकार, प्रणवन्यासाः :- यकारं पुंरूपं, कदम्बकुसुमप्रभं, पीताम्बरं, द्विभुजं पुष्पदण्डभृतं, वायुवेगं, ऋषिरन्तर्यामि, दैवी गायत्री छन्दः, वायुर्देवतेति ध्यात्वा पादमध्ये न्यसेत्. अकारं पुंरूपं कदम्बकुसुमप्रभं पीताम्बरं वैभवशक्ति स्वरूपं चतुर्भुजमभयप्रदं, कट्यवलम्बितंहस्तं, चक्रशङ्खधरं, किरीटाद्याभरणान्वितं, ब्रह्मा ऋषिः दैवी गायत्रीच्छन्दः, परमपुरुषो अधिदेवता, इति ध्यात्वा हृदयेन्यसेत्. ‘ॐ’कार पृथिवीतत्यवर्णः गायत्रीच्छन्दः; उकारूअन्तरिक्षद्यु वर्ण स्क्रिष्टुप्चन्दः; मकारः सुवः शुक्लवर्ण- जगतीच्छन्दः, एतत् त्रितयात्मक न्यूङ्कारस्य प्रजापतिऋषिः, ब्रह्मादेवता इति ध्यात्वा अकारस्याष्टदिक्षुन्यसेत्. सर्वानेकप्रणवेन वेष्टयेत्. 52 525 सग्ंहितरत्नाकरः कुम्भशक्तिं धृवबेरे आवाहनं :- ‘इदंविष्णु’ रितिकुम्भस्थां शक्तिं कूर्चेनादाय ‘आयातु भगवा’नि तिबिम्बस्य मूर्त्नि ‘विष्णुमावाहयामि’ तिसंस्राव्य, आवाह्य, पीठस्यपरितः प्रागाद्यावरणत्रयदेवान् आवाहयेत्. श्रियोरक्षरन्यासः :- श्रियः-श्रीकारस्य रुक्मवर्णं, कण्वऋषिः, गायत्रीच्छन्दः, श्री- देवतेतिध्यात्वा हृदयेन्य सेत्. भूम्योरक्षरन्यासः :- भूम्याः - लङ्कारस्य शुक्लवर्णं, विश्वामित्रऋषिः, अनुष्टुप्छन्दः, हरिणीदेवतेति ध्यात्वाहृदयेन्यसेत्, तत्तन्मश्रेण आवाहनञ्चकारयेत्. धात्रादिसर्वदेवावाहनं :- गर्भालयाधिदेवान्, धात्रादीद्वारदेवान्, मणिकादिद्वारपालान्, इन्द्रादि लॆूकपालान्, न्यक्षादि विमानपालांश्च आवाहयेत्. कौतुकाद्यावाहनं :- पश्चात्प्रणिधिजले दीपाद्दीपमिवधृवबेरात् कौतुकादीनावाहयेत्. कुम्भजलात् आवाहनं न कुर्यात्. प्राणप्रतिष्ठा :- आवाहनानन्तरं “ॐआंह्रीम्म्रों यंरंलंवं शंषंसंहं “ॐहन्न-”, अमुष्यप्राण इहप्राण, अमुष्य इहजीवस्थितः अमुष्यस्सर्वेन्द्रियाणि-वाङ्मनश्चक्षु श्रूत्रजिह्वा घ्राणादय- इहै वागत्यसर्वे सुखञ्चिरन्तिष्ठन्तु, ॐफट्स्वाहा” इत्यष्टादशवारं जपेत्.
2. ॐ ह्रींस्वाहा (उ) सगं हितरत्नाकर- ब्रह्मघोष- 53 पुण्याहम्ब्रह्मघोषणं च कृत्वा यजमानस्य सर्वपापक्षयार्थं कुम्भूदकेनाभ्युक्षयेत्. नित्यार्चनं :- देवन्नित्यार्चाविधि नाभ्यर्च्य, पायसाद्यन्नानिनि वेद्य, नित्य होमंहुत्वा, बलिन्निर्वाप्य, बलिं, बलिबेरं (ग्राम) मालयंवाप्रदक्षिणं कारयेत्. ब्राह्मणभूजनं, वैष्णवपूजनं, च कृत्वा’ स्नपनमुत्सवं पुष्पयागं च कुर्यात्. सर्वेषां प्रतिष्ठाफलं :- एवं यः कुरुतेभक्त्या तस्यममोवाक्काय कृतं पापं तक्षणादेवनश्यति. प्रतिष्ठाफलं :- ब्राह्मणः-सर्वपापविनिर्मुक्तस्सर्वान् कामानवा पॆ्नूति. सुपुत्रपौत्रवान् सर्वयज्ञ फलंलब्द्वादशपूर्वैः दशापरैस्सह तद्विष्ण- परमम्पदङ्गच्छति. राजा-विजयङ्कीर्तिं च लब्धि अनेककूशाक्षयस्सर्व क्षत्र - वन्द्यस्सागरान्तमहीं प्राप्यचक्रवर्तीभूत्वानि स्सारूप्यमा पॆ्नूति, वैश्यः धनधान्यवान्, तेजश्वी पुत्रवान्, पशुमान्, पूर्णमनॆरथ- विष्णस्सामीप्यङ्गच्छति. शूद्रः कुलश्रेष्ठु, प्रजावान्, तेजस्वी, पशुमानभ्भूत्वा इहलॆूके चिरभोगानवाप्य विष्णुलॆूकं गच्छति. तद्रामश्चायुरारोग्य धनधान्यसमृद्ध स्सम्पूर्णममोरथः सर्वूपद्रव रहितूभवेत्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे बिम्ब प्रतिष्टाक्षरव्यासावाहननित्यार्चना प्रतिष्टाफलन्नाम पञ्चदशं प्रकरणं
3. तद्रात्रा ध्वजारोहणं च कृत्वा (उ) 54 उत्सव विधानं अथ प्रथमप्रकरणं श्रीभूयुक्तं हरिन्नत्वा, गुरुंविखनसं मुनिम् । वक्ष्ये 2 हञ्चोत्सवं विष्णः, शास्त्रंवीशंसुदर्शनं सग्ंहितरत्नाकर- मरीच्यादिग्रन्थानवलोक्यतत्सारं गृहीत्वा, मरीच्युक्त- क्रममेवाङ्गीकृत्य यत्रयत्रा पेक्षितमस्ति, तत्र ततैवं विशेषोलिख्यते उत्सवशब्दनिर्वचनं :- उदित्युत्कृष्टवचनं, सवोयज्ञमुदाहृतः । तस्मादुत्कृष्टयज्ञत्वा, दुत्सवस्सर्वकामदः ॥ इत्यैहिकामुष्मिकफलप्रदत्वादुत्सवंवक्ष्ये. उत्सवदिननिर्णयः (तत्रपरिभाषा) :- fl उत्तरपुरातम्रे - एकाहं मङ्गळं, त्रिदिनङ्गौणं, पञ्चाहं भौतिकं, सप्ताहमार्षं, नवाहन्दैविकं, एकादशाहंरौद्रं, त्रयोदशाहं श्रीकरं, पञ्चदशाहंसौम्यं, सप्तदशाहम्भावनं, एकोनविंशतिअहंसौभद्रं, त्रिसप्ताहं सावित्र, मित्येकादशविध सञ्ज्ञा भवन्ति. ध्वजारोहणरहितं :- एकाह्निके,त्र्यह्निकेच, ध्वजारोहणंविना उत्सवङ्कारयेत्. ध्वजारोहणसहितं :- अन्येषु नवसूत्सवेषु ध्वजारोहणपूर्वमे वकारयेत्. सग्ंहितरत्नाकर- दिनपारिभाषिक सञ्ज्ञा :- 55 मङ्गळगौणाविना, भौतिकादीनां शान्तिकादिसञ्ज्ञाभवति. भौतिकार्षा ‘शान्तिकसञ्ज्ञ, दैविक रौद्रौपौष्टिक सञ्ज्ञ, श्रीकरं, सौम्यं, जयदं, भौवनमभ्युदयसञ्ज्ञ, सौभद्र सावित्रा सार्वकामिकसञ्ज्ञा च भवति. अथवा -एकाहंशान्तिकं, त्रिदिनम्पौष्टिकं, पञ्चाहञ्जयदं, सप्ताहमभ्युदयं, नवाहं सार्वकामिकं, इतिपक्षान्तरसञ्ज्ञा भवति. उत्तमोत्तमादिनवविधः :- अत्रमरीचि- :- त्रिगुणीकृत नवाहमुत्तमोत्तमं, त्रिगुणीकृतसप्ताह मुत्तममध्यमं, त्रिगुणीकृतपञ्चाहमुत्तमाधमं द्विगुणीकृत- नवाहमध्यमोत्तमं, द्विगुणीकृतसप्ताहं मध्यममध्यमं, द्विगुणीकृत पञ्चाहं मध्यमाधमं; नवाहमधमोत्तमं, सप्ताहं अधममध्यमं, पञ्चाहमधमाधमं केचित्रिदिनमधमाधममितिवदन्ति. भृगूक्तशान्युत्सवादिशब्दार्थ- :- वासाधिकारे - शान्त्युत्सव, भक्त्युत्सव, कालोत्सव इति त्रिविधः, अनावृष्टिशत्रुभयशान्त्यर्थं शान्त्युत्सवः, अथवाग्रामे शिवशक्तिस्कन्दाद्युत्सवे पूर्वं कृते पुनस्सौम्योत्सवं क्रियते स शान्त्युत्सवः . यथाविभवविस्तारम्भक्ति श्रद्धा समन्वितं भक्त्याक्रियते सभक्त्युत्सवः. प्रत्यब्दमेकस्मिन्मासे यः क्रियतेसकालोत्सवः’. उत्सवादिदिनं त्रिगुणीकृत्य ध्वजारोहणङ्कारयेत् एतेषामुत्सवेषु यथाशक्ति दिनानिसङ्कल्प्य उत्सवं कारयेत्.
4. त्रिंशद्दिनं, एकविंशतिदिनं, पक्षाहं, त्रयोदशाहं, नवाहं सप्ताहं पञ्चाहं. वा कारयेत्. (उ) 56 सग्ंहितरत्नाकर- नवाहं सार्वकामिकदैविकपौष्टिकत्वात्समित्पुष्पाधिदेवत बलि वाहनादीनां नवाह्निक क्रमेणोक्तत्वाच्च नवाह्निक क्रममेव वक्ष्यते. तीर्थदिननिर्णयः :- राज्ञो, यजमानस्य, ग्रामस्य वा जन्मनक्षत्रे, प्रतिष्ठादिने, श्रवणनक्षत्रे, उभयोर्द्वादश्योः, तुलामेषयोर्मकरकर्कट योरन्यसङ्क्रान्तावा, अमायां, पौर्णमास्यांवा, मासनक्षत्रेषु, सूर्येन्दु ग्रहणयोः, श्रवणयुक्तद्वादश्यां, रविवारयुक्तसङ्क्रान्त्यां, अतिवमुख्यत्वेन अवभृथ सङ्कल्प्य तत्पूर्वे, दिनं निश्चित्य, तद्दिनन्त्रिगुणं, द्विगुणं, कृत्वामध्याह्नेध्वजारोहणं कुर्यात्. अथवा सायाह्नेवाध्वजारोहणं कुर्यात्, इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे उत्सवविधाने उत्सवदिननिर्णय, तीर्थ दिननिर्णयन्नामप्रकरणं प्रथमं अथ द्वितीय प्रकरणं उत्सवप्रथमदिन क्रियासरळी :- अस्योत्सवस्य आचार्यादिवरणपूर्वं मृध्धहणं विशेषपूजाप्रथमं, अङ्कुरार्पणं चद्वितीयं, ध्वजदण्डशुद्धि-, संस्थापनं चतृतीयं, वास्तुहोमोध्वजपटप्रतिष्ठा चतुर्थं, वीशशान्तानपायिनामर्चनं पञ्चमं, भेरीपूजाषष्ठमं, गद्यपद्याद्यैर्देवताह्वानं सप्तमं, ध्वजारोहणञ्चाष्टमं, उत्सवदिने मध्याह्नार्चनाने देवी सहितोत्सववबिम्बस्नपनं द्विगुणाराधनं द्विगुणनिवेदनं च नवमं, वेद्यां नवकुम्भारोपणं दशमं, सभ्याग्नावामारमेकादशं, कुम्भेषुनवमूर्त्यावाहनं द्वादशं, यागदीक्षाकौतुकबन्धन०त्रयोदशं, सभ्याग्नौ हौत्रादिहोम-चतुर्दशं,सग्ंहितरत्नाकर- 57 कुम्भदेवानाम्पूजनम्पञ्चदशं, उत्सवबलिनिर्वापणं षोडशं, उत्सवभ्रमणं सप्तदशं, उत्सवार्तेस्नपन हविरिवेदनमष्टादशं, आस्थाने राजोपचारफलनिवेदनं एकोनविंशतिकं; नृत्तगेयादिदर्शनं विंशतिकं, पूर्वस्थानेनिवेशनमेकविंशतिकं, उपचारस्तुतिपुष्पाञ्जलिश्चद्वाविंशतिक मित्येतानि प्रथमदिनोत्सवे सायङ्कालेकुर्यात्. द्वितीयदिनप्रभृतिविशेषः :- द्वितीयदिनप्रभृतिसायम्प्रातर्नित्यार्चनाने द्विगुणाराधनं, द्विगुणनिवेदनं, कुम्भदेवाराधनं, ध्वजदेवाराधनं, होमःबलिप्रदानं, स्नपनं उत्सवभ्रमण, मुत्सवान्तस्नपन, हविर्निवेदन, मास्थाने राजविग्रहा-, पूर्वस्थानेस्थापनं स्तुतिः पुष्पाञ्जलिश्चेति चतुर्दशैतानिद्वितीयदिन मारभ्य नवमदिनपर्यन्तं सायम्प्रातर्नित्यं कुर्यात्. षष्ठदिनादि नवदिनपर्यन्तविशेषः :- षष्टे ऒ हनि, प्रातरुत्सवार्तेजलकुङ्कुमोत्सवं विशेषपूजां च. सप्तमेहन्युषःकाले श्रोत्रियानाचार्यादीन् सप्तमुनीन्स्मुृत्वा स्वर्णगवाज्य तण्डुलोदकुम्भ दूर्वाग्र क्रमुकान्दत्वा, सायङ्काले कृष्णागरु गन्धानुलेपनं, रथमहोत्सवं कुर्यात्, आयं विशेषः. अष्टमेहनि नित्यक्रियार्ते मृगयात्रोत्सवेश्रियासह संवादरूपं च, तद्रात्रा नित्यक्रियार्तेकौतुकबन्धनं प्रतिष्टोक्तवच्चयनाधिवासञ्चकुर्यात्. नवमेदिने - प्रभाते शयानन्देवमुत्थाप्यपाद्याद्यर्घ्यान्त मभ्यर्च्य. नित्यक्रियां समाप्योत्सवार्ते, डोला मधिरोहणं च, चूर्णोत्सवं चावभृथमालयप्रवेशनमास्थाने पाद्याद्यर्चनं चतुर्दिक्षुवेदाध्ययनादि स्तुतिं अभ्यन्तारेस्वस्थाने स्थापनमर्चनं हविर्निवेदनपुष्पाञ्जलि पूर्णाहुति अन्तहोमाग्निविनर्जनं धृवबेरेकुम्भदेवावाहनं च, तद्रात्रापूर्ववद्बलिं 58 सग्ंहितरत्नाकर- मौनबलिन्दत्वा अग्नि सन्निधौस्नानं, ध्वजावरोहणं, स्नपनमर्चनं, उत्सवं कारयेत्. ध्वजदण्डलक्षणं :- ब्राह्मणोयजमानश्चेद्वेणुं, क्षत्रियोजातिं, वैश्यश्चम्पकं शूद्रश्चेत्पूगं, सर्वेषां पूगङ्गा, शुभवृक्षसारं, गृष्णायात्. अथ ध्वजदण्डमृजुं, शिक्षं, अनुद्वेजनं, क्रिमिकीटकादि, व्रणरहितं, विमानसमं, पादाधिकं, अर्थाधिक, मर्धहीनं, पादहीनं वा, द्विताळपरीणाहं, यथालाभ परिणाहं, वैणवं, क्रमुकं, जाती, चम्पकं, वा, अन्यशुभ वृक्षसारं वा गृष्णायात्. अन्योद्दिष्टं, स्वयंशुष्कं, दग्धञ्चपरिवर्जयेत्. वासाधिकारोक्त ध्वजलक्षणं अन्तस्सार बहिस्सार इतिद्विविधं :- नारिकेळ, ताळ, वेणु, पूगा इत्येते बहिस्सारा भवन्ति चेत्प्रत्यब्दमुपयुक्तं पूर्वदण्डं विसृज्य’ अन्यं स्थापयेत्. जाती, कदम्ब, चम्पक, वकुळार्जुन, खदिर, बिल्व बन्धूकासन इत्येते अन्तस्सारास्सम्भवन्ति, ते चसर्वकालयोग्याः, त्य्रब्दमुपयुक्तं पूर्वदण्डं विसृज्य, नवमन्यं स्थापयेत्. महाप्रासादो यदि, कपोतान्तं वाकर्तव्या. यज्ञाधिकारोक्तध्वजलक्षणं

वेणुं, जातिं, चम्पकं, क्रमुकमन्येषां शुभवृक्षसारं वा नवं. (उ) सग्ंहितरत्नाकर- 59 मूलादग्रङ्क्रमात्कृशं, चतुर्विंशत्यं गुळपरिणाहं, गर्तमानं विनैन, विमानसमप्रमाणं ध्वजदण्डं गृष्णायात्. अत्र्युक्तध्वजदण्डन्तल्लक्षणं :- ध्वजदण्डायतं-षड्भागं, पञ्चभागं, चतुर्भागं कृत्वा तदेकांशायतां सप्ताङ्गुळ, षडङ्गुळ, शराङ्गुळ स्थूला मेकपर्वादिपञ्चपर्वान्तं सप्ताष्टनवपर्वव्यतिरिक्तां, षट्पर्वदशपर्वै, कादशपर्वयुक्तां वैणवींयष्टिङ्गृहीत्वा, यज्ञवृक्षजातानि शुभवृक्षजातानि ताळायामानि, तदर्ध विस्ताराणि, चतुरङ्गुळघनानि, दण्डाग्रार्हविस्ताराणिमध्ये छिद्रयुतानि, अग्रेयष्टिच्चिद्रयुतानि, यष्ट्याधाराणि त्रीणिफलकानि, समाहृत्य, दण्डाग्रेताळं, ताळद्वयाधिकंवा वेणुं यष्टिङ्कृत्वात(त्रैकंसंयोज्यमध्ये च तदधश्चद्वौ यष्ट्याधारौ संयोज्य सयष्टिः यष्ट्याधारान्, त्रिताळमितिसावकाशान्, द्विताळमिति सावकाशान्वा, दण्डाग्रे संयोज्य, फलकोपरि त्रिताळदण्डंशेषयित्वा तस्यो परिपक्षाङ्गुळं, मुकुळाकारं, कटकद्वयभूषितङ्कारयित्वा, यष्टग्रे’ यन्त्रवलयं, त्राम्रमायसंवायोजयेत्. दर्भरज्ञुलक्षणं :- ध्वजदण्डद्विगुणायामदर्भरं संयोज्य, प्रादेशलम्बमान - दर्भमालिकया वेष्टयेत्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे उत्सवविधानेध्वजदण्डलक्षणन्नामप्रकरणं द्वितीयं

1. त्रिभागं द्विभागंवा कृत्वा (उ) 60 सग्ंहितरत्नाकर- ध्वजपटलक्षणं :- अथ तृतीय प्रकरणं अडध्वजपटं - अहतं, शुद्धं, सूक्ष्मं, कार्पासजं षड्हस्तादहीनायामं, चतुस्ताला हीनविस्तारं, तदर्धविस्तृतव स्त्रद्वयं, मूलेचाग्रेचव स्त्र द्वयमेकैकंवा संयोज्य, दिवाकीर्तिकृतं, उपयुक्तं, पुरातनं, च वर्णयित्वा, केशादीन्परिहृत्य, जलेन शोधयित्वा, अग्रेणाग्रं, पुच्छेनपुच्छं कृत्वा ऊर्ध्वभागे तत्पटविस्ता (रार्धा) रायतं, शूर्पाकार व दग्रङ्कृत्वा, तत्पटस्याधोभागे तद्विस्ता रार्धायत विस्तारौवटौ मध्यमादग्रपर्यन्तं क्रमात्कृशैःपटौ युक्तितः कृत्वा, अग्रादधः पादोर्ड्वेचतिर्यग्यष्टिं तत्पटविस्तारायामं, वैणवीं, अन्यवृक्षजातां वा पटसङ्कोचार्थं योजयित्वा सर्वत्रपटं शङ्खादि शुभ्रद्रव्येण धवळङ्कृत्वा शोषयेत्, पटेगरुडलक्षणं (चित्रवर्णसहितं) :- एवं कृतस्य ध्वजपटमध्ये गरुडं मूलबेरसमं, कर्णसीमान्तं, गर्भद्वारसमं, पादोनं, पादाधिकं, वा गर्भगेहार्धं, समंवा, तेषु उक्त परिमाणेषु इष्टमानेनले खयेत्. नवताळविभागेन पञ्चवर्णयुतं वामपादंसमाकुञ्च्य, दक्षिणङ्किञ्चित्प्रसार्य, स्थितं, द्विभुजं प्राञ्जलिङ्कृत बिन्दुपिञ्जरपञ्चवर्ण पक्षद्वययुतं, ऊर्ध्वदृष्टिं, ललाटेताम्रचूडं, ना सेग्रेश्यामवर्णं, ताम्रकरपादतलं, (आ) रक्तनखं, स्मितवदनं, अन्यत्र पीतवर्णं, नीलकेशं, गगनेगमनाकारं, वक्षविक्षेपनंयुतं, किञ्चिदायतवृत्तगुञ्जनिभाक्षं, नीलतारकं, बाहुबन्धाङ्गुळीयकं, पुष्पमालापरिवृतं, नानापुष्पालङ्कृतं नानाभरणभूषितं, मरकतच्चायवाससं, किङ्किणीजालमेखलं, हारनूपुरादिसहितं, सुमुखाख्योरगारूढं, वामहस्ते रक्तवर्णमग्निजं विप्रजातिमनन्तं, सग्ं हितरत्नाकर- A 61 पीतवर्णमिन्द्रजन्नृप (क्षुद्र) जातिं, वासुकिं यज्ञसूत्रं श्यामवर्णं, जलजं वैश्यजातितक्षकं, कटिसूत्रं कृष्णवर्णं वायुजं, शूद्रजाति हाराकारं कर्कोटकं, नीलवर्णं वायुजं, दक्षिणकरेपद्मं श्वेतवर्णं अम्बुजं वणिग्जातिं, वामकर्णे महापद्मं हेमवर्ण मिन्द्रजङ्क्षत्रियजातिं, शिरसिशङ्खंरक्तवर्णं अग्निजम्ब्राह्मण जातिं, दक्षिणहस्तेअङ्गुळीयकं चैवन्नागाष्टभूषणं गरुडंयाम्यबाहूं, कौबेरमु कुटोज्वलं, उत्सवार्थंस्ववेगेन’ देवान् ब्रह्मलोकादाह्वयन्तं सुपर्णं, लेखयेत्, तत्पार्श्वयोर्दीपधरौ चामरधारिणा, पूर्णकुम्भा, ऊर्वेछत्रं- चन्द्रार्कौ, शङ्खचक्रौगदाशार्णासीन्, अधस्ता त्पादुके, साङ्कुरा- पालिकाघण्टा धूपदीपपात्राणिच, श्रीवत्सपूर्णकुम्भ भेर्या दर्श मत्स्ययुग्माङ्कुश शङ्खावर्तान्, हेमाभॊ शुक्लवस्त्रा कूर्चचिह्नध्वजौ वटुरूपिणाद्विभुजौ सनकसनत्कुमारौ चो भयपार्न्वौ, लिखित्वा, अन्यं पटं सर्वं कृष्णवर्णेन लेखयेत्, इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे उत्सवविधानेध्वजपट गरुडरूपन्नामतृतीयं प्रकरणं यागशालालक्षणं :- अथ चतुर्थप्रकरणं अथ आलयाभिमुखे, याम्ये, आग्नेये, ऐशान्येवा, यागशालां पञ्चहस्तादहीनां, चतुरश्रां, चतुर्द्वारा, मेकद्वारांवा, प्रसां, कूटं, मण्टपं हकृत्वा, तोरणैः पूर्णकुम्भैर्वितानैर्ध्वजैर्मुक्तादामभिः दर्भमालादिभिरलङ्कृत्य, तन्मध्येअष्टताळयतां, द्विताळोत्सेधां, चतुरश्रांवेदिङ्कृत्वा, तत्रोच्यांसभ्याग्नि कुण्डं कृत्वा, शक्तश्चेत्सर्वकुण्डानि सर्व (उ)

62 सग्ंहितरत्नाकर- पूर्ववत्कृत्वा, उपलिप्य, पञ्चवर्णोरलङ्कृत्य, पुष्पलाजाक्षतान्विकीर्य, वितानाद्यैरलङ्कुर्यात्. आस्थानमण्टपमालयाभिमुखी, याम्ये, अन्यमनोरमेदेश द्वितीयावरणे, मण्टपं, कूटं, वा स्तम्भान्तरं, पञ्चहस्तादि भेदेन प्राङ्मुख, मालय द्वारमुखङ्गा, षोडशद्वात्रिंशादि शतस्तम्भान्तं कृत्वा प्रपं चेन्मध्ये वर्षनिवारणयुक्ताङ्कुर्यात्, वितानध्वजदर्भमाला तरङ्ग स्तम्भवेष्टनयुक्तां, द्वारेषुतो रणपूर्ण कुम्भ क्रमुककदळी दर्भमालां- कुरदीपयुक्ताङ्कारयेत्. . अथ वाहनानि - शिबिका रथ (रङ्ग) गरुड, डोलायन्त्र, मण्टप गज, तुरग, सिंह, व्याळ, हंस, भ्रमणादीनि. दिनक्रमेण वाहनानि :- प्रथमेशिबिकां शेषंवा, (रथरङ्ग शिबिकां वा), द्वितीये प्रभांशेषंवा, तृतीयेमृगराजम्पुष्पकंवा, (तृतीयेडोलां पुष्पकं वा), चतुर्थप्रभार पुष्पकङ्गरुडंवा, पञ्चमे पक्षिराजंरथं वा’, षष्ठीवीशङ्गजंवा, सप्तमे शेषं रथंवा, अष्टमे अश्वं गजंवा, नवमे अश्वं डोलां वा, यथेष्ठानि, इत्येतानिवाहनानि शक्त्यनुसारेण कारयेत्. उत्सवार्थद्रव्याणि :- भेरीप्रमुखवाद्यभेदान्, श्वेतादि नानाविध छत्राणि, पिञ्छानि, चामराणि, नानाध्वजपताकानि, वितानतरङ्गस्तम्भवेष्टनानि, नर्तकान्, गायकान्, अन्यान्परिचारकान्, अष्टमङ्गळपञ्चायुधानि, दारुकृतानि, कुम्भक्षेपणार्थ- मष्टमङ्गळादिसुवर्णकृतानिच, समिद्दर्भपुष्पगन्धधूपदीप अर्घ्यद्रव्याणि, हविरव्याणि नववस्त्र, तन्तु, हेम रत्न धान्य तण्डुल घृत दधि मधु क्षीरफल गुडतैलानि, बहूपदंशान्, स्नपनद्रव्याणि, यत्नेन सम्भरेत्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सगं हितरत्नाकरे उत्सवविधावे यागशालाद्रव्य सङ्ग्रहणं नाम चतुर्थं प्रकरणं

1. प्रभां, वीशंवा. (उ) सग्ंहितरत्नाकर- अथ पञ्चमं प्रकरणं आचार्य ऋत्विक्परिचारकादीनां वरणं :- 63 अथोत्सवदिने पूर्वाह्ले यजमानः एकं आचार्यं, देवेशस्य द्विगुणार्चनार्थं, कुम्भदेवार्चनार्थं, होमार्थं, बलिप्रदानार्थं. आस्थानदेवार्चनार्थं, पञ्चऋत्विजः पञ्चदश परिचारकान्वरयेत्. वरणाद्यवरोहणास्त्रं तेषां सूतक प्रेतकाद्याशौचं न लिप्यते. जपादि विशेषः :- ते चार्चक सहिताः प्रतिष्टोक्तवत् (यजमानेन) पूजिता- वृताश्च प्रथमदिनादि तीर्थान्तंहविष्यशिनः, पुरुषसूक्त पूर्वमरुणनारायण अष्टाक्षरद्वादशाक्षरपारायणापरास्सन् भगवत् कर्माणि कुर्यु- उत्सवार्थस्नपनं :- आचार्यः ऋत्विग्भिस्सहधृवबेरस्नपनं, द्विगुणार्चनं द्विगुणनिवेदन, मुत्सवबिम्बं देवीसहितं चक्रादींश्च अभिषिञ्चु द्विगुणार्चनं, द्विगुणनिवेदनं, च कृत्वा तदालयगत सर्वपरिवाराणां द्विगुणमभ्यर्च्य निवेदयेत्. (अशक्तश्चेत् द्विकालं, एककालं वा) ग्रन्थान्तरे-उत्सवबिम्बं (चतुर्विंशति) चतुर्धशकलशैस्संस्नाप्य, अशक्तश्चेत् वासाधिकारोक्तवत् लघुमार्गेण सौवर्णंराजितं ताम्रम्मृण्मयन्ना आढ कपूर्णकलशन्धान्योपरिनिधाय तत्तद्रव्याणिपुष्पाणिसुवर्णशकलन्निधाय तत्तन्मन्त्रैः पुरुष सूक्तेन वा स्नापयेत्. मृद्धहणं, अङ्कुरार्पणं :- सायाह्ने चक्रवीशशान्त अमितान् सप्तविग्रहैरभ्यर्च्य, अलङ्कृत्य, यानेषुनिधाय, ग्राममालयं वा प्रदक्षिणङ्कारयित्वा ध्वजारोहणोत्सवार्थं मृद्धहणमङ्कुरार्पणं च पूर्वोक्तविधिना कुर्यात्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे उत्सवविधाने आचार्यादि वरणमङ्कुरार्पणं नाम पञ्चमं प्रकरणं 64 अथ षष्ठमं प्रकरणं ध्वजदण्डशुद्धि-, संस्थापनप्रकारः :- सग्ं हितरत्नाकर- अक्षहन्तु- पृष्ठि, प्रमुखे, वा त्रितालं दण्डयोग्यं वा अवटं खनित्वा, तत्र ‘मरुतः परमात्मा’ इति शाल्यादिधान्यानि निक्षिप्य, पद्मरागवज्रवैढूर्य मौक्तिक प्रवाळानि, सुवर्णं वा विष्णुगायत्र्यानिधाय; प्राणायामं कृत्वा पुण्याहंवाचयित्वा पञ्च, सप्त, नवकलशैः शुद्धवारिणावा ‘आपोहिरण्य, पवमानै-’ दण्डं प्रक्षाळ्य, ‘विष्णुस्वा’ मिति दर्भमालिकां, ‘इदं विष्णु’ रीति तन्हुरज्जुञ्चाबध्य, स्वस्तिसूक्तं, शकुनसूक्तं जपन् तदवटे ध्वजदण्डं संस्थाप्य, तन्मूले प्रतिदि द्वादशाङ्गुळोत्सेध विस्तारं अष्टदळपद्मं त्रिवेदि सहितं शिलया, इष्टकया, मृदा वा पीठं, कुर्यात्, अथवा त्रि द्विहस्तायामविस्तारं हस्तोत्सेधं त्रिवेदिसहितं पीठं कृत्वा तन्मूले अष्टदळपद्मं कारयेत्. ध्वजदण्डो अन्तस्सारश्चेदेवं मन्त्रयुक्तं प्रथमं संस्थाप्य, वर्षेवर्षे रत्नन्यासादिकं स्मृत्वा तत्तन्मन्त्रान् जपेत्. बहिस्सारश्चेत् ध्वजारोहणकाले अन्यं ध्वजदण्डं संस्थापयेत्. ध्वजपटप्रतिष्ठाविधिः :- आलयाभिमुखेमण्टपे, प्रसायां, वालङ्कृते प्राच्यां ध्वजपटविस्ताराधिकायामं, तद विस्तारन्ध्वजस्य, तत्पश्चिमे, चतुर्विं शत्यङ्गुळायामविस्तारं चक्रस्य, तदुत्तरे तथैवविष्वक्सेनस्य, धान्यैस्त्रिवेदि सहितानिपीठानिकृत्वा, वायव्ये ऐशान्ये प्राच्यामुत्तरे वा, औपासनाग्निकुण्डं कृत्वा, तस्मिन्ना घोरंहुत्वा, पश्चिमे प्राङ्मुखेधान्यपीठेध्वजपटं संस्थाप्य वास्तु पूजाबलिहोमान् पूर्ववत्कृत्वा पर्यग्नि पञ्चगव्याभ्यां संशोध्य, ‘सामान्यहोमं, “दद्भ्यस्वाहे” तङ्गहोमं, गारुडं, ध्वजं, सग्ंहितरत्नाकर- 55 65 वैष्णवं’ हुत्वा तूलिकया वर्णमादाय तत्तन्मन्त्रेणाक्ष्युन्मोचनं कृत्वा, गवादिदर्शनद्रव्याणि दर्शयेत्, आदर्शङ्कूर्चंवा प्रमुखे निक्षिपेत्. कुम्भेगरुडावाहनं :- ‘आपोहिष्ठा’दिना अभ्युक्षणं कृत्वा नवङ्कुम्भं तन्तुनावेष्ट्य, प्रक्षाळ्यतोयेनापूर्य, वस्त्रयुग्मे नावेष्ट्य, ‘इदमापश्शिवा’ इति अभिमृश्य, स्वर्णं कूर्चाक्षतान् प्रक्षिप्य, गरुडाग्रेनिधाय, आत्मसूक्तं जप्त्या लिखिताकारं गरुडन्ध्यात्वा, तत्कुम्भे अम्भसि समावाह्य, तत्कुम्भस्थं गरुडं तथैव अभ्युक्षयेत्. प्रतिसरम्बध्वा प्रतिष्टोक्तवद्धान्यवप्राण्यास्तीर्य, तन्मन्त्रेण शयनं सङ्कल्प्य, अष्टविग्रहैरभ्यर्च्य नववस्त्रैः आच्छाद्य, वाद्यगेयानाघोष्य, वेदाध्य यनञ्चकारयेत्. हॊत्रं :- अग्निम्प्रज्वाल्य, परिषिच्य ‘आसाग्र, ओजोबलाये’ ति ध्वजं ‘शतधारग्ं कदापिसृजे’ ति गारुडं, वैष्णवं च, हुत्वा हॊत्रं प्रशंस्य तत्त न्मूर्ति मन्त्रै-’ जंऎं, अत्युच्छयं, धन्यं, ध्वजं चतुर्भिरावाह्य, आवाहनक्रमेणजुष्टाकारस्वाहाका रान् कृत्वा, वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, .सकृत् जुहुयात् तद्बीजाक्षरं तस्य हृदयेन्यस्य, तत्कुम्भस्थां . शक्तिङ्कूर्चेनादाय ध्वजस्य गरुडस्य, मूर्ह्नितत्तन्मूर्तिमन्त्रेणावाह्य, आनम्य, तन्मण्टपे कृते पश्चिमाभिमुखं ध्वजं संस्थाव्य. तत्पश्चिमेप्राङ्मुखञ्चक्रं, उत्तरे दक्षिणाभिमुखंशास्त्रं च, संस्थाप्य, गरुडं गरुडगायत्र्या, शास्त्रं चक्रं तत्तन्मक्तेः अष्टविंशति विग्रहैरिका- दशोपचारैर्वाभ्यर्च्य, घृतगुडसहितमुद्दान्नं गरुडस्य अन्ययोश्शुद्धान्नं निवेद्य, मुखवासं दद्यात्.
2. विहङ्गं, गरुडं, पक्षिराजं, खगाधिपं इति (उ) 66 सग्ंहितरत्नाकर- भेर्यामावाहनं : ततः पुण्याहं कृत्वा, आग्नेय्यान्धान्यराशा व्यस्तभेर्यां ‘भूतेशं, महाभूतं,विष्णुभक्तं, गदाधर’, मितिभूतेशमावाह्य अभ्यर्च्य चर्मणिप्रजापतिं, सूत्रेशेषं, दक्षिणोत्तरयोः शिरद्वये सूर्य चन्द्रमसौ, दक्षिणसुषिरे सप्तमातृकाः, वामसुषिरे भुवङ्गं, तद्वलये वृषं, तद्बन्धे इन्द्रं, दण्डेवाचस्पतिं, वादके नन्दीशं, स्मृत्वा आवाह्या. अभ्यर्च्य अग्निं परिषिच्य “भूतेशाय, महाभूताय, विष्णुभक्ताय, गदाधराय, प्रजापतये, शेषाय, सूर्याय, चन्द्रमसे, सप्तमातृभ्यः, भुवङ्गाय वृषाय, इन्द्रय वाचस्पतये, नन्दीशायस्वाहेति वैष्णवं जुहुयात्. भेरीताडनं :- वस्त्राद्यैर्वादकमलङ्कृत्य, आचार्यः प्राङ्मुखोदङ्मुखोवाभूत्वा ‘उपश्वासये’ ति (जप्त्या) दण्डमादाय ‘भूर्भुवस्सुवरि’ त्युक्त्यादण्डेन त्रि- त्रिः, ताडयेत्. पश्चाद्वादको भेरीं सर्ववाद्ययुतान्ताडयेत्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे उत्सवविधाने ध्वजपटप्रतिष्ठा भेरीपूजाताडनं नामप्रकरणं षष्ठं अथ सप्तमं प्रकरणं देवानां बलिहरणं :- पश्चादाचार्यो द्रोणतण्डुलपक्वं, तदर्धपक्वं, आढकादहीनं तण्डुल पक्वं वा शुद्धान्नं (आज्यमिश्र) मुद्दान्नं वा बलिङ्कटा हेप्रक्षिप्य प्रोक्ष्य, ऊर्ध्व पुष्पन्निधाय ‘उद्यन्तं बृहस्पतय’ इतिचोक्या, गरुडरूपं शिष्यं सोष्टेषं आहूय शिरसि स्थापयेत्. ध्वजपटंशास्त्रं चक्रंसग्ंहितरत्नाकर- 67 रथेशिबिकायां वारोप्य’ नृत्तगीत वाद्याद्यैः सर्वजनयुतः आचार्यः पुरतोगच्छेत्. तदालयद्वारपाल, लोकपाल, विमानपाल, अनपायिभ्यो, गोपुरदेवेभ्यो बलिन्दत्वा. ग्रामेयथाक्रमं ब्रह्मेन्हादीनां बलिन्दत्वा उत्सवङ्घोषयेत् प्रथमेबलिनिर्णयं :- यस्यां दिशिविमानंस्यात् तद्दिक्पालपूर्वं बलिन्दद्यात्. ग्राममध्येविमानञ्चेत् ब्रह्मणोबलिं, इतरेषां यथाक्रमन्दद्यात्. पश्चामादि विमानेषुतद्दिक्पालक पूर्वकं ब्रह्माणं बलिन्दद्यात्. एकवीथिश्चेत्-पूर्वापरदण्डवीथ्यां पश्चिमेवरुणनिरति वायुभ्यो, मध्ये ब्रह्माकुबेरेभ्यो, प्राच्यां इन्द्राग्नी शानेभ्यो, बलिन्दद्यात्, दक्षिणोत्तरदण्डवीथ्यां-दक्षिणेयमनिरतिवह्निभ्यो, मध्ये ब्रह्मवरुणवासवेभ्यो, उत्तरेकुबेरवायुरुद्रेभ्यो दद्यात्. नदीपर्वतसमुद्र तीरविमानेषु, ‘आवरणं’ व्यप्योह्य, तत्तत् स्मृत्वा बलिङ्क्षिपेत्, (अथवा) तत्समी पेग्रामेबलिञ्चरेत्. बलिक्रम–तदुत्तमादयः :- बलिस्थाने दर्भानास्तीर्य ‘शुचीवोह’ व्येति प्रोक्ष्य, तत्तद्दिगी शाना वाह्य तत्तन्नामभिस्तोयम्पुष्पं मुष्टिमात्रबलिन्तोयं पुष्पं गन्धं धूपं बलिन्तोयं नमस्कारं चकृत्वा, तद्दिक्पालकस्य परितः सर्वेभ्यो देवताभ्यो, भूतेभ्यो, यक्षेभ्यो, राक्षसेभ्यो, नागेभ्यः, पिशाचेभ्यो, गन्धर्वेभ्यो, अष्टादशगणेभ्यो बलिन्दद्यादुत्तमं. सर्वदेवताभ्यो, भूतेभ्यो, यक्षेभ्योराक्षसेभ्यो, द्यान्मध्यमं, तत्तद्दिगीशाय केवलं अधमं. सर्वत्र ‘येभूता’ इत्याकाशेविसृजेत्. ग्रामो अग्रहार्चळ्चे चक्रागे ‘यज्ञस्य घोषदशी’ ति यज्ञसूक्तं, गरुडाग्रे ‘हविष्मती’ रितिजपेत्,
3. चक्रं, शास्त्रं च शिरसाधारयन्, (उ)

प्रागग्रे (उ) 68 सगं हितरत्नाकर- नवसन्धिमन्त्राः : - (सूक्तानि) मध्यादिनवदिक्षु - “हिरण्यगर्भ, इन्द्रंवो, अग्नेनय, आयातुदेव, नमस्सुते, अस्तभाद्या, पीवोन्नागं, अद्भ्यस्तिरोधा, स्तुहिश्रुतः” इतिदिगीश सूक्तानि तत्त दिक्षुजपेत्. नगरादिविशेषे अत्र्युक्तबलि- :- अग्रहारव्यतिरिक्तग्रामे सर्वेदेवा, सर्वदेवपत्न्यः, सर्वेऋषयः सर्वाऋषिपत्न्य सर्वेपितरःसर्वा पितृपत्न्यश्च सिद्धविद्याधरगरुड गन्धर्वयक्ष किन्नरकिम्पुरुष नागभूत असुरराक्षसेभ्यो अष्टादशगणास्वेस्वे- पत्नीसहितास्सर्वे प्यायान्तु आगत्य देवदेवस्य विष्णोरुत्सवेदत्तं बलिङ्गृहीत्वा सन्तृप्यन्तु सन्तृप्यन्त्विति, एवमेतत् गद्यानिच (पठेत्). अत्रि- :- ऋषयःपितरस्सर्वे, पत्नीभिस्सहितामुदा आदित्यावसवो रुद्राः, मरुतोन्य गणैस्सह । सर्वेदेवाश्चदेवीभि, र्गरुडासुरपन्नगा- सिद्धविद्याधरायक्ष, गन्धर्वाभूतराक्षसाः । तथा किम्पुरुषाश्पैव, किन्नराश्चरणागणाः दुर्गाज्येष्ठामहाकाळी, रोहिण्योमातरस्तथा । सर्वाश्चाप्सरसश्चैव, विष्णुभूताश्च सर्वशः अस्मिन्देवोत्सवेसर्वे, समागच्छन्तुसादराः । बलिमादाय भुञ्जन्तां, श्शुभदाश्च भवन्तुते ॥ इती आघोष्य तत्तत्ताळाद्यैः तोषयेत्. ध्वजारोहणं :- बलिशेषं बलिपीठे ‘भूतेभ्यो नम इति निक्षिप्य, पादौप्रक्षाळ्या चम्य, सग्ंहितरत्नाकर- 69 शकुनसूक्तेनालयं प्रदक्षिणङ्कृत्वा ततः ध्वजस्थानं गत्वा, ध्वजंयानादवरोप्य, पाद्याद्यैरभ्यर्च्य, अनुमान्य, यन्त्रेरज्जुं समादाय ध्वजङ्कूर्च (घण्टा) युतं स्वस्तिदेवे’ति बध्वा, आचार्यः प्राङ्मुखोदङ्मुखो- स्थित्वा ध्वजदण्डाग्रे सुपर्णोसि, हविष्मती’ रीति मन्त्रेणारोहयेत्. ‘भूरसी’ति मन्त्रेण तत्वजदण्डमूलंहस्ताभ्या- मवलम्ब्य ‘ध्वजं प्रतिष्ठापयामि’ इति प्रतिष्ठाप्य गरुडं, विष्णुं, दर्भमालां, वनमालां, ध्यात्वा ‘जयाय, अत्युश्रयाय, धन्याय, ध्वजाय नमः. इति आसनादिभि रभ्यर्च्य, इन्द्रादीन्मूले, ब्रह्माणन्दण्डे, गरुडमग्रे, फलकत्रये सूर्याग्निसोमान्, यष्ट्यां सुदर्शनं, आयसवलये वासुकिं, तन्तुरज्ङात्रिमूर्तिं, घण्टिकायामजं, कुशमालिकायां सरस्वतीञ्च, आवाह्य अभ्यर्च्य, पुण्याहम्ब्रह्मघोषं च कृत्वा, मुद्गान्नं निवेद्य पानीयाचमनं मुखवासं च दत्वा, गरुडं क्षमस्वेति प्रणमेत्. प्रागुत्तर ईशान्य दिगीक्षणं धनधान्यवर्धनं, इतर दिगीक्षणं चेत मरणं व्याधिपीडनं भवेत्तदोषशान्यर्थं - वैष्णवं विष्णुसूक्तं होमं जपंवाकुर्यात्. तन्निवेदितमन्न डबळानिगृहीत्वा आचार्यः स्त्रीभ्यः सन्तानकामिनीभ्यो, फलकामिभ्यःपुरुषेभ्यश्च, दद्यात्तेपिसर्वान्का मानवापुवनि. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्ते सग् हितरत्नाकरे उत्सवविधाने नवसन्धिदेवानां पूजाबलिहरण ध्वजारोहणन्नाम सप्तमं प्रकरणं 70 सग्ंहितरत्नाकर- नवकुम्भ लक्षणं :- अथ अष्टमं प्रकरणं अधयागशालां आगत्य वेद्यु परिष्वङ्गुळोन्नतं एकाङ्गुलोन्नतं वाधान्यान्यास्तीर्य, चतुस्सू तैरवपदं कल्पयित्वा, दर्भान्यास्तीर्य पुष्पाक्षतान्य वकीर्यधूपदी पाष्टमङ्गळपञ्चायुधानिपरितो विन्यस्य खण्डस्फुटितकाळरहितान् (द्वि) द्रोणपूरितान्, प्रस्थद्वयपूरितान्वानवान्, नवकुम्भान्समाहरेत्. कुम्भपूजा वेद्यामारोपणं :- ‘इन्दन्नर’ यिति यवान्तरमङ्गुळ्यस्तरंवा, तन्तुनापरिवेष्ट्य, ‘शुचीवोहव्ये’ तीप्रक्षाळनादेयमन्यं, दिवाहृतन्तोयं ‘धारास्वि’ तिवस्त्रेणोत्पूयोशीरादिगन्थैर्वासयित्वा ‘इदमापश्शिवा’ इति कुशेनाभिमन्य, तोयेन कुम्भान् सम्पूर्य, अक्षत कुश कूर्चान्नि क्षिप्य, पृथग्स्पृथक् वस्त्रयुग्मेनावेष्ट्य, नवरत्नानि, तेसुक्रमेणमध्यमादिविष्णु- गायत्र्या निक्षिप्य रत्नानामलाभे सौवर्णपुष्पाणि वा निक्षिप्य, सौवर्णाष्टमङ्गळ, पञ्चायुधानि मध्य कुम्भे विन्यस्य, तान्कुम्भान् विष्णुसूक्तेन वेद्यां समारोप्य सभ्याग्ना वाघारं कुर्यात्. नवमूर्ति आवाहनं :- आचार्यस्तद्वेद्यां दक्षिणेचोत्तराभिमुखस्तिष्ठन् प्राणायामङ्कृत्वा समाहितो देवन्ध्यायेत्. विष्णुः :- मध्ये प्रधानकुण्टे रुक्म वर्णं, रक्तास्यं, रक्तनेत्रं, सुखोद्वहं शुकपिञ्चाम्बरधरं किरीटहारकेयूर प्रलम्बयज्ञोपवीतिनं कौस्तुभोद्भासितोरस्कं, श्रीवत्साङ्कं, चतुर्भुजं, दक्षिणेनैकहस्तेन भक्तानामभयप्रदं, वामेनान्यहस्तेन स्व कट्यामवलम्बितं, पराभ्यां सग्ंहितरत्नाकर- 71 कराभ्यां शङ्खचक्रधरं विष्णुम्प्रणवरूपिणं शुकपिञ्चाम्बरधरं, “इदं विष्णु’ रिति विष्णुं, महाविष्णुं, सदाविष्णुं, सर्वव्यापिनं” इति. (तस्मिन् कलशे). श्रीः :- विष्णोर्दक्षिण भागे - तप्तहाटकसङ्काशं, पद्मपत्रायतेक्षणां तिस्पभिः पुष्पचूडाभि-ललाटोपरिशोभितां, सपद्मवामहस्तान्तां, कक्ष्याबद्धघनस्तनीं, प्रसारितेतरकरां, सर्वाभरणभूषितां, प्रसन्नेन्दु निभाननां, श्रीवत्साङ्कित- बीजान्तां, पाल्गुणेचोत्तरोद्भवां दक्षिणपार्श्वे हंसनिर्याख्य वाहिनीं, ‘श्रियेजात’ इति “श्रियं, धृतीं, पवित्रं, प्रमोदायिनीं, भूः :- वामपार्श्वे-महींश्यामांसर्वाभरणभूषितां वैशाखेरेवतीजातां दधतीन्दक्षिणेधवळाम्बुजां, प्रसारितेतरकरां, प्रसन्नेन्दुनिभाननां महाचातकमारूढां, लक्ष्मीपूर्वाक्षरान्वितं, पीताभां, ‘मेदिनीदेवी”, इति हरिणीं, पौस्लीं, क्षोणीं, महीं, चावाह्य - पुरुषः :- प्राक्कुम्भे :- प्राङ्मुखम्पुरुषं श्वेताभं, चतुर्भुजं शङ्खचक्रधरम भयवरदं, पीताम्बरं, सर्वाभरण संयुक्तं, “योवा आयु” रीति, पुरुषं, पुरुषात्मकं, परमपुरुषं, धर्ममयं. सत्य :- दक्षिणकुम्भे :- दक्षिणाभिमुखं सत्यं-अञ्जनाभं, चतुर्भुजं, शङ्खचक्रधरमभय वरदं, रक्ताम्बरं, सर्वाभरणभूषितं, “योवातेज”, इति ‘सत्यं, सत्यात्मकं, ज्ञानमयं, संहारं”. अच्युतः :- पश्चिमकुम्भे :- पश्चिमाभिमुखं अच्युतं - स्वर्णप्रभञ्चतुर्भुजं शङ्खचक्रधरमभयवरदं कनकाभं पीताम्बरधरं, “सहसम्पाय” इति अच्युतं, अपरिमितं, ऐश्वर्यं, श्रीपतिं.

1. सत्यसत्यं, सत्यनिष्ठं (उ) 72 सग्ंहितरत्नाकर- अनिऋद्धः :- उत्तरकुम्भे :- उत्तराभिमुखमनिरुद्धं प्रवाळाभमनन्तोत्सङ्गे आसीनं पुष्पाम्बरं, सर्वाभरणसंयुक्तं चतुर्भुजं शङ्खचक्रधरमभयवरदं “योवासंयोगः” इति अनिऋद्धं, महान्तं, वैराग्यं, सर्वदेवमयं”. कपिल- :- आग्नेय कुम्भे कपिलं - श्वेताभं प्राङ्मुखमष्टहस्तं दक्षिणेनैकमभयं अन्येचक्रासिहलधरं, वामेनैकहस्तेनकट्यावलम्बितं अन्येशङ्खचापदण्डडरं, रक्तवस्त्रं किरीटाद्याभरणान्वितं, “कामीमिमा”, इति कपिलं, मुनिवरं, शुद्धं, वेद रूपिणिं”. यज्ञः :- नैरतिकुम्भे :- पश्चिमाभिमुखं यज्ञं चतुशृङ्गंसप्तहस्तं तप्तचामीकराभं, शङ्खचक्राज्यस्त्रालीस्रुक्ुवकमण्डलु जुहूपभृत रं रक्तवस्त्रं सर्वाभरणभूषितं “यं यज्ञ” इति, ‘यज्ञं, सर्वदेवमयं, पुण्यं, क्रतुं"2. नारायणः :- वायव्यकुम्भे :- पश्चिमाभिमुखं नारायणं-स्फटिकाभं चतुर्भुजं शङ्खचक्रधरमभयवरदं पीताम्बरं, श्रीवत्साङ्कं सर्वाभरण संयुक्तं-“मामात्मगुप्तां” इति नारायणं, त्रयीमयं, जगन्नाथं, देवदेवं’
2. ज्ञान. (उ)
3. यज्ञ मूर्तिं, यज्ञात्मकं, यज्ञरूपिण (उ)
4. नारायणात्मकं, नारायणायब्रह्मेशात्मकं. नारायणाय पुण्यदैवं. (उ) सग्ंहितरत्नाकर- पुण्य :- 73 ऐशान्य कुम्भे :- प्राङ्मुखं पुण्यं-तरुणादित्य सङ्काशं चतुर्भुजं शङ्खचक्रधरमभयवरदं’ रक्तवस्त्रोत्तरीयोपवीतिनं श्रीवत्सवक्षसमिति “सत्यं सत्वं” इति पुण्यं, पुण्यात्मकं, पुण्यमूर्तिं, पुण्यदायिनं”. इति ध्यात्वा, आवाह्य, अभ्यर्चयेत्. देवस्य रक्षाबन्धनविधि- :- उत्सवबिम्ब मष्टोपचारैरभ्यर्च्य, पुण्याहं कृत्वा, मृण्मयव्यतिरिक्त सौवर्णादिपात्रेषु, आढकादहीनैः - तण्डुलैरापूर्य सौवर्णान् प्रतिसरान् विन्यस्य, नागराजमावाह्य, अभ्यर्च्य स्वस्तिसूक्तेन तान भिमृश्य, ‘कृणुष्वपाज’ यित्यनुवाकं जप्त्या, ‘स्वस्तिदा विशस्पति’ रीतिदेवस्य दक्षिणकरे, देव्यो सत्तन्म श्रेण वामकरेबध्नीयात्. यज्ञाधिकारे :- चक्रवीशामि तानां कुम्भदेवानाञ्च बध्नीयादिति. वासाधिकारे :- देवं देवीसहितं स्नानश्वब्रे ‘परंरंहे’ ति विधाय नित्यस्नानोक्तमार्गेण स्नापयित्वा, स्नानवस्त्राणि विमोच्य, विष्टरे देवं देव्यौच समानीय, श्वेतवस्त्रैः कुण्डलाङ्गदहाराद्यैः भूषणैः, श्वेतमाल्यैः श्वेतगन्ध पवित्रोत्तरीयाभ्यां अलङ्कृत्य, राजवदुपचारान् कृत्वा, प्राण्यङ्गजाति गन्धान्वर्जयित्वा, अन्यद्भोगान्यथान्यायं कृत्वा, यागशाला मागत्य वेद्यां नवकुम्भान्विन्यस्य, विष्ण्वादिदेवान् आवाह्य, अभ्यर्च्य, हॊत्रं प्रशंस्य, आवाहन जुष्टाकार, स्वाहाकारान् कृत्वा, देवस्य देव्योश्च पूर्वोक्तविधिना प्रतिसरान् बन्धयेत्.
5. पीताम्बरधरं, (उ) 74 सग्ंहितरत्नाकर- {स्रुवेणाज्येनोत्सवदिनदैवत्य, मुसभृतासाज्यचरुणातिथिदैवत्य, माज्येन अग्निहोत्रहवण्या वारदैवत्यं, आज्येनजुह्वा नक्षत्र दैवत्यञ्जुहुयात्) दैवत्यहोमः :- ; उत्सवदैवत्यं, तिथिदैवत्यं, वारदैवत्यं, नक्षत्र दैवत्यं, वैष्णवं, विष्णुं सूक्तं, पुरुषसूक्तं, श्रीसूक्तं, महीसूक्तं, सर्वदैवत मन्त्रान् हुत्वा, ’ सर्वत्र दधिक्षीराज्यलाजयुक्तमन्नं उपजुह्वा … दायवैष्णवं नित्यं मेनं होमं जुहुयात्. स्रुवेणाज्येनोत्सवदैवत्य, मुपभृतासाज्यपक्वेन तिथिदैवत्य, माज्येन अग्निहोत्रहवण्यान्तद्वारदैवतं, आज्ये जह्वान क्षत्र दैवत्यं. अथवा सर्वत्रस्रुवेण तत्तत् स्मृत्वा, जुह्वादाय वैष्णवं नित्यहोमं जुहुयात्, अयमेकाग्निकुण्डपक्षः. त्रेताग्नयश्चेदन्वाहार्यं प्रधानं. तत्रसर्वत्र होमान् हुत्वा. आहवनीय्ये पुरुषसूक्तं गार्हपत्ये वैष्णवं श्रीसूक्तं च जुहुयात्. अयं त्रेताग्निपक्षः पञ्चाग्नयश्चेत्सभ्यं प्रधानं. तत्रसर्वत्रहोमान् हुत्वा. आहवनीय्ये पुरुषसूक्तं. अन्वाहार्वे विष्णुसूक्तं. ‘गार्हपत्येवैष्णवं. श्रीसूक्तं. अवसथ्ये एकाक्षरसूक्तं, महीसूक्तं जुहुयात् इति श्लोकमरीचि- पटल मरीच्यां एकाग्नि मपिकरोति. वासाधिकाडे, प्येकाग्निङ्करोति. अत्रिरपि एवमेव; क्रियाधिकारे. पञ्चाग्नय उत्तमं. सभ्यमेकाग्निरधमं - त्रेताग्निपक्षे आहवनीये प्रधानं, समिधाज्यचरु- होममुत्तमं. आज्यचरुहोमे मध्यमं. आज्यमधमं. साज्यचरुणाधमाधममिति. अथवानित्यहोमकुण्डे सर्वं कुर्यादिति. होमस्थाने अनुक्तेपचनालयः कुण्डे अनुक्ते औपासनकुण्डं. द्रव्ये अनुक्ते आज्यं. काले अनुक्ते - मध्याह्नं, पात्रे अनुक्षेस्रुवं, इत्युक्तत्वात्. पचनालयेवानित्याग्निकुण्डे वा कुर्यात्. यज्ञाधिकारे त्रेताग्निकल्पनेगार्हपत्यं. सग्ं हितरत्नाकर- 75 प्रधानं. पौण्डरीकं सामान्यप्रायश्चित्तार्थं. निमित्तप्रायश्चित्तार्थं वा परिकल्पयेत्. सृगादिपात्रालाभे :- स्रुगादिपात्राणामलाभे स्रुवेणैवहो तव्यं. प्रायश्चित्नाग्नौहोमः :- पौण्डरीकाग्निकुण्डं सर्वप्रायश्चित्तार्थं परिकल्पयेत्. इति श्रीवैखान से श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे नवकुम्भावाहनयागदीक्षा नित्यहोमन्नाम अष्टमं प्रकरणं अथ नवमं प्रकरणं नित्यहोमानन्तरं कुम्भदेवानेकादशोपचारै रष्टोपचारैर्वाभ्यर्च्य पश्चिमे विष्टरेदेवेशं, दक्षणेचक्र, मुत्तरेशास्त्रं, पूर्वेवीशं, संस्थाप्य धान्यपीठेबलिरक्षकञ्चावाह्य, बलिबेरञ्च पश्चिमे संस्थाव्य सर्वानभ्यर्च्यहविर्नि वेद्य, पूर्वोक्तानावरणत्रयदेवान् गर्भालयस्थान् परिवारदेवानभ्यर्च्य हविर्निवेदयेत्. उत्सवं चक्रहीने न कुर्यात्. चक्रादिबेराभावे पात्रेष्वावाह्य अभ्यर्चयेत्.’ नित्यबलिकालः : उत्सवात्पूर्वं बलिं, पूर्वोक्तवन्निर्वापयेत्. अथवादेवेशस्या ग्रे वा बलिन्दद्यात्. वाहनारोहणेविशेषः :- वस्त्र, गन्धपुष्पाद्यैश्शिबिकादिकमलङ्कृत्य, देवालयाभिमुखे प्रतिष्ठाप्य देवेशं नानाविधैः वस्त्र आभरणगन्धमाल्याद्यै विष्णुगायत्रालङ्कृत्यप्रणम्य,
6. मूर्ति चक्रंयदिभवेत्, बलिबेरं विना आचरेत् (उ). 76 सग्ंहितरत्नाकर- ‘वेदाह’ मितियानमारोप्य, ताम्रं, आयसं नाराचं वा संयोज्य, ‘विष्णुर्मा’मिति रज्जुभिर्बध्वा, अष्टोपचारैरभ्यर्च्य सक्तुलाजापूपादीनि निवेद्य, आचमनं, ताम्बूलं चदद्यात्. प्रलापाद्यन्य कलहान्वर्जयित्वा दक्षिणोत्तरयोरर्च कौब्राह्म्यमासनमास्थाय जयशब्द, र्जयस्तोतैः संयुतं ‘कनिक्रदादीन्’ पठेत्. देवस्याग्रे स्तोत्रपाठान्, पृष्टे वेदाध्ययनानि कुर्वन्तः, नृत्तगीतवाद्य छत्रचामरधूपदीपध्वजपताकाद्यैस्सर्वजनयुतं तोयधारापुरस्सरमालयं परीत्य, ग्रामंशनैश्ळनैः प्रदक्षिणङ्कारयेत्. देवस्यदर्शनफलं :- तद्रामनिवासिनस्सर्वेजनाः ताम्बूलव लादी निदद्युः, बल्युत्सवानुगमनेन पदेपदे यज्ञफलं प्राप्नुवनि. दर्शनकाङ्क्षिणस्सर्वे शूद्रान्य जातयोपि वेदपाठकवि प्रसमाभवन्ति- अप्पुृश्यादिस्पर्शनेशङ्कित फलं :- यश्शङ्कितः कृतस्नानः, सशीघ्रं नरकंव्रजेत्, तस्मादस्पृश्य संस्पर्शे नदोषोभवेत् इति. उत्सवार्ते स्नपनं :- एवङ्ग्रामं प्रदक्षिणं कृत्वा, शकुनसूक्तेनालयमाविश्य आस्थाननुण्टपे देवं’ संस्थाप्यपाद्याचमनमुखवासानिदत्वा- राजवदुपचारान्कृत्वा, पूर्ववत्कौतुक विसृज्य, देवं शुद्धोदकैस्संस्नाप्य प्लोतेन विमृज्य वस्त्रम्परीधायाभ्यर्च्य, पूर्ववत्कौ तुकम्बध्वा, हवि निवेद्य पानीयाचमनमुखवासानिदत्वा वस्त्राभरणगन्धमाल्याद्यै रलङ्कृत्य, ‘देवस्यत्वा’ इति आदर्शन्दर्शयित्वा नीराजनादीनिकारयित्वा नृत्तगीत वाद्यैर्विनोदङ्कारयेत्. प्रणम्य, अभ्यन्तरे पूर्वस्थानेदेशं प्रतिष्ठापयेत्.
7. सिंहासने (उ)
8. चतुर्दश. (उ) 3. प्रभूतं वा. (उ) 4. अपूपादीन्विष्णु गायत्र्यानिवेद्य, आचमन, मुखवास पानीयानि दद्यात् (उ). 4सग्ंहितरत्नाकर- द्विगुणार्चनं :- 77 एवं प्रथमे अहनि सायाह्नेकुर्यात्. द्वितीय दिनप्रभृति सायम्प्रातर्नित्यार्चनान्तो द्विगुणार्चनं, द्विगुणनिवेदनं, कुम्भदेवाराधनं, ध्वजदेवाराधनं, होमम्बलिञ्चकृत्वा, सायम्प्रातरुत्सवञ्चकारयेत्. सायम्प्रातर्नित्यार्चनान्तो उत्सवं देवीसहितमुत्तमं, मध्यमम्प्रातःकाले, अधमं पञ्चमे अहनिवाकुर्यात्. उत्सवकाल निर्णयः :- उदयात्पूर्वकालःरात्र्युत्सवकालः, दिवा अवराष्ट्रन्तं दिवोत्सवकालः सन्ध्ययो द्वयोः अर्थरात्रे मध्याह्ने वा बलिङ्क्टिपेत् वर्षाद्यैरुत्सवासम्भवे :- अतिवात, वृष्टि, विद्युच्चोर, राजभया’ दिसम्भवे आलये, द्वितीयावरणे वा, बलिमुत्सवं कारयेत्. जलकुङ्कुमोत्सवः :- अथषष्ठी अहनिप्रातर्नित्यक्रियां समाप्य, पीठेदेवं देव्या सहनिवेश्य अष्टोपचारैरभ्यर्च्य, जल कुङ्कुमाभ्यां च उत्सवं कारयेत्. अन्यद्वस्त्रादिकन्दत्वा, अभ्यर्च्य, पृथु कादीनिनिवेद्य, आचमन ताम्बूलं च दत्वा राजोपचारान्कारयेत्. रथोत्सवः :- सप्तमे अहन्युषुकाले श्रोत्रियानाचार्य पूर्वक सप्तऋत्विजः आहूय अर्चयित्वा, तान्सप्तमुनीन्स्मृत्वा स्वर्णगवाज्यतण्डुलो दकुम्भ दूर्वाग्रक्रमुकान् तेभ्योदत्वा, नित्यक्रियां समाप्य, सायङ्काले कृष्णा गरुगन्धंसम्पाद्यदे व्यासहदेवमभ्चर्च्य, पुण्याहङ्कृत्वारक्षाबन्धनं कृत्वा ‘गन्धद्वारे’ तिदेवस्यदेव्योश्च गन्धमालिष्य’ रथेदेवन्दे व्यासहारोप्य उत्सवं कारयेत्.
9. होमम्बलिश्च सायम्प्रातः कर्तव्य- (उ).
10. अन्धकार (उ)
11. तच्छेषम्भक्त्येभोदद्यात् (उ) 78 मृगयात्रोत्सवः :- सग्ंहित रत्नाकरः अष्टमे अहन्युषःकाले प्रातस्सन्ध्यार्चनाने होमाद्यं सर्वङ्कृत्वा धृतचापशरं, चित्रकक्ष्यादिकटकसंयुक्तं, देवीं विना सायुधं अश्वरूढं कृत्वा, ग्रामप्रान्तोपवने विहार वीथि मध्ये वा. देवमानीय तत्रेक्षुखण्डअपूपनारिकेळ कदळ्यादिफलानि, भक्ष्यद्रव्याणि, निवेद्य, तानिभक्तेभ्यो दद्यात्. तत्र गजाश्वरथारूढजनै श्चक्रवीशामितैसह सीमान्ता (र) गत्वा मृगयासम्भ्रमं नाटयेत्. पश्चादालयस्यपुरस्ता, त्सर्व गुणपूर्णया अनपायिन्यादेव्या सह यत्किञ्चित्सर्वानन्दकारी सर्वमङ्गळदायी संवादरूपं- विनोदमवधार्य स्वस्तिसूक्तेन सन्तुष्टामिन्दिरां, अनुगृहस्तं देवमालयं प्रवेश्य पूर्ववदर्चयेत् शयनाधिवासः :- तद्रात्रापूर्ववत्सर्वं कृत्वा हविर्निवेदनास्ते अभ्यन्तरमण्ट पे शयनस्थाने वा प्रतिस्त्रोक्तवद्धान्य वस्त्राण्यास्तीर्य, देवस्य देव्योश्च चक्रवीशअमितानां च, नवकौतुकानि बध्वा धान्यवेदिष्वधिवासयेत्. प्रभातेदेवमु त्थाप्यपाद्याद्यैरभ्यर्च्य, तीर्थस्नानकालात्पूर्वं हविर्वर्ण मन्य त्सर्वं पूर्ववत् कुर्यात् अथवाध्भवाय हविर्निवेदनं कुर्यात् डोलाविनोदोत्सवः :- प्रातरुत्सवार्ते डोलामधिरोप्य मन्दम्मन्दं देवीभ्यांसह डोलाविनोदो त्सवमाचरेयुः इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे द्वितीयादि नवदिन पर्यन्तहोमबलिरुत्सव विशेषपूजा नाम नवमं प्रकरणं सग्ंहितरत्नाकर- चूर्णोत्सवः :- अथ दशमं प्रकरणं 79 मण्टपेविष्टरेदेवं संस्थाप्य, अष्टोपचारैरभ्यर्च्य अभिमुखेवीशं, दक्षिणेचक्रं, उत्तरे शास्त्रं च, संस्थाप्यधान्यान्यास्तीर्यो’ लूखलमुसलौ सन्यस्य, वस्त्रेणवेष्टयित्वा उलूखलेब्रह्माणं, मुसलेरुद्रं, हरिद्रायां लक्ष्मीं चाभ्यर्च्य, तत् हरिद्रायां चतुरंशान् तण्डुलान् उशीरंवासंयोज्य, उलूखले निक्षिप्य ‘अतोदेवादि’ नाचार्यः किञ्चिदवघात्य, भक्ते र्देवदासीद्यैर्वा अवघातयित्वा, चूर्णीकृत्य, देवाग्रे धान्यान्यास्तीर्य पञ्चपदानि कृत्वा, दर्भान्यास्तीर्य, चूर्णपूर्णान् चतुरः कलशान् दिक्षुऎन्यस्य मध्येतैलकल शंविन्यस्य, द्वेवा विन्यस्य हरिद्राकलशेसिनीवालीं, तैलकलशेसोमं, चार्चयित्वा वस्त्रेणाच्छाद्य ‘अतोदेवे’ ति देवं देवीसहितं तैलेनाभ्यञ्जयित्वा, वेदाह’ मिति चूर्णेनाभिषिच्य, तच्छिष्टतैलेनचूर्णेन च चक्रादींश्चा भाषिञ्च्य तच्चूर्णं चक्रसहितं ग्राममा लयं प्रदक्षिणं कृत्वा, तच्चक्र सन्निधौ, भक्तानां शिरसि विकिरेत्. तेन अशुभं नश्यति. तीर्थदिनं दिनद्वये सम्प्राप्ते अथावभृथ क्रियातीर्थदिने नक्षत्रेखण्डिते अपरदिने दश नाडिकास्सन्तिचेदपरदिने तीर्थङ्कुर्यात्, विष्णु पञ्चकदिन, मासनक्षत्र, स्थापनदिन, यजमान ग्राम जन्मनक्षत्रेषु, अमायाम्पौर्णमास्यां मध्याह्ने विषुवादि सङ्क्राति ग्रहणानि रात्राचेद्रात्रावेवश्रेष्ठं, राहुदर्शने सङ्क्रान्तो निशास्नानंश्रेष्ठतरमिति, तद्दिनेमध्याह्ने सर्वक्रियां परिसमाप्य दीनद्वयेसम्प्राप्ते नेष्टन्तत्प्रथमदिनं वर्णयित्वा तीर्थस्यपरदिनं श्रेष्ठं; अन्यनैमित्ति केषुपूर्वपर दिनेषु सामान्यञ्चेत् उभयोरपि यथेष्टं कुर्यात्.
12. रात्रे अवभृथञ्चरेत्, (उत्त)
13. धान्यपीठे. (उ) 80 तीर्थस्नानविधि- :- सग्ंहितरत्नाकर- अथमध्याह्ने अपराहे वा, देवेशं यानमारोप्य, चक्रवीशामितान् पुरस्कृत्य, धनुस्सहस्रादर्वाक्, नदीतटाकं, नदीसागरसङ्गमं निर्जरं देवखातं, सरोवा, यथासम्भवङ्गत्वा तत्तीरे प्रपादीनिकृत्वा तत्र जलाभिमुखं, देवंसंस्थाप्य, पाद्याचमनादीन् त्वा, पूर्वे गरुडं, दक्षिणे चक्रमुत्तरेशास्त्रं च, संस्थापयेत्. दशकलशस्नपनं :- कलशानाहृत्य तन्तुनावेष्ट्य प्रक्षाळ्यतोयेनापूर्य कुडुबद्वयं सिद्धार्थयुक्त जलं सिद्धार्थोदकं, कुडुपद्वयंयवसर्षपमाषव्रीहितण्डुल युक्तञ्जलमक्षतोदकं, वैष्णव मस्त्राभिमन्रितं कुशदूर्वाग्रचन्दन मिश्रितं जलं कुशोदकं, वैष्णव, विष्णुसूक्त, पुरुषसूक्त जपवासितं जप्योदकं, नवरत्नयुक्तं जलं रत्नोदकं, तैःपञ्च प्रधानकलशानापूर्य देवाभिमुखे - तैःपञ्चप्रधानकल धान्यवेद्याम्मध्यादिविन्यस्य, तद्वामपार्श्वे तदुपस्नानकलशान् शुद्धोदकपूर्णान्विन्यस्य, सुवर्ण पुष्पाणिचविन्यस्य वस्तेणाच्छाद्य “आदित्य, मस्सरा, न्कश्यपं, बृहस्पतिं, मुनीन्, तक्षकं, सर्वमन्रान् (?) विद्याधरान्, विष्णुं, गन्धर्वानी, तिप्रधानेषु सोपस्नानेषु अधिदेवानावाह्या भ्यर्च्य पुण्याहङ्कृत्वा देवम्पाद्याद्यर्घ्याप्तं प्रतिद्रव्यमभ्यर्च, गरुडं विष्वक्सेनञ्च, - मध्यादिकलशोदकै, “श्शन्नोदेवी”, “पूतस्तस्य”, “इमाओषधय”, “ अभित्वाशूर, “चत्वारिवा” गिति, देवमभ्युक्ष्य “वारीश्चतस्र” इतिसर्वोपस्नानकलशोदकैरभ्युक्ष्य, अवशिष्टोदकैश्चक्रं गरुडं विष्वक्सेनञ्च तत्तीर्णजलेनाभ्युक्ष्य, तत्तीर्थजले निमज्जयेत्. ‘एतेशत’ मिति तस्याग्रे सर्वे जनास्ततीर्थे देवसन्निधौस्नात्वा सर्वपापैर्विमुक्तोभवेयुः. देवं शुद्धोदकैस्संस्नाप्य आलङ्कृत्य अष्टोपचारै रभ्यर्च्य, यानमारोप्य चक्रवीशामितान्पुरस्कृत्य शकुनसूक्तं जपन् तोयधारापुरस्सरं सर्वालङ्कार वाद्यसंयुक्तं आलयाग्रङ्गत्वा, गोपुराग्रेदेवंसंस्थाप्य, अलङ्कृतानार्यो दीपम्पुष्पं चहस्ताभ्यां धारयत्यः सग्ंहितरत्नाकर- 81 नृत्तवाद्ययुक्तं देवमग्रेनयेत्प्रदक्षिणङ्कृत्वा द्वारदेशेतदर्चका- प्रत्युत्थानङ्कुर्यु- आस्थानमण्ट पेदेवमास्थापयेत्. चतुर्दिक्षुवेदानधीत्य राजवदुपचारान्कृत्वा पूर्वस्थानेदेवं संस्थापयेत्. अन्तहोमः :- यागशालामागत्य परिषिच्यपूर्णाहुतिमन्तहोमं च कुर्यात्. तदग्निं पचनालयेनित्यहोमार्थं सङ्ग्रहेदितिकेचित्. कुम्भशक्तिं (धृव) बेरे आवाहनं :- आचार्यः कुम्भस्थदेवान् धृवबेरे आवाहयेत्, अवरोहणात्पूर्वं विशेषबलि- :- तद्रात्रा (चक्रंविना) पूर्ववत्सर्व वाद्ययुत बलिन्दत्वाबलिदेवान् उद्वास्य, तद्रामस्थस्सर्वदेवालयेषु, शून्यागारे चैत्यवृक्षमूले, तटाकेषु मातृदुर्गास्कन्दधातृवि घ्ने शादिगृहेषु, श्मशानसमीपे, वापीकूप सरस्सू द्यासेवल्मीके, उग्रदेवालयेषु, वाद्यं विनाबलिन्दद्यात्. वाद्यं सकृत्सकृत्कृत्वेति भृगु- - अग्निसन्निधौ स्नानङ्कुर्यात्. अवरोहणं :- देवम्प्रणम्य ध्वजदेवमभ्यर्च्य, मुद्गान्नन्निवेद्य ‘आसाग्र, हविष्मती’ रितिध्वजमवरोप्य, ऊर्ध्व पुष्पाञ्जलिन्दत्वा, सूत्रसहितन्ध्वजपटं शिरसिनिधाय, प्रदक्षिणं कृत्वा देव पार्श्वेनिधाय प्रणमो त्सवान्तस्नपनं कुर्यात्. अवरोहणात्परंस्नपनं :- तदसम्भवे तद्रात्रा द्वितीये पञ्चमे सप्तमे वाआराध्य, बलिन्दत्वा ध्वजावरोहणं स्नपनं पुष्पयाग निर्णयः :- कारयेत्. प्रतिष्ठाने, उत्सवास्ते, विषुवे, आयने, उपरागेषु, राजदुस्वप्ने, दुर्भिक्ष, 82 सग्ं हितरत्नाकर- अनावृष्टि, शत्रुराजभयेषु, उत्पातेषु, देवस्य स्नपनं कृत्वा पुष्पयागं कुर्यात्. कुर्यात्. प्रतिष्टोत्सवार्ते अङ्कुरार्पणं विना अन्येष्वङ्कुरार्पण पूर्वकं विशेषपूजा :- आस्थानमण्टपे सर्वालङ्कारसंयुक्तन्देवं देवीसहितं धान्यराशौनिधाय, (उपचारै-) प्रमुखेधान्य पीठे पुष्पादी सन्यस्य, पुष्परक्षकमभ्यर्च देवन्त्रयोदशविधानैः भक्ष्य भोज्य लेह्य चोष्य सहितनारिकेळाद्यैरभ्यर्चयेत्. पुष्पयागहोमः :- तद्दक्षिणे औपासनाग्नावाघारास्ते, हौत्रम्प्रशंस्य, विष्ण्यादिदेवान्, पुष्पेशञ्चावाह्य आवाहनक्रमेणजुष्टाकार स्वाहाकारान्कृत्वा, वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, प्राजापत्यं, व्याहृतीश्च हुत्वा, पद्मपुप्पै र्बिल्वपतैर्वा विष्णुगायत्र्या अष्टोत्तरशतं हुत्वा, श्रीसूक्तं, भूसूक्तं, सर्वदैवत्यं’, वैष्णवं, चहुत्वा तमग्निं विसृजेत्. पुष्पयागः :- देवस्याभिमुखे नृत्तानि, दक्षिणेचतुर्वेदपारायणं, पश्चिमेस्तोत्रध्वनिं, उत्तरेवेदाङ्गानिचश्रावयेत् आचार्य ऋत्विजोदेवस्याभिमुखेपार्श्वेवा स्थित्वा अष्टाक्षरद्वादशाक्षर विष्णुगायत्री, मन्त्रानष्टोत्तरशतं जप्त्या पुष्पाञ्जलिन्दत्वा हविर्निवेद्यताम्बूलानि दत्वा शक्तितः मयाकृतानित्रयोदशोपचाराणि तत्सर्वमिष्टं भवतु ते हरे, इतिदेवेशं सम्प्रार्थ्य क्षमस्वेतिप्रणम्य- ग्राममालयंवाप्रदक्षिणं कृत्वा आलयमाविशेत्. आचार्यऋत्विग्भ्यो यथार्हं दक्षिणां दद्यात्.
14. पुष्पाधिदैवत्यं (उ) सग्ं हितरत्नाकर- पुष्पयाग फलं :- 83 एवं य-कुरुते भक्त्या तस्यमनो वाक्कायकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति, सर्वान्कामानवाप्नोति, सपुत्रपौत्रवान् सर्वयज्ञफलंलब्वा दशपूर्वैर्दशापरैस्सह, तद्विष्णोः परमम्पदं गच्चेत्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्ंहितरत्नाकरे उत्सवविधाने पुष्पयाग विधानं नाम एकादशं प्रकरणं उत्सवदिनपुष्पाणि :- अथ द्वादशं प्रकरणं अथोत्सवदिनपुष्पाणि-पद्मं, बिल्वं, करवीरं, कुमुदं, नन्द्यावर्तं तुळसीं, स्थलारविन्दं, विष्णुक्रान्तं, पङ्कजं च नवदिनेषुयथाक्रमं- देवेशं कुम्भदेवानर्चयेत्.अलाभे तुळसी करवीर पङ्कजै र्वाकारयेत् उत्सवदिनसमिधः :- उत्सवदिनसमिधः - पालाश, बिल्व, शमी, न्यग्रोधो, दुम्बर, अश्वत्थ, खदिर, प्लक्ष, पालाशाः. अलाभे पालाशमश्वत्थं वा जुहुयात्. उत्सवदिनेबलि- :- उत्सवदिनेषुबलिनिर्णय–मुद्द, निष्पाव, कुळुत, माष, तिल, अपूप यव, लाज, सक्तुभिः क्रमेणनवदिनेषुबलिन्दद्यात्. अलाभे मुद्गान्नं वा दद्यात्. उत्सवदिनदैवत्यं :- अथोत्सवदिनदैवत्यं - ब्राह्म्यं, आर्षं, रौद्रं, वासवं, सौम्यं, वैष्णवं, सर्वदैवत्यं, याम्यं, वारुणं, यथाक्रमं नवदिनेषु जुहुयात् – 84 सग्ं हितरत्नाकर- तिथिदैवत्यं :- आग्नेयं, प्राजापत्यं, कौबेरं, वैघ्नं, श्रीदैवत्यं, कौमारं, आदित्यं, रौद्रं, दौर्यं, ऐन्द्रं, याम्यं, वैष्णवं, रौद्रं, ईशानं, सौम्यं, (पौर्णम्यां) “ऋषभंवाजिनं”, “अमावाश्यासुभगा”, (अमायां) यथाक्रमं जुहुयात्. वारदैवत्यं :- सूर्यवारादि वारेषु तत्तद्वाराधिपदैवत्यं. नक्षत्रदैवत्यं :- कृत्तिकादि नक्षत्रेषु ‘अग्नये, कृत्तिकाभ्य’ ‘स्वाहेत्यादि तत्तन्नक्षत्रदैवत्यं. काल दैवत्यं :- प्रातःकाले ऐन्द्रं, मध्याह्ने सौरं, सायङ्काले बार्हस्पत्यं. योगदैवत्यं :- विष्कम्भादिसप्तविंशतियोगक्रमेण - याम्यं, वैष्णवं, सौम्यं, ब्राह्म्यं, बार्हस्पत्यं, सोमं, ऐन्द्रं, वारुणं, शेषं, अग्निं, सौरं, पञ्चभूतं, मारुतं, भार्गवं, वारुणं, गणेशं, रौद्रं, धनदं, त्वष्टारं, मित्रं, षडाननं, सावित्रं, श्रियं, गौरीं, आदित्यं, पितृ, अदिति, रीति. करणदैवत्यं :- बवादिकरणेषु - वासवं, प्राजापत्यं, ऐन्द्रं (मैत्रं), अर्यम्लं, भूतदैवत्यं, श्रियं’, याम्यं, भृगुं, “ऋषभं वाजनं” “अमावास्या” कौबेरं, मारुत, मिति यथाक्रमं जुहुयात्. पक्षदैवत्यं :- शुक्लपक्षे ‘देवेभ्य स्वाहा’, कृष्णपक्षे ‘पितृभ्यस्वाहे’ ति पक्षद्वये.
15. ((त्र्यम्बकं उ सग् हितरत्नाकर- 85 55 ऋतुदैवत्यं :- मधुश्च, माधवश्चेति क्रमेणऋतु दैवत्यं. मासदैवत्यं (सौरं, चान्द्रं) मासदैवत्यं - द्विविधं - तस्मिन् सौरमानेन यस्मिन्वर्वे रविस्सङ्क्रमिते तद्वाराधिपदैवत्य, मेव तन्मासाधिपदैवत्यं. चान्द्रमानेन-तन्मासनक्षत्राधिपदैवत्यं इति. अयनदैवत्यं :- अयनद्वयेषु - उत्तरायणे सौरं, दक्षिणायने चान्द्रं च. संवत्सर दैवत्यं :- ‘प्रभव’ दिक्रमेण-विष्णुं, प्रजापतीं, रुद्रं, वैघ्नं, भृगुं, मरीचिं, पुलहं, पुलस्त्यं, क्रतुं, वशिष्ठं, अत्रिं, इन्द्रं, अग्निं, यमं, निरृतिं, वरुणं, वायुं, कुबेरं, ईशानं, पृथिवीं, आपो, तेजः, वायुं, आकाशं, धर्मं, धृवं, धात्रीं, सोमं, शाखिन्यै प्रभञ्जनं, प्रत्यूषं, प्रभासं, अग्निं, रोहिणीं, श्रियं, दुर्गां, ब्रह्मज्ञानं, गुहं, सूर्यं, चन्द्रं, मार्कण्डेयं, उमां, वीशं, चक्रं, शास्त्रं, गुरु, मङ्गारकं, बुधं, शुक्रं, शनिं, हविःपालकं, अनन्तं, जाह्नवीं, ज्येष्ठं, ब्राह्मीं, माहेश्वरीं, षण्मुखीं, वैष्णवीं, वाराहीं, इन्द्रणीं’ इति षष्टिसंवत्सराणां अधिपाभवन्ति. अतः क्रमेण तत्तद्वर्षदैवत्यं जुहुयात्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागमु धर्मशास्त्रे सग् ंहितरत्नाकरे उत्सवभागे उत्सवदिनक्रमेण पुष्पसमिधहवि- नतिथिवारनक्षत्रयोग करणपक्षमासर्तुवत्सरदैवत्यादयः नाम द्वादशं प्रकरणं
16. वाणीं (उ)
17. चामुण्डीं (उ) 86 सग्ंहितरत्नाकर- अथ त्रयोदशं प्रकरणं अथध्वजदण्डप्रतिष्ठा :- अथध्वजदण्ड प्रतिष्ठाविधिं व्याख्यास्यामः दण्डलक्षणं :- उत्सवोक्तक्रमेणध्वजदण्डमादाय, सम्यक्रकल्पयेत्. मुहूर्तनिर्णयः :- प्रतिष्टोक्तमासनक्षत्रयोगकरणलग्नयुत- शुभदिनेध्वजदण्डस्थापनं कुर्यात्. आचार्यादिवरणमङ्कुरार्पणं :- तद्दिनात्पूर्वं पञ्चमेत्र्य हेवायजमानःपूर्वोक्तलक्षण सम्पन्न माचार्यमाहूयवस्त्राद्यैः पञ्चागभूषणैरर्चयित्वायथोचितान् ऋत्विक्परिचारकान् वरयेत्. आचार्यः केशश्मश्रुवपनस्नानाघमर्षण सन्ध्यावन्दनादीन् कृत्वा सायङ्काले अङ्कुरार्पणङ्कुर्यात् यागशाल - परेद्यु- (द्वितीयेआहनि) नित्यकर्मान्तो आग्नेय्यां उत्तरे ऐशान्यांवा यागशालाङ्कृत्वा तन्मध्येशय्यावेदिङ्कृत्वा तत्राच्या मौपासनाग्निकुण्डं सभ्यं च कुर्यात्. अङ्गहोममक्ष्युन्मोचनं :- औपासनाग्निकुण्डे आमारं कृत्वा वास्तुहोमं हुत्वा पर्यग्निपञ्चगव्याभ्यां ध्वजदण्डं संशोध्य, तदक्षिणे सभ्याग्ना वाघाराने ‘दद्भ्यस्वाहे’ त्यङ्गहोमं, तत्तन्मन्त्रेणाक्षिमोचनं कृत्वा, गवादिदर्शनद्रव्याणिपूर्व वद्दर्शयेत्.सग्ंहितरत्नाकर- अधिवासत्रयं :- 87 अधिवासार्थं पञ्चगव्य, क्षीर, कुशोदकैः, त्रीणि कुम्भानिपूरयित्वा, तद्दक्षिणेधान्यराशिषुनिधाय अग्निम्परिषिच्य. “व्याहृतिर्दारुडं, ध्वजं, वैष्णवं ब्राह्म्यं प्राजापत्यं वारुणं, वैघ्नं (गारुडं) वैष्वक्सेनं दिग्धवत्यं” च हुत्वा “हिरण्य पवमाना” भ्यां द्रव्यत्रयेण ध्वजं संस्नापयेत्. कुम्भेगरुडाद्यावाहनं :- आढकप्रस्थद्वय पूरितं नवकुम्भमादाय तन्तुनावेष्ट्य प्रक्षाळ्य अद्भिरापूर्य, अक्षतकु शकूर्चानि निक्षिप्त्य, एलालवङ्गकर्पूरो शी रादीनिनिक्षिप्य शुभेमुहूर्ते नवरत्नानि निधाय, रत्नानामलाभे सुवर्णपुष्पाणि विधाय दुकूलाभ्यां सूक्ष्मकार्पासतन्तु भ्यां (वा), “तेजोवत्सव” इत्यावेष्ट्य विष्णसूक्तेनधान्यराश्योपरिनिधाय आचार्यस्तदक्षिणे चोत्तराभिमुखं - ब्राह्म्यासनेसमासीनःप्राणायामं (त्रयं) कृत्वा, पूर्ववन्न्यासादिकं कृत्वा, तत्कुम्भजले, गरुडं, ध्वजं च ध्यात्वा, आवाह्य, पुष्पाद्यर्घ्या च मनान्तमर्चयेत्. स्नपन हौत्र आवाहन होमादयः :- सप्तकलशस्नपनं, ध्वजस्यप्रतिसरबन्धनं च कृत्वा, ध्वजस्याधः धान्यान्यास्तीर्य, तदुपरिनिधाय, वस्त्राण्याच्छाद्य, सभ्याग्निं परिस्तीर्य हॊत्रम्प्रशंस्य (दक्षिणप्रणिधौ) “शतधारं”, “कदापिसृजते “ति. गरुडं, पक्षिराजं, सुवर्णपक्षं, खगाधिपं “आसाग्र”, “ओजोबलाये”ति, जयं, अत्युच्छितं, धन्यं ध्वजं. इत्यवाह्य, आवाहनक्रमेणजुष्टाकार - स्वाहाकारान्कृत्वा, वैष्णवं, पुरुषसूक्तं, विष्णुसूक्तं, श्री, भू, सूक्तं, दिग्भ्रावत्यं यजेत्. अन्तहोमं च हुत्वा रात्रिशेषन्नयेत्. 88 सग् ंहितरत्नाकरः रत्नन्यासं, ध्वजस्थापनं :- प्रभातेस्नात्वा (नित्यकर्माने) देवालयङ्गत्वा यथोक्तस्थाने गरुडस्य पृष्टे (प्रमुखेवा)पञ्च, चतुस्त्रितालंवा अवटं खनित्वा, शालिधान्यानिनिधाय तदुपरिवज्रवैढूर्यपुष्यरागमौक्तिक प्रवाळानि पञ्चरत्नानि, मध्यादि क्रमेण निधाय, (ध्वजंवस्त्रेणालङ्कृत्य प्रतिसरं विसृज्य) “आचार्यः शकुनसूक्तं ध्वजं, जपन् “सुपर्णोसि”, “हविष्मती” रिति ध्वजं (क्षुद्रघण्टायुतं) तदवटे संस्थाप्य तन्मूले त्रिवेदिसहितम्पीठं परिकल्प्य कुम्भोदकेन गरुडस्य स्नपनं कृत्वा हवीर्निवेद्य, गरुडस्य मुद्गान्नं निवेद्य परिवार देवानाम्बलिन्दद्यात् दक्षिणादानं उत्सवः :- आचार्य ऋत्विक्परिचारकेभ्यो यथार्हं (यथाशक्ति) दक्षिणां दत्वा, तद्रात्रादेवस्योत्सवङ्कारयेत्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे पग् ंहितरत्नाकरे उत्सवभागे ध्वजदण्ड स्थापनं नामत्रयोदशं प्रकरणं उत्सवविधानं (प्रकरणं) समाप्तं सग्ंहितरत्नाकर- अष्टोत्तरशतकलशस्नपनम् :- स्नपन विधानं अथाष्टोत्तरशतकलशस्नपन विधिं व्याख्यास्यामः :- 89 उत्सवार्ते, प्रतिष्ठास्ते, सूर्यचन्द्रो परागे, विषुवायने, गुरुशुक्रोदये, युगाने, दुर्भिक्षानावृष्टि, राजबाधाद्यन्योत्पातेषु, तद्दोषशान्यर्थं देवेशं श्रीवैखानस भगवच्छास्त्रोक्त विधिनाष्टोत्तरशतकलशैस्स्नापयेत्. तद्दिनात्पूर्वं नवमे, सप्तमे, पञ्चमे, वा अङ्कुरार्पणं कुर्यात्. प्राग्द्रव्याणि :- अष्टमृत्तिकाः, अर्थगर्वताः, धान्यानि, अङ्कुराष्टमङ्गळानि प्रागव्याणि. अष्टमृत्तिकाः :- नद्यां, तटाके, दर्भमूले, सस्यमूले, गजस्यदक्षिणदन्तोद्धृते, वृषस्य दक्षिणशृर्णोद्धृते, वल्मीके, कुळीरस्यनिवासे, स्धिता मृदः आहरेत्. अलाभे नादेयं. दर्भमूलां वा मृदमाहरेत्. अष्टपर्वताः :- हिमवान्, मेरु, विन्द्य, विधुरो, वेदपर्वतः, महेन्द्र, स्सोमशैल, हरिश्चन्द्रश्चतशृङ्ग इत्यष्टपर्वतान्, याज्ञिकैर्व कैर्मृदा वा. षडङ्गुळविस्तारा अष्टाङ्गुळोन्नतान्, तदूर्वेत्र्यङ्गुळविस्तारोन्नतान्, क्रमात्कृशान्, गोशृङ्गवत्, कारयेत्. क्रमात्श्वेत पीत ,कृष्ण रक्त, श्याम, नील, पिङ्गळ, गौरवर्णान् कारयेत्. धान्यानि :- शालि व्रीहि यव मुद्द माष तिल प्रियङ्गु गोधूम चणक मसूर कुळुत सर्षप नीवारादिधान्यानि, प्रत्येकम्प्रस्थमात्रादहीनानि, शरावेषुसङ्गृष्णायात्. अष्टमङ्गलानि :- याज्ञिकैर्वकै–द्वितालायामा तदर्ध विस्तारा श्चतुरङ्गुलघना श्चतुरश्राः फलकाः कृत्वा, तासाम्मध्ये, सप्ताङ्गुळोत्सेधानि, श्रीवत्समनश्रियमग्निकोणं 90 सग्ंहितरत्नाकर- रुक्मवर्णं, रक्ताभं पूर्णकुम्भं, भेरीं गौरनिभां, श्वेतवर्णमादर्शं, श्वेताभं, मत्स्ययुग्म मन्योन्यमुखं तन्नेत्रेरक्ते तस्यपक्षौनीलवर्णा, अङ्कुशं रागनिभं. तप्राणङ्कृष्णवर्णं, शङ्खं शुभ्रवर्णं, आवर्तंरक्तवर्णं अन्तः कमलं, सुवृत्तं स्वस्तीकं वा कारयति, एतानिप्रार्द्रव्याणि. प्रधान द्रव्याणि :- पञ्यगव्यं, घृतं, मधु, दधि, क्षीरं, गनोदकं, अक्षतोदकं, फलोदकं, कुशोदकं, रत्नोदकं, जप्योदकं, सर्वौषध्युदकं, इत्येतानि द्वादश प्रधान द्रव्याणि चाहरेत्. अनुद्रव्याणि पुण्यपुष्पाणि– बिल्वपत्र करवीर पद्म कुमुद तुलसी इति पुण्यपुष्पाणि. जातीफलादि चूर्णं :- जातीफलकर्पूरो शीरकोष्टुमुद्गकचोराणां चूर्णं. कषायं :- मधूका श्वत्थ न्यग्रोध खादिर वकुळ त्वक्कषायं. नादेयादि तीर्थानि :- नदीतटाक पीकूप पल्वलोदकानिचेतिपञ्च. वनौषध्यः :- दूर्वासहदेवी पाटली पुष्कर सिंहि चन्दन व्याघ्रतिवनौषधी समायुक्तं, हरिद्राचूर्णम्. सर्वगन्दद्रव्याणि :- हारेणुक, स्थाणेयक, व्याघ्रनख, अगरुपत्र, यावक मेरुवाल, जातीफल, जातीपत्र, कर्पूर, एला, लवङ्ग, चन्दन, उशीर, स्थिर, नारद, सादर, कुसुम्भ कचोरादि द्रव्ययुतं सर्वगन्धं. मूलगन्दद्रव्याणि :- पालाश दूर्वा, पामार्ग, भूर्जपत्र, करवीर, नन्द्यावर्त कुशाश्चेतिसप्तमूलगस्थानिचैतानि. धातुद्रव्याणि :- जाति, हिङ्गुळ, मनळ्ळिला, गोरोचन, हरिताळकानि, प्लोतवस्त्रोत्तरीयाभरणयज्ञोपवीतपुष्पग धूपद्रव्य, दीपसमिद्दराङ्कुर नालिकेरखर्जूर कदळी चूतादिफलानिचाहरेत्. सुवर्णेन रजतेन ताम्रेण, पित्तळेन मृदा वाकृतान् मृण्मयांश्चेतण्डस्फुटितकाळरहितान् पक्वबिम्बफलाकारान्, सुदृढान्, द्रोणपूर्णान् प्रधाननकलशान्, आढकपूर्णान् उपस्नानकलशान्, आहृत्य अष्टोत्तरशत कलशान्, द्रव्यन्यासार्थं प्रस्थपूर्णान् शरावांश्च हरेत्. सग्ंहितरत्नाकर- 91 आलयस्यैशान्येगोमयेन गोचर्ममात्रमुपलिप्य, धान्यान्यास्तीर्य उलूखलन्निधाय तदुपरिमुसलन्निक्षिप्य उलूखलेसोमं, मुसलेसुदर्शनं, हरिद्रायांसिनीवालीं, चावाह्याभ्यर्च्य, प्रत्येकं निक्षिप्य, पुण्यस्त्रीभिर्घातयित्वा चूर्लीकृत्यात पे शोषयित्वा, शरावेषु निक्षिपेत्

    ऋत्विग्वरणम्
    पूर्वोक्तगुणसम्पन्नं एकं आचार्यं, द्रव्यदेवताराधनार्थमेकं, कलशोद्धरणार्थं द्वौ, अन्य परिचर्यार्थमेकमेवं चतुर (पश्चिवा) आहूय, वरयित्वा वस्त्राद्यैरल ज्कृत्याभिपूजयेत्.
    देवेशमभ्यर्च्य हविर्निवेद्य दक्षिणे व्रीहिभिस्टण्डि लङ्कृत्वा उपर्युपरिपञ्चतल्पान्यास्तीर्य, आचार्यः पुण्याहङ्कृत्वा, शयनमभ्युक्ष्य, देवस्य देव्योश्च पूर्वव त्प्रतिसरान् ्बध्वा, शयनसूक्तेन देवं देवीसहितं शाययेत्तत उत्तराच्छादनं कृत्वाचामरैस्संविज्य नृत्तगेय वाद्याद्यैर्णयशभ्दश्च घोषयेत्, आलयाभिमुखे पश्चिमेचोत्तरेऐशान्ये वा, यथोक्त देशस्नपनागारं, मणपं, कूटं, प्रपांवाकृत्वा सर्वत्रवितान ध्वज दर्भमालाद्यैरलङ्कृत्य. “आशासुसप्त”, इतिगोमयेनोपलिप्य, शालिपिष्टेन “सोमग्ं राजानं” इतिप्रागुदक्षिट्सू तै- पञ्चविंशति भागं कृत्वा, तन्मध्येशिलया, इष्टकया, सुधया, मृदा वा, चतुरश्रं, उत्तरे जलमार्गयुतं, तद्बेर पी ठादधिकञ्चतुर्दशं, चतुरङ्गुलयुतंस्नानश्वभ्रं कृत्वा, कदळीपद्म कुमुद हरिद्रादिपतै स्तच्छ्वभ्रमाच्चाद्य, तस्योपरिवस्त्राण्यास्तीर्य बिल्व पलाश पद्ममुकुळानि, “स्वासस्थं देवे"ति विकीर्य श्वब्रे मध्यवेद्यां कुशकूर्चान्विन्यस्य तद्बहिश्चाष्टा पदानि परिचर्यार्थं द्वारार्थं हित्वा, तद्बहिःषोडशपदेषु प्रागादिचतुर्दिकु द्वारार्थ मेकैक पदं त्यजेत्. शेषेषु द्वादश पदेषु प्रधान द्रव्यन्यासार्थं व्रीहिभिस्तणुलैर्वा गोलकोन्नतं यथालाभोन्नतं गायत्र्या वेदिङ्कृत्वा “हिरण्यपाणि” मिति प्रागग्रानुदगग्रान् दर्भानास्तीर्य अष्टोत्तर
    92
    सग्ंहितरत्नाकर-
    शतकलशानादाय “इमेधूपा” इति अन्तराळे सम्यग्धूपन्धूपयित्वा, “शुचीवोहव्ये”, ति प्रक्षाळ्ळ, “इषेत्वोर्जेत्वे”, ति यवास्तर मङ्गुळ्यस्तरं वा तन्तुना परिवेष्ट्य गर्धाक्षतैरलं कुर्यात्.
    अष्टोत्तर शतकलशस्थापनप्रकारः :-
    पक्षानतीतं कपिलाया- घृत मेकांशं, एकदिनानतीतं श्वेतायाः दधिद्व्यंशं, यामानतीतं रक्तायाः क्षीरन्त्र्यंशं, अहरनतीतं कृष्णायाः गोमयञ्चतुरंशं, अहरनतीतं कपोतगळवर्णायाः गोमूत्रंषडंशं सम्भृत्य, “गायत्र्या” गोमूत्रं, “गन्धद्वारे तिगोमयं, “आप्यायस्वे” तिक्षीरं, “दधिक्रावण” इतिदधि, “शुक्रमसी” तिघृतं च संयोज्य, चतुर : कलशान् पञ्चगव्येनापूर्य ईशानपदे संस्थापयेत्. द्वादश प्रधानकलशानां पृष्ठभागे चतुरः, चतुरः शुद्धोदकपूर्णकलशान् विन्यसेत्. ततःघृतेन चतुरः कलशानिर्देशानयोर्मध्ये, पुष्परसोद्भवेनमधुना (तदभावे नारिकेळजलेनवा) सम्पूरितान् चतुर- कलशान्, दधिसम्पूरितान् कलशान् आग्नेये, सद्योदुग्धक्षीर सम्पूर्णांश्चतुर कलशान् यमाग्न्योरन्तरे, गन्दतोयपूरितान् चतुर- कलशान् यमनिर्पतयोरन्तरे, यवसर्षपमाष व्रीहिन् तणुल युक्ताक्षतोदक पूर्णांश्चतुर कलशान् नैरृते, कदळी चूतपनसनारिकेळमातुलुङ्गादिफल युक्तवलो दक पूर्णांश्चतुर कलशान् वरुणनिरृतयोर्मध्ये, चन्दनकुशादियुक्तकु शोदकपूर्णांश्चतुरः कलशान वरुणोदानयोर्मध्ये, पद्मरागवज्रवैढूर्यपुष्यरागमौक्तिक प्रवाळगोमेधिकेन्दनील मरकताख्यानि नवरत्नानि पञ्चरत्नानि वा सर्वालाभेयथालाभं स्वर्णशकलानि जलेनिपेत्. तद्रत्नोदकम्भवति. तथाविधरत्नोदकपूर्णांश्चतुरः कलशान्वायव्ये, वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुष सूक्तं, शान्तिसूक्तानिद्वाद शावर्त्यजले अभिमन्त्रितं - चेज्जप्योदकं, अथवा अतोदेवादि षट्कं प्रणवशतं वा यत्रजप्यतेतज्ञ- प्योदकं भवति. तथाविधजप्योदकपूर्णान् चतुर- कलशान् सोमोदानयोर्मध्ये, सर्वबीजानियत्रनिक्षि पेत् तेन सर्वौषध्युदकेन पूरितान् चतुरःकलशान् सोमेशान
    सग्ंहितरत्नाकर-
    93
    योरन्तरे, यथाक्रमेण नारायणसूक्तेन संस्थाप्य- हरिद्राचूर्णयुतान् त्रीन् कलशान् नीलवरुणयोर्मध्ये संस्थाप्य, तत्पश्चिमेशुद्धोदक पूर्णांश्चतुर- कलशान् वरुणोदानयोरन्तरे नादेयादिपञ्चोदकपूरितान्पिञ्चघटान् निदध्यात् एवमनेन प्रकारेणाष्टोत्तर शतकलशान् संस्थापयेत्.
    पूर्वोक्ताः नादेयाद्यष्टमृत्तिकाश्ळरावे संस्थाप्येष्टेशानयोरन्तरे धान्यपीठे निक्षिप्यः इन्द्रदी शानान्तं हिमवदादिपर्वतान् द्वारदक्षिणे विन्यस्य, इन्द्रपावक योरन्तरे शाल्यादिधान्यानि शरावेगृहीत्वानिक्षिप्य, यमपावकमध्ये अङ्कुरार्पणोक्ताङ्कुरान् शरवेगृहीत्वा निक्षिपेत्. इन्द्रदीशानपर्यन्त मष्टमङ्गळानि संस्थाप्य, बिल्वादिपुण्य पुष्पाण्यादायशरावे निधाय यमनैरृतिमध्ये विन्यसेत्, जातीफलादिचूर्णं शरावेनिधायनीलवरुणयोर्मध्ये विन्यस्य, अश्वत्थादित्वक्चूर्णं शरावे प्रतिगृह्य वरुणोदानयोर्मध्ये विन्यसेत्. सहदेव्यादिवनौषधीः शरावे सोमोदानयोर्मध्ये विन्यस्य, हरेणुकादि सर्वगन्दचूर्णं शरावेगृहीत्वासोमेशानयोरन्तरे संस्थाप्य, पालाशादिमूलगस्थान्, प्लोत वस्त्रोत्तरीयाभरणयज्ञोपवीत स्रग्गन जातिहिङ्गुळादिधातूंश्च ईशान पदकोणेविन्यस्य, कलशेषु कु शकूर्चाक्षताश्वत्थ पत्राणितत्तन्मव्रेण निक्षिपेत्. एतानि मृदादि प्रार्द्रव्याणि पुण्य पुष्पाद्यनुद्रव्याणि सर्वाणि यथोक्तस्थानेषु “विष्णुसूक्ते” नासादयेत्. जयाद्यावाहनम् :-
    पुण्याहं कृत्वा, स्नान श्वभ्रस्यपरितः इन्द्रदी शानान्तं जयाद्यप्सर - सानावाहयेत्. देवेशं वस्त्राद्यैरलङ्कृत्याभ्यर्च्यहनिर्निवेद्य धूपदीपध्वज पताकाद्यै स्सर्व जनयुतं तोयधारापुरस्सरं ग्राममालयंवा प्रदक्षिणं कृत्वास्नानश्वभ्रपीठे देवं देवी सहितं शकुनसूक्ते न संस्थाप्य देवेशं प्रणम्य, “सुवर्चुवर्भू रि”ति देवस्यमूर्ड्नि नाबौपादयोश्च विलिख्य, शिष्येणसहाचार्योयजमानेन वस्त्राद्यैः पूजितस्सन् स्नानश्वभ्रस्य दक्षिणे
    94
    सग्ंहितरत्नाकर-
    उत्तराभिमुखो भूत्वा, प्राणायामं कृत्वा देवदेवस्य अष्टोत्तर शतकल शस्नपने तत्त त्कलशाधिदेवतावाहनाराधनानिकरिष्ये, इति सङ्कल्प्य, तत्तदधि देवतावाहनं कारयेत्.
    द्रव्यदेवावाहनं :-
    मृदष्टकशरावे “भूमिर्बूम्ने"ति भूमिं, उर्वीं, धरिणीं, रत्नगर्भां, हरिणीं, पौष्ठीं, क्षोणीं, महीं, इति. हिमवदाद्यष्टकुलपर्वतेषु “अग्नेनये”ति. अग्निं, जातवेदसं, सहौजसं, अजीराप्रभवं, वैश्वानरं, नर्यापसं, पक्षि, राधसं, विसर्पिणमिति; धान्येषु “मरुतः परमात्मा” वायुं, जवनं, भूतात्मकं, उदावहं, इति. अज्करेषु “शतधारगं” गरुडं, पक्षिराजं, सुवर्णपक्षं, खगाधिपं, इति. अष्टमङ्गळेषु “इन्द्रं प्रणयन्तं” इन्द्रं, शचीपतिं, पुरुहूतं, पुरन्दरं, हरिहयं, वज्रपाणिं, अर्यम्लं, त्रिलोकाधिपं इति. पुण्यपुष्पेषु “ब्रह्मजज्ञानं” “ब्रह्माणं. प्रजापतिं, पितामहं, हिरण्यगर्भ”, इति, जातीफलाचूर्णपात्रे “वन्ड्योन एष” “चक्रं, सुदर्शनं, सहस्रविकचं, अनपायिनं”, इति, कषायचूर्णे “येतेशतं” “वरुणं, प्रचेतसं, रक्ताम्बरधरं, यादस्पतिं”, इति, हरिद्राचूर्णकलशेषु “सिनीवालि” “सिनीवालीं, पितृमहितां, पुण्यां, गभस्तिनीम्”, इति; तदुपस्नानकलशेषु “राकामहग्” “राकां, वाराङ्गनां, मुख्यां, रत्नाङ्गिनीं”, इति, नादेयादिपञ्चतीर्थकलशेषु, “इमं मेवरुण” “वरुणं, प्रचेतसं, रक्ताम्बरधरं. यादस्पतिं”, इति सिंहिकादिवनौषधीषु “रुद्रमन्यं” “रुद्रं, ईशानं, उमापतिं, गङ्गाधरम्”, इति, सर्वगन्दपात्रे “त्रातारमिन्द्र” मिति. इन्द्रं, शचीपतिं, पुरुहूतं, पुरन्दरम्, प्रोतवस्त्रे “हिरण्यगर्भ” “त्वष्टारं, हिरण्यगर्भं, प्रजापतिं, परमेष्ठिनं” इति धृतवस्त्रोत्तरीयेषु “यमर्पयन्ति” इति. तक्षकं, क्षितिजं, सर्पराजं, धराधरम्; आभरणेषु “जगद्भवोधिपति” “षण्मुखं, गुहं, स्कन्दं कुमारं” यज्ञसूत्रे “अग्निन्दूतं” “अग्निं, जातवेदसं, पावकं,
    सग्ंहितरत्नाकर-
    95
    हुताशनं पुष्पेषु “धातास्य विश्वं” इति. “पुल्लं, पुष्परक्षकं, हरितं, अधिवासम्”,गन्दे “तयादित्या” इति “हरिणीं, पौष्टीं, क्षोणीं, महीं”, पालाशादिमूलगन्दे “ब्रह्मजज्ञानं” इति “प्रजापतीं, पितामहं, हिरण्यगर्भम् ब्रह्माणं” धातुद्रव्येषु" जातवेदसे" इति “दुर्गां, कात्यायनीं, वैष्णवीं, विन्द्यवासिनीं”, पञ्चगव्यकलशेषु इति “ईशानं, ईश्वरं, देवं, भवं”, तदुपस्नानकलशेषु “विश्वेदेवाश्रुणु” विश्वान् देवान् इति, घृत कलशेषु “अग्न आयाहि” “सामवेदं, घृतं, वज्रं, यज्ञयं", तदुपस्नानकलशेष संवत्सर्वोति वत्सरान्.
    मधुकलशेषु “अग्निमीळे” ऋग्वेदं, मधुं, सोमं, क्रतुं तदुपस्नान कलशेषु “मरुतः परमात्मा” इति वायुं. दधिकल शेषु “इषेत्वोर्जेत्वा” यजुर्वेदं. दधिं, मिश्रं. इष्टं. तदुपस्नानकलशेषु. “रुद्रमन्यं” रुद्रं, इति, क्षीरकलशेषु. “शन्नोदेवी”, अधर्ववेदं, क्षीरं, पवित्रं, पुण्यं, तदुपस्नानकलशेषु “तदश्विना”, इति अश्विनौ.
    गर्धोदक कलशेषु. “वसन्तोनर्तुनादेवाः” ऋतून्, महाराशीन्, गन्दर्वान्, तीर्थान्, इति. -
    तदुपस्नान कलशेषु “आवायोभूष” इति मरुतं, अक्षतोदककल शेषु “प्रजापतेनत्व” इति काश्यपं, विश्वमूर्तिं, अक्षतं, तक्षकं., तदुपस्नान कल शेषु “बृहस्पते अति” इति बृहस्पतिम्, फलोदककलशेषु “सोमोधेनुग्” इति सोमं, यज्ञाङ्गं, इन्दुं, चक्रं, तदुपस्नान कलशेषु “शन्नोनिधत्तां” इति अनन्तं, कुशोदककलशेषु “यतस्वमासी” इति मुनीन्. तपोनाथान्. कुशान्. पापविनाशिनः, तदुपस्नानकलशेषु “यमर्पयन्ति” इति तक्षकं ; रत्नोदककल शेषु “इदं विष्णु-” इति विष्णुं, व्यापीनं, रत्नं, विश्वं, तदुपस्नान कलशेषु “अप्सरस्सुयो” इति गन्दर्वं. जप्योदककल शेषु “यद्देवानां चक्षु” इति पवित्रं, मन्हं, जप्यं, शुद्धं, तदुपस्नान कलशेषु “इहपुष्टिं पुष्टिपति” इति
    96
    सग्ं हितरत्नाकर-
    पुष्टिकां. सर्वौषध्युदककलशेषु “चित्रं देवाना” इति आदित्यं, भास्करं, सूर्यं, मार्ताणं. तदुपस्नानकलशेषु “अप्सरासुयामेधा” इति अप्सरस. एव मष्टोत्तर शतकलशेषु, प्रागनुद्रव्येषु, तत्तदधिदेवानावाहयेत्.
    “आसन पाद्याचमनस्नानवस्त्र गन्द धूपदीपार्घ्यहविः पानीय प्रणामाश्चे” तिद्वादशोपचारैरभ्यर्च्य, सर्वद्रव्य कलशान् वस्त्रैराच्छाद्य “आप उन्दन्तु जीवसे, विष्णुसूक्तं, विष्णोर्नुकं, इत्यादि “अणोरणीयान्’ शन्नोवातः पवतां इत्यादि मन्त्रै- अभिमृश्य नद्यादि पुण्यजलेन द्वाकल शाप्रपूर्य देव्यस्य दक्षिणवामयोर्निक्षिप्य, अर्चन द्रव्याणि पात्रपरिच्छदान् देवस्यपुरतो विन्यस्य आचार्य ऋत्त्विगाद्याः “दधिक्रावण् इति सर्वेदधिप्राशनं कृत्वा, आचामेत्.
    सोष्टीषोत्तरीयाभरण पुष्पगन्दाद्यैरलङ्कृतस्सन्नाचार्यः देवस्य दक्षिणे उत्तराभिमुखस्तिष्ठन् देवेशं प्रणम्य, पाद्य - पुष्पाञ्जलि - अर्घ्य - आचमन - मुखवास - आदर्श इत्याद्युपचारैः सम्पूज्य विविध स्तोतैर्गीतैर्विनोदमपि कारयेत्. देवं राजवदुपचारान् कृत्वा देवेशं प्रणम्य वस्त्राभरणमाल्यादीनिविमोच्य, आन्यानि दत्वा मुखवासं दत्वा, वैष्णवैर्मनैर्णय शब्जॆश्चस्तुत्वा देवेशं प्रणम्य प्रसीदेतिकार्यं विज्ञापयेत्. स्नपन प्रकारः :-
    आचमन शाटिकाच्छादनपुष्पगन्दधूप दीपार्घ्याचमनाद्यैः अष्टोपचारै रभ्यर्च्य, शिष्येणाहृतमृदादिद्रव्याणि, प्रणवेनाभ्युक्ष्य, आचार्यस्स्वयमेव गृहीत्वा, देवस्य मकुटान्तं त्रिः प्रदक्षिणं परीत्य, स्वललाटान्त मुद्धृत्यतत्तन्मश्रेणाभिषेचयेत्. पुनः कलशान् सकृत्पदक्षिणीकृत्यप्रोक्ष्य पूर्वस्थानेन्यसेत् “एकाक्षर” इति मृदास्नावयित्वा प्रतिद्रव्यं पाद्याद्यष्टोपचारै रभ्यर्च्ययेत्.
    “विश्वेनिमग्न” इति पर्वतेन प्रदक्षिणं कारयित्वा, “वितत्यबाणमि” त्यङ्कुरै- अभ्यर्च्य “त्वं वज्रभृ” दिति अष्ट मङ्गळै- प्रदक्षिणं कृत्वा, “वसोःसग्ंहितरत्नाकर-
    97
    पवित्र” मिति पञ्चगव्येन संस्नाप्य, “वारीश्चतस्र” इत्युपस्नानकलशोदकेन तत्तदन्तरे देवं स्नापयेत्.
    “अग्न आयाही” तिफृतेन, “अग्निमीळे” इति मधुना “इषेत्वो” तिदध्ना, “शन्नोदेवी” रितिक्षीरेण, “अभित्वाशूरे” तिगर्णोदकेन, “इमा ओषधय” इत्यक्षतोदकेन, “याःफलिनी” इतिफलोदकेन, “चत्वारिवा” गीतिकुशोदकेन, “नारायणाये”ति रत्नोदकेन, “पूतस्तस्ये” ति जप्योदकेन, “चत्वारि शृङ्गेति’ सर्वौषध्युदकेन. अनेन प्रकारेण द्वादश प्रधान कलशैस्संस्नापयेत्. तत्तदन्तरे “आपोहिष्ठी” ति उष्णोदकैस्संस्नापयेत्. “धाताविधाते” तिपुण्यपुप्पै- अभ्यर्च्य “ऋचोयजूग् षी” तिजातीफलादि चूर्णेनोद्वर्तयेत्. “सएषदेवेत्य” श्वत्थादित्वक्क षायचूर्णेन चोद्वर्तयेत्, ‘ससर्ववेत्ते’ तिनादेयादिपञ्च तीर्थ- संस्नाप्य, ‘सामैश्चसाङ्ग’ मिति वनौषधीभिरर्चयित्वा, सिनीवाली “ति हरिद्राचूर्णेन संस्नाप्य, ‘यमध्वरे’ति पुष्पैः देवंसकृत्परीत्य, पादयोः पुष्पाञ्जलिन्दत्वा, क्षमस्वे तिप्रणम्य, “त्वĀं स्त्रीपुमानि” तिसर्वगं चूर्णेन संस्नाप्य, अष्टोपचारैरभ्यर्च्य, ‘अतोदेवा’ दिनासुगन्धतैलानुलेपनं कृत्वा, सहस्रशीर्षा,दि पञ्चभिस्सूकै-स्नापयित्वा, “तेजोवत्स्याव”, “सोमस्यतनूरनी” तिवस्त्रोत्तरीयाभ्यामलङ्कृत्य, “अग्निं दूत” मित्युपवीतं, “पवित्रन्ते” “इत्याभरणानि दत्वा, अष्टाक्षरेण देवस्यललाटे घनसारकस्तूर्यादिना तिलकमूर्ताग्रमालिष्य “इमास्सुमनस” इति पुष्पमालाद्यैरल ज्कृत्यत्वं ‘भूर्भुवे’ ति मूलगनैन लेपयित्वा, “य एवं नित्य” मिति भूषणैर्भूषयित्वा “बुद्धिमता” मिति धातुभिरलङ्कृत्य, पाद्यमाचमनादीनि दत्वादेवं विशेषतो अभ्यर्च्य महाहविः प्रभूतं वानिवेद्य पुष्पाञ्जलिं दत्वा “क्षमस्वापचारान्” इति प्रणमेत्.
    एवं यः कुरुतेमनोवाक्काय कृतं पापं तत्क्षणा देव नश्यति. इहलोके सर्वान्कामान् लब्वा, अने विष्णुलोकं गच्चति.
    इति श्रीवैखानसे अष्टोत्तर शतकलश स्नपन विधिस्समाप्ता
    19
    पडमर द्वारं
    19
    16
    9999
    21
    13 A 13 A
    7 7 13:13
    7A 7A 13A 13A
    8 8 8 8
    8A 8A 8A BA
    19
    10 10.
    10A 10A
    10 10 10A 10A
    14 14 14 14
    V6 V6 V6 V6
    ΤΑ ΤΑ
    7 7
    22
    16
    11 11 11 11 11A 11A 11A 11A
    23
    16
    20
    6A 6A 6A GA 6 6 6 6
    प्रदक्षिण मार्गं
    16
    अष्टोत्तरशत कलशद्रव्यविन्यासविधि-
    उत्तरद्वारं
    16
    प्रदक्षिण मार्गं
    स्नानश्वभ्रं
    प्रदक्षिण मार्गं
    दक्षिण द्वारं 19
    19
    प्रदक्षिण मार्गं
    12 12 12 12
    1 1
    12A 12A 12A 12A
    1A 1A
    24
    25
    15
    16
    1910
    17
    16
    4A 4A
    4 4
    ЗА ЗА АЗА
    3.3 3.3
    18
    16
    5A 5A 5A 5A
    4A
    4A
    5 5 5 5
    4 4
    19
    2A 2A 2A 2A 1.A 1.A
    22.2
    19
    तूर्पुद्वारं
    1
    19
    सगं हितरत्नाकरः
    विवरणसूचि

18. पञ्चगव्यकलशाः
19. रत्नोदककलशाः 50 99 1A. उपस्नानकलशा- 2. घृतकलशाः 2A. उपस्नानकलशाः
20. मधुकलशाः 3A. उपस्नानकलशाः
21. दधिकलशाः 4A. उपस्नानकलशाः
22. क्षीरकलशाः 5A. उपस्नानकलशाः
23. गन्धोदककलशाः 6A. उपस्नानकलशाः 7. अक्षतोदककलशाः 7A. उपस्नानकलशाः 8. फलोदककलशाः 8A. उपस्नानकलशाः 9. कुशोदककलशाः 9A. उपस्नानकलशाः 1-12. द्वादश प्रधान द्रव्यकलशमुलु
24. हरिद्राचूर्ण द्रव्यकल शमुलु 14. नादेयतीर्थ द्रव्यकलशमुलु उपस्नानकलशमुलु मॊत्तमु 10A. उपस्नानकलशा-
25. जप्योदककलशा- 11A. उपस्नानकलशा- 12. सर्वौषध्युदककलशाः 12A. उपस्नानकलशाः 13. हरिद्राकलशाः 14. नादेय तीर्थं 15. अष्टमृत्तिका- 16. अष्टकुलपर्वता- 17. शाल्यादिधान्यानि 18. अङ्कुरान्
26. अष्टमङ्गळद्रव्याणि 20. पुण्यपुष्पाणि 21. जातीफलादिचूर्णं 22. त्वक्चूर्णं
27. वनौषधयः 12x4=48 3 5 13x4=52 108 कलशमुलु 100 सग्ंहीतरत्नाकरः प्रतिष्ठाप्रायश्चित्तं प्रायश्चित्त विधानं अथ प्रतिष्टाप्रायश्चित्तं :- अङ्कुरार्पणकाले-ब्रह्मसोमाधिदेवानां अर्चनाहीने तत्तदैवत्यं, वैष्णवंहुत्वा नरभ्यर्च्य निवेदयेत्. अङ्कुरार्पणहीने-विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, वैष्णवं, ब्राह्म्यं, सौम्यं, व्याहृतीर्हत्वा अङ्कुरार्पणं कुर्यात्. नचेद्राजाराष्ट्रं च विनश्यति अक्षिमोचनात्पूर्वं पीठसङ्घातकालेरत्नानामलाभे - विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, हुत्वा तत्तस्थानेसुवर्णंवानिकिपेत्. अक्टिमोचनकाले गवादि दर्शनद्रव्यहीने- गोसूक्तं, तत्तद्रव्याधिदैवत्यं वैष्णवञ्चहुत्वा, तत्तद्रव्यं विधिवद्दर्शयेत्. अर्कराहुसौराणंउदये अक्षिमोचनेकृते- वैष्णवं, विष्णुसूक्तं नवग्रहदैवत्यंहुत्वा पुनरक्षिमोचनं कारयेत्. पञ्चगव्य, कुशोदक, अधिवासहीने-रौद्रं, वैष्णवं, आर्षं विष्णुसूक्तंहुत्वा जलाधिवासं त्र्यहं, एकाहंवाकारयेत्. यज्ञशालायां महावेद्याम्प्रमाणहीने-अधिके अलङ्कारहीने वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, श्रीभूदैवत्यं, च हुनेत्. धृवबेरस्याक्षिमोचनान्ते तद्बेरशुद्धि क्रियाहीने विपरीते-वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, रौद्रं, आर्षं. वरुणदैवत्यंहुत्वा पुनराचरेत्. यथोक्ते अग्निकुण्डहीने अधिकेचेत् ब्राह्म्यं, सौम्य, माग्नेयं’……… परिस्तरण कूर्च प्रणिध्याज्यपात्र स्रुवादीनां प्रमाणहीने- मिन्दाहुति, सावित्रीं व्याहृतिं . मथिताग्न्यलाभे-वैष्णवं, श्रीभूमिदैवत्यं, आग्नेयं, श्रोत्रियागाराग्नि माहृत्य गार्हपत्यकुण्डेनिधाय आघारंहुत्वा, तमग्नि वर्धयित्वा पश्चात् -अन्वाहार्य, आहवनीय, आवसथ्य, सभ्य, पौण्डरीकेषु क्रमेण प्रणयेत्. विपरीते तत्तन्मन्त्रहीने- अग्निप्रणयनं कृत्वावैष्णवं, आग्नेयं, ब्राह्म्यं, सौम्यं, च……. अघारमध्ये, अज्ञानाद्यदिगच्छेत् तद्दिक्पालकदैवत्यं, वैष्णव, माग्नेयं, सग्ंहितरत्नाकरः 101 ब्राह्म्यं, सौम्यं. . . . . आज्यस्थाल्यां चरौवामक्षिकक्रिमिरोमपिपीलिकादि पतने-तद्व्यपोह्या अन्यं आज्यमादाय प्राजापत्यं, आग्नेयं……. आघारेकृते तस्मिन्नग्यावनुगते-च “अयन्तेयोनि”रिति समीदमारोप्य तद्भस्मं लौकिकाग्नौनिधाय समिधेन्धनादीन्निक्षिप्य प्रज्वाल्य परिच्य विच्छिन्नमिन्दाहुति वैष्णवं व्याहृतिश्च. परिस्तरणादि सम्भाराणां परिधीनामूर्ह्वाग्र समिधौच दाहेच्चेदेभेदेविच्छिन्ने नाशे-पुनःयुञ्जीत. विशेषे अनुक्ते सर्वत्रस्रुवेणैवहोतव्यं. हविर्विशेष अनुक्ते तत्राजेन, आज्यालाभेसाज्येनचरुणाहोममाचरेत्. उत्तद्रव्यहीने कपिलेनघृतेनच वैष्णवं विंशति.. क्रियाहीनेविपर्यासे-मन्त्राणां सङ्करेवा. ‘अतोदेवा’दि वैष्णवं व्याहृति-. प्रायश्चित्तविशेषे अनुक्ते-वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं . . . रत्नधातुबीजानामलाभे क्रमेण-रत्नानां विष्णुसूक्तं वैष्णवं, धातूनान्दि वत्यं वैष्णवं, धान्यानां-वायव्यं, वैष्णवं प्रत्येकं विंशतिर्यजेत्. वस्त्रं लक्षणहीने, दोषोपद्रवयुक्ते-तं त्यक्त्या अन्यमादाय - श्रियं. वैष्णवं . दर्भमालाहीने-आर्षं, वैष्णवं… प्रमाणहीने कुम्भेस्फुटितकाळादियुते वस्त्रयुग्मरत्नायुधादि- सौवर्ले षुहीने-पुरुषसूक्तं, ब्राह्म्यं मुनिमस्त्रं. आग्नेयं …… श्वानकुक्कुट काकाद्यैः स्पर्शे पतितैश्च साधिलेकुम्भे स्पृष्टे, प्राविते, भिन्ने तद्व्य पोह्य अन्यकुम्भंसङ्गृह्य पूर्व वत्संस्थाप्य-वैष्णवं विष्णु सूक्तं, पुरुषसूक्तं, आर्षं, ऐन्द्रं, ब्राह्म्यं, सौरं, आग्नेयं, अब्जाग्नौ प्रत्येकं विंशति पर्यायं आचार्य दक्षिणान्दत्वा, पश्चाद्वैष्णवान्भोजयेत्. अस्पृश्यस्पर्शनेबिम्बे - स्नपनं कृत्वा पूर्ववत्रायश्चित्तं. श्वानकुक्कुटाद्यै- कुण्डंस्पृष्टे तत्संशोध्य, आघारंहुत्वा आग्नेयं, वैष्णवं, पञ्चवारुणं, मूलहोमं, हुत्वा वैष्णवास्सम्पूज्य ब्राह्मणानो भोजयेत्. स्रुवादीनामलाभे-तत्तद्रूपन्ध्यात्वा सृवेणैव स्मृत्वावैष्णवं, ब्राह्म्यं…. 102 सग्ंहितरत्नाकरः समिधानामलाभे पालाशमश्वत्थं वाजु होति. तत्तत्समिधन्ध्यात्वाग्नेयँ वैष्णवं. . . . . . अजमाहिषदधिक्षीरं गृष्णायात्चेत्-वैष्णवं वस्त्रादिद्रवे दर्भादौ प्रपांवा अन्य देवार्धं कल्पिते अग्निवादग्दे -वैष्णवं, ब्राह्म्यं, सौरं आग्नेयं . . . . . . . चतुर्दशकलशन्यासविपर्यासे-वैष्णवं, पट्टी, शदैवत्यं… स्नानकालेविपर्यासे, बेरविपर्यासे-पञ्चवारुणं, षड्वैष्णवं. पञ्चशयनस्थानविपर्या से-वैष्णवं, श्रीभूमि दैवत्यं दशपर्यायं. . हॊत्रप्रशम्पा विपर्यासे-ब्राह्म्यं, मुनिमन्त्रं…, परिषद्देवानामावाहन जुष्टाकारौ विवरीते- वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, ब्राह्म्यं, रौद्रं… सर्वेषांहोमानां यथोक्तपर्यायेहीने-पद्माग्नौ विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं शयानन्देवं प्रमादादुध्धृते- श्रीदैवत्यं, भूमिदैवत्यं, वैष्णवं चहुत्वा पुनः शाययेत्. वेदाध्ययनहीने-सारस्वतमष्टाशताधिकं. . . . ऋत्विजाञ्चभूषणभङ्गहीने-ईङ्कारं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं ब्राह्म्यं, आर्षं, सारस्वतं . ., सभ्येशेषहोमहीने-वैष्णव, माग्नेयं. व्याहृतीं,दशश. . ., नित्यहोमार्थं सभ्यान्निस्थापनहीने-पूर्व पत्रायश्चित्तं, कौतुकादिभ्यो धृवबेरादीपाद्दीपमिवावाहये दज्ञानात्तत्कुम्भजलेनतेषा- मावाहनङ्कृते महत्तरोदोषोभवति. शीघ्रंशुद्धोदकेन. ‘इषेत्वोर्जेत्वा’दि ना संस्नाप्य देवमभ्यर्च्य अनुमान्य, वैष्णवं, विष्णुसूक्तं. पुरुषसूक्तं च हुत्वा, पूर्व वद्दृवबेरादावाहयेत्. इति श्रीवैखानसे श्रीविष्णुदिव्यागम धर्मशास्त्रे सग्हितरत्नाकरे प्रतिष्टाप्रायश्चित्तं. सगं हितरत्नाकरः 103 उत्सव प्रायश्चित्तं ध्वजारोहणं विना उत्सवे कृते - स उत्सवो निष्पलो भवति, तस्मात्सर्वप्रयत्नेन ध्वजारोहणं कृत्वा उत्सवं कारयेत्. ध्वजावरोहणं कृत्वा उत्सवं न कुर्याच्चेत्-द्वितीयेमासि तद्दिनेवबृथं सङ्कल्प्य तद्दिनात्पूर्वं तीर्थाङ्कुरार्थं मृत्सङ्ग्रहणं कृत्वोत्सवमारभेत. अस्य प्रायश्चित्तमब्जाग्नौ वैष्णवं, विष्णु सूक्तं, पुरुषसूक्तं, गारुडं, ध्वजं, वैप्वक्सेनं, सौदर्शन, मुत्सवाधिदैवत्यं, च व्याहृत्यन्तं हुत्वा वैष्णवान् सम्पूज्योत्सवं कारयेत्. उत्सवस्यावबृथसङ्ख्याक्रमविपर्यासेन अवबृथं कुर्याच्चेदुत्सवादि- J दैवत्यं, तिथिवारनक्षत्रदैवत्यं, च द्विर्हुत्वा, ब्राह्मणाभोजयेत्. ध्वजारोहणे गरुडप्रतिष्ठाहीने - वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, ध्वजं, गारुडं, च दशशो हुत्वा पुनःप्रतिष्ठां कारयेत्. ध्वजदेव, चक्र, विष्वक्सेन, नन्दीशाना, मर्चनं हीने-वैष्णवं तत्तदैवत्यं, च हुत्वा पुनरभ्यर्च्य निवेदयेत्. भेरीताडन हीने - रौद्रं, व्याहाृती, र्महाव्याहृतीश्च, हुत्वा भेरीताडनं कारयेत्. ध्वजारोहणे कृते गरुडस्य निवेदने हीने - वैष्णवं, ध्वजं, गारुडं, च हुत्वाद्विगुणं निवेदयेत्, तस्य मुद्दान्न निवेदने हीने - वैष्णवं, ध्वजं, गारुडं, च हुत्वा प्रयत्नेन मौद्दिकं निवेदयेत्. ध्वजदण्डे चोराद्यपहृते, हीने, अग्निदग्गे आशनिनोत्पाटिते च वैष्णवं, वायव्य, माग्नेय, मीङ्कारादी, गारुडं, ध्वजं, च हुत्वा ध्वजदण्डमापाद्य पूर्ववर्ध्वजमारोप्योत्सवं कारयेत्. ध्वजगरुडे पतिते - ब्राह्मं, प्राजापत्यं, सौरं, सौम्यं, माग्नेयं, व्याहृतीश्च, हुत्वा पूर्ववर्घण्टासहितमारोपयेत्. कालोत्सवमुक्तमासे न कुर्याच्चेत्, अन्यस्मिन्मासे तद्दिनेवबृथं 104 सगं हितरत्नाकरः सङ्कल्पोत्सवं कारयेदस्य प्रायश्चित्तं वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, ध्वजं, गारुडं, दशशोहुत्वा वैष्णवान् सम्पूज्याचार्यदक्षिणं दत्वोत्सवमाचरेत्. उत्सवादौ स्नपनेहीने - वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, वारुणं, च हुत्वा शुद्धोदकैरभिषेचयेत्. उत्सवार्धं प्रतिसरबन्धने हीने - वैष्णवं, वैष्वक्सेनं, सौदर्शनं, च हुत्वा पुनःप्रतिसरं बध्नीयात्. यज्ञशालायां कुम्भवेद्यां प्रमाणहीनायामधिकायां च - वैष्णव, माग्नेयं, भूमिदैवत्यं, च जुहुयात्. तोरणानामलाभे - दौवारिकदैवत्यं, दर्भमालायांहीने-आर्षं; अलङ्कारे हीने - श्रीदैवत्यं च जुहुयात्. प्रातःकाले बलिं निर्वाप्योत्सवे हीने - वैष्णवं, वैष्वक्सेनं, गारुडं, तदुत्सवाधिदैवत्यं च हुत्वा सायं द्विगुणमुत्सवं कारयेत्, सायमुत्सव हीने - प्रातर्विगुणं वर्धयेत्. बलिप्रदाने हीने - वैष्णवं, बलिरक्षकदैवत्यं, च हुत्वा तथैव बलिप्रदानं कारयेत्. बलिद्रव्ये पात्रे वा भूमौपतिते भिन्ने नष्टे - पूर्ववत्रायश्चित्तं हुत्वा, यथोक्तं बलिद्रव्यमापाद्य, बलिदानं कृत्वा पश्चाद्भूतपीठे बलिशेषं निर्वपेत्. तदनुक्तस्थानेबलिशेषं निर्वपेच्चेत्, वैष्णव मक्षहन्तृ दैवत्यं, वैप्वक्सेनं, गारुडं, सौदर्शनं, च हुत्वाभूतपीठे बलिं क्षिपेत्. देवस्य द्विगुणार्चने हविर्निवेदने च हीने- वैष्णवं, शास्त्रं, हुत्वा द्विगुणमभ्यर्च्य हविर्निवेदयेत्. यथोक्ते होमे हीने - वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, त्रयस्त्रिंशत्कृत्वा हुत्वा यभोक्तं जुहुयात्.

चक्रवीशामितानां कुम्भदेवानां चार्चनं हीनं चेत् वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, वैष्वक्सेनं, गारुडं, सौदर्शनं जुहुयात्. सग्ंहितरत्नाकरः देवस्यालङ्कारे हीने - वैष्णवं, श्रीदैवत्यं, च जुहुयात्. 105 वृत्ते गेये च हीने - वैष्णवं रौद्रं, स्तोत्रे हीवे - ब्राह्मं, सारस्वतं, भक्तेः परिवृतौ हीनायां - वारुणं, वैष्णवं, वैष्वक्सेनं, छत्रे पिञ्छादौ हीने - वैष्णवं, हवि रक्षकदैवत्यं, च जुहुयात्.

देवेशे यानात्पतिते - शीघ्रमुद्धृत्य ‘क्षम’ स्वातिप्रणम्य शुद्धोदकैरभिषिच्य वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, दिनाधिदैवत्यं, चहुत्वा पुनरुत्सवं कारयेत्.

चक्रवीशामितानां बिम्बाभावे पृथक्पत्रेषु समावाह्याभ्यर्च्य तत्तदैवत्यं, हुत्वा पश्चादुत्सवं कारयेत्. एतेषाम्पतने पूर्ववदुद्धृत्य स्नापयित्वा तत्तदैवत्यं वैष्णवं च जुहुयात्. भूमौ पतितेन्नार्ह्यबला पूर्वपद्बलिमापाद्य वैष्णवं, बलिरक्षकदैवत्यं, च जुहुयात्. यानात्पतिते बेरे हीनाङ्गे - पद्माग्नौ महाशास्त्रं हुत्वा तच्छक्तिं ध्रुवबेरे समारोप्य कौतुकं स्नापनं बलिबेरं वालङ्कृत्या वाह्याभ्यर्च्योत्सवं कारयेत्. बेराभावे - पात्रे रत्नं सुवर्णं वा निक्षिप्य, आवाह्याभ्यर्च्य, - दिनेदिने महाशान्तिहोमंहुत्वोत्सवं कारयेत्. हीनङ्गे तद्बेरं पुनस्सन्धान विधिना सन्धानं कृत्वापुनः प्रतिष्ठां कारयेत्. गातुर्नर्तुश्चपतने-श्रीदैवत्यं, वैष्णवं च वाडकानां पतिने - ब्राह्मं, रौद्रं च, आचार्यादीनां पतने सङ्क्षोभे च आर्षं, वैष्णवं, च ध्वजादीनां पतने - ध्वजं, वारुणं, वायव्यं,

च जुहुयात्, वर्षधारातिवाताशनिपात विद्युल्लेखायुतेकाले देवेशस्योत्सवं न कुर्यात् कुर्याच्चेत् वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, श्रीभूमिदैवत्यं.. वीथ्यन्तरे वर्षधाराप्रवेशे तृणपांसुयुत वातस्पर्शे देवेशं *106 सगं हितरत्नाकरः संस्नाप्य वैष्णवं, दिग्धवत्यं, वारुणं, वायव्यं, यद्देवादींश्च हुत्वा पुनरुत्सवं कारयेत्. उत्सवकाले कलह, रुधिरप्राव, दाहेषु(सत्सु)- वैष्णव, माग्नेयं, ब्राह्मं, रौद्रं, दिनाधिदैवत्यं, च जुहुयात्. आलयाभ्यन्तरे शस्त्राद्यैर्मरणे सति - तच्छीघ्रमपहायाब्जाग्ने महाशास्त्रं, तद्दिनाधिदैवत्यं, च जुहुयात्. वीढ्यां मरणादौ सम्भूते - तचीघ्रं व्यपोह्य शान्ति होमं हुत्वोत्सवं कारयेत्. आलयस्याशीतिदण्डाभ्यस्तरे वीढ्यां शवे सति तत्रोत्सवं न कुर्यात्कुर्याच्चेत् राज, राष्ट्र विनाशाय भवति. तस्माच्छीघ्रमफहाय प्रायश्चित्तं महाशास्त्रं, पार्षदं, च हुत्वा पुनरुत्सवं कारयेत्. ध्वजारोहणादूर्ध्वं तीर्थदिनात्पूर्वमन्योत्सवं शुभकर्माणि च न कुर्यात्कुर्याच्चेदाभिचारिकं भवति. तद्दोषशमनार्थं वैष्णवं, विष्णसूक्तं, पुरुषसूक्तं, पार्षदं, च हुत्वा ब्राह्मणा न्भोजयेत् तीर्थदिनात्पूर्वरात्रा प्रतिसरबन्धने, शयने वाहीने - वैष्णवं श्रीभूमिदैवत्यं सौदर्शनं च हुत्वातानि समाचरेत्. तीर्धस्नानकाले अतीते हीने - वैष्णवं, वारुणं, स्कन्ददैवत्यं. तद्रात्रा ध्वजावरोहणे हीने - ध्वजं, गारुडं, वैष्णवं, च. अवरोहणे बलौ हीने - ध्वजदेवं सम्पूज्य वैष्णवं, तदालयगतपरिषद्दैवत्यं, च हुत्वा ध्वजावरोहणं कारयेत्. उत्सवान्तस्नपने हीने - वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं, जयादीन् मूर्तिमन्त्रांश्च जुहुयात्. अत्रानुक्त (पर्व) दोषाणां प्रायश्चित्तं वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्त, विष्णुगायत्रीं, च जुहुयादिति विज्ञायते.सगं हितरत्नाकरः 107 नित्यस्नपने हीने :- स्नपनप्रायश्चित्तं :- वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुषसूक्तं वारुणं, च दशकृत्वा हुत्वा पुनस्स्नपनं कारयेत्. ग्रहण काले देवस्य स्नपने हीने - काले देवस्य स्नपने हीने - महत्तरो दोषो भवति पूर्ववत् प्रायश्चित्तं हुत्वा पश्चात्प्रयत्नेन स्नपनं कारयेत्, काम्येषु स्नपनेषु हीनेषु पूर्ववत्रायश्चित्तं हुत्वा शुद्धोदकै स्स्नापयेत्. आग्नेयादि कोणेषु स्नपनं चेत् - वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, पुरुष सूक्तं, दिग्देवत्यं, च हुत्वा स्नपनं कारयेत्.

पूर्वरात्रा प्रतिसरबन्धनं, शयनं, च हीने वैष्णवं, श्रीभूमिदैवत्यं, सौदर्शनं, च हुत्वा तत्काले शयानाधिवासं कृत्वा प्रतिसरबन्धनमेवकारयेत् एकबेरे कौतुके च शयनं विना प्रतिसरबन्धनं सद्य एव कुर्यात्. अङ्कुरार्पणे कृतेस्नपने हीने - वैष्णवं, सौम्यं, श्रीभूमि दैवत्यं, वैघ्नं, च हुत्वा, स्नपनं कारयेत्, अङ्कुरार्पणं विनास्नपनं च कारयेदिति केचित्. श्वभ्र पङ्क्ते वा प्रमाणहीनेधिके च वैष्णवं, भूमिदैवत्यं, पङ्क्तीशमन्त्रं, च जुहुयात्. विष्वक्सेनाद्यर्चने हीने-वैष्णवं, वैष्वक्सेनं, च जुहुयात्. पङ्क्तीशस्यार्चनेहीने - तन्मन्त्रं, जयादींश्च जुहुयात्, इन्द्रादीनामर्चने हीने - तत्तन्मन्त्रं, वैष्णवं, च जुहुयात्. कलशेषु प्रमाणहीनेष्वधिकेषु च - वैष्णवं, वायव्य, माग्नेयं … मृदः हीने - वैष्णवं, महीदैवत्यं. पर्वतेषुहीनेषु- 108 सगं हितरत्नाकरः प्रमाणहीनेषु च - वैष्णन, माग्नेयं च . . . . धान्येषु - वैष्णवं, वायव्यं च . . . ., अङ्कुरेषु हीनेषु - वैष्णवं, गारुडं, व्याहृतीश्च अष्टमङ्गलेषु तत्तद्वर्णप्रमाणहीनेषु - वैष्णव, मैन्द्रं, च जुहुयात्. पञ्चगव्ये योगक्रियाहीने मन्त्रहीने च - वैष्णवं, रौद्रं, च जुहुयात् पञ्चगव्यादि द्वादश द्रव्येषूक्तप्रमाणहीनेषु - जलेन पूरयित्वा तत्तदधिदेवतामन्त्रं, वैष्णवं, च जुहुयात्. साधिते कलशे भिन्ने - अन्यं कलशमादाय तथैवा पूर्व अभ्यर्च्य वैष्णवं, दशशो जुहुयात्. विपर्यासे धृतद्रव्येण स्नापयेच्चेत् वैष्णवं, द्रव्याधिपदैवत्यं, च . . . . . कलशव्यासे कृते श्वकाकाद्यस्पृश्यस्पर्शने सति-अन्यं कलश मादाय पूर्ववत्संसाध्य, शास्त्रं, वैष्णवं च जुहुयात्. द्रव्येषुकृमि, कीटादिपतने सति-तत्त्यक्यान्यद्रव्यं सङ्गृह्य वैष्णवं, द्रव्याधिपदैवत्यं…. रत्नानामालाभे वैष्णवं, श्रीदैवत्यं हुत्वा सुवर्णन्निक्टिपेत्. वस्त्रालाभे-वैष्णवं, श्रीदैवत्यं, च हुत्वा चत्वारिवाच्छाद्य स्नपनं कारयेत्. यथोक्तस्नपने हीने येनकेन चित् असंस्कृते सति विंशतिकल शादि पञ्चकलशास्त्रै कलशैस्स्नापयेत्, अथवा शुद्धस्नपनविधिना कारयेदित्येके. सग्ंहितरत्नाकर- 109 अनुबन्धमु श्रीमान् कनकगिरि वॆङ्कटनारायणाचार्युलवारु (बङ्गारुपेट) व्रासि युञ्चिन लिखित प्रतिमातृक. स्वतन्त्रहनुमत्प्रतिष्ठ अतः परं प्रवक्ष्यामि हनुमस्थापनं शुभम् । श्री रामलक्षणासीतां सहैवस्थापनं शुभम् ॥ तत्स्वतन्त्र प्रतिष्टाचेत् स्थापन स्थलमुच्यते । पत्तने नगरेवापि नदीतीरे वनान्तरे ॥ पर्वताग्रेतटाकेच शास्त्रस्येति विनिश्चयः ॥ यजमान मनोरम्ये स्थले देशे विशेषतः ॥ पद्माकारविमानन्तत् प्राङ्मुखं चोत्तमम्भवेत् : अधमं दक्षिणद्वारं मध्यमं पश्चिमोत्तरौ ॥ शैलजंलोहजं श्रेष्ठं महाशान्तिस्तुदारुजम् । अचलं शैलजम्बिम्बं चलंलोहजमुच्यते ॥ नवताळक्रमेणैव द्विभुजं प्राञ्जलिकृतं कौपीनं च कटिसूत्रं कटकं कर्णकुण्डलम् ॥ उपवीत समायुक्तं तिष्ठन्तं वृत्तलोचनम् । दीर्घवन्नतं त्वास्यां लसद्धन्तसमन्वितम् ॥ पूर्वपुण्ड्रंललाटेतु पङ्कजं दक्षिणेकरे । येवमेव प्रकुर्वीत शिल्पिशास्त्रोक्तमार्गतः I स्थापकोभुक्ति मुक्तिश्च लभते सर्वसम्पदः । जयकारी विशेषं तु विग्रहो दृढपुच्यते ॥ सर्वाभरणसंयुक्तं पूर्वमेव प्रचोदितम् । दक्षिणंहस्तमुधृत्यवामहस्तेसपुष्पकं 11 वामपादन्तु पुरतो दक्षिणं पश्चात्प्रसारितं अतिकृद्धमुखंरूप मूर्ध्व दृष्टि र्विशेषतः अधवाप्यञ्जलीयुक्तं ग्रामाच्चाह्ये समीपतः । सर्वाभीष्टप्रदं प्रोक्तं सर्वशत्रु जयोभवेत् ॥ 110 } सग्ंहितरत्नाकर- सर्वाभीतिहरं पुण्यं सर्वराज्यधनप्रदम् । पूर्वोक्तेनविधानेन शुभेहन्यङ्कुरार्पणं अक्ष्युन्मेषा धिवासानि कुर्यादौपासने तथा : अङ्गहोमन्तु तन्मन्तैनयनोन्मीलनं चरेत् ॥ द्रव्याणां चैवसम्भारं पूर्वमेव प्रचोदितं पूर्वोक्तयागशालायां पूर्वे आहवनीयकम् ॥ उत्तरे वास्तुहोमार्थं कुण्डमौपासनं क्रमात् ! आघारं च तयोः कृत्वा सूत्रोक्तेन विधानतः ॥ कुम्भपूजारि सर्वञ्च वायोरिवसमाचरेत् । हॊत्रप्रशंसकाले तु चतुर्मूर्ति विधिंश्रुणु आयातु भगवा हनुमा जपित्वान्ते समापयेत् । कपिराजं हनूमन्तं शब्दराशिं महामतिम् ॥ जवसम्भूतात्मा (कं) चैववायूदानौ समाह्वयेत् । दक्षिण प्रणिध्या मावाह्यान्यत् सर्वं च पूर्ववत् ॥ वायव्याष्टाशतं हुत्वा वैष्णवं च ततोयजेत् । रात्रिशेषं व्यपो ह्यैवप्रातराचार्य दक्षिणाम् । आवाह्य विधिनासम्यक् पायसान्नं निवेदयेत् । येवं यः कुरुते भक्त्या हनुमस्थापनं बुधः ॥ सर्वान् कामा न वाप्नोति वायुलोकं स गच्छति । इति श्रीवैखानसेखिले हनुमत्प्रतिष्टाविधिस्समाप्तः । हनुमत्प्रतिष्ठ (दाक्षिणात्यपारः) हनुमत्प्रतिष्टाङ्गं तृतियेह्नि अङ्कुरार्पणं कृत्वा पठेद्युः प्रातः काले वास्तु होमं पर्यग्निं पञ्चगव्याभ्यां बिम्बं संशोध्य, पश्चि दग्निं परिषिच्य, अङ्गहोमं, तन्मन्त्रेण अक्षेमोचनं, अधिवापत्रयं च कृत्वा, त दग्निं विसृज्य. तद्रात्रा यागशालां प्रविश्य वेदिकोपरिनवघटान् धान्यराशासंस्थाप्य, आहवनीयकुण्डे आघारं कृत्वा, पश्चात् न्यासमार्गेण मध्य कुम्भे हनुमन्तमावाह्य, परितः तन्मन्त्रेणावाह्याभ्यर्च, अग्निं परिच्यहॊत्रं प्रशंस्य दक्षिणप्रणिध्यां “आयातुभगवान् हनुमान् वावरस्सगणस्सरामसहाय सहशाखा मृगैरनुमन्यतां यस्तुवायुरथोनित्यमृषिश्चानुगामिनं तमजंवृत्ताक्षं भगवन्तं हनुमान् - सग् हितरत्नाकर- 111 “कपिराजं, हनूमन्तं, शब्दराशिं, महामतिं, जवनं, भूतात्मकं, वायुं, उदान” मित्यावाह्य, पश्चात्पश्चिसूक्तं, वायव्य, मन्राष्टोत्तरशतं, वैष्णवं च हुत्वा, रात्रिशेषंव्यपोह्य प्रभाते स्थापनादीनि कृत्वा, संस्नाप्य, सुमुहूर्ते तच्छक्तिम्बिम्बे समारोप्य, आचार्य दक्षिणां दत्वा अन्हहोमं हुत्वाग्निं विसृज्य (ॐ हनुमतेनमः, अञ्जनासूनवे, वायुपुत्र, महाबलाय, रामेष्टिताय, फल्गुणसखाय, पिङ्गलाक्षाय, उदधिक्रमणाय, सताशोकविनाशकाय लक्ष्मणप्राणदाय, दशग्रीवस्यदर्पघ्नायनमः कवीन्द्रश्चानुगामिनं हनुमन्तमावाहयामि, अञ्जनासूनु, वायुपुत्रं, महाबलं, रामेष्टितमावाहयामि. बलिपीठप्रतिष्ठि बलिपीठप्रतिष्टां च प्रवक्ष्यामिविधानतः । शिल्पिशास्त्रविधानेन बलिपीठे विशेषतः ॥

1

कृत्वा यथोक्त देशेतु गोपुरात् पुरतोन्य सेत् ॥ स्थलायामविधानं च पूर्वमेव प्रचोदितं आलयात्पुरतः कुर्यात् अग्रमण्टपपूर्वतः । चतुर्भागं विभज्यैवतृतीयांशे प्रकल्पयेत् यथोक्त दिवसे कृत्वा बीजार्पणमनुत्तमम् । औपासनाग्निं सङ्कल्प्य तस्याग्रे दक्षिणेपिवा आघारान्तेतु विधिनावास्तुहोमञ्च कारयेत् । पर्यग्नि पञ्चगव्याभ्यां प्रोक्ष्यकृत्वाक्षीमोचनं गवादिदृश्यद्रव्याणि दर्शयित्वा समन्त्रकम् । अधिवासत्रयञ्चैवततैवच पृथक् पृथक् ॥ कुम्भं वेद्यां समारोप्य धान्यपीरे पलक्षणम् । वस्त्रेणाच्छाद्य विधिनासौवर्णप्रतिमान्यसेत् ॥ यूधाधिपं समावाह्य …… चतुर्मूर्तिविधानत- कलशैस्नाप्य विधिवत् B

बध्नीयात् कौतुकं गळे शयनं पञ्चसङ्कल्प्य । कूर्चेन शयनं चरेत् हॊत्रं प्रशंस्यचावाह्य । निरूप्याज्या हुतिर्यजेत् अष्टोत्तरशतंहुत्वा तन्मन्त्रन्तुसवैष्णवं प्रायश्चित्ता हुतिर्हुत्वा

t

112

विसृज्याग्निं च पूर्ववत् प्रभाते तुसमावाह्य । समभ्यर्च्य निवेदयेत् आचार्य दक्षिणां दद्यात् पूर्वोक्तेन विधानतः ब्राह्मणान् भोजयित्वैव दशदानादि कारयेत् बलिपीठ प्रतिष्ठांयो ॥

बल्यर्थं विष्णुसन्निधौ सर्वसिद्धि मवाप्नोति । विष्णुलोकं स गच्छति -

13

Į

सग्ं हितरत्नाकर- इति श्रीवैखानसे पुरातन्त्रे बलिपीठप्रतिष्ठा विधानं नाम पञ्चविंशोध्यायः भूषणप्रतिष्ठ अथवक्ष्ये भूषणानां नवानां संस्कृतिं क्रमात् । देवालङ्करणार्थाय मकुटादि विभूषणम् ॥ #1 हार नूपुरसंयुक्तं पताकादि विभूषणम् । शङ्खचक्रगदाशार्यमसिर्वस्त्रं च काञ्चनम् ॥ शेषरूपं च मकुटं शिरश्चक्रं तथैव च ! प्रभाचतोरणं चक्रं प्रत्यङ्गानिहरेर्विदु- नागस्य सौवर्णाच्छादनं चाङ्गुलीयकम् । कर्णाभरण मन्यच्च कण्ठाभरण मङ्गदम् ॥ कटकं बाहुवलयं पादपीठं तथैवच । पादपद्मं च सौवर्णं पुष्पमालो पवीतकं 11 कुक्षिबन्धं कटीसूत्रमन्यत्कट्यादि भूषणम् । श्रीयोमह्यास्तथा कृत्वा पौवर्णं पद्ममुत्पलम् ॥ कर्णपुष्पाद्या भरणं कर्णपादादि भूषणम् । कारयित्वा यथायोग्यं रत्नाढ्य मतिसुन्दरम् ॥ भूषाकर्म समर्थेश्चकाञ्चनैराजलैस्तुवा । प्रक्षाळ्यकुशतोयैश्च पञ्चगव्यैर्विशेषतः ॥ द्रव्यान्यपि समाहरेत् वास्तुहोमन्ततोहुत्वा । पर्यग्नि करणं तथा धान्यानास्तीर्य विधिवत् । च्छाययित्वाढपूर्ववत् विष्णुसूक्तेन विधिना ॥ सग्ंहितरत्नाकर- च { भूषणानि यथाविधि तत्पूर्वस्यां सभ्यकुण्डे ॥ कृत्वा घारं यथाविधि नयनोन्मीलनादीनि ॥ मनसाभाव्ययत्नतः अङ्गहोमं ततोहुत्वा ! शिरसेत्यादिपूर्ववत् गवादि दर्शयित्वैव ॥ पूर्ववत्सर्वमाचरेत् संशोध्य विधिवत् कुम्भान् । अग्नेः पश्चिमतक्रमात् तत्तद्देवं च सञ्चिन्त्य ॥ समावाह्य समर्चयेत् शङ्खचक्राद्यायुधेषु । पाञ्चजन्यं सुदर्शनं प्रभायान्तोरणेचापि N मकुटे प्रकृतिं हरिं सुमुखीं वृत्तमकुटां- मुक्तालङ्कृत मौळिकां सर्वरत्नढ्य वर्णादि ॥ सर्वाभरण भूषितां बद्दपीनस्तनान्वितां श्वेतकौशेयवस्त्रकां सहस्रादित्य सङ्काशम् ॥ चतुर्बाहुसमन्वितां सीताब्दहस्तयुगळाम् । वरदैककरां तथा रत्नमञ्जीर संयुक्ताम् ॥ वामाधोहस्त संयुताञ्छायायाकल्पवृक्षस्य । पद्मासन समन्वितां येवं तु भावयेत्कुम्भे निष्कत्रय’ सुवर्णतः कृत्वातां प्रकृतिर्यथा । तन्मन्त्रेणैव निक्षिपेत्, मङ्गळप्रतिमाचाष्टा ॥ वैष्णवेन विनिÅपेत् पूर्वोक्त विधिनादेवं : भावयेद्विष्णुमव्ययं भूषणेतुषण्मुख- प्रोक्तः ॥ पताकादौ विशेषतः वस्ते त्वष्टा समादिष्ट । शिरश्चक्रे सुदर्शनं कौमोदकीं नन्दकं च ॥ गदाखड्ग धनुष्वपि शार्यमित्यधिपान्विद्यात् । पादपीठं तु कूर्मकं छत्रेशेषं तथाभ्यर्च ॥ सम्यक् ध्यात्वा तु पूर्ववत् संस्नाप्य तान्सप्तकलशैः । धान्योपरि यथोक्तवत् बध्वाप्रतिसरञ्चापि “} शयनेशाययेत्ततः हॊत्रं प्रशंस्य तत्काले । देवानावाहयेत्रमात् आवाहनक्रमेणैव 113 114 निरूप्याज्या हुतिर्यजेत् तत्तदेवत्य मन्त्रं च ! विष्णुसूक्तं श्रीभूसूक्तं शतमष्टोत्तरं यजेत् ॥ जयादीनपि वैष्णवं येकाक्षरादिसूक्तं च । पारमात्मिकमेव च अष्टाशीतिं ततो हुत्वा ॥ श्रीभूसूक्तं तधैव च दिक्पालमध्ये हुत्वातु । पश्चा दग्निं विसृज्य च प्रभाते सुमुहूर्ते तु ॥ 1 तत्तन्मूर्तिभिराव हेत् अष्टोपचारैरभ्यर्च्य दद्यादाचार्य दक्षिणां गोभूमि सहितं वस्त्रैः भूषणैर्णशनिष्ककं ततोमुहूर्ते सम्प्राप्ते । विष्णुसूक्तं समुच्चरन् एकाक्षरादिसूक्तं च प्रत्यङ्गं योजयेद्धरिं सर्वाभरणजालैश्च पमलङ्कृत्य केवलं ततोदेवं समभ्यर्च्य 1 } H { प्रभूतं वा महाहवि- सापूपं व्यञ्जनैर्युक्तं देवेशाय निवेदयेत् दण्डवत् प्रणमेत् पश्चात् ॥ स्तोत्रैस्तुत्वाजनार्दनं ब्राह्मणान् भोजयेत् पश्चात् । देवस्य प्रीतयेतथा एवं वैभूषणानीह॥ संस्कृत्यहरे येद्ददेत् येवं यः कुरुते भक्त्या ॥ भूषणां च निष्कृतिं सर्वान्का मानवाप्यैव ॥ विष्णुलोकं महीयते - सग्ंहितरत्नाकर- इति श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ते आनन्दसंहितायां भूषणप्रतिष्ठाविधानं नामद्वि पञ्चाश… अध्यायः शठको(गो)प प्रतिष्ठ शठको(गो)पप्रतिष्ठाञ्च प्रवक्ष्यामियथाविधि । श्रीविष्णुपादयुग्माङ्कं वृत्ताकारं मनोहरं 1 स्वर्णेन रजितेनापि कृत्वाताम्म्रेणवापुनः । शेषाधिदैवतं धार्यं शिरसासर्व मानुपैः ॥ शठगोप इतिख्यातं सर्वपापप्रणाशनम् । स्थाप्यं च पुरतोविष्णोस्सर्वाभीष्टफलप्रदः सग्ंहितरत्नाकर- तत्प्रतिष्ठाक्रमम्पक्ष्ये पूर्वोक्त दिवसे शुभे । आचार्यो यजमानेन देवर्याणिनिवेदितः ॥ पूर्वोक्तविधिना सम्यक् कारये दङ्कुरार्पणं सम्भारानपि सम्भृत्य यागशालां प्रविश्य च ॥ औपासनाग्नौ विधिवत् वास्तुहोमं समाचरेत् श्री पर्यग्नि पञ्चगव्याभ्यां शोधयित्वा तु पादुकाम् ॥ अङ्गहोमं ततः कृत्वा तत्पादाङ्गुष्टयोस्तथा नयनोन्मीलनं कृत्वा शेषमन्त्रेण पूर्ववत् ॥ गवादि दर्शनद्रव्याण्यपितस्मै प्रदर्शयेत् । अधिवासत्रयेणापि बिम्बशुद्धिं समाचरेत् ॥ पश्चादौपासनाग्नौतु पञ्चसूक्तं यजेद्गुरु- । धातादिमूलहोमं च पञ्चवारुणमेव च ॥ पूर्वोक्तधान्यपीठे तु नवकुम्भान् निधायच॥ वस्त्रयुग्मेनसंवेष्ट्य नवरत्नानि निक्षिपेत् ॥ 1 सुवर्ण प्रतिमाञ्चैव निष्कहीनसुवर्णतः नाळिकेराम्रपत्राद्यैरलं कृत्यघटान् पृथक् I मध्येशेषं’ समावाह्य प्रागादीन्द्रादिकान् तथा । कलशस्नपनं कृत्वा कौतुकं बन्धयेत्ततः ॥ शयने शाययित्वैव पूर्वोक्तेन विधानतः । वेदानध्यापयेद्दिक्षुसर्वदेवार्चनं तथा ॥ पश्चादग्निं परिस्तीर्य हॊत्रशंसनमाचरेत् ! स्वाहाकारादिकं कृत्वा सहस्राहुतिमेव च ॥ कूश्माण्डं सर्व दैवत्यं यीङ्काराष्टाशितिं तथा ! शेषमन्त्र द्वयेनैव शतमष्टोत्तरं हुनेत् B अग्निं समाप्य विधिना रात्रिशेषं नयेद्गुरुः । प्रातस्नात्वा विधानेन समुद्धाप्य च पादुकम् ॥ संस्नाप्य विधिवत् तत्र स्थापयित्वा हरेः पुरः : कुम्भमादायशिरसा धान्य पीठेव्यसेत् पुरः ॥ 115 116 गुर्वादि दक्षिणां दत्वा गोभूमिभ्यां विशेषतः । प्रतिष्तोक्त विधानेन सर्वं पूर्ववदाचरेत् 1 कुम्भशक्तिं समादाय कूर्चेन हरिसन्निधौ । आवाह्य शेषमन्त्रेण चतुर्मूर्तिविधानतः ॥ अष्टोपचारै रभ्यर्च्य प्रभूतं वा महाहविः : निवेदयित्वा पूर्वादि भक्ष्यभोज्यादिकैस्सह ॥ ताम्बूलं च निवेद्य च ब्रह्मघोषं च वाचयेत् ! दशदानादिकं कृत्वा ब्राह्मणानपि भोजयेत् ॥ “अहल्याशापनिर्मोक्रे पादुकेशेषरूपिणि । शिरसाधारयामित्वां पापन्नाशायपादुके” ॥ इति मन्त्रं समुच्चार्य शिरसाधारयेद्गुरु- पश्चात्सर्वेजनान्नित्यं धारयेयुश्चमौळिभिः 1 ये वहन्ति हरे- भक्त्या पादाङ्कं पादुकाकृतिते । सर्वेपापविर्मुक्ता विष्णुसायुज्य माप्नुयुः । चातुर्वर्ड्षैश्च शिरसाधार्य भक्ति समन्वितः ॥ ! सग्ंहितरत्नाक स्पर्श दोषोनविद्येत सतुभूमौसुखीभूत्वा देहान्ते मोक्षभाक् भवेत् - इति श्रीवैखानसे कास्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे शठको(गो)प प्रतिष्ठा विधानं नाम सप्तचत्वारिंशोध्यायः मण्टप प्रतिष्ठ - दक्षिणाद्यपाठः अथमण्टप प्रतिष्ठागं आचार्यः अङ्कुरार्पणं कृत्वा, मनपं जलेवसंशोध्य, औपासनाग्निकुण्णिवास्तुहोमं कृत्वा पर्यग्निपञ्चगव्याभ्यां मण्टपं समभ्युक्ष्य, पश्चात् नवकुम्भान् प्रतिमा वस्त्रसहितान्कूर्चान्, धान्योपरिनिक्षिप्य मण्टपाधिदेवं विष्णुमावाह्या, भ्यर्च्य, हविर्निवेद्य, औपासनाग्नि कुट्टे आघारं त्वापञ्चसूक्त, विष्णुसूक्त, रौद्र, पारमात्मिक, मीङ्कारादी, नष्टाशितिं, श्रीभूसूक्तान्, रात्रिसूक्तं, सर्वदैवत्यं, वारुणं, मूलहोमं, धातादीन्, अतोदेवादी, नुत्वा अन्तः परिषिच्य, अन्तहोमं हुत्वा, विधिवदावाह्याभ्यर्च्य हविर्निवेद्य आचार्य दक्षिणां दत्वा तद्रात्रा तस्मिन्मण्ट विवाहक्रियां करोति मट्टपप्रतिष्ठा सम्पूर्णं