ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका

TODO: परिष्कार्यम्

श्रीरस्तु

शुभमस्तु श्रीवैखानस भगवद्यास गनमारा श्रीवैखानस भगवच्छास्त्रोक ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका इयम् पट्टितप्रकाणॆ- परिष्कता डा॥ दीवि कृष्णस्वामि अय्यङ्गार् Scanned with CamScanner wwwwww श्री श्रीनिवास परब्रह्मणेनमः श्रीमद्विखनस महागुरवेनमः W 2271 श्रीवैखानस भगवच्चास्त्रोक्त ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका नवम मुद्रण NOWTYN Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका श्री श्रीनिवास परब्रह्मणेनमः श्रीमद्विखनस महागुरवेनमः विज्ञापनमु श्री वैखानस सोदर महाशयुलारा! श्री वैखानस भगवच्चास्त्र ग्रन्धमाल यन्दु( नल्लूरु) 1935 व सं॥न प्रथम कुसुममुगा “ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिक" मुद्रिम्पबडि श्रीवैखानस सङ्घ सोदरुलकु अन्दिम्पबडिनदि. (आनाटि ग्रन्धालय सम्पादकुलुनु, मा तण्ड्रिगारुनु अयिन “भिषग्राज” की.शे॥ दीवि वॆङ्कटनृसिंहाचार्युलवारि विज्ञापननु श्रीवैखानस सोदरुलकु ई पुस्तकमुलो तीपिगुर्तुगा पॊन्दु परचडमैनदि.) श्री वैखानस सङ्घसोदरुल आदराभिमानमुलतो, द्रव्यसहायमुतो, इप्पुडु तॊम्मिदव मुद्रण पूर्तियै मीकरमुलनु अलङ्करिञ्चुटकु संसिद्धमुगानुन्नदि. श्रीवैखानस सोदरुलन्दरकु मनःपूर्वक कृतज्ञतलु तॆलुपुकॊनुचू पूर्वमुवलॆ ई ग्रन्धमुनु, मनग्रन्धमालनु आदरिञ्चि ग्रन्धमालाभिवृद्धिकि सहकरिञ्चप्रार्धन. ई ग्रन्धमुद्रणकु, ग्रन्धमुनु सरिचूचि स्कालित्यमुलु लेकुण्डा तगु जाग्रत्तगा परिशीलिञ्चिन ना सोदरुडु चि॥ नल्लूरु विखनसभट्टाचार्युलकु अनेक शुभाशीश्मुलु. मरियु ग्रन्धमुनु कम्प्यूटरीकरणचेसि ग्रन्धमुद्रणकु सहकरिञ्चिन चि॥नल्लूरु रघुराम्कु शुभाशीश्शुलु. ईग्रन्धप्रचुरण यन्दु इङ्कनु स्कालित्यमुलुन्नचो विद्वन्मण्डलि, सङ्घसोदरुलु मार्पुलु, चेर्पुलु सूचिञ्चिनचो पुनर्मुद्रणयन्दु सरिचेयगलमनि मनवि चेयुचुन्नामु. नल्लूरु इट्लु ग्रन्धमाला सम्पादकुलु, श्रीवैखानस सङ्घसेवाभिलाषि, उ.वे.प्र.आगमप्रवर डा॥दीवि कृष्णस्वामि अय्यङ्गार् Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका श्री श्रीनिवास परब्रह्मणेनमः श्रीमद्विखनस महागुरवेनमः विज्ञापनमु गुणग्रहणपारीणुलगु श्रीवैखानस महाशयुलारा! श्रीवैखानस भगवच्छास्त्र ग्रन्दमाला संस्थापनमुनकै बहुकालमु नुण्डियु ननेकविधमुलं प्रयत्निञ्चुचुण्डिननु“श्रेयांसि बहुविघ्नानि” यनुन टेप्पटिकप्पुडे एवियो यन्तरायमुलुत्पत्तियगुचु वच्चिनवि. श्रीमदखिलाणकोटि ब्रह्माण्डनायकुण्डगु श्री श्रीनिवासुनि कृपारसपूरित सहपरम्परा प्रसारणमुनञ्जेसि नेटिकि पैपेरुतो नॊक ग्रन्दमालनु स्थापिञ्चुटयु अन्दु प्रथमप्रसूनमुगा नखिलपुरुषार्धसाधनभूतम्बगु नीब्रह्मोत्सवानुक्रमणिक यनु ईग्रन्दरत्नमुं ब्रकाशिम्पजेयुटकु अवकाशमु लभिञ्चिनन्दुल कॆन्तयो सन्तसिञ्चुचुण्टिनि. ई ग्रन्दमागमशास्त्र पारङ्गतुलगु श्रीवैखानस विद्वज्जनुलु पालिटि कल्पभूजमनि व्रायुट यतिशयोक्ति कानेरदु. मरियु नीग्रन्धराजमत्यन्त रहस्यार्ध प्रतिपादकमैनदगुट वलन स्वीयस्वीकृतत्वादि निबन्धनलचे प्रकाशिम्प जेयबडिनदि. श्रीवैखानस श्रीशास्त्रमुनु लभिञ्चिनन्तवरकु मुद्राङ्कितमुग नॊनर्च वलयुननु यभिलाषतो नेनी ग्रन्दमालोध्यममुनु’ प्रारम्भमुजेसितिनि. कानि निर्वहण भारमन्तयुनु सङ्घाभिमानुलपै निलिचियुन्नदि. निर्वहण भारवाहकत्वमनिन नीग्रन्दमुनु सङ्घाभिमानुलु निर्णीतमूल्यमुनकु तप्पक स्वीकरिञ्चुटयेकानि वेरॊण्डुकादु. इट्टि महत्कार्य निर्वहणमुनकु सङ्घमन्तयु नेकविधमगु नभिप्रायमुने यवलम्भिञ्चि युण्डवलयुनु. अटुलैनचो “बहूनामल्प सारणां समवायोदुरत्ययः, तृणैर्विधीयते रज्जुर्बद्ध्यक्ते तेन द न्तिनः" अनुनटुल नॆन्तटि दैन्यदशावलम्बि सङ्घमैननु एकाभिप्रायन्तमैनचो एदि चेयुटकलविकादो दानिगूडा जेयगलदु. एदि पॊन्दुटकु वीलुलेदो दानिनि गूड बॊन्दगलदु. एदि तरिञ्चुट कशक्यमैनदो दानिनि कूडा तरिञ्चगलदु. Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका वेयेल सङ्घबलमुनुकु मिञ्चिन बलमे लेदु. चापलत्व प्रेरणचे निटु जॆप्पुचुण्टिनिगानि पाठकमहाशयुल किदियविदितमगु विषय मुनुकादु. अदि यटुललुण्डनिण्डु प्रकृतमु ननुसरिन्तमु. इन्दनेकमन्दि श्रीवैखानस सोदरुल अभिप्रायमुल ननुसरिञ्चि उद्वासन प्रभन्धमु मुन्नगु विषयमुलुन्नू जेर्चबडिनवि. एतद्दनकारुलगु श्रीश्री नृसिंहवाजपेय याजुलवारि पवित्र चरित्रोच्छारण लेखनादुलचे नस्मन्मनो वाक्काय कृतकल्मष मुनं बापुकॊन्दमनि योचिञ्चिन, दिव्यमगु श्रीवार्ल जीवितचरित्र मिपुडॆच्चटनु गानरादय्यॆ. ग्रन्धप्रचुरणमुन नाकिदिये प्रधम प्रयत्नमगुटचे नीग्रस्थमुद्रण मन्दॆन्नियो स्टालित्यमुलु सम्भविञ्चिनवि. अट्टि स्थलितमुल नन्नियुन साधुसाधुपद पत्रमुन सवरिञ्चि युण्टिनि. इङ्कनू कॊन्नि पॊरपाटुलुण्डिन पक्षमुन दयामयमगु विद्वन्मण्डलि क्षमिञ्चि नाकु दॆल्पिनचो पुनर्मुद्रणमुन जक्कजेसिकॊनॆदनु. “गच्छत स्थलवङ्क्वापिभवत्वे प्रमादतः, हसन्ति दुर्जनास्तत्र समादधति सज्जनाः, सहजान दृश स्स्वदुर्गये परदोषेक्षण दिव्यचक्षुषः, स्वगुणोच्चगिरो मुनिव्रताः परवर ग्रहणेष्वसाधवः" मरियु श्रीवैखानस भगवच्छास्त्र ग्रन्दमाल कार्यालय स्थापनमुनकु ब्रथान प्रेरकुलैनट्टियु, एतत्स र्वकार्य निर्वहण धूर्वहुलैनट्टियु श्रीमदुभय वेदान्त प्रवर्तकुलैनट्टियु श्रीमान् नारायणं शेषाचार्युलु (उल्लिपालॆं) वारिकिनि, ई ग्रन्दमुनु निर्दुष्टमु गनु, सर्वसम्मतमुगनु परिष्करिञ्चि मुद्रणमुन कनुकूलमगुनट्लु शुद्ध प्रतिनि व्रासि यॊसङ्गिनट्टियु, एतद्गमाला कार्यकरण लोलुपुलैनट्टियु श्री उ.वे. श्रीमान् देवयजनं वेङ्कटरामाचार्युलु (ईपूरु)वारिकिनि, श्रीउ. वेश्रीमान् नारायण रामानुजाचार्युलवारिकि नि(उल्लिपालॆं), लेखनादुल यन्दुनु, मुद्रणसमयमुन वर्णव्यत्ययमुलनु सरिचेयुट यन्दुन अत्यन्त श्रद्धतो दोड्पडिन श्रीउ.वे.श्रीमान् वेदान्तं रामानुजाचार्युल वारिकिनि(चन्दवोलु) ई युद्यममन्दु नाकन्निविधमुलनु सहकारुलगनुन्न श्रीउ.वे. श्रीमान् पराशरं रामकृष्णमाचार्युलवारिकिनि (तॆनालि), श्री उ.वे. श्रीमान् वेदान्तंराघवाचार्युल Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका वारिकिनि, श्री उ.वे. श्रीमान् रॊम्पिचर्ल वॆङ्कटाचार्युलवारिकिनि(रेपल्लॆ), ई ग्रन्धमुद्रण मुनकै धनसहायमॊनरिञ्चिन श्री वैखानस महाशयुलकन्दऱकुनु पुनःपुनः प्रणाम सहस्रमुलनर्पिञ्चुचुण्टिनि. इट्लु श्रीवैखानसभगवच्चास्त्र ग्रन्दमाला विधेयसम्पादकुडु, कार्यालयमु, नल्लूरु. भिषग्राज दीवि वेङ्कटनृसिंहाचार्युलु Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका श्री श्रीनिवास परब्रह्मणेनमः श्रीमद्विखनस महागुरवेनमः विद्वदभ्यर्धना भोस्सुधीमणयः विदितं खलु भगवता श्रीमन्नारायणेन स्वकैङ्कर्यानुरूप रूपगुण विभवैश्वर्य शाली श्रीमद्विखनो मुनीन्दः सकलवेद वेदान्त तत्त्वविद्या मग्रणी रुत्पादित स्तत्सकाशाब्रीविष्णु दिव्यागम शास्त्र मनन्तकोटि परिमितं कृत्स्नं मानुष सूत्रं चा धिगम्य : तधा आनन्दसंहितयाम्– दैविकं मानुषं चैव वेदशास्त्राणि यानिच तानि सर्वाणि सज्जृह्य मन्तां श्चोपादिश त्स्वयम् अब्रवी दागमार्थाना माचारा स्र विभागशः आगमानां रहस्यञ्च मन्राणां मूलमेवच स्वयमुक्त्वातु देवेशःपुनराह तदामुनिम् वैखानस त्वया प्रोक्तं सूत्रं वैखानसं स्मृतम् गृहे देवालये चैव अर्चये दिति भक्तितः॥ तथाभार्गवे– श्लो॥ गृहीत्वा पाणिना विष्णुस्तमुवाच मुदान्वितः विखनस्त्वं महायोगिन् लोकसंरक्षणाय वै श्रुत्युक्ते नैव मार्गेण मत्पूजां कुरुसादरात् श्रीभगवान् श्लो॥ विधिनाकेन मर्रेण त्वत्पूजां करवाण्यहम् श्रीविखना :- वदस्वामिन् महाविष्णो त्वद्भृत्यस्य ममाव्ययः सज्जृह्य वैष्णवान्मन्रान् साजिवेदा नुपादिशत् । द्वयञ्चमूलमन्तादी नुपचारक्रमस्तधा जपहोमार्चन ध्यानक्रमण्चोपदिदेशहा Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका मानुषं दैविकं किञ्च सर्वशास्त्रं हरि स्स्वयम् ब्रह्माणे– श्लो॥ मया नियुक्तो विखनः मदाराधन कृद्भव ममाराध्य मुनिश्रेष्ठ मुल्लोके निवसिष्यसि॥ सूत्रं कुरु महाभाग त्वन्नाम्ना याजुषि श्रुता वैखानस मिदं प्रोकतं लोके ख्यातिं गमिष्यति ॥ इत्यादिकैर्भगव द्वदनारविन्द गळितै रनुग्रह रूपै रधरीकृत मधुरसै र्वर्ण विशेषै रुपलालित स्सकल निगम सारभूतं महत्तर मनन्यसाधारणमन्य सूत्रा नपेक्षितं लोकोत्तरं सूत्रं प्रणीय, भगवदाज्ञा परिपालन दीक्षादक्षो. भूदिति, तत परं स्वसूत्रा सुष्टातृभ्योभृगु मरीच्यत्रिकश्य पेभ्य स्सङ्क्षिप्य लोका नुजि घृक्षया सार्धकोटि प्रमाणं भगवच्चास्त्र मुपादिश दितिच, तच्छीशास्त्रमिति व्यवह्रीयते,तेभृग्वादय स्सार्धकोटि परिमिति ग्रन्द सारभूत, मधिकार तन्त्रकाण्ड संहिताभिख्यै श्चतुर्लक्ष प्रमाणः शास्त्रं प्रणिनिन्युः ॥ तथा पाञ्चरात्रे– श्लो॥ ततःपरं चतुर्वक्रोटा काषाय दङ्गभृत् नैमिशारण्य मासाद्य मुनिबृन्दनि षेवितम् । तप स्तस्त्वा चिरं कालं ध्यायं सैजस्तु वैष्णवम् पश्चा दपस्य द्विष्णक्त मागमं विस्तरात्तदा। सश्रोतञ्च समसूत्रञ्च वेदमनै रभिष्टुतम् सङ्क्षिप्य सारमादाय शाणोल्लिखित रत्नवत् धाता विखनसो नाम्ना मरीच्यादि सुता न्मुनीन् अबोधयं दिदं शास्त्रं सार्धकोटि प्रमाणतः । मुनिभि सैश्च सङ्क्षिप्तं चातुर्लक्ष प्रमाणतः कल्पे कल्पे परं विष्णो रुद्भूतं पूर्ववत्सदा तस्माद्वैदिक माचारं यःकर्तुं भुवि वाञ्चति तस्येदं शास्त्र मित्युक्तं नेतरेषां तथे तरत् ॥ vii Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका गारुडे– श्लो॥ पुरा चतुर्मुखा देशा च्चत्वारो मुनयो मलाः प्रणीय वैष्णवं शास्त्रं भूमा वभ्यर्चयन्नृप मरीचिर्मन्दरे विष्णुम् इत्यादि । स्मत्यन्तरे– श्लो॥ वेदे वैखानसे सूत्रे योधर्म परिकीर्तितः मनुः :- व्यासः :- बोधायनः– हरीतः :- श्लो॥ सर्वै स्सधर्मो नु फ्रेयोना त्र कार्या विचारणा । अतपरं प्रवक्षामि धर्मं वैखानसाश्रयम्, इत्यारभ्य पुष्प मूला फलै र्वापि केवलैर्वर्तये त्पदा कालपक्वै स्स्वयं शीर्घार्वैखानस मतेस्थित इति॥ मूलै रेके फलै रेके पुष्पै रेके दृढव्रताः वर्तयन्ति यधा न्याय्यं वैखानस मतेस्थिताः॥ वानप्रस्थो वैखानस शास्त्र समुदाचारः ॥ श्रोतं महर्षिभिः प्रोक्तं वसिष्ट्याद्यैः पुरातनैः वैखानसैश्च भृग्वाद्यै स्सनकाद्यैश्च योगिभिः वैष्णवैव्वैदिकै पूर्वैर्यद्य दाचरितं पुरा तत्ते वक्ष्यामि राजेन्द्र महा प्रियतमं हरेः, इत्यारभ्य श्रातेनैव हरिं देव मर्चयन्ति मनीषिणः श्राते स्मार्तागमै र्विष्णोस्त्रिविधं पूजनं स्मृतम् ॥ मन्ररष्टाक्षराद्यैस्तुततद्दिव्यागममुच्यते श्रातमेव विशिष्टांस्या त्तेषां नृप वरोत्तम श्रातमेव तथाविप्रा प्रकुर्वन्ति जनार्धन, इति ॥ वृद्दमनुः - श्लो॥ वेदन वेदिभिर्वि द्वैखानस सूत्रिभिः याजये द्यज्ञपुरुषं विष्णुम्, इत्यादि॥ शैवे :- स्मृत्यन्तरे :- श्लो॥ वैखानसस्य सूत्रस्य चाग्ने श्रामणकस्यच नारायणस्य देवस्य याधार्थ्यं नचविन्दति, इति सहस्र भूसुरा दूर्वे ग्रामे ब्रह्माङ्कणेपिच वैखानसेन सूत्रेण निषेकादि सुसंस्कृतैः viii Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका भार्गवादि महातस्त्र मस्त्रभेद विचक्षणैः अनुदृतैर्मन्रगणै र्वेद वेदान्तपारगैः॥ क्रमाध्ययन सम्पन्नै स्साज्लोपाङ्गै स्सुसंस्कृतैः पञ्चमूर्ति प्रकारेण प्रतिष्ठा प्यार्चचेद्दरिम् वैदिकं तदित प्रोक्तं राज राष्ट्राभि वर्धनम् ॥ इति एतादृशान्यनेक प्रमाण वचनानिसन्ति, अथापि विस्तरभयान्नोदाप्रियने, अतेव परमवैदिक विधानेन भगवदर्चनं कुर्वतां श्री वैखानसानां सर्व विप्रातिशायित्व मप्युच्छते, यधा योगयाज्ञवल्क्यः :- श्लो॥ वैखानसो वैदिकेषु ब्रह्मनिर्दिष्ट माचरेत् तं ब्राह्मणन्तु दृष्ट्यासर्वपापं व्यपोहति, इति किञ्च वैखानस मुने स्सर्वमुनीना मादिमत्वं तत्प्रणीत सूत्रस्य सर्व सूत्राणा मादिमत्वञ्च बहुभि श्रुति स्मृती तिहास पुराणादिभि र्जायते तधा श्रुतिः, “धेनुर्वहाणा मदितिस्सुराणां ब्रह्माऋभूणां विखना मुनीनाम्” ब्रह्मकैवर्ते– यधा मुनीनां विखना आदिभूत उदाहृतः सूत्राणां तत्प्रणीतन्तु तथाश्रेष्ठतमंस्मृतम्, इति स्कान्डे :- वैखानसीं महाशाखां स्वसूत्रे विनियुक्तवान् पद्मभूः र्निगमार्थाना माचारं प्रविभागशः, इति उक्तवा परमो धाता तस्मि न्नाराधन त्रयम् ॥ वल्लिका चालनं क्रियते चेद्दुल्मिन्येन प्रकम्पिता भवेदित्यास्ता मेतत्, प्रकृत मनुसरामः, ब्रह्मादेवानां प्रथमस्सम्बभूव विश्वस्य कर्ता भुवनस्य गोप्ता, सब्रह्मविद्यां सर्वविद्या प्रतिष्ठाम्, अथर्वाय जेष्ठपुत्राय प्राह" इतिश्रुत्या ब्रह्मचालि. शंसत् ब्रहणा पुरा ममप्रणीतं, इत्यादि कैरगवन्मरीचि महर्षि वचनै॥ वर्षवर्षेतु मासेस्मिन्कन्याराशिं गतेरवौ येकेचि दत्र कुर्वन्ति ब्रह्म क्लुप्तोत्सवं मम तेयान्ति, ब्रह्मणो लोकं भूमौकामानवाप्यच, इति वाराहे भगद्वचनेन तस्मिन्नेव “ब्रह्मक्लुप्रोत्सवायेति" श्री वेङ्कटेशाष्टोत्तर Scanned with CamScannerब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका शतनामावळी संवादेनच विखनसो ब्रह्मशब्द वाचत्वा वगमात् प्रथमत नकृ यमुत्सवः ब्रह्मोत्सव इत्याभ्यां लेखे. अधवा “सत्य ज्ञानम्मनन्तं ब्रह्मा” “एकमेवा द्वितीयं ब्रह्म” “नारायण परं ब्रह्मतत्वन्नारायणः परः “आकाश श्शरीरं ब्रह्म” “ओमिति ब्रह्म “ऋतग्ं सत्यं परं ब्रह्मपुरुषं कृष्णपिङ्गळं” “योब्रह्म ब्रह्म विदामात्मा स्यादात्मचक्षुषां” यो वेदादि परमःपरो ब्रह्मा” योब्रह्म शब्दः प्रणव प्रथानः" यस्यैता ब्रह्ममूर्तयो बृहद्रृहाणं ब्रह्म आदधानः" इत्यादिभिर्बहुभिश्रुतिभि र्रह्मशब्द वाच्यस्य श्रीमन्नारायणस्य सम्ब उत्सवः ब्रह्मोत्सवः भृगुणा उत्सवशब्द निर्वचनमेवं कृतम्. अत्रिणापि :- उदि त्युत्कृष्ट वचनं सवो यज्ञ उदाहृतः तस्मा दुत्कृष्ट यज्ञात्वादुत्सवः परिभाष्यते॥ सयज्ञो वोनरा युष्मा नुत्तारयति निश्चयम् इति वेदाव दस्तिति सउत्सव उदीर्यते॥ सवोयज्ञ स्समाख्यात स्सर्व यज्ञाद्विशेषतः उत्कष्टोय स्सयत्तस्ता दुत्सव श्चेति कीर्त्यते, इति एवं विधो ब्रह्मोत्सव शब्दा.. वयवार्धः- भृग्वाद यस्ते चत्वारो महर्षय स्ससंहिता स्ववोच न्नुत्सवविधिं, स उत्सवो नित्यशान्ति श्रद्धा भेदेन त्रिविधः इति तथा मरीचिः त्रिविथ उत्सवो नित्योत्सवश्शान्त्युत्सव श्रद्धोत्सव इति द्वादशमा से ष्वेकस्मिन्मा सेऒ बम्प्रति तत्काले नित्यं सङ्कल्स्ययःक्रियते सनित्योत्सवः, भयप्रमाद दुर्भिक्षव्याधि ग्रह पीड द्यशुभ शास्तर्थं सङ्कल्स्य यक्रियते सशास्त्युत्सवः, श्रद्धा वित्तेयदा युक्ते तदा यस्सम्यक्रियते सश्रद्धोत्सवो भवेत्, इति, अतःपरं प्रवक्ष्यामि देवेशोत्सवक्रमम् कालश्रद्धा निमित्तार्धा उत्सवा स्त्रिविधा स्स्मृताः मासेतु यस्मि न्कस्मिश्च वर्षं प्रति प्रति क्रियते समये नैव सतु कालोत्सवो भवेत् श्रद्धया क्रियते यस्तु सश्रद्धोत्सव उच्यते Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका भयप्रद निमित्तेषु तथा नावृष्टि कादिषु क्रियते तस्य शास्त्यर्धं सनिमित्रोव स्स्मृतः, इति नित्योत्सवस्य कालोत्सव इति शास्त्युत्सवस्य निमित्तोत्सव इति पर्यायौस्तः एतदुत्सवमेहं त्र्यहं पञ्चहं सप्ताहं नवाहं वा सङ्कल्प्य कारयेदित्याचार्य अचक्षते, एकाहं मङ्गळं, त्रिदिनं गौणं, पश्चाहं भौतिकं, सप्ताह मार्षं नवाहं सार्वकामिक मिति, पञ्चना मुत्सवानां पञ्चविध सञ्ज्ञाभवन्ति, अधवा एकाहं शान्तिकं,त्र्यहं पौष्टिकं, पश्चाहं,जयदं, सप्ताह मभ्युदयं नवाहं सार्वकामिक मिति सञ्ज्ञान्तराणिच केचि दूचिरे, अत्र मानाग्विशेषः, त्रिगुणीकृत नवाहमुत्तमोत्तमं, त्रिगुणीकृत सप्ताहं मधमध्यमं, पञ्चह मधमाधम मित्युत्सवस्य, नवनविधत्वं प्रसिद्धम्. किञ्च राज्ञो ग्रामस्य यजमानस्यवा जन्मरेक्ष प्रतिष्ठादिने श्रवणनक्षत्रे उभयो र्द्वादश्योस्तुलामेषयोर्मकरकर्कटयो रन्य सङ्क्रान्ता मासनक्षत्रे अमायां पौर्णमास्यां सूर्येन्दु ग्रहणयो श्रवणयुक्त द्वादश्यां रविवार युक्त सङ्क्रान्त्यां विषुवेयनेवा तीव मुख्यत्वे नावभृथं सङ्कल्पोत्सवः कर्तव्य इति ज्ञायते तथाभृगु :- विषुवाय भूपरक्ष प्रतिष्ठाकर्त्य भेषुच ग्रहणे मासनक्षत्रे विष्णुपञ्च दिनेषुच; इत्यारभ्य उत्सव स्यान्तदिवसे तेषु तीर्थं प्रकल्पयेत् इत्यन्तम्॥ द्वजारोह णाङ्कुरार्पण भेरीताड नाना मन्यतम पूर्वकारये देवमुत्सवमिति वदन्ति महर्षयःतधा एकाह त्रिदिनोत्सवयो ध्वजारोहणा भावञ्च वदन्ति, उत्सवकरणे नैहिक मामुष्मिकञ्च फलं क रापचेयं सिद्ध्यत्येव. तथाभृगु :- यत्रदेश जनपदे राष्टेवा प्युत्सवो हरेः नापमृत्यु भयन्तत्र नैवावग्रह सम्भवः नैवचोरा त्युपहति र्नतापत्रय सङ्गतिः धर्म श्चतुष्पा द्वर्तेत कलौ तत्रा दिमो युगः धार्मिकश्च भवेद्राजा प्रजा धर्म परायणाः भवन्ति सुखिन स्सर्वे सर्व दुःख विवर्जिताः Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका ग्रामेव नगरे वापि पत्तनेवा महोत्सवः यत्रप्रवर्तते विष्णोस्सम्पद स्पन्ति तत्रवै वाजिमेधान्तयागानं तस्मा देवोत्सवो वरः उत्सवं देवदेवस्य यःकुर्यात्स्वकुलं स्वकम् उत्तरय स्स्वयं विष्णो स्सयाति परमं पदम् यागाना मपि सर्वेषां फल मुत्सव कर्बणा देवस्या श्नुवते सर्वंये यजेस्ते नसंशयः॥ प्रत्यब्द मेकस्मिन्मासे यःक्रियते सकालोत्सवः तस्मिन्ध्वजारोहणस्य प्रामुख्यं ब्रुवन्ति महर्षयः, भगवत्रीतिक रैकभाववत्या मत्याउत्सवं कुर्वतां नृणां नकलुषंशङ्का लेशावकाश इत्यविसंवाद सिद्धःपस्धाः ब्रह्मणे नारदं प्रति चतुर्मुखः :- पक्षोत्सवं प्रवक्ष्यामि श्रुण पुत्र महामनाः I यस्यस्मरणमात्रेण मुच्यते सर्वपातकैः पक्षोत्सवे महाविष्णोर्द्वजारोहणमुत्तमम् कर्तव्यं गरुडस्तम्बे विलिख्यगरुडम्पटे वैखानस विधानेन प्रतिष्ठास्य खगाधिपम् ध्वजस्तम्भे प्रतिष्टाप्यकारये दुत्सवम् बुधः ध्वजप्रतिष्ठा महात्म्यं श्रुण ष्वा तुल मुत्तमम् हेमभार सहस्राणि श्रोत्रियाय ददातियः तत्फलं तुषमात्रंस्या ध्वजारोहण कर्मणि ध्वजश्च गरुडाकारो याव च्चलति वायुना तावन्ति पापजालानि तदा नश्यन्ति पुत्रक महद्भिः पातकैर्वापि युक्तावा प्युपपातकैः विष्णोरृहे ध्वजं स्थाप्य सर्वपापैः प्रमुच्यते विष्णोर्दृहे ध्वजो याव द्दिनानि वसति द्विज तावत्कल्प सहस्राणि विष्णुलोके महीयते ध्वज मारोपितं दृष्ट्वा मोदने येनराभुवि Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका सद्यस्तेपि विमुच्यन्तॆ, महापातककोटिभिः विष्णोर्टृहे ध्वजपटो धुन्वन्दुन्व पुनःपुनः सर्वपापानि तत्करु र्धुनोति निमुषान्मुने ॥ इति किञ्च पटलिखित गरुड निवेदितान्न भक्षणेन पुत्रकामिनीनां स्त्रीणां जीवत्सु पुत्रा वाप्ति रवश्य भविष्यति. तथाभृगुः :- तत्काले मौद्दिकं चान्नं गरुडस्य निवेदितम् स्त्रीयस्सत्पुत्रकामा स्तदश्नीयु रक्तिसंयुताः आयुष्मन्तं बलारोग्य वन्तं दान्तं सुलक्षणम् बुद्धिमन्तं यशोवन्तं प्रसूयेयु स्सुतं ध्रुवम्॥ इति इति मरीच्यत्रिकश्यपाअप्येवमेव वदन्ति. संहितानु परमुत्सवशब्द व्यवहार एव दृश्यते, ब्रह्मोत्सव शब्दव्यवहारः अथापि वूर्वोदित नयौचित्यात्साम्प्रदायक व्यवदिष व्यवहारच्च ग्रन्दकर्रा अस्य प्रबन्धस्य ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिकेति नामकृतमित्यूह्यते.. श्रीमतामाचार्यवर्याणां नृसिंहवाजपेयाजिनां देशकाल निर्णयसाधक ग्रन्धसम्पत्त्यनु वलं भान्नवयमत्र लेखिनीं चालयितुं प्रभवामहे, तथापि श्रीवाजपेय क्रतुदीक्षितेन नृसिंह नामाग्निचिता प्रणीते विष्णुप्रतिष्ठा विधिदर्पणेस्मि, निति प्रतिष्ठा दर्पणश्लोकेन “श्री माधवाचार्यतनूभवे" नेत्यादितदर्धबोधक श्रीवैखानस गृह्यसूत्र भाष्यान्तिमश्लोकनेचअयं श्रीवैखानस कुलतिलक इति, अस्यपिता माधवाचार्य इत्येतावदेव वक्तुं शक्यते. सच वाजपेयेन ईजे. तस्य किङ्गोत्रं कुत्रवासः तद्रसनाधिरूढानि कानि शास्त्राणिवा धन्यानीति वक्तु मिदानीं किमपि साधनान्तरं नलभ्यते. परन्तु श्रीवैखानस स्मार्तसूत्राभाष्यम्, पञ्चखणात्मकं श्रीमद्भगवदर्चा प्रकरणं, श्रीवैखानस स्मार्त सूत्रप्रयोग रूपम्, श्रीवैखानस प्रतिष्ठाविधि दर्पणञ्च इत्येतानि ग्रन्दरत्नान्येतत्कृति षूफलभ्यमाना न्यासेतु शीताचल मनवरत नीरन्ध प्रचाराणि दरीदृश्यन्ता. सग्ंहितारत्नाकरो प्येतत्कृतीना मन्यतम इति जनानां प्रायो वादः. अस्मिन्षन्डे अर्चावतार रूपस्य भगवत श्रीमन्नारायणस्य लोकोत्सव भेदेष्वनेकेषु विद्यमानेष्वपि तत्र नवाह्निकोत्सवं viii Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका प्रधानीकृत्य तद्विधानं सर्वमपि साल्गोपाङ्गं सम्य गुपदिश्यते. एतै राचार्यचरणैः प्रायशो मरीचिमहर्षे र्मत मवलम्स्यैव सङ्ग्रधितोयं ग्रन्धः. तत्र तत्र भृग्वत्रि कश्यप मतानां तदवान्तरसंहितावचनानां विद्यमानत्वेपि नसाङ्कर्यदोषः, श्रीशास्त्रे तादृश दोषराहित्यात् तदवान्तर तस्त्रसङ्कर दोषस्य अनभ्युपगमात्. भर्गवे वासाधिकारे– श्लो॥ “मया त्रिणा चाङ्गिरसा कश्यपेन चतुर्विधम्, अन्यश्च– कर्षणादि प्रतिष्टान्तं साङ्कर्यं नपरस्परम्” श्लो॥ आत्रेयः काश्यपश्चैव मारीचोभार्गवस्तधा एषां चतेर्विधानान्तु मूलं तत्सूत्रमेव यत् आत्रेयाद्या इमेसर्वे तस्मा द्वैखानसा स्स्मृताः अन्नोन्य सङ्करे तस्मा दोषो नाप्येक एवसः. इति, अध्येतृ सौलभ्याया स्मिन्नत्यावश्यकाः प्रयोगाः सर्वेदेवी विवाहादयोपि संयोजिताः तस्मा द्यायजूकाना मेतद्धस्धिरत्नं महदुपकारं भविष्यतीति विश्वसिमः । विविधदेशानीत प्राचीन ग्रन्दसाहाय्येन विद्वत्साहय्येनच इमं ग्रन्धं यथामति परिष्कृत्य श्रीवैखानस भगवच्छास्त्र ग्रस्थमालाधि पेभ्यो त्यन्तप्रेम्ला दत्तवतां श्रीमधुभयवेदान्त प्रवर्तकानां ईपूरु) देवयजनं वॆङ्कट्रामाचार्य स्वामिनां स्वार्थत्याग निरन्तरकृषि स्सर्वैश्लाघनीया. श्रीवैखानस भगवच्छास्त्रं मुद्रकरणे नोद्दिधीर्षूणां अतेव काञ्चिदिदानीं श्रीवैखानस भगवच्छास्त्र ग्रस्थमालां संस्थाप्य तस्यान्ताव त्प्रथमप्रसूनतया ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका नामक मिमं ग्रन्धं प्रकाशङ्कुर्वतां श्रीमदुभयवेदान्त प्रवर्तकानां(भिषग्राज) दीवि वेङ्कटनृसिंहाचार्याणां सुशेमुषीमतां रमानायक स्सर्वार्थसिद्धिदो भूयादिति समुपजोषमाशास्महे. ‘प्रमादो धीमतामनि’ इतिन्यायेन प्रमादस्य मनुजसाधारणत्वा त्परिष्कर्तृ प्रमादा द्वर्णयोजनकर प्रमादाद्वा तत्रतत्रा2 पपाठस्थितश्चे तमुदारधिय स्पन्तःकृपालवेन संस्कृत्य पाठय स्त्वर्तेवासिनः ॥ Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका आपिचएतनग्रन्द परिष्कार लेखन, धनदान, मुद्रण स्थलिताक्षर शोधनादिभि रृहुळतर प्रयासानुभवतां सतां परिक्रम मेत छ्छीकोशग्रहण पठनादिभि स्पफलयन्तु विद्ववतंसा इति मुहुर्मुहुरभ्यर्धयन्तो विरमाम- धातृसंवत्सर विजयदशमी. एवं सुधीजनविधेयः नारायणं रामानुजाचार्यः श्रीवैखानसदैवागम कल्पवल्ली पाठशाल उल्लिपालॆं, रेपल्लॆ तालूका, गुण्टूरु जिल्ला Scanned with CamScanner श्रीरस्तु श्रीवैखनस भगवच्छास्त्रोक्त ब्रह्मोत्सावानुक्रमणिकायाम् विषयसूचिक पूर्वपीठिका साधारण क्रिया प्रकरणम् विषयं

1. भगवत्रार्धनम्, गुरुपरम्पराभिवन्दनम्, सदस्यानुज्ञा पुटसङ्ख्य

भूशुद्धिः 3. सङ्ङ्कल्पः, विष्वक्सेनाराधनम्. 5. पुण्याहम् 11. अजस्रदीपाराधनम् 12. मृत्सज्रहणम् 16. अङ्करारोपणम् 30. 43. वास्तुपूजा 44. सद्योङ्कुरारोपणनिमित्तम्, अग्निप्रतिष्ठापनम् पञ्चगव्याराधन-प्राशन 46. रुद्रसूक्तम् 48. अकल्मषहोमः 52. वास्तुहोमः 55. अन्तहोमः 61. सर्वदैवत्यम् 77. पारमात्मिकोपनिषत् उत्सवारम्भप्रकरणम् 84. उत्सवारम्भः 84. यजमानिकृत्यम्, यानानि अन्यसामा.A Scanned with CamScanner 85. 86. 87. 188 88. ग्रामालङ्करणम्, यागशालास्थाननिर्णयः, तल्लक्षणञ्च कुम्भवेदिलक्षणम्, अग्निकुस्थान निर्णयः, उत्सवदिनसङ्ञ्याविचारः उत्सवेषूत्तमादिभेदः, अग्निकल्पनम्, उत्सवत्रैविधम्, ध्वजदण्ड लक्षणम्, ध्वजपटलक्षणम्, पटलेख्य गरुडलक्षणम्, ध्वजयष्टि, रज्वादीनां लक्षणं नवाह्निकोत्सव क्रियावळी प्रकरणम्. प्रथम भागारम्भः 91. आचार्यवरणम्, ऋत्विग्वरणम् 16 प्रतिसरबन्धः 93. 96. ध्वजदण्ण संस्थापनम् 97. ध्वजपट प्रतिष्ठा 100. गरुडध्यानम् 101. धान्याधिवासः हौत्रम् 105. वीशशान्तानपायिनामर्चनम्, भेरीपूजा 106. भेरीताडनम् 107. गरुडगद्यम् 108. चक्रगद्यम्, विष्वक्सेनगद्यम् 109. विष्णुगद्यम्, वराहगद्यम् 110. 111. 113. 114. 115. नरसिंहगद्यम्, श्रीरामगद्यम्, श्रीकृष्णगद्यम्, सर्वगद्यम् आलयबलिनिर्वापणम् ग्रामबलिप्रदानम्,यज्ञसूक्तम्, ब्रह्मसूक्तम्, ब्रह्मगद्यम्, 117. इन्द्रसूक्तम्, इन्द्रगद्यम् 119. अग्निसूक्तम्, अग्निगद्यम् 121. यमसूक्तम्, यमगद्यम् Scanned with CamScanner 123. निरति सूक्तम् 124. निरतिगद्यम् वरुणसूक्तम्, वरुणगद्यम् 125. 127. वायु सूक्तम्, वायुगद्यम् 129. कुभेरसूक्तम्, कुबेरगद्यम् 131. ईशानसूक्तम्, ईशानगद्यम् 132. शकुनसूक्तम्, 134. ध्वजारोहणम्- गरुडलग्नाष्टकम् 135. गरुडचूर्णिक 136. ध्वजदेवार्चनम्-गरुडस्तुतिः 137. उत्सवादौस्नपनम् 141. द्विगुणाराधनम्-द्विगुण निवेदनम्, नवकुम्बारोपणम् 142. सभ्याग्ना वाघारः 143. कुम्भेषुनवमूर्त्यावाहनम् 148. प्रधानहोमः 149. नित्यहोमः 152. वषण दैवत्यम् 153. अयन, ऋतु, मास, पक्ष, तिधि, वार दैवत्यम् 154. 155. 156. नक्षत्र दैवत्यम्, योग दैवत्यम्, करण दैवत्यम्, सन्या दैवत्यम्, कुम्भदेवाराधनम्, उत्सवबलिनिर्वापणम्, उत्सवदिनाधिपदैवत्यम् उत्सवभ्रणम्, उत्सवेबलि विशेषाः, वास्तुभेदेन बलिदाने प्रकार भेदः, बलिदाने तारतम्य विवेकः 157. नवाह्निकोत्सवे वाहन नियमः, सप्ताहिकोत्सवे वाहन नियमः, पञ्चह्निकोत्सवे वाहन नियमः उत्सवान्तस्नपनम्, राजोपचाराः 158. 160. हविर्निवेदनम् xviii Scanned with CamScanner 161. 162. 163. स्वस्थानस्थापनम्, स्नपनमण्ण पेवस्त्रालङ्करणादिकम् क्षमामनः पुष्पाज्ञलिप्रणामौ, प्रणामपञ्चकलक्षणम् 164. उत्सवे द्वितीयादि दिनकर्तव्यं, सामान्यक्रियावळिः,जलकुङ्कुमोत्सवः 166. सप्तर्षिपूजा 169. गनोत्सवः 170. रधोत्सवः 171. मृगयोत्सवः 172. जलक्रीडोत्सवः 173. शयनाधिवासः 174. डोलोत्सवः 176. चूर्णोत्सवः 177. 179. अवभृथोत्सवः चतुर्धिक्षुवेदाध्ययनम्, अग्निविसर्जनम्, ध्रवबेरेकुम्भदेवारोपणम् 180. पूर्वबलिः, मौनबलिः 181. ध्वजावरोहणम् 181. ब्रह्मघोषः 184. द्वादशाराधनम्, श्री पुष्पयागः 186. 186. द्वादशप्रदक्षणविधिः प्रधानाचार्यादि पूजनम्, उत्सवफलम् 188. अशक्तावनुकल्पः 189. द्वितीय भागः अवताराणमुत्सवे विशेषः अतिवातादौ विशेषः, त्रिदिनोत्सव प्रकारः 191. द्विदिनोत्सव प्रकारः 192. एकाहोत्सव प्रकारः, श्रद्धोत्सवविधानम् Scanned with CamScanner194. स्वतन्रलक्ष्याः उत्सवविशेषः, देवी विवाहप्रयोगः 195. कन्यावरणम्, पुष्पमालिका समर्पणम् 196. मधुपर्क पूजा 198. प्रतिसरबन्धनम्, मङ्गळाष्टकम् 199. चूर्णिका 201. महासङ्कल्पः 203. प्रवरः 205. 206. माङ्गल्य पूज, धारणम्, यज्ञोपवीतधारणम् अक्षतारोपणम् 207. वैवाहिक फलविशेषः 209. श्रीराम प्रवरः, श्रीकृष्ण प्रवरः गोदाप्रवरः, राधाप्रवरः 210. 211. एकाक्षर सूक्तम् उत्तरपीठिका 212. 213. 214. प्रायश्चित्तप्रकरणम् उत्सवेध्वजारोहण स्यावश्यकत्वम्, ध्वजारोहणानन्तरमुत्सवाकरणे प्रायश्चित्तम्, अवभृथविपर्यासे प्रायश्चित्तम्, गरुड प्रतिष्ठाहीने प्रायश्चित्तम्, ध्वजदेवादी नामर्चनाहीने, भेरीताडनहीने, गरुडनिवेदनहीने प्रायश्चित्तम् ध्वजदण्णन प्टे, ध्वजपटपतने, कालोत्सव विपर्यासे प्रायश्चित्तम् उत्सवादौस्नपनहीने, उत्सवार्धं प्रतिसरबन्धन हीने, शालावेद्योः प्रमाणहीने, प्रातरुत्सवहीने, बलिप्रदानेहीने, बलिद्रव्येपात्रेव भूमौपतिते, अनुक्तस्थाने बलिशेषनिर्वापे प्रायश्चित्तम् 215. द्विगुणाराधन, हविर्निवेदनयोरीने, उक्तहोमहीने, चक्रवीशादी नामार्चनहीने, तार्धदिनरात्रे ध्वजारोहणहीने, नृत्तगेयचुहीने, देवौयानात्पतते, चक्रादीनाम्बिम्भाभावे, देवस्यालङ्कारहीने प्रायश्चित्तम् XX Scanned with CamScanner 216. बलिपतने,बेरेपतनान्नष्टे, नद्यादि समीपस्ते देवालये, गायकादिपतने, वर्षाद्युपद्रवकाले उत्सवाकरणे 217. वर्षस्पर्शादौ, अलयाभ्यन्तरमृतौ वीध्यां मरणादौ सम्भूते, आलयस्याशीति दण्णाभ्यन्तरे, विध्यांशवेसति, उत्सवमध्ये अन्योत्सवादौ,तीर्थदीनपूर्वरात्रा प्रतिसरबन्दनाभावे, तीर्धस्नानकालातीते अवरोहणेबलौहीने, उत्सवान्तस्नपनहीने, यानानाम्पतने, दीपपात्रादीनाम्पतने, ध्वजस्याग्निस्पर्शादौ, नित्याग्नावनादृतौ 219. उत्सवेकालातिक्रमे, उत्सवान्तोपचारहीने, रधयात्रायं सम्भाव्यमानदोषे, रधप्रायश्चित्त विशेषः 218. 220. ध्वजपटादीनांलक्षणहीनौ, अस्पृश्यस्पर्शादौ 221. ध्वजे अधरोत्तरौ, ध्वजारोहणहीने 222. कालोत्सवेविघ्निते, अनुक्तदोषेषु 223. सजीर्णप्रकरणम् एकविंशतिदिनोत्सवे वाहनक्रमः 224. एकविंशति दिनोत्सवकरणे शक्तालु, एकविंशतिदिनोत्सवादि स्वेव रथयात्रा, परिवार परिवृतिः 225. यानवाहक निर्णयः, गजवाहनारोपणे विशेषः 226. दूरगमने विशेषः, प्रत्यागमने पूजाविशेषः 227. नीराजन प्रकारः, स्तुतिपाठः, उत्सवकालावधिः 228. बद्धप्रतिसरस्यहविःप्रतिषेधः, देवस्यनवबिम्बे विवाहक्रिया निषेधः तत्रॆवदेव्योर निषेधः, तीर्थकाल विचारः 229. वास्तु विशेषेणावभृधप्रकारः, समुद्रे.. वभृधः 231. लक्ष्मीसंवादः 241. चोरसंवादः 257. उद्वासन प्रबन्धः Scanned with CamScanner श्री वैखानस भगवच्छास्त्रग्रन्दमाला व्यवस्थापकुलु की.शे॥ श्रीमान् भिषग्राज टिवि वेङ्कट नरसिंहाचार्युलु गारु नल्लूरु Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका श्री श्रीनिवास परब्रह्मणेनमः श्रीमद्विखनस महागुरवेनमः 1 श्रीवैखानस भगवच्चास्त्रोक्त ब्रह्मोत्सवानुक्रमणिका पूर्वभागः साधारण क्रिया प्रकरणम् श्री वेङ्कटाद्रिनिलयः कमलाकामुकः पुमान् अभङ्गुरविभूतिर्नस्तरङ्गयतु मङ्गळम् ॥ श्रीलक्ष्मीवल्लभारम्भां विखनोमुनि मध्यमाम् अस्मदाचार्य पर्यन्तां वन्डे गुरुपरमराम्॥ सदस्यानुज्ञा 11 श्लो॥ शुक्लाम्बरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम् प्रसन्नवदनं ध्याये त्सर्व विघ्नोपशान्तये । तदेवलग्नं सुदिनं तदेव ताराबलं चक्रबलं तदेव विद्याबलं दैवबलं तदेव लक्ष्मीपतेते युगं स्मरामि। यत्रयोगीश्वरः कृष्णो यत्रपारो धनुर्धरः तत्रश्री र्विजयो भूतिर्थुवानीतिर्मतिर्मम । स्मृते सकलकळ्याण भाजनं यत्रजायते पुरुषस्तमजं नित्यं प्रजामि शरणं हरिम् ॥ अ सर्वदा सर्वकार्येषु नास्तितेषाममङ्गळम् नेनु येषां हृदिस्थो भगवान्मङ्गळायतनं हरिः लाभस्तेषां जय स्तेषां कुतस्तेषां पराभवः येषामिन्डीवरश्यामो हृदयस्थो जनार्धनः । Scanned with CamScanner

• दन्दानुहे महेशाना चण्डकोदण्ड खण्डनं ) जानकीहृदयानन्द चन्दनं रघु नन्दनं॥ ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका

आपदामपहर्तारं दातारं सर्वसम्पदाम् लोकाभिरामं श्रीरामं भूयोभूयो नमाम्यहम् ॥ यस्य द्विरदवक्राद्याः पारिषद्याः परश्शतम् विघ्नं निघ्नन्ति सततं विष्वक्सेनं तमाश्रये श्रोतस्मार्तादिकं कर्म निखिलं येन सूत्रितम् तस्मै समस्तवेदार्थ विदे विखनसेनमः सूत्राणा मन्यक्लुप्तानां नेत्रं यच्छस्थिरीकृतम् सूत्रं वैखनसं वन्डे भगवत्कर्म सूचकम् । नारायणःपितायस्य माताचापि हरिप्रिया भृग्वादिमुनय श्शिष्यास्तस्मै विखनसेनमः ॥ 2 श्रीलक्ष्मीनारायणाभ्यान्नमः श्रीमते विखनसेनमः भृगुमरीच्यत्रि कश्यपेभ्योनमः ॐ नमस्सदने नमस्सदसस्पतये नमस्सखीनां पुरोगाणाञ्चक्षुषे, नमोदिवे नमः पृधिवै सप्रथ सभाम्मे गोपाय येचसभ्या स्सभासदः तानिन्टियावतः कुरु, सर्वमायुरुपासताम्॥” सर्वेभ्य श्रीवैष्णवेभ्योनमः, भगवतो बलेन, बगवतो वीर्येण, भगवतस्तेजसा, भगवतःकर्मणा, भगवतानुगृहीतो, भगवतानुध्यातो, भगवध्यात्वा, भगवत्कर्मकरिष्यामि, तद्भगवाननुमन्युताम् ॥ भूशुद्धिः अपक्रामन्तु भूतानि पिशाचाः प्रेतगुह्यकाः येचात्र नवसक्त्येते देवता भुविसन्ततम् ॥ अपसर्पन्तु येभूता येभूता भुविसंस्थिताः येभूता विघ्नकर्तार स्तेगच्छ न्याज्ञयाहरेः ॥ आसनमन्त्रस्य, पृधिव्याः मेरुपृष्ठ ऋषिः, सुतलञ्छन्दः, श्रीकूर्मोदेवता, आसने विनियोगःः $11 पृथ्वि त्वया धृतालोका देवित्वं विष्णुनाधृता त्वञ्च धारयमान्देवि पवित्रं कुरुचासनम् अशेष जगदाधार मनन्तं कूर्मरूपिणम् आसनस्य विशुद्ध्यर्थ मात्मानं तं भजेहरिम् ॥ I Scanned with CamScanner अं अनन्तासनायनमः, यंयोगासनायनमः, विं विमलासनायनमः, कुं(रं) कूर्मासनायनमः ॥ सङ्कल्पः द्विराचम्य त्रिःप्राणानायम्य (हरिःओम्) शुभाभ्यां शुभेशोभने अभ्युदय मुहूर्ते, श्री महाविष्णोराज्ञया, प्रवर्तमानस्याद्यब्रह्मणः द्वितीयपरार्थे श्वेतवराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरे कलियुगे प्रथमपादे जम्बूद्वीपे भरतवर्षे भरतखणे मेरोर्दक्षिण दिग्भागे, श्रीवेङ्कटाचलादुत्तरप्रदेश्, महानद्योर्मध्यप्रदेश्, भगवदालये भगवद्भागवताचार्याणां सन्निधौ अस्मिन्वर्तमानेन व्यावहारिक चान्द्र (सौर)मानेन संवत्सरे…. अयने … ऋतौ…… मासे… पक्षे…… नक्षत्रे…. तिधौ…. वासरयुक्तायां शुभयोग शुभकरण एवङ्गुण विशिष्टायां अस्यां शुभतिधौ अस्यदेव देवस्य भगवतो महापुरुषस्य श्रियः पतेः पुरुषोत्तमस्य श्रीमदखिलान्डकोटि ब्रह्माण्डनायकस्य ….. ग्रामवासिनः…. स्वामिनः…. प्रत्यब्द क्रियमाण सार्वकामिक नवाह्निकमहोत्सव कर्मकरिष्यमाण स्तदङ्गतेन तदादौशु द्ध्यर्थं वृध्यर्धं शास्त्र्यर्थमभ्युदयार्धञ्च सुपुण्याहं करिष्यन्नादौ निर्विघ्नेन परिसमाप्त्यर्थं विष्वक्सेनाराधनं करिष्ये (इति सङ्कल्प्य, अप उपस्पृश्य) 8611 श्लो॥ विष्वक्सेनाराधनम् ‘पात्रस्थतणुलोपरि कूर्चं पवित्रंवा निधाय स्वहृदये विष्वक्सेनं ध्यात्वा विष्वक्सेनं सकल विबुध प्रौढ सैन्याधिनादं मुद्राचक्रे करतलयुगे शङ्खदण्णा दधानम् मेघश्यामं सुफणिमकुटं पीतवस्त्रं शुभाङ्गं ध्याये देवं विजितदनुजं सूत्रवत्या समेतम्॥ Scanned with CamScanner ॐ आग्नेयस्माद्यम हॆत्वा विश्वसदात्वं महि शम्भो, वैराजर्ते सुहुतं निधत्ताम् " प्रैषामधीशो विबुधानामनादिः यामेशस्तां धनितान्दधातु. आयातुभगवान्देव्यो दान्तश्शान्तो जनप्रियः, वर्षि स्सर्वभक्तानां सर्वदा धनदोवरः" पुरुषस्सगण सूत्रवतीजयासहयो२जितः परंसह देवताभिरनुमन्यतां, यस्तु धर्मरथो नित्य मृषिभिश्चानु गामिनं शास्त्रं भगवन्तमों विष्वक्सेन मावाहयामि, शास्त्रमावाहयामि, हरमावाहयामि, अमितमावाहयामि. (तद्दक्षिणे) सूत्रवतीमावाहयामि (वामे) जयामा वाहयामि, इतिकूर्चे समावाह्य, “पञ्चपचारमस्त्रै रासनं परिकल्पयामि, लं हं यं रं वं “सूत्रवतीजयासहित श्रीविष्वक्सेनायनमः” पुष्पेणासनं समर्पयामि. प्रैषामधीश इतिप्रणम्य, “ॐ प्रैषामधीशः” सूत्रवतीजयासहित श्रीविष्वक्सेनाय नमः प्रणामं समर्पयामि, प्रार्थनं समर्पयामि, आग्नेयोयस्मा दितिस्नानं “ॐआग्नेयोयस्मात्”सूत्रवतीजयासहित श्रीविष्वक्सेनाय नमः स्नानं समर्पयामि, प्लोतं समर्पयामि, तद्बीजं तस्य हृदये सन्न्यस्य, “ॐ विं-ॐसूं-ॐजं” अप्सरस्वतिगन्धं, “ॐ ‘अप्सरस्सुयोगनो गन्धर्वेषुच यद्यशः, दैवोयो मानुषोगन्धस्समागन्ध स्सुरभिर्जुषताम्” सूत्रवतीजयासहित श्रीविष्वक्सेनाय नमः गन्धं समर्पयामि, तत्सवितुरिति पुष्पं *“ॐ तत्सवितुः” सूत्रवतीजयासहित श्रीविष्वक्सेनाय नमः पुष्पाणि समर्पयामि, अग्निन्दूतमितिधूपं, “ॐ अग्निं दूतं वृणीमहे होतारं विश्ववेदसं, अस्ययज्ञस्य सुक्रतुम्॥“सूत्रवतीजयासहित श्रीविष्वक्सेनाय नमः धूपं समर्पयामि. अहमस्मीति दीपं “ॐ अहमस्मि प्रधमजाऋतस्य, पूर्वन्देवेभ्यो अमृतस्यनाभिः योमाददाति सइदेव मावाः,” सूत्रवतीजयासहित श्रीविष्वक्सेनाय नमः, दीपं समर्पयामि, अर्घ्यं समर्पयामि, आचमनं समर्पयामि, अग्न आयाहीति फलोपहारं, “ॐ अग्न आयाहिवीतये गृणानो हव्यदातये, निहोतासथिबर्हिषि॥” सूत्रवती जयासहित श्रीविष्वक्सेनाय नमः, Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 5 फलोपहारं समर्पयामि. येतेशतमिति पानीयं “ॐ येतेशतं वरुणये सहस्रं यज्ञयाःपाशा वितताः पुरुत्रा, तेभ्योन इन्दस्सवितोतविष्णुर्विश्वेदेवा मुञ्चन्तुमरुत स्स्वस्त्या” सूत्रवतीजयासहित श्रीविष्वक्सेनाय नमः पानीयं समर्पयामि.आचमनं समर्पयामि. घृतात्परीति ताम्बूलं “ॐघृतात्प रिमणइवा प्सु स्नेहस्सर्वाधिकस्सर्व धत्तेषुशर्वः, सचेतनश्चेतयते स्वशक्त्या एको लोकान् गर्भवत्पातु सर्वान्॥” सूत्रवतीजयासहित श्रीविष्वक्सेनाय नमः सदक्षिणाकं ताम्बूलं समर्पयामि. “सुरासुरशिरोरत्न मरीचि खचिताङये, विघ्नान कारसूर्याय विष्वक्सेनाय तेनमः” अनयावाहनादि त्रयोदशो पचारपूजया भगवान् श्रीविष्वक्सेन स्सुप्रसन्नो सुप्रीतो वरदोभवतु. विष्वक्से नायनमः यधासुखं यथास्थानं प्रतिष्ठापयामि, शोभनार्थं क्षेमाय पुनरागम नायच. पुण्याहम् अथपुण्याहं पञ्चवरान्श्रोत्रियानाहूया भिपूजियति. आचार्यः करकन्धारस्वित्यद्भिरापूर्य, “ॐधारासुसप्तस्सुचमानसेषु सरस्सरित्सु परिपूरितेषु, अपोभिगृहनप्रतिपादयिष्ये, गृणोमिधत्ताग् ं सुचिरग्ं सुशर्म॥” इदमा पश्शिवाइत्यपोभिमन्त्य, “ॐइदमापश्शिवश्शिवतमा शृन्ताश्शान्ततमा शुभा श्शुभतमाः Scanned with CamScanner 6 ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका पूताः पूततमाः पुण्याः पुण्यतमा मेध्या मेध्यतमा अमृता अमृतरसाः, ब्रह्म विस्सूर्यस्य रश्शिभिः" पुष्पादिभि स्सर्वतीर्थजल मभ्यर्च्य, सर्व तीर्थ जलम्पुण्यं पावनंसर्वकारणं, विष्णुपादोद्भवं शुद्धं सर्वमङ्गळ दायिना, ब्रह्मणासमृतं यच्छ मन्हपूतं शुभावहं, कावेरी तुङ्गभद्राच कृष्णवेणीच गौतमी, भागीरथीति विख्याताःपञ्चगड्डाःप्रकीर्तिताः (करके) पाञ्चभौतिकमावाहयामि (जले) सर्वतीर्थजलमावाहयामि. गड्डादि सर्वतीर्थजलायनमः आसन, पाद्य, आचमन, पुष्पगन्दाक्षत धूप दीपार्या चमन फलोपहारान् समर्पयामि. प्रतिवाचाकान् प्राङ्मुखानुदन्मुखान्वा स्थापयित्वा स्वयं उदङ्मुखः त्रिःप्राणानायम्य, तिथिवारादि सज्कीर्त्य एवं…. शुभतिधौ हस्ताभ्यां कलश मुद्धृत्य, अस्यदेवदेवस्य स्वामिनः… महोत्सवेकर्मणि सर्वोपकरणशु द्ध्यर्थं न्यूनातिरिक्त दोष निवृत्ति द्वारा कर्म साफल्यार्थं भवद्भिरनुज्ञातः सुपुण्याहङ्करोमि (इतिवदेत्) (प्र) कुरुष्व, प्रागग्रं दर्भद्वय मधोनिधाय कलशं तत्रनिक्षिप्य स्वस्तिसुप्रोक्षित मस्त्वितिस्थानं प्रोक्ष्य, “स्वस्तिसुप्रोक्षितमस्तु" (प्र) कूर्चाग्रइति करके कूर्चं निक्षिप्य “कूर्चाग्र राक्षसाञ्छिन्दि एत्कर विखातिनः त्वामर्पयामि कुम्भेस्मिन् साफल्यङ्कुरुकर्मसु” वृक्षराज इति आम्रपल्लवानि विन्यस्य “वृक्षराज समुद्भूत शाखायाः पल्लवत्वचः युष्मान् कुम्भे ह्यर्पयामि सर्वदोषापनुत्तये, नारिकेळ इति नारिकेळं निक्षिप्य “नारिकेळ समुद्भूत त्रिनेत्रहर सम्मत, शिखया दुरितं सर्वम्पापं पीडाञ्चमेनुद” सहिरत्नानिति रत्नं सुवर्णं रजितंवानिक्षिप्य “सहिरत्नानि दासुषे सुवात सहिताभगः, तम्भागं चित्रमा महे” Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 7 । अस्तु, प्रजापतिः प्रियतामित्युक्त्वा, तैः प्रियतामिति वाचयति, “प्रजाःपतिः प्रियतां” " (प्र) प्रियतां प्रजापतिः” कनकादि शुद्धपात्रं मृण्मयंवारि भिस्राव जलधारणार्धं पुरतस्संस्थाप्य, तस्मिन्कु शाक्षत गनाश्वत पल्लवादी न्विन्यस्य, करकं बाहुमात्रमुद्धृत्य वामहस्ते निधाय दक्षिणहस्तेन करकाननम्पिथाय तिष्ठन् । शाम्यन्तुघोराणीति मन्तावृत्योत्तरान्तं यधास्यात्तधा पात्राद्बहिर्भूम्यां त्रिःकृत्वो२ पस्रावयति. “ॐ’ शाम्यन्तु घोराणि, शाम्यन्तु पापानि, शाम्यन्तु ईतयः” तथास्ते शुभानि वर्धन्ता मिति (अभिप्राव) पात्रे अपस्रावयति. “शु भानिवर्धन्तां,(प्र) वर्धन्तां शुभानि”, अतोदेवा इत्यग्रन्दैविके, “ॐ अतोदेवा’F “सन्वासिञ्चमि” “शुचीवोहव्या” द्रविणोदा इत्यारख्या तिरित्यन्तं तत्तन्मव्राने यजमानस्य शिरस्यक्षतां निक्षिपन्तस्सदस्या स्सर्वेयजमानेनसह वदेयुः, यजमानस्तु करकन्धारयन् प्रतिमन्तान्तो अभिस्राव पात्रे पस्रावयति. “ॐद्रविणोदाद्र विणसस्तुरस्यद्रविणो दास्सनरस्य प्रियंसत्, द्राविणोदावीरवती मिषन्नो द्रविणोदारासते दीर्घमायुः । सवितापश्चातात्सवितापुरस्तात्सवीतो त्तरात्ता त्सविताधरात्तात्, सविता नस्सुवतुसर्वतातिं सवितोनोरासतां दीर्घमायुः नवोनवो भवति जायमानो ह्नां केतुरुषासामेत्यग्रे, भागन्देवेभ्यो विधधात्या यन्रचक्र मास्तिरति दीर्घमायुः । विद्युन्नयापत स्तीतविद्योद्भरन्ति मे अप्याकाम्यानि, जनिष्टो अपोनर्यस्सु जातःप्रोर्वशीतिरत दीर्घमायुः । शतञ्जीव शरदोवर्धमानश्शतं तथा स्विति प्रतिब्रूयुः पुण्याहं प्रतिवाचकाः ब्रुवन्तु कर्मणे स्वस्तीत्यार्यस्तु ततोवदेत् स्वस्त्यस्तु कर्मणिति ब्रूयु स्ते प्रतिवाचकाः आचार्यः कर्मणोऋद्धिं वदेच्च तदन नरम् प्रतिब्रूयु स्तथाकर्मऋद्ध्यतामिति चेतरे उक्तवदोषयेद्विद्यान्सर्वदेवादि वर्जितम् हिरण्यपवमानान मापोहिष्ठादि पूर्वकम्” (वासाधिकारे) Scanned with CamScannerब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 8 हेमन्ता इ्चतमुपसन्तान् शतमीन्दाग्नी सविताबृहस्पति श्शतायुषा हविषे पुनर्दुः, अष्टादेवावसवस्सोम्यासश्चतस्रोदेवी रजराश्रविष्टाः, तेयज्ञं पास्तु पादु हिरण्यवर्णः, हिरण्ययात्परियो नेर्निषद्याहिरण्यदाद दत्यन्नम स्मै । ऋद्ध्याम स्तोमं सनुयामवाज मानो मस्त्रं सरधेहोप यातम्, यशोनपक्वं रजसःपरस्तात्संवथ्सरीण ममृतग्गिंस्वस्ति, हिरण्यरूप सहिरण्यसन्धृगपान्न मधुगोष्वन्तरा भूतांशो अश्विनोः काममप्राः । आहार्षन्वा विदन्यापुनरागा पुनर्नव, सर्वाङ्गस्सर्वन्तोचक्षु स्सर्वमायुश्चतेविदम् । अर्यमणं बृहस्पति मिन्दं दानाय चोदय, वाचं विष्णुग्ं सरस्वतीग्ं सवितारञ्च वाजिनम्। सोमग् राजानं वरुणमग्नि मन्वार भामहे आदित्यान् विष्णुग्ं सूर्यं ब्रह्माणञ्च बृहस्पतम्। इन्रावरुणा सौमन समदृप्तं रायस्सोषं यजमानेषु धत्तम्. प्रजाम्पुष्टिं भूतिमस्मासुधत्तं, दीर्घायुत्वाय प्रतिरतन्न आयुः ॥ श्रियेजातश्रिय निरिया यश्रियं वयो जरितृभ्योदधाति, श्रियंवसाना अमृतत्वमायन्भवन्ति सत्या समिधामि तदौ॥ यागुङ्गूर्या सिनीवाली याराकाया सरस्वती, इन्द्रणीमह्व ऊतये वरुणानीं स्वस्तये, यस्वाहृदा कीरिणा मन्यमानोमर्त्यम्मर्त्यो जोहवीमि। जातवेदो यशो अस्मासुधेहि प्रजाभिरग्ने अमृतत्वमश्याम्, यस्मैत्वग्ंसुकृते जातवेद उलोकमग्ने कृणवस्स्योनं, अश्विनग्ं सपुत्रिणं वीरवन्तं गोमन्तग्ं रयिन्नशतेस्वस्ति॥ नर्यप्रजाम्मे गोपायामृत त्वायजीवसे, जातां जनिष्यमाणा इ्चमृते सत्येप्रतिष्ठिताम् । सुत्रामाणं पृथिवीं द्यामनेहसग्ं सुशर्माण मदितिग्ं सुप्रणीतिम्, दैवीं नावन्ग्ं स्वरित्राम नागसमस्रवन्ती मारुहेमास्वस्तये। शतायुधाय शतवीर्यायशतोतये भिमातिषाहे, शतं योन श्शरदो अजीता निर्दोनेषदतिदुरितानि विश्वा! दक्षिणाव तामिदि मानि चित्रादक्षिणावतां दिविसूर्यासः, दक्षिणावन्तो अमृतम्भजन्तो दक्षिणावन्तः प्रतिरतन्नआयुः ॥ भद्रङ्कर्णेभि श्मृणुयाम देवाभद्रम्पश्ये माक्षभिर्यजत्राः स्थिरैरब्जॆस्तुष्टुवाग्ं सस्तनूभिर्य्वशेमदेवहितं यदायुः, शतमिन्नु शरदो अन्तिदेवा I श तनूनाम्, पुत्रासोयत्र पितरोभवन्ति मानो मध्यारी रिषतायुर्गन्तोः अदितिर्यौरदितिरन्तरिक्ष मदि तिर्मातासपिता सपुत्रः, विश्वेदेवा Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका अदितिः पञ्चजना अदितिर्जात मदितिर्जनित्वम्॥ 9 यत्पुण्यं, स्वस्तिन, ऋद्धास्स्मेतिपूर्वोक्त मितरेख नुवदन्ति पुण्याहंस्व सृध्यस्तं प्रत्येकं त्रिधा त्रिधा यधाविभक्तिवाचित मनुवाचयेयुः, “यत्पुण्यन्नक्षत्रं तद्बट्कुर्वीतो पव्युषम्, यदावैसूर्य उदेति अथनक्षत्रं नैति, यावति तत्र सूर्योगच्छेत्, यत्रजघन्यं पश्येत् तावति कुर्वीत यत्कारी स्यात्पुण्याह एवकुरुते॥. अस्यदेवदेवस्य……….स्वामिनः महोत्सवे कर्मणि ॐ पुण्याहं भवन्तोब्रुवन्तु.(प्र) “यत्पुण्यं”अस्यस्वामिनःकर्मणि ॐ पुण्याहम् (एवन्त्रिः) “स्वस्तिन इन्दोवृद्धश्रवाः, स्वस्तिनः पूषा विश्ववेदाः, स्वस्तिनस्तार्यो अरिष्टनेमिः, स्वस्तिनो बृहस्पतिर्दतातु”। अस्यदेवदेवस्य स्वामिनः …….. कर्मणि ॐ स्वस्तिभवन्तो ब्रुवन्तु (प्र)“स्वस्तिनइन्डो वृद्धश्रवाः” अस्यस्वामिनः कर्मणि ॐ स्वस्ति(एवन्त्रिः) ऋद्ध्यास्स्महव्यैर्नमसोपसद्य मित्रन्देवं मित्रधेयन्तो अस्तु, अनूराधान् विषावर्धयन्तिः, शतञ्जीवेम शरदस्सवीराः, त्रीणित्रीणिपै देवानामृद्धानि, त्रीणिछन्दाग् ंसि, त्रीणिसवनानि, त्रयइमे लोकाः, ऋद्ध्या मेव तद्वीर्य एषुलोकेषु प्रतितिष्ठति, अस्यदेवदेवस्य स्वामिन…..कर्मणि ॐ ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु (प्र) “ऋद्ध्यास्स्म” अस्यस्वामिनः …..कर्मणि, ॐ ऋद्ध्यताम् (एवन्त्रिः) अपोहिष्टेति अभिप्रावोदकं करकेसंयोज्य, “ॐ आपोहिष्टाम योभुवः” हिरण्यपवमानाभ्यां कुशाग्रेण करकं संस्कृश्य जपति. (सर्वत्रप्रोक्षयति) “ॐ हिरण्यवर्णा श्शुचयः पावका यासुजातः कश्यपोया स्विन्दः, अग्निंया गर्भं दधिरेविरूपास्तन आपश्शग्ं स्योनाभवन्तु, यासाग्ंराजा वरुणो यातिमध्ये सत्यानृते अव पश्यज्जनानाम्, मधुश्चुत श्शुचयोयाः पावका स्तानापश्शग्ं स्योनाभवन्तु, यासान्देवा दिविकृण्वन्ति भक्षंया अन्तरिक्षे बहुधा भवन्ति. याःपृथिवीं पयसोन्दन्ति शुक्रास्तान आपश्शग्गिं स्योनाभवन्तु.शिवेनमा चक्षुषापश्यताप श्शिवया तनुवो पस्नृश तत्वञ्चमे, सर्वाग्ं अग्नीग्ं रप्सुषदोहुवेवो मयिवर्चो बलमोजोनिधत्त, यददस्सं प्रयतीरहा Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 10 वनदताहते, तस्मादानद्यो नामस्थतावो नामानि सिन्दवः, यत्प्रेषिता वरुणेनता श्री भगंसमवद्गीत, तदाप्नो दिन्दोवोयती स्तस्मादापो अनुस्थन, अपकामग्ं स्यन्दमाना अप्यतिष्ठ अवीवरत वोहिकम्, इन्दोव श्शक्तिभिर्देवी स्तस्माद्वार्णामवोहितम्. एकोदेवो थ्स्यन्दमाना यथावशम्, उदानिषुर्महीरिति तस्मादुदुक मुच्यते, आपोभद्राषुृत मिदाप आसुरग्नीषोमौबि भ्रत्यापयित्ताः, तीव्र रसोमधुपृचा मरङ्गमआमा प्राणेनसह वर्चसागन्, आदित्प श्याम्युतवाशृणोम्यामा घोषोगच्छति वाङ्नआसाम्, मन्येभेजानो अमृतस्यतर्हि हिरण्यवर्णा अतृपंयदावः, आपोहिष्टाम योभुवस्थान ऊर्जेदधातन, महेरणा यचक्षसे, योवश्शिवतमोरस सस्यभाजयते हनः, उशतीरिव मातरः, तस्मा अरङ्ग मामवो यस्यक्षयायजिन्वध, आपोजन यथाचनः, दिविश्रयस्वान्तिरिक्षे यतस्वपृथिव्यासम्भव ब्रह्मवर्चसमसि ब्रह्मवर्चसायत्वा. “पवमानस्सुवर्णनः, पवित्रेणविचर्षणिः, यःपोतासपुना तुमा, पुनस्तुमा देवजनाः, पुनन्तुमनवोधिया, पुनन्तुविश्व आयवः, जातवेदः पवित्रवत्, पवित्रेण पुनाहिमा, शुक्रेण देव दीद्यत्, अग्नेक्रत्वा क्रतूग् ंरनु, यत्ते पवित्रमर्चिषि, अग्ने विततमन्तरा, ब्रह्मतेन पुनीमहे, उभाभ्यां देवसवितः, पवित्रेण सवेनच, इदम्ब्रह्म पुनीमहे, वैश्यदेवीपुन ती देव्यागात्, यस्यै बह्वस्तनु वोवीत पृष्टाः, तयामदन्तस्सधमाद्येषु, वयग्ग्स्याम पतयो रयीणाम्, वैश्यानरो रश्मिभिर्मापुनातु, वातःप्राणीनेषिरो मयो भूः, द्यावा पृधिवी पयसा पयोभिः, ऋतावरी यज्ञयेमा पुनीताम्, बृहद्भिस्सवितस्तृभिः, वर्षिप्लैर्देवमन्मभिः, अग्नेदकैः पुनाहिमा,येन देवाअपुनत, येनापो दिव्यङ्कशः, तेनदिव्येन ब्रह्मणा, इदं ब्रह्मपुनीमहे, यःपावमानीरध्येति, ऋषिभिस्सम्भृतग्रसम्, सर्वग्ं सपूतमश्नाति, स्वदितं मातरिश्वना, पावनीर्यो अथ्येति, ऋषिभिस्सम्भृत ग्ंरसम्, तस्मै सरस्वती दुहे, क्षीरग्ं सर्फिर्मधूदकम्, पावमानीस्स्वस्त्ययनीः, सुदुघाहि पयस्वतीः, ऋषिभिस्समृतोरसः, ब्राह्मणेष्वमतृग्ं हितम्, पावनीर्दिशन्तुनः, इमंलोकमथो अमुम्, कामानमर्धयन्तुनः, देवी वै Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 11 समाभृताः, पावमानीस्वस्तयनीः, सुदुघाहि घृतश्चुतः, ऋषिभिस्सम्म) तो रसः, ब्राह्मणेष्वमृतग्ं हितम्, येन देवाःपवित्रेण, आत्मानं पुनते सदा, तेनसहस्रधारण, पावमान्यःपुनन्तुमा, प्राजपत्यं पवित्रम्, शतोद्यामं हारण्मयम्, तेनब्रह्मविदो वयम्, पूतं ब्रह्म पुनीमहे, इन्द्रस्सुनीती सहमा पुनातु, सोमस्वस्त्या वरुणस्समीच्या, यमो राजा प्रमृणाभिः पुनातुमा, जातवेदामोर्जयन्त्यापुनातु. आचार्यादिषु स्वाङृतोसीति दक्षिणाकालमुक्तवत्सु सत्सु स्वाङ्कृतो 2. सिविश्वकृद्विश्वेभ्यस्त्वे।न्टियेभ्योदिव्येभ्यः पार्थिवेभ्यः “स्वस्तिदक्षिणाकालः” घृतात्परीत्य द्भिर्यथा शक्तिदक्षिणां हस्तेन दक्षिणेन ददाति. “मृतात्परिमण्ड इवाप्सु स्नेहस्सर्वाधिकस्सर्व धत्तेषु शर्वः सचेतनश्चेतयते स्वशक्त्या एकोलोकान् गर्भवत्पातु सर्वान्” त्वमग्नेयज्ञानां होतेत्याचार्यादयो दक्षिणहस्तेन प्रतिगृष्णायुः “त्वमग्ने यज्ञानाग्ं होताविश्वेषाग्ं हितः, देवेभिर्मानुषा जनैः, देवस्यत्वा सवितुः प्रसवे अश्विनोर्बाहुभ्याम्, पूष्णोहस्ताभ्यां प्रतिगृह्लामि, राजात्वावरुणो नयतु देविदक्षिणे२ग्नये हिरण्यम्, तेना मृ तत्वमस्याम्, वयोदात्रे, मयो मह्यमस्तु प्रतिग्रहीत्रे कइदङ्कस्मा आदात्, कामःकामाय, कामोदाता, कामःप्रति ग्रहीता,कामग्ं समुद्रमाविश, कामेनत्वा प्रतिगृह्लामि, कामैतत्ते, एषाते कामदक्षिणा, उत्तानस्वां 2जीरसः प्रतिगृष्णतु”, यत्र दक्षिणादा.. नदाने ततैवं स्यादितिविज्ञायते. अजस्रदीपाराधनम् प्राणानायम्य देशकालौसज्कीर्य अस्यां शुभतिधौ अस्य देवदेवस्य श्रीस्वामिनः ……. कर्माङ्ग मजस्रदीपाराधनं करिष्ये (इतिसङ्कल्प्य) धान्योपरि शरावद्वयं संस्थाप्य, गोघृतं तैलंवारि . पूर्व कनिष्ठस्थूलां वर्तिन्निधाय परिप्लाव्य उद्दीप्यस्वेति मन्रोणोद्धीप्य “ॐ उद्दीप्यस्व जातवेदोपघ्नं निर्भतिं मम,पशूग्ंश्च मह्यमावह जीवनञ्च दिशोदिश ॥” तस्मिन्निदं विष्णुरिति विष्णुं, Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 12 श्रिये जात इति श्रियं चा२ वाह्य“ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे” ॐविषु मावाहयामि “ॐ श्रियेजातः, ॐ श्रियमावाहयामि. प्राणप्रतिष्ठामस्त्रं द्वादशवारमुच्चार्य “ॐ असुनीते पुनरस्मासु चक्षुःपुनः प्राणमिहनो देहिभोगं ज्योक्पश्येम सूर्यमुच्चरं तमनुमते मृडयान स्वस्ति, अमृतंवै प्राणाअमृत मापःप्राणानेव यथा स्थानमुपह्वयते”; एकादशोपचाररैर भर्च्य फलोपहारादिकं निवेद्य,ताम्बूलञ्च दत्वा परितोष्टसु दिक्षु लोकपालानावाह्या ष्टोप चारैरभ्यर्च्य देवं ध्यात्वाप्रण मेत्, आक्रिया न्तमजस्रं पतिरक्षेत्. मृत्सङ्गहणम् अध मृत्सङ्ञहणविधिः - यत्रयत्राङ्कुरार्पणमुक्तं तत्रततैव मृत्सङ्ञहणं कुर्वात्, अचार्यऋत्विग्भिः परिचारकै र्भक्ता र्बाह्मणैस्सार्थं याजमानेन नवस्त्रोत्तरीयाभरणैरलङृत स्सायाह्ने चक्रवीशशान्तान् सप्तविंशतिविग्रहैरभ्यर्च्य, अलङृत्ययानमारोप्यवस्त माल्याद्य लङृतं खनित्रं हेमादिपात्राणि पालिकादि पुण्याहसम्भारानर्चन द्रव्याणिच सङ्ञृह्य सर्ववाद्य सर्वालज्कार दीपसंयुक्तं विष्णुर्मां रक्षत्वित्यग्रतो गच्छेत्. “विष्णुर्मांरक्षतु चक्रउ र्ध्वं धनुःपूर्वग् ं शक्तिर्दक्षिण मपरङ्ग दोदीचि न्नन्दकोधस्ताद्वासुकिर न्तरेष्वितरेस्ताः, विघ्न विघ्ना दीशोप्रसादा दिन्द्रभयाद्दुः खाद्यमो वरुणो विक्रमात्, कुबेरोर्ध क्षयाछ्छीस्सर्वाभ्य ऊनाभ्य स्सम्यक्सुमन सस्सर्वे रक्षन्तु॥” ग्रामस्याल यस्यवा प्राचीमुदीचीमैशानीं वादिशङ्गत्वा, अन्यां दिशमगत्वा, तत्र मनोरमं शुचिस्थलं दैविकेषु च सर्वेषु भूपरीक्षादिकर्मसु श्लो ॥ 11 पुण्याहे विहिते सम्यग्यत्पुण्यमिति च ब्रुवन् पुण्याहे स्वस्ति ऋद्धिं च वाचयित्वा त्रिधा त्रिधा स्वस्तिन ऋद्ध्यास्मेति वाचयित्वा नरानरा। अपोहिरण्य पवमानैः प्रोक्षयित्वा ततःपरम् दक्षिणादाना दानेच सूत्रोक्तविधिनाचरेत्॥ । Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 13 संवीक्ष्यलोष्टादीं श्चतुरङ्गुल मात्रं व्यपोह्या, दशकिष्कु प्रमाणं, दशतालमात्रंवा गोमयेनोपलिप्य, दधिक्रावण इतिप्रोक्ष्य, “दधिक्रावणो अकारिषं जिष्णोरस्वस्य वाजिनः, सुरभिनो मुखारत्प्रण आयूगं षि तारिषत्”, तस्मिन् भूमिर्भूति भूलोक वद्वर्तुलमुल्लिख्य “भूमिर्भूम्नाद्यौर्वरुणान्तरिक्षं महित्वा, उपस्थिते देव्यदित ग्निमन्नादमन्नाद्यायाधथे॥”, तन्मध्ये नवतालेनमहीं देवीं, ध्रुवबेर बाहु समां, स्तनस मांवा ऊर्ध्व वक्रामैशान्यां व्यस्तमौळिकां नैरृत्यान्न्यस्तपादां पादं दक्षिणमाकुञ्च्यवामं प्रसार्य शयानां द्विभुजां धृतोत्पल दक्षिण हस्ता मूरु प्रसारित वामहस्तां यथालाभा भरणान्वितां साम्बरां कल्पयित्वा आपोहिष्ठाद्यैरभ्युक्ष्य “आपोहिष्टामयोभुवः" मूर्तिमनै रेकादशोपचारै रभ्यर्च्य, अस्यां शुभतिधौ, शुभकर्मणि ….. अङ्कुरारोपणाङ्गं मृत्सङ्गणं करिष्यामि, (इतिसङ्कल्प्य) तामनुमान्य ब्रह्म घोषणपूर्वं पुण्याहं चकृत्वा कूर्चेषु पश्चिमे चक्र मुत्तरे शास्त्रं, प्राच्यां गरुडं दक्षिणे खनित्रे शेषं चार्चयित्वा. पश्चिमेचक्रम् :- श्लो॥ ध्यायेच्चक्रं नराकारं चक्रचूळित मस्तकम् रक्ताम्बरधरं चक्रं शरोद्गारग्नि सन्निभम् । पुष्ठिकेशं धूमकेतुं भानु हेतिं तधैवच प्रवृत्तवाहनं चैव कार्तिके कृत्तिकोद्भवम्॥ “ॐ भूमानन्तो ग्रेभुनस्यगोप्ता वामभ्य ईशन्त्यमरा मराश्च, कुर्वते ग्नौ सुहुतङ्घृतेन॥ चतुरश्रमणले प्राङ्मुखं ॐ भूःचक्रमा-मि, ॐ भुवः सुदर्शनमा-मि, ओग्ं सुवः सहस्रविकचमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः अनपायिनमा-मि, चक्रायनमः अष्टोपचारान् समर्पयामि. उत्तरेशान्तम् :- श्लो॥ शान्तस्सर्वगणाध्यक्षः शङ्ञचक्रधरः प्रभुः श्रीवत्सं ब्रह्मसूत्रञ्च विना सर्वं हठेरिव, आकुञ्च्य दक्षिणं पादं वामं पादं प्रसार्यच जयया सार्थमासीनः पुष्प हस्तो ग्निसन्निभः। गदाशक्तिकरश्शृङ्गकेतुः पीतदूकूलकः Scanned with CamScanner 14 ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका सिंहासने समासीनः प्रसूनरधवाहनः पूर्वाषाडासमुद्भूतो मासि भाद्रपदे तधा॥ “ॐ आग्नेयोयस्माद्य जामहेत्वा विश्वेसदात्वं महितोनु शम्भोवैराज सुहुतं निधत्ताम्!" चतुरश्रमण्डले अवाङ्मुखं ॐ भूः विष्वक्सेनमावाह यामि, ॐ भुवः शास्त्रमा-मि, ओग्ं सुवः हरमा-मि, ॐभूर्भुवस्सुव अमितमा-मि, विष्वक्सेनायनमः अष्टोपचारन् समर्पयामि. प्राच्या गरुडम् :-श्लो॥ गरुडो वेदमूर्तिस्तु तप्तहाटक सन्निभः शुकपिञ्छम्बरधरो झल्लरी मेखलैर्युतः किक्किणीजालसंयुक्तः कुण्डलाङ्गदहारधृत् छन्न वीरोदराबन्धः कौबेरमकुटोज्वलः तैषे स्वाती दिनेजाता स्तधा श्वरधवाहनः त्रिवृत्तनु शिरस्साम गायत्रं चक्षुरेवच आत्मास्तोमाह्वयं सामवामदेव्यं तनुस्तधा बृहद्रधन्तरे पक्षा यज्ञा यज्ञयपुच्छकः चन्दांस्यनिवैतस्य यजूंषिचश फास्मृताः॥ “ओम् शतधारग्ं हिरण्मयग्ं सोमोघमास्ते जरदुद्व हन्नः विश्वं नो नुददात्सदैनम्॥ चतुरस्रमण्डले प्रत्युङ्मुखं ॐ भूः गरुडमा-मि, ॐ भुवः पक्षिराजमा-मि, ओग्ंसुवः सुवर्ण पक्षमा-मि, ॐभूर्भुवस्सुवः खगाधिपतिमा-मि, गरुडायनमः अष्टोपचारान् समर्पयामि. दक्षिणेखनित्रेशेषम्– श्लो॥ नीलाम्बरधरो नन्तस्स राधीश स्सितप्रभः आश्रेषाजश्च वैशाखे द्विबाहुश्च सुरापतिः फणामण्डलमध्यस्थः प्राज्ञ लिर्भुजगाधिपः॥ “ओम् यमर्पयन्ति मुनयो हविरोजो हिजानिर्वि बुधविराजन्न्, तम्मयिदोषायस्यानना। ग्नौविपिनानि पतनु।" चतुरस्रमणले उदङ्मुखं Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 15 ॐ शेषमि, ॐभुवः सहस्रशीर्षिमा मि, ओग्ं सुवः अनन्तमा-मि, ओवस्सुवः नागराजमा-मि, शेषायनमः अष्टोपचारान् समर्पयामि. आचार्यः प्राङ्मुखउदङ्मुखोवा भूत्वा त्मानंसगरंस्मृत्वाखचित्रं गृहीत्वाललाटेबाह्वोः स्तनयोर्मध्येजठरेवात्वां खनामीति खनित्वा “त्वां खनामि पृधिवि त्वद्भर्तुश्शासनान्मुदा युक्ता भव देवानाम्, देवस्य तस्येदं वैष्णवं भवनन्देव वाहिनी, पांसूस्प्रेष्यमि भवन्त्विमे भिवृद्धये, यस्सखा विष्णोर्वरदो वराणां कर्ताचमूनां शुचिश्शुचीनाम्, वीरोवीराणामागमिष्यतु, त्वग्ं सर्वं कारय वरदो वरस्य त्वत्प्रसादात्सिदो हं सिद्धिं गच्छामि शरणं प्रपद्ये, त्वामेव विघ्नार्ध मविघ्नं भवतु सिद्धम्, सुक्रमास्सन्तु सुनीताश्चापः, सूचयतां वरुणश्शुभाशुभम्, पातुमां वरुणो नित्यो रक्ताम्बरो जलेश्वरः, अमितत्वत्प्रसादेन सर्वे देवाःप्रसीदनु, आयातु भगवान्रह्मा अस्मिन्लोके हितङ्करः, नित्योस्मिन्निर्मले पद्मे रम्यतामृषिभिस्सह, इदं ब्रह्मणापूर्णन्तु मारुह्य देवास्सूचयन्तु शुभाशुभम्, उपगतास्सू चयन्तु देवाः, आयातु भगवान्विश्वकर्माविशतु बुद्धिं ममाविशतु सएवं निर्णयतां कर्म प्रथमं विराड्बध्नातु, द्वितीयाग्ं सप्तऋषयस्तेषां प्रसादाद विघ्नमस्तु, अस्याङ्गदेवाः प्रविशन्त्विदं पुस्ट्यै भवन्तु, स्को हं करोमि दिव्यं कर्मकारयन्तु देवाः॥” अन्याङ्गमखनित्वा हेमादिपात्रेषु मेदिनीदेवीति मृदं सङृह्य “मेदिनीदेवी” वस्त्रैराच्छाद्य महीमुद्वास्य अवटं मृदापूरयित्वा, मृत्पूरितपात्राणि गृहीत्वा ग्रामं प्रदक्षिणीकृत्य देवालयं प्रविश्य प्रदक्षिणं कृत्वा पादौ प्रक्षाळ्याचम्य स्वस्तिसूक्तं जपन् यधोक्तस्थानमाविश्य चक्रवीशशान्तनष्टविग्रहैरभ्यर्च्य, मृदं सन्न्यस्य तान् स्वस्थाने प्रवेशयित्वा विधिनाङ्कुरार्पणं कुर्यात्. अङ्कुरारोपणम् अथाङ्कुरारोपणविधिध्दि व्याखास्याम्म भूपरीक्षादिप्रतिष्टोत्सव प्रायश्चित्त विशेषस्नपनादीनि कर्माणि यस्मिन्नहनिकारये त्तद्दिनात्पूर्वं नवमे सप्तमे पञ्चमे Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 16 तृतीये वाहङ्करार्पणं कुर्यात्. पालिकाकुम्भशरावान् सौवर्णाव्राजताना म्रान्मृण्मयान्वा ब्राह्मणो याजमानश्चेत्प्रत्येकं षोडश, क्षत्रियश्चेद्ध्वादश वैश्यश्चेदष्टा शूद्रश्चेच्चतुरस्सर्वेषां चतुरोवा गृष्णायात्. तदलाभे शलावादि पात्राणि सबुृह्य पालिकादि वत्सृत्वा कारयेत्. धान्यानि शालिव्रीहियवमुद्गमाष प्रियङ्गु गोधूमसर्षपचणक तिलतिल्वमसूराणि एतेषामलाभे यधालाभ माहृत्य संशोध्य सारं सङृह्य तस्मिन्दिने पूर्वाप्लेतोये निक्षिप्य अङ्कुरालोक संयावत्ता वद्दुप्ते देशे विनिक्षिपेत्. आलयाभिमुखे चोत्तरे चैशान्यं स्नपसालये शास्त्रस्योत्तत्रेवा मण्णपादीन् सङ्कल्प्य वितानध्वजदर्भमाला तरङ्गस्तम्म वेष्टनाद्यै रलङुृत्य आशासुसप्तस्विति गोमयेन गोचर्ममात्रमुलिप्य “आशासुसप्तस्वपिकण्ण रेखा आपस्समग्रास्स मुदावहामि, सोमाग्नि सूर्यामृतपुष्करीणा मापस्समावाह्यपुरस्करिष्ये॥” पैष्ट्यासोमग्ं राजानमिति प्रागग्रमुत्तराग्रञ्चयुग्मं भ्रामयित्वा चक्रवाळ पालिकाङ्कुरादिभिर्मध्ये सपद्मेन चक्रेणच भूमिमल ङृत्य“सोमग्ं राजानम्” इति दीपानुद्दीप्य, “सोमग्ं राजानं वरुणमग्नि मन्वारभामहे आदित्यान् विष्णुग्ं सूर्यं ब्रह्माणञ्च बृहस्पतिम्” आचार्यश्शि ष्यैस्सार्धं नित्यकर्माणि कुर्वीत, यजमानः आचार्यं सम्पूज्य कार्यमावेद्य कर्मेदम्मे कुरुष्येति याचेत्. आचार्य स्तत्तत्कर्म करिष्यामिति सङ्कल्प्यारभेत्. ब्रह्मणोदक्षिणपार्श्वे आचार्यश्चोत्तराभिमुखः ब्राह्ममासनमास्थाय. सङ्कल्पम् सकृदाचम्य, प्राणानाम्य, देशकालौसङ्कीर्त्य. अस्यां शुभतिधौ अस्यदेवदेवस्य अखिलहेयप्रत्यनीक कळ्याण गुणाकरस्य, अवाप्तसमस्तकामस्य, निखिलजगदुद्भवस्थिति संहारकारणस्य, सर्वकैङ्कर्यानुरक्त भुजगशयन शायिनस्सर्वज्ञस्यसर्वशक्तेस्सर्वनियामकस्य, श्रीभूनीळा करकमल संवाह्यमानचरणनळिन युगळस्य, श्रीवैखानस प्रशंस्यमान पञ्चविध व्यूहात्मकस्य Scanned with CamScanner धुजनप्रार्धना सार्थकीकरणचण वैभवोद्भासितस्य, सेव्यमान मुनिजन हृदयारविन्द वासरसिकस्य, सकलचराचर दुरित प्रशमनश्वश्रेयस, प्रदान चतुर सुलभ परा 7व तारधारिणः, परमपुरुषस्य भगवत, श्रीमन्नारायणस्य श्री भूनीळा समेत स्वामिनः…..प्रत्यङ्गक्रियमाण सार्वकामिक (नवाह्निक महोत्सव र्माङ्गमङ्कु रारोपणाख्यं कर्मकरिष्यामि (इति सङ्कल्स्य अप उपस्पृश्य) देवेशं रणम्य सप्तविंशतिविग्रहैरुत्सवबिम्बं विशेषतोभ्यर्च्य, अलङुृते मऱ्ऱपे व्रीहि स्तब्धु लैर्वा चतुर्देशं चतुरस्रं त्रिहस्तं द्विहस्तं वा भागोन्नतं गोलकोन्नतं स्थलं कृत्वा अथवा यधेष्ट मानेनसपिष्टिः प्रागग्रॆरुत्तरा ग्रॆरष्टभि सूत्रैरेकोनपञ्चश तृदं विभज्य मध्यपदे पद्माकारमणले प्रागगं कूर्चं धाय ब्रह्माणं ध्यात्या 2 वाह्याभ्यर्च्य. $11 चतुर्मुखं चतुर्भाहुं सर्वाभरणभूषितम् अभयं दक्षिणं हस्तं वाममूरुप्रतिष्ठितम् ॥ कुण्णिकामक्षमालाञ्चकराभ्यां दधतं क्रमात् पद्मासनस्थं हेमाभं श्यामवस्त्रं च पद्मजम् ॥ “ॐ ब्रह्मजज्ञानं प्रथमं पुरस्ता द्विसीमतस्सुरुचोवेन आवः, सबुध्निया उपमाअस्यविष्ठा सृतश्चयोनि मसतश्चविवः॥" पद्माकारमणले प्राङ्मुखं-ॐ भूः ब्रह्माणमा-मि, ॐ भुवः प्रजापतिमा-मि, ओग्ं सुवः पितामह वाहयामि,ॐ भूर्भुवस्सुवः हिरण्यगर्भमावाहयामि, ब्रह्मणेनमः आसनाद्यष्टोपचारान् समर्पयामि. तत्परितश्चतुर्विंशतिपदं विसृज्यबाह्य पदेष्वैशानादि चतुर्विंशति पद देवास्त्रमेण कूर्चेष्वावाहयेत्. चतुर्विंशति पद देवनामाराधनम् चतुर्भुजायुत स्सर्वे खड्ग भेटक धारिणः कृताज्ञलिपुटाः तेते ध्येया स्स्वस्सषडे स्थिताः॥ Scanned with CamScannerब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका प्राक्पश्चिममुखाः केचिद्धक्षिणोदङ्मुखाः परे॥ इति कूर्चान् तत्तद्दिगभिमुखान्( बहिर्मुखान्) कृत्वा. 18 ॐ ईशानमा-मि, पर्जन्यमा-मि, जयन्तमा-मि, महेन्द्रमा-मि, आदित्यमा-मि, सत्यकमा-मि, अग्निमा-मि, वितधमा-मि, ग्रहक्षतमा-मि. यममा-मि, गन्धर्वमा-मि, भृङ्गराजमा-मि, निरतिमा-मि, दौवारिकमा-मि, सुग्रीवमा-मि, सरित्पतिमा-मि, असुरमा-मि, शोषणमा-मि, जवनमा-मि, नागमा-मि,मुख्यमा-मि,सोममा-मि,अर्गळमा-मिअदितिमा-मि, इति चतुर्विं शति देवानावाह्य तेषां प्रत्येकं प्रणवादि नमोस्ते ननाम्ना तोयं पुष्पं बलिं तोयं च प्रक्षिप्या.. भ्यर्च्य, पुष्पादीन् संशोध्यचतुर्विंशति देवानुद्वास्य. ब्रह्मेशादीन् समभ्यर्च्य पुष्पादीनि विशोध्य च पुनर्बह्माणमभ्यर्च्य शेषादीन् तदनन्तरम् जयाद्यस्सरसो२भ्यर्च्य लोकपालानन स्तरम् श्लो॥ सोमङ्कुम्बे तथावाह्य पालिकापूजनं ततः॥ इति भृगुः। बाह्यपदे चैन्दादिषु पदत्रयं द्वारं विभज्य, ईशानादि कोणेषु पदत्रयं द्व्यङ्गुलोन्नतं तणुलैर्र्वीहिभिर्वा प्कङ्कृत्वा, जयन्ति शेषस्य, आदित्ये वक्रतुण्णस्य, ग्रहक्षते गरुडस्य, गन्धर्वे चक्रस्य, सुग्रीवे पस्तीशस्य, असुरेभूतस्य, मुख्ये शङ्ञस्य, सोमे अङ्कुराधिपसोमस्य, अर्गळे शास्तस्यच, यधालाभमानेन चतुरश्राणि पीठानि कुर्यात्, ब्रह्मादीन ज्कुरारोपणदेवान् स्वहृदये धात्वा प्रणिधिजले निवेश्य तस्मात् स्थब्दिलोपरिकूर्चेषु क्रमात्समावायेत्, पुनर्रह्माणमभ्यर्च्य, प्रणवादि नमोस्तन नाम्ना आसनपाद्याचमन पुष्पगन्धधूपदीपाद्यैरष्टोपचारैरभ्यर्च्य. प्राग्द्वारवामे श्लो॥ $11 नीलाम्बरधरोद्वारवामेनन्त स्सित प्रभः आश्रेषाजश्च वैशाखे द्विबाहुश्च सुरापतिः फणामण्डलमध्यस्थः प्राज्ञ लिर्भुजगाधिपः॥ Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका .19 19 “ओम् यमर्पयन्तिमुनयो हविरोजो हिजानिर्वि बुधावि राजन्न्, तं मयि दोषा यस्याननाग्नौ विपिनानि पतन्तु” चतुरश्र मण्डले अवाङ्मुखं ॐ भूः शेषमि, ॐ भुवः सहस्रशीर्षमा-मि, ओग्ं सुवः अनन्तमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः नागराजामा-मि, शेषायनमः आसनाद्यष्टोपचारान् समर्पयामि. प्राग्जोरदक्षिणे प्रागादिद्वारपार्श्वेषु शेषादीं श्चार्चयित्वा प्रवाळाभश्चतुर्भाहुरेकदंष्टोगजाननः चैत्रमासे श्रविष्ठाजः कदळीमोदकेक्षुधृत्॥ “ओम् धर्मौघमाता विदधेसमस्तम्, धरन्धरिष्यते सहसप्तमम्” चतुरश्रमणले उदङ्मुखं-ॐ भूःवक्रतुण्णमा-मि, ॐ भुवःएकदंष्ट्रमा-मि, ओग्ं सुवः विकटमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः विनायकमा-मि, वक्रतुण्णायनमः आसनाद्यष्टोप-मि. दक्षिणद्वारवामे - ‘श्लो॥ गरुडो वेदमूर्तिस्तु, तप्तहाटकसन्निभः शुकपिञ्चम्बरधरो झल्लरीमेखलैर्युतः किङ्किणीजालसंयुक्तः कुण्डलाङ्गदहारधृत् छन्नवीरोदराबन्धः कौबेरमकुटोज्ज्वलः तैषेस्वातीदिनेजात स्तधाश्वरथवाहनः त्रिवृत्तनु शिरस्साम गायत्रं चक्षुरेव च आत्मास्तोमाह्वयं साम वामदेव्वन्तनुस्तथा बृहद्रथन्तरे पक्षा यज्ञा यज्ञयपुच्छकः छन्दांस्यर्गानि वैतस्य यजूंषि च शफास्स्मृताः " “ओम् शतधारग्ं हिरण्मयगं" चतुरश्रमन्दले प्रत्यङ्मुखं ॐभूः गरुडमावाहयामि, गरुडायनमः आसनाद्यष्टोपचारान् समर्पयामि. दक्षिणद्वारदक्षिणे श्लो॥ ध्यायेच्चक्रं नराकारं चक्रचूळित मस्तकम् Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका रक्ताम्बरधरं चक्रं शरोद्गाराग्नि सन्निभम् पुष्टिकेशं धूमकेतुं भानुहेतिं तधैव च प्रवृत्तवाहनं चैवकार्तिके कृत्तिकोद्भवम्॥ “ओम् भूमान्तो2 ग्रे” चतुरश्रमणले प्राङ्मुखं- ॐ भू चक्रमावाहयामि॥४॥ चक्रायनमः आसनाद्यष्टोपचारान् समर्पयामि. पश्चिमद्वारवामे - श्लो॥ सीताम्बरं तं श्यामाङ्गं खड्गखेटक धारिणम् भूतध्वजं भूतवाहं नामाद्यक्षर बीजकम् अनन्दि तापतिं वंशरवमुत्तर सम्भवम् द्विभुजं कुण्णिकामौळिं पट्टीशं संस्मरेद्भुधः॥ “ओम् ऋचोयजूग् ंषि, प्रसवन्तिवक्रात्सामानि सम्राड्वसुर न्तरिक्षम् त्वं यज्ञनेता हुतभुग्विभुश्च रुद्रस्तथा22दित्य गणा वसुश्च”॥ चतुरस्रमणले उदङ्मुखं-ॐ भूः पथीशमा-मि, ॐभुवः मित्रमा-वि ओग्ंसुवः वरदमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः भूतनायकमा-मि, पक्कीशाय नमः आसनाद्यष्टोपचारान् समर्पयामि. पश्चिमद्वारदक्षिणे- श्लो॥ श्वेतवर्णं रक्तवस्त्रं महाचातकवाहनम् श्रविष्ठाजं भूतकेतुं द्विभुजं दण्णधारिणम् ॥ भूषणैर्भूषिताङ्गञ्च विरजेशं गतिध्वनिम् भूताद्यक्षरबीजं च ध्यात्वाभूतेशमर्चयेत्॥ “ओम् भूतानामग्रण्यमहञ्जुहॆूमि भूतानामीशं भुवनस्य गोपम्, भूतानां पतिमत्युग्रवीर्यं भूतानां पतयेनमः”चतुरस्रमण्डले अवाङ्मुखं ॐभूः यूधाधिपमा-मि, ॐभुवः नित्यमा-मि, ओग्ं सुवः उग्रमा-मि, ॐभूर्भुवस्सुवः महाभूतमा-मि, भूतेशायनमः आसनाद्यष्टोपचारान् समर्पयामि.

उत्तरद्वारमे श्लो॥ जलजञ्चन्द्रनीकाशं मकुटेशङ्ञसंयुतम् Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवालनु क्रमणिका 21 दुग्धाभं नीलवस्त्रं च द्विभुजं वारुणीपतिम् ॥ -वियद्गतिध्वजं चैव वियर्गात्रायुधं तधा भूताकृतिं वायुबद्धं हंसवाहनमेव च आषाढ रोहिणीजातं हृदये इलि संयुतम् ॥ “ओम् तन्मायशो ग्रे तावके वसूनां यजामहेस्याद्भवतः प्रसन्नः, तदावदत्युत्तमगञ्जयने” चतुरस्रमण्डले प्राङ्मुखं ॐभूः शङ्खमा-मि, ॐभुवः पाञ्चजन्यमा-मि, ओग्ं सुवः अम्बुजमा-मि, ॐभूर्भुवस्सुवः विष्णुप्रियमा-मि, शङ्खायनमः, आसनाद्यष्टोपचारान् समर्पयामि. उत्तर द्वारदक्षिणे- श्लो॥ श्रीवत्सं ब्रह्मसूत्रं च विना, सर्वं हरेरिव आकुञ्च्य दक्षिणं पादंवामं पादं प्रसार्य च ॥ जययासार्थ मासीनः पुष्पहासो ग्नि सन्निभः गदाशक्तिकरश्मृङ्गकेतुः पीतदुकूलकः सिंहासने समासीनः प्रसून रथवाहनः पूर्वाषाढा समुद्भूतोमासि भाद्रपदेतथा। “ओम् आग्नेयोयस्माद्यजमहेत्वा, विश्वेसदात्वं महितोनुशम्भो, वैराजन्तो सुहुतं निधात्तम्” चतुरश्रमणले प्रत्युङ्मुखं ॐभूः विष्वक्सेनमा-मि,॥४॥ विष्वक्सेनायनमः आसनाध्यष्टोपचारान् समर्पयामि. ब्रह्मणःपरितोष्ठनु पदेषु प्रागादीशानास्त्रं चतुरस्राकार वृत्ताकार, त्रिकोणाकार धनुराकार, दण्णाकार पद्माकार, त्रिकोणाकार समवृत्ताकारपीठेषु यधाक्रमं जयां विजयं, विद्दां, नन्दां, पुष्टिकां, कुमुद्वतीमुत्पलकां विशोकामित्यष्टा वप्सरसो भ्यर्च्य. जया अप्सरसानामाराधनम् (M. द्विभुजिरि पद्महस्तां च कृष्णकुञ्चत मूर्धजाम् वीणावेणुरवां चैव नामाद्यक्षर बीजकाम् ॥ Scanned with CamScanner 22 ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका कीरध्वजां कीरवाहां थनिष्णातारकोद्भवाम् अतिरक्तां जयां ध्यायेच्छुकपत्रनिभाम्भराम्॥ चतुरश्रीकारमण प्रत्युङ्मुखीं ॐभूः जयामा-मि, ॐभुव सुखप्रदमा-मि, ओग्ंसुवः समृद्धिनीमा-मि, ॐभूर्भुवस्सुवः, भद्रामा-मि, जयायैनमः आसनाध्यष्टोपचारान् समर्पयामि. विजया श्लो॥ द्विभुजां पद्महस्तां च कृष्णकुञ्चत मूर्धजाम् वीणावेणुरवां चैव नामाद्यक्षरबीजकाम् कीरध्वजां कीरवाहां धनिष्टा तारकोद्भवाम् हेमाभां विजयां ध्यायेच्छुकपत्रनिभाम्बराम्। वृत्ताकारमणले ब्रह्माभिमुखीं ॐभूः विजयामा-मि, ॐभुवः विशोकामा-मि, ओग्ंसुवः पुण्यमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः कामानन्दामा-मि, विजयायैनमः आसना-मि. श्लो॥ द्विभुजां पद्महस्तां च कृष्णकुञ्चत मूर्धजाम् वीणावेणुरवां चैव नामाद्यक्षरबीजकाम् कीरध्वजां कीरवाहां धनिष्टा तारकोद्भवाम् विद्दां हरितवर्णाक्लीं रक्तवस्त्रधरां स्मरेत् ॥ त्रिकोणाकारमणले उदङ्मुखीं ॐभूः विद्दामा-मि, ॐभुवः लाभामावा-मि, ओग्ंसुवः अप्रमत्तामा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः अजेया-मि, विन्दायैनमः आसना-मि. नन्दा श्लो॥ द्विभुजां पद्महस्तां च कृष्णकुण्चित मूर्धजाम् वीणावेणुरवां चैव नामाद्यक्षरबीजकाम् कीरध्वजां कीरवाहां धनिष्टा तारकोद्भवाम् Scanned with CamScanner धातक्याभां स्मरेन्नन्दां झषपत्रनिभाम्बराम् ॥ धनुराकारमण्डले ब्रह्माभिमुखीं ॐभूः नन्दामा-मि, ॐभुवः सुजनीमा-मि, ओग् ंसुवः सुमुक्तामा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः सुभगामा-मि, नन्दायैनमः आसना-मि. पुष्टिका श्लो॥ द्विभुजां पद्महस्तां च कृष्णकुइ्चत मूर्धजाम् वीणावेणुरवां चैव नामाद्यक्षरबीजकाम् कीरध्वजां कीरवाहां धनिष्टा तारकोद्भवाम् हेमाभां पुष्टिकाञ्चैव श्वेतवस्त्रधरां स्मरेत् ॥ दण्णाकारमण्डले प्राङ्मुखीं ॐभूः पुष्टिकामा-मि, ॐभुवः अमोघवतीमा-मि, ओग्ं सुवः पुण्यमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः अप्रमत्तमा-मि, पुष्टिकायैनमः आसना-मि. कुमुद्वती श्लो॥ द्विभुजां पद्महस्तां च कृष्णकुण्चित मूर्धजाम् वीणावेणुरवां चैव नामाद्यक्षरबीजकाम् कीरध्वजां कीरवाहां धनिष्टा तारकोद्भवाम् सस्यश्यामाम्बरां ध्यायेत्कु मुदाभां कुमुद्वतीम्॥ पद्माकारमणले ब्रह्माभिमुखीं ॐभूः कुमुद्वतीमा-मि, ॐभुवः सुवहामा-मि, ओग्ं सुवः सुसम्पन्नामा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः सुखप्रदा मा-मि, कुमुद्वत्यैनमः आसना-मि. उत्पलका ॥ द्विभुजां पद्महस्तां च कृष्णकुण्चित मूर्धजाम् वीणावेणुरवां चैव नामाद्यक्षरबीजकाम् कीरध्वजां कीरवाहां धनिष्टा तारकोद्भवाम् Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका नीलाम्बरधरामुत्पलाभामुत्पलकां स्मरेत् ॥ 24 त्रिकोणाकार वाङ्मुखीं ॐभूः उत्पलकामा-मि, ॐभुवः सुगन्धिनीमा मि, ओग्ं सुवः सर्वमोदामा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः सर्वात्मि कामा-मि, उत्पलकायैनमः आसना-मि. विशोका 11 श्लो॥ द्विभुजां पद्महस्तां च कृष्णकुण्चित मूर्धजाम् वीणावेणुरवां चैव नामाद्यक्षरबीजकाम् कीरध्वजां कीरवाहां धनिष्टा तारकोद्भवाम् शुकचेलां विशोकां चा शोकपुष्पनिभाम्बराम्॥ सुवृत्ताकारमणले ब्रह्माभिमुखीं ॐभूः विशोकामा-मि, ॐभुवः धनुराशिनीमा-मि, ओग्ंसुवः अक्षतमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः अमितामा-मि, विशोकायैनमः आसना-मि. दिद्देवाराधनम् तद्भाह्येचैन्दादिषु दिद्देवान्तत्तद्दिक्षु चतुरस्राकार त्रिकोणाकार सुवृत्ताकार वज्राकार रचन्दाकार षट्कोणाकार वृत्ताकार नूपुराकार पीठानिच कृत्वा यधाक्रम मर्चयेत्. इन्दः $11 इन्द्रस्सस्यनिभ श्यामो द्विभुजः कुलिशायुधः शचीशःपीतव स्त्रश्च ज्येष्टाजश्रवणे तथा॥ “ओम् त्रातारमिच मवितारमिन्दग्ं हवेहवे सुहवग्ं शूरमिन्द्रम्, हुवेनुशक्रं पुरुहूतमिन्हन्ग्ं स्वस्तिनो मघवा धात्विन्दः” चतुरस्रमण्डले प्रत्यङ्मुखं ॐ भूःइन्द्रमा-मि, ॐभुवः शचीपतिमा-मि, ओग्ं सुवः पुरुहूतमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः पुरन्दरमा-मि, इन्दायनमः आसनाद्यष्टोपचारान् समर्पयामि. Scanned with CamScanner अग्निः किरिटी चायुधी दण्णवसनश्चारुण प्रभः कृत्तिकास्वनलेजातो मार्गशीरेतु मासिवै किऱ्ऱल्क पुण्णसदृशो लोहिताक्षो जवाहनः देव्यौ स्वाहा स्वथा तस्य शक्तिरायुधमस्यवै । “ओम् अग्निर्मूर्गा दिवःककुत्पतिः पृथिव्या अयम्, अपाग्ं रेताग् सि जिन्वति” त्रिकोणाकारमणले ब्रह्माभिमुखं ॐभूः अग्निमा-मि, ॐ भुवः जातवेदसमा-मि, ओग्ं सुवः पावकमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः हुताशन मा-मि, अग्नेयेनमः आसना-मि. यमः पाल्गुने भरणीजातो यमो नीलोत्पलप्रभः सत्यव्रतापतिर्दणी पाशी महिषवाहनः “ओम् यमोदाधार पृथिवीं यमोद्यामुत सूर्यः, यमस्सर्व मृत्युस्तेनःप्राणानां वायूनाम्" सुवृत्ताकार मण्डले उदङ्मुखं ॐभूः यममा-मि, ॐ भुवः धर्मराजमा-मि, ओग्ं सुवः प्रेतेशमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः मध्यस्थमा-मि, यमायनमः आसना-मि. निरृतिः आरम्भाधिपतिसैषे मूलजो भइनी पतिः शार्दूलवाहनश्चेव शूलपाणिस्त्रिलोचनः॥ “ओम् वनवःप्रधमो देवतानाग्ं सो स्यप्रजां पशून्पाहि, अतोदेवेभ्यः पशुभिर्योवै वसवस्स्वस्त्यस्तु।” वज्राकार मण्डले ब्रह्माभिमुखं ॐभूः आरमाृधिपतिमा-मि, ॐभुवः निरऋतिमा-मि, ओग्ं सुवः नीलमा-मि, ॐभूर्भुवस्सुवः सर्वरक्षोधिपतिमा-मि, निर्तयेनमः आसना-मि. Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका वरुणः दण्णपाशकरो रक्ताम्बरो मकरवाहनः कनकेशस्सिंहकेतुः प्रतीच्यां प्राङ्मुखःस्थितः॥ “ओम् येतेशतं वरुणये सहस्रं यज्ञयाः पाशावितताः पुरुत्रा, तेभ्योनइन्द्रस्सवितोत विष्णुर्विश्वेदेवा_ मुख्चन्तु मरुतस्सस्त्या” अर्धचक्राकारमण्डले प्राङ्मुखं ॐभूः वरुणमा-मि, ॐ भुवः प्रचेतसमा-मि, ओग्ं सुवः रक्ताम्बरधरमा-मि, ॐभूर्भु वस्सुवः यादस्पतिमा-मि वरुणायनमः आसना-मि. वायुः $11 वायुस्स्वच्छाम्बुसङ्काश शूलपाणिश्च खड्गधृत् स्वातिजः कार्तिकेमासि देवी तस्याज्ञानामता पीताम्बरधरो वीरःकृष्णसारमृगध्वजः॥ “ओम् मरुतः परमात्मा परमागतिः परम्ब्रह्म परंयोगम्, परमात्मानं मन्ये अजरं यो ग्निरहमन्नं वायवे” षट्कोणाकारमण्डले ब्रह्माभिमुखं ॐ भूः वायुमा-मि, ॐ भुवः जवनमा-मि, ओग्ं सुवः भूतात्मकमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः उदानमा-मि, वायवेनमः आसना-मि. कुबेरः कुबेरो दण्णपाणिस्तु सहंस रथवाहनः त्रिपाद्यवनलानाध श्रविष्टाजश्च कार्तिके॥ श्यामो रक्ताम्बरधर उदीच्यां दक्षिणामुखः “ओम् वासनः कौबेरकारक्षो राजेनप्रेषिताः, ग्रामग्ं सजानयो गच्छन्तीच्छन्तो परिदाकृतान्” वृत्ताकारमणले अवाङ्मुखं ॐभूः कुबेरमा-मि, ॐ भुवः धन्यमा-मि, ओग्ंसुवः पौलस्त्यमा-मि, ॐभूर्भुवस्सुवः यक्षराजमा-मि, कुबेरायनमः आसना-मि. Scanned with CamScanner ईशानः श्लो॥ आर्दायां मार्गशीरे तु जातईशान एवच पाटलीकुसुमाभस्तु वृषभध्वजवाहनः, वृत्) त्रिलोचनो म्बिकानाध श्शूलपाणिः परश्वधर र । “ओम् ईशानस्सर्वलोकानां त्र्यम्बकस्सर्वविद्यानां नद्वितीयोभ वोद्भवाय” नूपुराकारमणले ब्रहाभिमुखं ॐभूः ईशानमा-मि, ॐभूवः देवमा-मि, ओग्ं सुवः भवमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः महादेवमा-मि, ईशानायनमः आसना-मि. सोमकुम्बाराधनम् अथ पीठस्योत्तरभागे सोमस्याभिमुखे सुवृत्तं चतुरङ्गुलोन्नतं युक्त परीणाहं धान्यपीठं परिकल्प्य षोडशप्रस्थसम्पूर्णं काळविहीनं नवकुम्भं समादाय, इषेत्वोर्जेत्वेति जपंस्त्रिवृते नैकेनवा सूत्रेणयवान्तर मल्गुळ्यन्तरं वापरिवेष्ट्य “ॐइषेत्वोर्जेत्वा”तत्र शुचीवोहव्या इति प्रक्षाळ्यनिक्षेपेत्. “ॐ शु चीवोहव्या" नादेयं जलं दिवा सङुृह्य, रात्रे चेदग्नि सन्निधावेवं सबृह्य, इदमापश्चिवा इति वस्त्रेणोत्पूय “ॐ इदमापश्चिवाः” धारास्विति कुम्मं तोयेनापूर्य “ॐ धारासुसप्तसु” तेजोवत्स्याव इति वस्त्रेण वेष्टयित्वा “ॐ तेजोवत्स्यावः कुशकूर्चाक्षताश्वत पल्लवान्विन्यस्य तस्मिन्विष्णुगायत्र्या सुवर्णं निक्षिप्य “ॐ वरं विष्णुर्वरेणीयं भर्गो मायाच धीमहि, तन्नो विष्णुःप्रचोदयात्” अङ्कराधिपं सोमं ध्यात्वा, तस्मिन् कुम्भेसमावाह्य. अङ्कुराधिपाराधनम् श्लो॥ श्वेताभं रक्तचेलं च द्विभुजं रोहिणीपतिम् सकारबीज संयुक्तं सौम्यजं हंसराविणम् इक्षुचापधरं सोमं मण्डलावृतमस्तकम् कुळीरकेतुं . … 5 Scanned with CamScannerब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 28 “ॐ सोमग्ं राजानं” सुवृत्ताकारमणले दक्षिणाभिमुखं ॐभूः सोमा-मि, ॐ भुवः यज्ञाङ्गमा-मि, ओग्ं सुवः इन्दुमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः चन्द्रमा-मि, सोमं अष्टोपचारैरभ्यर्च्य हविर्नि वेद्यमुखवासं दत्वा निवेदितं व्यपनीय. पालिकाद्यासादन समाराधनञ्च पालिकादीन् शुचीवोहव्या इत्यभ्युक्ष्य “ॐ शुचीवोहव्या”, पालिकाकुम्ब शरावा न्दू र्वाश्वत्थ पल्लवादिभि रलङुृत्य दर्भादिभिस्तद्रस्त्राणि पिधाय मृदा वालुका भिर्वा सकरीषमापूर्य तेषां मध्ये प्रत्येकं तन्तुना बद्ध्वा वस्रेण वेष्टयेत्. वस्त्रालाभेदर्भेण बध्नीयात्. पुनस्तानणोरणीयीनिति प्रोक्षयेत्. “ॐ अणोरणी यान्महतो महीया नात्मागुहायं निहित्योजन्तो, तमक्रतुं पश्यति वीतशोको धातुःप्रसादा महिमानमीशम्” तानीशा नादि क्रमेणेशानपर्जन्य सत्यकेषु अग्निवितथभृङ्ञराजेषु निर्भतिदौवारिक शोषणेषु जवन नागारि दितिषुचक्रमेण पालिकाकुम्भशरावान् विष्णु यगायत्र्या संस्थाप्य. “ॐ वरं विष्णुः” पालिका सुमेदिनीं, छिद्रकुम्भेषु राकां, शरावेषु सिनीवालीं समभ्यर्च्यः पालिकासु मेदिनीं श्लो॥ ध्यायेद्देवीं महीं श्यामां सर्वाभरणभूषिताम् वैशाखे रेवतीजातां दधतीं दक्षिणे म्भुजं॥ प्रसारतेतरकरां प्रसन्नेन्दुनिभाननां महाचातकवाहां तां लक्ष्म्याद्यक्षरबीजकाम् । “ॐमेदिनी देवी” ब्रह्माभिमुखीं ॐ भूः हरिणीमा-मि, ॐभुवः पौष्टीमा-मि, ओग्ं सुवः क्षोणीमा-मि, ॐभूर्भुवस्सुवः महीमा-मि, मेदिस्ते नमः आसनाद्यष्टोपचारान् समर्पयामि. छिद्रकुम्भेषु राकां द्विभुजां पुष्पहस्तां च कृष्णकुञ्चतमूर्धजां Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका वीणा वेणुरवां चैव नामाद्यक्षर बीजकां हंसध्वजां हंसवाहं मूलानक्षत्रसम्भवां रक्तचेलां स्मरेद्राकां हेममिश्र सितद्युतीं। 29 “ओम् राकामहग्ं सुहवाग्ं सष्टुतीहुवे शृणोतुनस्सुभगा बोधतुत्मना, सीव्यत्वपस्सूच्च्या च्छिद्यमानया ददातु वीरग्ं शतदाय मुक्यम्” ब्रह्माभिमुखीं ॐभूः राकामा-मि, ॐभुवः मुख्यामा-मि, ओग्ं सुवः रक्ताणीमा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः वराननामा-मि, राकायैनमः आसनाद्य ष्टोपचारान् समर्पयामि. शरावेषुसीनीवालीम् $11 द्विभुजां पुष्पहस्तां च कृष्णकुञ्चतमूर्धजां घनस्तनीं पृथुश्रोणीं नामाद्यक्षर बीजकां हंसध्वजां हंसवाहां सितश्यामां च मूलजां शुकस्वरां सीनीवालीं शमीपुष्पाम्बरां स्मरेत् ॥ “ओम् सिनीवालि पृधुष्टुके यादेवानामसि स्वसा, जुषस्व हव्यमाहुतं प्रजान्देवि दिदिड्डिनः" ब्रह्माभिमुखीं ॐभूः सिनीवालीमा-मि, ॐ भुवः गभस्तिनीमा-मि, ओग्ं सुवः हितदामा-मि, ॐ भूर्भुवस्सुवः पुण्यदामा-मि, सिनीवाल्यैनमः आसनाध्यष्टोपचारान् समर्पयामि. अङ्कुरारधनम् कांस्यपात्रे बीजानि निक्षिप्य क्षीरेणावसिच्य सोमाभिमुखे निधाय तेषु सोममभ्यर्च्य. $11 श्लो॥ श्वेताभं रक्तचेलं च द्विभुजं रोहिणीपतिं सकारबीजसंयुक्तं सौम्यजं हंसराविणम् ॥ इक्षुचापधरं सोमं मणलावृत्तमस्तकं कुळीरकेतुं तं ध्याये द्धाटकाष्टाश्ववाहनम्॥ Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 30 ओम् सोमं राजानं" ॐ भूः सोममावाहयामि ॥४॥ सोमायनमः आसनाद्यष्टोपचारान् समर्पयामि. __पुण्याह वाचयेदाचार्यादिभ्यो दक्षिणां दद्यात्. बीजानि सोमग् राजानमित्यभिमृश्य “ॐ सोमग्ं राजानं" तूर्यघोषसमायुक्तमाचार्यः प्राङ्मुखउदङ्मुखोवा वैष्णवं, विष्णुसूक्तं, सोमग्ं राजानमिति जपन्, आचार्यो यजमानोवा अब्कुरानर्पयेत्. स्त्रीशूद्रोवा यजमानश्चे दाचार्य एवाडु. रानर्पयेत्. “अतोदेवाः॥६॥ विष्णोर्नु कंवीर्याणि,॥६॥ सोमग्ं राजानं" येतेश मित्यादि वारुणमन्रैर्जल सेकङ्कुर्यात्. “येते शतं वरुणये सहस्रं” अङ्कुरान् सोमकुम्भञ्च गुर्तेदेशे विन्यस्य पालिकादीनेरणण्ड पत्रैरर्कपत्रैर्वा प्रणवेन पिथाय“ॐ” नित्यक्रियापरिसमाप्तेः दीपं परिरक्षयन् त्रिकालं द्विकालमेककालंवा सोममभ्यर्च्य हविर्निवेदयत्. प्रत्यहं जलसेकं कुर्वन्नबुरान् परिरक्षयेत्. सद्योङ्कुरार्पणनिमित्तम्-आरोपणम् त्वरान्नितो याजमानश्चैवं कर्तुमशक्तश्चेत्सद्यएवाङ्कुरार्पणोक्त क्रियास्सर्वाः कृत्वा श्वेततणुलैः पद्माद्यैश्वेत पुष्पैश्च पालिकादी नत्तन्मश्रेण पूरयित्वारभेत. दिवाङ्कुरार्पणं नकुर्यात्. कुर्याच्चेद्विनाशाय भवति. एवम ब्कुरार्पणे कृते देवःप्रीतो भवेत्. अङ्कुरार्पाणेहीने कृतं कार्यं सर्वं निष्फलं भवति. तस्मात्प्रयत्ने नाङ्कुरार्पणं कृत्वा सर्वं कर्म समारभेत. कर्माने ब्कुरान् जलमध्ये निक्षिपेत्. अग्नि प्रतिष्टापनम् आचार्यः पादौ प्रक्षाळ्यां चम्य, शुद्धदेशे गोमयेन गोचर्ममात्रमुपलिष्य, पैष्या भूमिमलङृत्य, तत्र शुद्धाभिस्सिकताभिः द्वात्रिंशदङ्गुल्यायतं यथा लाभोन्नतं वा स्थण्णिल मुपकल्प्य॥ आघारविधानं ब्राह्मं प्राङ्मुखमासीनो ग्न्यायतनस्योत्तरे, उदगग्रान्दर्भानास्तिर्य, तेषु Scanned with CamScanner प्रणिधीद्वे सहाज्यस्थाल्या चरुस्थालीं प्रोक्षण्याशरावं स्रुुवौ दर्वीद्वे जुहूपभृता एवं द्वन्द्वमवाङ्मुखं प्रागन्तं निधाय, परिस्तरणकूर्च विनियोगदर्भ पवित्रवेदैस्समित्परिधीन्, प्रागग्रानसङ्कुला नाज्येन चरुतुलान् पुष्पैश्चन्दनं व्रीहिभिरक्ष तानिन्दनैर्गीकरीषानुपवेषेण धमनीमेवं सम्भृत्य, अग्नेर्नॆर त्यां धान्योपरि जलपूर्णकरकं निधाय तस्मिन् प्रोक्षणकूर्चं निक्षिप्य उभयपवित्रपाणिः प्राणानायम्य देशकालौ सज्कीर्त्य अस्यां शुभतिधौ एतत्कर्माङ्ग माघारकर्म करिष्ये(इतिसङ्कल्प्य). (प्र) कुरुष्व आघारप्रयोगः एतोन्विन्दमित्यग्न्यालयं प्रोक्ष्यॐ एतोन्विन्द्रं स्तवाम शुद्धं शुद्धेन साम्ना, शुद्धॆरुकैर्वा वृद्ध्वांसं शुद्ध आशीर्वान मत्तु, इन्द्रशुद्धोनआगहि शुद्ध श्शुद्धाभिरूतिभिः शुद्धोरयिं निधारय शुद्धोममद्दि सोम्यः, इन्द्रशुद्धोहिनोरयिं शुद्धोरत्नानिदाशुषे, शुद्धोवृताणि जिघ्नसे शुद्धवाजं सिषाससि॥, (स्थब्दिलेभूमि मावाहयामि) मयिदेवा इत्यादि भिश्चतुर्दशं चतुरश्चतुरः द्वाद्वावा प्रागग्रानुदग ग्रान् दर्भानुक्षयेत्. मयि देवाइति प्राच्याम्, उदगग्रान् “ॐमयिदेवा द्रविणमायजन्तां मय्याशीरस्तु मयिदेवहूतिः, दैव्याहोतारावनिषन पूर्वे रिष्टास्स्याम तनुवासुवीराः” मह्यंयजन्तु इति दक्षिणस्यां प्रागग्रान् “ॐ मह्यञ्जयन्तु ममयानि हव्या कूतिस्सत्या मनसोमे अस्तु, एनोमानिगां कतमच्चनाहं विश्वेदेवासो अधिवोचतामे॥” देवीषडुर्वीत्युत्तरस्यां प्रागग्रान् “ॐ देवीक्षडुर्वीरुरुणः कृणोत विश्वेदेवासइह वीरयध्वं, महास्महि प्रजयामा तनूभिर्मारधाम द्विषते सोमराजन्” Scanned with CamScanner 32 ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका अग्निन्यमिति पश्चिमस्यां उदगग्रान् “ॐ अग्निर्मन्यं प्रतिदन्पुरस्ता ददद्दोगोपाल परिपाहिन स्त्वं, प्रत्यञ्चयन्तु निगुतःपुनस्ते मैषां चित्तं प्रभु धाविनेशत्„” 7 (बर्हिषु सप्तऋषी नावाहयामि) उद्दन्यमानमिति मध्यापर पूर्वयमनिर् ऋत्यग्नि . सोममरु दीशानानि (वक्रितेन युग्म) बर्हिषा खनति. “उद्दन्यमानमस्य अमेध्यम । पापानं यजमानस्यहस्तु, शिवानन्सन्तु प्रदिशश्चतस्रशन्नोमाता पृथिवी तोकसाता!” तथापूतह्यतनेनेति मध्ययमु सोमेषु पश्चिमादि प्रागन्तास्त्रिस्रो मध्यापर पूर्वेषु दक्षिणाद्युत्तरानास्तिस्र एवं षळ्ळेखाःप्रादेशमात्रं लिखित्वा, “पूतह्यतनेन सौम्याःकृणु ध्वग् ं रशना हॆूतविग्ं शतु!” अष्टाबन्धमिति वक्रितं युग्मधर्भं दक्षिणपश्चिमस्यामुत्सृज्य, “अष्ठाबन्दग्ं रशनाभितो हरंयेन देवासो जनयन्नभिष्क्रियाः, सूर्येण ब्रह्मऋतथा विधुरधैकं चक्रं यद्गुहा तदहं विश्वेदेवासो अनुदन्मानुजातग्गं श्रोत्रन्ते चक्रे आस्तान्द्विपन्दाः, चराचरशु चीते पुत्रं वृणीत पूषाय दयातग्ं शुभस्पती वरेयम्॥"(अपउपस्पृश्य)(खनने) पितृनावाहयामि (अ.उ) (रेखायां) स्कन्दमा वाहयामि, रेखागायत्र्या प्रोक्ष्य“ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं” जातवेदोभुव नस्येत्यरणीं गृहीत्वा मधितं लौकिकंवा ग्निमादाया2 2. हरेत. “जातवेदोभुवनस्यरेत इहसिब्बतपसो यज्ञनिष्यते, अग्निमश्वत्था दधि हव्यवाहग्ं शमीगर्भाज्जन यन्योमयोभूः॥” अग्निं शरावे गृहीत्वा गोकरीषाद्वैः घृतप्रतीकइति प्रज्वाल्य “घृतप्रतीको घृतयोनिरग्नि र्घृतैस्समिदो घृतम स्यान्नं, घृतप्रुषस्त्वा सरितोवहन्ति घृतं पिबन्धुयजायक्षि देवान्II आयुर्दाइति प्रणम्य “आयुर्दा आग्ने हविषो जुषाणो घृतप्रतीको घृतयोनिरेधि, घृतं पीत्वा मधुचारुगव्यं पितेव पुत्रम भिरक्षतादिमं॥” रेखामध्ये हिरण्यं व्रीह्वीनाविन्यस्य उपाव रोहेत्यग्निं निधाय “उपावरोह जातवेदः पुनस्त्वं देवोभ्यो हव्यंवहनः प्रजानन्, आयुःप्रजाग्रयिमस्मासु धेह्यजस्रोदीदिहिनोदुरोणे॥” अग्निग्रहणपात्रे सजलाक्षतान्नि धाय, इन्द्र नेष्वग्निमावाहयामि, व्यजनथमन्योर्वायु உ Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 33 मावाहयामि, अग्नआयाह्ययन्तयोनिरिति इन्दनैः प्रज्वाल्य “अग्नअयाहि वीतये गृणानोहव्यदातये, निहोता सथ्सिबर्हिषि॥” अयन्तेयो निर ऋत्वियो यतोजातो अरोचथाः, तञ्जानन्न आरोहाधानो वर्धयारयिं॥” मयिगृष्णा मीत्यभिवन्द्य, “मयिगृह्लाम्यग्रे अग्निग्ं रायस्पोषाय सुप्रजस्याय सुवीर्याय, मयिप्रजां मयिवर्चो दधा म्यरिष्टास्स्याम तनुवासुवीराः, योनो अग्निःपितरो हृथ्स्वन्तर मर्त्यो मर्त्यागं अविवेश, तमात्मन्परि गृष्णामहे वयम्मासो अस्माग्ं आवहाय परागात्॥” अग्निन्ध्यात्वा अग्निध्यानमहामन्तस्य, अगस्त्यभगवान् ऋषिः अनुष्टुप्छन्दः हुताशनो देवता, रम्बीजं, स्वाहाशक्तिः, स्वधा कीलकं, हुताशनप्रीत्यर्धे जपेविनियोगः, स्वस्ति पूर्णमुखात्मने अङ्गुष्ठाभ्यान्नमः, तेजो राशये तर्जनीभ्यां नमः, धूम्रक्षाय मध्यमाभ्यान्नमः, धनुर्धराय अनामिकाभ्यान्नमः, सहस्रार्चिषे कनिष्ठि क्यां नमः, वैश्वानराय करतलकरपृष्टाभ्यन्नमः, एवं हृदयादिन्यासः भूर्भुव स्सुरोमिति दिग्भन्धः, चत्वारि शृङ्ग इत्यग्निन्ध्यात्वा “चत्वारिशृङ्गत्रयो अस्यपादा द्वेशीर्षे सप्तहस्तासो अस्य,त्रिधाबद्धो वृषभो रोरवीति महादेवोमर्त्याग् आविवेश॥” सप्तहस्तश्चतुश्शृङ्ग स्सप्तजिहॆ्वू द्विशीर्षिकः, त्रिपात्प्रसन्नवदन स्सुखासी नश्शुचिस्मितः, स्वाहान्तुदक्षिणे पार्श्वेदेवींवामे स्वधान्तथा, बिभ्रदक्षिणहस्त्रैस्तु शक्तिमन्नं स्रुचं स्रुवं, तोमरं व्यजनं वामैरृतपात्रन्तु धारयन्, मेषारूढं जटा बद्दं गौरवर्णं महौजसं, धूमध्वजं लोहितक्षंसप्तार्चिस्सर्वकामदं, आत्मा.. भिमुखमासीनमेवं ध्यायेद्धुताशनं, यज्ञरूपधरं विष्णुमग्निमणल मध्यगं, शङ्कचक्रधरं देवं शुद्धजामूनदप्रभं, सर्वयज्ञ मयं देवं वेदोज्लो पाङ्गशोभितं, लक्ष्म्यासह सुखासीनं ध्यायेद्यज्ञ पतिं हरिं, ध्यात्वाज्ञि मण्डलं तस्यध्यायेन्मध्ये प्रभां शुभाम्, प्रभामध्ये स्थितन्यायेदासीनं वा जनार्दनं, वनन्तीं श्यामकौशेयां द्रुतकाङ्चनशोभिनीं, लक्ष्मीमिवापरां देवीं Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका स्वाहन्यायेत्सुमन्तवित्, नव दूर्वदळ श्यामां रक्तकौशेयवासिनीं, सुखभोगास नासीनां स्वधामेवं विभावयेत्॥ अग्नयेनमः, आसनादि षडोपचारान् समर्पयामि. परितःपुष्पाक ताधिभिरि दीनभ्यर्च्य, *ॐ इन्दायनमः, अग्नये नमः, यमायनमः, निरतयेनमः, वरुणायनमः, वायवेनमः, कुबेरायमः, ईशानायनमः कर्मणेवामिति करौप्रक्षाळयति, “कर्मणेवान्देवेभ्यश्शकेयं” इदमापश्शिवा इत्यपोभिमन्य “इदमापश्शिवाः”(करके) पाज्च भौतिकमामाहयामि, पूर्ववत्पु ष्पाद्यैरभ्यर्च्य (कूर्चाग्रग्रन्दिमूलेषु) ॐ ब्रह्माणमावाहयामि, विष्णुमा वाहयामि, शिववाहयामि, अदिते.. सुमन्यस्व दक्षिणतो वेदिं परिमृजामीति दक्षिणवेदिं नैरत्याद्याग्नेयान्तम् “अदिते२ नुमन्य स्वदक्षिणतो वेदिं परिमृजामि सत्येनत्वा परिमृजामि सत्यव्रतो हमस्मि॥" अनुमते सुमन्यस्व पश्चिमतो वेदिं परिमृजामीति पश्चिमवेदिं नैरत्यादि वायव्यान्तम्, “अनुमते2 नुमन्यस्व पश्चिमतो वेदिं परिमृजामि सत्येनत्वा परिमृजामि सत्यव्रतो2 हमस्मि॥” सरस्वतेनुमन्यस्वोत्तरतो वेदिं परिमृजामत्युत्तर वेदिं वायुव्यादीशानान्तं, “सरस्वते.. सुमन्यस्वोत्तरतो वेदिं परिमृजामि सत्येनत्वा परिमृजामि सत्यव्रतो हमस्मि" देवसवितःप्रसुव पुरस्ताद्वेदिं परिमृजामीति पूर्ववेदिं चाग्नेया दीशानान्तं “देव सवितःप्रसुव पुरस्ताद्वेदिं परिमृजामि सत्येनत्वा परिमृजामि सत्यव्रतो.. हमस्मि" साधावेन पाणिनि कूर्चेनवा परिमृज्य, गायत्र्या वेदीश्चतस्रः प्रोक्षयति “ॐ तत्सवितर्वरेण्यं” साक्षतदर्भयुग्मेन “ॐ भूपते भुवनपते सोमग्ं राजानं त्वावृणीमहे॥" इति ब्रह्मसोमावृत्विजे *अग्नयेनमः हुतवहायनमः, हुताशिनेनमः, कृष्णवर्त्मनेनमः, देवमुखायनमः, सप्तजिह्वायनमः, वैश्वानरायनमः, जातवेदसेनमः, वैश्वानरायनमः, नर्याधसेनमः, पङ्क्किराधसेनमः, विसर्पिणेनमः अग्नयेनमः, जातवेदसेनमः, सहौजसेनमः, अजिराप्रभवेनमः । Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 35 वयित्वा दक्षिणोत्तरयो रग्नेर्भमुखावु पवेशयेत्. ऋत्विजोरभावे ब्रह्मसोम दोरवेद्यं गगौ अरत्नि मात्रकूर्चॊनिधाय, ब्रह्मजज्जा नग्ं सोमोधेनुमिति ब्रह्मसोम मावाहयेत्. “ॐ ब्रह्मजज्ञानं प्रधमं पुरस्ताद्वि सीमतस्सुरुचो वेनआवः, सबुध्निया उपमाअस्यविष्टास्सतश्चयोनि मसतश्चविवः।" “ॐ भूः ब्रह्माणमा वाहयामि, ॐभुवः प्रजापतिवाहयामि, ओग्ं सुवः पितामह मावाहयामि, ॐ भूर्भुवस्सुवः हिरण्यगर्भमावाहयामि,” ॐ सोमोधेनुग्ं सोमो अर्वन्तमाशुग्ं सोमोवीरं कर्मण्यं ददातु, सादन्यं विदध्यग्ं सभे यं, पितुश्रवणं योददाशदस्मै” ॐभूः सोममावाहयामि, ॐ भुवः यज्ञाङ्गमावाहयामि, ओग्ं सुवः इन्दुमावाहयामि, ॐ भूर्भुवस्सुवः चन्दमावाहयामि, आसन पाद्यपुष्पगन्द धूपदीपै रभ्यर्चयेत्, अध्वर्युरों भूपते भुवनपत इति प्रत्येकं प्रेक्ष्य, ताभ्यामहं भूपतिरित्युक्ते सति (दक्षिणतः) “ॐ भूपते भवनपते महतो भूतस्यपते ब्रह्माणं त्वावृणीमहे, अहं भूपति रहं भुवनपति रहं महतो भूतस्य पतिर्देवेन सवित्रा प्रसूत आर्तिज्यं करिष्यामि देवसवितरे तन्त्यावृणते बृहस्पतिं दैव्यं ब्रह्माणं तदहं मनसे प्रब्रवीमि मनोगायत्रियै गायत्री त्रिष्टुभे त्रिष्टुण्ण गत्यै जगत्यनुष्टुभे.. नुष्टुपण्यै पक्ष्मिः प्रजापतये प्रजापतिर्वि श्वेभ्योदेवेभ्यो विश्वेदेवा बृहस्पतये बृहस्पतिर्र्बह्मणे ब्रह्म भूर्भुवस्सुवः, बृहस्पतिर्दे वानां ब्रह्मा हं मनुष्याणां बृहस्पते यज्ञं गोपाय॥" (उत्तरतः) “ॐ भूपते भुवनपते महतोभूतस्यपते, सोमग्ं राजानं त्वावृणीमहे, अहं भूपति रहं भुवनपति रहं महतो भूतस्यपतिर्यज्ञ पतिरार्त्विज्यं करष्यामि देवसवितरे तन्वा वृणते बृहस्पतिं दैव्यग्ं सोमं तदहं मनसे प्रब्रवीमि मनो गायत्रियै गायत्री त्रिष्टुभेत्रिष्टु ङ्ञगत्यैजगत्य नुष्टुभे2 नुष्टुक्पक्ष्म्यैपक्ष्मिःप्रजापतये प्रजापतिर्विश्वभ्यो देवेभ्यो विश्वेदेवा बृहस्पतये बृहस्पतिर्रह्मणे ब्रह्मभूर्भुवस्सुवः, बृहस्पतिर्देवानाग्ं सोमो.. Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 36 हं मनुष्याणां बृहस्पते यज्ञं गोपाय॥" ब्रह्मनोक्षिष्यत्यस्तं का पुनस्ताभ्यं प्रोक्षेत्युक्तस्तथा प्रोक्षयति. ब्रह्मन्रोक्षिष्यामि, प्रोक्ष यज्ञं देवतवर्धयत्वं नाकस्य सृष्टे यजमानो अस्तु, सप्तर्षिणाग्ं सुकृतां यत्रलोक स्तत्रेमंयज्ञं यजमानञ्चधेहि, ॐ प्रोक्ष्य॥ सोमःप्रोक्षिष्यामि, प्रोक्षयज्ञं · देवतावर्धयत्वन्नाकस्यपृष्टे यजमानो अस्तु, सप्तर्षिणाग्ं सुकृतां यत्रलोक त्रेमं यज्ञंयजमानञ्च धेहि ॐ प्रोक्ष" प्रोक्षण्यां करक पात्रादाधाव मादाय पुरतोनि धाय, प्रवित्रेस्थइत्युत्तरस्यां वेद्यां बर्हिषस्थापयित्वा, “पवित्रेस्थो वैष्णव्येस्थो यज्ञयेस्थो वायुपूतेस्थो विष्णोर्मनसापूते यज्ञस्यपावनेस्थः॥ तान्पर शुरसीति सकृन्मन्हेण द्विप्रोक्ष्य, “परशुरसिपवित्रेस्थोवैष्णव्योदेव सवितः प्रसुव पुनात्व च्छिद्रेण पवित्रेण वसोस्सूर्यस्य रश्मिभिरापो देवीरग्रेपुवो अग्रेगुवो ग्रइमं यज्ञं नयताग्रे यज्ञपतिं धत्त युष्मानिन्टो वृणीत वृत्रतूर्ये यूयमिन्दमवृणीध्वं वृततूर्ये प्रोक्षि तास्त्रI” समिधोमुक्तबद्धाः कृष्णासीति. “कृष्णा स्वाख रेषो ग्नयेत्वा स्वाहा॥” वेदिरसीति पश्चिमवेदिम् “वेदिरसि बर्हित्वा स्वाहा॥” बर्हिरसीति बर्हिः “बर्हिरसि” स्रुवादीन् स्रुग्भ्य इति “सुग्भ्यस्त्वा स्वाहा” बरिषोग्रं दिवेत्वेति “दिवेत्वा!।” मध्यमन्तरिक्षायत्वेति “अन्तरिक्षायत्वा” मूलं पृधिव्यैत्वेति प्रोक्ष्य “पृथ्विवैत्वा” पोषायत्वेत्यपो बर्हिर्भन्दने संस्राव्य, “पोषयत्वा” स्वधापितृभ्यइति दक्षिणतः प्रोक्ष्य “स्वधा पितृभ्यः॥”(अपउपस्पृश्य) अपांशेषं पश्चिमस्यामुत्तरान्त मूर्बवेति स्रावयेत्, “ऊर्भवबर्हिषद्भ्य ऊर्जापृधिवीं गच्छत॥” उभाभ्यामिति पाणी प्रक्षाळयति. “उभाभ्यां देवसवितः प्रहरेम वीतये॥" पूषात इति बर्हिर्बन्धं विसृज्य “पूषाते ग्रन्धं विष्यतु।” मूलादूर्ध्वमादित्यव्यज्ञ‘नमसीति पाणिना भिमृश्य “आदित्यव्य नमसि" पश्चिमतो वेद्यधस्तादुत्तराग्रमूर्जाम्रदसमिति दळ्भैरच्छिद्रं परिस्तीर्य, “ऊर्णाम्रदसन्त्वास्त्रृणामि॥” स्वासस्थं देवेभ्य इति प्रागग्रग्ं स्वासने चेकन्निधाय “स्वासस्थं देवेभ्यः।” विष्णोस्तूपो सिति प्राच्यां “विष्णोस्तूपो सि॥“दक्षिणत इति यम्याम् “दक्षिणतो विष्णोस्तूपो2 सि” उत्तरत इत्युदीच्चाम् “उत्तरत उदीच्यैर्यु Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवालनु क्रमणिका 37 ॥ ज्ञान विस्तूपो सि॥” “पश्चिमत इति प्रतीच्यां - पश्चिमतस्सौधत्तां देवोभ्यो विष्णोस्तूपोसि चतुष्षुपरिस्तरणकूर्चेषु “ॐ विष्णुमावाहयामि, महाविष्णु मावाहयामि, सदाविष्णुमावाहयामि, व्यापिनारायण मावाहयामि, वेद्यां प्रागुत्तराग्रं परिस्तृणाति उत्तराग्रमैशान्य मूर्ध्वं कृत्वा, गनोर्वोसिइति पश्चिमस्यां, गन्दर्वोसि विश्वावसु र्विश्वस्मादीषतो यजमानस्य परिधिरिडईडितः” इन्द्रस्येति याम्याम् “इन्स्टस्यबाहुरसि दक्षिणो यजमानस्य परिधिरिड ईडितः॥" मित्रावरुणावित्युदीच्याम्“मित्रावरुणा त्योत्तरतः परिधत्तां धृवेण धर्मणा यजमानस्य परिधिरिड ईडितः॥" पश्चिम परिध्यं गन्धर्वमावाहयामि, दक्षिण परिध्यां इन्द्रमावाहयामि, उत्तर परिध्यां मित्रावरुणानावाहयामि, वेद्यां प्रागुत्तराग्रान् परिधीन्परिदधाति. वायुव्यामुत्तराग्रमूर्ध्वं करोति. सूर्यस्त्वेति प्राच्या मुत्तरान्तमधोवेद्यां कूर्चे नाद्भिः परिषच्य, “सूर्यस्त्वा पुरस्तात्पातु कन्याश्चिदभिशस्त्याः॥” उपरिष्टादेवा इत्यग्ने रूर्ध्वभाग मुत्तरान्तमद्भिः परिषच्य “उपरिष्टा देवा रक्षनु कन्याश्चिदभिशस्त्याः॥” वीति होत्रमित्यग्न्यालये समिधा वग्नीशयोर्दिशोरूर्ह्वाग्रे मन्तवृत्त्या निदधाति, “वीतिहोत्रन्त्वाकवेद्युमन्तग्ं समिधीमह्यग्ने बृहन्तमध्वरे॥” “समिदस्या युषेत्वा॥ ऊर्ध्वसमिध्याः प्रजापतामावाहयामि, रविमावाहयामि. परिस्तीर्यमित्यादिनैन्दाद्यमुदग न्तमारेणापो दत्वा “परिस्तीर्यमग्निं परिद दाम्यग्ने अग्निग्ं स्रुतां वेदिमभिमन्तयामि॥” स्रुतासीत्यादिभिर्दक्षिणादि तेनैव प्रागन्तमुत्तरास्तञ्च परिषच्य “स्रुतासि, घृतासि ध्रुवा2 सि॥” धरुणासीत्याग्ने । शास्त्रं “धरुणा सि” पुनस्तधापोगृहीत्वा प्रदक्षिणमाग्नेयाद्यन्तमारेण तीर्धेव तूष्टीमर्चिः परिषिइृति, वासस्पत्योसीति मन्तावृत्त्या प्रणिधी प्रक्षाळ्य “वानस्पत्यो सि देवेभ्यश्शुनस्व॥” पृथिव्यापो गृहीष्यामिति मन्रावृत्या । साक्षतम रापूर्य “पृथिव्यापो गृहीष्यामि कोवो गृष्णातु सवो गृष्णातु कस्मै । गृमितस्मैगृहामि पोषायवः अनयापृथि व्यापो गृहीष्यामि॥” वसूनां VVIIII VO Scanned with CamScannerब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 38 पवित्र पवित्रे प्रक्षिप्य “वसूनां पवित्रमसि शतधारं वसूनां पवित्रमसि सहस्रधारम्॥” दक्षिणेन पाणिनाग्रमि तरद्वामेन गृहीत्वा दक्षिणां गं कृत्वा पाण्योरुत्तानाङ्गुष्ठानामिकाभ्यं मन्हवृत्त्या देवोवस्सवितेति प्रागन्तम् “देवोवस्स । वितोत्पुनातु" अच्छिद्रेण पवित्रेणेति पश्चिमान्तं “अच्छिद्रेण पवित्रेण” वसोसूर्यस्यरश्मिभिरिति प्रागन्तन्त्रिरुत्पूय, “वसोस्सूर्यस्य रश्मिभिः॥” प्रदक्षिणं यथा तथा निदधाति. प्रणिथिपात्रयोः ॐ ब्रह्माणमावाहयामि, सोममा वाहयामि, ब्रह्मन्नपइति सोमापइत्चि ब्रह्मसोमावृत्विजौ प्रत्येकं प्रेक्ष्य तथा प्रणये त्युक्तः, “ब्रह्मन्नपः प्रणेष्यामि यजमानवाचं यच्छ” “प्रणय यज्ञं देवता वर्धयत्वं नाकस्यपृष्टे यजमानो अस्तु, सप्तर्षिणाग्ं सुकृतां यत्रलोकस्तत्रेमं यज्ञं यजमानं देहि॥” (ब्रह्मा) ॐ प्रणय “सोमापः प्रणेष्यामि यजमानवाचं यच्च॥” प्रणय यज्ञं देवता वर्धयत्वं नाकस्यपृष्टे यजमानो अस्तु. सप्तऋषीणाग्ं सुकृतां यत्रलोकस्तत्रेमं यज्ञं यजमानञ्च धेहि” (सोमः) “ॐ प्रणय” कोव इति प्रणीय, “कोवःप्रणयतु सवःप्रणयत्वा पोदेवीः प्रणयानि यज्ञग्ं सग्ं सादयन्तुनः इदम्मदनीर्घृतपृष्णा उ दाहुस्सहस्रपोषं यजमानेन्य इ्चतीः, कोवो युनक्ति सवो युनक्ति” (ब्रह्मप्रणिधिं) “कोवः प्रणयतु” (सोमप्रणिधिं) वेद्यां दक्षिणोत्तरयोः प्रणधी निधाय, संविशन्तामिति मन्रावृत्त्या तत्त तीर्थेन कूर्चेन प्रणिध्योः जलं संस्राव्य “संविशन्तान्टैवीर्विश; पात्राणि देवयज्यायै॥” संविशास्त्रं दैवीर्विश……” गायत्र्या सुवादीन् प्रोक्षयेत्. “तत्सवितुर्वरेण्यं” “भूस्रुवं गृष्णमीति स्रुवादीनृहीत्वा" भूस्रुवं गृष्णामि भुवस्रुवं गृष्णमि, सुवस्रुवं गृष्णमि भूर्भुवस्सुवस्सुवं गृष्णामि रायस्पोषायत्वा स्रुवं गृष्णामि विष्णोर्हस्तो2 पूर्णोहस्ताभ्यां बृहस्पतिरुत्तानन्ग्ं स्रुवं गृष्णामि॥” वर्षिस्ते अदिनाक इति वेद्यधस्तात्समिधौ न्यस्य “वर्षि अधिनाके ग्निस्ते तनुवम्मा२ तिधागग्ने हव्यग् रक्षस्व!!” वर्षिष्ठसमिध्योरग्नि मावाहयामि, अहीनोविर्वपामीति स्रुवं प्रक्षाळ्य, Scanned with CamScanner “अहीनोनिर्वपामि सुप्रतीक मजस्रेण भानुनादित्यसात्प्रदद्याम्, पश्चिमातग्ं सोमं महिष्याम्यरण्ये सिद्धेसत्रे याजिमानाक्षी मेभवान्भव॥" निर्दग्धमिति दर्भोल्केन पर्यग्निं कृत्वा, “निर्दग्धगं रक्षो निर्दग्धा अरातयः निर्दग्धसो सियो स्मान्वेष्टियं च वयं द्विष्मः" निष्टप्तमिति (पुनरग्नौप्रताप्य) समिथ्योर्निदद्यात्. “निष्टप्तग्ं रक्षो निष्टप्ता अरातयः निष्टप्तस्सोस्ति यो स्मान्वेष्टियं चवयं द्विष्णुः॥” स्रुवे सोम वाहायामि, जुह्वादिपात्रेषु दिवाकरमावाहयामि, अदितिरस्यच्छिद्रपत्रेत्याज्य स्थालीं गृहीत्वा “अदितिरस्यच्छिद्रपत्र", उत्तरे भूतकृतस्थापोढमित्यङ्गरं व्यस्य“भूतकृतस्थापोढं जन्यं भयमपोढास्सेना अभीत्वरीः॥" सगरास्थिति विन्यस्य “सगरास्थ” महीनामिति पचति. “महीनां पयो स्योषधीनाग्ं रसस्तस्य ते क्षीय माणस्य निर्वपामि देवयज्यायै॥” वसूनां पवित्र मित्युदगग्रं पवित्रं प्रक्षिप्य, “वसूनां पवित्रमसि" पूर्ववत्ववित्रेण देवोवस्सवितेति त्रिरुत्फूय, “देवोवस्सवितोत्पुनातु" आज्यस्थाल्याः पृष्ठगतभस्मेदं विष्णुरिति वेदेन शोधयित्वा, “इदं विष्णुः” अङ्गरानत्यूह्यवेदमुत्तरे निधाय, उद्भवस्थोदहमिति बर्हिरग्ध्वा “उद्भवस्थोदहं प्रजया पशुभिर्भूयासग्ं हरस्तेमाविकादुद्यन्स्वर्गालोक स्त्रिषुलोकेषु रोचय॥” अङ्गर मन्तरित मित्याज्यस्य दर्शयिति. “अन्तरितग्ं रक्षो नर्तरिता अरातयो पहता वृद्धिरपहतं पापं कर्मापहतं पापस्य पापकृतः पापं कर्मयोनः पापं कर्म चिकीर्षति प्रत्यगेन मृच्छ॥" उदगुद्वास्य अग्निं परिसमूह्य अग्न्याल याद्बहिः परिस्तरणाद्भह्येनिक्षिप्य( आज्यस्थाल्यां) भूमि. मावाहयामि, (आज्ये) हुताशनमावाहयामि, दक्षिणतो 2 ग्गारं गायत्रा व्यस्य “तत्सवितुः” (पञ्चगायत्री मुच्चरेत्) तयैव चरुस्थालीमधिश्रित्य दर्भोल्केन पक्त्वा भि घार्योत्तरतो वतारयति (चरोः) इन्स्टाग्नी आवाहयामि, स्रुचां पश्चिमत आज्यस्थालीं निधाय पूर्ववत्पवित्रेणाज्यपात्रे त्रिरुत्पूय “देवोवस्सवि " तोत्पुनातु” घर्मोसीति ग्रन्धं विसृज्य “घर्मोसि रायस्पोषावनिरि होर्जन्द्रुग्ंह, इहप्रजां पशूनग्ंह॥” उत्तरपश्चिमे वेद्य्वूनिधाय (अपउपस्पृश्य) Scanned with CamScanner ww ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 40 अद्भिःप्रोक्ष्य, आप्यायन्तामिति पवित्रं जुहोति. “आप्यायन्तामाप ओषधयो मरुतां पृषतयस्थ दिवं गच्छ ततोनो वृष्टिमेरयस्वाहा॥” वीतिहोत्रमिति समिदग्रं घृताक्तमग्नौ वायव्ये स्थापयित्वा, “वीतिहोत्रन्त्वाकवे॥" देवस्यत्वेति स्रुवेण होम्यं अग्निं प्राजा पत्यमिति स्मृत्वामन्रास्ते घृतं विहरामिइति द्विधा विहरति “देवस्यत्वा सवितुःप्रसवः श्विनोर्भाहुभ्यां पूष्णोहस्ताभ्याम्, घृतं विहरामि दक्षिणप्रणिधौ ब्रह्मेणतीर्धन प्रजापति पुरोगानावाहयामिति, “ॐ ॐप्रजापतिमावाहयामि, ॐ इन्द्रमावाहयामि, ॐ अग्निमावाहयामि, ॐ सोममावाहयामामि”. उत्तरप्रणिधौ (दैवेनतीर्धन) अग्न्यादीनौपासनयज्ञं यज्ञदैवत विश्वान्देवा न्सर्वदेवानावाहयामात्यस्तं प्रणव पूर्वमावाह्य, “ॐ अग्निमावाहयामि, सोममा; अग्नीषोमामावाहयामि, प्रजापतिमा, ब्रह्माणमा, इन्द्रमा, वसूना, मरुत आवा, रुद्राना,(अपउपस्पृश्य) ॐ विष्णुमा बृहस्पतिमा, मित्रमा, वरुणमा, आदित्यानावा, अश्विनावावा, पूषणमा, कक्षमा, कक्षदैवतसोममा, औपासनयज्ञमा, यज्ञदैवतविश्वान्देवा, सर्वदेनावाहयामि (आवाहितदेवान् सर्वोपचारैरभ्यर्च्य) यथा2_2 वाहनं आज्यभागयोः स्रुवेणां ज्यमूर्थ्यं नीत्वा जुष्टं निर्वपामिति चतुर्थ्यनेन तत्तन्नाम्ना तत्तथ्भागयोः आज्यपात्रे निर्वापं करोति. (दक्षिणभागे) ॐ प्रजापतये जुष्टं निर्वपामि, ॐ इन्दाय जुष्टं निर्वपामि, ॐ अग्नये जुष्टं निर्वपामि, ॐसोमाय जुष्टं निर्वपामि,(उ त्तरभागे) ॐ अग्नये जुष्टं निर्वपामि, सोमाय जु…मी अग्नीषोमाभ्यं जु…मी, प्रजापतये जु…मि, ब्रह्मणे जु…मि, इद्राय जु…मि, वसुभ्यो जु…मि, मरुध्यो जु…मि, रुद्रेभ्यो जु…मि (अपउपस्पृश्य) विष्णवे जु…मि, बृहस्पतये जु… वि. मित्राय जु…मि, वरुणाय जु…मि, आदित्यभ्यो जु…मि, अश्विभ्यां पूर्णे जु…मि,कक्षाय जु…मि, कक्षदैवतसोमाय जु…मि, औपासन यज्ञाय जु…मि, यज्ञदैवतविश्वेभ्योदेवेभ्यो जु…मि, सर्वदेवेभ्यो जुष्टन्निर्वपालि. तृप्यधिद्वयेन द्विधाग्नौ ह्योम्यं दर्शयित्वा, “तृप्यधिश्रयामि,” “तृप्यधिश्रयामि, जु…मि, Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 41 अग्नेर्ज्योतिर्ध्वयेन समिदुल्केन द्विधावहति, “अग्नेर्ण्योतिरसि” “अग्नेर्ज्योतिरसि” समिदसिस्वाहेति समिधं जुहोति. “समिदसिस्वाहा॥” स्रुवेणाज्यं गृहीत्वा अमृतमसीत्य नुत्तानम् “अमृतमसि वारुणमनि॥” अन्तरितमित्युत्तानं “अन्तरितग्ंरक्षो2 न्तरिता अरातयः॥” प्रत्युष्टमितन्यु त्तानं “प्रत्युष्टगं रक्षः प्रत्युष्णा अरातयः” होम्यं प्रदक्षिणमभि मन्र्यो2 2ज्यं गृहीत्वोत्तानं स्वतो दक्षिणतो वामतःप्रणीतायां सन्धाय चित्पतिस्त्वां 2 दिभिस्तिभिरेवं त्रिधाग्नौ संवपति. “चित्पतिस्त्वापुनात्वच्छिद्रेण पवित्रेण वसोस्सूर्यस्यरश्मिभिः॥” “वाक्पतिस्त्वा पुनात्वच्छिद्रेण पवित्रेण वसोस्सूर्यस्य रश्मिभिः॥ देवस्वा सविता पुनात्वच्छिद्रेण पवित्रेण वसोस्सूर्यस्य रश्मिभिः॥" गायत्र्यासमिधःप्रोक्ष, “तत्सवितुर्वरेण्यं” एकविंशत्याहतीः प्रमाणाः, करसम्पूर्णावा समिधोगृहीत्वा मूलाग्राभ्यां घृतं स्पर्शयित्वा भर्या क्षता__ज्यचरुभिः इमामे अग्नति मूलमध्याग्राणि स्पर्शंस्पर्श मधोनी त्वोर्ध्वभागे मध्येच सन्दधाति. “इमामे अग्नइष्टका धेन वस्सन्वेकाच शतञ्च सहस्रञ्चायुतञ्च नियुतं च प्रयुतं चार्बुन्दञ्च न्यर्बुदञ्च समुद्रश्च मध्यञ्चान्तश्च परार्धश्चेमामे अग्नइष्टका धेन वस्सन्तु॥” ….(3)एकविंशत्समित्सु, सर्वान्देवा नावाहायामि, दैवेन तीरेन दक्षिणस्यामद्भिःप्रागन्त मदिते सुमन्यस्वेति “अदिते नुमन्यस्व॥” पश्चिमस्यामुत्तरान्तं अनुमतेनुमन्यस्वेति “अनुमतेनुमन्यस्व” उत्तरस्यां प्रागन्तं सरस्वतेनु मन्यस्वेति “सरस्वतेनु मन्यस्व” देवसवितःप्रसुवेति पूर्वस्यामुदगन्तम्, “देवसवितः प्रसुव॥” पुनराग्नेयाद्यन्तं सर्वतश्च तूष्टीम्प्रदक्षिणं परिषिञ्चति. षष्टिशति समिधो भिमन्र्य, “षष्टिशतसहस्राण्ययुत मक्षयमर्बुद मानय॥” अयन्तइध्म इतीध्मानसङ्कुलं शरो२ जारेदि ग्नौ जुहुयात्. “अयनइध्म आत्माजात वेदस्तेनध्यस्व वर्धस्ववोचेद्द वर्धय चास्मान जया पशुभिर्बह्म वर्चसेनान्नाद्येन, “ब्रह्मान्, सोम” इध्ममाधास्ये(आधत्स्व) समेधायस्वाहा॥” Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 42 वेणा… जंस्रावय न्परिधिमुपस्पृश्य वायव्यादग्नेयास्त्रमुलु पांशु प्रजापतये स्वाहेति “प्रजापतये स्वाहा॥” नैरृत्यादि शानान परिधिमुपस्पृश्य कणरवेण इन्दायस्वाहेति “ॐ इन्दाय स्वाहा” इत्याघाशा जुहुयात्, चक्षुषी बुद्ध्वा, अग्नयेस्वाहा, सोमाय स्वाहेत्याज्यभागा उत्तर दक्षिणयोर्जुहोति. “ॐअग्नये स्वाहा, ॐ सोमायस्वाहा॥” युक्तोव हेति पश्चिमादि सौम्यां “युक्तोवह जातवेदः पुरस्तादग्ने विद्धि कर्मक्रियमाणं यथेदम्, त्वं भिषग्भेषज स्यासि कर्ता त्वयागा अश्वान्पुरुषार्धनेम स्वाहा” यातिरश्चीति सौम्यादिन्दान्तं “यातिरश्ची निपद्यसे२ हं विधरणीइति, तानामृतस्य धारयायजे सग्ं राधनीमहन्ग्ं स्वाहा॥” सग्ं राधन्यै देव्यैस्वाहेति, इन्दादि याम्यान्तं “सग्ं राधन्यै देव्यैस्वाहा॥” प्रसाधन्यैदेव्यै स्वाहेति याम्यादि वारुणान्तं “प्रसाधन्यैदेव्यै स्वाहा।” स्रावय हुत्वा, मध्यमास्यमिति बुद्ध्वात व्याहृतीर्णुहोति. “ॐ भूस्स्वाहा, ॐ भुवस्स्वाहा, ॐ सुवस्स्वाहा, ॐ भूर्भुवस्सुवस्स्वाहा॥” तदग्नि मुखमिति ब्रह्मवादिनो वदन्ति. सत्येनेत्यां ज्यं प्रदक्षिणं स्रुवेणा-भिमन्य “सत्येनत्वाः भिघारयामि तस्यते भ क्षीय॥” (आज्येन) अग्नये स्वाहेत्यादि भिर्जुहोति, ॐ अग्नयेस्वाहा, ॐ सोमायस्वाहा, ॐ अग्नीषोमाभ्याग्ं स्वाहा, ॐ प्रजापतये स्वाहा, ॐ ब्रह्माणेस्वाहा, ॐ इन्दाय स्वाहा, ॐवसुभ्यस्स्वाहा, ॐ मरुद्भ्यस्स्वाहा, ॐ रुद्रेभ्यस्स्वाहा (अपउपसपृश्य) ॐ विष्णवेस्वाहा, ॐ बृहस्पतयेस्वाहा, ॐ मित्रायस्वाहा, ॐ वरुणायस्वाहा, ॐ आदित्येभ्यस्स्वाहा, ॐ अश्विभ्याग्ं स्वाहा, ॐ पूष्टेस्वाहा, ॐ कक्षायस्वाहा, ॐ कक्षदैवतसोमायस्वाहा, ॐ औपासनयज्ञाय स्वाहा, ॐ यज्ञदैवत विश्वेभ्यो देवेभ्य स्स्वाहा, ॐ सर्वदेवेभ्यस्स्वाहा,” दर्व्याभिघार्य चरुग्ं सावित्र्या गृहीत्वा (जुह्वामुपस्तीर्य) “ॐ भूर्भुवस्सुवः तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गोदेवस्य धीमहि धियोयोनः प्रचोदयात्॥” (अवदाय पुनरभिघार्य व्याहृतिचतुष्टयस्य प्रत्येक प्रत्येक मक्षमात्रं गृहीत्वा) जुह्वा व्याहृतीर्णुहोति “ॐ भूस्स्वाहा, ॐ Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 43 भुवस्स्वाहा, ॐ सुवस्स्वाहा, ॐ भूर्बुवस्सुवस्स्वाहा,” अतोदेवा इदं विष्णु रित्याज्येन समृद्द्यैजुहोति “ॐ अतोदेवा, इदं विष्णुः” (६)दैवेनतीर्धन) उत्तर परिषेकं कुर्यात्, “अदिते-स्वमग्गिंस्टाः, अनुमते स्वमग्गिंस्थाः सरस्वते स्वमग्गि स्थाः, देवसवितः प्रासावीः”, इतिसर्वहोमानामादिराघरो विज्ञायते. अधवास्तुपूजाविधिः अस्यां शुभतिधौ……… कर्माङ्गं वास्तुपूजां करिष्यामि (इतिसङ्कल्प्य) नववस्त्रे धान्यान्यास्तीर्य, यथेष्टमानेन प्रागग्रा दशरेखा उदगग्रादशरेखा लिखित्वा, एकोत्तराशीति पदानि कृत्वा तेषु प्रागग्रं कूर्चान् निधाय, मध्यपदे ब्रह्माणं “ॐब्रह्मजज्ञानं” ॐ ब्रह्माणमावाहयामि, तत्परितः प्रागादि “यतस्स्वमासीत्” ॐ भृगुमावाहयामि, “ॐकस्याङ्गरा अभूत्” ॐ मरीचिमावाहयामि, “ॐव्यावर्थतेयो” ॐ पुलहमावाहयामि, “ॐ य येषोदानः” ॐ पुलस्त्य मावाहयामि, “ॐ प्रप्रायशोपानः" ॐ क्रतुमावाहयामि, “ॐयोनोवसिष्टः” ॐ वसिष्ठमावाहयामि, “ॐ य अनसूयोशः" ॐ अत्रिमावाहयामि, “ॐ प्रजापतेनत्वत्” ॐ अगस्त्यमावाहयामि, नवपद ब्रह्मणेभ्योनमः अष्टोपचारान् समर्पयामि. प्राच्यां षट्पदे “ॐ त्रातरमिचं” ॐ अर्यमं, वज्रपाणिं, इष्टं, शचीपतिं, पुरुहूतं, पुरन्दरमिति, दक्षिणेषट्पदे, “ॐ यमोदाधार” ॐ दण्णधरं, कालपाशं, यमं, धर्मराजं, प्रेतेशं, $11 आघारं विधिवत्कृत्वा मधितेनैव चाग्निना (इत्यारभ्य) आघारान्तॆ ततो हुत्वा वैष्णवञ्च षडाहुतीः एवं कृत्वा विधानेन पश्चात्कार्यं समारभेदिति; (खिलाधिकारे भृगुः) यत्तद्देवताभ्योहुतं तत्तत् श्री महाविष्णवे परमात्मने श्रीश्रीश्रीमन्नारायणाय इदं नमम इत्यक्षतमुदकं भूमौदद्यात्. (इति सम्प्रदायः) Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 44 __ मध्यस्थमिति, पश्चिमेषट्पदे “ॐ अवतेहेडः" ॐ पाशभृतं, महामायाब्धि वरुणं, प्रचेतसं, रक्ताम्बरधरं, यादस्पतिमिति, उत्तरे षट्पदे “ॐ मिश्रवासस । ॐ धनं, निधीशं, कुबेरं, धन्यं, पौलस्त्यं, यक्षराजमिति॥ आग्नेय्याम् । द्वयोर्ध्वयोः पदयोः “ॐ अग्निर्मूर्गा” ॐ सवितारं, “ॐ तत्सवितुः” ॐ सावित्रं, नैरत्यां द्वयोर्ध्वयोः पदयोः “ॐ वसवः प्रथमः” “ॐ इन्द्रं” । “ॐ सहस्राक्षावा” ॐ इन्द्रजं, वायुव्यां स्वयोर्ध्वयोः पदयोः “ॐ मरुतः परमात्मा” ॐ रुद्रं, ॐ मरुतोगणानां, ॐ रुद्राजं ऐशान्यां द्वयोर्ध्वयोः पदयोः “ॐ ईशानस्सर्व लोकानां” ॐ अपं, “ॐ ईशईशित्रे” ॐ आपवत्सं चावाह्य, चत्वारिंशत्पद देवेभ्योनमः अष्टोपचारान् समर्पयामि. तद्भहिश्चैशान्यादि द्वात्रिंशत्पदेषु क्रमेण तत्तत्पदाधि देवास्रणव पूर्वं तत्तनाम्ना आवाहयेत्. ॐ ईशानं, पर्जन्यं, जयं, आदित्यं, महेन्द्रं, सत्यकं, भृशं, अन्तरिक्षं, अग्निं, पूषणं, वितधं, गृहक्षतं, यमं, गन्धर्वं, भृङ्गराजं, ऋषिं, निर्तिं, दौवारिकं, सुग्रीवं, पुष्पदनं, सरित्पतिं, असुरं, शोषणं, रागं, जवनं, नागं, मुख्यं, भल्लाटं, सोमं, अर्गळं, अदितिं, सूरिदेवं चावाह्य, प्रणवादिनमो न्तमीशानादि द्वात्रिंशत्पद देवान्पृथक्पृथक्तोयं पुष्पं बलिन्तो यञ्चेति चतुरुपचारैरर्चयेत्. पञ्चगव्याराधन - प्राशन अथा22 चार्यः प्राणानायम्य देशकालौ स्कर्य अस्य देवदेवस्य स्वामिनः… कर्मणि मयासह यजमान, ऋत्विक्परिचारकादीनां समस्तपापक्षयार्धं पङ्चगव्यप्राशनाङ्गं पञ्चगव्या राधनं करिष्ये (इतिसङ्कल्प्य) गोमयेन मण्डलमुपलिप्य, तन्मध्ये, षोडशदळ युक्तां रङ्गवल्लीं विलिख्य तन्मध्ये तणुलपूर्ण पात्रं निक्षिप्य, तस्मिन् पञ्च दळपद्मं लिखित्वा, पञ्चगव्यानि पृथकृथक्पात्रेषु गृहीत्वा, मध्येअग्न आयाहीति घृतं “ॐ अग्नआयाहि” प्राच्यामिषे त्वेति दधि “ॐ इषेत्वोर्जेत्वा”, दक्षिणे शन्नोदेवीरिति क्षीरं, “ॐ शन्नोदेवीः” Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 45 । पश्चिमे जगद्भुवमिति गोमयं “ॐ जगद्भवं” उत्तरे रुद्रमन्यमिति गोमूत्रं “ॐ रुद्रमन्यं, ऐशान्यां रक्तपात्रञ्च क्रमेण संस्थाप्य (मृते)ॐ श्री सामवेदमावाहयामि, (दध्नि) ॐ यजुर्वेद मावाहयामि, (क्षीरे) ॐ अधर्ववेद मावाहयामि, (गोमये) ॐ स्कन्दमावाहयामि, (गोमूत्रे) ॐ । शर्वमावाहयामि, अष्टोपचारैरभ्यर्च्य, शुक्रमसीत्याज्यम्, “ॐ शुक्रमसि ज्योतिरसि तेजोसि देवोवस्सवितोत्पुना त्वच्छित्रेण पवित्रेण वसोस्सूर्यस्य रश्मिभिः दधिक्राव् इति दधि, “ॐ दधिक्राव्लो अकारिषं जिष्णोरश्वस्य वाजिनः, सुरभिनो मुखाकरत्प्रण आयूगं षितारिषत्” आप्यायस्वेति क्षीरं, “ॐ आप्यायस्वसमेतुते विश्वतस्सोमवृष्टियम्, भवावाजस्य सङ्गथे” गन्धद्वारामिति गोमयं, “ॐ गन्दद्वारां दुराधर्षां नित्यपुष्टां करीषिणीम्, ईश्वरीग्ं सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियम्” तत्सवितुरिति गोमूत्रं, “ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं” क्रमादेकैकं सङ्मृह्य वसोः पवित्रमिति रिक्तपात्रं सम्पूर्य “ॐ वसोःपवित्रमसि शतधारं वसोःपवित्रमसि सहस्रधारम्, देवस्वासवितापुनातु वसोःपवित्रेण शतधारेण बभूव॥” तस्मिन्तदधिदैव मिश्रमावाह्याभ्यर्च्य “ॐ त्र्यम्बकंयजा महेसुगन्धिं पुष्टिवर्धनम्, उर्वारुकमिव बन्धनान्मृत्योर्मुक्षीय मामृतात्” ॐ पञ्चगव्यमावाहयामि, ॐ शिमावाहयामि, ॐ ईशानामावाहयामि, ॐ अव्यक्तामावाहयामि, ॐ पञ्चगव्याधिपतयेनमः अष्टोपचारान् समर्पयामि. विष्णुसूक्तेन रौद्रेण चारि भिमन्य. “ॐ विष्णोर्नुकम्” “ॐ त्वमग्नेरुद्रो”, * “शन्नोदेवी” रिति आचार्यादयस्सर्ये त्रिप्तिः पिबेयुः “ॐ शन्नोदेवीः”, यत्रयत्र पञ्चगव्य प्रोक्षणमुक्तं तत्रत तैवा नेनविधिना पञ्चगव्याराधनं कृत्वा, अणोरणीयानित्यनु वाकेन हिरण्यपवमा नाभ्यां चप्रोक्षयेत्. यत्त्वगस्थिगतं पापं देहे तिष्ठति मामके प्राशनं पञ्चगव्यस्य दहत्यग्निरिवेन्दनम्॥ Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका *रुद्रसूक्तम् 46 त्वमग्नेरुद्रो असुरोमहोदिव स्वग् ंशधो मारुतम्पृक्ष ईशिषॆ आवोराजान मध्वरस्य त्वंवातैररुणै र्यासिशङ्गय स्वम्पूषा विधत पासिनुत्मना ॥ रुद्रग्होतारग्ं सत्ययजग्ं रोदस्योः । अग्निम्पुरातनयित्नो रचित्तार्धिरण्यरूप मवसॆकृणुध्वम् II अग्निर्होहोता निषसादा यजीयानुपस्थोमातु स्सुरभावुलो, युवाकविः पुरुनिष्ट ऋतावाधराकृष्टीना मुतमध्यइद्दः ॥ साध्वीमक ववीतिं नोअद्य यज्ञस्यजिह्वा मविदामगुह्याम् । सआयुरागा त्सुरभिर्वपानो भद्रामक देवहूतिआन्नोअद्य ॥ अक्रन्ददग्नि स्त्पवयन्निवद्यौ क्षामारेरिह द्वीरुधस्समज्ञगा सद्योजज्ञानो विहीमिद्धो अख्य दारोदसी भानुनाखात्यन्तः ॥७१॥ त्वेवसूनिपुर्वणीक होतर्दोषावस्तो रेरिरेयज्ञयासः । क्षामेव विश्वा भुवनानियस्मिन्सग्ं सौभगानि दधिरेपावके ॥ तुभ्यन्ता अश्लीरस्तम विश्वास्सुक्षितय पृथक्। अग्नेकामाय येमिरॆ॥ अश्वामतं काममग्ने तवोत्यश्यामयिग्ं रयिवस्सुवीरम् । अश्याम वाज मभिवाजयन्तो श्यामद्युम्न मजराजरन्ते॥ श्रेष्ठंयविष्ठ भारताग्ने द्युमन्त माभर । वसो पुरुस्पृहग्ं रयिम् ॥ सश्वितानस्तन्यतू रोचनस्था अजरेभि र्नानदर्भि र्यविष्ठः । य पावकः पुरुतम पुरूणि पृथून्यग्नि रनुयातिभर्वन्न् ॥७२॥ आयुष्टे विश्वतोदध दयमग्निर्वरेण्यः । पुनस्तेप्राण आयति परायक्ष्मग्ं सुवामिते आयुर्दा अग्ने हविषोजुषाणो मतप्रतीको घृतयो निरेधि । घृतम्पीत्वा मधुचारुगव्यं पितेवपुत्र मभिरक्षतादिमम् ॥ तस्मैते प्रतिहर्यते जातवेदो विचर्षणे अग्नेजनामि सुष्टुतिम् ॥ दिवस्परि प्रथमञ्जज्ञे अग्निरसं द्वितीयं परिजातवेदाः । तृतीयमप्सु नृमणाअजस्र मिस्धानएनं जरतेस्वाधीः ॥ शुचिः पावक वन्ड्यो 2 ग्ने बृहद्विरोचसे । त्वङ्घृतेभि राहुतः ॥७३॥ दृशानोरुक्म उ व्याव्यद्यौ दुर्मर्ष्मियु श्रियेरुचानः । अग्निरमृतो अभव द्वयोभि र्यदेनन्द्यौरजनय त्सुरेताः ॥ आयदिषे नृपतिन्तेज आनटुचिरेतोनिषिक्तं द्यौर भीके । अग्निश्छध=मनवद्यं युवानग्ं स्वाधियञ्जनय त्सूदयच्च ॥ सतेजीयसा मनसात्वोत उतशिक्षस्वपत्यस्य शिक्षोः । अग्नेरायो नृतमस्यप्रभूतौ भूयामते सुष्टुतयश्चवस्वः ॥ अग्नेसहस्त माभर द्युम्नस्यप्रासहारयिम् । विश्वायश्चर् ।षणीरभ्यासावाजूषु सासहत् ॥ तमग्नेपृतनासहग्ं रयिग्ं सहस्वआभर । உ II TCU VILIT Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवालनु क्रमणिका 47 त्वग् हस्य अद्भुतो दातावाजस्य गोमतः ॥ ७४॥ उक्षान्नाय वशाख न्नाय - सोमपृष्टाय वेधसे । स्तोमैर्विधेमाग्निये ॥ वद्माहिसूनो अस्यद्मसद्वाचक्रे ॥अग्निम्। सत्वन्न ऊर्ज्वसन ऊर्थ्वं धाराजेवजेरवृकेक्षेषन्तः॥ आयन आसुवोज मिषञ्चनः । आरेबाधस्वरच्चुनाम् ॥ अग्नेपवस्व स्वपा अस्मेवर स्सुवीर्यम् । दधत्पोषग्ं रयिम्मयि ॥ अग्नेपावक रोचिषा मन्द्रया देवजिह्वया । आदेवा स्वक्षीय क्षिच ॥७॥ सनपावक दीदिवो2 ग्नेदेवाग्ं इहावह । उपयज्ञग्ं हविश्चनः ॥ अग्निश्शुचिव्रततम श्शुचि र्विप्र श्शुचिकविः । शु चीरोचत आहुतः ॥उदग्नेशुचय स्तवशुक्रा भ्राजन्तईरते । तवज्योतीग् प्यर्चयः । अकल्मषहोमं आचार्यः प्राणानायम्य अस्यां शुभतिधौ अस्यदेवदेवस्य…. स्वामिनः… कर्मणि यजमानस्य, सर्वेषामृत्विजां ममच पावनार्थमकल्मषहोमं करिष्ये, (इति सङ्गल्प्य अपउपस्पृश्य) आघारं हुत्वा, अग्निं परिषच्य अदितेनु मन्यस्व॥॥ यद्देवा देवहेडनं देवासश्चकृमा वयम्, आदित्यास स्मान्मा मुञ्च तर्तस्यर्तेन मामुत स्वाहा, देवा जीवनकाम्यायद्वाचा2 नृतमूदिम, अग्निर्मा तस्मादेनसो गार्हपत्यः प्रमुख्चतु दुरिता यानिच कृमकरोतु मामनेनसग्ं स्वाहा. ऋतेन द्यावापृथिवी ऋतेन त्वग्ं सरस्वति ऋतान्मामुञ्चतागिंह सोयदन्यकृत मारिम स्वाहा. सजातशग्ं सादुतवाजामि शग्ंसाज्ज्यायसश्शग्ं सादुतवा कनीयसः, अनाज्ञातं देवकृतं यदेनस्तस्मात्व मस्माज्ङातवेदो मुमुग्ध स्वाहा, यद्वाचा यन्मनसा भाहुभ्यामूरुभ्या मष्ठीवद्भ्याग्ं शिश्नैर्यदनृ तञ्चकृमावयम्, अग्निर्मा तस्मादेवोसो गारापत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु ममानेनसग्गिंस्वाहा, यद्धस्ताभ्यां चकर किल्बिषाण्यक्षाणां वग्नुमु पजिघ्नमानः, दूरे पश्याच राष्ट्रभृच्छ तान्यप्सरसावनुदत्ता मृणानि स्वाहा. अदीव्यन्नृणं यदहं चकार यद्वादास्यनञ्जगारा जनेभ्यः, अग्निर्मातस्मादेवसो गार्हपत्यः प्रमुख्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामनेनसग्ं स्वाहा॥ यन्मयि Scanned with CamScannerब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 48 गर्भे सत्येश्च यत्पिता, अग्निर्मा तस्मादेनसो गारापत्यः प्रमुञ्चतु । दुरिता यानिचकृमकरोतु मामने नसग्ं स्वाहा. यङ्गा पिपेष मातरं पितरं पुत्रः अहिग्ंसितौ पितरौ मयातत्तदग्ने अनृणो भवामि स्वाहा यदन्तरिक्षं पृथिवीमुतद्यां यन्मातरं पितरं वा जिहिग् ंसिम, अग्निर्मातस्मा देनसो गारापत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामनेनस्सग्ं स्वाहा, यशसानिशसायत्प राशसा यदेनश्चकृमा नूतनं यत्पुराणम्, अग्निर्मा तस्मा देवसो गार्हपत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामने नसग्ं स्वाहा. अतिक्रामामि दुरितं यदेनो जहामि रिप्रं परमेसथस्थे, यत्र यनि सुकृतो नापि दुष्प्रृत स्तमारो हामि सुकृतां नुलोकग्ं स्वाहा, त्रितेदेवा अमृजतैत देनस्त्रित एतन्मनुष्येषु मामृजे, ततोमा यदि किइ्चदान सेवि.. ग्निर्मा तस्मादेनसो गार्हीपत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामनेनसग्ं स्वाहा. दिवि जाता अप्सुजाता याजाता ओषदीभ्यः अधोया अग्निजाआपस्तान शुन्दन्तु शुन्दनी स्स्वाहा, यदापोनक्तं दुरितं चराम यद्वादिवानूतनं यत्पुराणम् हिरण्यवर्णा स्तत उत्पुनीतनस्स्वाहा॥ (८), इमम्मेवरुण, तत्वयामि, त्वन्तो अग्ने, सत्वन्तो अग्ने, त्वमग्ने अयासि (५) यद्देवा देवहेळनं देवा सश्चकृमा वयम्, आदित्यास्तस्मान्मामु इ्चतर्तस्यर्तेन मामितस्वाहा. देवाजीवनकाम्या यद्याचारं नृत मूदिम, तस्मान्न इह मुञ्चत विश्वेदेवास्सजोषसस्स्वाहा. ऋतेनद्यावापृथिवी ऋतेन त्वग्ं सरस्वति, कृतान्नः पाह्येनसो यत्किञ्चनृतमूदिम स्वाहा. इन्स्टाग्नी मित्रावरुणा सोमोधाता बृहस्पतिः, तेनो युइ्चन्वेनसो यदन्यकृतमारिम स्वाहा, सजातशग्ं सादुतजामि शग्ंसा ज्ञ्यायसश्शग्ंसादुतवा कनीयसः, अनाधृष्टं देवकृतंयदेनस्तस्मात्य मस्माज्ङातवेदो मुमुग्ध स्वाहा, यद्वाचा यन्मनसा बाहुभ्यामूरुभ्यामष्ठी वद्भ्याग्ं शिश्नैर्यदनृतञ्चकृमा वयम्, अग्निर्मा तस्मादेनसो गाल्हपत्यः प्रमुञ्चतुचकृमयानि दुष्कृता स्वाहा. येन त्रितो अर्थवान्निर्भभूवयेन सूर्यं CO WILI Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 49 । तमसो निर्मुमोच, येनेन्द्र विश्वा अजहादरातीस्तेनाहं, ज्योतिषा ज्योति राशान _आस्वाहा. यत्कुसी दमप्रतीत्तं मयेह येन यमस्य निधिना चरामि, एद अनृणो भवामि जीवन्नेव प्रतितत्ते दधामि स्वाहा॥.(रा)यन्मयि मातागर्भे सत्येन श्चकार यत्पिता, अग्निर्मा तस्मादेनसो गारापत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामनेनसग्ं स्वाहा. यदा पिपेष मातरं पितरं पुत्रःप्रमुदितो धयन्, अहिग्ंसितौ पितरौ मयातत्तदग्ने अनृणो भवामि स्वाहा. यदन्तरिक्षं पृथिवीमुतद्यां यन्मातरं पितरं वा जिहिग् सिम, अग्निर्मातस्मा देवसो गारापत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामनेनसग्ं स्वाहा, यदाशसानिशसायत्प राशसा यदेनश्चकृमा नूतनं यत्पुराणम्, अग्निर्मा तस्मा देवसो गारापत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामनेनसग्गिं स्वाहा. अतिक्रामामि दुरितं यदेनो जहामि रिप्रं परमेसथस्थे, यत्र यन्ति सुकृतो नापि दुष्कृत समारो हामि सुकृतां नुलोकग्ं स्वाहा, त्रितेदेवा अमृजतैत देनस्त्रित एतन्मनुष्येषु मामृजे, ततोमा यदि किण्चिदानसे ग्निर्मा तस्मादेनसो गारापत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानिचकृमकरोतु मामनेनसग्ं स्वाहा. दिवि जाता अप्सुजाता याजाता ओषदीभ्यः अधोया अग्निजाआपस्तानशुन्दन्तु शुन्दनी स्स्वाहा, यदापोनक्तं दुरितं चराम यद्वादिवानूतनं यत्पुराणम् हिरण्यवर्णा स्तत उत्पुनीतनस्स्वाहा॥ इमम्म्मे वरुण, तत्त्वायामि, त्वन्तो अग्ने, सत्वन्तो अग्ने, त्वमग्ने अयासि॥(8) यददीव्यन्नृणमहं बभूवादित्सन्वा सञ्जगर जनेभ्यः, अग्निर्मा तस्मादिन्द्रश्च संविदानौ प्रमुञ्चताग्ं स्वाहा, यद्धस्ताभ्यं चकर किल्चिषाण्य क्षाणां वग्नुमुपजिघ्नमानः, उग्रं पश्याच राष्ट्रभृच्छ तान्यप्सरसावनुदत्ता मृणानि स्वाहा, उग्रम्पश्ये राष्ट्र भृत्किल्बिषाणि यदक्षवृत्तमनु दत्तमेतत्, नेनऋणा नृणव इत्समानो यमस्यलोके अधिरज्जुरायस्वाहा. अवतेहेड, उदुत्तमं,(२) इमम्मेवरुण, तत्वायामि, त्वन्नो अग्ने, सत्वन्तो अग्ने, त्वमग्ने अयासि. (x) Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 50 दूराद्दूरमचीचतग्गि ंस्वाहा, निर्यक्ष्ममचीचते कृत्यान्निरतिञ्चः, तेनयो 2 ल सङ्कुसुको विडुसुको निरब्बुतो यश्च निस्वनः, ते स्मद्य क्ष्म मनाग स्मत्समृच्छातै तमस्मै प्रसुवामसि स्वाहा. दुश्शग्ं सानुशग्ंसाभ्यां घणेना नुघणेन च, तेनानो स्मत्समृच्छातै तमस्मै प्रसुवामसि स्वाहा. संवर உ सन्तनूभिरगन्महि मनसा सग् शिवेन, त्वष्टानो अत्र विदधातु रायो नुमाष्टु= तन्वो२६ यद्विलिष्टग्ं स्वाहा. आयुष्टे विश्वतो दधदयमग्निर्वरेण्यः, पुनस्तेप्राण आयाति परायक्षगं सुवामिते स्वाहा, आयुर्दा अग्ने हविषो जुषाणो घृतप्रतीको घृतयोनिरेधि घृतं पीत्वा मधु चारु गव्यं पितेवपुत्रमभिरक्षतादिमग्गं स्वाहा. इममगु आयुषेवर्चसे कृधि तिग्ममोजो वरुण सग्ं शिशाधि, मातेवास्मा अदिते शर्मयच्च विश्वेदेवा जरदष्टिर्यथा त्स्वाहा. अग्न आयूग्षि पवस आसुवोर्णमिषञ्चननि, आरे बाधस्व दुच्छुनाग्ं स्वाहा. अग्नेपवस्वस्वपा अस्मे वर्चस्सुवीर्यम्, दधद्रयि० मयि पोषग्ं स्वाहा. अग्निर् ऋषिः पवमानः पाञ्चजन्यः पुरोहितः, तमी महे महागयग्ं स्वाहा, अग्ने जातान्रणु दानस्सपत्नान्रत्यजाताज्ञातवेदो सुदस्व अस्मे दीदिहि सुमना अहेळङ्चर्मने स्याम त्रिवरूथ उद्भौस्वाहा. सहसा जातार्द्रणुदानस्स पत्नान्रत्य जाताज्ञात वेदो मुदस्व. अधिनो ब्रूहि सुमनस्य मानो वयग्ंस्याम प्रणुदानस्सपत्नान्स्वाहा. अग्ने योनोभितो जनो वृको वारो जिघाग्सति, ताग्ं स्वंवृत्रहञ्यहि वस्वस्मभ्यमाभर स्वाहा. अग्ने यो नो2 भिदासति समानो यश्च निष्ट्यः, तं मयग्ं समिधं कृत्वा तुभ्यमग्ने पिदध्मसि स्वाहा. यो नश्शपादशपतो यश्च नश्शपतश्शपात्, उषाश्च तस्मै निम्रुक सर्वं पापग्ं समूहताग्ं स्वाहा. यो नस्सपत्नो यो रणो मरो भिदासति देवाः इध्मस्येव प्रक्षालयतो मातस्योच्छेसि यं चाहं द्वेष्मि यश्चमाम्, सर्वाग् जातवेदो किञ्चन स्वाहा. यो मां द्वेष्टि नग्ने सन्दह याग्ं श्चाहं द्वेषि ये च माग् स्वाहा. यो अस्मभ्यमरातीयाद्यश्चनो द्वेषते जनः, निन्दद्यो Scanned with CamScanner ww ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 51 अस्मान्दिप्साच्च सर्वाग्ंस्तानन्मष्मषा कुरुस्वाहा. सगं शितं मेवीर्या९ २ ब्रह्मसग्ंशितं बलं, सग्ं शितं क्षत्रं मे जिष्णु यस्याहमस्मि पुरोहितस्स्वाहा, उदेषां बाहू अतिरमुद्वरो अथोबलम्, क्षिणोमि ब्रह्माणाल मित्रानुन्नयामि स्वां२ अहन्ग्ं स्वाहा. पुनर्मनः पुनरायुर्म आगात्पुनश्चक्षुः पुनश्रोत्रं म आगात्तुनः प्राणः पुनराधीतं म आगात्, वैश्वानरो मे दबस्तनूपा अवबाधतां दुरितानि विश्वास्वाहा. वैश्वानराय प्रतिवेदयामो यदीनृणग्ं सङ्गरो देवतासु, स एतान्पाशास्त्रमुचर्द्रवेद सनो मुञ्चतु दुरितादवद्यात्, वैश्वानरः पवयान्नः पवित्रैर्यत्सङ्गरमभिधावाम्याशाम्, अना जानन्मसा याचमानो यदत्रैनो अव तत्सुवामि, अविये सुभगे दिवि विचृतौ नाम तारके, प्रेहामृतस्य यच्चता मेतद्बद्धक मोचनम्. विजिहीष्व लोकानृथि बन्दान्मुञ्चसि बद्धकम्, योनेरिव प्रच्युतो गभ९ स्सर्वानथो अनुष्व, स प्रजानव्रति गृद्गीत विद्वान्रजापतिः प्रथमाजा ऋतस्य अस्माभिर्दत्तं जरसः परस्तादच्छिन्नं तन्तुमनुसञ्चरेम. ततं तन्तुमन्वेके अनुसञ्चरन्ति येषां दत्तं प्रीत्यमायनवत्, अबन्ध्व ददतः प्रयच्छा द्दातुञ्चेच्छन्न वाग्ं सस्स्वर्गं एषाम्. आरभेथामनुसग्म्भेथाग्ं समानं पन्थमवथो, घृतेन, यद्वां पूर्तं परिविष्टं यदग्नौ तस्मै गोत्रायेह जायापती सग्ंरभेथाम् यदन्तरिक्षं पृथिवीमुतद्यां यन्मातरं पितरं वा जिहिग्ंसिम, अग्निर्मा तस्मादेनसो गारापत्य उन्नोनेषद्दुरिता यानि चकृम. भूमिर्माता दितिर्नो जनित्रं भ्राता न्तरिक्षमभिशस्त एनः दौर्नःप्यर्नः पिता पितृ याच्छम्भवा सि जामिमित्वा माविवित्सि लोकात्. यत्रसुहार्ध स्सुकृतो मदन्तॆ विहाय रोगं तन्वा ग्ं स्वायाम्, अश्लीणारह्रुतास्स्वर्गे तत्र पश्येम पितरं च पुत्रम्. यदन्नमद्म्य नृतेन देवा दास्यन्न दास्यन्नु तवा करिष्यन्न्. यद्देवानां चक्षुष्यागो अस्ति यदेव किञ्च प्रतिजग्राहमग्निर्मा तस्मादनृणं कृणोतु. यदन्नमद्मि बहुधा विरूपं वासो हिरण्यमुत गामजामविम्, यद्देवानां चक्षुषाग्यो अस्ति यदेव Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका किञ्च प्रति जग्राहमग्निरा तस्मादनृणं कृणोतु. यने मनसावाचा कृतमेन कदाचन, सर्वस्मान्मेळितो मोर्दित्वग्ं हि वेत्त यथा तथम्. अन्तहोमं कुर्यात वास्तुहोमः अस्यां शुभतिधौ अस्यदेवदेवस्य स्वामिनः . कर्मणि शुद्ध्यर्धं वास्तुहोमं करिष्यामि (इतिसङ्कल्प्य अप उपस्पृश्य) पुण्याहं कृष्णा वास्त्वग्नावाघारं हुत्वा ऐशान्यं धान्योपरि जलपूर्णकरकं निधाय, पूर्वोक्तवत वेष्टनादिभिरलङ्मृत्य, वास्तोष्पतय इति वास्तुपुरुषमावाह्य. $11 वास्तु पुरुषं महाकायं कृष्णाङ्गं रक्तलोचनम्। ऊर्ध्वाननं द्विबाहुं च बभ्रुवाहं पराङ्गतम्॥ शयानं नीलदिक्पादमैशान्ये न्यस्तमस्तकम् । कृताज्ञलिपुटं ध्यायेच्छश्वदिष्टार्धसिद्धये॥ “ॐ वास्तोष्पते प्रतिजानीह्यस्मान्स्वावेशो अनमिवो भवानः, यत्वेमहे प्रतितन्नो जुषस्व शन्नएधि द्विपदे शञ्चतुष्पदे” ॐ वास्तुपुरुषु मावाहयामि, महाकाय मावाहयामि, कृष्णाः मावाहयामि,रक्तलोचनमावाहयामि, इत्वावाह्य भ्यर्च्य अग्निं परिषच्य, अदिते नुमन्यस्व…(v) वास्तोष्पते, वास्तोष्पते शर्मयेति द्वाभ्यां यजेत, “वास्तोष्पते प्रतिजानीहि,” “वास्तोष्पतेशग्मया,” भूमि यज्ञाय स्वाहा, यज्ञदैवतं प्रसोदर्यै स्वाहेति द्वौ भूमियज्ञदैवत्यौ, “भूमियज्ञाय स्वाहा॥” “यज्ञदैवतं प्रसोदर्यै स्वाहा॥” व्याहृतिः भूस्स्वाहा (v) मेदिनीदेवि, देवीहिरण्यगर्भिणी, समुद्रवती, शृब्देशृङ्ग, वायुपरीति पञ्च भूमि दैवत्याः" मेदिनी देवी वसुन्धरा “देवी हिरण्यगर्भिणी” “समुद्रवती सावित्री,” “शृङ्ग शृङ्ग यज्ञे यज्ञे,” जलशयनी," ॐ भूस्स्वाहा… (४), अहमग्ने अग्निं गृष्णमी त्यग्नि पूलेनाग्नीं गृहीत्वा, “अहमग्ने अग्निं गृष्णामि ममाग्ने ग्निर्ममा न्तरिक्षम् मार्गहम्मदा न्कामये तुभ्यं मनसा प्रजापतये स्वाहा,” अहमग्ने वायुपरी C3BiICU VVILITA Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 53 अग्निं गृष्णामि दहनादशुद्धा शुन्धध्वमग्ने इदं दीपयामि स्वाहा," प्रथमादैन्दाद्भुव दारभ्य वास्तुनः कुड्यमूलाद्भहिर न्तश्चवामं परीत्य ब्रह्मस्थानात्पर्यिग्निं कारयित्वा परद्वारेण विसृजेत्. तधै “वाणोरणीया”निति पात्रेणान्वपसावयित्वा शिष्टाद्भिस्सर्वत्र प्रोक्षयति. “अणोरणीयान्” एवं वारुणाद्भुवर्गाद्याम्या त्सौम्यादारभ्य (वापरीत्य) पर्यग्न्याधावस्रुती स्याताम्, येतेशतं, वरुणो, उत्तम, मयाश्चाग्ने आपस्सृजन्विति चत्वारो वरुणदैवत्याः, “येतेशतं वरुणये सहस्रं,” उदुत्तमं वरुण पाशं," “आयाश्चाग्ने” आपस्सृजन्तु स्निग्धानि,” ॐ भूस्स्वाहा॥(v) “विश्वेदेवस्यविश्वे अद्येति द्वौवैश्वदेवौ, “विश्वेदेवस्यनेतु र्मर्तोवृणीत सख्यम्, विश्वेराय इषुध्यसि द्युम्नं वृणीत पुष्यसे स्वाहा॥” “विश्वे अद्य मरुतो विश्वऊति विश्वेभवन्तग्नयस्स मिद्दाः, विश्वेनो देवा अवसा२२. गमस्तु विश्वमस्तु द्रविणं वाजो अस्मे स्वाहा।॥” भूस्स्वाहा (४), अतो देवा इदं विष्णुरिति द्वौ वैष्णवौ, “अतोदेवा अवन्तुनः, इदं विष्णुः भूस्स्वाहा(?) रुद्रमन्यं त्र्यम्बकमिति द्वारुद्र दैवत्या, “रुद्रमन्यं बहुतोहुतं,” “त्र्यम्बकंयजामहे”(अपउपस्पृश्य) भूस्स्वाहा (v), ब्रह्मजज्ञानं हिरण्यगर्भइति द्वौ ब्रह्मदैवत्यौ’ “ब्रह्मजज्ञानं प्रथमं” “हिरण्यगर्भस्समवर्तताग्रे,” भूस्स्वाहा (४) मिश्रवासस एतार्घ ऎतैतानिति द्वा कौबेरौ, “मिश्रवाससः”एतान ऎतैतान्” भूस्स्वाहा”(४) युवमेतान्यग्नी षोमावान्यन्दिन इति त्रयोग्नी षोमियाः “युवमेतानि दिविरोचनान्यग्निश्च सोम सक्रतू अधत्तम्, युवग् सिद्धूग्ं रभिशस्ते रवद्यादग्नी षोमावमुञ्चतं गृभीतान्स्वाहा॥ अग्नीषोमाविमग्ं समे शृणुतं वृषणाहवम्, प्रतिसूक्तानि हर्यतं भवतं दाशुषे मयस्स्वाहा॥ आ2 न्यन्दिवोमातरिश्वा जभारा मध्नादन्यं परिश्येनो अदेः, अग्नीष्टोमा ब्रह्मणावा वृधानोरुं यज्ञाय चक्रथुरु लोकग्गि स्वाहा” भूस्स्वाहा (v) बृहस्पतिर्देवानां, बृहस्पतिस्सोमं, बृहस्पते अतियदुपयाम गृहीत इति चत्वारो बार्हस्पत्याः॥ “बृहस्पतिर्देवानाममं,” बृहस्पतिस्सोमं दधातु,” बृहस्पते अतियत्, Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 54 “उपगृ”, भूस्स्वाहा (v), त्रातारमिन्दमित्यादि त्रयोदशैना “मि, महागं इन्द्रनृप, भुवस्त्वमिन्द, एन्दसानसिङ्ग्ं, प्रससाहि इस्मावतु,” भूस्स्वाहा (v), यमोदाधार, नमस्ते निर ऋतुय इति पै अस्मामिः, इन्रो भूदस्य, इन्रोद्यौ, इन्स्टम्प्रणयन्त, इन्द्रवृत, इन्रोजु य्या, “यदाधार, नमस्ते निर्तये” भूस्स्वाहा, मित्रस्यच र् प धृतोमित्रोजनार्द्रसमित्रेति त्रयोमैत्राः, " मित्रस्यचर् षणी धृतश्रवः, मित्रोजुलु प्रसमित्र,” भूस्स्वाहा(४), “अदिते स्वमग्गोंस्थाः” अन्तहोमं जुहुयात्. अन्तहोमः अस्यां शुभतिधौ अस्यकर्मणः परिसमाप्ता कर्मसाद्गुण्यार्थमु परिष्टारं होमं करिष्ये (अप उपस्पृश्य) “अदिते सुमन्यस्व (v)” अथारिस्ते होममना यदस्येत्यादि वास्तुपतय इत्यन्तं द्वादशमन्ताः स्विष्टाकाराः, “यदस्यकर्मणो! त्यरीरिचं याद्वा न्यूनमिहाकरम्, अग्निष्टत्स्विष्टकृद्विद्वान्ड्सर्वग् स्विष्टग्ं सुहुत करोतु स्वाहा” अग्नये स्विष्टकृते सुहुत हुदाहुतीनां कामानाग्ं समर्ध स्वाहा” अग्नयेस्वाहा॥ अग्नये न्नादाय स्वाहा॥ अग्नये न्नपतये स्वाह प्रजापतये स्वाहा॥ इन्दाय स्वाहा॥ विश्वेभ्योदेवेभ्य स्वाहा॥ सर्वाभ्यो देवतां स्स्वाहा॥ सर्वत्रैवादिष्टग्ं सर्वत्रैवानादिष्टं दैवतममुपै स्वाहा॥ अग्नये स्विष्ट स्वाहा॥ वास्तुवते नमो वास्तुपतये स्वाहा”. द्वेमिन्दाहुती यन्मआत्मनः पुनरग्निश्चक्षुरिति द्वे मिन्दाहुति, “यन्म आत्मोनोमिना भूदग्नि स्तत्पुनराहार्जातवेदा विचरणि स्स्वाहा॥ पुनरग्निश्च क्षुरदात्पुन बृहस्पतिः, पुनर्मे अश्मिनायुवं चक्षुराधत्तमक्ष्यो स्वाहा॥” ऋद्धिः - इष्टेभ्य इत्यादि दशान्तो व्याहृतिऋद्धिः “इष्टेभ्य स्स्वाहा, वषडनिष्टेभ्यस्स्वाहा, भेषजं दुरिषॆस्स्वाहा, निष्प Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 55 स्वाहा, दौरार्यै स्स्वाहा, दैवीभ्यस्स्वाहा, तनूभ्यस्स्वाहा, ऋध्यै स्वाहा, समृद्द्यै स्वाहा, सर्वसमृद्यै स्वाहा, भूस्स्वाहा,(v) विच्छिन्नम् आश्रावितं, ब्रह्म, यदकर्मेति, कृतास्तं, यत्प्रमत्त इत्यादि यत इन्द इत्यस्तं नवविच्छिन्नम्, “आश्रावितमत्या श्रावितं वषट्कृतमभ्य सूक्तञ्च यज्ञे अतिरिक्तं कर्मणो यच्चहीनं यज्ञःपर्वाणि प्रतिरन्नेति कल्पयन्स्वाहा कृता2 2 हुतिरेतु देवान्स्वाहा॥ ब्रह्माप्रतिष्ठा मनसो ब्रह्मवाचो ब्रह्मयज्ञानाग्ं हनीषामाज्यस्य, अतिरक्तं कर्मणो यच्चहीनं यज्ञः पर्वाणि प्रतिरन्नेति कल्पयन्स्वाहा कृता22 हुतिरेतु देवान्स्वाहा॥ यदकर्म यन्नाकर्म यदत्यरेचि यन्नात्यरेचि, यदति रिक्तं यच्चहीनं तत्वं विष्णुर्यज्ञ्यो यज्ञं प्रतिष्ठापयन्स्वाहा कृता हुतिरेतु देवान्स्वाहा॥ यत्प्रमतो सरगामि क्चि दस्मिन्यिज्ञे मस्त्रतःकर्मतोवा, अनयाहुत्या तच्छमयावि सर्वं तृप्यन्तुदेवा आवृषान्तां घृतेन स्वाहा॥ मनोज्योतिर्जुषता माज्यं विच्छिन्नं यज्ञग्ं समिमं दधातु, याइष्ट उषसो निम्रुचर्च तास्सन्दधामि हविषा घृतेन स्वाहा॥ अयाश्चाग्ने.. स्य नभिशस्तीश्च सत्यमित्यमयाअसि, अयसामनसा धृतोय साहव्यमूहिषे यानो धेहि भेषजन्ग्ं स्वाहा॥ यदस्मिन्यज्ञेनि नरगामि किइ्चदस्मिन्य मन्ततः कर्मवा, अनयाहुत्या तच्छमयामि सर्वं तृप्यस्तु देवा आवृषन्तां घृतेन स्वाहा॥ स्वस्तिनइन्ल्लो वृद्धश्रवास्स्वस्तिनः पूषा विश्वदेवाः, स्वस्तिन स्तार्ट्ल्ल्यो अरिष्टनेमिस्स्वस्तिनो बृहस्पतिर्दधातु स्वाहा॥ यत इन्द्र वीर्यमकृणोदूर्ध्व अध्वरहोता, अग्नेर्वेदोर्ध्वस्तया स्विष्ट कृद्देवेभ्य इन्द आज्येन हविषा घृतेन स्वाहा॥"(F) सप्तसमिधः एथोनीति बैल्वं “एथोस्येधिषीमहि स्वाहा॥” समिदनीति पालाशं “समिदसितेजोसि तेजो मयि धेहि स्वाहा,” यमस्येति नैयग्रोधं, “यमस्यधीमहि । महि स्वाहा" सूर्यस्येत्यश्वत्थं, “सूर्यस्यधीमही चक्षुर्मे पाहि स्वाहा॥” । Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका सोमस्येत्यादुम्बरं, “सोमस्यधीमहि चित्तम्मे पाहि स्वाहा” वायोरिति शमीं, “योधीमहि प्राणान्मेपाहि स्वाहा॥” ब्रह्मण इति खादिरं, “ब्रह्मणोधीमहि । मे बुद्धिं मे पाहिस्वाहा॥” पूर्णाहुतीः सप्ततेअग्ने ऋतुधानेति द्वे पूर्णाहुति, “सप्तते अग्ने समिधस्सप्त । ह्वास्सप्तऋषयस्सस्तधामप्रियाणि, सप्तहोत्रा स्सप्त धात्वा यजन्ति सप्तयो नीरापृणस्वाघृतेन स्वाहा॥ ऋतधान विद्वाननुष्टुर्घृतेन, पूर्णमाहुतिं जुहोमि मनसा प्रजापतये स्वाहा॥” स्रुवेणा ज्यं प्रत्येकमुपजुह्वा गृहीत्वा तया ग्निर्भुक्तमित्यादि पञ्चभिर्हुत्वा; “अग्निर्भुक्तग्ं स्वाहा. वेदिर्भुकĀं स्वाहा, द्यौर्भुक्षं स्वाहा, पृधिवीभुक्तग्ं स्वाहा, ओषधि वनस्पति गन्धर्वाप्सर सश्चैव भुक्तग्ं स्वाहा॥॥ जुह्वां दर्व्या चरुमुपस्तीर्य द्विरवदाय भिघार्यतया ग्निर्जीर्ण मित्यादि पञ्चभिर्जुहोति. “अग्निर्जीर्जग्ं स्वाहा, वेदिर्जीर्णग्ं स्वाहा, द्यौर्जीर्जन्ग्ं स्वाहा पृधिवीजीर्णग्ं स्वाहा, ओषधि वनस्पति गन्धर्वाप्सर सश्चैव जीर्णग्ं स्वाहा॥” स्रुवेणां ज्यं गृहीत्वा वेद्यां पश्चिमादिप्रागन्तं समज्कां बर्हिरितीस्रावयन् जुहोति. “समङ्ञां बर्हिर्हविषामृतेव समादित्यैर्वसु भिस्सम्मरुद्भिः, समिश्रेण विश्वभिर्देवेभिर्यं दिव्यं नभोगच्छतु यत्स्वाहा॥” ततो वामेन स्रुवं गृहीत्वादक्षिणेनाज्य पात्रंसज्ञृह्या ग्नेरुपरि धारय न्ना ज्य शेषमिन्दाय जुहोमि स्वाहेति जुहुयात्. “इन्दाय जुहोमि स्वाहा,” तत्पात्रेण 2 2 धावमादाय स्रुवेणः. न्तरितमग्निसृष्य त्वित्युपाग्निः, “अग्निस्तृप्यतु॥” पश्चिमतो” वेदि स्तृप्यत्विति वेद्यां, “वेदिस्तृप्यतु” दौस्तृप्यत्वत्याकाशे “द्यौसृप्यतु,” पृथिवी/ तृप्यत्विति (वेद्याःपश्चिमे) भूमौ, “पृधिवीतृप्यतु” ब्रह्माद्यस्त्रृप्यन्तामिति दक्षिणस्याम् । तर्पयति. “ब्रह्बद्यासृप्यन्ताम्” प्रणीतायां दक्षिणस्यां स्रुवेण दैवेन तीर्देना गृहीत्वा ओषधिवनस्पति गन्धर्वाप्सरसश्चैव तृप्यनामिति उत्तरस्यां वेद्यां तर्पयित्वा “ओषधिवनस्पति गर्वाप्सरसश्चैव तृप्यन्ताम् ॥” तथोत्तरस्यां प्रणीताया Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 57 सापसव्यमापोगृहीत्वा पैतृकेन (तीर्धन) मे दक्षिणतः पितरः पितामहाः प्रपितामहाश्चाक्षय्यमस्तु तृप्यन्तामिति दक्षिणस्यां भूम्यां तर्पयति “मेदक्षिणतः पितरः पितामहाः प्रपितामहाश्चाक्षय्य मस्तु तृप्यन्ताम्॥” (अपउपस्पृश्य) प्रासावीरित्यनैश्चतुर्भिः प्रवाहणं चकृत्वा, “अदिते स्वमग् स्थाः”(v) दक्षिणादि प्रणिध्योरुपान्ताङ्गुष्का नामिकाभिःपवित्र मक्षतं गृहीत्वा (ग्रन्धं विसृज्य अपउ पस्पृश्य) पवित्रमसि पूर्णमसि सदसि सर्वमसीति पर्यायतो जुहोति. “पवित्रमसि पवित्रं मे भूयात्स्वाहा, पूर्णमसि पूर्णं मे भूयात्स्वाहा, सदसि सन्मे भायात्स्वाहा, सर्वमसि सर्वम्मे भूयात्स्वाहा॥” अक्षितम सीति प्रणिधीमुत्तरां चालयित्वा, अक्षितमक्षित्यै जुहोमि"अक्षितमसि मामेक्षेष्ठाः” भूमौ प्रावितं जलं कुर्चेनादाय तदाधावेन “प्राच्यां दिशी त्यादिभिर्यथादि शम्परिच्य, प्राच्यां दिशिदेवा ऋत्विजोमार्जयन्तां, दक्षिणायां दिशि मासाःपितरो मार्जयन्तां, प्रतीच्यां दिशि गृहाःपशवो मार्जयन्तां, उदीच्यां श्यापवोषधयो वनस्पतयो मार्जयन्ता, मुर्थ्वायां दिशि यज्ञस्संवथ्सरो ‘यज्ञपतिर्मार्जयन्तामथो धराथरैर्नागेभ्यो मार्जयन्ताम् ॥" माहं प्रजामि त्युत्तरप्रणिधिं गृहीत्वा, दक्षिणप्रणिधौ स्वल्पमाधावं स्रावयित्वा “मा हं प्रजां पराशिषं यानस्य यावरीस्तन, समुद्रेवो निनयनस्सम्पाथो अपिधः, तन्तुं तन्वव्रजसो भानुमन्विहि ज्योतिष्मतः पथोरक्ष धिया कृतान्, अनुल्बणं वयत जोगु वामपोमनुर्भव जनया दैव्यं जनम्॥" स्वां योनिमिति दक्षिण प्रणिध्यां (स्थितं) जलमुदकपात्रे स्रावयित्वा “स्वांयोनिमपि गच्छत अच्छिद्रः प्रजया भूयसं मापरासेचि मत्पयः॥” अपोहिष्टादिना तदद्भिः (आत्मानं) प्रोक्ष्य “आपोहिष्टामयोभुवः", प्रणिधी विसर्जयति देवोभ्योहव्यं वहेत्यग्नेर्दर्शनेन स्रुवं विसृज्य “पुनर्देवे भ्योहव्यं वहः” तूष्टीं गृहीत्वा, वर्षि गह्वरेष्णोग्रमिति वर्षिष्टसमिधौ जुहुयात्. “वर्षिष्ठा गह्वरेष्णोग्रं वचो अपावधीं श्वेषं वचो अपावथीग्ं स्वाहा।॥" ऊर्थ्वं यज्ञं नयतमित्वूर्ध्वसमिधौ, “ऊर्ध्वं यज्ञन्नयतं माजीह्वरत मत्ररमेधां वर्ष ्मन्नृथिव्या दिवोवा विष्णुवुतवा पृथिव्या स्स्वाहा॥” पश्चिमतः परिधिमपनयेत्येवं Scanned with CamScannerब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका दक्षिणत उत्तरतः परिधीनपनीय नात्यग्रं तूष्ठीमग्नौ प्रत्येकं प्रहृत्य, “पश्चिमत परिधिमपनय, दक्षिणतः परिधिमपनय, उत्तरतः परिधिमपनय॥” पश्चिमतो विष्णोस्सदनमसीत्येवं दक्षिणत उत्तरतः प्राच्यामिति च परिस्तरण बर्ह उदृत “पश्चिमतो विष्णोस्सदनमसि, दक्षिणतो विष्णोस्सदनमसि, उत्तरतो विष्णोस्सदनमनि, प्राच्यांविष्णोस्सदनमसि,॥” सर्वानन्या न्पस्तरबर्हि हिपश्चापनीत्वा समूह्य (कूर्चाश्चेदन्धन्विसृज्य अपउपस्पृश्य) अध्भिः प्रोक्ष्य आप्यायन्तामिति नात्यग्रं सकृदेव जुहोति. “आप्यायन्तामाप ओषधयो मरुतां पृषतयस्थ्स दिवं गच्छ ततोनो वृष्टिमेरय स्वाहा॥” (शुद्ध्यन्तां पितृसदनग्ं) शुद्ध्यन्तां देवसदनमित्यविच्छिन्न मुल्मुकानास्तीर्य नैरृत्येदहे दविच्छिन्नेन ब्रह्म वर्चसायेति “शुद्ध्यन्तां देवसदनगिं शुद्ध्यन्तां देवसदनम्।॥ भूतिस्मा इति भस्मगृहीत्वा “भूतिस्माते लभते नित्यग् सर्वयज्ञकृतं भवेत्, अग्निमारुत योर्भूतिः॥ ललाट हृद्भाहुकण्णादीन् आदित्यस्सोमोनमेति ऊर्ध्वाग्रमालिष्य, “आदित्यस्सोमो नमः त्र्यायुषम् जमदग्ने कश्यपश्य त्र्यायुषम्, यद्देवानां त्रायुषम्, तन्मे अस्तु त्रायुषम्, दीर्घायुत्वाय बलाय शताय शतञ्च वर्चसे तायुषम्॥” आपोहिषेत्यात्मानं प्रोक्ष्य “आपोहिष्ठामयोभुवः" ॐ चमेस्वरश्चमे यज्ञो पचते नमश्च, यत्ते अग्नय इति चाग्निमुपस्थाय“ॐ चमेस्वरश्च मे यज्ञो पचते नमश्च, यत्तेन्यूनं तस्मैत उपयत्तेतिरिक्तम् तस्मैतेनमः॥” “बालकृतं वारि चरितं वा सत्यहीनं वा पुष्पहीनं वा होतृहीनं वारि वषडर्धहार मुपाग्नये जातवेतने भगवान्रज्वलित ओन्नमः॥” “यत्ते अग्नेते जस्ते नाहं तेजस्वी भूयासं, यत्ते अग्नेवर्चस्तेनाहं वर्चस्वी भूयासं, यत्ते अग्ने हरिस्ते नाहग्ं हरस्वी भूयासम्, मयि मेधां मयि प्रजां मय्यग्निस्तेजो दधातु, मयि मेधां मयि प्रजां मयीन्द्र इन्रियं दधातु मयिमेधां मयि प्रजां मयि सूर्योभ्राजो दधातु" आदित्यो यत्र दृश्यते तत्र गत्वा उद्वयन्तमस पूर्व वेदादित्यं चोपस्थाय, “उद्वयं तमसस्परि पश्यन्तो ज्योतिरुत्तरम्, देवं देवत्रा सूर्यमगन्म ज्योतिरुत्तमम्, उदुत्यं जातवेदसं देवं वहन्ति केत Scanned with CamScanner 59 दृशे विश्वाय सूर्यम्, चित्रं देवानामु दगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुण ग्नेः, आ प्राद्यावा पृथिवी अन्तरिक्षणं सूर्यआत्मा जगतस्तस्थुषश्च, तच्छक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुक्र मुच्छ रत्, पश्येम शरदश्शतं जीवेम शरदश्शतं नद्दाम शरदश्शतं मोदाम शरदश्शतं भवाम शरदश्शतग्ं शृणवाम शरदश्शतं “प्रब्र वाम शरदश्शतम जीतास्स्याम शरदश्शतं ज्योक्च सूर्यं दृशे यउदगान्महतो र्णवाद्वि भ्राजमानस्सरिरस्य मध्याथ्समावृष भोलोहिताक्षसूर्यो विपश्चिन्मनसा पुनातु॥” पुनर्वेदिमूल मासाद्य अग्निं वैश्वानरसूक्तेनोपस्थाय प्रणामं कुर्यात्॥” “वैश्वानरस्य रूपम्, पृथिव्यां परिस्रसा, स्योनमाविशन्तुनः, अग्निना 2 ग्ने ब्रह्मणा, आनशेव्यानसेसर्वमायुर्व्यानशे, नर्य प्रजां मेगोपाय, अमृतत्वाय जीवसे, जातां जनिष्यमाणञ्च, अमृते सत्ये प्रतिष्ठिताम्, अथर्वपितुं मे गोपाय, रसमन्नमिहायुषे, अदब्दायो शीततनो, अविषन्नः पितुङ्कृणु, शग्गिंस्य पश्मूने गोपाय, द्विपादो ये चतुष्पदः, अष्टाशपाश्चय इहाग्ने, यॆचैकशफा आशुगाः, सप्रथ सभाम्मे गोपाय, येच सभ्यास्सभासदः, तानिन्रियावतःकुरु, सर्यमायुरुपासताम्, अहेबुध्नियमस्त्रम्मे गोपाय, यमृषयड्रैविदा विदुः, ऋचस्सामानि यजूग्षि, साहिश्रीरमृतासताम् चतुश्शिखड्डा युवतिस्सुपेशाः, घृतप्रतीका भुववस्य मध्ये, मर्मृज्यमाना महते सौभागाय, मह्यं धुक्ष्वयजमानाय कामान्, इहैवसन्तत्र सतोवो अग्नयः, प्राणेन वाचा मनसा बिभिर्मि, तिरोमासन्तमायुर्मा प्रहासीत्, ज्योति षावो वैश्वानरेणोपतिष्ठ, पब्ब धा 2 ग्नीन्व्यक्रामत्, विराट्सृष्टा प्रजापतेः, ऊर्ध्वा रोहद्रोहिणी, योनिरग्ने प्रतिष्ठितिः, नमोब्रह्मणे नमो अस्वग्नये नमपृथ्विव्यै नमओषधीभ्यः, नमोवाचे नमोवाच नृतमे नमो विष्णवे बृहते करोमि, अहमिन्रो भवाम्यहं विष्णुस्पूर्यस्सर्वान्तरात्मा, ब्रह्म ब्रह्मान्तरात्मा, विराडहं चतुर्मुखः, यामहमग्नौ वपाम्याहुतिम्, तद्देवानाममृतग्ं षाण्मासिकम्, तदसुराणां विषग्ं सद्यो नाशं भवतु, यन्मममहस्तं तद्विष्णोरसुरान्तकमस्तु, यन्मन्तहीनं Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 60 तदहीनं भवतु, तदृषीणां तपसा पृथिव्याःक्षमया देवा मुनयो मामाविशन्ताम्, शास्त्रामेवाचि संविशन्ताम्, तदस्माकं भूत्यैरयिमत्यै पुष्टिमळै मनोनो भवतु वर्चो भवतु, सर्वमस्माकग्ं सम्पदस्तु।” ॐ चमेश्वर लौकिकाअग्निं विसर्जनमिति विज्ञायते. नमस्ते गाल्हपत्याय नमस्ते दक्षिणा ग्नये नमआहवनीयाय महावेद्यै नमोनमः काणद्वयोपपाद्याय कर्मब्रह्म स्वरूपिणे स्वर्गापवर्गरूपाय यज्ञेशाय नमोनमः यज्ञेशाच्युत गोविन्द माधवानन्त केशव कृष्ण विष्णो हृषीकेश वासुदेव नमोस्तुते॥ इति “अहं परस्तादहमवस्तादहं ज्योतिषा वितमोववार, यदन्तरिक्षं तदुमे पिताभूदहग्ं सूर्यमुभयतो ददर्शाल हं भूयासमुत्तमस्समानानाम्, श्लो॥ प्रमदात्कुर्वतां कर्म प्रच्यवेताध्वरे यदि स्मरणादेव तद्विष्णोः सम्पूर्णं स्यादिति श्रुतिः मत्कर्मकुर्वतां पुंसां कर्मलोपो भवेद्यदि तत्कर्म सफलं कुर्युस्तिस्रःकोट्यो महर्षयः प्रायश्चित्तान्यशेषाणि तपःकर्मात्मिकानि वै यानि तेषामशेषाणां कृष्णानुस्मरणं परम् अपराधसहस्राणि क्रियने हर्निशं मया दासोहमितिमां मत्वाक्षमस्य पुरुषोत्तम॥ यत्तद्देवताभ्यो हुतं तत्तत् श्री महाविष्णवे परमात्मने श्रीमन्नारायणाय इदं न मम, इत्यक्षतमुदकं भूमौ दद्यात्. इति पूर्वपीठिकायाम् साधारण क्रियाप्रकरणम् Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 61 सामान्यक्रिया होम मन्हप्रकरणम् सर्वदैवत्यम् विष्णुदैवत्यम् हरिःॐ विष्णोरुकं वीर्याणि प्रवोचं यःपार्धिवानि विममे रजाग्ंसियो अस्कभायदुत्तरग्ं सधस्थं विचक्रमाण स्त्रेधोरुगायो, विष्णोरराटमनि विष्णोः पृष्ठम विष्णोशस्थो विष्णोस्स्यूरसि विष्णोर्ध्रुवमसि, वैष्णवमसि विष्णवेत्वास्वाहा, तदस्यःप्रियमभिपाथो अस्यान्नरो यत्र देवयवो मदन्ति, उरुक्रमस्य सहिबन्धुरिता विष्णोःपदेपरमे मध्वउथ्सस्वाहा. प्रतिद्विष्णुस्तवते वीर्याय मृगोनभीमः कुचरोगिरिष्ठाः, यस्योरुषु त्रिषुविक्रमणे ष्वधिक्षियन्ति भुवनानि विश्वास्वाहा, परोमात्रया तनुवा वृधान नतेमहित्व मन्वश्नुवन्ति, उभेतेविद्मरजसी पृधिव्याविष्णो देवत्वं परमस्य विथ्सेस्वाहा. विचक्रमे पृथिवीमेष एतां क्षेत्राय विष्णुर्मनुषे दशस्यन्, ध्रुवासो अस्यकीरयो जनास उरुक्षितिग्ं सुजनिमाचकारस्वाहा. त्रिर्देवः पृधिवीमेष एतां विचक्रमे शतर्चसं महित्वा, प्रविष्णुरस्तु तवसस्तवीयान्वेषग्गं हस्य स्थविरस्यनामस्वाहा. हरिः ॐ अतोदेवा अवन्तुनो यतोविष्णु र्विचक्रमे, पृथिव्यास्सप्त थामभिस्वाहा, इदं विष्णु र्विचक्रमे त्रेधानिदधे पदम्, समूढ्यमस्य पाग् सुरे स्वाहा, त्रीणिपदा विचक्रमे विष्णुर्गोपा आदाभ्यः, ततोधर्माणि धारयन्स्वाहा, विष्णोःकर्माणि पश्यतयतो व्रतानि पस्पशे, इन्द्रस्य यज्यस्सखास्वाहा, तद्विष्णोः परमम्पदग्ं सदा पश्यन्ति सूरयः, दिवीचक्षुराततग्ं स्वाहा. तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवां स स्समिन्दते, विष्णो र्यत्परमम्पदग्ं स्वाहा. पुरुष दैवत्यम् हरिःॐ सहस्रशीर्षा पुरुष सहस्राक्षस्सहस्रपात्, सभूमिंविश्वतो कृत्वा तति शाखलं स्वाहा. पुरुष एवेदग्ं सर्वं यद्भूतं यच्छभव्यम् मृतत्व स्येशानो यदन्नेना तिरोहतिस्वाहा, एतावानस्य महिमा2 तो ज्याग् ंश्च Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 62 पूस विश्वाभूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि स्वाहा. त्रिपादूर्य उदैत्पुरुषः पादो स्येहा भवात्पुनः, ततोविष्वज्व्य कामत्साशनानशने अभिस्वाम तस्माद्विराडजायत विराजो अधिपूरुषः, सजातो अत्यरिच्यत पश्चाद्भूमि मथ्य पुरस्स्वाहा. यत्पुरुषेणहविषा देवायज्ञ मतन्वत, वसन्तो अस्या सीदाज्य ग्रीष्म इध्म श्शरध्धविस्स्वाहा, सप्तास्यानन्परिधयः त्रिस्सप्त समिधःकृताः, देवायद्यमं मग्रतः, तेनदेवा अयजन्त साध्याऋषयश्च येस्वाहा, तस्माद्य ज्ञाथ्सर अबुरुषं पशुभ्रं स्वाहा, तंयज्ञं बर्हिषि प्रौक्षन्पुरुषञ्जालं हुतस्सम्भृतं पृषदाज्यम्, पशुग्ं सागिंश्चक्रे वायव्यानारण्या ग्राम्यां येस्वाहा, तस्माद्यज्ञाथ्सर्व हुतो ऋचस्सामानि जज्ञिरे, छन्दाग् ं्स जज्ञिरे, तस्माद्य स्तस्माद जायतस्वाहा, तस्मादश्वाअजायन्त येकेचोभयादतः, गावो हजज्ञिरे तसा त्तस्माज्जाता अजावयस्वाहा, यत्पुरुषं व्यदधुःकतिधाव्यकल्पयन्, मुखं किमस्य कौबाहू कावूरू पादा वुच्येतेस्वाहा, ब्राह्मणो स्य मुखमासी द्भाहूराजन्यःकृतः, ऊरूतदस्य यद्वैश्यः पद्भ्याग् शूद्रो अजायतस्वाहा, चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोस्सूर्यो अजायत, मुखादिन्दश्चाग्निश्च प्राणाद्वाय रजायतस्वाहा, नाभ्याआसी दन्तरिक्षं शीष्लो द्यौ स्समवर्तत, पद्भ्याम्भूमि र्दिशश्मोर्रे त्तधा लोकाग् अकल्पयन्स्वाहा. वेदाहामेतं पुरुषं महान्त मादित्यवर्थं तमसस्तु पारे, सर्वाणिरूपाणि विचित्यधीरो नामानि कृत्वा भिवदन् यदास्ते स्वाहा, धातापुरस्ताद्यमुदाजहार शक्रःप्रविद्वानदिशश्चतस्रः, तमेवं विद्या नमृतइहभवति नान्यः पन्गा अयनाय विद्यते स्वाहा. यज्ञेनयज्ञमयजन्तदेव नि धर्माणि प्रथमान्यासन्, तेहानाकं महिमानस्सचस्ते यत्रपूर्वे साध्या देवास्स्वाहा. श्री दैवत्यम् हरिः ॐ हिरण्यवर्णां हरिणी. Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 63 यस्यां हिरण्यं विन्देयङ्गामश्वं पुरुषानहं स्वाहा, अश्वपूर्वां रथमध्यां हस्तिनाद प्रभोधिनीम्, श्रियन्देवी मुपह्वये श्रीर्मादेविजुषतां स्वाहा. कांसोस्मितां हिरण्यप्राकारा मार्गां ज्वलन्तीं तृप्तां तर्पयन्हीम्, पद्मेस्थितां पद्मवर्णां त्वामि होपह्वये श्रियं स्वाहा, चन्दां प्रभासां यशसाज्वलन्तीं श्रियंलोके देवजुष्टामुदाराम्, तां पद्मिनीमांशरणमहं प्रपद्ये लक्ष्मीर्मेनश्यतान्त्वां वृणोमिस्वाहा, आदित्यवर्णे तपसो धिजातो वनस्पतिस्तववृक्षो थबिल्वः, तस्यफलानि तपसानुदन्तु मायां नरायश्च बाह्या अलक्ष्मीस्स्वाहा, उ पैतुमां देवसखःकीर्तिश्च मणि नासह, प्रादुर्भूतो2 स्मिराषे स्मिनी कीर्तिमृद्धिं ददातु मेस्वाहा, क्षुत्पिपासा मलाञ्ज्येष्ठामलक्ष्मीं नाशयाम्यहम्, अभूति मसमृद्धिञ्च सर्वां निर्नुद मेगृहात्स्वाहा, गन्धद्वारां दुराधर्षां नित्यपुष्टां करीषिणीम्, ईश्वरीग्ं सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियंस्वाहा, मनसः काम माकूतिं वाचस्सत्य मशीमहि, पशूनाग्ं रूपमन्नस्य मयिश्रीश्र्मयतां यशस्स्वाहा, कर्दमेन प्रजाभूता मयिसम्भव कर्दम, श्रियं वासयमेकुले मातरं पद्ममालिनीं स्वाहा, आपस्सृजन्तुस्निग्धानि चिक्लीत वसमेगृहे, निचदेवीं मातरं श्रियंवासय मे कुलेस्वाहा, आर्धां पुष्करिणीं पुष्टिं पिङ्गळां पद्ममालिनीम्, चक्रां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जातवेदो ममावहस्वाहा, आर्द्रं यःकरिणी यष्टिं सुवर्णां हेममालिनीम्, सूर्यां हिरण्मयीं लक्ष्मीं जातवेदो ममावहस्वाहा, ताम्मआवह जातवेदो लक्ष्मीमनपगामिनीम्, यस्यां हिरण्यं प्रभूतं गावो दास्यो श्वान्विन्देयं पुरुषानहं स्वाहा, महादेव्यैच विद्महे विष्णुपत्यैच धीमहि, तन्नोलक्ष्मीः प्रचोदयात्स्वाहा॥ महीदैवत्यम् हरिः ॐ भूमिर्भूम्ना द्यौर्वरिणान्तरिक्षं महित्वा, उपस्थिते देव्यदिते२_ग्निमन्नाद्यायादधे स्वाहा, आयङ्गौः पृश्निरक्रमि दसनन्मातरं पुनः, प्रियुव स्स्वाहा, त्रिग्ंशद्धाम विराजति वाकृतङ्गय शिश्रिये, प्रत्यस्य पितरञ्च muca VVILII Scanned with CamScanner www ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका 64 वहद्यु भिस्स्वाहा, अस्यप्राणा दपानत्यन्तश्चरतिरोचना, व्यख्यन्म हिषस्सुवस्साह यत्वाक्रुद्धःपरोवप मन्युना यदवर्या, सुकल्पमग्ने तत्तव पुनस्त्वोद्दीपयाम स्वाहा, यत्तेमन्यु परोप्तस्य पृधिवीमनु दध्वसे, आदित्या विश्वेतदेवा वसवश्च मार्स्वहा, मनोज्योतिर्जुषताम्राज्यं विच्छिन्नं यज्ञग्ं समिमन्दधातु बृहस्पति स्तनुता मिमन्नो विश्वेदेवा इहमादयन्ताग् स्वाहा, सप्ततेअग्ने समिधस्सप्तजिह्वा स्सप्तऋषय स्सप्तधामप्रियाणि, सप्तहोत्रा स्सप्तधात्वा यज्ञनि सप्तयोनी रापृणस्वाघृतेनस्वाहा, पुनरूर्जा निवर्तस्व पुनरग्न इषा 2. युषा पुनर्नःपाहि विश्वतस्वाहा, सहरय्या निवर्तस्वाग्नेपिन्वस्व धारया, विश्वप्निया विश्वतस्परिस्वाहा,लेकस्सलेक स्सुलेक स्तेनादित्या आज्यञ्जुषाणा वियन्तु केतस्सकेश स्सुकेत स्तेनआदित्या आज्यञ्जुषाणा वियन्तु, विवस्वाग् अदितिर्देवजूति स्तेन आदित्या आज्यञ्जुषाणा वियन्तुस्वाहा, मेदिनीदेवि वसुन्धरी स्याद्वसुधादेवी वासवी, ब्रह्मवर्चसःपितृणाग् श्रोत्रं विष्णुर्मनस्वाहा, देवीहिरण्यगर्भिणीदेवीप्रसोदरी, रसनेनत्यायने दस्वाहा, समुद्रवती सावित्री हनोदेवी मह्यकी, महाधरणी महोध्यतिस्ठ स्वाहा, शृङ्गशृङ्ग यज्ञेयज्ञे विभीषणी, इन्दपत्नी व्याजनी सुरसितइह स्वाहा, वायुपरी जलशयनीस्वयं धारासत्यस्थोपरिमेदिनी, सोपरिथत्तङ्गाय स्वाहा, धनुर्थरायै विद्महे सर्वसिद्यैच धीमही तन्नो धराः प्रचोदयात्स्वाहा. सहस्राहुति होमं हरिःॐ स्वस्तिचैवेह स्वाहा, प्रजापतये स्वाहा, अग्निमतये स्वाहा आदितेभ्यस्स्वाहा, विश्वेभ्यो देवेभ्य स्स्वाहा, मरुद्गणेभ्यस्स्वाहा, भूरग्नयेच पृधिव्यैच महते स्वाहा, भुवो वायवेचान्तरिक्षायच महातेच स्वाहा, सुवरादित्य यचदिवेच महातेच स्वाहा, भूर्भुवस्सुव श्चन्द्रमसेच नक्षत्रेभ्यश्च दिग्भ्यश्च महतेच स्वाहा. मम्मे वरुण प्रजापते नत्वच्चित्तञ्चा दग्निभूताना मृताषाट् यद्देव यद्देवा यददीव्य मायुष्टे वैश्वानराय, (सुवर्भुवर्भूस्थः) स्वस्तिचैवेह स्वाहा, भूरग्नयेच ……। Scanned with CamScanner मार्कण्डेय दैवत्यम् चिरायुषं यं प्रवदन्ति धीरास्समस्तवेदार्धविदां वराय, मार्कणेयाय महामुनये स्वाहा, पुण्याघनिष्ठाय पुरातनाय, नित्यात्मने ब्रह्मविदांवराय स्वाहा. भृगुदैवत्यम् पद्माप्रित्रे वेदभृतां वराय, महावीर्याय मित तेजसे स्वाहा, भृगवे महामुनये ब्रह्मनित्याय, ब्रह्मात्मने ब्रह्मसुताय स्वाहा. ब्रह्मदैवत्यम् ब्रह्मजज्ञानं प्रथमं पुरस्ता द्विसीमत स्सुरुचो वेन आवः, सबुर्निया उपमा अस्य विष्णासृतश्चयोनि मसतश्चविवस्वाहा, हिरण्यगर्भ स्समवर्तताग्रे भूतस्यजातः पतिरेक असीत्, सदा धार पृथिवीन्द्यामुतेमां कस्मैदेवाय हविषा विधेम स्वाहा. रुद्रदैवत्यम् रुद्रमन्यं बहुतोहुतं वृषभं नमस्ते अस्तु, तने अस्तु बाहुभ्यां वीतये स्वाहा, त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिं पुष्टि वर्धनम्, उर्वारुकमिव बन्धनान्मृत्यो र्मुक्षीय मामृतात्स्वाहा. द्वारदेवदैवत्यम् द्वावापृथिव्यो श्शुगशुक्सन्नियोक्त्रः, सम्मानयोः ख्यातीतु कौरमेताग्ं स्वाहा. यस्याश्र्शि योवा अनुजा अग्रजाया यामेवाजस्रग्ं सुहुतं विश्व विद्भ्याम्, ताभ्यां प्रसन्नाभ्याग्ं हासवृद्धी भवेताग्ं स्वाहा. तस्थुषो धृत्याधरते यानिशन्नः, यस्ये हतस्मै भुवएवं जुहोमि स्वाहा, य एषभिभ्रत्युरु तेजः पतङ्गः, दिवस्परिस्थो भवतो यस्यवेत्तुस्वाहा. वितत्य विश्वं विदधात्यृतन्न्नः, वृत्यावृत्तं तस्यनीतन्तमेतत्स्वाहा, योनोभि रक्षत्य वमानयन्तु यस्त्रय्या संवर्धयन्पूरयति तस्मै सर्वछन्दसो संव्ययन्ताग्ं सानोदेवीमानसी मानमे ताग्ं स्वाहा. Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका द्वारपालदैवत्यम् 7 मुनि ब्रह्म नित्याय वरोत्कृष्टाय, दौवारिक प्रधाना मणिकायस्वाहा, सन्यायै मुनिपत्न्यै, प्रभावत्यै दृढव्रतायै स्वाहा, वैखानसाया-1 च्युतसन्ग्ं श्रयाय, तपोग्र निष्टायच ब्रह्मदर्शिनेस्वाहा, तापसाय सिद्धिराजाय, सग्ंहिताय सहस्राश्वमेधिने स्वाहा. किष्किन्दाय बहुमर्दनाय, बहुसेनाय दृढव्रताय स्वाहा, तीर्थाय सर्वसुखावहाय, सर्वयोग्याय सर्वदर्शिने स्वाहा इन्ददैवत्यम् हरिः ॐ त्रातारमिन्द्र मवितारमिस्ट्रग्ं हवेहावे सुहवग्ं शूरमिस्ट्रम्, हुवेनुशक्रं पुरुहूत मिन्द्रग्ं स्वस्तिनोमघवा. धात्विस्ध स्स्वाहा, महाग् इन्डोय ओजसा पर्जन्यो वृष्टिमाग्ं इव, स्तोमैर्वत्सस्य वावृधेस्वाहा. महाग् इन्द्र नृवदाचरेणिप्रा उतद्विबर् अमिनस्सहोभिः, अस्मद्रियग्वावृधे वीर्यायोरु- पृथुस्सकृतःकर्तृभिर्भूत्स्वाहा, भुवस्वमि ब्रह्मणा महान्भुवो विश्वेषु सवनेषु यज्ञयः, भुवोनूृग्ं श्च्यात्नो विश्वस्मिन्चरे ज्येष्ठश्च मन्रो विश्वचर्षणे स्वाहा. एन्दसानसिग्ं रयग्ं सजित्वानग्ं सदा सहम्, वर्षिमूत येभर स्वाहा, प्रससाहिषे पुरुहूतशत्रू इ्यष्ठस्ते शुष्म इहरातिरस्तु, इन्टाभर दक्षिणेना वसूनि पतिस्सिन्दूना मसि रेवतीनाग्ं स्वाहा. अस्माकमिन्दस्समृतेषु ध्वजेष्वस्माकं याइषवस्ताजयन्तु, अस्माकं वीरा उत्तरेभवन्त्वस्मानुदेवा अवताहवेषु स्वाहा, इन्द्रभूदस्य भुवनस्य राजेन्द्र दाधारपृधिवीं द्यामु मां, इन्द्रहविश्वानि भूतानि भुवनाश्रितानि स्वाहा॥ इन्दोद्यौर्व्योम भूरिन्द्रस्समुद्भवनो विराट्पश्च, वपुरिन्दग्ं स्रवन्तग्ं सवितारमिचं दधातु, शक्रस्सुकृतस्य लोकमिश्रं मन्येपितरं उर्वरि स्वर्गवन्रादिं मन्ये पितरं मातरञ्च स्वाहा. इद्दं प्रणयम् । मातरञ्च स्वाहा, इन्द्रवृतं वज्रेणावधीदिन्दोव्यय स्समुद्रशुष्कः, इन्द्रं मन्ये पितरं मातरञ्च स्वाहा, इन्द्रबभूव ब्रह्मणोगम्बिर माभूति परितुष्टि, इन्द्रभविष्यदुत भूतमिन्द्रं मन्ये पितरं मातरञ्च स्वाहा, इस्मावतु बाहु भूतानि भुवनानि, इन्द्रस्माकमवतु वज्रप्रसाद मिम मातरञ्च स्वाहा. Scanned with CamScanner 67 अग्निदैवत्यम् अग्निर्मूर्गा दिवः ककुत्पतिः पृथिव्या अयम्, अपाग्ं रेताग्ंसि जिन्वति स्वाहा. यमग्नि स्सहस्रणो वाजस्य शतिनस्पतिः, मूर्ख कवी रयीणाग्ं स्वाहा. यमदैवत्यम् यमोदाधार पृथिवीं यमोद्या मुतसूर्यः, यमस्पर्व मृत्युस्तेनः प्राणानां वायूनाग्ं स्वाहा. नमस्ते निर्तये घनतेजाय तस्मैविसृज बन्दनात्, यमनयत्वग्ं सवितादेव उत्तमाननीके अभिरोचय यायिनाग्ं स्वाहा. निरतिदैवत्यम् । यरु वसवःप्रथमो देवतानाग्ं सो2 स्य प्रजां पशूनाहि, अतो देवेभ्यः पशुभिर्योपै वसवस्वस्त्यस्तु स्वाहा. सहस्राक्षोवा अयमग्निः पितरो देवतानाम्, वसून्यत्र वसवो भूतानां पालयन्ति तस्मा अन्यवसुभ्यस्स्वाहा. वरुणदैवत्यम् येते शतं वरुण ये सहस्रं यज्ञयाः पाशावितताः पुरुत्रा, तेभ्योन इन्द स्सवितोतविष्णुर्विश्वेदेवारि मुख्चुन्तु मरुतस्स्वस्त्या स्वाहा, उदुत्तमं वरुण पाश मस्मदवाधमं विमध्यमग्गं श्रधाय, अधावय मादित्य व्रतेतवानागसो अदितये स्याम स्वाहा, अयाश्चाग्ने स्य नभिशस्तीश्चायातः, यज्ञंवहतु सदाधेहि भेषजन्ग्ं स्वाहा, आपसृजन्तु स्निग्धानि चिक्लीतवस मे गृहे, निचदेवीं मातरं श्रियं वासयमे कुले स्वाहा. वायुदैवत्यम् मरुतःपरमात्मा परमागतिः परं ब्रह्मपरंयोगम्, परमात्म्यानम्मन्ये अजरं योग्नि रहमन्नं वायवे स्वाहा. मरुतो गणानां प्रथमस्सप्तधानां मूर्खवायो अन्यमज रग्गां श्रियम्, होतार ॥हुरग्नेहव्यं मरुद्भ्य स्वाहा. कुबेरदैवत्यम् मिश्रवाससः कौबेरका रक्षो राजेन प्रेषिताः, ग्रामग्ं सजानयो गच्छन्तीन्छन्तो2 परिदाकृतान्वाहा, एतान्नतैतानृष्णातेत्ययं ब्रह्माणस्पुत्रः, तानग्निः Scanned with CamScannerपर्यसरत्तानिन्द्रस्तान्पृहस्पतिः, तानवि - न्विकेशान्लम्बनस्तनान्वाहा. ईशानदैवत्यम् कूटरु ईशान स्सर्वलोकानाम् त्र्यम्बक स्सर्वविद्यानाम्, नद्वितीयो भवोद्भवाय स्वाहा ई ईशित्रे भूर्भुवस्सुवरीशाय लोकानाम् भीमाय वामदेवाय स्वामि आदित्यदैवत्यम् उदुत्यं जातवेदसं देवं वहन्ति केतवः दृशे विश्वाय सूर्यग्ं स्वा चित्रं देवानामुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्येः, आ2 प्राद्यावाप्यं अन्तरिक्षणं सूर्य आत्मा जगत स्तस्थुषश्च स्वाहा. अक्गारक दैवत्यम् ममाग्ने वर्चो विहवेष्वस्तु नयस्त्वस्धाना स्तनुवं पुषेम, मह्यं नमन्ना प्रदिशश्चतस्र स्वयाध्यक्षेण पृतना जयेम स्वाहा, अहमग्नेर ग्निङ्गृहं ममाग्नेग्निर्ममान्तरिक्षम्, मार्गो हमस्मिन्र्पदान्कामये तुभ्यं मनु प्रजापतये स्वाहा. अग्नअयाहि वीतये गृणानो हव्यदातये, निहा सथ्सिबर्हिषि स्वाहा. शनैश्चर दैवत्यम् प्रभुर्देवो मन्डो सितश्चाव्ययः, पुरुषोविश्वाय सूर्याय स्वा ग्रहाधिपतिः पृथिवी चान्तरिक्षञ्च, सूर्य आत्मा जगतस्तस्थु षश्चस्वाहा. बृहस्पति दैवत्यम् बृहस्पतिर्देवा मिमं यज्ञं बृहतोमे दधातु, बृहस्पति वि स्वाहा. बृहस्पते अतियदर्यो अर् हाद्दुमद्विभाति क्रतुमज्जनेषु, यद्दीदं . बृहस्पति स्सोमं दधातु बृहस्पतिर्यज्ञं दधातु, ब्रहस्पति वीतर च्छवसर्तप्रजा ततदस्मासु द्रविणन्धेहिचित्रग्गिं स्वाहा, उपयामगृहीतो बृहस्पते त्वेषतेयोनिः, बृहस्पतिवीतये स्वाहा. Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवालनु क्रमणिका 69 बुध दैवत्यम् श्रविष्ठजो यः परमोनु गोप्ता प्रजापतेः प्रथमग्ं हूयमानः, प्रजापतयेसूयमान स्सुषुवेयमृपस्स्वाहा. तद्विष्णोःपरमं, तद्विप्रासः । शुक्रदैवत्यम् प्रजापते नत्वदेतान्यन्यो विश्वाजातानि परिताबभूव यत्कामस्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वयग् ंस्याम पतयो रयीणाग्ं स्वाहा. सुभूस्स्वयम्भूः प्रथमं महत्यर्णवे दधेहगर्भ मृत्वियम्, यतो जातः प्रजापतिस्स्वाहा. गङ्गदैवत्यम् भूभामिनी भुवेसुवे भूर्भुवस्सुव लोकपावन्यै स्वाहा. इष्टगामिन्य निष्टघ्नी नळिन्येकमूर्थ्नि, तस्थुर्जाह्नव्यैस्वाहा. चन्द्र दैवत्यम् सोमयास्ते मयोभुव ऊतयस्सन्ति दाशुषे, ताभिर्नो विताभव स्वाहा. यातेधामानि दिवि यापृथिव्यां यापर्वते ष्वोषधीष्वप्सु, तेभिर्नो विश्वेस्सुमना अहेड न्राजस्थोम प्रतिह्व्य गृभाय स्वाहा. रुद्रदैवत्यम् रुद्रमन्यं, त्र्यम्बकम् । स्कन्द दैवत्यम् जगद्भवं बहुतोहुतं यजद्भुव न्नमस्ते अस्तु, विश्वभुवे स्वाहा, जगद्भवो धिपति स्सेनानी र्मयूरप्रियष्षडानन आह्लरः, सज्जयाहनमस्तेस्तु सुखावहाय स्वाहा, सुब्रह्मण्यो बृहस्पते स्सुतायास्य पद्मयोनेः, यस्यात्मावहने वहति स्वाहा, सुब्रह्मण्यो रुद्रभुवो ब्रह्मभुवः, भवोद्भवो ममामृताय स्वाहा. जगद्भुवस्सु/ब्रह्मण्यः कृत्तिकासुतः, षष्टिकाय स्वाहा, जगद्भवो योयजद्भुव स्स्कन्दविशाखनेता, हव्यमस्मातण्मुखाय स्वाहा. पुरुषदैवत्यम् अतोदेवा, इदं विष्णुः । Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवानु क्रमणिका धात्री दैवत्यम् या ब्रह्मचारिण्य मरणा मुदग्रा यास्सन्नमिता अग्र तारम तस्यानय त्वं हविषो मातरिश्वन्द्वाहा, साचारु जन्मा मला कस्यजाता भूतैस्सुमान्या विविधैश्शङ्करैषा, हृष्यदृष्या बहिरन्तर्वसूनाग्ं स्वाहा, ज्येष्ठा दैवत्यम् एमराणाङ्गुरवे सत्यमादधाति याप्रादधच्चावनि गोपाम्, सदस्यारमेनन सारक्षतु न स्सदावैस्वाहा, याम्यानियम्या परमाकाळरन्दाकाकानि सूनिनी सारमेताम्, दत्तं जप्तं पूजितं वा हुतन्न्नसस्या अग्नावेतु पात सदानस्स्वाहा. दुर्गा दैवत्यम् जातवेदसे सुनवाम सोम मरातीयतो निदहातिवेदः, सनःपर्षदति दुर्गाणि विश्वा नावेन सिन्धुं दुरिता त्यग्नि स्स्वाहा. तामग्निवर्णां तपसा ज्वलन्तीं वैरोचनीं कर्मफलेषु जुष्टाम्, दुर्गां देवीग्ं शरणमहं प्रपद्ये सुतर सितरने नमस्स्वाहा, अग्नेत्वं पारया नव्यो अस्मान्स्वस्तिभिरति दुर्गाणि विश्वा, पूश्चपृध्वी बहु लानउर्वी भवातो काय तनयाय शंयो स्स्वाहा, विश्वानिनो दुर्गहा जातवेद स्पिन्दुं ननावादुरिता तिपर्षि, अग्ने अत्रिवन्म नसा गृणानो स्माकं भूत्वविता तनूनाग्ं स्वाहा. पृतना जितग्ं सहमानमग्निमुग्रग्ं हुवेम परमाध्सधस्थात्, सनःपर्ष दतिदुर्गाणि विश्वाक्षामद्देवो अतिदुरितात्यग्नि स्वाहा, प्रत्योषि कमीड्यो अध्वरेषु सनाच्चहोता नव्यश्च सथ्सि, स्वां चाग्नेतनुवं पिप्रियस्वास्यभ्यञ्च सौभगमायजस्व स्वाहा. नन्दिनी दैवत्यम् नन्दिन्या मूलवत्याः..जगतोवसत्या ज्येष्टाया अस्तु सुहुतग्ं हुतम्, स्वसुर्देव्या धरित्र्या रजतप्रियाया स्स्वाहा, आपो विवेश प्रजया ब्रह्मदारास्नट्टे प्रबरं भरणेविद्मदेव्याः, वेगिनी देवी शर्मदेया त्सदानस्स्वाहा. Scanned with CamScanner ब्रह्मोत्सवालनु क्रमणिका 71 ग्रस्धिनी दैवत्यम् शाखाभूतसुशाखया दिवोभेत्तु मयूयुजत्, धातादेव्या यजामहे माग्र्यां तत्र वाहिनुदेतु स्वाहा, देवी प्रवाहिन्यनिशं पातिभूतग्ं सर्वं छन्दोविकीरयन्, भजतो मेशिवं धत्तां जयावृत्तं जरयत्वाधि मेषा स्वाहा. शाखिनी दैवत्यम् बिसिनी भूता जननीवा सृजन्युतापनीता ब्रह्मण्यध्युपास्ते, तां विद्युतागं सम्यगुतर्पयामि स्वाहा. प्रविद्युताय सुमनो धराचारि मुं विरणृत्यत एषपन्दाः, तस्याभव त्विन्दुकरानुरळो जुहोमि सानोशिवदा विधेया स्वाहा. प्रवाहिणी दैवत्यम् गज्गा वाणी सरस्वती फलत्यूर्थ्वग्ं शिवाय न स्सदाभया भवेत्, ततआदानमेमि धातुस्समस्तं विसृजन्तीह देव्यास्तस्या अग्ना वेतुपातु सदानस्स्वाहा, विद्यां न्नोमातु वितनोत