आनन्द-संहिता

श्रीवैखानसभगवच्छास्त्रे भगवन्मरीचिमहर्षिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रीमद्भिर्वैय्याकरणपञ्चाननैः रॊम्पिचर्ल भट्टर्, पार्थसारथि कृष्णमाचार्यैर्विरचिता संस्कृतव्याख्यान्ध्रतात्पर्यसहिता गौरवसम्पादकुलु वेदाचार्य सन्निधानं सुदर्शन शर्म कुलपतुलु, श्रीवेङ्कटेश्वरवेदविश्वविद्यालयमु सम्पादकुलु आचार्य वेदान्तं श्रीविष्णुभट्टाचार्युलु श्री वेदान्तं गोपालकृष्णमाचार्युलु डा॥ वाडपल्लि श्रीनिवास दीक्षितुलु आचार्य अग्निहोत्रं श्रीनिवासाचार्युलु प्रचुरण तिरुमल तिरुपति देवस्थानमुलु, तिरुपति २०२१ ii ANANDA SAMHITA By Maharshi Marichi T.T.D. Religious Publications Series No. 1399

First Edition : 1998 Second Edition : 2021 Copies : 250 Published by : Dr K.S. JAWAHAR REDDY, I.A.S., Executive Officer, Tirumala Tirupati Devasthanams, Tirupati. D.T.P: Publications Division, T.T.D, Tirupati. Printed at : Tirumala Tirupati Devasthanams Press, Tirupati. iii मुन्दुमाट भारतीयसंस्कृतिलो आगमशास्त्रं अद्वितीयमैनदि. श्रीमहाविष्णुमनि आराधिञ्चटंलो प्रधानमैनदि वैष्णवागममु. इदि रॆण्डु विधालु वैखानस, पाञ्चरात्रमनि. वैखानसागमं वेदमूलकमै श्रौतयागालकु प्रतिरूपङ्गा निलचि अविच्छिन्नङ्गा गुरुशिष्यपरम्परानुगतङ्गा आलयाललो अर्चनोत्सवरूपाललो विलसिल्लुतुन्नदनुट निर्विवादमु. वैखानसवाङ्मयग्रन्थपरम्परलो मरीचिमहर्षिचे रचिम्पबडिन ’’आनन्दसंहिता’’ अनु ई संस्कृतग्रन्थं वैखानसागमविशिष्टतनु विपुलीकरिस्तुन्नदनि चॆप्पटंलो अतिशयोक्तिलेदु. ई ग्रन्थंलोनि अंशालु सुलभङ्गा अर्थमय्येरीतिलो कीर्तिशेषुलु श्रीरॊम्पिचर्लभट्टर् पार्थसारथि कृष्णमाचार्युलवारु संस्कृतंलो व्याख्य, दानिकि आन्ध्रानुवादं चक्कगा रचिञ्चारु.ई ग्रन्थं तिरुमल तिरुपति देवस्थानमुलवारिचे १९९८लो प्रथममुद्रणगा मुद्रिञ्चबडिनदि. ई द्वितीयमुद्रणगा प्रचुरिञ्चटंलो वाक्य-पद-अक्षर दोषमुलनु संस्करिञ्चि शुद्धप्रतिनि अन्दिञ्चिन श्रीवेङ्कटेश्वर वेदविश्वविद्यालयं कुलपतुलु वेदाचार्य श्रीसन्निधानं सुदर्शनशर्म गारिकि वीरि अध्यक्षतन गल वैखानसविद्वज्जन सम्पादक समितिकि कृतज्ञतलु तॆलुपुतू वैखानसागमविज्ञानसर्वस्वङ्गा भाविम्पदगिन ई ग्रन्थान्नि विद्वल्लोकानिकि समर्पिस्तुन्नानु. तिरुपति श्री डा. कॆ.यस्. जवहर् रॆड्डि, I.A.S., कार्यनिर्वहणाधिकारि तिरुमल तिरुपति देवस्थानमुलु iv * v सम्पादकीयं श्री वैखानस भगवच्छास्त्रमु वेदप्रभवमैन वाङ्मयमु. ऎन्दरॆन्दरो महानुभामलु तमतम रचनलतो ई शास्त्रान्नि परिपुष्टं गाविञ्चारु. अला आविर्भविञ्चिन ग्रन्थरत्नाललो ऒकटि ’’आनन्दसंहिता’’. ई ग्रन्थं मरीचिमहर्षिचे विरचितमैनदि. ई ग्रन्थानिकि रॊम्पिचर्लभट्टर् पार्थसारथिकृष्णमाचार्युलवारिचे संस्कृतव्याख्य रचिम्पबडिनदि. मरियु वीरियॊक्क आन्ध्रतात्पर्यमु तॆलुगु वैखानसुलकु ऎन्तो उपयोगकरं. ई ग्रन्थं ईगावारिपालॆं वैखानसग्रन्थमालद्वारा १९२४व संवत्सरंलो प्रथमसञ्चिकरूपंलो मॊट्टमॊदटगा मुद्रिम्पबडिनदि. ई ग्रन्थान्नि मॊट्टमॊदटगा तम आस्थान विद्वांसुलैन कीर्तिशेषुलु श्री माडम्बाकं कृष्णस्वामि श्रीनिवास भट्टाचार्युलु गारि सहकारमुतो तिरुमल तिरुपति देवस्थानमुलवारु १९९८ लो मुद्रिञ्चि वैखानस लोकमुनकु अन्दिञ्चिनारु. इरुवदि अध्यायालतो कूडिन ई ग्रन्थंलो वैखानसानिकि चॆन्दिन अन्नि विषयालु दादापुगा प्रस्ताविम्पबडिनायि. श्रीवेङ्कटेश्वर वेदविश्वविद्यालयमु (ति.ति.दे.प्रोत्साहितमु, यु.जि.सि. द्वारा आमोदितमु) vi ई ग्रन्थान्नि साङ्गोपाङ्गङ्ग परिष्करिञ्चे अवकाशान्नि तिरुमल तिरुपति देवस्थानं वारु श्रीवेङ्कटेश्वरवेदविश्वविद्यालयानिकि इव्वडं ऎन्तो मुदावहं. इन्दुकु ति.ति.दे. कार्यनिर्वहणाधिकारि गारिकि, संयुक्तकार्यनिर्वहणाधिकारिगारिकि हृदयपूर्वकमैन कृतज्ञतलु तॆलियजेयुचुन्नामु. ई ग्रन्थं यॊक्क परिष्करणलो सहायबडिन विद्वद्वरेण्युलु आचार्यवेदान्तं श्रीविष्णुभट्टाचार्युलु, श्रीवेदान्तं गोपालकृष्णमाचार्युलु, डा॥ वाडपल्लि श्रीनिवास दीक्षितुलु, आचार्य अग्निहोत्रं श्रीनिवासाचार्युलु गारलु. वीरन्दरिकि अभिनन्दनलु. अक्षरादिदोष संशोधनादु ललो विशेष सहकारान्नि अन्दिञ्चिन प्रॊफॆसर् वेदान्तं श्री विष्णुभट्टाचार्युलवारिकि प्रत्येक प्रशंसलु. ई ग्रन्थं वैखानसजगत्तुकु भगवदर्चनलो मिक्किलि उपयुक्तङ्गा उण्डुननि विश्वसिञ्चि, सप्तगिरीशुडैन श्री वेङ्कटेश्वरुनिकि प्रणमिल्लि आस्तिक लोकानिकि ई पुस्तक कुसुमान्नि अन्दिस्तुन्नामु. वेदाचार्य सन्निधानं सुदर्शनशर्म कुलपति तिरुपति २२-०३-२०२१ vii श्रीरस्तु श्रीरामचन्द्रपरब्रह्मणे नमः ग्रन्थ प्रवेशमु श्रीरामचन्द्रुनि यनुग्रहमुचे नेटिकी यानन्दसंहितनु मुद्रिम्पिञ्चि प्रचुरिम्प नवकाशमुगलिगिनदि. ई संहितनु रचियिञ्चिनदि श्रीविखनोमुनीन्द्रुल यन्तरङ्ग शिष्युलु नलुमरलो नॊकरगु मरीचि महर्षियै युन्नारु. ई नलुमरु महर्षुलुनु कलसि भगवच्छास्त्रमुनु नाल्गुलक्षल परिमितमगु ग्रन्थमुग नुपदेशिञ्चिरि. ई नाल्गु लक्षललो चालभागमु कालवशमुचे गलितमै नेटिकि कॊलदि ग्रन्थमु मात्र मच्चटच्चट नपुरूपमुग संरक्षिञ्चबडुचुन्नदि. ई ग्रन्थमुनके संहितलनियु, तन्त्रमुलनियु, काण्डमुलनियु, अधिकारमुलनियु, व्यवहारमु गलिगियुन्नदि. इट्लु पलु तॆरङ्गुलगु नी शास्त्रमन्तयु सर्वेश्वरुडगु श्रीमन्नारायणुनि यर्चनविधानमुने विवरिञ्चुचुन्नदि. ऒक्कॊक्क संहितयुनिट्ले यॊक्कॊक्क काण्डमु. तन्त्रमु, कल्पमु भगवद्यजनमुनुनॊके यंशमुनु प्रतिपादिञ्चिननु ऒक ग्रन्थमुनन्दु सङ्क्षेपमुग जॆप्पबडिन यंशमुनु वेरॊक ग्रन्थमुनन्दु विस्तरिञ्चि युपन्यसिम्पबडुटचे ग्रन्थमुलन्नियु पुनरुक्त दोषदुष्टमुलुगाक सार्थकमुलै वॆलयुचुन्नवि. अदेविधमुग नीयानन्दसंहित यन्दु तक्किन संहितललो सङ्क्षेपमुग जॆप्पबडिन गर्भ चक्राङ्कण संस्कारमु विशेषमुग प्रकटिञ्चबडियुन्नदि. महर्षुल वाक्यमुलु मिक्किलि गम्भीरमुलै यॊप्पीचुन्नन्दुन ’नैकानाप्यक्षरेणानर्थकेन भवितव्य’ मनि भगवत्पतञ्जलि महर्षि शासिञ्चिन चन्दमुन ग्रन्थमन्दलि यॊक्कॊक्क यक्षरमुगूड यनर्थमुगाक सार्थकमे कावलसियुण्डुटचे प्रतियंशमुनु मिक्किलि जागरूकततो ग्रहिञ्चदगियुन्नदि. मानवादि viii स्मृतुलवलॆ यासंहितलुनु प्रमाणमुलनियु संहितान्तरमुल यन्दॆन्दुनु विवरिम्पबडनि विष्णु प्रतिष्ठोत्सवादुलने यीस्मृतुलु विवरिञ्चुटञ्जेसि स्मृतुललो निय्यवि यॊक विलक्षणमगु नुत्तमकक्षलो जेरुचुन्नवनियु शास्त्रकारुल मतमैयुन्नदि. ई शास्त्रमु, विष्णुम परतत्वमनियु, अतडॊक्कडनियु, जीमलनन्तमुलगु मरियॊक तत्त्वमनियु, वीरललो ननादियगु नविद्यचेयावरिम्पबडिन जीमलु भगवानुनि यर्चनमुजेसि यातनि यनुग्रहमुचे मुक्ति (यनगा भगवत्सान्निध्यमुनु) जॆन्दुदुरनियु प्रपञ्चरूपमुन बरिणमिञ्चॆडि पलुविधविकारमुलनु गलुगजेयुनदि. प्रकृतियनु नॊक प्रत्येक तत्त्वमनियु, निदिसत्त्वरजोस्तमोगुणात्मक मनियु, जीवप्रकृतुलु रॆण्डुनु परतत्त्वमगु नारायणुनि यधीनमुन नुण्डुननियु शासिञ्चुचुन्नदि. इदिये शास्त्रमु यॊक्क परम तात्पर्यमु. अपारमगु नीभगवच्छास्त्रमुनु साकल्यमुग नध्ययनमुजेसिन महनीयुलचे जेयदगिन यीसंशोधन भारमुनु नावण्टि यल्पज्ञुडनु पैदीसिकॊनुट मिक्किलि परिहासास्पदमैननु श्रीमदाचार्य कटाक्षमुनु नम्मि ग्रन्थसेवा कुतूहलमुचे साहसिञ्चिनन्दुलकु विद्वन्महाशयुलु मन्निञ्चि नापरिश्रममुनु सफलमुचेयुदुरु गाक यनि प्रार्थिञ्चुचुन्नानु. मूलग्रन्थ शोधनमुनन्दु नाकु सायपडिन श्रीकोशमुलु १. मा तण्ड्रिगारगु श्रीश्रीश्री कोदण्डरामाचार्य पाकयाजुल वारु तम विविध देशसञ्चारमुन सेकरिञ्चि युञ्चिन श्री वैखानस विद्या निलय पुस्तक भाण्डागारमन्दलि ताळपत्रश्रीकोशमु. इदिचाला वरकु शुद्धमैयुन्नदि. आन्ध्राक्षरमुलु. ix २. मदरास् ओरियण्टल् लैब्ररीलोनि प्राचीनश्रीकोशमु. असमग्रमु. ३. नाच्चियार्कोयिल् विद्वान् कृष्णभट्टाचार्युलवारि श्रीकोशमु. इदियु श्रीयाजुलवारि श्रीकोशमु ननुसरिचिये युन्नदि. इदियु असमग्रमुगने य्नुनदि. ई रॆण्डुनु ग्रन्धाक्षरमुलु. ४. तिरुवहीन्द्रपुरं श्रीमान् अर्चकं नीलमेघ भट्टाचार्युलवारि श्रीकोशमु. इदि श्रीयाजुलवारु पश्चिमदेश सञ्चारमुन सम्पादिञ्चिन प्रतिकि पुत्रिकयैयुन्नदि. आन्ध्राक्षरमुलु असमग्रमु, मुरियु यीश्रीकोशमु प्रतिवैखानसुल यिण्टनुण्डुटचे मरि यनेक ग्रन्थमुलनु सेविञ्चितिनि. व्याख्यानमुनु तात्पर्यमुनु व्रायुट यन्दिङ्कनु विद्यानिलय पुस्तकभाण्डागारमु नन्दलि यितर श्रीकोशमुलन्नियु नाकु सायपडिनवि. इट्लु रॊं.भ.पा.कृ. श्रीवैखानस विद्यानिलयुम अकुलमन्नाडु.१७.०८.१९२४ x * xi विषयसूचिक अध्यायमुविषयमुपेजी १.विष्णुपारम्यम्१ २.शाखानुक्रमणम्२६ ३.भगवदर्चनाधिकारिप्रशंसा४७ ४.वैखानसमहिमानुवर्णनम्५९ ५.वैखानसपूजानिषेधविस्तरः८५ ६.सूत्रगणनम्९८ ७.शङ्खचक्रप्रतिष्ठाविधिः१०६ ८.चक्राङ्कित त्रैविध्यविचारः११२ ९.(वैष्णवविभागे) वैखानसविभेदः१३१ १०.गर्भचक्रप्रयोगः१४५ ११.बाह्यचक्रप्रयोगः१६४ १२.संस्कारचतुष्टय निरूपणम्१८८ १३.भगवच्छास्त्र द्वैविध्य निरूपणम्१९८ १४.अर्चावतारविचारः२०६ १५.विखनसोत्पत्तिः२३० १६.विखनसो विभवावतारसूचनम्३०५ १७.विखनसो विभवावतारः३२२ १८.भगवदर्चने विखनसो मुख्याधिकारित्वम्३४१ १९.वैखानसमाहात्म्यम्३६० २०.श्रीविखनसाष्टोत्तरशतनामस्तोत्रम्, नामावळि३८६ xii श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता १. अथ प्रथमोऽध्यायः विष्णुपारम्यम् श्लो.श्रौतस्मार्तात्मिकं कर्म निखिलं येन सूत्रितं तस्मै समस्तवेदार्थ विदे विखनसे नमः नारायणः पिता यस्य यस्य माता हरिप्रिया भृग्वादिमुनयः पुत्रास्तस्मै विखनसे नमः मरीचिं मुनिलोकेशं ब्रह्मणश्चाक्षुषं सुतं भेदज्ञं जीवपरयोश्शिष्यं विखनसः प्रभोः१ संस्कृतव्याख्या जयत्यात्मेश्वरोन्निद्रध्यानसौध प्रियातिधिः श्रीमत्पत्रपुरीवास श्रीरामस्सीतया गृही अथ तत्र भवान्मरीचिरधिगम्य भगवच्छास्त्रं भगवतो विखनस्सकाशा- त्प्रणिनाय लोकाननुजिघृक्षु र्बह्व्यस्संहिता स्तास्वियमानन्दसंहिताभिधा प्रचुरप्रचारा. संहिता स्त्वेता धर्मशास्त्रत्वेन प्रमाणपथ मधिरोहन्तीति आन्ध्रतात्पर्यं ब्रह्मयॊक्क चक्षुस्सुनुण्डि युत्पन्नमैनट्टियु मुनिलोकाधिपति यैनट्टियु जीवपरुल भेदमु नॆरिगिनट्टियु प्रभुवगु विखनसुनि शिष्युडुनु महात्मुडुनु अयिनट्टियु मरीचि महर्षिनि गूर्चि - सुव्रतु 2मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अभिगम्य महात्मानं मुनयस्सुव्रतादयः प्रणिपत्य यथान्याय्यमिदं वचनमब्रुवन्२ न्यायविदां मतं. अथ ग्रन्थ मवतारयति मरीचिमिति. ब्रह्मणो विखनस श्चाक्षुषं चक्षुर्भवं सुतं मरीचिं तन्नाम्ना प्रसिद्धं मुनिलोकेशं जीवपरयो र्भेदं जानातीति तादृशं, सापेक्षत्वा त्समानः प्रभोर्गुरोश्शिष्य मध्ययन कालिकोऽयं गुरुशिष्यभावस्सम्बन्ध इति न पुनरुक्तिः महात्मानं सुव्रता दयो मुनयोऽभिगम्य तत्राभिगमनप्रस्तावो यथा मुण्डकोपनिषदि ’’परीक्ष्यलोकान् कर्म चितान् ब्राह्मणो निर्वेद मायान्नास्त्यकृतः कृतेन. तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्चेत्समित्पाणिश्श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठ’’, मिति अनेन महर्षीणां निर्विण्णानां तत्त्वजिज्ञासा, मरीचे स्तत्त्ववित्त्वं संशयच्छेत्त्पत्वञ्च व्यञ्ज्यतेॆ. एवमादय एवार्धा उत्तरत्र शब्दत एवोच्यन्ते अत इदं वक्ष्यमाणं वचनं प्रश्नं अब्रुवन्नपृच्छन्. अत्रमामित्यध्याहृत्येदं मरीचिवाक्यमथवा ध्येतॄणामिति भाव्यं. २. प्रश्नप्रकार माह भगवन्निति. भगवन्नित्यादीनि सम्बुद्ध्यन्तानि पञ्च. विश्वहितोद्यत इति प्रथमान्तं, अथवा विश्वहितो यत इति पाठः. उभयत्र त्वमसीति शब्दद्वय मध्याहार्यं यतस्त्व मुक्त लक्षणस्तस्मात्त्वामेवास्माकं गुरुंवृत्वा सर्वेवयमात्महितं परं पृच्छामः धर्ममिति शेषः. अथवा आत्महितं परमिति त्वच्छब्दविशेषणं. ३. अथ प्रश्न शरीरमाह श्रुतय इति. विविधाभिर्विभिन्नप्रक्रमैरुक्ता अर्थास्तत्त्वानि याभिस्तादृश्य श्श्रुतयः तथा विधान्येवशास्त्राणिच, तर्क्यत अस्मिन्निति तर्कश्शास्त्राणि तेषां सिद्धान्ता डादिगागल मुनुलु निर्वण्णमानसुलै पोयि यथोचितमुगा नमस्करिञ्चि यीदिगुव प्रकारमु प्रश्निञ्चिरि. २. षड्गुणैश्वर्य परिपूर्णुडनु अशेष वेदशास्त्रार्थ वेत्तयुनु तत्वज्ञुडुनु जितेन्द्रियुडुनु. ब्रह्मपुत्रुडनु अगुवोमहात्मा नीम जगत्तुनकु हितमु चेयगल समर्थुडम. कामन नात्महितमगु परमधर्ममुनु तॆलिसिकॊनगोरि निन्नु मेमु प्रार्थिञ्चु 3 मुनयः भगवन्विदिता शेष वेदशास्त्रार्थ तत्त्ववित् जित सर्वेन्द्रिय ब्रह्मपुत्र विश्वहितोद्यतः३ तस्मात्त्वामेव पृच्छामो वयमात्महितं परं ३१/२ श्रुतयो विविधोक्तार्थाः शास्त्राणि विविधानि च बहवस्तर्कसिद्धान्तास्तस्मात्संशयमागताः४ अपि बहवो बहुविधाः पूर्वोक्तशास्त्रशब्दस्य यथावस्थितार्थस्वीकारेण वैविध्योक्ते रस्य च शास्त्रज्ञै राचार्यैरुपस्थापित सिद्धान्तानां वैविध्योक्तेश्च न पुनरुक्तिः, यस्मादित्थं भूतं शब्दप्रमाणं यतःप्रमाणान्तराणि प्रत्यक्षादीनि तत्त्व निर्णये न स्वतन्त्रसाधनानि तस्माद्वयं कर्तव्य मूढास्संशयमागताः. ४. ततस्संशयस्वरूपमाह श्रुतीति. श्रुतिस्मृतीतिहासाद्यैरेकमत्या ऐककण्ठ्येना विरोधेनेति यावत्. कोदेव उपपादित इति. श्रुत्यादिष्वेकोदेवो बहुधा सन्निविष्टः, इत्यादिषु नियमेनैकस्यैव देवस्य शब्दशक्ति स्वभावात्प्रतीयमानत्वा दनेक प्रभुपालितत्वमेकराष्ट्रस्येव यथा प्रकृतिराज्यस्यापि बहुदेवपरिपालि तत्वम सम्भावीत्यनुमानादेकस्यैव प्रभोस्सिद्धेश्च सिद्धवत्कृत्यैकं देवं ब्रह्म विष्णु चुन्नारमु. ३. वेदमुलनेक विधमुलगु नर्थमुलनु चॆप्पीचुन्नवि. शास्त्रमुलुनु विविधमुलु पूर्वाचार्युलु निबन्धनमु चेसिन सिद्धान्तमुलनु अट्ले बहुविधमुलुग नुन्नवि. आ कारणमुचे ने धर्ममु ननुष्ठिञ्चवलयुनो यनु संशयमु कलिगियुन्नारमु. श्रुति स्मृतीतिहासादुलचेत नेकग्रीवमुग कॊनियाडबडिन यॊक्कडैन देमडॆव्वडु. यॆव्वडु सर्वदेवतलकु प्रभुम. वेदमुलचेतनु वेदान्तमुल चेतनु प्रशंसिञ्चबडुवाडॆव्वडु. सत्त्वादिगुणमुले लक्षणमुलु गागलवाडुनु, अव्यक्तुडुनु, सर्वात्मकुडुनु, निर्गुणुडुनु, अव्ययुडुनु अगुवाडॆव्वडु. प्रथमोऽध्यायः 4मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रुतिस्मृतीति हासाद्यैरेकमत्योपपादितः कोदेवस्सर्वदेवेशो वेदोपनिषदीरितः.५ सत्त्वादिलक्षणोऽव्यक्तस्सर्वात्मा निर्गुणोऽव्ययः कथं तस्यार्चनं भेदो युगेषु त्रिषुकोऽवरः६ रुद्रेन्द्र सदसदाकाशादिनामभिर्भूयो व्यवहृतः को वा एको देव इति संशयः. ५. तमेव संशयं स्वयं विवृण्वते सर्वदेवेशइति. कोदेव इत्यत्रापिसम्बध्यतॆ. सर्वदेवानामीशः को देवः, कश्च वेदैरुपनिषद्भिश्चेरितः, वेदोपनिषदोदित इति पाठे वेदाश्चोपनिषदश्च वेदोपनिषदमिति समासान्त प्रत्ययेण रूपं बोध्यं. उदित इत्युक्तः, सत्त्वादिलक्षण इत्यादीनि पञ्च प्रथमान्तानि अत्रापि को देव इति सम्बध्यते. सिद्धस्यास्यार्चनं कथं. तस्मिन्नप्यर्चने युगेषु त्रिषु भेदः कः अवरश्चतर्थ युगार्चनं च कथं. पुनस्तदेवार्चनं विभज्य द्विधा शङ्कते कथमिति स्वार्थं परार्थं च कथं प्रकारान्तरेण पुनर्विभज्य शङ्कतॆ सकलमिति सकलं कथं. अनेन निष्कलमपि सङ्गृहीतं भवति. इदमुपलक्षणं सौम्याग्नेयादिविभागानां. वास्त्वादीनामालयादीनां भेदैरेषामर्चना अट्लेर्पडिन यादेम नर्चिञ्चुटयॆट्लु? क्रममुगा कृत त्रेता द्वापर युगमुलन्दुनु कलियुगमन्दुनु आ याराधनमुनकु भेदमॆद्दि? स्वार्थमु, परार्थमु अनु नर्चनमॆट्टिदि? सकल निष्कलार्चन स्वरूपमॆद्दि? अया ग्राममुल यन्दुनु आया आलयमुल यन्दुनु ई यर्चनमॆट्लु चेयवलॆनु? अनगा ग्रामपत्तनादि भेदमुलचे नॊप्पॆडि प्रदेशमुलयन्दुनु आनन्दनिलयादि भेदमुलचे नॊप्पी विमानमुल यन्दुनु ई यर्चनमॆट्लु चेयवलॆनु. एकमूर्ति मॊदलु बहुमूर्ति प्रतिष्ठलयन्दुनु व्यूह विभवाद्यवतार प्रतिष्ठल यन्दुनु धृव कौतुकादि बिम्बमुलकु प्रमाणमॆय्यदि. ओ गुरूत्तमा! ई प्रकारमगु 5 तदर्चनं कथं स्वार्थं परार्थं सकलं कथं वास्त्वालयादिभेदैश्च कीदृगेषाञ्च कल्पनं७ धृवादिबेरमानङ्किं बहुमूर्त्यवतारकैः अस्माभिः परिपृष्टं यत्तत्सर्वं वदतांवर८ वक्तुमर्हस्यशेषेण सदनुग्रहतत्पर, इतिपृष्टोमुनिश्शिष्यैर्मरीचिः प्रत्युवाच ह९ दीनां कल्पनं कीदृक्. अत्रादिशब्देनाधिकार्यादीनां सङ्ग्रहः आलयादि विभेदश्चेति पाठे स्पष्टोऽर्थः, बहुमूर्तिभि रवतारैश्च युक्तानामेषां धृवादीनां रूपं मानं प्रमाणं च किंरूपं इति यदस्माभिः परिवृष्टं हे वदतां वर! उपदेशकुशल इतिसम्बुद्धिः, सर्वं तदविशेषेण कृत्स्नशः सदनुग्रहतत्परस्त्वं वक्तुं अर्हसि. ९. इति शिष्यैः पृष्टोमुनिर्मरीचिः प्रत्युवाच समादधे. हेइति सौलभ्यसूचित माश्चर्यंव्यनक्ति ९. एतावता ग्रन्थेनानुबन्धचतुष्टयं सुष्ठुव्याख्यातं. जिज्ञासुर्निर्वेदमापन्नोऽधिकारी, अर्चनाविषयः प्रयोजन मैहलौकिकं पारत्रिकं च सुखं. सम्बन्धः प्रतिपाद्य प्रतिपादकभाव इत्युत्तरत्राप्यनुवर्तत एतत्. विष्णुपारम्य मित्ययन्नग्रन्थगतइतिभाति. मा प्रार्थनमुनु परम दयाळुडवगु नीम मर्ममुचमुङ्क संशयमु लनन्निटिनि चॆप्पदगियुन्नाम. अनि यिट्लु महर्षुलचे प्रशिम्पबडिन मरीचि महर्षि वारलकु प्रत्युत्तरमिच्चॆनु. आहा महात्मुनि सौलभ्यमु ९. देवतललो श्रेष्ठुडगु देमडु हरिनारायण परशब्दमुलचे व्यवहरिम्प बडुचुन्नाडु. इन्दुकु जगत्तुनकु पतियु आत्मेश्वरुडुनु. शाश्वतुडुनु, मङ्गळप्रदुडुनु. आव्ययुडुनु अनु मॊदलगु श्रुतिप्रमाणमु. नारायणुडु, परब्रह्ममु, परमात्म, परुडु, अव्ययुडु, अनु प्रथमोऽध्यायः 6मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता विष्णुपारम्यं मरीचिः वेदानाम्परमो देवो हरिर्नारायणः परः पतिं विश्वस्यात्मेश्वरं शाश्वतं शिवमच्युतम्१० परमस्य भावः पारम्यं विष्णोःपारम्यमिति. तमीश्वराणां परमं महेश्वरं तं देवतानां परमं च दैवतम् इति श्वेताश्वतरोपनिषद्वाक्य प्रकृतिकमिदं भाति तत्रान्यां श्रुतिं प्रमाणयतिपतिमिति. विश्वस्यपति मात्मेश्वरं शिवं मङ्गळप्रदमच्युतमिमानि द्वितीयान्तानि पदानि, नारायणोपनिषद्वाक्य स्यानुकरणाद्द्वितीयान्तता. नारायण पर मित्यत्र लुप्तविसर्गान्तं नारायण पदं. छान्दसत्वा दनुकरणाद्वेहापि नविसर्गस्य श्रवणं. इमानिषट्पदानि, नारायणः पर इति सनातनी चिरन्तना श्रुतिराह, सनातनीति स्वरूपकथनं, तदर्थद्योतिनीं श्रुतिमुदाहरत्यग्निरिति. देवानामवमःकनिष्ठः. याप्याव माधमा इति कोशः. विष्णुः परमः तदन्तरेण तयोर्मध्ये सर्वा अन्या देवताः, इदंवाक्यं श्रीसूत्रकारै र्नित्यार्चनप्रकरणे ब्राह्मणवाक्यत्वेन सङ्गृहीतं. सर्वोत्कृष्टोऽयं तत्तच्छरीरेष्वनुप्रवेशा त्तत्तत्सन्निहित तेजस्तारतम्या द्ब्रह्म रुद्रादि नामभिस्स ्वयमेकएव व्यवह्रिायत इत्याह, स इति, सब्रह्म यस्माद्ब्रह्माणमप्यन्तरोभूत्वायो यमयति तस्मादयं ब्रह्मेत्युच्यते. सशिव स्सेन्द्र स्सोऽक्षरः पूर्ववदेवार्थः परमस्स्वराट् प्रभुः. स्वयं स्वस्त्मै श्रुतिये, नारायणुडु श्रेष्ठुडु अनि चॆप्पीचुन्नदि. इन्तियेगाक देवतलन्दरिलोअग्नि कडपटिवाडु विष्णुडॆक्कुववाडु, वीरिद्दरि मध्य यधिकारमुल्लो तक्किन देवतलन्दरुनु चेरुदुरु अनि श्रीसूत्रकारु लुदहरिञ्चिन श्रुति प्रमाणमु ईविष्णुवे ब्रह्मरुद्रादुललो नन्तर्यामियै ब्रह्मरुद्रादि पदमुलचे पिलुवबडुचुन्नाडु. 7 नारायणपरं ब्रह्म परमात्मापरोऽव्ययः नारायणः पर इति श्रुतिराह सनातनी११ अग्निर्वैदेवाना मवमोविष्णुः परमस्तदन्तरेण सर्वा अन्या देवताः१२ सब्रह्मा सशिवस्सेन्द्र सोऽक्षरः परमस्स्वराट् एक एवपुमानास्ते सब्रह्मासेश्वर स्थ्सितः१३ परस्त्मै चराजत इति स्वराट्. अथ ब्रह्मादीनामीश्वरांशत्वे तेषां सर्वेषामप्य वैरूप्यमाशङ्क्य परिहरति एकइति पुमान् पुरुषोनारायण एक एवास्ते. लिङर्धे वर्तमान प्रत्ययः. सब्रह्मस चेश्वरस्थ्सितः, ब्रह्मादिषु प्रलीनेषु नष्टे स्थावरजङ्गमे, एकस्तिष्ठति विश्वात्मा न तु नारायणः प्रभुः इत्यादिकमत्रानु सन्धेयं. १३. तस्यैव परमात्मन श्शक्त्यन्तराणि लक्षयति. अणोरणीयानिति. इयं श्रुतिः, अणोरप्यणीयान् महतश्च महीयान् तस्मिन्नेव च हृदये सित्थः. स्थास्नुवान् स्थास्नरेव स्थास्नुवान् अथवा स्थास्नू चेतना चेतनेवशेऽ स्या सात इति वार्थः. अभवः जन्मादिरहितः, इति तस्यलक्षणान्तरं, विष्णवे चार्चत इत्ययमनुकरणं श्रुतेः प्रवः पान्तमन्धसो धियायते, महेशूराय विष्णवे चार्चत इति हि श्रुतिः, तथा श्रीसूत्रेच भगवान्विखना विधत्ते. भगवदाराधन ईतडक्षरुडु स्वयम्प्रकाशमुगल परमस्वरूपुडु मरियु ननईश्वरुडगु नीतडॊक्कडे त्रिकालमुल यन्दुन्नाडु. ब्रह्मादुलु लेरु. १३. आ परमात्म शब्दवाच्युडगु नारायणुडु अणुपदार्थमुल कण्टॆ अणुस्वरूपुडुनु महत्प दार्थमुल कण्टॆ महात्तुनु अयियुण्डि आपदार्थमुलयन्दे अन्तर्यामियै यॆव्वरिकि गानि तॆलियबडकुण्ड रहस्यमुगानुन्नवाडु. मरियु नीतडु नित्युडै नित्युलगु चेतनुलनु प्रथमोऽध्यायः 8मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अणोरणीया न्महतो महीयांश्च गुहास्थितः स्थास्नुवांश्चा भवश्चेति विष्णवे चार्चतेति च१४ वेदेषु पठ्यते चास्माद्देवदेवो जनार्दनः हरिर्देवो जगत्स्रष्टा पाता हर्ताखिलस्य च१५ मथाग्नौ नित्यहोमान्त इत्यारभ्य तस्माद्गृहे परमंविष्णुं प्रतिष्ठाप्य सायं प्रातर्होमन्तेऽर्चयतीति तं यज्ञपुरुषं ध्यायन् पुरुषसूक्तेन संस्तूय प्रणामं कुर्यात्. यज्ञेषु विहीनं तत्सम्पूर्णम्भवति. द्विजातिरतन्द्रितो नित्यं देवायतने वा भक्त्या भगवन्तं नारायणमर्चये त्तद्विष्णोःपरमम्पदं गच्छतीति विज्ञायत इति च. इदमेवह्यस्य शास्त्रन्य सर्वौत्कृष्ट्यं यद्विष्णुमेवा राध्यत्वेन सर्वधा विधत्ते, अतएवाह भगवान् भाष्यकारचरणा श्रीवैखानससूत्र तात्पर्यचिन्तामणौ दशविधहेतु निर्णयप्रकरणे श्रीमन्नारायणैक परत्वादिति हेतुं श्रीशास्त्रस्य सर्वातिशायिप्रामाण्यवत्त्वे निरूपयाञ्चक्रुः. इदंशब्देन पूर्वोक्त कारणजातं परामृश्यते, वेदेषु विभिन्ननामभिर्यवहृतेषु देवेषु देवदेव उत्तमोजनार्दन एवेतिसिद्धं, सए वाखिलस्य जगतस्स्रष्टा पाता हर्ता च भवति. जगत्स्रष्टेत्यत्र विभक्तिलोप आर्षः, जन्माद्यस्ययत इति परब्रह्म लक्षणमनेन स्मर्यते. १५. तस्यैव ब्रह्मणोलक्षणान्तराणि स्तौत्याश्रय इति आश्रय इत्यादीनि सप्तविंशति प्रथमान्तानि. अत्रवचनानि, विश्वमूर्तिर्महामूर्तिर्दीप्तमूर्ति नित्यमगु प्रकृतिनि तन यधीन मन्दुञ्चुकॊनि युन्नाडु. ईतडु जन्मरहितुडु. अट्टि विष्णुनर्पिञ्च वलयुननि श्रुति चॆप्पीचुन्नदि. १४. वेदमुलयन्दनेक पेरुलचे व्यवहरिम्पबडु देमडु जनार्दनुडेननि पैकारणमुल वलन सिद्धिञ्चिनदि. हरिये समस्तमगु जगत्तुनकु सृष्टिस्थिति लयमुलनु जेयुवाडु. १५. समस्तचेतनाचेतनमुलकुनु आधार भूतुडुनु, त्रिगुणुडुनु, नित्युडुनु, निर्गुणुडुनु, अतीन्द्रियुडुनु, 9 आश्रयस्त्रिगुणो नित्यो निर्गुणोऽतीन्द्रियःपरः वेदमूर्तिर्लोकमूर्ति र्भूतमूर्ति स्त्रयीमयः१६ पुण्यमूर्ति र्यजुर्मूर्ति स्तेजोमूर्तिश्च चिन्मयः आनन्दमूर्तिस्सन्मूर्तिर्लोकमूर्ति रमूर्तिमान्.१७ विश्वचक्षु र्विश्वमुख हस्तस्स्या द्विश्वतोम्फ्रिुकः विश्वात्मा विश्ववेत्ताच विश्वगर्भोऽजरामरः१८ विश्वेन्द्रियगुणाभासो विश्वेन्द्रिय विवर्जितः तत्रसर्वं ततस्सर्वंस सर्वं सर्वगश्चसः१९ रमूर्तिमान् अनेकमूर्तिरव्यक्तश्शतमूर्ति श्शताननः इत्यादीनि, सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोक्षि शिरोमुखं. सर्वतश्शृतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति सर्वेन्द्रिय गुणाभासं सर्वेन्द्रिय विवर्जितं, सर्वस्य प्रभुमीशानं सर्वस्य शरणं बृहत् इति श्वेताश्वतरोपनिषदि च पठ्यते. १८. तत्र सर्वं प्रलीयते जगदादि, तत एवोत्पद्यते तधा सर्वमभिलीनं यतस्सर्वग स्ततस्सर्वं स्थितिमत्स परुडुनु, वेदमूर्तियु, लोकमूर्तियु, भूतमूर्तियु, त्रयीमयु डुनु, पुण्यमूर्तियु, तेजोमूर्तियु, यज्ञमूर्तियु, चिन्मयुडुनु, आनन्दमूर्तियु, सस्मूर्तियु, लोकमूर्तियु, अमूर्तियु, विश्वचक्षुडुनु, विश्वमुखुडुनु, विश्वहस्तुडुनु, विश्वपादुडुनु विश्वात्मकुडुनु, विश्व वेत्तयु, विश्वगर्भुडुनु, अजरामरुडुनु, आयि युन्नाडु. १८. मरियु नीतडु समस्तेन्द्रिय गुणम्बुलचे नॊप्पीवानि वलॆ तॆलिय वच्चुचु प्राकृतेन्द्रिय गुणविवर्जितुडै परमार्थमुन ब्रकाशिञ्चुचुन्नाडु. १८. वानि यन्दे जगदादुलु लयिञ्चुचुन्नवि. वानि यन्दुण्डिये पुट्टुचुन्नवि. वाडु सर्वव्याप्ति गामन सृष्टियन्दलि प्रथमोऽध्यायः 10मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता परन्धाम परञ्ज्योतिर्गुणातीतो गुहाशयः ज्ञानज्ञेय ज्ञातृहीनो विज्ञान बहुलोऽक्षर।२० जाग्रत्स्वप्न सुषुप्त्यादौ तुर्यावस्थास्ववस्थितः अन्तःप्रज्ञो बहिः प्रज्ञः प्रज्ञा प्रज्ञोऽप्यवस्थितः२१ एव पालयति. १९. परन्धामेत्यादीनि सप्त प्रथमान्तान्नि, अस्मिन्नर्थे भाष्यं मरीचिः परन्धामपरञ्ज्योति स्सर्वज्ञ स्सर्वशक्तिमयस्सर्वाधारस्सनातन सर्वकारणं. ज्ञातृज्ञेय ज्ञानविहीनो ज्ञानघनो जाग्रत्स्वप्न सुषुप्ति तुर्यस्थानगो बहिः प्रज्ञः प्रज्ञावस्थः स्थूलसूक्ष्म विभागेन वैश्वानरतेजोरूपेण भुञ्जानः विश्वस्तैजसः प्राज्ञस्सर्वेषामात्म गुहायं निहितः, अयमर्थः, परन्धाम, पुनरावृत्तिरङहितं स्धानं मामुपेत्यतु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यत, इति भगवद्वचानात् परञ्ज्योतिः, यो वा परञ्ज्योतिः परं सन्दधानः परमात्मा पुरुषं सञ्जनयिष्यसेस्वाहा, इति श्रुतेः, सर्वज्ञः, सर्वज्ञस्सर्ववित् इतिश्रुतेः. एतेननिष्कल स्वरूपकथन प्रकरणेऽपि सर्वज्ञत्व प्रतिपादनेन तस्यनित्यं निरतिशयानन्द कल्याणगुणाकरत्वं प्रत्यपादि, सर्वशक्ति मय इति. सर्वप्राणि गतशक्ति प्रचुरः, ज्ञातृज्ञेय इत्यादिना तस्यक्रमेण, विश्वतैजस प्राज्ञस्वरूपं दर्शयति, तत्र जाग्रदवस्था निर्वाहकोविश्वः, ज्ञातृज्ञेयः ज्ञाताजीवः, तस्यज्ञेया इन्द्रियग्राह्याः, पदार्थाः, तद्ज्ञापकत्वात् विश्वस्य ज्ञातृज्ञेयत्वमवगम्यते, स्वप्नदशा निर्वाहिक स्तैजसः, ज्ञानविहीनः, तैजसस्य बाह्येन्द्रियविषय ज्ञानशून्य दशानिर्वाहकत्वात् ज्ञानविहीनत्वमवगम्यतेॆ. सुषुप्तिदशा प्रतिपदार्थमुनु तत्स्वरूपमगुचुन्नदि. १९. परन्थाम, परञ्ज्योति, गुणातीतुडु, गुहाशयुडु, ज्ञान ज्ञेय ज्ञातृहीनुडु, विज्ञान बहुलुडु, अक्षरुडुनु अयियुन्नाडु. २०. जाग्रत्स्वप्न सुषुप्ति तुर्यमुलनु नालुगवस्थल यन्दुनु चेतनुनकु साक्षियै युन्नाडु. 11 स्थितोवैश्वानराभासो हृदयाकाश गोचरः हृत्पदाग्नि शिखामध्ये प्रज्वलत्कनकद्युतिः२२ निर्वाहकः प्राज्ञः ज्ञानघनः, प्राज्ञस्य बाह्यान्तरिन्द्रिय ज्ञानराहित्येन जीवस्वरूप ज्ञापकत्वात् प्राज्ञत्वं, जाग्रत्स्वप्न सुषुप्ति तुर्यस्थानगः, जाग्रत् स्थानं चक्षुः, स्वप्नस्थानं कण्ठः, सुषुप्ति स्थानं हृदयकर्णिकाग्रं. तुरीय स्थानं हृदयाकाशः, तेषुनेत्र कण्ठहृत्कर्णि काग्रेषु विश्वतैजस प्राज्ञसञ्ज्ञयास्थितः, हृदये तुरीयस्थाने तस्याःशिखाया मध्येपरमात्मा व्यवस्थितः, इतिश्रुति प्रतिपादित स्वरूपःतिष्ठति. तथानुपदंवदति हृदय कमलाकाशोपलब्थ वैश्वानर शिखायां त्रिगुणात्मको विष्णुः परमात्मा तिष्ठतीति. बहिः प्रज्ञः बहिः बाह्यविषये प्रज्ञा येन स विश्व इत्यर्थः, प्रज्ञावस्थः प्रज्ञा अन्तः करण चतुष्टयज्ञानं, तद्रूपावस्था यस्मात्स तैजस इत्यर्थः, स्थूल्सूक्ष्मविभागेन वैश्वानरतैजसरूपेणाभुञ्जानः तेषु देहेषु? स्थूलं रूपादिकं भुङ्क्ते वैश्वानरः, सूक्ष्ममितराविदितं स्वप्नपदार्थं भुङ्क्ते तैजसः, यद्यपि जीवस्यैव भोक्तृत्वं तथापि विश्वतैजसयोर्भोजने प्रयोजक कर्तृत्वात् ऋतम्पिबन्तावित्यत्र परमात्मनिर्देशवदुपपन्नं माण्डूक्योपनिषदि, श्रुतिः बहिः प्रज्ञो विभुर्विश्वो ह्यन्तः प्रज्ञस्तु तैजसः, घनप्रज्ञस्तधाप्राज्ञ एकएव त्रिधास्मृतः, दक्षिणाक्षीमुखे विश्वो मनस्स ्यन्तश्च तैजसः, आकाशेच हृदिप्राज्ञ स्त्रिधा देहे व्यवस्थितः, विश्वोहि स्थूलभुङ्नित्यं तैजसः प्रविविक्तभुक्, आनन्दभुक्तथाप्राज्ञ स्त्रिधातृप्तिं निबोधत, इत्यादिएवंविश्वतैजस प्राज्ञ स्वरूपमुक्त्वा तुरीयस्वरूपमाह. सर्वेषामात्मागुहायां निहितइति, अणोरणीया, निति श्रुति प्रतिपादित ज्ञानेन्द्रियमुलकुनु, कर्मेन्द्रियमुलकुनु, प्रज्ञा सामान्यमुनकुनु गूड निर्वर्तकुडै हृदयाकाशमुनन्दु वैश्वानरस्वरूपुडै प्रकाशिञ्चुचुन्नवाडु. २१. हृदयकमलमु नन्दलि यग्निशिखा मध्यमुन प्रज्वलिञ्चुचुन्न कनकमुवण्टि छायगलिगियु गालि लेनि प्रथमोऽध्यायः 12मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता निवात इवदीपार्चि र्विद्युल्लेखेवचाम्बरे ज्ञानज्ञेयं स्वसंवेद्यमवाङ्मानसगोचरं२३ स्वरूपं दर्शितं, जन्तोरणुस्वरूपस्य अणीयानत्यन्तमणुः. तद्रूपेण गुहायामन्तर्निहितः महतोविश्वस्य महीयानत्यन्तमहान्. महतो विश्वस्याप्याधारतया महत्तर इत्यर्थः. एतच्छुृतिदर्शनेन जीवपरयोर्भेदो व्यक्तः, मरीचिः, तस्माद्धृदयकमलान्तराकशोपलब्ध वैश्वानरशिखायां त्रिगुणात्मकोविष्णुः परमात्मा तिष्ठतीति अयमर्धः, तस्मादेवं चेत्यर्थः, हृदय कमलान्तराकाशं दहरं, त्रिगुणात्मकः, त्रयो गुणा यस्यास्सा प्रकृतिः, आत्मा शरीरं यस्य सः, भगवतश्चि दचिच्छरीरकत्वस्योक्तत्वात्, नहि भगवतस्त्रिगुण विशिष्टता. निर्गुण इति प्राकृत गुण निषेधस्य पूर्वमभिधानात्, ’मरीचिः’, तस्याश्शिखायामध्ये परमात्माव्यवस्थितः, स ब्रह्म स शिवस्सेन्द्र, इति श्रुतिः, इतिस्वोक्तविषये श्रुतिर्दर्शिता, एवञ्च विष्णु परमात्म शब्दाःवेकार्थौ. सविष्णु रेव ब्रह्मशिव इत्यादि सञ्ज्ञांलभत इत्युक्तं. सृष्टिस्थित्यन्तकारणीं ब्रह्मविष्णु शिवात्मिकां, स सञ्ज्ञां याति भगवानेकेव जनार्दनः, ब्रह्मविष्णु शिवात्मिकामिति विष्णोरपि सहेतराभ्यां सारूप्येण प्रतिपादनात्तुरीयः परमात्मा न तच्छब्द वाच्य इति चेदुच्यते, तत्र जनार्दन इति विष्णुपर्याय वाचकेन निर्देशाद्विष्णु रेव तुर्यः परमात्मा स्थितिकार्ये निसर्गसिद्ध सत्वगुणेना विना भूततया तयैव सञ्ज्ञयान्वितः मूर्तित्रयान्तर्भवतीति ज्ञेयं, नारायणस्य तुरीयत्वं श्रुतिसिद्धं. ब्रह्मोपनिषदि. अथास्य पुरुषस्य चत्वारि स्थानानि भवन्ति नाभिः हृदयं कण्ठं मूर्धाच, तत्र चतुष्पाद्ब्रह्मविभाति, जागरिते ब्रह्म स्वप्ने प्रदेशमुनन्दलि दीपशिखवलॆ निश्चलुडय्युनु आकाशमु नन्दलि विद्युल्लेखवलॆ चञ्चलुडुनु अयियुन्नाडु. २२. वेदमुलचेतने यॆरुगदगिनवाडुनु, लौकिकमुलगु युक्तुलचेतनु, विवादमुलचेतनु, तदितरमुलगु प्रत्यक्षानुमानादि प्रमाणमुल चेतनु यॆरुगदगिन 13 ऋतमेकाक्षरं ब्रह्मसदसच्चोपकारकं तदोङ्कारमयं नित्य मनन्तन्निष्कलं परं२४ विष्णुः, सुषुप्तौ रुद्र, इति. अस्यार्थ उत्तरत्र स्पष्टीकरिष्यतेॆ श्रुतिः. तुरीयमक्षरं स आदित्यो विष्णुश्चेश्वरश्च तस्याश्शिखाया इतिश्रुत्यर्धोमहोपनिषदिच प्रत्यभिज्ञाप्यते, तस्याश्शिखायामध्ये पुरुषः परमात्म व्यवस्थितः, सब्रह्म स ईशान स्सोऽक्षरः परमस्स्वराट् इति अत्र यः पूर्वं नारायण इति प्रतिपादितः परमात्मा सब्रह्मस ईशान इति प्रतिपादितम्भवति, इत्यादि अत्रापि ज्ञातृज्ञेय ज्ञानहीन इत्येवपाठस्स्यात्, विज्ञानबहुलइति प्राज्ञो विवक्षितः, अक्षरइति तुर्यस्थानगः परमात्मा विवक्षितः, सर्वमन्यत् स्पष्टं प्रज्ञाप्रज्ञ इति प्राज्ञपर्याय वाचकशब्द इवभाति, सुषुप्त्यादावित्यत्रादिशब्देन तुर्यावस्थानं गृह्यते तुर्यावस्थास्विति चतसृष्ववस्थास्वित्यर्थे समास आर्ष इति विशेषो भोध्यः २१. वैश्वानराभासः, तत्तत् तस्य वैश्वानरान्तर्यामित्वात्, तदाभासः, स्थितोऽ सौहृदयाकाशे हृदयावकाशे गोचरः हृत्पद्मेतिस्पष्टोऽर्थः २२. निवाते प्रदेशे दीपार्चि रिव अम्बरॆ आकाशे विद्युल्लेखेव निश्चलोऽयं चञ्चलश्चेति भावः. ज्ञानेन वेदैः ज्ञेयं तथा मरीचिः विमानार्चनकल्पे तस्मात्परमात्माज्ञेयः, जीवात्माज्ञाता श्रुतयोज्ञानमिति ब्रह्मवादिनो वदन्तीति शास्त्रयोनित्वादिति पाराशर्योप्य सूत्रयत्तस्य शास्त्रैकगम्यत्वं तर्का प्रतिष्ठानादि, तीतरागम्यत्वं वाडुनु अयियुन्नाडु. तनन्तटतानु दॆलियदगिन वाडु अनगा विलक्षणानन्दानु भवमुचे नॊप्पीवाडुनु, वाक्कुलकुनु, मनस्सुनकनु गोचरुडुकानि वाडुनु, अनगा प्राकृतवाक्कुलचे वानि महिम चॆप्पनलविगानि शक्तियुक्तुडुनु, मनसुचेतनैननु चिन्तिम्परानि विभूति गलवाडुनु अयियुन्नाडु. वानियॊक्क विभूतियनन्तमु लॆक्किम्प दगिनदिगादु. चिन्तिम्प दगिनदियुकादु. आविभूतियॊक्क परिमितिनि गूर्चिन प्रशंसये यिन्दुन्नदि गानि भक्तुनियॊक्क यप्राकृत प्रथमोऽध्यायः 14मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अनन्तानन्द चैतन्यं तेजोरूप मरूपवत् सर्पिर्वत्सर्वगं क्षीरेऽरण्योरनलवत् स्थितं२५ खं वायुवर्चः परमं ज्ञानदीप प्रकाशकं आराध्योनिखिलाधारः पुराण पुरुषोत्तमः२६ च. स्वसंवेद्यं तदनु भवस्यविलक्षणत्वोक्तेः, अवाङा्मनसगोचरं वाज्मनसा तीतं. २३. ऋतं, एकाक्षरं, ब्रह्मसदसच्च, चकारोविलक्षणार्थकः, सद्भवन्न सदप्यास्तइति. असन्नेवसभवति …. सन्तमेनं ततो विदुरितीति श्रुतिः, उपकारकं. तत्तच्छब्दवाच्यं ॐकारमयं, ॐ तत्सदितिनिर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधस्स्मृत इतिभगवद्वाक्यं, नित्यादीनि सप्तविशेषणानि, अरूपवदिति मतुबानिष्कल शब्दार्थो व्याख्यातः. क्षीरेसर्पिर्वत्सर्वगं अरण्योरनलवत् स्थितं, सर्वव्यापिनमात्मानं क्षीरेसर्पिरिवार्पितं, आत्मविद्यातपोमूलं तद्ब्रह्मोपनिष्पतरमिति श्वेताश्वतरे श्रूयते. तिलेषुतैलं दधनीवसर्पि रापस्स्रोतस्स्वरणीषु चाग्निः, एवमात्माऽ त्मनिगृह्यतेऽसौतत्त्वेनैनन्तपसायोऽनुपश्यतीतिच खंवायुवर्चोभिः परमं निर्लिप्तत्व सर्वगत्वादि विशिष्टं, ज्ञानदीपस्य निगमस्य प्रकाशकं, परमात्मनो वेदवक्तृत्वात्, योब्रह्माणं विदधातिपूर्वं योवैवेदांश्च प्रहिणोतितस्मा इति श्रुतिः तस्यमहतो भूतस्य निश्श्वसितं यदृग्वेद इति च. भगवदाराधनमुनन्दलि गोचरमुले यनुनदि वेरुविषयमु २३ सत्य स्वरूपुडुनु, नित्यमगुनेकाक्षरमन्दु लीनमैनवाडुनु, अधिकाकारमु तोड प्रकाशिञ्चु नट्टियु स्वेतर समस्त पदार्थमु नट्लु प्रकाशिम्प जेयुनट्टि स्वभावमु गलवाडुनु, सदसदादि शब्दमुलचे नॆरुगदगिन वाडुनु, उपकारमुचेयु तलम्पुगल वाडुनु, तच्छब्द वाच्युडुनु, ॐकारशरीरुडुनु, नित्युडुनु, अनन्तुडुनु, निष्कलुडुनु, क्षीरमन्दु नेतिवलॆनु. अरणियन्दग्निवलॆनु अन्नियॆडलनु व्यापिञ्चि युन्नवाडुनु. 15 विष्णुस्सर्वेश्वर श्श्रीमान् सर्वकारणकारणं हीनाधिकसमस्तत्वभावेनच चतुर्विधः२७ सर्वतः पादतश्चार्धात्त्रिपादा त्केवलादपि चतस्रो मूर्तयस्तास्तु पुरुषाद्याः प्रकल्पिताः२८ २५. ईदृशलक्षण लक्षितं वस्तु परमात्मा आराध्यः सकळीकृत्येति भावः, निष्कलितस्य भक्ताभीष्ट पूरणेऽनर्हत्वात्. सोऽयं निखिलाधारः पुराणश्चासौ पुरुषोत्तमः, अतोऽस्मिलोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः, इति भगवदुक्तिः, विष्णुःतन्निर्वचनं यथा भारते, व्याप्त्या मेरोदसी पार्थकान्तिश्चाभ्यथिकास्थिता, क्रमणाच्चाप्यहं पार्थविष्णुरित्यभि सञ्ज्ञितः इति तथाश्री विष्णुपुराणे, यस्माद्विष्ट मिदं सर्वं तस्यशक्त्या महात्मनः, तस्मादेवोच्यते विष्णु र्विशेर्धातोः प्रवेशनात्, इति च, सर्वेश्वरः श्रीमान् श्रियानित्ययुक्तः सर्वकारणकारणं मत्तस्सर्वं प्रवर्तत इतिगीतोक्तेः २६. हीनाधिकसमः अधिकेन समेन वा हीनः, रहितः, हीनोधिक समाभ्यामित्यर्थे आर्षत्वाच्छक्तिकल्पना नतत्समश्चा भ्यधिकश्चदृश्यते, इति श्रुतिः, नत्वत्समोस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्य इत्यभियुक्ताः, तत्त्वभावेन चतुर्विध श्चायं पुरुषः सर्वतस्सर्वत्रदैशिकी कालिकी चेयंसत्ता, व्याप्यवर्तत इति सम्बध्यते, निष्कलत्वात्. तदेव विवृणोति, पादत इत्यादिना, पादतः अर्थात् त्रिपादात्केवलादपि, यद्वाब्राह्मणादिरूपेण चतुर्विधोऽयं पुरुषः यधा पादतः पादाभ्यां शूद्रः, अर्थादूरुभ्यां वैश्यः, त्रिपादाद्बाहुभ्यां राजन्यः केवलान्मुखतस्साक्षाद्ब्राह्मणः इति ब्राह्मणोऽस्य मुखमासी दित्यादिश्रुतिः. आकाशवाय्वग्नि जलभूम्यात्मक मगु रूपमुचे सकलु डगुटचे भक्ताभीष्ट परिपूरणमु चेसि युत्कृष्टुडुनु. (आकाश वायुमल वले निर्लेपमु सर्वव्यापकत्वमु गलवाडुनु) ज्ञानदीपमगु वेदमुनु लोकमुनकु प्रसादिञ्चिनवाडुनु, अगु परमात्मयाराधिञ्च दगिनवाडु. अतडु निखिलमुनकु नाधारभूतमै युन्नाडु. अनादि नुण्डि युन्नवाडु. प्रथमोऽध्यायः 16मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ब्रह्मक्षत्रिय विट्छूद्र वर्णधर्म समृद्धिधाः भूर्भुवस्स्वर्महश्चापिलोका वर्णसमाश्रिताः२९ यागादि सर्वस्येष्टानां पूर्तयेऽथ स्वलाञ्छनः आहवनीयान्वाहार्य गार्हपत्यावसत्थ्यकः३० अस्मिन् पक्षेपुरुषाद्या इत्यस्य ब्राह्मणाद्या इत्यर्थोबोध्यः, ब्राह्मण स्यैवमोक्षार्हत्वश्रुतेः, पुरुषशब्दस्य ब्राह्मणमात्र व्यक्तौ रूढिं सिद्धवत्कृत्य कृतोऽयं प्रयोग इत्यूहितुमुचितत्वात्. उत्तरश्लोके ब्रह्मक्षत्रिये त्यादिना पूर्वोक्त प्रस्ताव स्यैव प्रपञ्चितत्वस्वारस्याच्च, उभयस्मिन्निष्कलः परमात्मा पुरुषोत्तमोऽन्यः प्रतीयत एवेति तत्त्वं. सोऽयमात्मा चतुष्पादितिश्रुति, ता एव पञ्च मूर्तीः प्राह चतस्र इति तामूर्तयः पुरुषाद्याश्चतस्रः कार्यार्थं प्रकल्पिताः, भगवन्नियमनानु सरणेन भक्तैः प्रकल्पिताः, उपासकानां कार्यार्थं ब्रह्मणोरूपकल्पनं इति स्मृतेः, ब्रह्मणो रूप कल्पनमित्यत्र कर्तृत्वं ब्रह्मणएव, रूपस्वीकारो ब्रह्मणएवेच्चाधीन इत्यर्थः. उपासकाना मिष्टार्थपूरणाय ब्रह्म सकळीभवतीति परमार्थः नतु कल्पनमिद मुपासकाना मिच्छाधीनं. उपासककल्पनस्य अव्यावर्तकत्वात्. पादत इत्यत्र नयथाक्रमान्वयः २८. ताःपुनर्मूर्तयश्चतुर्वर्ण धर्मसमृद्धिदाः, तेच वर्णधर्मा भूरादिलोक चतुष्टयाधिदैवताः चतुर्मूर्ति श्चतुर्बाहुश्चतुर्गतिः, चतुरात्मा पुरुषोत्तमुडु, विष्णुम, सर्वेश्वरुडु, लक्ष्मीयुक्तुडु, सर्वकारणमुलकु कारणमुनु अयियुन्नाडु. २६. अतनितो समानुडुगानि यधिकुडुगानि वेरॆव्वडुनु लेडु, अतडु तत्त्वभावमुचे नन्नि यॆडलनु नालुगु विधमुलुग व्यापिञ्चुचुन्नाडु. पादमु (नाल्गववन्तु) अर्थमु, त्रिभागमु (मुप्पातिक) पूर्णमु अनुशक्ति भेदमुचे कार्यार्थमै यीतडु पुरुष सत्याच्युतानिरुद्धुलनि नाल्गुभिन्न नामधेयमुलचे व्यवहरिम्पबडु 17 एवमेवपुमान्भिन्नश्चतुर्भिश्च गुणैस्सह३० कुण्डानामाश्रयान्मन्त्रदिग्भेदे पञ्चधा यधा३१ चतुर्भाव श्चतुर्वेद विदेकपादिति स्मृतिः २९. अत्र पुरुषस्य मूर्तिविभागे श्रौत प्रसिद्धं वीतिहोत्रदृष्टान्तमाह. यागादीति. अथ यथायागादि सर्वस्य कृत्स्नस्याग्निहोत्रस्य सम्बन्धिनां इष्टानां यागाद्युद्देश्यकानां यज्वना मिष्टानां पूर्तये स्वलाञ्छनः स्वाऽसाधारण लक्षण लक्षितः अर्थात् वीतिहोत्रः आहवनीयान्वाहार्य गार्हपत्यावसत्थ्यक इत्थं चतूरूपः एव मित्युत्तरश्लोकेन सम्बध्यते. अत्रयागादि सर्वस्येष्टिनां तृप्तये इतिपाठोदृश्यते ३०. एवमित्थं प्रकारेणैव चतुर्भिश्चगुणैर्थर्म ज्ञानैश्वर्य वैराग्य रूपैस्सहैकः पुमान् भिन्नोविभक्तः, अत्र विमानार्चनकल्पे मरीचिः तस्माद्विष्णु पुरुष सत्याच्युतानिरुद्ध इति मूर्तीनां पञ्चानामादिमूर्तिर्विष्णुस्तद्भेदाः चतस्रोमूर्तयः तद्विष्णो श्श्रमापनुदाय चतुर्गुणायेति श्रुतिः तस्माद्ब्रह्म चतुष्पाद्भवति. पादादर्धात्त्रि पादात्केवलांशात्. क्रमेण धर्मज्ञानैश्वर्य वैराग्यैरिति विषयगुणैश्चतुर्भि र्मूर्तयो भवन्ति. आदिमूर्तेश्चतुर्मूर्तित्वा त्क्रमेण विष्णुर्महाविष्णु स्सदाविष्णु स्सर्वव्यापी नारायण इति चतुर्मूर्तयो भवन्तीति. ३०. कुण्डानामाश्रया चुन्नाडु. ई नाल्गुनु क्रममुग ब्राह्मणादि चातुर्वर्णमुल धर्ममुल यॊक्क समृद्धिकै कल्पिम्पबडिनवि. ई वर्णधर्ममुलकु यथाक्रममुगा भूर्भुवस्स्वर्महर्लोकमुलधि ष्ठानमुलु (इदि यॊक विलक्षण विभागमु) पुरुषसत्याच्युतानिरुद्धुलकु परस्परमु पादादि भेदमु लुण्डुनट्लु प्रमाणान्तरमु कनुपिम्पदु. गामन निदि पैजॆप्पबोम चतुर्वर्णधर्म समृद्धिदाः अनु पदमु वलन नट्टि भेदमुनु लोकभेदमुल नधिदैवतमुग जॆप्पीचुण्डुटचे नट्टि भेदमुनु सङ्कल्पिञ्चुकुनि पादतः, अर्धतः अनु मॊदलगु पदमुल कर्थसङ्गति यनि यॆरुङ्गुनदि. २९. यज्ञशीलुरगु महनीयुल युद्देशमु लनु पूर्तिचेयुटकै यसाधारण लक्षण प्रथमोऽध्यायः 18मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अग्निरेकस्तधादेवश्चैकोऽनेकविधस्मृतः कान्तिपुष्टिसुखेष्टार्थाः प्रशस्तामूर्तयः क्रमात्३२ त्तत्तत्कुण्ड रूपाधिष्ठान भेदात् मन्त्रदिग्भेदे प्रयोगभेदे यथा पञ्चधा ऽ यमेक एवाग्निर्व्यवह्रीायते स्वयमेकस्सभ्यस्त त्प्रभवा मूर्तयश्चतस्र आहवनीयाद्या इति पञ्चधाग्नेर्व्यवहारः, तथैवैको देवोऽनेक प्रकारस्स्मृतः, एषविष्णुर्नाम प्रधानमूर्ति स्ततःकार्यार्थं प्रकल्पिताः पुरुषादयश्चतस्रः तदुद्गता मूर्तय इति पञ्चमूर्तित्वं परमात्मनः. तधान्यत्रापि, तत्र परमात्त्मैव पञ्चधा भवति, स वा एष पुरुषः पञ्चधा पञ्चात्मेति श्रुतिः तस्मादाकाशादि महाभूतानां परमात्मनिभेद एव सभ्याहवनीयान्वाहार्य गार्हपत्यावसत्थ्या इति पञ्चाग्निवत्पञ्चधा भवति. पञ्चधाग्नीन्व्यक्रामात् विराट् स्रष्टेति श्रुतिः इति. ३१. पुरुषादीनां चतसॄणां मूर्तीनामुक्तकार्यार्थत्व मेव विवृणोति. कान्तीति उक्तो मूर्तयः कान्तिपुष्टि सुखेष्टार्थानां क्रमाद्यथाक्रमेण प्रशस्तास्साधकाः ३२. अनेकविधस्सास्य तत्त्वेमानान्तराणि द्रढयति श्रौतप्रिय इत्यादिना श्रौतानामर्थानां श्रुत्यनु बन्धिनां शास्त्रान्तराणाञ्च प्रियः तदुपबृंहितत्त्वात् वेदैश्चसर्वैरहमेव वेद्योवेदान्तकृद्वेदविदेवचाह मिति लक्षितुडगु नग्निहोत्रुडु आहवनीयान्वाहार्यगार्हपत्यावसत्थ्यमुलनॆडि नामभेदमुचे नाल्गु विधमुलुग नॊप्पीचुण्डु नटुल पुरुषुडु (परमात्मनु) धर्म ज्ञानैश्वर्य वैराग्यमुलनॆडि नाल्गुगुणमुलचे कूडि विभिन्न नाममुलचे व्यवहरिम्पबडुचुन्नाडु. ३०. आश्रयमुलगु कुण्डमुलनॆडि भेदमु चेतनु मन्त्रप्रक्रियाभेदमुचेतनु ऒकटगु नग्नियनेक रूपभेदमुल दाल्चुनटुल नॊक्कडगु परमात्म यनेक विधमु लगुचुन्नाडु. ३१. इट्लनेक विधमुलगु नीमूर्तिभेदमुलु कान्ति पुष्टि सुखमु इष्टार्थमुल निच्चुनवैयुन्नवि. ३२. ई परमात्मये श्रुतुलकुनु श्रुतुलननुबन्धिञ्चु शास्त्रान्तरमुलकुनु प्रियुडुनु, 19 अनगा वानिचे नत्यादरमुगा कॊनियाडबडुवाडुनु, अट्टिश्रुतुलचेतने ग्रहिम्पदगिनवाडुनु वैदिकुलकु वरप्रदुडुनु ब्रह्मप्रियुडु, परम्ब्रह्म ब्रह्मण्युडु ब्राह्मण प्रियुडु अनि पिलुवबडु वाडुनु, ब्रह्मण्यप्राप्तिनुद्देशिञ्चि ब्रह्मण्युलचे नाराधिम्पबडुवाडुनु अगुचुन्नाडु. ३३. अट्टि विश्वात्मकुडगु विष्णुनि यर्चनमु मूडु विधमुलुग जॆप्पबडुचुन्नदि. ३४. (ईयर्चन मनुनदि यी ग्रन्थमुनन्दु प्रतिपादिम्पबडु मुख्य विषयमै युन्नदि. अर्चनमु वलन नैहिकामुष्मिक सिद्धिकलुगुटचे निट्टि यर्चनमु नुपदेशिञ्चुट मरीचि महर्षिवण्टि लोकोद्धारकुनकु तगि युन्नदि.) अट्टि यी यर्चनमु, मानसिकमु, वाचिकमु, कायिकमु अनि मूडु विधमुलगु चुन्नदि. अन्दी कायिकार्चनमु तिरिगि यमूर्तमनियु समूर्तमनियु, रॆण्डु भगवदुक्तेः, श्रुतिग्राह्यः वैदिकानां वरप्रदः ब्रह्मप्रियस्तपसाम्प्रियः परम्ब्रह्म ब्रह्मण्यो ब्राह्मणप्रियः ब्रह्माण्यो ब्रह्म विद्ब्रह्मि ब्रह्मज्ञो ब्राह्मणप्रिय इति नामसहस्रे, ब्रह्मण्य प्राप्तये परं ब्रह्मण्यै वाराधितः परमात्मा ब्रह्म. ३३. तस्य विश्वात्वनो विष्णोरर्चनं त्रिविधं भवति. यधोच्यते, अथ मानसं वाचिकं कायिकं चेति. तदर्चनं त्र्यवयवकं. कायिकमिति स्पष्टोऽर्थः. ३५. एषु चतुर्षु चतुर्था विभक्तेष्वर्चनेषु मानसं तावदुच्यते, विविक्ते विजने विशदेऽ सङ्कुचिते, देशे तपोयोग्यप्रदेशे सुखासने निम्नोन्नतादि रहिते उपविष्टस्स्वस्तिकासन आसीनो निस्सङ्गस्संयतेन्द्रियः यमादिभिरित्यादि श्रौतप्रियश्रुति ग्राह्यो वैदिकानां वरप्रदः ब्रह्मप्रियःपरम्ब्रह्मब्रह्मण्यो ब्राह्मणप्रियः३३ ब्रह्मण्याराधितो ब्रह्म ब्रह्मण्य प्राप्तयेपरं तस्य विश्वात्मनो विष्णोरर्चनं त्रिविधं यधा३४ प्रथमोऽध्यायः 20मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तॆरङ्गुलगुचुन्नवि. ३५. इट्लु नालुगु विधमुलुग जॆप्पबडिन यी यर्चनमु नन्दु मानसार्चनमुनु चॆप्पीचुन्नानु. निर्मानुष्य मगुनट्टियु, प्रसन्नमगु नट्टियु चोट सम प्रदेशमु नन्दु स्वस्ति स्पष्टोऽर्थः ३६, ३७, ३८, ३९, ४०, ४१, ४२. शङ्खचक्रधरमित्यादि अस्मिञ्च्छ्लोके वरदा भयधारिणमिति पाठस्स्यात्. ४३. ध्यात्वैवमितिस्पष्टोर्थः ४४. अथ माननं वाचिकंवाथ कायिकंवापि तत्त्रयं कायिकं द्विविधं प्रोक्तममूर्तञ्च समूर्तकं३५ अर्चनेषु चतुर्ष्वेषु तावन्मानसमुच्यते विविक्ते विशदे देश उपविष्टस्सुखासने३६ स्वस्तिकासन आसीनो निस्सङ्गस्संयतेन्द्रियः यमादिभिरुपेतस्सन्नासाग्रे न्यस्तलोचनः३७ तद्गतेनैवमनसा ध्यानकर्मणि निश्चलः थ्यायेद्धृत्पुण्डरीकस्थं विमलं रविमण्डलं३८ तन्मध्ये मण्डलं सौम्यं तदन्तस्थं तदुज्ज्वलं दिव्यासन समासीनं लक्ष्मीभूमिधरं परं३९ स्वर्णवर्णं महाबाहुं शुकपिञ्छ निभाम्बरं हेमवर्ण विचित्रैस्तु किरीटमकुटादिभिः४० सर्वैराभरणैर्दिव्यै श्श्रीवत्सेनतु भासितं कौस्तुभोद्भासितोरस्कं प्रसन्न वदनाम्बुजं४१ अब्जनेत्रास्यपाण्यम्फ्रिुं चतुर्बाहुं सुखोद्वहं अव्यक्तं निष्कलं नित्यं निर्गुणं च परात्परं४२ 21 कासनमन्दासीनुडै सङ्गरहितुडै यिन्द्रिय निरोधमु जेसि यम नियमासन प्राणायाम प्रत्याहार ध्यान धारणमुल नभ्यसिञ्चुचु, नासिकाग्रमुन दृष्टिनि निल्पिनवाडै परमात्मयन्दु निलिपिन मनसुगलिगि ध्यानमुनन्दु नैश्चल्यमु गलिगि हृदय कमलमुनु विकसितमुग नुण्डुनटुल ध्यानिञ्चवलयुनु. आ हृदय कमलमन्दु सूर्यमण्डलमुनु, आ सूर्यमण्डल मध्यमुन चन्द्र मण्डलमुनु, आ चन्द्रमण्डल मध्यमुन प्रकाशिञ्चुवाडुनु दिव्यासनमुनं दासीनुडैनवाडुनु, श्रीभूमिसहितुडुनु, परात्परुडुनु, स्वर्णवर्णुडुनु, महाबाहुडनु, शुकपिञ्छमु वण्टि कान्तिगल वस्त्रमुल धरिञ्चुवाडुनु. हेमवर्ण विचित्रमुलगु किरीटमकुटादि सर्वा भरणमुलचे शोभिञ्चुवाडुनु. श्रीवत्समुचे भासिञ्चुवाडुनु, कौस्तुभ मणिचे नलङ्करिम्पबडिन विशालवक्षस्थलमु गलिगिनवाडुनु, प्रसन्नमगु मुखपद्ममु गलवाडुनु, पद्ममुलवण्टि नेत्रमुल मुखमु हस्तमुलु पादमुलु गलवाडुनु, चतुर्बाहुडुनु, सुखो द्वहुडुनु, अव्यक्तुडु, निष्कलुडु, नित्युडु, निर्गुणुडुनुपरात्परुडुनु अयिनवाडुनु, शङ्खचक्रधरुडुनु, सौम्युडुनु, वरदाभयपाणियु, सत्वकारणुडुनगु विष्णुनि यर्चार्हुनिग मनमुनन्दु चिन्तिञ्चि सङ्कल्पिञ्चवलयुनु. मानसिकमर्चनं अथ मानसिकमर्चनमुक्त्वा वाचिकमाहऋग्यजुरिति. ४५. अथामूर्तं कायिक मर्चनमाहाग्निहोत्रेष्विति. यदग्निहुतं संस्कृतं शङ्खचक्रधरंसौम्यं वरदाभयपाणिनं चिन्तयेत्सकलं विष्णुमर्चार्हं सर्वकारणं४३ ध्यात्वैवं विग्रहैस्सर्वैर्मनसैवतु कल्पितैः क्रियतेऽभ्यर्चनं विष्णो र्यत्तन्मानसमीरितं.४४ प्रथमोऽध्यायः 22मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ४३. इट्लु चिन्तिञ्चिन परमात्मकु मानसिकमुग सङ्कल्पिञ्चबडिन युपचारमुलु जेयवलयुनु. इट्लु चेयबडिन यर्चनमुने मानसिकार्चनमन्दुरु. ४४. ऋग्यजुस्साम मन्त्रमुलचे ध्यानिञ्चि ब्राह्मणुलु परमात्मनु चिन्तिञ्चु प्रकारमे वाचिकार्चन मनम्बडुनु. ४५. अग्नि होत्रमुनन्दु व्रेल्पबडु होम विधानमे यमूर्तमगु कायिकार्चन मननॊप्पीनु ४६. आसन पाद्याचमनादि विविधोप चारमुलचे प्रतिष्ठितमगु देवताबिम्बमुनन्दर्चनमु समूर्तमगु कायिकार्चनमनम्बडुनु. ४७. कृतयुगमुनन्दु मानसिकार्चनमु, त्रेतायागमुनन्दु होमपूजयु, द्वापरमन्दु विग्रहार्चनमुनु कलियुगमुनन्दु हरिनामचिन्तनमुनु तुल्य फलदमुलनि सद्धविष्यं नाम भवति तत् सोऽङ्गेष्वग्निहोत्रेषु हुतं होमः. कायिक ममूर्तमर्चनं होमार्चनं भवति. ४६. अथकायिकं समूर्तमर्चन माह प्रतिमायामिति. द्रव्यैः यथा विभवलब्धैः ४७. अधैषामर्चनानां युगभेदेन नियममाहकृतेत्विति. ४८. अथेदमर्चनं स्वार्थमभिधाय चतुर्ष्वपि युगे ष्वस्मात्स्वार्था दर्चनाद्विलक्षण मन्यत्परार्थाभिध मर्चनमाह चतुर्ष्यपीत्यादिना. स्वार्थं गृहार्चनं प्रोक्तं परार्थं त्वालयार्चनं. परार्थंस्याज्जगच्चक्षु स्स्वार्थंस्याद्गृहदीपिका इत्याद्युकैः परार्थार्चनमालयार्चनमिति फलितं. तच्चमन्त्रोच्चार क्रिया द्रव्यध्यान भावाभिधैः पञ्चभिरङ्गै रुपेतं. ४९. तदेव ऋग्यजुस्सामभिर्मन्त्रै ध्यात्वैवं यद्द्विजातयः स्तुवन्ति परमात्मानं तद्वाचिकमुदीरितं४५ अग्नि होत्रेषु साङ्गेषु ध्यात्यैवं यद्द्विजातयः यद्धविष्यं चाग्निहुतं तदमूर्तन्तु कायिकं४६ 23 यॊकमतमैयुन्नदि. ४८. नालुगु युगमुल यन्दुनु विलक्षणमगु नीविशेषमु तॆलुपबडिनदि. इन्तिये गाक यी नालुगु युगमुलन्दु कूड, मन्त्रोच्चारणमु, क्रिय, द्रव्यमु, ध्यानमु, भावमु अनु नङ्गपञ्चकमुतो गूडियु अष्टोत्तरशतोपचारमुल मॊदलगु नुपचारभेदमुलचे गूडियु परिषद्देवतल विशेष पूजलचे नलरारियु, विवृणोति द्वात्रिंशदिति इद मुपलक्षणमष्टोत्तर सहस्रोपचारादीनां परिवारगणान्वितं परिषद्विशेष देवता पूजायुतं नित्य होमोत्सवान्तं प्रायश्चित्त क्रिया क्रमयुतं च भवति. ५०. तदुक्त लक्षणं परार्थार्चन मालयार्चनं सर्वलोकाभिवृद्धिदं तत्फलदं भवति. ५०. इयताग्रन्धे नार्चनस्य ग्रन्थेऽस्मिन् प्रतिपाद्यत्वं, प्रतिज्ञातं भवति, अस्योपन्यासे गमकं तत्परम प्रयोजन कधनेनाह विमानार्चकल्पे मरीचिः. अथायं देहः जन्मकृत्वा बार्यामय पाशबन्धितो भगवन्मायामोहितत्वा त्काम क्रोध लोभ मोह मदमात्सर्य हिंसादीनि करोति. योनिद्वारेण निष्क्रम्यपापीयसीं योनिं प्राप्य पुनर्जायमान स्स्वर्गनरकफलेषु कर्मसु प्रवर्तते. तस्माद्भगवन्माया मोहितत्वा द्भगवन्तं समाश्रित्य भक्त्यानारायण मुपासीत, तदुपासना त्सोऽपि भक्तवत्सल्त्वा द्भक्तानुकम्पया स्व मायां विमोचयति, ततस्सम्यक् ज्ञानम्प्रविशति पश्चादाश्रमधर्मसंयुक्तो भगवदाराधनं करोति, तदाराधनेन संसारार्णपनिमग्नो जीवात्मा परमात्मानं नारायणं पश्यति. सोऽप्यपुनरावृत्तिकं दिव्यलोकं प्रापयति. पश्चात्कृतकृत्योभवतीत्यादिना, तच्चार्चनं प्रकारान्तरेण चतुर्था विभज्य तत्रापि प्रतिमार्चनं वरिष्ठमाहसएव, प्रतिमायां कृतापूजाद्रव्यैः पाद्यासनादिभिः समूर्तमिति तत्प्रोक्त मर्चनं मुनिपुङ्गवैः४७ कृतेतु मानसं श्रेष्ठं त्रेतायां यजनम्परं द्वापरे प्रतिमार्चाच कलौचिन्तनमुत्तमं४८ प्रथमोऽध्यायः 24मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता नित्यहोममु, उत्सवमु, प्रायश्चित्तमु मॊदलगु क्रिया कलाप बाहुल्यमु गलिगियु, नुण्डुटचे सर्वोत्कृष्टमै परार्थार्चन मनुनदि सर्वलोकाभिवृद्धिदमनि कॊनियाडबडुचुन्नदि. अधसमाराधनं चतुर्विधं भवति जपहुतार्चन ध्यानानीति सावित्री पूर्वं वैष्णवीमृच मष्टाक्षरं द्वादशाक्षरं च भगवन्तं ध्यात्वा ऽभ्यसेत्सजपः अग्निहोत्रादि होमोहुतं गृहे देवायतने वा वैदिकेनमार्गेण प्रतिमादिषु पूजयेत्तदर्चनं निष्कल सकलविभागञ्च ज्ञात्वाऽष्टाङ्गयोगमार्गेण परमात्मानं जीवात्मना चिन्तयेत्तद्ध्यानमिति तेष्वर्चनं सर्वार्थसाधनं स्यादिति. मानसी होम पूजा च बेरपूजेति सात्रिधा … एषातु मानसीपूजा बेरपूजा विशिष्यत इत्ययमन्यो विभाग प्रकारः अत्र वाचिकस्यनानुप्रवेशः पार्थक्येनकृतः अमुमेवार्थं प्रकारान्तरेणान्येप्राहुः अग्नौ तिष्ठति विप्राणां हृदि तिष्ठति योगिनां. प्रतिमा स्वल्प बुद्दीनां सर्वत्र विदितात्मनामिति मित्यस्यासपाठत्वमुक्त्वातत्रा प्रमत्तानामिति भाव्यमिति सुन्दरराजा चार्यादयः. अत्र यथा यथ मेषां विभागानां समन्वयो बोध्यः अत्रोत्तम ब्रह्मविद्यासारेऽस्मत्प्रकरण स्पर्शीसंवादो विलिख्यते, ननु ध्यायन् कृते यजन् यज्ञैः त्रेतायां द्वापरेऽर्चयन्, यदाप्नोति तदाप्नोति कलौसङ्कीर्त्यकेशव, मितिकलियुगे कीर्तनस्य सर्वसाधनत्वमुक्तं कथं तदर्चनस्येति चेदुच्यते, भागवते कलौ कृष्णं त्विषाकृष्णं साङ्गोपाङ्गास्त्र पार्षदं यज्ञै स्सङ्कीर्तनप्रायै र्यजन्ति हि सुमेधस. इति यजनाङ्गतया सङ्कीर्तनमुच्यते अस्य व्याख्या प्रकारः सङ्कीर्तन प्रायैस्त्सोत्रबहुलैर्यज्ञैरर्च नैर्यजन्तीति भगवांश्च तधोपदिशति. मद्याजी मां नमस्कुर्विति. एपञ्च प्रतिमार्चनमेन सर्वप्रधानं. प्रतिमां चतुर्ष्वपि युगेष्वेवं विशेषस्तु युगे युगे मन्त्रोच्चार क्रियाद्रव्य ध्यानभावाङ्ग पञ्चकं४९ 25 विना यत् स्तोत्र वन्दनादिकं क्रियते तद्भित्तिं विना चित्रलेखनं भवतीति किञ्च बेरपूजा मानस होमपूजाभ्यां समुच्चिता सती विशिष्यत इत्ययमपरो हेतु सदौत्कृप्ट्ये स्मर्यते यथा नवनीतेततो मानसिकार्चनं कुर्यादित्यारभ्य भगवन् पुण्डरीकाक्ष प्रीत्यायत्तु मयाकृतं. आत्मसात्कुरुदेवेश बाह्येत्वां सम्यगर्चये. इति श्लोकःपठ्यते इत्यलं विस्तरेण. अस्मिन्नध्याये ऋषिप्रश्नोत्तरं परब्रह्मलक्षणं अर्चनस्वरूपकथनमित्यंशाः प्रतिपादिताः आहत्य श्लोकानां सङ्ख्यासार्ध पञ्चाशत्, इति प्रथमोऽध्यायः. प्रथमाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता इदि यार्षमगु नट्टियु श्रीवैखानस महाशास्त्रमुन मरीचि प्रोक्तमगुनट्टियु नानन्द संहित यन्दु ऋषि प्रश्नोत्तरमु. परब्रह्मलक्षण विधानमु अर्चन त्रैविध्यमु अर्चनस्वरूपमु परार्थार्चनमहिममु अनु नंशमुलुगल प्रथमाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. द्वात्रिंश दुपचारेण परिवार गणान्वितं नित्य होमोत्सवान्तञ्च प्रायश्चित्त क्रियाक्रमं.५० तत्परार्थार्चनं प्रोक्तं सर्वलोकाभिवृद्धिदं इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां विष्णुपारम्यनामक प्रथमोऽध्यायः प्रथमोऽध्यायः 26मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता २. अथ द्वितीयोऽध्यायः शाखानुक्रमणम् अतःपरं प्रवक्ष्यामि शाखानुक्रमणं बुधाः बहुश्रुङ्ग श्चतुस्सानुः पृथुलो वेदपर्वतः१ कृष्णद्वैपायन स्तान्तु विभज्य समगापयत् चतुर्भ्यश्चतुरोवेदान् तत्क्रमो वक्ष्यतेऽधुना२ संस्कृतव्याख्या पूर्वस्मिन्नध्याये तावदालयार्चनं प्रक्रान्तं अस्मिन्नध्याये तदर्चनक्रम विधायकस्य शास्त्रस्य प्रामाण्य प्रदर्शनाय वेदशाखानुक्रमण प्रकारं व्याख्यास्यत्यतः परमित्यादिना :- अत्र वेदास्तावत्प्रमाणं भगवदाज्ञा रूपत्वादिति सिद्धवत्कृत्यायमनुवादः कृतः. अतःपरमित्यर्चनस्वरूपस्य आन्ध्रतात्पर्यं ओ महर्षुलारा! अर्चनमुनु गूर्चि पूर्वाध्यायमुनन्दु चॆप्पि आयर्चनमुनु विधिञ्चिन महाशास्त्रमुयॊक्क स्वरूपमुनु चॆप्प दलञ्चि वेदशाखल यनुक्रमणमुनु चॆप्पीचुन्नानु. अनेक शृङ्गमुलु गल्गि नाल्गुसानुमलतो विशालमगु वेदपर्वतमु प्रकाशिञ्चुचुन्नदि. १. कृष्णद्वैपायमुडनु व्यासुडु आ वेदपर्वतमुनु नालुगु भागमुलुग विभजिञ्चि नलुमरचे नध्ययनमु चेयिञ्चॆनु. आ क्रममिप्पीडु 27 श्रुण्वन्तु मुनयस्सर्वे यतवाक्काय मानसाः द्वैपायनस्य शिष्यास्तु चत्वारः कथिताः क्रमात्३ गानक्रमसमायुक्तं सामवेदन्तु जैमिनिः अधर्वाणं सुमन्तुस्तु ऋग्वेदं गालवःक्रमात्४ कुशाग्रधीर्यजुर्वेदं पदक्रम समन्वितं औद्गात्रं सामभिर्यागे ब्राह्ममाथर्वणेन तु५ हौत्रमृग्भिर्यजुर्मन्त्रैराध्वर्यवमकारयत् सुकर्मा जैमिनेश्शिष्य स्सामवेदं महार्णवं६ कथनानन्तरं, अनुक्रमणं पारम्पर्य प्राप्तिः इदं शाखानुक्रमणमादि संहिताचरणप्यूहादिमतेभ्यो विलक्षणं भातीत्यय मप्यपरःप्रकार इवगम्यते. १.९. अधर्वाणं पार्वणं महार्णवं इत्यनुषज्यते. सुमन्तुर्ग्राह चॆप्पबडुचुन्नदि. २. ओ महर्षुलारा! ई यंशमुनु त्रिकरण शुद्धिगा विनुडु. द्वैपायन यनु वेदव्यासुनकु नलुमरु शिष्युलुण्डिरि. ३. गान क्रम सहितमुग सामवेदमुनु जैमिनियु सुमन्तुडु अधर्ववेदमुनु ऋग्वेदमुनु गालमडुनु, कूशाग्रबुद्धि यनुनातडु पदक्रम समन्वितमुग यजुर्वेदमुनु क्रममुग नभ्यसिञ्चिरि.४. मरियु यागमुनुनन्दु सामवेदमन्त्रमुलचे नौद्गात्रमुनु, आधर्वणमन्त्रमुलचे ब्राह्ममुनु, ऋङ्मन्त्रमुलचे हौत्रमुनु, यजुर्मन्त्रमुलचे नाध्वर्यमुनु कल्पिञ्चॆनु. यागमुनन्दा या वेद मन्त्रमुल का या पेर्लतो व्यवहारमु कल्पिम्पबडॆननि भावमु. ५. जैमिनि यॊक्क शिष्युडगु सुशर्म यनुनातडु महार्णव तुल्यमगु सामवेदमुनु पदि विधमुलुग विभजिञ्चि पदिमन्दि शिष्युल नध्ययनमु जेयिञ्चॆनु. हिरण्यनाभुडु कौसल्युडु, पुष्पजित्तु, लाङ्गजित्तु, गुहुडु, द्वितीयोऽध्यायः 28मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता विभज्य दशधा चैवं दश शिष्यानगापयत् हिरण्यनाभः कौसल्यः पुष्पजिल्लाङ्गजिद्गुहः७ लोकाक्षः कौसलिश्शम्भुस्सुचरश्च वृषावहः सुकर्मण स्त्विमेशिष्या दश सामाब्धि पारगाः८ ते चापि शतधाकृत्वा स्वां स्वां चैवतु संहितां अध्यापयन् दशदश पुनर्नामादिका न्मुनीन्९ अत स्सहस्रशाखं तु सामवेदं विदुर्भुधाः अथर्वाणं सुमन्तुस्तु ग्राहयामास पार्वणं१० सम्बन्धं देवदर्शमपिं ब्रह्मबलिं ध्रुवं पञ्चैतान् ग्राहयामास पञ्चधाकृत्य तं पुनः११ यामासजग्राहेत्यर्थः स्वार्थेणिच्. तुर्भिन्नक्रमः सतु सुमन्तुस्तमथखर्ववेदं पुनः पञ्चधाकृत्य एतान् सम्बन्धादीन् पञ्चशिष्यान् ग्राहयामास अध्यापयामास. प्रथमग्राहयामासस्तु सिद्धस्यानुवादः १०.१५. धीमान् सुतीक्ष्ण धीरिति द्वेविशेषणवाचकपदे आध्ययनेऽध्यापने चैतयोर्विनियोगो लोकाक्षि, कौसलि शम्भुडु, सुचरुडु, वृषावहुडु अनु नीपदुगुरे यासुशर्मयॊक्क शिष्युलुनु सामवेद महार्णवमुन पारङ्गतुलैन वारुनु अयियुन्नारु. ८. ईपदिमन्दियु तम तम संहितनु नूरुगा विभजिञ्चि क्रममुगा नॊक्क रॊक्करु नूर्गुरु नूर्गुरु शिष्युल कायापेर्लुगल वेदभागमु नुपदेशिञ्चिरि. अट्टु ली सामवेदमुनु वेयिशाखलु कलदनि बुधुलॆरिङ्गियुन्नारु. ९. अधर्व वेदम महार्णवमुनु सुमन्तुडध्ययनमु जेसॆननि पूर्वमु चॆप्पबडिनदि. आ सुमन्तुडु तानध्ययनमुजेसिन संहितलनु रॆण्डु रॆण्डुग 29 तेच स्वां स्वां द्विधाकृत्य द्वाभ्यां द्वाभ्यां तु संहितां ददुश्शुल्कायनादिभ्यो मुनिभ्यश्च यथाक्रमं१२ शुल्कायनः पिप्पलादो जाबालिः कुमुदोऽञ्जनः शौनक स्सैन्धवो व्यक्षो मुञ्जकेशस्तपोबलः१३ सम्बन्धादिक पञ्चानां शिष्यौ द्वौ द्वौ समीरितौ इत्यथर्वणभेदाश्च दशधादौ समीरिताः१४ तासां भेदोपभेदाश्च बहवस्सद्भिरीरिताः ऋग्वेदं गालवो धीमान् द्विधाकृत्य सुतीक्ष्णधीः१५ मुनिभ्यां प्रददौ द्वाभ्यां बाष्कलाय शाकलाय च तौ चापि संहितां स्वां स्वां चतुर्धा ददतुः क्रमात्१६ द्रष्टव्य. १६. बाष्कलेनाधीतं बाष्कलमधीयन्तीत बाष्कलाध्यायिन इत्यपि पूर्ववत् उभयत्र द्विजा इति समानाधिकरण विशेषणं ज्ञानौत्कट्यप्रदर्शनार्थ विभजिञ्चि क्रममुग नॊक्कॊक रिद्दरिद्दरु शिष्युलकॊसङ्गिरि. १२. वारले शुल्कायनुडु, पिप्पलादुडु, जाबालि, कुमुदुडु, अञ्जनुडु, शौनकुडु, सैन्धमडु, न्यक्षुडु, मुञ्जकेशुडु, तपोधनुडु अनुनी पदुगुरुनु सम्बन्धुडु मॊदलुगागल ऐदुगुरकु जण्टलु जण्टलुगा नेर्पडिन शिष्युलै युन्नारु. ई प्रकारमुगा नादियन्दधर्वण वेदमु यॊक्क भेदमुलु पदियनि चॆप्पबडिनवि. १४. ई पदिण्टियॊक्क भेदमुलु, उपभेदमुलुनु अनेकमुलै युन्नवनि पॆद्दलु चॆप्पीचुन्नारु. १४. मरियु धीमन्तुडगु गालमडुनु तानध्ययनमु चेसिन ऋग्वेदमुनु रॆण्डुग विभजिञ्चि बाष्कलुडु, शाकलुडनु निरुमरु महर्षुल कुपदेशिञ्चॆनु. वारलिरुमरुनु क्रममुग तम तम संहितनु नाल्गुविधमुलुग विभजिञ्चि नलुमरु नलुमरकुपदेशिञ्चिरि. १६. द्वितीयोऽध्यायः 30मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता सुधर्मा सुकवान् प्रज्ञो वल्कलश्च महर्षयः चत्वारो बाष्कलशिष्या बाष्कलाध्यायिनो द्विजाः१७ सुधर्मा मारको दण्डो मुद्गलश्च महर्षयः चत्वारश्शाकलशिष्याश्शाकलाध्यायिनो द्विजाः१८ ततस्तु संहिता स्वां स्वां त्रिधाकृत्य महर्षयः तेत्रिभ्यश्च सुधर्माद्या ऋक्छाखां ब्रुवते बुधाः१९ शालेयस्सुतपावत्सो मुद्गो गोमुख पिप्पलौ पलिङ्गु र्गोमुखो मन्तुः ककुरुग्रतपाश्शिखी,२० सुबहुर्मृदुलोऽनन्तः कुण्डिलो क्षरथस्तपः पुराणः प्रदुलस्सर्गो वायुकः कपिल श्शिथिः२१ सुधर्मादिकशिष्यास्ते चतुर्विंशतिका स्त्विमे ते चतुर्विंशति विधामृक्छाखां ब्रुवते बुधाः२२ मिदम्पदं. २१. तइमइती प्रसिद्धिद्योतनाय द्वयोस्सर्वनामशब्दयो रुपादानं २१, २४. याजुषं वेदं विशेषेण गृह्णन्तीति याजुषविग्रहाः २५. सुधर्मुडु, सुकमडु, प्रज्ञुडु, वल्कलुडु. ननु नीनलुमरु महर्षुलु बाष्कलुनि शिष्युलै बाष्कलशाख नध्ययनमुजेसिरि. १७. सुधर्मुडु, मारकुडु, दण्डुडु, मुद्गलुडु, अनु नीमहर्षुलु नलुमरुनु, शाकलुनि शिष्युलै शाकलशाखनध्ययनमु जेशिनवारलैरि. १८. सुधर्मुडु मॊदलुगागल यीयॆनिमिदि मन्दिमहर्षुलुनु तम तम संहितनु मूडु मूडु विधमुलुग विभजिञ्चि मुग्गुरु मुग्गुरु ऋषुलकु प्रत्येक मीऋक्शाख नुपदेशिञ्चिरि. १६. शालेयुडु, सुतपसुडु, वत्सुडु, मुद्गुडु, गोमुखुडु, पिप्पलुडु, पलिङ्गुडु, गोमुखुडु, मन्तुडु, 31 तस्यभेदोपभेदाश्च बहवस्सद्भिरीरिताः ततः कुशाग्रधीर्धीमान् यजुर्वेदं महार्णवं.२३ विभज्य पञ्चधैवाथ मुनीन् पञ्चमहाधियः साङ्गमध्यापयामास याज्ञवल्क्यादिकान् गुरुः२४ याज्ञवल्क्य स्सुवर्णश्च जाबालिर्वैदिकस्सुहृत् कुशबुद्धेरिमे शिष्याः पञ्च याजुषविग्रहाः२५ ततोबहुमतात्मानं याज्ञवल्क्यं तपोबलात् शिष्यन्तु कृतसच्छास्त्र मविषह्यं कुशाग्रधीः२६ उवाच परया वाचा क्रुद्धो वेदो विमुच्यतां मत्तोधीतो यजुर्वेद इत्येतच्छृतवान्मुनिः२७ बहुमतः गर्वितः आत्मा येन सः बहुमतात्मा २६. परया हृदयस्पृशा. वेदो यजुर्वेद इति क्रोधे द्विरुक्तः, २७. स्वरूपमिव यथापूर्वमिव यथाधीत ककुषुडु, उग्रतपसुडु, शिखिसुबहुडु, मृदुलुडु, अनन्तुडु, कुण्डिलुडु, अक्षरथुडु, तपुडु, पुराणुडु, प्रदुलुडु, सर्गुडु, वायुकुडु, कपिलुडु, शिधियनु नीयिरवदि नल्वुरुनु सुधर्मुडा दिगागल यॆनिमिदिमन्दिकिनि शिष्युलैयुन्नारु. २१. यीयिरुवदि नलुमरे यिरुवदि नाल्गुविधमुलै यॊप्पिन ऋक्छाखनध्ययनमु जेसिरि, २२. वीनि भेदोपभेदमुलनेकमुलनि पॆद्दलु चॆप्पीचुन्नारु. आवल बुद्धिशालि यगु कुशाग्रधीयनु नातडुनु तानध्ययनमु जेसिन यजुर्वेद महार्णवमुनु ऐदुग विभजिञ्चि याज्ञवल्क्युडु मॊदलुगागल महाबुद्धिशालुरगु नैदुगुरु महर्षुलकु स्वयमुग साङ्गमुग नावेदमु नुपदेशिञ्चॆनु. २४. याज्ञवल्क्युडु, सुवर्णुडु, जाबालि, वैदिकुडु, सुहृत्तु अनु नीयैदुगुरुनु कुशाग्रधीयॊक्क शिष्युलै द्वितीयोऽध्यायः 32मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता उज्जगार यजुर्वेदं स्वरूपमिवशक्तितः पांस्वाकारं तु तत्सर्व मृषि स्तित्तिरि रूपधृत्२८ आस्वाद्य वाग्भि र्दिव्याभिर्यजुर्वेद महार्णवं व्याजहार यथापूर्वं तैत्तिरीय मितीरितं२९ याज्ञवल्क्यस्ततोगत्वा भगवन्तं दिवाकरं प्रणिपत्याश्रयित्वाथ यजूंषि विलपन्मुनिः३० तपश्चकारचित्रंवै दॆवैरपि सुदुष्करं ततः प्रीतमनास्तस्मै देवस्सन्निदधे रविः३१ मन्यूनानतिरिक्तमित्यर्धः. २८. तित्तिरिणो रूपं धरतीति तित्तिरिरूपधृत्. २६. यजूंषिवान्तानि तान्युद्दिश्य पूर्वमधीतानां वान्तत्वादद्य नूतनाना मपेक्षितत्वाच्च. तेषांसम्पादने विलाप हेतुरुच्यते अविषह्यशक्ते र्याज्ञवल्क्यन्य वान्तकुशाग्रधीवेदन्य स्वविमाननाकर पूर्वगुरुमात्सर्याभिनिविष्टन्य तेषामेव यजुषां पुन रविलम्बेन सम्पादनेच्छायां विलापो युक्तएव. ३०. अत्र याजुषशाखनद्ययनमु जेसिन वारलैरि. २५. तपोबलमुवलन गर्विञ्चिनट्टियु, समस्तशास्त्रार्थ पारङ्गतुडगुटचे सहिम्प रानि शक्तिसम्पन्नुडैनट्टियु तन शिष्युडगु याज्ञवल्क्युनि नॊक्कनाडु गुरुवगु कुशाग्रधि चूचि अतनि दुरहङ्कारमुनकु विसुगुजॆन्दि मिक्किलि कोपिञ्चिनवाडै नीचे नावलन नध्ययनमु जेयबडिन वेदमु विडचि पॆट्टबडुनु गाक यनि गम्भीरमगु वाक्कुचे पलिकॆनु. २७. आ वाक्यमु लनु विनिन याज्ञवल्क्युडु तन तपःप्रभावमु वलन तानध्ययनमु जेसिन यजुर्वेदमुनु अदेप्रकारमुग वॆडलग्रक्कॆनु. अन्तट पांसुस्वरूपमुग वॆडलिन यायजुर्वेदमुनन्तनु तित्तिरिपक्षुल रूपमुनु धरिञ्चिन महर्षियनगा कुशाग्रधीयनु गुरुम यजुर्वेद 33 प्रणिपत्य सवित्रेऽथयाज्ञवल्क्योऽब्रवीद्वचः कृतकृत्योऽस्मिदेवेश नास्ति मत्सदृशोभुवि३२ विश्वभूतान्तरात्मा ऽसौ मुक्तानामयनम्परं त्रिलोकनयनश्श्रीमां त्सर्वकारण कारणं३३ प्रत्यक्षतां भवान्यातो यस्मान्मह्यं महामते स्तुत्वैवं प्रणमन्तं तं प्रत्युवाच दिवाकरः३४ तृप्तोऽस्मि तपसातेऽद्यवरं वरय सुव्रत इत्युक्तः प्रणिपत्यास्मै यज्ञवल्क्योऽब्रवीद्वचः३५ विचार्यते अनधीतस्तु योभूमाविति भूशब्दोपादान सामर्थ्या द्वेदस्यास्य देवाधी तत्वं रवे रुपदेश योग्यत्वं चोवपद्यते. देवेष्वपि तपस्विनां दृष्टत्वान्नायं तादृशोव्यवच्छेदकशब्दः, यद्वाद्वयोश्शब्दयो महार्णवमुनु आस्वादिञ्चिनवाडै मुनुपटिवलॆने आ यजुर्वेदमुनु तैत्तिरीयमनुपेरिट नध्यापनमु जेसॆनु. अन्तट याज्ञवल्क्युडुनु तन गुरुम नाज्ञननुसरिञ्चि यातनि वेदमु नातनकिच्चि भगवन्तुडगु दिवाकरुनि चॆन्तकेगि नमस्करिञ्चि आश्रयिञ्चिनवाडै यजुर्वेदमुनु गूर्चि यनगा तानध्ययनमु जेसिन यजुर्वेदमुयॊक्क नाशमुनु गूर्चि मिक्किलि विलपिञ्चुचु देवतल चेतनु चेयशक्यमुगानट्टि महत्तरमगु तपस्सुनु चेसिन वाडायॆनु. ३०. अन्त ना तपस्सुवलन सन्तसिञ्चिनवाडै देमडगु रवियु नातनिकि साक्षात्करिञ्चॆनु. ३१. अन्तट याज्ञवल्क्युडु तनकु साक्षात्करिञ्चिन सूर्युनि गूर्चि नमस्करिञ्चि ओ महात्मा समस्त भूतमुलकन्तर्यामिवै मुक्तात्मुलकु परममगु गम्यस्थानमुवै त्रिलोक नयनुडवै श्रीमन्तुडवै सर्वकारणु डवै यॊप्पॆडि योदेवेश्वरा! नावण्टि दीनुनकु नीम प्रत्यक्षमगुट वलन नेनु द्वितीयोऽध्यायः 34मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अवधीतस्तु यो भूमौ यजुर्वेदस्तपस्विभिः तं वै सर्वं समाचक्ष्व प्रसादो यदिते मयि३६ इत्युक्तो भगवान् भास्वां त्सप्तदैव त्यवादि नीं शाखां व्यावन्दयामान याजुषीं वाजिनम्भवः३७ सप्तकण्वादिकान् शिष्वान् ग्राहयामानतापसः कण्वः कुशिक ऊर्वश्च शान्तश्च तपनः कठः३८ विमलश्चैव सप्तैते वाजिशाखा विदुर्बुधाः तेपि शाखां पुनस्स्वांस्वां द्विधाकृत्य महर्षयः३९ स्संहत्येयं शक्तिः कल्प्यते. कुशाग्रधीयश्शिष्याणां पञ्चानां मध्ये याज्ञवल्क्यस्य प्रथमस्य वृत्त मियताग्रन्थेनोक्त्वाऽन्येषामपि चतुर्णां कथां प्रस्तौति. सुवर्णादीति सुचरादयः कुशलन्ता ष्षोडशमुनयः सुवर्णादि कृतार्धुडनैतिनि. नाबोटि यदृष्टशालि यी भूलोकमन्दॆव्वडुनु लेडु अनि पलिकॆनु. ३३. इट्लु स्तोत्रमुजेसि प्रणाममुजेसिन याज्ञवल्क्युनि गूर्चि दिवाकरुडुनु रबीसु व्रतुडगु ओ याज्ञवल्क्युडा! नीतपस्सुचे नेनिप्पीडु सन्तसिञ्चितिनि. कामन नीम कावलसिन वरमुनु कोरुमु’ अनि पलिकॆनु. अन्तट सूर्युनिचे निट्लु पलुकबडिनवाडगु याज्ञवल्क्युडुनु आ रविकि प्रणाममुजेसि ओ महात्मा! नीम नायॆड ब्रसन्नुडिवैतिवेनि ये यजुर्वेदमु पूर्वपु वारलॆव्वरि चेतगानि यध्ययनमु चेयबडकुण्डॆनो दानिनि समग्रमुग नाकुपदे शिम्पुमु अनि पलिकॆनु. ३६. इट्लु पलुकबडिन भगवानुडगु भास्वानुडुनु वाजिरूपमुनु धरिञ्चि सप्तदैवत्य वादिनियनु वाजिशाखनातनि कुपदेशिञ्चिनवाडायॆनु. ३७. याज्ञवल्क्युडुनु तानध्ययनमु जेसिन या वाजिशाखनु कण्वुडु मॊदलुगागल येडुगुरु महर्षुल 35 द्वाभ्यां द्वाभ्यां तु शिष्याभ्यामृषिभ्यां प्रददु स्ततः जटिलो वेतस स्तज्ञो जह्नु र्गर्ग ऋजों बरः४० सुव्रतो माठरश्चक्रः पिङ्गळो विमलाशयः बाण्डक स्सुखधीश्शम्भु श्चतुर्दश महर्षयः४१ कण्वादीनामिमेशिष्या द्वौद्वावास्ताम्पुराविदः चतुर्दशविधामाहु र्वाजिशाखां महर्षयः४२ सुवर्णादिचतुर्णान्तु मुनीनां सुचरादयः कुशलान्ताः पुराविद्भिश्शिष्याष्षोडश कीर्तीता४३ चतुर्णां शिष्याः पुराविद्भिः कीर्तिताः अत्रैतेषां षोडशानां शिष्याणां नामानि नकीर्तितानीति यत्किञ्चित्त्रुटितम्भाति इमे पञ्चाशन्मुनयस्संवृत्ताः कुपदेशिञ्चॆनु. कामन कण्वुडु कुशिकुडु, ऊर्वुडु, शान्तुडु, तपनुडु, कण्ठुडु, विमलुडुननु नीयेडुगुरुनु वाजिशाखनध्ययनमु जेसिनवारलनि पॆद्दलु चॆप्पीदुरु. ३८. तिरिगि यी येडुगुरु महर्षुलनु तम तम शाखनु रॆण्डु रॆण्डु भागमुलुगा विभजिञ्चि प्रत्येकङ्गा यिद्दरिद्दरु महर्षुलकुपदेशिञ्चिरि. ३९. जटिलुडु, वेतनुडु, तङ्ञुडु, जह्नुडु, गर्गुडु, ऋजुडु, अम्बरुडु, सुव्रतुडु, माठरुडु, चक्रुडु, पिङ्गळुडु, विमलाशयुडु, भाण्डकुडु, सुखधीशम्भुडु, अनु नी पदुनलुगुरु महर्षुलुनु पै जॆप्पिन कण्वादुल यिद्दरिद्दरु शिष्युलनि चॆप्पबडिन पूराविदुलै युन्नारु. ४०. कामन वाजिशाख पदुनालुगु विधमु लैनदनि पॆद्दलु चॆप्पीचुन्नारु. ४१. याज्ञवल्क्युडुनि सहाध्यायुलगु तक्किन सुवर्णादुलगु नलुमरु महर्षुलनु सुचरुडु मॊदलु कुशलु निवरकु चॆप्पबडिन पदनार्गुरु शिष्युलुण्डिरनि पॆद्दलचे चॆप्पबडिनदि. ४३ सुचरुडु मॊदलु कुशलुनि वरकु गल शिष्यवत्सलुलगु द्वितीयोऽध्यायः 36मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता सुचराद्याः कुशां ताश्चदश तेषु महर्षयः मुनिभ्यः पञ्चपञ्चभ्यश्शिष्येभ्यश्शिष्यवत्सलाः४४ महर्षयो दशप्रोक्ता ज्ञानविज्ञान सञ्ज्ञया ज्ञानपञ्चकमित्येकमन्यद्विज्ञान पञ्चकं४५ सुमेधा स्तीक्ष्णोबभ्रुश्च कठो मध्यन्दिनो वृषः मित्रश्च तापसो मण्डः क्रतु रुग्रतपाश्शिखी४६ मण्डोब्धि रतुलस्सालो दूर्वासो लोमशोनटः सुबहुर्बर्बुरोमन्युश्शताङ्ग स्सुमनाविकृत्४७ पदिमन्दि महार्षुललो नॊक्कॊक रॊक्कॊक यैदैगुरु महर्षुलकु तम तम शाखनुपदेशिञ्चिरि. ४४. ई शिष्युललो मॊदटि पदिमन्दियु ज्ञानुलु विज्ञानुलु अनु सञ्ज्ञनु गलिगियुन्नारु. (गानि वीरलकु प्रत्येक व्यवहारमु नाममु लेकारणमुननो कनुपिम्पम.) अनगा नन्दु मॊदटि ऐदुगुरकुनु ज्ञानपञ्चकमनियु तरुवाति रॆण्डव यैदुगुरकुनु विज्ञानपञ्चकमनियु पेरैयुन्नदि. ४५ सुमेधनुडु तीष्णुडु, बभ्रुडु, कठुडु, मध्यन्दिनुडु, वृषुडु, मित्रुडु, तापसुडु, मन्दुडु, क्रतुडु, उग्रतपसुडु, शिखि मण्डुडु, अब्धि अतुलुडु, सालुडु, दूर्वासुडु लोमशुडु, नटुडु, सुबहुडु, बर्बुरुडु, मन्युडु, शताङ्गुडु, सुमनसुडु, विकृतु सरसुडु, करणुडु खञ्जुडु, पतङ्गुडु, चटुलुडु, मतुडु, मद्रुडु, प्रियुडु, व्रतुडु, कर्णुडु, सुमति, सुरुचि, शुकुडु, अञ्जनाभुडु, हयग्रीमडु, अनु नी नलुवदिमन्दियु यधाज्ञान विज्ञानसञ्ज्ञया प्रस्तुतादशसुमेधायो हयग्रीवान्ताश्चत्वारिं शदित्याहत्य पञ्चाशदुक्ताः ४३ किञ्चैतेषु षोडशसुशिष्येष्वाद्यस्य सुचरः इति दशमस्य कुशइत्यैकादशस्यं कण्ड इति षोडशस्य कुशलइति चत्वारिनामानि 37 सरसः करणः खञ्जः पतङ्ग श्चटुलो मतः मद्रः प्रियोव्रतः कर्णस्सुमतिस्सुरुचिश्शुकः४८ अञ्जनाभो हयग्रीवः पञ्चाशन्मुनयस्त्विमे कुण्डाद्याःकुशलां ताश्च षट्स्वाधीताञ्च संहितां४९ षोढाकृत्य स्वशिष्येभ्य ष्षट्षड्भ्यः प्रददुः क्रमात् अत्रिर्मित्रायनो जह्नुर्जाबालिश्च रसायनः५० महाक्षो दमनश्शक्रो यज्ञवाहश्शकायनः महिषस्तरणिश्श्वभ्रो मञ्जिष्ठ स्सखि पङ्किलौ५१ पैन जॆप्प बडिन ज्ञानपञ्चक मैदुगुरुनु विज्ञानपञ्चक मैदुगुरु कलसि येबदिमन्दियु पै जॆप्पबडिन पदिमन्दि महर्षुलयॊक्क शिष्युलै युन्नारु. ४८ कुण्डुडु मॊदलु कुशलुनि वरकु गल नायार्गुरुनु तामध्ययनमु जेसिन संहितनु प्रत्येकमारारु भागमुलुगा जेसि तम तम शिष्युल नार्गुरार्गुरलकु प्रत्येकमुगा उपदेशिञ्चिरि. अत्रि, मित्रायनुडु, जह्नुडु जाबालि रसायनुडु, महाक्षुडु, दमनुडु, शक्रुडु, यज्ञवाहुडु, शकायनुडु, महिष्युडु, तरणि, श्वभ्रुडु, मञ्जिष्ठुडु, सभि, पङ्किलुडु, रसारुडु, कर्मदुडु, स्वर्णुडु, कर्णिकारुडु, किरोरगुडु, सप्तजिह्वुडु, शिखामालि, शबरुडु, नकुलुडु, वसुम, जटिलुडु, पुण्ड्रकुडु, दभ्युडु, सुवृत्तुडु, जनकुडु, बुधुडु, वत्सुडु, महाङ्गुडु, पञ्चाङ्गुडु, केसरुडु, अनु नी मुप्पदियार्गुरु महर्षुलुनु यजुर्वेद महासमुद्रमुनु दाटिनवारु दान यजुस्सु यॊक्क प्रभेदमु नूरुविधमुलनि पॆद्दलु चॆप्पीचुन्नारु. अनगा तत्तच्छोकैरवगम्यन्ते, अत्रश्लोकेऽध्यापयन्नित्यध्याह्रिायते ४४.४५.४८ वेदानां व्यसनाद्विभागादाद्यं, तद्व्यसनात्प्राग्रूपं यन्मिळितावस्थकं द्वितीयोऽध्यायः 38मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता रसादः कर्मधस्स्वर्णःकर्णिकारः किशोरगः सप्तजिह्वाश्शिखा माली शबरो निकुलो वसुः५२ जटिलः पुण्ड्रकोदभ्योसुवृत्तो जनको बुधः वत्सो महाङ्गः पञ्चाङ्गः केसरश्चेत्यमी क्रमात्५३ महर्षयस्तुषट्त्रिंशद्यजुर्वेदाब्धि पारगाः अतोयजुः प्रभेदन्तु विदुरेकशतं बुधाः५४ वेदानां व्यसनाद्यन्तु प्राग्रूपं मिळितं महत् तान्तु वैखानसीं शाखां यजुर्वेद तरोर्विदुः५५ याज्ञवल्क्युनि शिष्युलु पदुनाल्गुमन्दियु, ज्ञानपञ्चक विज्ञानपञ्च कमुलतो जेरिन सुमेधादुलेबदिमन्दियु, अत्र्यादुलु मुप्पदियारु मन्दियु कलसि यध्येतलु नूर्वुरगुटचे वीरध्ययन वेदमुलु विभागिम्पबडुटकादि यन्दुनु, अन्तकु पूर्वमन्दुनु, आनगा वेदमुलु विभजिम्पबडक कलसियुण्डॆडि यखण्डावस्थनु यजुर्वेद तरुस्कन्धमगु वैखानस शाखयनि पॆद्दलु चॆप्पीचुन्नारु. ई मूल शाखयनगा स्कन्धमुनकु शाखानुक्रमणमु पै जॆप्पबोम विधमुग तॆलियनगुनु. ५६. आध्वर्यवमु, यागमु, याजमानमु, अग्नि होत्रमु, हौत्रमु, विधायकमु. पितृमेधमु, विधि यनुनिवि प्राजापत्य काण्डमुन यज्ञकाण्डमुलनि पॆद्दलु चॆप्पीचुन्नारु. ५७. सोममु, ग्रहमुलु, दक्षिण, शुक्रियमु, वाजपेयमु, सवमु, विधुलु, अनुनवि सोमकाण्ड विवरणमनि पॆद्दलुचॆप्पीदुरु. ५८. आग्न्याधानमु, अग्निहोत्रमु, विधि, अग्निसञ्चयमु, विधि, पुनराधानमु अनुनिवि वेदानां महदखण्डं स्वरूप मासीत्तमेव यजुर्वेदतरो स्स्कन्धं वैखानसींशाखां शास्त्रमिति वेदविदोविदुः. तामिति विधेयविशेषणं, 39 अस्यास्तु मूलशाखायाः काण्डानुक्रमणं त्विदं अथाद्वर्यवतद्याग याजमानाग्निहोत्रकाः५६ हौत्रं विधायकश्चैषां पितृमेधश्च तद्विधिः प्राजापत्याख्य काण्डेतु यज्ञकाण्डानिमान्विदुः५७ सोमो ग्रहा दक्षिणाश्च शुक्रिया वाजपेयकाः सवश्च विधयश्चैषां सोमकाण्डे विदुर्बुधाः५८ अग्न्याधानं चाग्निहोत्रं तद्विधि स्सोमहोमकाः पुरोनुवाक्या याज्ये च अश्वाच्छिद्रेष्टि मेधकाः५९ याग्नेयमुलनि तॆलियबडुचुन्नवि. ५९. राजसूयाश्वमेधमुलु, विधि, सोमहोम मुलु, पुरोनुवाक्यायाज्यलु, आश्वाच्छिद्रेष्टि मेधमुलु सौत्रामणि, सत्रमु, सत्रायणमु, विधि, यनुनवि वैश्वदेव काण्डभेदमुलनि महर्षुलु चॆप्पीचुन्नारु. आम्नायविधि ब्राह्मकाण्डमनियु निट्टिशाख यैदुविधमुलुग विभजिम्पबडिनदै युन्नदि. (इन्दलि रहस्यमुनु सम्प्रदायज्ञुलवलन विशेषमुगा तॆलियनगुनु). ६१. इन्दु ऋक्छाखामूलमुलुग मूडु सूत्रमुलु चॆप्पबडियुन्नवि. ६२. शौनकीयमु, शाकल्यमु, अश्वलायनमु, ननु नी मूडुनु ऋक्चाखकु सूत्रमुलु, सामशाखयु, जैमिनीयमु, द्राह्यायणमुननु रॆण्डुशाखलु गल्गि युन्नदि. ६३. अधर्वशाखामूलकमुलगु सूत्रमुलु मूडु, यिवि, पैठीनसमु, स्कन्धमित्यार्थिकं. ५५. अस्यामूलशाखाया स्स्कन्धस्य तु काण्डानुक्रमण शाखानुक्रमणमिदं वक्ष्यमाणं ग्रन्धजातं भवति, अस्याश्शाखाया वैखानस्या स्समाख्यासङ्गति प्रकारस्तु विशेषेणोत्तमब्रह्मविद्यादिषु द्रष्टव्यः यत्तस्मिन्नुप द्वितीयोऽध्यायः 40मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता सौत्रामणिश्च सत्रानि ससत्रायण तद्विधी वैश्वदेवाख्य काण्डेऽस्मि न्नुशन्ति मुनिसत्तमाः६० आम्नायस्य विधिब्बृह्मं पञ्चखण्डात्मिकातु सा तस्यामृक्छाखामूलानि सूत्राणि त्रीणि तानितु.६१ शौनकीयञ्च शाकल्यमाश्वलायनमित्यपि सामसूत्रं जैमिनीयं द्राह्यायणमितिद्वयं६२ अथर्वशाखामूलानि सूत्राणि त्रीणि तानि तु पैठीनसीयमागस्त्यं पाणीनीयमितिद्विजाः६३ बोधायनीयं शाण्डिल्य मागस्त्यं पञ्चकाठकं वैखानसं भरद्वाजं सत्याषाढञ्च शाकलं६४ माध्यन्दिनञ्च कौण्डिन्यं लोकाक्षीकं कुसीदकं कात्यायनं च वाधूलमाग्निवैश्यकमित्यपि६५ यजुस्सूत्राणि ख्यातानि दश पञ्च च पण्डितैः वैखानस भरद्वाज सत्याषाढ कृतानिच६६ अगस्त्यमु, पाणिनीयमुलनु पेरबरगुननि पॆद्दलु चॆप्पीचुन्नारु. ६४. बोधायनीयमु, शाण्डिल्यमु, अगस्त्यमु, पञ्चकाठकमु, वैखानसमु, भारद्वाजमु, सत्याषाढमु, शाकलमु, माध्यन्दिनमु, कौण्डिन्यमु, लोकाक्षिकमु, कुसीदकमु, कात्यायनमु, वाधूलमु, अग्निवैश्यमु, अनुनीपदुनैदुनु यजुस्सूत्रमुलनि पण्डितुलनुचुन्नारु. ६६. वैखानस भरद्वाज सत्याषाढ शाकलापस्तम्ब बोधायनुलार्गुरुचे लभ्यन्ते तत्तेज स्ततृयीमयं तद्वैखानः वरम्ब्रह्म इति वेदविदोविदुः इत्यादि भारतादि ग्रन्थेभ्यो विखनश्शब्दवाच्यस्य परमात्मसस्सकाशादुदितत्वात् 41 शाकलेनापस्तम्बेन प्रोक्तं बोधायनेन यत् वैखानसानुसारेण षट्सूत्राणि विदुर्बुधाः६७ बहूनि चोपसूत्राणि सन्तीति मुनयो जगुः तैत्तिरीयस्य वेदस्य तथा वैखानसस्य च६८ भेदः किञ्चित्तयोः प्रोक्तः वर्णत स्स्वरतोऽपिवा मन्त्रतो वाक्यतश्चैव वाको वाक्यादि भेदतः६९ वैखानसं यजुर्वेदः पञ्चकाण्डमुदाहृतं पीतवर्णमितिप्रोक्तं सच्छुक्लीयं तथैवच७० चॆप्पबडिन यारु सूत्रमुलुनु वैखानसानु सारमुलनि पॆद्दलु चॆप्पीचुन्नारु. ई लॆक्कलो चॆप्पबडिन सूत्रमुलेगाक इन्तकुमिञ्चि युप सूत्रमु लनेकमुलन्नवनि महर्षुलु चॆप्पीचुन्नारु. ६८. तैत्तिरीय वेदमुनकुनु वैखानस वेदमुनकुनु वर्णस्वरमन्त्रवाक्यवाको वाक्यादुल यन्दु कॊञ्चॆमु भेदमुन्नट्लु चॆप्पबडिनदि. यॆट्लनगा वैखानसमु यजुर्वेदमु पञ्चकाण्डमुलु गलदि. पीतवर्णमुगलदि परिशुद्धमु अनगा मालिन्यमु लेनिदि अयियुन्नदि. ७१. तैत्तिरीयकमु यजुर्वेदमु सप्तकाण्डमुलुगलदि, कृषवर्णमुगलदि अयियुन्नदि. बुद्दिमन्तु डगु याज्ञवल्क्युनिचे सूर्युनि सन्निधानमुनन्दध्ययनमु चेयबडिन यजुर्वेदमु गूड शुद्धमै युन्नदि. ७२. इट्लु यजुर्वेदमु वैखानसमु, तैत्तिरीयमु, वाजसनेयमनि मूडु विधमुलुग नगुचुन्नदनि पॆद्दलु चॆप्पियुन्नारु. अन्दु वैखानसमु वाजसनेयमु, भगवन्मानसपुत्रेण भगवता विखनसाप्रवर्तितत्वाद्वासमुपपद्यतॆ ॐकारात्परतो राम वैखानस पर्वत इति सीतोपनिषदर्थ पर्यालोचने ॐकारप्रभवावेदाइत्यादिभिर्यैखानसपर्वत इति समस्तस्य वेदस्य पर्याय द्वितीयोऽध्यायः 42मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता सप्तकाण्डं यजुर्वेदस्तत्कृष्णं तैत्तिरीयकं अधीतस्तु यजुर्वेदो याज्ञवल्क्येन धीमता.७१ शुक्लं तदपि सम्प्रोक्तं सन्निधौच विवस्वतः वैखानसं तैत्तिरीयं तथा वाजसनेयकं७२ यजुर्वेदस्त्रिथाप्रोक्तश्शुद्धं वैखानसं स्मृतं अशुद्धं तैत्तिरीयञ्च शुद्धं वाजसनेयकं७३ एकोनषष्टि शाखाश्च प्रोक्ता वैखानसस्य च तैत्तिरीयस्य वेदस्य सप्तविंशतिरीरिताः७४ शुद्धमनियु, तैत्तिरीयमशुद्धमु (कृष्णमु) अनियु तॆलियबडुचुन्नदि. ७४. इट्लु वैखानसमुनकु यॆबदि तॊम्मिदि शाखलुनु तैतिरीयमुनकु यिरुवदियेडु शाखलुनु वाजसनेयमुनकु पदुनैदु लेक पदुनाल्गु शाखलनि कॊन्दरि मतमुचे पदुनैदुनु, पदुनाल्गुगानि शाखलनियु निट्लु यजुर्वेद तरु शाखलु मॊत्तमुनकु नूटॊक्कटि यनि मुनि सत्तमुलुपदेशिञ्चि युन्नारु. (यिन्दुके चित्पक्षमुगा वाजसनेय शाखकु चॆप्पबडिनदि पदुनालुगु शाखल पक्षमु ग्रन्थकारुल सम्मतमु गादनि यी मॊत्तंसङ्ख्यवलन नेर्पडुचुन्नदि. यी सङ्ख्यनु नूरु, नूटॊक्कटियनि चॆप्पवलसियुण्ड नुत्तर सङ्ख्यये प्रमाणमुगा चेयबडि युण्डुट दीनिकि प्रमाणमु) ७६.याज्ञवल्क्युनिचे क्रक्कबडुटकु मुन्दातडध्ययनमु चेसिनदि शुद्धमगु वैखानस यजुस्सुनियु आयुजुस्से क्रक्कबडिन वॆनुक ऋषुलचे भक्षिम्पबडि नामेति गम्यते. अलमियता किञ्च वेदानामिति बहुवचन बलाच्चतुर्णा मृगादीनां विभागात्पूर्वमित्यर्थोलभ्यत तत्र यजुर्वेदतरो रेवेमां 43 तथा वाजसनेयस्य शाखाः वञ्चदशस्मृताः शाखाश्चतुर्दशेत्यन्ये वदन्ति मुनिसत्तमाः७५ यजुर्वेद तरोश्शाखा विदुरेकोत्तरं शतं याज्ञवल्क्येन वमितं शुद्धं वैखानसं यजुः७६ तद्यजुः कृष्णमित्युक्तमृषिभि र्भक्षतं तथा अधीतं यच्च भृग्वाद्यैस्तद्वैखानस मीरितं७७ वाजिरूपेण रविणा प्रोक्तं वाजसनेयकं बोधायनो मुनिश्रेष्ठो गुरुद्रोह्यभवत्तधा७८ कृष्णमगु यजस्सु तैत्तिरीयमनि पिलुवबडिनदि. भृग्वादुलचे नध्यय नमु चेयबडिनदि वैखानसमनि चॆप्पबडिनदि. ७८. मुनिश्रेष्ठुडगु बोधायनुडुनु, विखनसुनकु साक्षाच्छिष्युडगुटचे आवल तानु मोहमुचे वैखानसशाखनु परित्यजिञ्चि तैत्तिरीयमु नाश्रयिञ्चुटचे नातडु गुरुद्रोहि यननॊप्पॆनु. ८०. श्रौतस्मार्त धर्मरूपमगु समस्तविषय प्रतिपादकमगु श्रीसूत्रमे महनीयुनिचे प्रवर्तिम्प जेयबडिनदो समस्त वेदार्थविदुडगु नाविखनसुनकु नमस्कारमु. (ई पुण्य श्लोकमु प्रति कर्मादियन्दुनु नेटिवरकुनु प्रति वैखानस जनमुचेत नाबालवृद्धमु पठिम्पबडुचुन्नदि. श्रीमरीचि महर्षि यॊक्क श्रीसूक्ति किन्तटि व्यापकत्वशक्ति कल्गुट आश्चर्यमु गादु) ’प्रणम्यगुरुं’ (गुरुमनु नमस्करिञ्चि) यनि यारम्भिञ्चि यातडु शक्तिवन्तमगु नॊक्क सूत्रमुनु प्रणयनमु जेसॆनु. आविखनस वैखानसीं शाखामुत्पन्नामाहेति यत्तत्तस्या याजुषप्राचुर्यं प्रयोगकालिक मभिव्यनक्तीति स प्रदा यज्ञावदन्ति ५५. अस्याश्शाखाया वैलक्षण्य द्वितीयोऽध्यायः 44मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता शिष्योविखनसस्साक्षाद्बोधायन मुनीश्वरः शाखां वैखानसीं त्यक्त्वा तैत्तिरीयं समाश्रितः७९ श्रौतस्मार्तादिकं कर्म निखिलं येनसूत्रितं तस्मै समस्तवेदार्थ विदे विखनसे नमः८० प्रणम्य गुरुमितुक्त्वा सूत्रं चक्रे महत्तरं तन्मतं समनुसृत्य तैत्तिरीय विदांवराः८१ सूत्राणि चक्रु श्चत्वारि चत्वारो मुनय स्तथा बहूनि चोपसूत्राणि सन्तीति मुनयो जगुः८२ मतमु ननुसरिञ्चिये तैत्तिरीयमुनु गूड चक्कग गुरु तॆरिङ्गिन नलुमरु महर्षुलु नाल्गु प्रत्येक सूत्रमुलञ्जेसिरि, (ई नलुमरु महर्षुलयॊक्क दिव्यनाममुलु गानि वीरलु रचिञ्चिन या सूत्रमुलु गानि ये कारणमुननो यिच्चट बेर्कॊनबडियुण्डलेदु. वीरलॊक्क वेळ भृग्वादुलै युण्डवच्चुननिनचो वारि कृतुलकु सूत्रमुलनु व्यवहारमु लेकुण्टयु वारि ग्रन्थमुलु मीदु मिक्किलि यॊक्ककटि गाक अनेकमुलै युण्डुटयु आयनुमानमु प्रतिघटिञ्चु चुन्नदि. कामन नीयंशमुनु परिष्करिञ्चुटकै कॊन्त परिश्रम यावश्यकमै युन्नदि,) इन्तियेगाक दीनिननुसरिञ्चि मरि यॆन्नियो युपसूत्रमुलन्नवनि मुनुलनुचुन्नारु. ८३. भृगुम, क्रतुम, नेनु अनगा मरीचि, दक्षुडु, पुलस्त्युडु, अत्रि, कश्यपुडु, वसिष्ठुडु, कथनेन परेभ्योऽव्यवच्चेत्तुं वञ्चकाण्डात्मिकतां वक्तुमारभतेऽथेति ५६. ६२. अथ तत्तच्चाखामूलानि सूत्राण्याहतस्या मित्यादिना. ६६. अथ वेदानां व्यसनात्पूर्व भाविनो वैखानस वेदमुलकानि सूत्राणि व्याचख्यौ 45 भृगुः क्रतु रहन्दक्षः पुलस्त्योऽत्रिश्च कश्यपः वसिष्ठः पुलहश्चेति नव स्वायम्भुवा द्विजाः८३ वैखानसीं महाशाखां यस्मान्मुनिवरास्त्विमे अधि जग्मुर्हि भृग्वाद्या वैखानस मुनिन्त्यमुं८४ विखना इति च प्रोक्तो मनसः खननात्सुतः ब्रह्मणश्च विशेषेण मुनीनां प्रथमोमुनिः८५ पुलहुडुननु नी तॊम्मिदि मन्दियु ब्रह्ममानस पुत्रुलै युन्नारु. इट्टि मुनिपुङ्गमलन्दरुनु यी महाशाख नध्ययनमु जेसि यि शाखा प्रवर्तकुडगु महात्मुनि वैखानसुडनि प्रस्तुतिञ्चि युन्नारु. ८५. ई महनीयुडे ब्रह्ममनसुयॊक्क विशेषपर्यालोचन वलन जनिञ्चि युण्डुटचे मुनुलकु प्रथमुडै विखनसुडनु नन्वर्धमगु दिव्यनाममुचेत नॊप्पियुन्नाडु. ८६. इट्टि विखनसुडु तनचे प्रवर्तिम्पबडिन श्री वैखानससूत्रमन्दु सायम्प्रातहोममुल नॊनर्पिन वॆनुक गृहमन्दुगानि आलयमन्दु गानि (द्विजुडु) भक्ति युक्तुडै भगवन्तुडगु नारायणु नर्चिञ्चवलयुननि वैदिकमगु विष्ण्वाराधनमु वैखानसेति.६७. वैखानसानुसारेणेत्य स्यायमर्धः. यथा वैखानसं सूत्रं गृह्य श्रौत धर्मप्रश्नात्मकं तद्वद्भारद्वाजादीनां पञ्चानामपि महर्षीणां सूत्राणीति यथोक्तं पूर्तेन युक्तं त्वथसूत्रं षड्विधमिति. ६८.७०. सूत्राणामष्टादशत्वोक्ति रुपलक्षणार्धेतिसिद्धं. सच्चुक्लीयमिति, सच्छुक्ल शब्दान्मतुबर्देछः पीतवर्णमिति पीतवस्त्रमिति स्यात्सच्छुक्लिय मित्यस्यानुरोधात्, पर्णवाहनकेत्वादीनामुक्तेः प्रकरणौचित्यात्. अन्यधा पीतवर्णं शुक्लवर्ण द्वितीयोऽध्यायः 46मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता सतु वैखानसे सूत्रे विष्ण्वर्चामाह वैदिकीं गृहे देवालये वापि भक्त्यै नारायणं प्रभुं८६ सायं प्रातश्चहोमान्ते भक्त्यैवाभ्यर्चयेत्. इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्द संहितायां शाखानुक्रमणं नाम द्वितीयोऽध्यायः मित्यनयोर्वैविध्यं सम्पद्येत. यद्वा सच्छुक्लीय मित्यस्य सुशुद्धं. वान्तत्वादि दोषरहितमित्यर्थे यजुषां स्वतः पीतवर्णत्वोक्तिस्सङ्गच्छते, इदमुचितमपि भाति. ८६ आहत्यश्लोकास्सार्धसप्ताशीतिः. ८७ द्वितीयाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता नुपदेशिञ्चॆनु. (अर्चनमन्दु वैदिक तान्त्रिक प्रभेदमु मुन्दु विपुलमुगा जर्चिम्पबडुटचे निच्चट विडुवबडिनदि.) इदि यार्षमगु श्रीवैखानस शास्त्रमन्दु मरीचिप्रोक्तमगु नानं संहितयन्दु तैत्तिरीय शब्धार्थनिरूपणमु मॊदलगु नंशमुलतो गूडिन वेद शाखानुक्रमण मनु द्वितीयाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. 47 श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ३. अथ तृतीयोऽध्यायः भगवदर्चनाधिकारि प्रशंसा मरीचिः कदाचिन्नारदमुनिं ब्रह्मपुत्र मरिन्दमं वेद वेदाङ्ग तत्त्वज्ञं कर्मानुष्ठान तत्परं१ संस्कृत व्याख्या द्वितीयाध्याये परं श्रीवैखानसशास्त्रस्य तत्प्रणेतुश्श्रीविखनसश्च महिमादिकं सामान्येनोक्त्वाऽस्मिंस्तृतीयेऽध्याये तस्मिन्नेवशास्त्रेऽ धिकृतानधिकारणः प्रदर्शयितुमारभमाण आदौ स्वशास्त्रस्य वक्ष्यमाणस्य स्वकपोल कल्पितत्व रूपा नाप्तत्वशङ्का वारणाय तस्याप्त परम्पराप्राप्तत्वं प्राह. श्रीशुकनारद संवाद रूपाख्यायिकया, कदाचिदित्यादिना, आन्ध्रतात्पर्यं ऒकानॊकप्पीडु भागवताग्रणियगु श्रीशुकुडु ब्रह्मपुत्रुडगु नट्टियु, शत्रुसंहारकुडगु नट्टियु, वेदवेदाङ्गतत्वज्ञुडै नट्टियु, कर्मानुष्ठान तत्परुडैनट्टियु, ज्ञानयोग समाविष्टुडै नट्टियु, हिततत्त्वार्ध कोविदुडै नट्टियु सर्वभूतमुलकु हितमुने कलुगजेयुटयन्दु सन्नद्धुडैनट्टियु जितक्रोधुडुनु, जितेन्द्रियुडुनु, अरचेतियन्दलि यामलकमु वलॆ समस्त प्रपञ्चमुनु चक्कगा ज्ञानदृष्टिचेत चूड गल्गिनट्टियु दुःखितुलगु संसारुलकु सद्गतिप्राप्ति 48मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ज्ञान योग समाविष्टं हित तत्त्वार्ध कोविदं विश्वभूत हितोद्युक्तं जितक्रोधं जितेन्द्रियं२ हस्तामलकवत्कृत्स्नं पश्यन्तं देवचक्षुषा दुःखिनां सुगतिप्राप्ति परोपायोपदेशकं३ नारदं प्रत्युवाचैतच्चुको भागवताग्रणीः श्रीशुकः नारद श्रीहरेर्भक्त धीमन् भागवतोत्तम४ अर्चावतारिणं विष्णुं पद्मनाभं जनार्दनं कीदृशो मनुजो भक्त्या पूजयीत यथा हरिं५ तदर्चनं कथं स्वार्धं परार्धंवा कथं भवेत् कीदृशी मूलशाखास्यात्तत्काण्डानुक्रमः कथं६ उत्सङ्गान्नारदो जज्ञे दक्षोऽङ्गुष्ठात्स्वयम्भुव इति नारदस्य ब्रह्मपुत्रत्व प्रसिद्धं १.२ देवचक्षुषेत्यत्र दिव्यचक्षुषेति स्यात् २.६. लोकाजनाः लोकस्तु भुवने जन इति कोशः कधं भूतास्तत्रार्चनेऽधिकारणः, कोशो वा कथं भूतस्तत्रोप यन्दुपायमु नुपदेशिञ्चु नट्टियु ब्रह्मज्ञानप्रदुडैनट्टियु नारदमुनिनि जूचि यिट्लु पलिकिन वाडायॆनु, ३ (श्रीशुकुडु) हरिभक्तुडुनु, बुद्धिशालियुनु, भागवतोत्तमुडुनु अगुनो नारदमुनीन्द्रा! अर्चावताररूपिग यवतरिञ्चिन विष्णुडुनु, जनार्दनुडुनु पद्मनाभुडुनगु वानि भक्तियुतुडगु नॆट्टिमनुजुडॆट्लु पूजिम्पवलयुनु ५ इट्टि यर्चनमुन स्वार्थमगु नर्चनमॆद्दि? ई विधानमुनकु मूलमगु वेदशाखयॆद्दि दानिपरम्परयॆट्टिदि ६. दीनिके सूत्रमाधारमैनदि, आ पेरुचे नॊप्पी प्रधानाङ्गमुलॆव्वि? भगवदालय 49 किंसूत्रमास्पदं मूलान्यङ्गानिच तदाख्यया लोकाः कोशाः कथं तत्र देशो योग्यस्तु कीदृशः७ वास्त्वालयादि भेदश्च कीदृगेषाञ्च कल्पनं ध्रुवादिरूपमानं किं बहुमूर्त्यवतारकैः८ योज्यः द्रव्यशुद्धिर्हि प्राधान्येन कर्मण्यपेक्ष्यते. यथोक्तं नधर्मस्यापदेशेन पापङ्कृत्वा व्रतञ्चरेदिति अपि धेनुंहत्वा कोऽपि पादुकां प्रयच्छति धर्मफलप्रेप्सुः, यन्नै तादृशं कृत्यमनुमन्यन्ते धर्मविदः. किमिदं प्रत्यवाय जनकं यधा वृद्धौच मातापितरौ साध्वीजायासुतश्शिशुः अप्यकार्यशतं कृत्वा भर्तव्यामनुरब्रवीत्. इति यदनुशास्ति पापाचरणमपि धर्ममुक्तविधेषु निमित्तेषु, इत्यादिक मनुसन्ध धानस्य बादरायणेः. प्रभवत्यधिकार्धवत्त्वे. देशश्च की दृशस्त त्रालयनिर्मापणादिषु ७. वास्तु भेदो हि वास्तु विन्यासवैचित्र्य प्रभवः येनैव विन्यासवैचित्र्येण राजधानी शिबिका ग्रामनगर पत्तन खर्वटादि नामभेदैर्जनावासो भिद्यते. बहुधा आलयादिष्वपि जगत्यधिष्ठान पादप्रस्तरादि भेदादानन्दनिलय वेसर नागर द्राविड कूटच्चन्दादि विभिन्न नामभिः व्यवहरो दृश्यते, तत्र प्रथमाध्यायेऽप्ययं श्लोकः पठितः तत्र तदर्चनं कधं स्वार्धं परार्धं सकलं कथं मित्यस्यानन्तरमस्यश्लोकस्य पठितत्वादेषां च कल्पनमित्यत्रैतच्चब्धस्य पूर्वोक्त मर्चनमर्धःप्रोक्तः अत्रास्मिन्नध्यायेतु, वास्त्वालयादि भेदश्चेति प्रथमान्तो भेदशब्दः पठ्यत इत्यस्मिन् पाठेवास्तूनां निर्माणमु, प्रतिष्ठ अर्चनमूलादिगा गल कर्मलयन्दधिकारुलॆव्वरु? ई कर्मलयन्दुपयोगिम्पबडुट कॆट्टि द्रव्यमु प्रशस्तमयिनदि. आ या ग्राममुलयन्दुनु आ या यालयमुलन्दुनु आ यर्चनमु नॆट्लु चेयवलॆनु अनगा ग्राम नगर पत्तनादि नामभेदमुलचे नॊप्पॆडि प्रदेशमुलन्दुनु आनन्दनिलय वेसरादि नामभेदमुलचे नॊप्पॆडि यालयमुल यन्दुनु ई यर्चनमु नॆट्लु चेयवलयुननि भावमु, तृतीयोऽध्यायः 50मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता प्रतिष्ठा स्थापनाभ्यर्चा नित्योत्सव महोत्सवैः काम्यैर्नैमित्तिकाकारैरुत्सव स्नपनार्चनैः९ प्रत्यब्दं प्रतिमासञ्च विशेषो ऽहरहःकथं सूत्रारोपविधिः कीदृग्वार्षिकाध्ययनं कथं१० आलयादीनां भेदो नामभेदः एषाङ्कल्पनं वास्त्वालयादीनां निर्माणप्रकारः कीदृगितिकीदृक्चब्दमुभयान्वयिनं कृत्वा प्रश्नत्वयरूपेण अर्धोवर्णयितु मुचितः, यद्वा द्वयोरपि प्रकरणयोर्मुनिप्रश्नोतत्तरत्वाविशेषात्पाठैैक्य मङ्गीकृत्य यथारुचिपाठस्स्वीकार्य इति विरम्यते. ध्रुवादीत्युक्तोऽर्थः ८. प्रतिष्ठा स्थापनाभ्यर्चा नित्योत्सव महोत्सवैरितिप्रत्रिष्ठाशब्दा त्पृथक्थ्सापना शब्दस्य प्रयोगात्प्रथमस्य प्रतिष्ठाशब्दस्य बिम्बशुद्द्यर्थं क्रियमाणा न्यधिवासा क्ष्युन्मेषादीनि पूर्वाङ्गानि द्वितीयस्य स्थापनं चार्थोवक्तुमुचितः. नित्योत्सव शब्दात्पृथगुक्त त्वान्महोत्सवशब्दस्यापि नित्योत्सव व्यतिरिक्त सर्वविशेषोत्सवेषु शक्तिकल्पनया. ८.९. प्रत्यब्दं प्रतिमानं प्रत्यहञ्च उक्तैर्नि मित्तैर्हेतुभि र्विशेषः कथमाद्रियते. एतादृशानि निमित्तान्युद्दिश्य कोविशेष आचर्यत इत्युक्तं भवति.९. एकमूर्ति प्रतिष्ठ बहुमूर्ति प्रतिष्ठल यन्दुनु धृवकौतुकादि बिम्बमुलकु पै वास्त्वालय भेदमु ननुसरिञ्चिन प्रमाणभेदमु लॆय्यवि. ९. मरियु प्रतिष्ठा प्रयोग भेदमु, स्थापनमु, अर्चनमु, नित्योत्सवमु तद्भिन्नमुलगु नितर महोत्सवमुलु काम्यमुलु नैमित्तिकमुलगु नुत्सवस्नपनादुलुननु नीनिमित्तमुल चेत प्रत्यब्दमु, प्रतिमासमु प्रत्यहमुलन्दु नॆट्टि विशेषमु विहितमै युन्नदि. पवित्रारोपणविधि यॆट्टिदि? वार्षिकाध्ययनमु नॆट्लाचरिञ्च वलयुनु. १०. उक्तमुलगु नीनित्य नैमित्तिक काम्यकर्मल यन्दु मन्त्रमुलु वीनि विनियोगमु नॆट्लु प्रत्येकिम्पबडियुन्नदि. भगवानुनि स्वत्वमुगनु तदर्चक पाचक परिचारकाचार्यादि कैङ्कर्यपरुल जीवनार्थमुगनु भक्तुलगु 51 मन्त्रयोगविधानं किं नित्य नैमित्तिकादिषु क्षेत्रादिहारिणां मार्गाः फलपाकस्तु कीदृशः११ के योग्याः कीदृशी तत्र जातिर्वृत्तिश्च कीदृशी इत्युक्तो नारदश्श्रीमान् व्यासपुत्रेण धीमता१२ सूत्रारोपविधिः पवित्रारोपणप्रकारः वार्षिकाध्ययन मध्ययनोत्सव इति प्रसिद्धं १०. मन्त्राणां योगानां प्रयोगाणाञ्च विधानं कथं कीदृशं. गोबलीवर्धन्यायेन नित्यनैमित्तिक काम्योत्सवादिभ्य स्सूत्रारोप विधेर्वार्षिका ध्ययनन्य चोपादानं द्रष्टव्यं. नित्य नैमित्तिकादिषु कर्मसु. इदं काम्यस्याप्यु पलक्षणं. १० . क्षेत्रादिहारिणां मार्गाः, भगवते तदीयाना माचार्यार्चक पाचक परिचारकादीनां जीवनार्थञ्च तोय धारापुरस्सरं भक्तैर्दातृभि स्समर्पितं क्षेत्रारामादिकं हरन्ति दौर्जन्यात्प्रलोभन्त्यपहरन्तीति तथोक्ताः, तेषां मार्गा उत्तरादुर्गतिः तेषामतिघोरां निरयसरणिमाबालगोपालं व्यवह्रिायमाणां सिद्धवत्कृत्य तत्तत्कर्मणां विचिन्त्य मार्गवैचित्र्यमनेन जिज्ञासतीति भावः फलपाकः उक्तवद्भक्तितो भगवत्कैङ्कर्यकारिणां तत्कर्मफलस्य पाकः परिणितिः कीदृशः११. दातलचे नॊकप्पीडु समर्पिम्पबडिन क्षेत्रारामादुल नपहरिञ्चुनट्टियु देवद्रोहुलु चॆन्दबोयॆडि दुर्गति यॆट्टिदि? इट्ले तमजीवित सर्वस्वमुनु भगवद्भागवत नित्य कैङ्कर्यमुनन्दे विनि योगिञ्चॆडि साधुमलपुण्य फलानु भव स्वरूपमॆट्टिदि? ११. जनुलन्दरि लोनु सन्मानिम्पबडदगिन वार लॆव्वरु? इतरुलु वीरलनु प्रत्येकिञ्चु कॊनुटकु वीरलकसाधारण मगु जातियु अनगा जन्माधीन विशेषमुनु वृत्तियु ननगा शील तपोनियमादुलुनु यॆट्टिवि? इट्लनि व्यासपुत्रुडगु शुकुनिचे प्रश्निम्पबडिन नारदुडु समस्तलोकमुलकु हितमु नुपदेशिम्पवलचिन वाडै आशुक योगीन्द्रुनि लक्ष्यमुग जेसिकॊनि यातनि गूर्चि यिट्लु तृतीयोऽध्यायः 52मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता उवाच शुकमेतद्धि सर्वलोकहिताय वै मरीचिः युष्माभिः परिपृष्टोऽहं वक्ष्येश्रुण्वन्तु सत्तमाः१३ पूर्वं मयोक्तमेतद्धि शौनकादिभ्य उत्तमं विष्णुपूजा प्रकरणं विष्णुभक्ति विधायकं१४ योग्या माननीया के पुरुषाः तत्र योग्यत्व निर्णये जातिर्जातिविवेकः वृत्तिश्शीलविवेको जीविका विवेकश्चकीधृशी कथं प्रकारः ११. मरीचिः शास्त्रस्यास्य बहुळप्रचार वत्तामाह पूर्वमिति. विष्णुभक्तिं विधास्यति पठन पाठन श्रवणमननादिनेति विष्णु भक्तिविधायकं प्रकरणं ग्रन्थसन्दर्भः विष्णुभक्ति कथानकमिति पाठे विष्णुबक्तिः कधानकं विषयो यस्मिंस्तदिति विग्रहः. १४. अथ पलिकॆनु. १२. ओ! सुव्रतादुलगु महर्षिपुङ्गमलारा! नापृष्टः कस्यचिद्ब्रूयान्न चान्यायेन पृच्छतः (अडुगक नॆव्वनिकि चॆप्पगूडदु. अन्यायमुग ब्रश्निञ्चुवानिकिनि चॆप्पगूडदु) अनुशास्त्रमु चॊप्पन तत्त्वजिज्ञासुलगु मीचेनडुगबडिन वाड नगुटचे परम रहस्यमगु नाशुक नारद संवादमुने मीकु नेनु चॆप्पबोमचुन्नानु. सावधानचित्तुलरै याकर्णिम्पुडु (अनि यिट्लु चॆप्पनारम्भिञ्चॆनु) विष्णुभक्ति विधायक मगुट्चे नुत्तममगु नीग्रन्थसन्दर्भमु शौनकादि महर्षुल कॊरकै पूर्वमु नाचे चॆप्पबडि गूडयुण्डॆनु गामन नायन्दु बोधकता शक्तियु कॊरवडिनदि कादु. १४. विष्णुनकु मुख्यमुलुग व्यवहरिम्पबडिन यवतारमुलु पदियैयुन्नवि, अनगा मत्स्यमु, कूर्ममु, वराहमु, नारसिंहमु, वामनमु, परशुराममु, रघुराममु, बलराममु, कृष्णुडु, कल्कियनि यीपदिण्टिकि नाममुलु. १५. इट्ले वीनियवतारमु लिङ्कनु असङ्ख्याकमुलनि पॆद्दलचे जॆप्पबडिनदि. इन्तियेगाक स्थावर 53 मत्स्यः कूर्मो वराहश्च नारसिंहश्च वामनः रामो रामश्च रामश्च कृष्णः कल्किर्दशेरिताः१५ मुख्यावताराः कृष्णस्य इतरे बहवस्स्मृताः स्थावरं जङ्गमं चापि सर्वं विष्णुमयं जगत्.१६ पूजा प्रकरणस्य प्रस्तुतत्वा त्पूजायाश्चार्चास्वरूप एवोचितत्वा त्तादृशार्चायोग्य भगवद्रूप भेदानाह मत्स्य इत्यादिना. १५. विष्णुपूजेत्यादि पूर्वश्लोकस्थ विष्णुपूज प्रकरणशब्दैक देश विष्णुशब्देन मुख्यावतारा इत्यन्वेति. अत्रार्थे कृष्णस्य दशावतारेष्वन्तर्भूतत्वमन्येषां नवानां पृथक् पृथक् सामान्यतो रूपभेदञ्चोक्त्वा. कृष्णरूपाण्यसङ्ख्यानीति कृष्ण रूपाणा मसङ्ख्यातत्त्वोक्तिरन्येषामृषीणां प्रमाणं रामो रामश्च रामश्च बुद्धः कल्किर्दशेरिता इत्यमुमेव श्लोकं प्रकारान्तरेण केचित्पठन्ति. तेच पूर्वस्मिन्पाठे तृतीय रामशब्दोपादानेन कृष्णस्याप्युक्तप्रायत्वाद्भुद्धशब्दस्थाने कृष्ण इत्युद्वापो नमनोरम इतिच वदन्ति. भार्गवरामस्य राघवरामावतार पूर्वरूपत्वेन तदङ्गत्वेनोपसर्जन त्वेपि . तयोर्दशावतार परिगणनमध्ये पृथ गुपादान सामर्थ्यात्तुल्य न्यायात् ज्ञापकादयं पाठस्सङ्गतएवेत्यन्ये नमादधतीति सिद्धस्य पाठस्योन्नयनं. हेतुभिर्ह न्तव्यत्वस्य शास्त्रे प्रतिषिद्धत्वात् जङ्गमात्मक मगु जगत्तन्तयु विष्णु स्वरूपमे अयियुन्नदि. १६. अयिननु भक्तुल पापमुलनु हरिञ्चु स्वभावमु गलवाडगुटचे तन दिव्यनाममुललो हरि यनु नन्वर्थ नाममु गल्गि ब्रह्मरुद्रादुलचे लॆस्सगा सेविम्पदगिन वाडुनु उत्कृष्टुडुनु. पुण्यसाधनुडुनु अगु नाभगवानुडु भक्तुल कर्चा स्वरूपमुग नवतरिञ्चुटचे सामान्या कारमुग नन्तर्यामि स्वरूपुडै स्थावर जङ्गमात्मक मगु सर्वप्रपञ्चमुन निण्डिन परमात्म कण्टॆ विलक्षणमुग मृद्दारूपल लोहादिमयमगु नर्चायोग्यमुलगु भगवद्रूपमुलु भूतल तृतीयोऽध्यायः 54मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तथापि विष्णुरूपाणि बहूनि पृथिवीतले अर्चावतारो भक्तानां दृश्यः पापहरोहरिः१७ ब्रह्मरुद्रादि संसेव्यः परमः पुण्यसाधनः विष्णोस्तस्य महात्मानः पूजकाः पुण्यसाधकाः१८ तथा कृष्णस्य बहवोऽवतारा इतरेस्मृताः अन्येषान्तु नियतत्वेन परिगणितत्वादित्यन्वयः. यद्वा मत्स्यादयः कृष्णस्य विष्णोर्मुख्यावतारा एतदाद्या इतरेच बहवस्स्मता इत्यर्थः, ’विष्णुर्नारायणः कृष्ण’ इति कोशः. अवताराणां मुख्यत्वं च तत्त्वेदीन व्यवह्रिायमाणत्वमेवश्लोकोऽयं प्रकट प्रचारः पठ्यते ’रामोरामश्च रामश्च बुद्ध’ इति. यद्ययं सुगत एवबुद्ध स्तत्रपठित स्सोऽयं पूर्वकालिकेष्वार्षेषु ग्रन्थेषु कथं निवेष्टुं शक्यत इति न शङ्क्यं अवताराणामेषामनन्तरामावतारेषु मुद्रिका श्चतुर्मुख प्रार्धनया समर्पिताः. कृतास्पदायत्र सुथारसास्पदे निदर्शयामास. नरस्तधात्मवान् बहवोह्यवतारा मे समतीताश्चभाविनः, वर्तते ह्यवतारोऽयं तत्तत्कार्यवशानुगः इत्यादि पराशरसंहितावचनैः प्रतिकल्पं पर्या वर्तमानत्व स्मृतेर्ग्रन्थानां भूतानुवादत्वं भविष्यत्स्प र्शित्वं चेति सम्प्रदायसिद्धसमाधेर्जागरूकत्वात्. ’बौद्धसौगतचार्वाक शङ्कराल्लोक सङ्कर’ इत्याप्तवचनै रयंहन्त बुद्धो प्याराध्यकोट्यां निवेश्यत इति विरुध्येत. शास्त्रस्य निष्पाक्षिकत्वेन सर्वत्रसाधारण्येनैव प्रवृत्तेः केषाञ्चिदेव यधा मन्दनेकमुलु स्वयंव्यक्त दिव्यसिद्ध मानुषादि स्थलमुलयन्दु विलसिल्लुचुन्नवि. १७. इट्टिमहाविष्णुनि पूजकुलगु वारलु पुण्यसाध कुलुनु अगुचुन्नारु. १८. इट्टि भगवन्तुनि नाराधिञ्चुटयन्दु वैखानसवंशमन्दु जनिञ्चिन वारले मुख्याधिकारुलगुचुन्नारु. वैखानसुडनगा गॊप्पवाडुनु उत्कृष्टुडुनु, परिशुद्धुडुनु अगुचुन्नाडु. १९. चातुर्वर्ण्यमु नन्दुनु, विष्टु सम्पूजकुडुनु, धीरुडनु अगु 55 वैखानन कुलेजाता मुख्याः पूजाविधौ स्मृताः वैखानसो नाम महान् परमः पुरुषश्शुचिः१९ विष्णुसम्पूजको धीरो वर्णानां ब्राह्मणो गुरुः ब्राह्मणेष्वपि पुण्यात्मा शुद्धो भागवताग्रणीः२० तद्भक्तानामयमाराध्य इति वक्तुमनुचितत्वात् द्वयोः पाठयोस्सम प्रामाणिकत्वे सम्प्रदायः प्रमाणमित्यलं विस्तरेण. सन्ध्य भाव आर्षः १५. इद्धं मुख्यावतारानुक्त्वा सामान्यानमुख्यावतारानाह स्थावरमिति अवताराणां सामान्यत्वं चेह केवलान्तर्यामित्वे न परमात्मन सत्तावत्त्वं.१६. तथापि विष्णुरूपाणि विष्णो र्विलक्षण कार्यकारीणि तच्छक्तिसान्निध्य विशेषवन्ति रूपाणि मृद्दारुशिलालोह चित्रमयादीनि. देशावच्छेदेन कालावच्छेदेन चोपासकहृदयाधीनानि पृथिवीतले वर्तन्ते. यतः परमात्म नोऽर्चावतार उक्तविधः दृश्यः हरे र्मोक्ष प्रतिबन्धक पापहरत्वात्. १७. तस्यैव हरेस्स र्वेश्वरत्वमेवाह ब्रह्म रुद्रादिति, तस्यविष्णोःपूजका महात्मानः पुण्यसाधकाः १८. विष्णुनम्पूजक इति ब्राह्मण इत्यस्य विशेषणं, भागवताग्रणीर्वैखानसः, तस्यैव भगवदन्तरङ्गत्व सामञ्जस्यात्. २०. अस्नात इत्याद्यर्थवादः, अर्चकस्तु हरिस्साक्षा च्चररूपी नसंशयः, इति स्मृतिः. २१. सपूजयेद्दरिमित्यत्र पारार्थ्येनेति निवेशनीयं, सर्वेषामेवसूत्राणां केवलं स्वार्थमुच्यत’ इति पक्ष्यमाणत्वात् २२. चण्डिकायाश्च दुर्गायाज्येष्ठाया ब्राह्मणुडु गुरुवगुचुन्नाडु इट्टे यट्टि ब्राह्मणुललो पुण्यात्मुडुनु शुद्धुडुनु अगु भागवताग्रणि यनगा वैखानसुडु पूज्युडगुचुन्नाडु. २०. ’अर्चकस्तुहरिस्साक्षाच्चररूपी नसंशयः’ अनु मॊदलगु स्मृतुलचे नातडु विष्ण्वंश सम्भूतुडगुटचे प्रत्यक्ष परमेश्वरु डीतडे यगुचुन्नाडु. २१. अतडे सनातनुडगु विष्णुनि पूजिञ्चुट कधिकारियै यॊप्पीनु. तदितरुलकु प्रभुनि परार्थार्चनमन्दु मुख्याधिकारमु लेदु. तृतीयोऽध्यायः 56मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अस्नातोऽप्यशुचिर्वापि शुद्धो वैखानसस्मृतः स वै विष्णुकलाजातः प्रत्यक्ष परमेश्वरः२१ सपूजयेद्धरिम्पुण्यं विष्णुं जिष्णुं सनातनं नान्येषा मधिकारोऽस्ति पूजां कर्तुं महाप्रभोः२२ अवैखानस जातीयो यदि सम्पूजयेद्धरिं स वै देवलको नाम सर्वकर्म बहिष्कृतः२३ भैरवस्यच रुद्रस्य पूजकायेतु तेवै देवलकास्स्मृताः, येनकेन प्रकारेण विष्टोराराधनं परं. तस्माद्देवलकत्वन्तु नविष्णु विषयेक्वचित् इत्यादि भविष्योत्तरवचनानां सर्वतो मुखव्याप्तिं विषय व्यवस्थया सङ्कोचयत्य वैखानसजातीय इति , पञ्चरात्र विधानज्ञो दीक्षाविरहि तोऽर्चक’ इत्यप्यत्र अनुसन्धेयं २३. अयोग्वत्वमनधीतत्वं अनधीयाना व्रात्या भवन्ती’ तिश्रुतेः व्रात्यत्वस्य कर्मानर्हत्व रूपायोग्यत्वत्वात्, वा शब्द अप्यर्थकः. सुयोग्योवेत्यपिपाठः यथा तुलसीबिल्वञ्च पर्युषितत्व शुष्कत्व म्लानत्व लूनत्वादि दोषरहितं सत् काले शुष्कमार्द्रं सम्पद्यते यधा पर्युषि तत्वदोषं च न परिविन्दति तथा अनधीयानोऽहि वैखानसस्तद्दोषगन्ध मनाफ्रूय भगवदाज्ञाबलेनैव सुयोग्योऽपि सम्पद्यतइति भावः. २४. २२. अवैखानसुडु परार्थार्चनमु जेसिनयॆडल नातडु देवलकुडै सर्वकर्म बहिष्कृतुडगु चुन्नाडु. २३. स्वाध्यायाध्ययनहीनुडैननु तन जन्म महत्त्वमुचे वैखानसुडु तत्सम्पन्नुनितो तुल्युडगुचुन्नाडु. षण्मासन्तुळसी बिल्वं’अनु मॊदलगु स्मृतुलचे तुळसी बिल्वपत्रमुलु पर्युषितत्वादि दोषरहितमुलुग नॆञ्च बडुटचे समयमुनन्दु शुष्कमैननु पूजा नर्हमुलु गाकुण्डुटये गाक आर्द्रतुल्यमै पूजार्हमु लॆट्टुलगुचुन्नवो आट्ले पैदार्ष्ट्वान्ति कमुन जूडनगुनु. २४. पै जॆप्पिन या विष्ण्वाराधनमु स्वार्धमु परार्धमु अनि रॆण्डु तॆरङ्गुलगुनु. 57 अयोग्योवा सुयोग्यस्स्याद्वैखानस कुलोद्भवः शुष्कार्द्रं तुळसी बिल्वं नदोषं परिविन्दति२४ आराधनं द्विधाविष्णो स्स्वार्थं चापि परार्थकं स्वार्थं गृहार्चनम्प्रोक्तमालये तु परार्थकं२५ सर्वेषामेवसूत्राणां केवलं स्वार्थमुच्यते वैखानसस्य सूत्रस्य स्वार्थं चापि परार्थकं२६ अवैखानसविप्रस्तु यो दैवं पूजयेद्धरिं स वै देवलको नाम सर्वकर्म बहिष्कृतः२७ आलये इत्यनन्तरमर्चनमिति निवेशनीयं, २५. स्वार्थमिति स्वार्थार्चने तात्पर्यमित्यर्थः. तद्वत्परार्थकमित्यत्रापिज्ञेयं. २६. उक्तमेवार्थं द्रढयत्य वैखानस इति. २७. यस्मादयं वैदिको वेदानुबन्धी परम उत्कृष्टोमार्गः मोक्षप्राप्तः पन्धाः, तस्माद्द्विजातीनां उपादेयः विशेषत उपादानस्य तेषु प्राप्तिस्वारस्यात्, तदेक देश धर्माणामेव द्विजातीतरेषु प्राप्तेस्तेषां विशेषत उपादानस्य प्राप्त्यभावा द्द्विजातीनामित्यस्यैव विशेषत इति विशेषितं, नतु तेषां मार्गन्तरस्तत्ता सूचकमिदं वाक्यं, यस्स्वशाखां परित्यज्य परशाखा स्वार्थमनगा तन कुटुम्बलाभमु निमित्तमै तन गृहमुनन्दु भगव दर्चनमुचेयुट परार्थमनगा लोकहितार्धमै आलयमुनन्दु भगवदर्चनमुचेयुटयु नगुनु.२६. बोधायनादि कल्पसूत्रमुलकु केवल गृहार्चनमुनु, विधिञ्चुटयन्दे तात्पर्यमु. वैखानस सूत्र मॊक्कटिकि मात्रमु गृहार्चनमु आलयार्चनमु ननुनी रॆण्टिनि गूड विधिञ्चुटयन्दु तात्पर्यमै युन्नदि. (अधिकारिबेधमुचे नीयुभय विधमगु नर्चनमु विधिम्प बडुटचे सूत्रमु यॊक्क सर्वतो मुखव्याप्ति काटङ्कमु लेदनु रहस्यमु निन्दनु सन्धिम्प वलयुनु.) २७. तृतीयोऽध्यायः 58मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता सुवर्तते, शाखारण्डस्सविज्ञय स्सर्वकर्म बहिष्कृत इति स्मृतेः, वैखानसानामे तत्सूत्रशास्त्रानुवर्तित्वं वैधं कृत्वान्येषां बोधायनादीनामन्यमात्रिणा मप्यस्यानुसरणे शाखारण्डत्वादि दोषमपनेतुमिहायमुपन्यस्तश्ल्शोकः, उक्तरीत्या द्विजातीनामित्यस्य निस्सङ्कोचेन द्विजात्यवच्छिन्नानामित्येवार्थः. अतो वैखानसेन वैखानसशास्त्रचोदितेन विधिना सर्वं कर्म श्रौतस्मार्तादि यः कोप्यसङ्कोचेन समाचरेत्, अत्र सर्वं कर्मेत्यस्य स्वसूत्रेऽनुक्तमपेक्षित मविरोध्य निर्णीतमित्यादि विशेष्यं औचित्यात्सम्प्रदायाश्च इत्थं सत्केवलप्रक्रियाभेदस्यैव तत्र शिष्यमाणत्वे नेष्टसिद्धेः. इत्यवतारिका सहित भगवदर्चनाधिकारि निर्णय स्तत्प्रशंसा अर्चनद्वैविध्यं देवलकस्वरूपमिति विषयाविवक्षताः आहत्यश्लोकानां सङ्ख्या, अष्टाविंशतिः २८. तृतीयाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता आ वैखानसुडु परार्थार्चनमु जेसि देवलकुडगुनु. ई विधानमु वेदानु बन्धियगुटचे ब्राह्मण सामान्यमुन कन्तकुनु सूत्रगोत्रादि भेदविवक्ष लेक मिक्किलि सूक्ष्मदृष्टिचे यादरिम्पदगिनदि. कामन नॆव्वरुगानि श्री वैखानस शास्त्र विधिननुसरिञ्चि सर्व कर्मलनु चेयनगुनु. २८. इदि यार्षमगु श्रीवैखानस शास्त्रमन्दु मरीचि प्रोक्तमगु नानन्दसंहितयन्दु भगवदर्चनाधिकारि निर्णयमु, तत्प्रशंस वीनि यवतारिक अर्चन दैविध्यमु देवलक स्वरूपमु अनु (विषयमुलुगल) तृतीयाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. वैदिकः परमोमार्गो द्विजातीनां विशेषतः वैखानसेन विधिना सर्वङ्कर्म समाचरेत्.२८ इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां भगवदर्चनाधिकारि प्रशंसा नाम तृतीयोऽध्यायः 59 श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ४. अथ चतुर्थोऽध्यायः वैखानस महिमानुवर्णनम् श्रीशुकः वैखानसो नाम कोवा तस्य मुख्यत्वमुत्तमं कुतो जातो महाभाग विप्रास्सन्ति महत्तराः१ संस्कृत व्याख्या पूर्वस्मिनध्याये वैखानसो नाम महान् परमः पुरुषश्शुचिः वैखानसकुले जाताः मुख्याः पूजाविधौ स्मृताः इत्यादीनि वचनानि श्रुण्वतश्श्री शुकस्य तेषां वैखानसानां मुख्यत्वे हेतुविशेष जिज्ञासाया उदितत्वादस्या ध्यायस्य पूर्वाध्यायेन सङ्गतिरुक्ता. शुकप्रश्नमेवानु वदति मरीचिः आन्ध्रतात्पर्यं श्रीशुकुलु पलुकुचुन्नारु. वैखानसुलन नॆव्वरु? वीरि मुख्यत्वमुनु उत्तमत्वमुनु यॆट्टिदि? ओमहाभागा? नारदा? लोकमुनन्दॆन्नियो मन्दि महनीयुलु अगु विप्रवर्युलुन्नारु गदा? अट्टि वारलन्दरकण्टॆ वैखानस कुलोद्भूतुडगु नन्त मात्रमुचेत नॊक्कडॆट्लु मुख्युडगुचुन्नाडु वैखानसकुलमन नॆद्दि? ओ मुनि पुङ्गवा भक्तुडगु नाकी यंशमुनु सविमर्शमुग नॆरिगिम्पुमु अनि 60मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तेभ्योऽपि मुख्यस्तु कुतो वैखानस कुलोद्बवः वैखानस कुलं नाम कीदृशं तच्च नारद२ तद्वदस्व मुने मह्यं भक्तायेत्युक्त आजिभुक् इत्याह शुक साधोत्वं विष्णुभक्ताग्रणीर्महान्३ मयोक्त मखिलं त्वन्तु सावधानमनाश्श्रुणु नारदोप्येव मुक्त्वा तं तस्मै सर्वं न्यवेदयत्४ तदेव वक्ष्ये विप्रेन्द्रा युष्माभिश्श्रूयतामिदं इत्युक्त्याथ मरीचिस्तु वक्तुमेवोपचक्रमे५ मरीचिः अथ सस्मार भगवान्विश्व सृष्ट्यर्थमच्युतः धातारं सर्ग करण चतुरं चतुराननं६ वैखासन इत्यादिना. उत्तम मुत्तमत्वं. १.२. आजि भुक्, नारदः, शुकेत्यादि नारदवचनं ३,६ स्मरणानन्तरं देव इत्यपि पाठः.७ १०. सुलभमिति क्रिया शुकयोगीन्द्रुनिचे नडुगबडिन वाडैन नारदुडु इट्लु प्रत्युत्तर मिच्चॆनु. ओ शुकयोगीन्द्रा नीम विष्णुभक्ताग्रेसरुडमनु महनीयुडमनु अयि युन्नाम. नीम नाचे जॆप्पबडु समन्त विषयमुलनु सावधान चित्तुडवै विनुमु. अनि चॆप्पि शुकयोगीन्द्रुनुद्देशिञ्चि यीप्रकार मॆरिङ्गिञ्चॆनु.४. आयिरुमर संवादमुने नेनु मीकु चॆप्पीचुन्नानु मीरुनु अट्ले सावधानुलरै विनुडु अनि चॆप्पि मरीचि यिट्लनि चॆप्पनारम्भिञ्चॆनु. ५. ऒकानॊकप्पीडु भगवानुडगु नच्युतुडु जगत्तुनु सृष्टिम्प (कोरिक कलिगि) जगत्सृष्टिनि जेयुसमर्थुडगुनट्टि चतुराननुनि मनसुलो स्मरिञ्चॆनु.६. इट्लु स्मरिञ्चिन वॆण्टने आभगवानुनि यॆदुट समस्तजगदुत्पत्ति करण 61 स्मराणानन्तरादेव प्रादुरासीत्पुरः प्रभोः धाता समस्तजगतामुत्पत्ति करणक्षमः७ तं दृष्ट्वा भगवान्विष्णुः प्रणतं पुरतस्थ्सितं श्रीभगवान् ब्रह्मंस्त्वया जगत्सर्वं कर्तव्यं स चराचरं८ लोकेविहर्तुमिच्छामे वर्तते पद्मसम्भव ततस्स्व सृष्टिर्जगतामविच्चिन्ना प्रवर्तते धर्मसंस्थापरान्थाय वेदशास्त्रार्थ सिद्धये९ विशेषणं सौलभ्यादिति पाठान्तरञ्च. ११.१५. विशेषखननं तत्त्वार्थ परिचिन्तनमेव. सङ्कल्पधर्मौ तावग्रे सृष्टेस्सम्भूतौ चिन्तयामानतं स्रष्टुं क्षणमेकं महामुनिं. इति पूर्वोक्त चिन्तनमेदेह सङ्कल्पशब्देन परामृश्यत चतुरुडगु विधात प्रादुर्भूतुडायॆनु. इट्लु प्रादुर्भूतुडै तन यॆदुट प्रणतुडै निलचि युन्न यीचतुराननुनि जूचि भगवानुडगु विष्णुडिट्लु पलिकॆनु. ७. भगवान्, ओ चतुरानना, नीचेत चराचरात्मकमगु जगत्तन्तयु सृष्टिम्प जेयबडवलॆनु. धर्ममुनु स्थापिञ्चुटकुनु वेदशास्त्रमुल यर्थमुनु सार्थक परचुटकुनु ओ पद्मसम्भवा नाकु यीलोकमन्दु विहरिञ्चुट किच्छगल्गुचुन्नदि. इट्लु सृजिम्पबडिन मूढुलगु जनुलन्दरुनु अलस्यमु अल्पसत्त्वमु अल्पबुद्धि वीनिचे यावरिम्पबडि युन्नारु. वीरलु नासम्बन्ध मगु परव्यूह विभवान्तर्यामि स्वरूपमुल वॆरुगरु गामन वारलकु ध्यानयोगमुनु सिद्धिम्प जेयुट कॊरकुनु सर्वलोकमुल यन्दुनु करुणारसमु गल्गि नाभक्तुलगु वारलकु सौलभ्यमु कॊरकुन्नू ओ चतुरानना! नेनु श्रीदेवि भूदेमलतो कूडिन वाडनै यीभूलोकमुनन्दवतरिञ्च दलचि चतुर्थोऽध्यायः 62मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अलसाह्यल्प सत्त्वाश्च मनुष्यास्स्वल्पबुद्धयः तेपरप्यूह विभवा नन्तर्यामिणमेववा.१० न जानन्ति हि मूढास्तु तेषां ध्यानानुसिद्धये सुलभं मम भक्तानां सर्वलोकानुकम्पया११ अर्चावतार रूपेण लोकेऽस्मिंश्चतुरानन अवतारं करिष्यामि ह्रिाया लक्ष्म्या समन्वितः१२ मदर्चायै सृज ब्रह्मन् सृष्ट्यादौ मुनिसत्तमं ततस्स्व सृष्टिर्जगतामविच्छिन्न प्रवर्तते१३ इत्यादिष्टस्तथा ब्रह्मा मुहूर्तं तत्सिसृक्षया चिन्तयामास तं स्रष्टुं क्षणमेकं महामुनिं१४ इति गम्यते तधाचिन्तयतस्तस्य मानसे द्वेबभूवतुः, सङ्कल्प धर्माविति सङ्कल्पधर्मयोश्चिन्ता जन्यत्व प्रतीतेः चिन्तनापरमावधि स्सङ्कल्प शब्देन गृह्यत इति तत्वं १६.१८ ज्ञानातिशय वैभवादिति वस्तुकथनं. वैभवा इत्यपि युन्नानु. १२. कामननो चतुरानना नन्नर्चिञ्चुटकै सृष्टिकण्टे मुन्दुगने ऒक महर्षि पुङ्गमनि सृजिम्पुमु. इट्लु चेसितिवेनि नी यॊक्क जगत्सृष्टि अविच्छिन्नमुगा नॆरवेरगलदु. अनि भगवानुनिचे याज्ञापिम्पबडिन चतुर्मुखुडुनु अट्टि महात्मुनि सृष्टिम्प निश्चयिञ्चिन वाडै अट्टि मुनिनि सृष्टिञ्चुटकै ऒक क्षणकालमु चिन्तिञ्चॆनु. १४. इट्लु कॊन्त तडम योचिञ्चि निर्मलमगु तनयॊक्क आत्मयन्दु महात्मुडगु ब्रह्म बहुसूक्ष्मदृष्टिचे योचिम्पमॊदलिडॆनु, इट्लु तत्त्वार्ध विमर्शन रूपमगु नी विशेष योचनवलन तदनुरूपमुग सर्वशास्त्रार्थ पारङ्गतुडगुनट्टियु, महनीयुडगुनट्टियु ऒकानॊक ऋषिश्रेष्ठुडु स्वलक्षण युतुण्डगु श्री महाविष्णुनि यपरावतारमो यनुनट्लु 63 चिन्तनानन्तरादेव स्व निर्मलान्तरात्मनि विशेषखननं तत्र कृतवान् कृतिनांवरः१५ विशेषखननात्तस्मात्तत्त्वार्द परिचिन्तनात् ऋषिश्रेष्ठो महान् कोऽपि वेदशास्त्रार्ध पारगः१६ प्रादुरासीन्महातेजा स्साक्षाद्विष्णुरिवापरः विशेष खननाज्जातं पद्मभूर्मुनि सत्तमं१७ नाम्ना विखनसं चक्रे तद्वदन्वर्थया गिरा तथा चिन्तय तस्तस्य मानसे द्वेबभूवतुः१८ पाठः. विरक्त चित्तास्ते जग्मुरित्यत्र निरस्त चिन्ता इत्यपि पाठो दृश्यते. कैवल्य मित्यमृतं स्थानमुच्यते, नतु केवलात्मानन्दानुभाविनां स्थानं तथानभ्यु विलक्षण तेजस्सम्पन्नुडै प्रादुर्भविञ्चॆनु. इट्लु विशेष खननं (तत्त्वार्थ परिचिन्तनमुचे) जनिञ्चिनट्टि मुनिश्रेष्ठुनि जूचिन ब्रह्मयु तदर्धाभि व्यञ्जकमगु विखनसुडनु सार्थकनाममुचे या मुनिश्रेष्ठुनि गारविञ्चॆनु. ई चॆप्पबडिन विधमुग चिन्तनमु जेयुना ब्रह्मयॊक्क मानसमन्दु अपुडु समस्त चराचरात्मक प्रपञ्चमुनकु तॊलिपुट्टुव गल्गिनट्टि सङ्कल्पमु धर्ममु ननु नीरॆण्डु नुदयिञ्चॆनु. (अन्दुनु मॊदटिदगु सङ्कल्पमु नुण्डि श्रीविखनो मुनीन्द्रु लवतरिञ्चुट यर्थात्सिद्धमु जेसिकॊनबडिनदि) अन्तट रॆण्डवदगु धर्ममुनुण्डि विज्ञान सम्पन्नुलगु नलुमरु ऋषुलुदयिञ्चिरि. १९. वारले सनत्कुमारुडु, सनकुडु, सनातनुडु, सनन्दनुडु ननु नलुमरु ब्रह्म विद्या विशारदुलनु पेर नॊप्पीचुन्नारु. २०. अन्तट नामुनिश्रेष्ठुलु तम ज्ञानातिशय सम्पदचे विरक्तचित्तुलै परम पदमन्दिरि. २१. अन्तट ब्रह्मयु तनकार्यमुन कक्करकु राकुण्ड नट्टि सनकादुलनु जूचि चतुर्थोऽध्यायः 64मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता सङ्कल्प धर्मौ सर्वेषामपि पूर्वकृतोदयौ ततो विज्ञान सम्पन्नाश्चत्वारो धर्मतोऽभवन्१९ सनत्कुमारश्चतथा सनकश्च सनातनः सनन्दन इतिख्याता ब्रह्मविद्या विशारदाः२० ततस्ते सन्मुनिश्रेष्ठा ज्ञानातिशय वैभवात् विरक्तचित्तास्ते जग्मुः कैवल्यं पदमुत्तमं२१ स्वकार्यसाधकान् ब्रह्मापुनरेवहि चासृजत् प्राणाच्च चक्षुषस्तद्वदभिमानाच्च मर्मणः२२ हृदया च्छिरसश्रोत्रा दुदाना द्व्यानतस्ततः समानाच्च तथापानादृषिश्रेष्ठानिमान् दश२३ दक्षं मरीचिं च नीललोहितं भृगुमेवच तथाङ्गिरसमत्रिञ्च पुलस्त्यं पुलहं तथा२४ पगमात्. उत्तमं पदमिति तस्य विशेषितत्वाच्च. २१ यस्मात्ते कैवल्यप दमारूढास्सर्गकार्यासाधकाजाता स्तस्मात्स्व कार्यसाधकान् पुनरसृजदित्यर्थः. तन सृष्टिकार्यमुनकु तोड्पडगल मरिकॊन्दरनु सृष्टिजेसॆनु. प्राणमु, चक्षुस्सु, अभिमानमु, हृदयमु, शिरस्सु श्रोत्रमुलु, उदानमु, व्यानमु, समानमु, अपानमु, अनु वीनिनुण्डि क्रममुग दक्षुडु, मरीचि, नीललोहितुडु, भृगुम, आङ्गिरसुडु, अत्रि, पुलस्त्युडु, पुलहुडु, क्रतुम अनु नीपदिमन्दिनि ब्रह्मसृजिञ्चिनवाडायॆनु. ई पदिमन्दिलो नीललोहितुनि विडचि तक्किन तॊम्मिदिमन्दियु नवब्रह्मलनबडु चुन्नारु.२५. सत्य सङ्कल्पुलगु नीसनाकदि महर्षुलुनु दक्षुडु मॊदलगु महात्मुलुनु तन नुण्डि श्रुतिस्मृत्युपदेशमु नन्दुटचे विखनो 65 वसिष्ठञ्च क्रतुञ्चैव क्रमादसृजदब्जभूः नवब्रह्माण एवैते विनान्ये नीललोहितं२५ धर्मसङ्कल्पसहितास्सनकाद्या मुनीश्वराः भृग्वादि मुनयश्चैव श्रुति स्स्मृति निवेदनात्२६ शिष्या विखनसःप्रोक्तास्सर्वशास्त्रार्थ पारगाः वैखानसानां भृग्वाद्या वंशकर्तार ईरिताः२७ तेषांसर्ग प्रकारमेवाह प्राणादित्यादिना, प्राणादीन्युत्पत्त्युपादानानि स्थानानि, मर्मण इत्यत्रकर्मण इत्यपि पाठः, कर्मणिति कर्मानुगुण्यादित्यर्थः तेन कर्मणोऽनादित्वं जीवानामिति सूच्यते, अनादिस्संसारः पुरुष मनुरुन्धे गलति चेत्यभियुक्ताः मर्मण इति पाठेऽपि सूक्ष्मांशादित्यर्थः नहि तत्र प्राणादिषूत्पत्तिः कर्माधीना विवक्षिता, किन्तूत्पत्ति सामान्यं प्राणादिष्विति वस्तुकथनं. २२. २५. धर्म सङ्कल्पस्सहिता स्सत्य सङ्कल्प सम्भूताः सनकाद्या दक्षाद्याश्च मुनीश्वराः इत्यर्थः. २६. २७. मरीचिः, सर्वेषा मग्रजमिति श्लोकार्थः मुनीन्द्रुनि शिष्युलुनु सर्वशास्त्रार्थ पारङ्गतुलुनु अयियुन्नारु. भृग्वादि महर्षुलु यथान्यायमुग वैखानसुलकु वंशकर्तलै बरगुचुन्नारु. २७. अन्दरु प्राणुलकुनु अग्रजुडुनु तन यात्मपुत्रुण्डुनगु विखनोमुनिनि भगवानुनि मुन्दिडुकॊनि कमलासनुडिट्लनि विन्नविञ्चॆनु. २८. सृष्टिस्थित्यन्त कारणुडमनु भगवानुडमनु देवदेवडम नगुनो जगन्नायका नीयॊक्क याज्ञचे नीमुनिसत्तमुडु सृजिम्पबडियॆनु. २९. नीम सङ्कल्पिञ्चिन साधकुलैन यीमहर्षुलुनु सृजिम्पबडिरि. वीरल वलनने चराचरात्मकमगु नी जगत्तन्तयु सृजिम्पबडिनदि. ३०. ई ना पुत्रुलन्दरलो नग्रजुडुनु, पुरुषोत्तमुडुनु, अगु नीविखनसुडु वैष्णमलन्दरिलो नग्रजुडुनु, अट्ले चतुर्थोऽध्यायः 66मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता मरीचिः - सर्वेषा मग्रजं श्रेष्ठमात्मपुत्रं मुनिन्तधा तं हरेः पुरतःकृत्वाप्रोक्तवान् कमलासनः२८ ब्रह्मोवाच देवदेव जगन्नाथ सृष्टिस्थित्यन्तकारण भगवं स्त्वन्नियेगेन सृष्टोऽयं मुनिसत्तमः२९ जातांश्चिन्तयतोमत्त स्त्वत्स्वष्टौ मुनयस्त्विमे एतैरपिकृतं सर्वं जगदेतच्चराचरं.३० मत्पुत्राणाञ्च सर्वेषामग्रजः पुरुषोत्तमः वैष्णवेष्वग्रजश्शेष्ठो मुनीनां प्रथमो मुनिः३१ विशेषखननाज्जातो विष्णोर्वैखानसस्तथा भृग्वादीनुपनीयाथ सावित्रीमुपदिष्टनान्३२ कुत्रचिन्नास्ति तत्रतमिति विखनाः परामृश्यते, अस्मिन् श्लोके तं हरेरिति पठितुं युक्तं. २८.२९. त्वत्सृष्टौत्वदाज्ञप्तजगत्सृष्टिप्रकारॆ. अयमपिश्लोकः कुत्रचिन्न दृश्यते. किञ्च तत्थ्साने श्लोकोऽयं पठ्यते तथासौ विखना विष्णोर्थ्यानादन्त श्रेष्ठुडुनु, मुनुललो प्रथमुडुनु अयियुन्नाडु. ३१. ईतडु महाविष्णुनि ध्यानातिशयमुचे नुद्भविञ्चिन वाडगुटचे निन्तटि महात्म्यमलवडिनदि. ई चॆप्पबडिन पारम्पर्यक्रममुचे नीतडु भृग्वादुलकुपनयनमु जेसि सावित्रिनुपदेशिञ्चॆनु. ३२. इट्लातडु वीरलकु परब्रह्मोपदेष्टयगुटचे गुरुवैयुन्नाडु. कामन पैजॆप्पिन रीतिनि वीरलन्दरुनु नापुत्रुलै युन्नारु. ३३. वीरलु यथा न्याय्यमुग लौकिकमुलु अध्यात्मिकमुलगु वैदिक कर्मलन्निटिनाचरिञ्चुचुन्नारु. ओ परमात्मा! वीरलचे प्रवर्तिम्पजेयबडिन सृष्टि यविच्छिन्नमुग 67 परब्रह्मोपदेष्टा सावयमेव गुरुस्स्मृतः एतदुक्तप्रकारेण सर्वे वै ममसूनवः३३ आचरन्ति यथान्याय्यं लौकिकाध्यात्म वैदिकान् एभिःप्रवर्तितासृष्टिरविच्छिन्ना मया हरे३४ अवतीर्णो भव भवानत्रसृष्टौ जनार्दन शुद्धसत्त्व समुत्पन्नो निर्मितोऽयं त्वदाज्ञया३५ ऋषिश्रेष्ठो महातेजास्त्वत्कर्मकरणक्षमः तथाऽसौविखनाविष्णोर्ध्यानादन्तश्च गर्भतः३६ त्वद्ध्यानाद्यस्समुत्पन्नो ज्ञेयोऽसौ गर्भवैष्णवः इत्युक्तो भगवान्प्राह मुनिश्रेष्ठं तपोनिधिं३७ स्समुद्भवः, तद्ध्यानात्तु समुत्पत्तेर्ज्ञेयोऽसौ गर्भवैष्णवः इति, विष्णो र्वेदान्त तत्त्वमीमांसारूपितो विशेषखनाद्वैखानसो जातः, वैष्णवेष्वग्रजः विशेष खननादिति च द्वौ श्लोकार्थावधिकः पाठः कुत्रचिन्नदृश्यते. ३२.३३. एभिः प्रतिष्ठितेत्यपि पाठः. ३४.३७. यस्मात्त्वमेव देवब्रह्म ऋषीणां मध्येमया नडुचुचुन्नदि. ३४. ओ जनार्दना! ई नी सृष्टियन्दु विहरिञ्चुटकै महात्मा! नीयवतारमुनु कृपजेयुमु. नीयॊक्क दिव्याज्ञचे शुद्ध सत्त्वमयुडगु नीमहनीयुडुद्भविञ्चिनाडु. ३५. ईतडु नी यॊक्क परिचर्यल जेयगलिगि युण्डुटचे महातेजस्सम्पन्नुडुनै युन्नाडु. गर्भमुनन्दे महाविष्णुनि ध्यानमुवलन पोषिम्पबडि जननमन्दॆनु. नीध्यानमु वलन रूपमुजॆन्दि यीमहनीयुडिट्लुद्भविञ्चुटचे गर्भवैष्णमडनि पेर्कॊनबडुचुन्नाडु. इट्लु ब्रह्मचे पलुकबडिन वाडगु श्रीमहाविष्णुमनु तपोनिधियगु ब्रह्मनुद्देशिञ्चि मुनिश्रेष्ठुडगु विखनसुनकिट्लनियॆ. ३७. भगवान् देवर्षुल यॊक्कयु ब्रह्मर्षुल चतुर्थोऽध्यायः 68मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रीभगवानुवाच देवब्रह्मऋषीणान्तु मदीयाराधनं प्रति मया सम्प्रार्थितोयस्मात्त्वमेव मुनिसत्तमः३८ तपोधनो भवानेव धन्योऽसि भुवनत्रये आत्मार्थंवा परार्थंवा नित्यनैमित्तिकादियत्३९ तत्सर्वं मत्प्रसादेन मदीयाराधनं कुरु अधाह सऋषिस्तस्मै प्रणम्य जगदात्मने४० श्रीविखनाउवाच भवतानुगृहीतोऽहं धन्योऽस्मि पुरुषोत्तम नातः परतरं कार्यं किमप्यन्यद्दिवौकसां४१ सम्प्रार्थित उदभूः अनेन श्रीमत्यादिमपूरुषे ऋषिगणानेवम्ब्रुवाणे बुधान् भूलोकेऽवतराम्यहन्तु भवतामेकोस्तु मत्पूजकः, व्यासे श्वासपरे शुके बकमते बोधायने धावति प्राहाहं विखनोमुनिः प्रतिदिनं सम्पूजया मीत्यहो’ इतिपूर्वाचार्याणां श्लोकस्समनुगृहीतो भवति. ३८.४०. अतः परं दिवौकसा मप्यन्यत्किमपिनास्तिकिमन्यद्दिवौकसामित्यपि पाठोदृश्यते. ४१. यॊक्कयु मध्यमुनन्दु नायॊक्क याराधानमु निमित्तमै नाचे यर्थिम्पबडिन वाडवै नीववतरिञ्चुटचे नीम मुनि सत्तमुडवै युन्नाम. नीवे तपोधनुडम. भुवनत्रयमन्दुनु नीम धन्युडवगुचुन्नाम. आत्मार्थमु गानि परार्थमुगानि नित्यमु नैमित्तिकमु नगुना याराधन कर्मजात मेदिगलदोदानिनन्तयु नाप्रसादमहत्त्वमुवलन नीवाचरिम्पुमु. ३९. इट्लु भगवानुनिचे पलुकबडिन विखनसुडुनु, जगदात्मकुडगु परमात्मुनकु नमस्करिञ्चि यिट्लनॆनु. ४०. ओ पुरुषोत्तमा! नीचे यनु ग्रहिम्पबडुटचे नेनु धन्युडनैतिनि. इन्तकु 69 तथापि देवदेवेश स्वकर्म मुनिभिस्सदा उदयाद्यस्तपर्यन्तं श्रीयते नियतात्मभिः४२ सर्वेषाञ्च द्विजातीनां श्रुतिस्मृति समीरितं कर्तव्यं सततं देव स्वस्वकर्म प्रयत्नतः४३ भवदाराधनं विष्णो कथं कारं करोम्यहं यत्कर्मक्रियतेचेद्वा कर्मलोपो भवेन्मम४४ इत्युक्तो भगवानाह मुनिना तत्त्ववेदिना श्रीभगवानुवाच विखनस्सन्मुनिश्रेष्ठ मदाराधनकर्मणि४५ स्वकर्मलोपसन्त्रास व्याकुलीकृत चेतसां तवकर्मण्यनूनानि सन्तुनित्यं मदाज्ञया४६ त्वद्वंशजानामिति, कालेनिर्व्याज भगवदनुग्रहकाले यमेमैषवृणुते तेनलभ्य’ इतिश्रुतिः जातकर्मणां कृतजन्मनां. अश्वत्थः कपिला गावस्तुळसी विखानास्तथा. चत्वारो मत्प्रियाराजं स्तेषां वैखान सोवरः इत्यादि महाभारतवचना त्तेषां भगद्वरणीयत्वस्य व्यक्तत्वात्. ४२.४६. निषेकादीत्यादि नास्यशास्त्रस्य मिञ्चि देवतलकु सैतमपेक्षिञ्चदगिन मनोरधान्तरमुलेदु ४१. अट्लयिननु ओ देवदेवेश्वर! नियतात्मुलगु महर्षुलचे वारलकु नियमिञ्चबडिन कर्मजातमन्तयु उदयाद्यस्तमय पर्यन्तमु विश्रान्ति लेकुण्ड याचरिम्पबडुचुन्नदि. ४२. अन्दरु द्विजातुलकुनु वारल वारलकु नियमिम्पबडिन श्रुतिस्मृत्याचार प्राप्तमगु स्वकीय कर्मजातमन्तयु सततमाचरिम्पदगियुन्नदि गदा! ४३. इन्दु देनिनि लोपिञ्चि नीयाराधनमुनु नेनॊकनियतमुगाजेसि नेनॆट्लु आचरिम्पगलनु. नेनु नीयाराधनमु नवलम्बिञ्चन यॆडल नाकु चतुर्थोऽध्यायः 70मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता त्वद्वंशजानां सर्वेषां काले वै जातकर्मणां निषेकादि श्मशानान्ताः क्रियामन्त्र समन्विताः४७ अष्टादशचकर्माणि शारीराणि प्रचक्षते यज्ञाश्च विंशतिर्द्वौच धर्मं वैष्णवमुत्तमं४८ वेदे वैखानसे सूत्रे यो धर्मः परिकीर्तितः सर्वैस्सधर्मोऽनुष्ठेयो नात्र कार्याविचारणा४९ मन्वादिभिस्स्वीकृतत्वमाह, यदाहमनुः, निषेकादिश्मशानान्तो मन्त्रैर्यस्योदितो विधिः तस्यशास्त्रेऽधिकारोऽस्मि ज्ञेयोनान्यस्यकस्यचित्’ इति श्रीसूत्रेच निषेकाद्यास्संस्कारा उपदिश्यन्ते विशेषास्त्वन्यत्र वेदितव्याः. ४७. यज्ञाश्चेति सविशेषणं पदं विपरिणमय्य प्रचक्षइति पूर्वेणान्वयः. तथा धर्ममिति विपरिणमय्य प्रथमान्तेवान्वयो वा युक्तः. ४८. वेदे गभीरार्थगर्भे स्वकर्मलोपमु सम्भविञ्चुनु. ४४. तत्त्ववेत्तयगु विखनोमहर्षिचे निट्लु चॆप्पबडिनवाडै भगवानुडु इट्लु बदुलु पलिकॆनु. ४४. ओ मुनिश्रेष्टुडगु विखनोमुनीन्द्र! नायाराधन कर्मलन्दु स्वकर्मलोपसन्त्रासव्याकुल मनस्कुडवगु नीयॊक्क कर्मलन्नियु नायाज्ञाबलमुचे कॊरतलेनि वै युण्ड गलम. भगवन्निर्व्याज करुणारस सेकमुचे नीवंशमन्दुद्भ विञ्चिन समस्त वैखानसुलकुनु निषेकादि श्मशानान्तमुलकु कर्मलन्नियु पूर्णमुग समन्त्रकमुलै युन्नवि. ईनिषेकादि शारीरकर्मलु पदुनॆनि मिदियनि पॆद्दलु चॆप्पीदुरु. इट्ले यज्ञमुलु यिरुवदि रॆण्डुनु प्रतिपाद्यमानमगु परमधर्ममु वैष्णमुनु अयियुन्नदि. ४८. वेदमु नन्दुनु वैखानससूत्रमुनन्दुनु येधर्म मुपपादिम्पबडियुन्नदो समस्त जनुलचे नाधर्ममादरिम्प दगियुन्नदि. इन्दु प्रश्निम्पदगिन प्रमेयमॆन्तमात्रमुनु लेदु. ४९. नायॊक्क लाञ्छनमुलचे 71 कृतमल्लाञ्छनानाञ्च गर्भवैष्णव जन्मनां मत्पुत्राणां न चिह्नानि दासाश्चिह्नसमन्विताः५० वैखानसा ममसुता गर्भवैष्णवजातकाः तेषाम्पृथङ्न चिह्नानि चक्रादीनां गुरुर्नहि५१ तदर्थनिर्णायके तत्त्वप्रकाशनपरप्रवृत्तौ भगवद्ध्यान सर्वस्व परावतार श्रीविखनोमुनीन्द्रप्रवर्तिते श्रीसूत्रेचयो धर्म ऐकरूप्येण प्रतिपादितः निर्णीत इत्यर्थः. यद्वावेद इति श्रीसूत्र इत्यस्य विशेषणं श्रीसूत्रस्य वेदविवरण रूपत्वं वक्तुमियमुक्तिः प्रवृत्ता नात्रकार्याविचारणा इति अविशङ्कित प्रामाण्यस्य वेदे निश्चितत्वादंशे वेद इति दृष्टान्तोऽपि सम्भवतीति विशेष ऊह्याः. सर्वैस्सधर्मोऽनुष्ठेय इति धर्मसूत्रस्यानुष्ठेयत्वोक्तेः कल्पसूत्र प्रक्रियाभेदभाजामितरेषां द्विजातीनामपि श्रीसूत्रमनुरुध्य स्वधर्मा चरणेऽनुग्रहोदर्शितः ४९. धर्मं वैष्णवमुत्तममित्युक्त उत्तम वैष्णवधर्म विधायक सूत्र संस्कृतत्वमात्रेणैव गर्भवैष्णवजन्मनां भगवदाज्ञाबलेनैव कृत नॊप्पीनट्टियु गर्भवैष्णमलगुनट्टियु नापुत्रुलगु वैखानसुलकु तदितर साधारणमुलगु (बाह्यतप्ताङ्कनमुचे गलिगिन) चिह्नमुलु अक्करलेदु. मरियु नट्टि साधारण चिह्नमुलु दासजनुलके (गानि पुत्रुल कनर्हमुलु). ५०. (आपादचूडमुनु वैष्णवधर्म विधायकमगु श्रीसूत्रमुचे संस्करिम्प बडिनन्तट गर्भवैष्णवत्वमुनु, भगवदाज्ञा बलमुचे गर्भगतमगु शिशुमनकु भगवत्कृत शङ्खचक्रादि लाञ्छनमुलुनु सम्भविञ्चुचुन्नवनि तात्पर्यमु.) वैखानसुलु नाकुमारुलु गर्भ वैष्णवमुगल जन्मकलवारु. वारलकु गर्भवैष्णवत्व सिद्धि साधकमुलगु लाञ्छनमुलु दक्क सार्धक्यमुग जननानन्तरमु चतुर्थोऽध्यायः 72मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वैखानसानां सर्वेषां मदर्चा हेतुजन्मनां श्रौतस्मार्तक्रियार्हाणां मत्प्रसादैकजीविनां५२ ममवाक्यबलेनैव ते वै चक्राङ्कितामताः सालग्रामेषु सर्वेषु गर्भे चक्रस्य धारणं५३ भगवल्लाञ्छनानाञ्च मत्पुत्राणां नेतर साधारणानि चिह्नानि विधीयन्ते उद्दिष्टतादृशसाधारणचिह्नानि त्वय्येषां विधीयन्ते. अधिकारिवैलक्षण्यात् तदभिप्रायगर्भितावेन पुत्रदानशब्दौ प्रयुक्तौ तयोरे वलक्षणमुत्तरत्र निरुच्यते. ५०. तदेव विवृणोति वैखानसा इतिउक्तञ्च स्पष्टं पृथक् न चिह्नानि चक्रादीनामिति. गर्भएवकृतलाञ्छनस्य पूर्वमुकैः नगुरुरित्यत्रापि पृथक् इति सम्बध्यते. वक्ष्यतेच अहमेवगुरुस्तेषां गर्भवैष्णवजन्मनामित्युत्तरत्र, किमिदं गुरुराहित्यं गौरवाधानं, गुरुप्रकाशयेद्दीमान्, आचार्यवान् पुरुषोवेदेत्यादिधर्म विरोधादिति नचवाच्यं, तत्रपृथगिति विशेषितत्वात् भगवतेव गुरुत्वावगतेः. भगवदाचार्यकत्वस्य वैलक्षण्यं नकश्चिदपनिह्नूषति. किञ्च गर्भस्थतादशायामेव विज्ञातुश्शिशोर्वैष्णवत्वस्य वचनप्राप्तेस्तात्कालिका चार्यान्तर वरणस्यशिश्योस्तत्कारणस्य तादृशगुरोश्च विसंवादितत्वाच्च. गर्भाद्विमुक्तस्य वैष्णवमायामोहितस्य विनष्टपूर्व जन्मवासनाशेषस्य चक्रादुलचे चिह्नमुलु लेम. नावाक्य बलमुचे चक्राङ्कितुलयिनन्त मात्रमुचे नाकण्टॆ वेरगु गुरुमनु वारलकु लेडु. नायाराधनमु कॊरकै जननमन्दि नट्टियु श्रौतस्मार्त रूपमगु सकल कर्मलयन्दधि कारुलैनट्टियु ना प्रसादमुचे एकायनमु गलिगिनट्टियु समस्तमगु वैखानस जनमुनकुनिदि नियतमै युन्नदि. ५२. नावाक्य बलमुचेतने अनगा बाह्यतप्ताङ्कनमु लेकने वारलु चक्राङ्कितुलगुचुन्नारु. इन्दुलकु सालग्राममु दृष्टान्तमु, सालग्राममु लन्निटिकिनि उत्पत्तियन्दे चक्रधारण मगुचुन्नदि. इट्ले वैखानसुलकुनु गर्भमन्दे 73 वैखानसानां सर्वेषां गर्भे चक्रस्य धारणं उत्तमोगर्भचक्रश्च मध्यमो न्यासचक्रकः अथमो बाह्यचक्रश्च चक्रहीनोऽधमाधमः५४ तत्तत्कालावच्छेदेन तत्तत्कार्याभिव्यक्तौ निमित्तेषु महात्मसु अचार्यगुर्वादि शब्दवाच्येषु तच्छब्दस्य गौणोव्यवहार इति केचिदाहुः. तद्थ्यानापन्नोहितद्धर्मं लभत. इतिन्यायेन तस्य प्रकाश्यत्वादीनामविरुद्धत्वेनाद्रियमाणत्वात्. ५१. वैखानसानामिति पञ्चपदानि पूर्वोक्ततेषामित्यनेन समानाधिकरणानि. ५२. अस्तु गर्भवैष्णवत्वरूपो दृष्टो धर्मस्संस्कार विशेषेण सङ्क्रान्त. किमिदं चक्राङ्कितत्वं दृष्टधर्मस्तधागर्भस्थ शिशोस्सङ्क्रामतीत्याशङ्क्य परिहरति. ममवाक्यबलेनेति कृतमल्लाञ्छनानामिति पूर्वत्रोक्तेस्सर्वशक्ति मतोभगवतः अयञ्चक्राङ्कितोभवत्वित्याकारक वाक्यस्य बलेनते वैखानसा श्चक्राङ्किता भवन्ति. तधा शिशोर्जननोत्तरक्षण मुभयोर्बाहु मूलयोश्शङ्ख चक्राङ्कनस्य अभिव्यक्तिरपि साक्षात्कृता कैश्चिदाचार्यैरेकान्तिभिरुदाह्रिायते. यद्वा चक्राङ्किता इति चक्राङ्कितैस्सधर्माणीत्यर्थः. कर्मफल्दातृत्वस्य भगवदेकाधीनत्वाद्विनैव चक्राङ्कणं तत्कर्मफलस्य भगवत्सङ्कल्पमात्रेण सिद्धिसामञ्जस्यात्. वाक्यबला दिति पदस्वारस्याच्च. ५२. सालग्रामेष्विति गर्भे उत्पत्तावेव वैखानसानां शिशूनां गर्भे गर्भस्थता दशायामेवेत्युभयत्र गर्भशब्दस्य वैजात्येनान्वयः. चक्रधारणमु. गर्भमुनन्दे चक्राङ्कणमुनु धरिञ्चिन वाडुत्तमुडु. (मन्त्र पूर्वकमुग) न्यासचक्रमुनु (मात्रमु) धरिञ्चिनवाडु मध्यमुडु. बाह्यचक्रमुनु धरिञ्चुवाडधमुडु. चक्रहीनुडधमा धमुडनि पॆद्दलु चॆप्पीचुन्नारु. (इदियॊक मतमु) ५४ गर्भमन्दष्टम मासमुन वैखानस सूत्रोक्तमुग विष्णुबलिकर्म नाचरिम्पवलयुनु. आ अग्नियन्दु तप्तमु चेयबडिन शङ्ख चक्रमुलचे भगव न्निवेदितमगु पायसमुनु मन्त्रपूर्वकमुग नङ्कमु चेयवलयुनु. आ चतुर्थोऽध्यायः 74मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता गर्भेमास्यष्टमे विष्णुबलिं कुर्याद्यथाविथि तेनाग्निनैव तप्तेन चक्रेणैवाङ्कयेद्धविः५५ तद्दविःप्राशयेत्पत्नीं यन्मन्त्रेणैवचात्वरः वैखानसेन सूत्रेण यस्योऽयं गर्भवैष्णवः५६ जाते पुत्रे पिता विष्ऱुबलिं कुर्याद्यथाविधि तेनाग्नितप्तचक्राङ्क हविषा प्राशयेच्छिशुं५७ औचित्यात्. तेन सालग्रा मेषु सर्वदाचक्रलाञ्छनस्य व्यक्तं प्रतीतेरन्तर्वत्तया वैखानसेष्वदर्शनेन दृष्टान्तदाष्टान् तिकयोर्वैरूप्यमिति शङ्कमानः परास्यतॆ, सालग्रामसादृश्येन वैखानसानां निरन्तरनिर्व्याज भगवत्सान्निथ्यं पावित्र्यञ्च प्रतीयत इत्यार्यव्यदेतत्. ५३.५४. गर्भचक्र इत्यादयो बहुव्रीहि समसान्ताः, न्यासे चक्र इति न्यासचक्रमात्रधारीत्यर्थः, उक्तं गर्भचक्रं वक्ष्यते चान्येनच तेषां वैखानसानां गर्भचक्रधारणामपि चक्राङ्कणत्वाविशेषा द्बाह्यतापमतिशЕधायकमपि स्यादिति वाच्यं. ब्रह्मास्त्रन्यायेन वचनाच्च गर्भचक्राङ्कितानां बाह्याङ्कनस्य निषिद्दत्वात्. पक्वानां फलानां पुनःपाक इव भवतीति श्रीमच्चन्द्रिकाकारा अप्याहुः, न्यासचक्रं परमभिनन्दितत्वा यङ्कनमु जेयबडिन पायसमुनु पत्निनि भुजिम्प चेयवलॆनु. ५६. इट्ली प्रकारमु वैखानससूत्रमुचे संस्कृतुडैनवाडु पै जॆप्पबड्ड उत्तमुडुनु गर्भ चक्रधारियु नगुचुन्नाडु. ५६. ये कारणमु चेतनैननु विष्णु बलिकर्म चेयबडकुण्डगने ऒकानॊक गर्भिणि शिशुमनु प्रसविञ्चिनचो जननानन्तरमे तण्ड्रि विष्णुबलि संस्कारमुनु जेसि आयग्नियन्दु तप्तमु चेयबडिन शङ्खचक्रमुलचे पूर्वोक्तमगु पायसमु नङ्कनमुचेसि आपायसमु निपुडु वधुमनकु मारुग शिशुमचे भुजिम्प चेयवलॆनु. मरियु पाठान्तरमुचे निङ्कॊक योचन चेयबडिनदि. चक्रत्रैविध्यमुन गर्भचक्रमु नुपन्यसिञ्चिन वॆनुक 75 यदाकदावापि भवेत्सर्वेषामपि सूत्रिणां५८ स्वशाखां सम्परित्यज्य परशाखानु सारतः शाखारण्डस्सविज्ञेयस्सर्वकर्म बहिष्कृतः५९ अज्ञानादर्थलोभाद्वा मोहाद्वा परपीडनात् तप्तमुद्राभवेद्यस्य प्रायश्चित्तं विधीयते६० त्तद्विषये तावदयं व्यायोपक्रमत इति विस्तरस्त्वन्यत्र द्रष्टव्यः. गर्भचक्रमेव पुनर्विशिष्टगर्भे मासेति. विष्णुबलौ तावद्धोम उक्तः. हविः भगवन्निवेदितं पायसं, चक्रणेति शङ्खस्याप्युपलक्षणं, तन्मन्त्रेण शङ्खचक्रमन्त्राभ्यां. ५६. यो वैखानसेव सूत्रेणेत्थं संस्कृतस्योयं गर्भवैष्णवस्सम्पद्यते. यदि प्रसूयेताकृतविष्णुबलिसंस्कारावधूस्तत्र कर्तव्यमाह जाते पुत्र इति. केषुभितोऽशेष्विद्धं हि पाठभेदः परिदृश्यते जाते पुत्रे पिता माता होमं कर्याद्यथाविधि तेनाग्निनैव तप्तेन चक्रेणैवाङ्कयेद्भुजा इति वस्तुतस्त्वयमेव न्यासचक्रमु स्वतन्त्र प्रवृत्तिगलदि गामिञ्जेसि तप्तचक्रमु नुपन्यसिञ्चु चुन्नामनियु ईतप्तचक्रमु पूर्वोदाहृतमुलैनट्टियु वक्ष्यमाणमु लैनट्टियु प्रमाण वचनमुलचे वैखानसुलकु निषिद्धमगुटचेत वैखानसे तरुलकु विधिम्पबडिनदनियु चॆप्पीटकै जातेपुत्रेयनि यारभिम्प बडिनदि. पुत्रुनि जननान्तरमन्दु मातापितरुलु आचार्यमुखमुन पुत्रुनि शङ्खचक्राङ्कणमुनकै होममुनु चेयिञ्चि आ यग्नियन्दु तप्तमु चेयबडिन शङ्खचक्रमुलचे शिशुमनकु पायसमुद्वारा शङ्खचक्राङ्कणमु चेयवलयुनु. दीनिकि कालापेक्षलेदु. ५८. तनस्व शाखनु परित्यजिञ्चि यन्यशाखानुसारमुग धर्मसाङ्कर्यमुनाचरिञ्चु वाडु शाखारण्डुडनु पेर नॊप्पीवाडै सर्वकर्म बहिष्कृतुडगु चुन्नाडु. ५९. अज्ञानमु चेतगानि अर्थलोभमुचेतगानि मोहमुचेत गानि चतुर्थोऽध्यायः 76मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रीवैखानससूत्रस्थस्तप्तमुद्रोभवेद्यदि आलयं नविशेत्पश्चात्पूजनं नैव कारयेत्६१ सर्वेषां विष्णुभक्तानां तप्तमुद्रा विधिक्रमं वैखानसेन कर्तव्यं सर्वेषामन्यसूत्रिणां६२ श्रीवैखानसहस्तेन तप्तचक्राङ्कितो यदि त्रिसप्तकुलमुद्धृत्य नरो विष्णुपुरं व्रजेत्६३ परुलवलन पीडिम्पबडिगानि परुलनु पीडिञ्चुनुद्देश्यमु चेतगानि येवैखानसुनकु तप्तमुद्र विधिम्प बडुचुन्नदो धर्मशास्त्रमुलचे नट्टिवानिकि प्रायश्चित्तमु निर्णयिम्पबडियुन्नदि. वैखानससूत्र शास्त्रसमुदाचारुडु तप्तमुद्राङ्कितुडैनचो नट्टिवाडु भगवदाल यमुलो प्रवेशिञ्चि देमनि पूजाविधुल निर्वर्तिम्प ननर्हुडगुचुन्नाडु. ६१. आवल विष्णुभक्तुलन्दरकुनु वैखानसुल वलन चेयबडिन तगिन तप्तमुद्राविधि युपदेशिम्पबडुचुन्नदि. इतर सूत्रानुवर्तुलन्दरुकुनु वैखानसुनिचे तप्तमुद्राङ्कनमु चेयतगिनदि. ६२. श्रीवैखानसुनि हस्तमुचे शङ्खचक्राङ्कणमु चेयबडिनवाडु (ऐहिक भोगान्तमु नन्दु) तनतो निरुवदियॊक्क तरमुलवारि नुद्धरिञ्चि विष्णु सायुज्यमुनु (वारलतो पाको मनोरमो भाति गर्भचक्रस्य प्रस्तावे प्रयोगवैचित्र्योपन्यासपेक्षितत्वाद्वस्तु कथन एव तात्पर्यस्य वक्तुमुचितत्वाच्च वहीप्रायश्चित्तादिकथनं वस्तुकथनान्त र्भावि श्लोकस्यास्यायमर्थः. गर्भचक्राङ्कणप्रकारमुपन्यस्य बाह्यचक्राङ्कण निमित्तप्रकाराद्याह जातेपुत्र इति जात इति जननानन्तरं यथायोग्यम विलम्बेव तेषां संस्कारो विधीयते. कुर्यादित्यन्तर्भावित णिजन्तं पदं पिता माता चाचार्येण पुत्रार्थं होमं कारयेत्. जातेपुत्र इत्यवैनैकवाक्ये कृते यदा कदा वाप्ययमिममेवार्थं प्रसूते. सर्वेषामर्थाद्वैखानसेतरेषां 77 वैखानसस्य हस्तेन शङ्खचक्राङ्कितो यदि पापैरेव विशुद्धात्मा कल्पकोटि शतोद्भवैः६४ वैखानस करेणैव शङ्खचक्राङ्कितो यदि मोचयित्वातु पापेभ्यश्चतुर्वर्गं ददाम्यहं६५ स्वाध्याया भ्यसने नित्यं यत्फलं लभते नरः तत्फलं समावाप्नोति वैखानसकरेणच६६ कूडि) पॊन्दुचुन्नारु. ६३. वैखानसुनिचे शङ्ख चक्राङ्कणमु पॊन्दुवाडु कल्पकोटि शतमुलनुण्डि यनु वर्तिम्पुचुन्न समस्तपातकमुल नुण्डियु विमुक्तुडै परिशुद्धात्मयै विष्णु सायुज्यमु नन्दुचुन्नाडु. ६४. वैखानसुनि हस्तमुचे शङ्खचक्राङ्कितुडगु नॆडल नट्टि वानिनि समस्तपापमुलनुण्डियु विमुक्तुनिजेसि नेनु चतुर्वर्ग फलमुल निच्चुचुन्नानु. ६५. नित्यस्वाध्वायाध्ययनमु वलननु ब्राह्मणुडॆट्टि फलमुनन्दुचुन्नाडो वैखानसुनिचे शङ्खचक्राङ्कणमु चेयबडिन वैखानसेतरुबट्टि फलमन्दुचन्नाडु. ६६. नीयॊक्क याज्ञनु पॊन्दिनवारलै श्रुतिहृदयज्ञुलुनु नारायण परायणुलु नगु जननान्तरमुक्तरक्षण एव मातापितरावाचार्यमुखेन पुत्रस्य बाह्य चक्राङ्कणे प्रयोजकौ पुत्रे जिज्ञासौ स्वयमेवासौ प्रवर्तत इति विवेकः कालोऽ त्र न प्रतीक्ष्य इति जात इत्युक्तं. ५८. इत्थं विभक्तधर्मणोश्शाखावतोः केनापि हेतुना साङ्कर्यमनार्यमिति वक्ष्यमाणस्तत्र साधारणीं स्मृतिमुदाहरति स्वशाखमिति अन्यतप्तचक्राङ्कणप्रयोगस्य विधेश्च श्रीवैखानसशास्त्रप्रतिपादितत्वेपि तत्सूत्रिष्वविहितत्वाद्विशेषेण निषिद्धत्वाच्च अत्र शाखाशब्दस्य तद्विहित धर्मोऽ र्थस्स्वीकार्यः सविज्ञेय इति तच्छब्दाश्यश्शब्दः क्रियापदं च सामर्थ्यात्सिध्यतः. ५९. आज्ञामनप्रतिपत्तिविप्रतिवत्त्यव्यधा प्रतिपत्तयः. अर्थलोभो विषयलोलुपता चतुर्थोऽध्यायः 78मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अङ्कितश्शङ्खचक्राभ्यामत्र वैखानसेतरः त्वदाज्ञयैवभृग्वाद्या नारायण परायणाः६७ वदन्ति परमन्धर्मं वैष्णवं श्रुतिसम्मतं तद्धर्मनिरताये तु ते वै भागवतास्मृताः६८ मत्कर्मकारिणां तेषां कर्मलोपाकुलात्मनां तिस्रःकोट्यऋषिश्रेष्ठाः कर्म कुर्वन्ति मे सदा६९ भृग्वादुलुत्तममगु वैष्णवधर्ममुनु शास्त्र रूपमुग शासिम्पबोमचुन्नारु. ६७. अट्टि धर्ममुनन्दु निरतुलगु वारलु भागवतुलनि चॆप्पबडुचुन्नारु. ६८. नायॊक्क याराधनादि कर्मलयन्दु नियुक्तुलगुटचे तम नित्यकर्मादुलु लोपिञ्चुननि व्याकुलपडुनट्टि नीवारलकु (वैखानसुलकु) नायाज्ञनु वहिञ्चिन मूडु कोट्ल देवतलु वारलकर्मलनु पूर्तिजेयुचुन्नारु. ६९. साङ्गमुलनु यजुस्सुलनध्ययनमु जेसि वारलन्दरुनु नायनुचरुलगुचुन्नारु. ना यॊक्क मन्त्रकल्पजातमुलनु नायॊक्क पुराणमुलनु पारम्पर्यमुग नेकान्त मनस्कुलै यध्ययनमु जेसि सर्वमुलगु मोहो भ्रमविप्रलम्भादि परपीडनं परहिंसा परेषां पीडनं एभ्योपि निमित्तेभ्यो यस्य वैखानसस्य निषिद्धातप्तमुद्राभवेत्तस्य प्रायश्चित्तं विधीयते शास्त्रकारैरित्यर्थः बुद्धिपूर्वक पापाचरणस्य निष्कृतेः कुत्राप्यनुक्तत्वा द्बुद्धिपूर्वकं तादृश चक्राङ्कण मनुसन्दधानानां दुर्भरागतिः कैमुतिक सिद्धः एतेनाज्ञानादिभिः कृतस्य कर्मणःप्रायश्चित्ताप्यर्हता कुत्रापि दृश्यत इति तद्व्यतिरिक्ता नामपाप्मत्वं विवदमानाः परास्ताः प्रायश्चित्तत्वेपि कर्मानर्हत्व माह श्रीवैखानससूत्रस्थ इति कायेदिति स्वार्थेणिच्. पूर्वमेव समासेनोक्तं तप्तमुद्रा विथिं विशिनष्टि सर्वेषामिति. तप्तमुद्रा विधिक्रम इति तप्तमुद्राविधिरुप 79 ज्ञात्वायजूंषि साङ्गानि मन्मतास्सर्वएवते मन्मन्त्रकल्पजातानि मत्पुराणान्यनुक्रमात्७० अधीत्य सर्वकर्माणि कुर्वन्तस्ते मदर्चनं कृताधिकारिणस्तेतु कृतसम्बन्धिनो मयि७१ मत्प्रसादभुजस्सौम्या अतिप्रियतमा मम षट्कर्मनिरतास्ते वै सात्त्विकाहार तत्पराः७२ श्रौतस्मार्त कर्मलनु नायाराधनमुनु चेयुवारलगु चुन्नारु. समस्तवैदिक कार्यमुलयन्दुनु मुख्याधिकारुलै नायन्दु नित्य सम्बन्धमु गलवारलगुचुन्नारु. ७१. वारलु नाप्रसादमुनकु पात्रुलु गामन नाकत्यन्त प्रियुलुनु, षट्कर्म निरतुलुनु, सात्विकाहार तत्प रुलुनु अगुचुन्नारु. ७२. वैखानस सूत्रमुचे निषेकादि क्रियलनु संस्कारमुलनु पॊन्दिन वारलुनु नापरिचर्य कृत्यमुल यन्दु दक्षुलुनै वीरलु भावितात्मुलगु चुन्नारु. ७३. ई कारणमुलचे वीरल प्राकृतुलु (असाधारणुलु)नु भागवत श्रेष्ठुलुनु अगुचुन्नारु. जितेन्द्रियुलुनु पापरहितुलुनु अगुटये वैखानसुलकु ’लक्षणमु’ये क्रम्यत इत्यर्थः अद्येषां सर्वप्रमाणं वैखानसेन तप्तचक्राङ्कणं कर्तव्यमिति. ६२.६८. कृतमल्लाञ्छनामिति षष्ठ्यन्ते नायं मत्कर्मकारणामिति सामानाधिकरण्येन विशेष्यतॆ. मेमत्सम्बन्धि भवदीयैर्भवताच निर्वाह्यं नित्यङ्कर्म तिस्रःकोट्यऋषीश्रेष्टाः कुर्वन्ति. कर्मठास्तेतुत्वत्समाः इत्यपि पाठः ६९. वैखानसानेवविशिनष्टिज्ञात्वेति. ७०. कृताधिकारिणः कृतम्बधिन इतिच बहुव्रीहौ स्वार्थणि स्यन्तौ शब्दौ ७१.७३. भगवतत्वेऽपाकृतत्वेच श्रौतसिद्धं हेतुमाह येनखा इति येऽनखा इति य इन्द्रियापराधीना इत्यर्थः वर्णव्यत्ययेन येऽनघाः ये पापरहिता इति वैखानस लक्षणशिक्षणं चतुर्थोऽध्यायः 80मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वैखानसेन सूत्रेण निषेकादि क्रियान्विताः भवन्ति भावितात्मानो मत्कर्मकरणक्षमाः७३ तस्माद्भागवतश्रेष्ठा भवन्त्यप्राकृताभुवि सर्वदा येनखास्ते वैखानसा इतिवेदतः७४ तस्माद्वैखानसाश्शुद्धा सर्वकर्मसुपूजिताः ततःप्राह मुनिश्रेष्ठा स्तमेवं वादिनम्मुनिं७५ श्रीविखनाः भगवंस्त्वत्प्रसादेन कर्मसाङ्गं यधोदितं सर्वेषां मत्कुलीनानां भवत्येव नसंशयः७६ तवानु जीवने चैव त्वद्द्रव्यानुभवादपि उत्पत्स्यते दोषइति भृशं चिन्ताकुलोऽस्म्यहं७७ नखाः तेवैखानसाः’ अनु श्रुति वाक्यमुचे वैखानसुलु परम पवित्रुलुनु सर्वकर्मलयन्दु पूजिम्प दगिनवारलुनु अगुचुन्नारु. इट्लु चॆप्पीनट्टि श्रीमहाविष्णुनि गूर्चि महर्षिपुङ्गमडगु विखनसुडिट्लु तनकु गल्गिन यॊक संशयमुनु विनिपिञ्चॆनु. ओ देवा! नीप्रसादमु वलन नीवलन विधिम्पबडिन साङ्गमुलगु सकलकर्मलुनु नावंशजुलकट्लेनियमित मुलुग नुण्डुगाक ७६. मरियु नाकिङ्कॊक संशय मुदयिञ्चु चुन्नदि. निन्ने जीवनमुगा गलिगि युण्डुटचेतनु सततमुनु नी द्रव्यमुने नैगमिकं वाक्यं बहुभिः प्रकारैरुपवर्णितमाचार्यचरणै रस्मादेव वचनादित्यस्यार्थस्याधुनिकैः कैश्चि दनुक्तत्वान्न प्रमाणपथ मथिरोहतीति प्रलपन्तो निरस्यन्ते ७४.७५. अनेनोत्तरेण परितुष्टस्य महर्षेस्संश यान्तरं प्रश्नरूपेणाह भगवन्निति. देव ब्राह्मण द्रव्यानुभवस्य सामान्यतो निषिद्धत्वा त्स्वकी यानां तंविहय जीविकान्तरा भावादसम्भवाच्च संशयः ७६.७७. 81 अथोवाच हृषीकेश इत्युक्तोमुनि सत्तमं सर्वेषाञ्च द्विजातीनां देवलत्वं त्रिधोदितं७८ कल्पदेवलकाः केचित्कर्मदेवलकाः परे शुद्धदेवलकाः केचित्त्रिधादेवलकास्मृताः७९ भुक्त्यर्थं वा यशोऽर्थंवा आलयार्चां करोति यः सवै देवलकोनाम कर्मदेवलकस्स्मृतः८० आचार्येणागमान्त्सर्वानश्रुत्वा यत्र चार्चयेत् अदीक्षितस्स्वयं तन्त्रं वत्सरत्रयपूजकः८१ भुजिञ्चुट चेतनु प्रायिकमुग जनसामान्यमुनकु धर्मशास्त्रमुचे विहितमगु देवद्रव्यानुभव दोषमु वीरलनु गूड बाधिञ्चु नेमोयनि नाकु मिक्किलि संशयमगुचुन्नदि. ७७. इट्लु चॆप्पबडिन भगवानुडुनु मुनिपुङ्गमलु गूर्चि यिट्लनि प्रत्युत्तरमिच्चॆनु. समस्तमगु द्विजन्मल मध्यम देवलकुलु मूडु विधमुलुग चॆप्पबडुचुन्नारु.७८. वीरललो कॊन्दरु कल्पदेवलकुलु, कॊन्दरु कर्मदेवलकुलु, मरिकॊन्दरु शुद्ध देवलकुलु अनियु देवलकुलु मूडु तॆरङ्गुलुग जॆप्पबडुचुन्नारु. ७८. भुक्तिकॊरकुगानि यशस्सु कॊरकु गानि यॆव्वडु तनकु विहितमुगानि आलयार्चनमु चेयुनो अतडु कल्पदेवलकुडननॊप्पीनातडु सर्वकर्म बहिष्कृतुडगुचुन्नाडु. ८०. आचार्यमुखमुन नागममुलनु सरहस्यमु नुपदेशमुनन्दक यदीक्षितुडै मूडुसंवत्सरमुल काल भगवद्द्रव्यानुभवप्रस्तावे प्रसक्तेतत्र तत्प्रकारभेदानाह देवलकस्वरूप कथनमुखेन सर्वेषामित्यादीना सर्वेषामपि द्विजातीनां मध्ये यधाधिकारं देवलकत्रयमुच्यते. सम्बध्यते. ७८.८३. सालग्रामाश्च विखनाः पुनस्संस्कार चतुर्थोऽध्यायः 82मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता सवै देवलकोनाम कर्मदेवलकस्स्मृतः ग्रामे परगृहेवापि यःकुर्याद्देवपूजनं८२ शुद्धदेवलकोनाम सर्वकर्म बहिष्कृतः वैखानसानां तद्दोषो नास्तिमत्कृत जन्मनां८३ सालग्रामाश्च विखनाः पुनस्संस्कारवर्जितौ मद्द्रव्यं हव्यकव्यार्थं दानेऽभ्यागतपूजने८४ मॆव्वडु पैजॆप्पिन विधमगु नर्चनमुनु जेयुचुन्नाडो अतडु कर्मदेवल कुडनि चॆप्पबडुचुन्नाडु. ८१. इट्ले ग्रामालयमन्दलि यप्रतिष्ठत बिम्बार्चनमु गानि परगृहमन्दु गृहार्चनमुनुगानि (अयाज्ययाजियै) यॆव्वडर्चनमु चेयुचुन्नाडो अतडु शुद्धदेवलकुडुनु पेरनॊप्पीनु. अतडुनु पैवारि वलॆने सर्वकर्म बहिष्कृतुडगुचुन्नाडु. कामन नाकार्यमुलनु निर्वर्तिञ्चुटकै युद्देशिम्पबडि नाद्रव्यानुभवमुनके जननमुनन्दुटचे वैखानसुलकु मात्रमु पै जॆप्पबडिन देवलक दोषगन्धमु गूड गलुगदु. ८३. सालग्राममु वलॆने विखनसुनन्दुनु भगवन्तुनि नित्यसान्निध्यमु प्रतिनियतमै युण्डुटञ्जेसि तम पावित्र्यतकु जननान्तर मीरॆण्डुनु प्रत्येक संस्कारमु नपेक्षिञ्चे वारलु गारु. आ द्रव्यमुनु यधेच्छमुग हव्यकव्यमुलयन्दुनु दानमु अतिध्यभ्यागत पूजनमुनन्दुनु वारलु मुख्यमुग नुपयोगिञ्चिकॊननर्हुलु. वारलु कर्मलयन्दे समर्पिम्पबडिन जन्ममु गलवारलु. पुनरुक्तमुलगु वेयिमाटलु वलन नेमियु प्रयेजनमु गादु. कामन सार भूतमगुनॊक वाक्यमुने चॆप्पदलचितिनि. ८५. नाद्रव्यमुनु ननुभविञ्चुटचेतगानि नाकैङ्कर्यमुल वर्जितौ, अर्थाच्चक्रसंस्कार वर्जिताविति गम्यते पुनरिति विशेष्यतॆ. ८३.८५. 83 मुख्यमेवास्तु भवतां सदा मत्कर्मकुर्वतां किमेभिर्बहुभिर्वाक्यैरन्यत्ते कथयाम्यहं८५ मदीयधनभोगेन मत्क्रियालोपतस्तव मच्छरीरतया सत्यमपचारो न विद्यते८६ मद्द्रव्यं क्षेत्रबिम्बादीन्वाल्यानि यधापदि विक्रीणनादिकार्येषु नास्तिदोषो मदाज्ञया८७ यन्दु बद्धुलयि कर्मजेयुटचेत वारलु नाशरीरमगुटचे अपचारमॆन्त मात्रमुगानि कलुगजालदनि सत्यमुजेसि मुम्माटिकिनि चॆप्पीचुन्नानु. ८६. कामन नीमनु येविधमगु संशयमुनु भयमुनु जॆन्दक नानिर्देशमुनु शिरसा वहिञ्चि नाकैङ्कर्य भारमुनु वहिम्पुमु अनु नीविधमगु भगवानुनि याज्ञनु महा प्रसादमुग नङ्गीकरिञ्चि विखनसुडुनु मिक्किलि हर्षान्वितुडै श्रीवैखानस श्रीशास्त्र प्रणयनमु जेय नारम्भिञ्चॆनु. देवद्रव्यानुभवेसत्यपि तेषामदोषे हेतुमाह मच्छरीरतयेति. ८६.८८. अस्मिन्नध्याये शुकनारद संवादो भगवतस्सृष्टि सङ्कल्पश्चतु राननोत्पत्तिः विखनसोत्पत्तिः ब्रह्मनारायणसंवादो विखनो नारायण संवादश्चक्राङ्कण त्रैविध्यं गर्भचक्राङ्कण सामान्यप्रयोग स्तप्तचक्राङ्कणमहिमा तद्भेदो देवलकत्रैविध्यमिति समाहत्य वैखानसमहिमानुवर्णनं प्रतिपादितं. किञ्चायमध्यामः ईषत्पाठभेदेन श्रीसञ्जीवयाजिविरचिते श्रीवैखानस सूत्रविवरणे विखनसोत्पत्ति प्रस्तावे श्रीवैखानसीय भृगुप्रोक्तानन्द संहितास्थत्वेन सङ्गृहीतः, नह्यस्माकमुपलब्धासु भृगुप्रोक्तासु संहिता चतुर्थोऽध्यायः 84मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तस्मात्त्वमप्य भीतस्सन्मम कर्मधुरं वह इति तद्वचनं श्रुत्वा तदाज्ञां शिरसा वहन्८८ विखनाघनहर्षेण शास्त्रं कर्तुं प्रचक्रमे इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां वैखानसमहिमानुवर्णनं नाम चतुर्थोऽध्यायः इदि यार्षमगु श्रीवैखानस शास्त्रमुन मरीचिप्रोक्तमगु नानन्द संहित यन्दु भगवानुनि सृष्टि सङ्कल्पमु ब्रह्मोत्पत्ति विखनसोत्पत्ति सृष्टिक्रममु चक्राङ्कणत्रैविध्यमु गर्भचक्राङ्कण प्रशस्त्तिदेवलकत्रै विध्यमुननु नी मॊदलगु विशेषमुलतो गूडिन श्रीवैखानस महिमानु वर्णनमनु नाल्गव यध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. स्वानन्दसंहितेति दृश्यत इत्यत्र तद्ग्रन्धपाठमुपस्कर्तुं सरोचते आहत्यश्लोकानां सङ्ख्यानामार्थाष्टाशीतिः चतुर्धाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता 85 श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ५. अथ पञ्चमोऽध्यायः (अ) वैखानसपूजा निषेधविस्तरः शुक भागवतश्रेष्ठ श्रुणु गुह्यं सनातनं इतिवृत्तं पुरावृत्तमुत्तमं चोळमण्डले१ संस्कृतव्याख्या पूर्वस्मिन्नध्याये तावद्वैखानसानां निरन्तर भगवद्रव्यानुजीवित्वेऽ पि देवलकत्व दोषमपवा र्यास्मिन्नध्याये तमेव देवलकत्वाभावं पुरावृत्तया कया चिदाख्यायिकया द्रढयति शुकेति, गुह्यमिदं सनातनमुत्तमं पुरा पूर्वस्मिन्काले चोळमण्डले वृत्तं प्रवृत्तमिति वृत्तं श्रुण्विति सम्बन्धः. १. आन्ध्रतात्पर्यं भागवत श्रेष्टुडगु नोशुकयोगीन्द्रा! गुह्यमगुनट्टियु सनातन मगुनट्टियु पूर्वकालमुन नॊकानॊकप्पीडु चोळमण्डलमुन प्रत्यक्षमुग जरिगिनट्टियु नुत्तममगु नीचरित्रमुनु सावधानुडवै याकर्णिम्पुमु. १. चोळमण्डलमुनकु राजधानियगु नॊकानॊक नगरमन्दॊक वैखानस बालुडुण्डॆनु. अतडप्पटि किङ्कनु स्तन्यपानमु चेयदगिन वयसु गलवाडै युण्डॆनु. लौकिकमुलगु प्रसङ्गमुल जेयुट किङ्क नातडु शक्तिचालनिवाडै गूडनुण्डॆनु. तन तण्ड्रि बाल्यमुनने दिवि केगिनन्दुन नातडु तन तल्लिचे पोषिम्पबडुचु 86मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता पुरावैखानसोडिम्भः स्तन्यपायीतु निर्वचाः आसीत्सहायवान्मात्रा यातेच जनके दिवं२ उवास सशिशुः पुर्यां कुत्रचित्तत्र चावसन् देवलाबहव स्तन्तु मात्रा ज्ञापित पूजकं३ श्रुत्वा चासहमानास्ते शिशुमाचिक्षपु स्तथा श्रुत्वाच तत्पुराधीशस्संवादं विस्तरादिमं४ चोळमण्डले कस्याञ्चित्पुर्यां पित्रा वियुक्तो मात्रापोषितः कोऽपि वैखानसो डिम्भस्समुवास तत्रच पूर्वां देवलाश्च बहवोऽवसन्निति. भावः २. कि मेते देवला देवद्रव्यानु भोक्तार उत देवद्रव्यानु बुभुक्षव इति विचार्यमाणेनाद्यः तेषां तद्द्रव्यानुभवस्य पूर्वं तेषां तत्सम्बन्धानवगतेरसम्भवादनु क्तेश्च, सद्वितीय सन्नद्धस्य सिद्धत्वायोगात्, किं त्वेत् देवला धर्मद्रुहिः, दिव् क्रिडादिष्विति धातोर्निष्पन्नोऽयं देवशब्द श्शास्त्रोक्त व्यवहारमार्गार्थको ज्ञानार्थकोवा नानगरमुन निवसिञ्चियुण्ड नच्चट ननेकुलगु धर्मद्रोहुलगु देवलकुलनुवारलु प्रबलियुण्डिरि. ’पारम्पर्यप्राप्तमगु भगवद्यजनमु नुण्डि तदधिकारि’ यनि तन शिशुम नुद्देशिञ्चि तम कॊरकयि चॆप्पबडु नावैखानस शिशुम जननिमाटलनु विनिनट्टि यादेवलुलन्दरुनु असूयापरुलै प्रत्यक्षमुग नेमियु ननजालक ’यॊकवेळ नीशिशुम बाल्यमु गडचिन वॆनुक भगवत्पूज कधिकारि कावच्चुनु गानि प्रस्तुत मीतडु ज्ञानमु चालनि शिशुवगुटचे यनधिकारिये यनि याशिशुम नाक्षेपिञ्चुचुवच्चिरि. इट्लु जरुगुचुन्न याविवादमुनु नगरमन्दलि जनप्रवादमुग विनिनट्टि आपुरपालकुडगु प्रभुवनु विवेकशून्युडनु दुर्मेधसुडुनु अयि या यालयपूजनु देवलकुलके विडचिन वाडायॆनु. ४. अप्पडा प्रभुनि निर्णयमुनुगूर्चि भगवानुडगु विष्णुम 87 विवेकशून्यो दुर्मेधा देवलेभ्यो ददौ हरिं ततस्सभगवान्विष्णुस्सञ्चुकोप महान्प्रभुः५ स्वप्ने तं ज्ञापयामास राजानं मम पूजने नाधिकारो देवलानां तूष्णीं तैस्ध्सीयतामिति६ इत्युक्तो हरिणास्वप्ने मन्यमानस्तृणायतां आज्ञापनां भगवतस्समाहूयाथ देवलान्७ सम्पद्यते. देवं शास्त्रोक्त व्यवहारमार्गं ज्ञानं वालयति लाययति वा नाशयतीत्यर्थे निष्पन्नोऽयं देवलशब्दोऽनधिकारिणमाह. शास्त्रमेवतत्र व्यवस्थापय त्यधिकारिणा मनधिकारिणां च लक्षणं यथा, वैखानसकुले जातः पञ्च रात्रेण दीक्षितः, नदीक्षितो नजातोपि लोभान्मोहान्मदर्चनं कुर्याच्चेत्तु विशेषेण भवे द्देवलकश्चसः अवैखानस विप्रोयः पूजयेदालये हरिं स वै देवलको नाम सर्वकर्म बहिष्कृतः. अस्यार्थः जननानन्तरं संस्कारान्तर निरपेक्षया जातमात्र एव वैखानसस्तथा जननान्तरं कालनियतिमवेक्ष्य पञ्चरात्रशास्त्रेण कुपितुडै ओराजा! नन्नु पूजिञ्चुटकु देवलकुल कधिकारमुलेदु. कामन वारलनु नीम बहिष्करिञ्चवलयुनु अनि स्वप्नमन्दु सन्निहितुडै याज्ञापिञ्चॆनु. ६. पै प्रकारमु भगवानुडगु हरिचे स्वप्नमुनन्दाज्ञा पिम्पबडियु आ नियममुनु तृण तुल्यमुगा नॆञ्चि लॆक्कचेयनिवाडै या प्रभुवच्चटि देवलुलनु बिलपिञ्चि तनकु गल्गिन स्वप्नवृत्तान्तमुनु वारल कॆरिङ्गिञ्चि वारलचे दुर्बोधल नन्दिनवाडै वारल यन्दु पक्षपातमु गलुगुटचे वारलतोड नेकीभविञ्चि या देवलकुलचेतने यादेमनि याराधनमुनु नॆरवेर्चिञ्चुटकु निश्चयिञ्चि मरुनाडुद यमुन नादेवलकुल वॆण्टनिडिकॊनि सन्तोषा न्वितुडै पूजचेयुटकॊर पञ्चमोऽध्यायः 88मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता निवेद्य स्वप्नवृत्तान्तं मुहुस्तैरपि चोदितः पक्षपाताद्देवलेषु तदा सम्भूयतैः प्रभुः८ निश्चित्य देवलैर्विष्णोर्विधातुं पूजनं महत् अन्यस्मिन् दिवसे राजा देवलैस्सहितो मुदा.९ प्रातः पूजार्थमायातो विष्णुमन्दिरमुन्नतं यतमानाः कवाटं तदुद्घाटयितुमायतं१० विफलाहरिशौर्यात्ते समभूवन् कृतश्रमाः अतिष्ठं स्तत्रतत्रैव जनाश्चित्रार्पिता इव.११ यन्त्रप्रोता इव बहिर्मन्त्राकृष्टा इवाऽभवन् न चचाल जनःकोऽपि स्थानात्थ्सानान्तरं तदा१२ पञ्च संस्कार दीक्षां प्राप्य वैखानसेतरोपि भगवदर्चनाधिकारी भवति. तदन्येऽ नधिकारिण इतीति केचित्, ते देवलास्तं तन्मात्रा अयंशिशुः पितरिभास्य वृत्तौ स्वयं पूजको भवितुमर्हतीति ज्ञापितं निर्दिष्टं, शिशुं दृष्ट्वा मातुर्मुखा च्चैतानि वाक्यानि श्रुत्वाचासहमानास्तमेवोद्दिश्य मातर मन्यांश्च कुन्नतमगु ना विष्णुमन्दिरमुनुगूर्चि चनिन वाडायॆनु. ९. अन्तट प्रभुनाज्ञाचे नायतमगु नाकवाटमुनु तॆरचुटकै पलुविधमुलगु प्रयत्नमुल जेसियु नादेमनि शापबलमु वलन वारलन्दरुनु विफलप्रयत्नुलैरि. १०. मरियु यॆच्चटिवार लच्चटने चित्तरुमनन्दलि प्रतिमल वलॆनु यन्त्रमुल यन्दु चॆक्कबडिन रूपमुल वलॆनु मन्त्रमुचे निस्तेजस्कमुलै वॆलवॆलबोयिन शरीरमु गल वारलवलॆनु वॆलुपलने निलचियुण्डिरि. अच्चटि जनुललो नॊक्कडैननु तानु निलिचिन चोटुनुण्डि यॊक्कयडुगैननु यिटुनटु कदल जाल्पकुण्डिरि. १२. 89 भयविह्वलधीराजा दृष्ट्वातद्गति मीदृशीं पादचारी समागत्य यत्रवैखानसश्शिशुः१३ तमाहूयात्त सत्कारं सम्प्रार्थ्यानीय मन्दिरं निवेद्य स्वप्नवृत्तान्तं स्वाज्ञानाचरितं च यत्.१४ सर्वमस्मै सुविदितं तं न्ययोजयदातुरः कवाटमोचने मङ्क्षु मुहूरित्थमदीरयन्१५ माया चरितमज्ञानात् क्षमस्व नरपुङ्गव देवलानां दुर्नयेन प्रापितोवा मिमां गतिं१६ शिशुरयमतिक्रान्त शैशवस्त्वधिकारी भवेदेवेति वयमप्यनु मन्महेऽथास्य समर्धोयमद्य शैशव इत्याचिक्षमः विडम्बयामासुः, ३.४. हरिं हरिपूजयामनुमतिं. ४. अत्र अवैखानस इति प्रकरणाद्देवलक इति अन्तट नाप्रभुमनु तन यनुचरुलकु सम्भविञ्चिन यीविधमुग नापत्तुनु जूचि भयविह्वलचित्तुडै येमियु दोचक पूर्वमु चॆप्पबडिन यावैखानस शिममण्डु गृहमु नकु पादचारियै येतॆञ्चि आशिशुमनु पिलचि उचितसत्कारमुलचे बहूकरिञ्चि पलु विधमुल ब्रार्धिञ्चि देवमन्दिरमुनकु दोड्कॊनि पोयि तनकु रात्रिगल्गिन स्वप्नवृत्तान्तमुनु तानज्ञानवशमुचे नॊनरिञ्चिन साहस कृत्यमुनु जरिगिनदि जरिगिनट्लु सकलवृत्तान्तमु नातनिकि विनिपिञ्चि पलुमारु नीविधमुन हॆच्चरिञ्चुचु अतिशीफ्रुमुन कवाटमुनु दॆरचुनट्ला शिशुमनु नियोगिञ्चिन वाडायॆनु. १५. ओविखनस कुलावतंसमा! अज्ञानवशमुन नामि यॊनरिम्पबडिन यप राधमुनु क्षमिम्पुमु यी देवलुलयॊक्क निर्णयमुचे नेनिट्टि दुर्गति पालैतिनि गानि नाकु नीयॆड द्रोहचिन्तनमु लेदु. कामन नन्नु क्षमिम्पुमु. १६. भगवानुनि पञ्चमोऽध्यायः 90मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता भगवच्छीतळापाङ्ग लालितं त्वामनुत्तमं मन्यमानश्शिशुं मूढः प्राकृतं शक्तिदुर्विधं१७ अहङ्कारहतो मौर्ख्यादीदृशीं प्रापितोगतिं उद्बोधितो भगवता स्वप्ने सुव्यक्तमादरात्१८ अनर्हत्वं देवलानामर्चने परमात्मनः ऐश्वर्यमदमत्तो हमीदृशीं प्रापितोऽगतिं१९ अत्याहित मिदं जातं शरीरं कम्पते मम आत्मासन्दिह्यतेकामं रुधिरं परिशुष्यति२० पर्यवस्यति. पञ्चरात्रेण दीक्षितानामपि भगवदाराधनेऽधिकारस्य व्यवह्रीाय माणत्वात्, यथाश्रुतार्थे तेषामवैखानसत्वस्य सिद्धत्वादनिष्टः प्रसज्येत, अयमर्थः. पूर्वस्मिन्श्लोके तन्मुख्यं सौम्यमित्यनेनैव ध्वन्यत इति च केचित्, दिव्यशीतलमगु नपाङ्ग पातमुलचे गारविम्पबडु नीवण्टि महनीयुनि शक्तिहीनुडगु प्राकृत शिशुमात्रुनिग नॆञ्चि यहङ्कारोपहितुड नगुटचे युक्तायुक्त विवेचन हीनुडनै ना यॊक्क मौढ्यमुचे (स्वयं कृतापराधिनै) नेनिट्टि दुर्गतिपालैतिनिगानि नाकिदि सहजमुगादु गामन नन्नु क्षमिञ्चुमु. १७. भगवानुनिचे विस्पष्टमुग दनयर्चनमुनकु देवलकुलर्हुलुगारनु वाक्यमुचे स्वप्नमुनं दयापुरस्सरमुग नुद्भोधिम्पबडियु ऐश्वर्य मदमत्तुडनै नन्नाज्ञापिञ्चु प्रभुमगूड वेरॊक्कडु कलडायनु गर्वमुचे नेनिट्टि दुर्गति पालैतिनि. १९. कामन निट्टिघोरमगु नापद सम्भविञ्चिनदि. नायॊक्क शरीरमु कम्पिञ्चुचुन्नदि. नायात्म संशय पडुचुन्नदि. ना शरीरमन्दलि रक्तमु शोषिञ्चुचुन्नदि. शरीरमन्तयु जलसेकमु चेतनु वलॆ चल्लनैयुन्नदि. नाकण्ड्लु तिरुगुचुन्नट्लुन्नवि. ना चॆवि विनबडकुन्नदि. ओ कुमारका इन्नियेल! 91 स्विन्नं वपुश्चक्षुषी मे भ्रमतो बधिरं श्रवः किमेतेन शिशोप्राणस्सन्दिग्धस्थितिमान् ध्रुवं२१ हरिप्रसादपात्रं त्वं मस्मानस्माच्छु चश्चिरं मोचय क्षमये त्युक्त श्शिशुरिद्ध मनाकुलः२२ प्रणम्य शिरसा देवं क्रमादुद्घाट्यचाचिरं प्रविवेशान्तरुद्दीप्तः प्रसादादेव शार्जिणः२३ तेषां मध्येच कासाऽसौ ग्रहमुक्त इवोडुराट् उत्तेजितांशुरादित्य इव वैष्णवतेजसा२४ सगत्वा भ्यन्तरं विष्णोश्शैशवार्हेण वर्त्मना यथाशक्त्युपचारादि कृत्वारहसि संस्थितः२५ नाकीयुत्तरक्षण मन्दे प्राणमुलु सैतमु निलचुना लेदा यनु संशय मुदयिञ्चुचुन्नदि. २१. भगवानुनि महाप्रसादमुनकु पात्रमगु नीविनिलचियुन्न मम्मुल नन्दरनु मायपराधमुलनु क्षमिञ्चि दयापरुडवै यी महादुःखमु नुण्डि रक्षिम्पुमु अनि चॆप्पी यी वाक्यमुलनु विनुचुण्डिन या शिशुमनु पश्चात्तप्तुलगु वारल यॆड प्रसन्नुडै यथा शास्त्रमुग नारायणुनकु नमस्करिञ्चि या परमपुरुषुनि दिव्यप्रसाद महिमचे कवाटमुनु तॆरचि नूतनमगु दिव्य तेजस्सुचे कूडिनवाडयि आलयाभ्यन्तरमुनु ब्रवेशिञ्चॆनु. २३. वैष्णव तेजस्सम्पन्नुडै यप्पीडा बालुडा जनसमूह मध्यमुन ग्रहमुक्तुडगु शशाङ्कुनि वलॆनु तीक्ष्णांशुडगु नादित्युनिवलॆनु प्रकाशिञ्चॆनु. २४. अन्तनातडुलोन ब्रवेशिञ्चिन तोडने देमनि सन्निधानमुन केगि शैशवार्हमगु रीतिनि यथाशक्तिग विष्णुन कुपचारमुल जेसिन वाडै कॊन्त रहस्यमुग नुण्डि ओ जगद्रक्षका! ईयन्नमुनु पञ्चमोऽध्यायः 92मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता हेतात हेजगद्धात रन्नं भुङ्क्ष्वीत्यभाषत इत्थमाराधितो विष्णुस्सर्वरूपी जनार्दनः२६ शङ्ख चक्र गदापाणिः पद्मनाभस्सुरेश्वरः पीताम्बरधरो धीरः पुराणपुरुषोत्तमः२७ परञ्ज्योतिः परन्धामा परमात्मा परन्तपः विशाललोचनश्श्रीमान् कोटिसूर्य समप्रभः२८ चतुर्भुजो जगन्नाथः कुण्डलीचाङ्गदीशुचिः किरीट कौस्तुभभ्राजा सहितो माधवोहरिः२९ मनुष्यवाचा सर्वेषां श्रुण्वतां मनुजोत्तमं अवोचच्छिशुमेवाध भुक्तमन्नं मयासुत३० नीम भुजिम्पुमु अनि पलिकॆनु. २५. ईप्रकार माराधिम्पबडिन सर्वरूपियु जनार्दनुडुनु, शङ्ख चक्रगदापाणियु, पद्मनाभुडुनु, सर्वेश्वरुडुनु, पीताम्बरधरुडुनु, धीरुडुनु, पुराणुडुनु, पुरुषोत्तमुडुनु, परञ्ज्योतियु, परन्धामुडुनु, परात्परुडुनु, महालक्ष्मी सम्पन्नु डुनु, कोटिसूर्य समान तेजोयुतुडुनु, चतुर्भुजुडुनु, जगन्नाधुडुनु, कौस्तुभकिरीट कुण्डलाङ्गदहार केयारादि दिव्यायुध विभूषितुडुनु, अगु नम्महा विष्णुडच्चटि मनुष्युल कन्दरकुनु व्यक्तमुग दॆलियदगिन विधमुन समस्तजनुलुनु अत्यादरमुग विनुचुण्ड नोपुत्ररत्नमा! नीचेयॊसङ्गबडिन यन्नमुनु नेनु भुजिञ्चितिनि, अनिया शिशम नूरडिञ्चुचु तक्किन प्रजलनन्दर नुद्देशिञ्चि मरियु नादेमडिट्ल नियॆनु. ३१. इदि मॊदलुकॊनि यॆप्पीडुगानि वैखानसकुल मन्दु जन्मिञ्चिन वारले नायाराधनमु जेयनर्हुलु अट्लुगाक मरियॊक विधमुग नॆञ्चि देवलकुलु 93 इत्युक्त्वा लालयन्बालं नखैरक्ताङ्गुलीस्थितैः पुनराहै तधारभ्य वैखानसकुलोद्भवाः३१ माम्पूजयेयुर्निरतमथवा देवलार्चितः न वसाम्यहिमत्यन्तं दूराद्गच्छामि भूतले३२ माञ्च वैखानसं वेदं दूषयित्वातु पातकी चन्द्रसूर्यावधिकालं रौरवं नरकं व्रजेत्३३ इत्युक्त्वान्तर्दधे देवस्साक्षान्नारायणो हरिः एतद्धि वचनं विष्णोश्श्रणुध्वं मुनिसत्तमाः.३४ नन्नाराधिञ्चुचो नेनीभूलोकमुन नुण्डक बहुदूरमगु प्रदेशमुन केगुचुन्नानु. ३२. नन्नुनु वैखानसुनि वेदमुनु यॆव्वडुगानि दूषिम्परादु. अट्लु दूषणमु चेयुवाडु पापात्मुडै चन्द्र सूर्युलुण्डु नन्तकालमु रौरवमनु नरकमुनु पॊन्दुचुन्नाडु. ३३. अनि यिट्लु चॆप्पि नारायणुडगु हरि यन्तर्हितुडय्यॆनु. अनगा तानु मनुष्योचि तमगुरीतिनि सम्भाषिञ्चुटनु चालिञ्चॆननि तात्पर्यमु ३३. ओ मुनिसत्तमुलारा! इदिये भगवानुनि नियमनमु, भक्तवत्सलुडगु नीश्वरुडु धर्ममुत्सन्नमगु नॊक्कॊक कालमन्दिट्लु प्रसन्नुडै धर्ममुनु वॆलिबरचि प्रभुमल यादरमुन वानि नभिवऋद्धि जॆन्दिञ्चुनु. इदिये भगवानुनि परिपालना वैचित्र्यमु देवलकुल किट्टिकालमुगूड धर्म संस्था पनके मार्गमै चूपट्टिनदि. प्रभुनि स्वप्नमन्दु शिक्षिञ्चिन देमडन्ततो विसुगुजॆन्दक पौनः पुण्यमुग जनुलन्दरकुनु विश्वासमु गलुजेय निच्चयिञ्चि मनुष्यवाक्कुचे निन्ततडम सम्भाषिञ्चॆनु. इदिये देवदेमनि क्षमातत्त्वमु. ई परम रहस्यमुनु मीरलन्दरु सावधान चित्तुलरयि विनगोरितिनि. ३४. इदि अनगा नीनाडु मॊदलुजेसिकॊनि या देमनि नॆन्नडुगानि देवलकुलर्पिञ्चलेदु. (अनगा पञ्चमोऽध्यायः 94मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तदारभ्य चगोविन्दं देवलो नार्चयद्द्विजः वैखानसोऽर्चयेद्विष्णुं यन्मुख्यं सौख्यदायकं३५ यस्सकृत्प्रणमेद्विष्णुमवैखानस पूजितं प्रायश्चित्तं भवेत्तस्य सद्यो वक्ष्यामि तद्विधिं.३६ प्रातस्स्नात्वा शुचिर्विप्रानाहूय स्वकुलोद्भवान् शुद्धानाचारसम्पन्नान्वेदशास्त्रार्थ पारगान्३७ भगवानुनि तेजोरूपमु प्रतिष्ठितमै वॆलुङ्गचोटुल नट्टि यर्चनमु लेदनुट कीयंशमु दृष्टान्तमनि भावमु. अट्ले व्यतिरेक दृष्टिचे यॆच्चट देवलकु लाराधिञ्चुचुण्डिरो अच्चट पूर्वोक्त वचन प्रामाण्यमुचे नारायणुनि प्रतिष्ठिताभि व्यक्ति अच्चट लेदनियु आर्थमगुचुन्नदि.) वैखानसुडु वैखानस शास्त्रविधानमुग विष्णु नाराधिञ्च वलयुनु. आ विधानमु मुख्यमुनु सौम्यमुनु अयियुन्नदि. ३५. (ई श्लोकमुने मरि कॊन्दरु तदारभ्यच गोविन्दं देवलो वार्च येद्द्विजः, ’वैखानसोर्चये द्विष्णु’ अनि पठिञ्चि यीश्लोकमुनु गूड भगवानुनि यादेशमनि व्याख्यानमु जेतुरु. अन्तकु पूर्वमु देवलुलर्चिञ्च कूडुननुनट्ली वर्णकमुन ध्वनिञ्चुचुन्नन्दुन नियोजनमन्त सरियैनदिगा गानबडदु. ई श्लोकमु नारदुनिचे पै संवादमु यॊक्क सारांश रूपमुग सङ्ग्रहिम्प बडिन तत्त्वमनि चॆप्पीट धर्ममै कानवच्चुचुन्नदि. प्रकृतमु नकु बोयॆदमु. यॆव्वडुगानि आवैखानसुनिचे (देवलकुनिचे) पूजिम्प बडु विष्णुनॊक्कमारैन नमस्करिञ्चुचुन्नाडो अट्टिवाडा क्षणमुनके प्रायश्चित्तार्हुडगुचुन्नाडु. गान ना प्रायश्चित्त विधानमुनु गूड दॆल्पॆदनु. ३६. प्रायश्चित्तमु जेसिकॊनुवाडु प्रातःकालमुन लेचि शौचादिकृत्यमुल निर्वर्तिञ्चि विध्युक्तमुग स्नानसन्ध्यादुलनुजेसि शुचियै वंशस्थुलकु मरियु नितरुलगु वारललो शुद्धुलुनु आचार 95 तदाज्ञया हरिकृत्वा मृदा हेम्नोपलेनवा सम्पूज्यं तं हरिं पुष्पैर्मृदुवैस्तुलसीदळैः३८ हेमपुष्पेन वा वस्त्रन्निधायासनमुत्तमं अर्घ्यपाद्यादिकान् दत्वा पुनस्स्नानं समाचरेत्३९ यथाशक्ति यथाहोममन्त्र तन्त्रं द्विजाज्ञया कापिलेन घृतेनैव हुनेदेवमतन्द्रितः४० सम्पन्नुलुनु वेदशास्त्र पारङ्गतुलुनु अगु विप्रुलनु बिलचि वारिनि देशानुसारमुग मृदमुचे गानि सुवर्णमुचे गानि शिलचेगानि भगव द्विग्रहमुनु निर्मिम्पजेसि युञ्चुकॊनि आ विद्रहमुनपुडु यथा शास्त्रमुग प्रतिष्ठिम्पिञ्चि याविग्रहमुनु पुष्पमुल चेतनु मृदुळमुलगु तुलसि दळमुल चेतनु गानि हेमपुष्पमुल चेतनुगानि पूजिञ्चि वस्त्रमु नासनमु समर्पिञ्चि यर्घपाद्यादुल निच्चि यावलतिरिगि स्नानमु जेयुनदि. ३९. यथा शक्तिग द्विजाज्ञननुसरिञ्चि होममुलनु मन्त्रोच्चारण मुनु तन्त्र निर्वहणमुनु विध्युक्तमुग जेयवलॆनु. कपिलमगु गोमयॊक्क घृतमुचे नीक्रिन्दि मन्त्रमुलचे यथा श्रुतार्थ ग्राहिण श्चान्ये, ३६.३७. हरिं कृत्वा मृदा हेम्नोपलेनवेति वाशब्द आपद्विधानमनुगृह्णेति. नहि मार्तिकीप्रतिमा गृहिभिराराध्यतॆगहेषु, तथाऽननु शासनात्, नापिशैली निषिद्धत्वात्, आत्मार्थे शैलजं बिम्बं दारवं चापि नार्चयेदित्यादिना, किन्तु लोहजस्यैव बम्बस्य लोहजं शुभदं बिम्बं श्रेष्ठम्प्रोक्तं गृहार्चन’ इति भृगुणा गृहिभिर्गृहेष्वाराध्यत्वोक्त्या हेम्नेत्ययं त्रिषूक्तेष्वेष्वाघपत्पक्षत्वेन परि गृह्यते नहि यःकोपि लोकेऽवैखानस पूजितं देवं नमस्कृत्य भगवदालयादि निर्मापयित्वा देवन्तत्र मृदाहेम्नोपलेन वा कारयित्वा प्रतिष्ठाप्य तस्य क्षेत्रारामादि पञ्चमोऽध्यायः 96मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता गद्यं.ॐ नमोभगवते वासुदेवायेत्यनेन मन्त्रेणाष्ठाविं शत्युत्तरशताहुतीर्हुत्वा तमेव द्वादशाक्षरमनुं शतवारं जप्त्वाऽणोरणीयानिति मन्त्रं सकृज्जप्त्वा पुरुषसूक्तं पठित्वा ’’मृत्तिकेहनमे पाप’’ मिति मृत्तिकास्नानं कृत्वायथाशक्ति ब्राह्मणान् भोजयित्वा विष्णुसन्निधिं गत्वा मया समर्चितो विष्णु रवैखानस पूजितः तं पापं देवदेवेश होममु जेयुनदि. ४०. ’ॐ नमो भगवते वासुदेवाय’ यनु मन्त्रमुचे नूटयिरव दॆनिमिदि मारुलु होममु चेयवलयुनु. पिम्मट नामहामन्त्रमुने नूरुमारुलु जपियिनिचि ’अणोरणीय’ननु वाक्यमुनु पुरुष सूक्तमुनु ऒक्कॊक्कमारु शास्त्रोक्तविधानमुग मृत्तिका स्नानमुनु नॊनरिञ्चि यथाशक्तिग ब्राह्मणभोजनमुनु चेयिञ्चि तिरिगि विष्णु सान्निध्यमुनु समीपिञ्चि ’ओदेवदेवा, अवैखाननुनिचे याराधिम्प बडिन विष्णुडु नाचे यर्चिञ्चबडॆनु. ई पापमुनु ओ पुरुषोत्तमा! नीम क्षमिम्पुमु अनि प्रार्थिञ्चि तिरिगि यॆन्नडु गानि वैखानस विधानमुचे याराधिम्पबडु विष्णुनाराधिञ्चवलयुननि मरीचिमहर्षि चॆप्पुचुन्नाडु. प्रतिपादितुमीश्वरो भवतीति सन्दिह्य तादृशं कल्पनां सम्पत्पक्षं व्यवस्थाप्य तत्रापि हेम्नेति केवलोक्त्या गृहार्चा बिम्बमात्रकरणानुमत्या आवत्पक्षोऽ नुगृहीतः. ततोऽपि सुलभां विथामनुमन्यतॆ उपलेन वेत्ययं वा शब्दइति भावः, स्थण्डिल जलकुश कूर्चादयो भगवन्मूर्त्यावाहनाधारा इति श्रीशास्त्रेस्पष्टं प्रतिपादनाद्धृदया दर्कमण्डलाद्वा यदोक्त यमनियमादियुत स्सन् भगवन्तं कुशकूर्चादिष्वावाह्य तद्भुद्ध्या तत्र प्रतिमासूक्तं सर्वमप्युपचारजातं निर्वर्त्य चानन्तरमुद्वासयेदशक्त इति पर्यवसन्नोऽर्थः. अमुमेवार्थं पुनर्वैखानन विधानेनान्यत्र पूजितं 97 क्षमस्व पुरुषोत्तम इत्यनुमान्य पुनर्वैख्यानस विधानेन्यात्र विष्णुमर्चयेदित्याह भगवान्मरीचिः४१ इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां देवलपूजानिषेधविस्तरः नाम पञ्चमोऽध्यायः (भगवानुडु भक्तसुलभुडनियु पापात्मुडॊक्क परि पश्चात्तप्तुडै तन पापमुलनु तनयॆदुट नॊप्पीकॊनि क्षमिम्पुमनि वेडिनन्तट क्षमिञ्चु ननियु ईश्लोकमु परम पुरुषुनि क्षमाविशेषमुनु बोधिञ्चुचुन्नदि.) इदि यार्षमगु श्रीवैखानस शास्त्रमुन मरीचिप्रोक्तमगु नानन्द संहितयन्दु देवलक पूजा निषेधमु देवलकपूजितुडगु हरिनि सेविञ्चुटयनु महापाप विवरमुनु तत्प्रायश्चित्तमुनु ननु नंशमुलुगल पञ्चमाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. विष्णुमर्चयेदित्युत्तरवाक्यं प्रसूत इति द्रष्टव्यं सूक्ष्मदर्शिभिः गद्यं किमिदं विधीयते भगवद्यजन जपहोमाद्यनन्तरं मृत्तिका स्नानं विप्रतिषिद्धत्वात्तादृश स्नानस्य तदामृत्तिकास्नानादिभिश्शुद्धस्सैव. जपहूम भगवद्यागादीनां कर्तव्यत्व सामञ्जस्याच्च बलीयस्त्या दर्धस्याघ मर्षण स्नानमिदं पूर्वमेव विधीयत इति वक्तुं न्याय्यं मया समर्चित इत्यादि क्षान्तिरियं श्रियःपतेरनवधिकायत्सकृत्भृसन्नमपि त्रायतॆ महतोभयादि त्यनेन प्रार्थना श्लोकेनस्पष्टमवसीयते अत्रास्मि न्नाध्याये देवलपूजा निषेधक मिति वृत्तमवैखानस पूजित भगवद्बिम्ब सेवन प्रायश्चित्तं च प्रतिपादितं आहत्यश्लोनां सङ्ख्या चत्वारिंशत्.४०. गद्यञ्चैकं नातिदीर्घं अस्मिन् सर्गे गद्येन पद्यानां नसर्गो दृश्यते. तं पापं देवदेवेश क्षमस्व पुरुषोत्तम, इत्यनुमान्य पुनर्वैखानस विधानैनान्यत्र विष्णुमर्चयेदित्याह भगवान्मरीचिः पञ्चमाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता पञ्चमोऽध्यायः 98मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ६. अथ षष्ठोऽध्यायः सूत्रगणनम् मरीचिः अथातस्सूत्रगणनं व्याख्यास्यामः बोधायनीयमापस्तम्बीयं सत्याषाढं गार्गेयिन१ संस्कृतव्याख्या अथ सिंहावलोकनेनायमारभ्यते सूत्रगणनं षष्ठोध्याऽयः. उक्तं हि द्वितीये शाखानुक्रमणाऽध्याये वेदस्याखण्डत्वं तस्य कृष्णद्वैपायनेन विभक्तत्वं तद्विभागविधानञ्च, अनूद्यतेचा यं श्रीविष्णुपुराणे, तधाहि वेदद्रुमस्य मैत्रेय शाखाभेदास्सहस्रशः, नाशक्यो विस्तरो वक्तुं सङ्क्षेपेण श्रुणुष्व तत्. द्वापरे द्वापरे विष्णुर्व्यासरूपी महामुने वेदमेकं सुबहुधा कुरुते जगते हितः, वीर्यं तेजोबलं चाल्पं मनुष्याणामवेक्ष्यच, हिताय सर्वभूतानां वेदभेदान् करोतिस इत्यादि सोऽयं वेदोमन्त्र आन्ध्रतात्पर्यं कल्पसूत्रमुलयॊक्क गणनमुनु चॆप्पीचुन्नारु. १. बोधाय नीयमु, आपस्तम्बीयमु, सत्याषाढमु, गार्गेयमुनु, आगस्त्यमु, शाकल्यमु, आश्वलायनमु, शाम्भवीयमु, कात्यायनमुननु नीतॊम्मिदि पूर्व सूत्रमुलु २. वैखानसीयमु, शौनकीयमु, भारद्वाजमु, याज्ञवल्क्यमु, जैमिनीयमु, वाधूलमु, माध्यन्दिनमु, 99 मागस्त्यं शाकल्य माश्वलायनं शाम्भवीयं कात्यायनमिति नवानि पूर्वसूत्राणि२ ब्राह्मणमिति द्विधाविभज्यते, मन्त्रश्च कर्मसु प्रयोगकाले पठ्यमानं ब्राह्मणं चात्र तत्तत्कर्मसु पूर्वोदितां स्तांस्तान् मन्त्रान्विदधत्क्लिष्टानि पदानि व्याख्या स्यतीति सम्प्रदायः, नहि मन्त्रस्यैकस्यानुपदमेकत्र तच्छाखायामेव वा तद्ब्राह्मणं पठ्यते. किन्तु देशान्तरे शाखान्तरेपि पठ्यमानं सद्विशकलितं परिदृश्यते अविभक्तता दशायां वेदस्य कृत्स्नवेदाध्यायिनो महात्मान स्तादृश वेदार्थंविनैव साधनान्तरं ब्राह्मणैरेव वाक्यैर्विधामासुरनायासेनैव. कालदोषेणतु यथा वेदविभाग आवश्यकस्संवृत्तस्तधा वेदार्थानाञ्च सुखबोधाय लोकानुजिघृक्षवः प्रणिनिन्युः कल्पसूत्राणि महर्षयः, वक्ष्यतेचाग्रे स्वयमेव चतुर्वेदमूलानीति तधाचोज्ज्वलायां हरदत्ताचार्योऽपि. कल्पसूत्रकाराणा मियं प्रयोगकल्पना कुतस्त्येति. न्यायोपबृंहिताभ्यां मन्त्रब्राह्मणाभ्यामिति वक्तव्यं इति. अत उक्तमे तेषां कल्पसूत्राणां वेदाङ्गत्वं. शीक्षाव्याकरणं छन्दोनिरुक्तं ज्योतिष्यं तधा, कल्पश्चेति षडङ्गानि वेदस्येति वेदस्य तधासाङ्गस्यैव अध्येयत्वं चोक्तं साङ्गचतुर्वेद तपोयोगादृषिरिति श्रीसूत्र एव, षडङ्गो वेदोध्येय, इत्यापस्तम्बाचार्या अपि अयं कल्पशब्दः छन्दः कल्पशब्देन पर्याये णापस्तम्ब सूत्रे व्यवहृतस्तत्रोज्ज्वलायां चायं शब्द इत्थं व्याख्यातः, छन्दो वेदः तत्कल्पयतीति प्रतिशाखं शाखान्तराधितेनन्याय प्राप्तेन चाङ्गकलापे नोपे तस्य कर्मणः प्रयोगकल्पन योपन्कुरुत इति छन्दः कल्पः कल्पसूत्राणिति कल्प्यते कौण्डिन्यमु. काशिकीयमु, ननु नी तॊम्मिदि यपर सूत्रमुलु ३. ई पदुनॆनिमिदि. सूत्रमुलुनु वीनिनि रचिञ्चिन पदुनॆनिमिदि मन्दियुनु मात्रमे सूत्रकारुलु अनि चॆप्पबडुचुन्नारु. ४. ई पदुनॆनिमिदि सूत्रमुलुनु क्रममुग नायासूत्रानुष्ठातलचे नाया कर्मलयन्दु षष्ठोऽध्यायः 100मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वैखानसीयं शौनकीयं भारद्वाजं याज्ञवल्क्यं जैमिनीयं वाधूलं माध्यन्दिनं कौण्डिन्यं कौशिकी यमिति नवान्यपरसूत्राणि३ एता न्यष्टादशाष्टादशसूत्रकाराश्चेति४ पूर्वसूत्राण्यपरसूत्राणि प्रयोक्तव्यानीति५ एतानि चतुर्वेदमूलानि विष्णुसम्बन्धीनि६ स्सामर्ध्यवाचिनो म्यत्पन्नोयं कल्पशब्दः, सामर्ध्यञ्चेह वेदार्थ ज्ञापकत्वमेव, तादृश सामर्थ्य जनकं शास्त्रं सौलभ्यवद च्छन्दोबद्धमेव प्रणीयमानं कल्पसूत्रं भवति अल्पाक्षर मनन्दिग्धं सारवद्विश्वतोमुखं अस्तोकमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुरिति सूत्रलक्षण मभियुक्ता आहुः इदमपि कल्पसूत्रं श्रौतस्मार्तभेदेन द्विविधं भवति. श्रौतं त्रेताग्नि पञ्चाग्नि कर्म विधायकं स्मार्त मेकाग्निकर विधायकं तत्रस्मार्तञ्च द्विविधं गृह्यमौर्थ्व दैहिकञ्चेति क्रमात्स्मार्तम्पूर्वापर कर्मविधायकं भवति. तत्रैव धर्मोऽपिप्रा यशोव्याख्या यते इत्धंश्रौतस्मार्तस्वरूप भागद्वय विशिष्टानां सूत्राणां प्रामाण्यकथनाय सूत्रगणनं व्याख्यास्य त्यथेति. १. बोधायन मापस्तम्बं नत्याषाढं द्राह्यायणमित्यपि पाठः, २. वैखानस मितिपाठः, ३. अनेकेषां सूत्राणामुक्तदण्ड कापठितानामुपलभ्यमान पाठप्रवचनानां व्यावृत्त्यर्ध मित्थं परिगण्यते एतानीति एतान्यष्टादशैव सूत्राणितथा सूत्रकारश्चाष्टादशैव तथा सत्यन्येषां सूत्रकाराणां तत्प्रणीतानां च सूत्राणां कागतिरिति विनियोगिम्पबडदगिनवि. ५. ईपदुनॆनिमिदिण्टिलो क्रममुग पूर्व सूत्रमुलु तॊम्मिदियु, नभ्युदय प्रतिपादकमुलगु चतुर्वेद मूलमुलु अपर सूत्रमुलु तॊम्मिदियु निश्श्रेयसप्रति पादकमुलगु नुपनिषत्तुलनु गूड मूलमुग गलिगि विष्णुसम्बन्धमुलैनवि. ६. अनगा 101 पूर्वसूत्राणि शारीराणि सामान्यानि भवन्त्युत्तर सूत्राणि वैखानसादीनि शारीर दैविकोभयकर्म प्रतिपादकानीति.७ चेदुच्यतॆ. आर्त्विज्येतावद्यथा याजकानां गोत्रनियमस्तथा सूत्र नियमोपि वक्तुं शक्यते, यथा प्रस्तोतारं वैखानस, तथोक्त दण्डकपठिताष्टादश सूत्र संस्कारसंस्कृता एव यथा यथमष्टा दशस्वार्त्विज्येषु नियुज्यत इति सूत्राणामष्टादशत्वं नियम्यते. नह्यस्ति याजकःकोऽप्येकोनविंशः यजमानस्यतु नसूत्र नियतिं तस्य सर्वसूत्रसाधारण्यस्याभ्युपगतत्वात्. तस्मादन्येषान्तत्तत्सूत्राणि केवलं तत्तदनुयायिषु प्रक्रियावैचित्र्यमात्र बोधकानि, सूत्रैक्येपि वंशभेदेन देशभेधेन चाचार भेदस्याद्यापि परिदृश्य मानत्वात् अस्तु तानि वेदानु बन्धीनि मावेति नात्र तत्प्रामाण्यविचारस्याव काशः एतानेदं परिगणनमुपलक्षणमन्येषां सूत्राणामपीति वदन्तः प्रत्युक्ता इति केचित्. एतान्वेव परिपूर्णरूपानि परिगणितानीत्यन्ये ४. तेषां सूत्राणां प्रयोजनमाह पूर्वेति पूर्वानूत्राण्यपरसूत्राणिच यधार्ह कर्मसु तैस्तैः प्रयोक्तव्यानी त्यर्थः ५. किमिदं पूर्वसूत्राण्यपरसूत्राणीत्युक्तं सूत्रेषु पौर्वापर्य मिति विचारेत्वेते पक्षास्सन्तिष्ठन्ते. क्रमात्पूर्वापरकर्म प्रतिपादकानी पूर्वापरसूत्राणि त्येकः, पूर्वापर (पश्चिम) देश व्यवस्थित प्रवृत्तानीत्यन्यः पूर्वापर कालप्रणीतानी त्यपरः पक्षत्रय वादिनो प्येते नवानीति सङ्ख्यावाचित्वे प्रयोगसाधुत्वमार्षत्वेण समादधति. अस्यैव सूत्रगणन स्याग्निवैश्यसूत्रे प्रतिपादितस्य केषाञ्चिदुपस्करणमित्थमपि परिदृश्यते. तद्व्याख्या नोपन्यास स्येहानपेक्षितत्वेपि प्रसङ्गान्मतान्तरप्रदर्शनार्थं किञ्चि दिव विलिख्यतॆ नवानीति पूर्व सूत्रमुलु श्रौतस्मार्तकर्ममात्र प्रतिपादकमुलगुटचे सामान्य मुलुनु अपरसूत्रमुलगु वैखानसमु मॊदलगुनवि. शारीरदैविकोभय कर्म प्रतिपादकमुलगुटचे य सामान्यमुलुनु अगुचुन्नवि. ७. षष्ठोऽध्यायः 102मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ’’यज्ञोवै विष्णुरिति श्रुतिः’’ तद्विष्णो रेव यागप्रपञ्च स्सविस्तरमस्मिन्वैखानसे सूत्रे प्रतिपादितं तदुत्त रत्रवक्ष्यते.८ नवशब्दस्यार्वाक्कालिकत्वमर्थमुक्त्वा पूर्वापर शब्दयोर्देशं कालंवा विशेषीकृत्य नवीन पूर्व कालिक सूत्राणि नवीनापरकालिक सूत्राणी त्याद्यर्धमुक्त्वापुराण पूर्वकालिक पुराणापरकालिक सूत्रान्यपि कानिच दुपकल्प्य वक्तुनवानीति नवशब्दस्य सङ्ख्यावाचित्वे प्रयोग साधुत्वस्य पूर्वोक्तानुगतिक समाधि दुष्टतां परिहरन्ति, पुराणस्सूत्रकल्पनादोषं त्वष्टादश सङ्ख्याया उपलक्षणत्वेन च परिजिहीर्षन्ति (अस्मिन्सूत्रे कण्ठरवेणाष्टादशेति सूत्राणां परिगणनान्तायं शङ्कावसरः तथापि नवीनान्येतेऽष्टा दशसूत्राणि नवीनपूर्वाणि नवीनापराणिचाहत्याष्टादशे त्युत्तरसूत्रे तानि सङ्कल्पितानि अन्यधा नवक द्वयमष्टादशैव सम्पद्यत इत्यष्टादशोक्तिर्वैयर्थ्यमापद्येते त्यादीनां विषयान्तराणामत्रापि शक्योत्धापनादयमपि पक्षस्सूचितः पुराणसूत्राणां विविच्य कुत्राप्यनुपन्यासात्सम्प्रदायाच्च यधा श्रुतएवार्धो मनोरमः किञ्च मरीचेर्महर्षिपुङ्गवस्यायं विलक्षणः पन्थाः यदसंशयं विवृणोत्यर्थां त्स्वयमेवेति विश्वसत्यचार्या इति विरम्यते तत्रैतेषु पक्षेषु जाग्रत्सुस्वाभि प्रेतमार्दमाहैतानीति चतुर्वेदमूलानि तदर्धमात्र प्रकाशकानि पूर्वसूत्राणि बोधायनादीनि भवन्ति, विष्णुसम्भधीनि चापरसूत्राणि अकारेणोच्यतेविष्णुरित्यकारस्य विष्णुवाचत्वादपराणि विष्णुसम्बन्धीनी त्यवयवार्जोऽप्यत्र सुष्ठूपपद्यते. ६. उक्तमेवार्धं स्वयं व्याख्यास्यति पूर्वसूत्राणीति. पूर्वसूत्राणि शारीराणि अभ्युदयमात्र विष्णुडु यज्ञस्वरूपुडु अनु श्रुतिचे अट्टि विष्णुनि यजिम्पदगिन विधि यन्तयु सविस्तरमुग नीवैखानस शास्त्रमन्दुपपादिम्पबडियुन्नदि. आ विस्तरमु पैन जॆप्पबडुनु. ८. दीनि यर्थमेमनगा पूर्वसूत्रमुल 103 प्रतिपादकत्वेन सामान्यानि भवन्ति. उत्तरसूत्राण्यपरसूत्राणि वैखानसादीनि शारीरदैविको भयकर्म प्रतिपदकान्यभ्युदय निश्श्रेयसोभयकर्म प्रतिपाद कत्वेनासामान्यानि भवन्तीति. तत्फलितं पूर्वापर शब्दयोस्सामान्यत्व मसामान्यत्वं च क्रमेणार्थ इति. ७. तत्रैतेषां सूत्राणां असामान्यत्वे श्रौतमेव प्रमाणं दर्शयति यज्ञ इति एतेषां वैष्णवत्वेकिमस्य वैष्णवयागस्य वैखानसादिषु नवसु सूत्रेषु साधारण्येवैकरूप्येणप्रतिपादनमुतान्योन्यं वैलक्षण्येनेत्याशङ्क्य वैखानससूत्रस्य सर्वेभ्योऽन्येभ्यो वैलक्षणद्योत नायाहास्मिन् वैखानЍसेसूत्र इति. वक्ष्यते चाग्रे, ऐहिकामुष्मिक फलवन्त्याचार्थाणीत्यादिना वैखानससूत्रस्य सर्वातिशायित्वंस्वयमेव. अत्र वचनानि यधास्कान्दे, वैखानसीं महाशाखां स्वसूत्रे विनियुक्तवान्. पद्मभूः परमोधाता तस्मिन्नाराधनत्रयं उक्तवान्निगमार्धानामाचारं प्रविभागशः’ इति तथा पुरातन्त्रे भृगुः देवानां व्यसनादर्वाक्वाग्रूपं मिळितं तु यत्. तान्तु वैखानसीं शाखामिति वेदविदोविदुः. तान्तु वैखानसीं शाखां व्यासस्तु भगवान्मुनिः इति तत्रैवान्यत्र, वैष्णवं सूत्रमेतद्धि सर्वसिद्धिकरं परं. आद्यत्मात्सर्व सूत्राणां वैष्णवत्वाच्च सर्वशः, मयानुवर्तितं. तद्वत्काश्यपात्रिमरीचिभिरिति अस्यामे वानन्दसंहितायां, वेदानां व्यसनाद्यन्त्वित्यादि. ब्रह्मवैवर्ते श्रुतीनामादिभूतातु श्रुतिरेकायनीयथा तत्सान्निध्या द्यधा यस्यां निषण्णो भगवान्हरिः व्यूहानामादिभूतस्तु वासुदेवो यथापरः, त्रिमूर्तीनां यथा विष्णुश्शिवानान्तु सदाशिवः, धर्माणां वैष्णवोधर्म स्स्मृतीनां मानव स्मृतिः, विप्राणां वेदविदुषां यथा वैखानसो वरः, सूत्राणां तत्प्रणीतन्तु यधाश्रेष्ठतमं स्मृतं तथैव पुष्करोराजं स्तीर्धाना मुत्तमोत्तम’ इति विस्तरस्त्वन्यत्र द्रष्टव्यः अन्यान्यपि सहपठितानि शौनकियादीन्यष्टापि सूत्राणि तद्धर्म प्राचुर्यवन्तीति तस्माद्द्वयोर्योगे पूर्वसूत्रोक्तेन’’ ज्योतिष्टोमे न स्वर्गकामो यजेतेति श्रुतिरर्थवतीत्यैहिकामु षष्ठोऽध्यायः 104मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता पश्चात्पाठितानीति ज्ञेयं. वचनात्. ८. तस्मादुक्त विधयोर्द्वयो पूर्वापरसूत्रयोर्योगे अर्धनिर्णये प्रसक्ते पूर्वसूत्रोक्तेन प्रयोगेण चत्वारोवेदा अर्थवन्त स्सञ्जायन्ते किमुच्यते. भगवता विखनसा दैविकमपि शास्त्रं प्रणीतं यद्दैविकसूत्रशब्दानुशब्दितं? इति शङ्काया उत्तरत्र मूल्एव समाहितत्वाद्ग्रन्धविस्तरभयादत्र न प्रस्तूयते, किञ्च पूर्वसूत्राणि चतुर्वेदमूलानीत्युक्त्वा तत्रोत्तर सूत्राणा माकरस्यानुक्तिदोषोप्यनेन परिह्रीायते ऐहिकामुष्मि, केति यधापूर्वाणि चतुर्वेदमूलानि तधोत्तराणि वैखानस शास्त्र मूलानीति अत्र, वैखानस सूत्रोक्तविधिनेत्यस्य वैखानसशास्त्रोक्त विधिनेत्यर्थः, वैखानस सूत्रस्यापि वैखानसशास्त्र प्रतिरूपत्वा दविशेषेणापर सूत्राणां वैखानसशास्त्र मूलकत्वं निरबाधं सिद्ध्यतीति केचित्. ऐहिकामुष्मिक फलवन्त्याचाराणि वैष्णवयागादीनि शास्त्रबोधितानि सर्वेऽपिजना सूत्रगोत्र नियम मनादृत्य सर्वाणि वैखानससूत्रोक्तेन विधिना समाचरन्तीत्याह भगवान्विखनाः. ८. सूत्रमिति कल्पसूत्रं गृह्यते. अस्मिन्नध्यायये ष्मिक फलवन्त्याचाराणि सर्वे वैखानस सूत्रोक्त विधिना सर्वाणि समाचरन्तीत्याह भगवान्विखनाः.९ वलन चातुर्वेदिकमुलगु विधानमुलन्नियु सार्थकमुलगुचुन्नवि. ऐहिका मुष्मिक फलमुनिच्चु नाचारमुलन्नियु तुल्य न्यायमुग वैखानस शास्त्रमुनन्दु मात्रमे चॆप्पबडियुन्नवि. गामन समस्त सूत्रानुष्ठातलनु आसूत्रोक्तमगु विधि ननुसरिञ्चि सर्वकार्यमुल नाचरिन्तुरनि भगवानुडगु विखनोमुनीन्द्रुनि यादेशमैयुन्नदि. 105 इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां सूत्रगणनं नाम षष्ठोऽध्यायः इदि यार्षमगु श्रीवैखानसशास्त्रमुन मरीचिप्रोक्तमगु नानन्द संहितयन्दु पदुनॆनिमिदि कल्पसूत्रमुल गणनमु, आ कल्पसूत्र मुलयन्दलि द्वैविध्यमु अन्दु वैखानस सूत्रमुयॊक्क अतिशयमु, सर्वसूत्रोपजीवकत्वमु ननु षष्ठाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तमु. वेदोपकारक कल्पसूत्राणां गणनं तेषां द्वैविध्यं वैखानससूत्रस्य सर्वसूत्रादिमत्वं सर्वसूत्रोपजीव कत्वमित्यंशाः प्रतिपादिताः आहत्य गद्यनवकमत्रोक्तः,९. षष्ठाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता षष्ठोऽध्यायः 106मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ७. अथ सप्तमोऽध्यायः शङ्खचक्रप्रतिष्ठाविधिः अथ शङ्खचक्र प्रतिष्ठाविधिः१ चक्रशङ्खौ सुवर्णादिना कारयित्वा पञ्चामृतैराम्ला दिना संशोध्य२ संस्कृतव्याख्या उक्तं हि षष्ठाऽध्याये श्रीवैखानससनूत्रस्याद्यत्वेन वैष्णवत्वेन च सर्वसूत्रोत्तमत्व मनियमेन सर्वैरनुष्ठेयत्वं च, एक आसीद्यजुर्वेद इत्युक्तविधया कदाचिदविभक्ताया वेदराशेर्यजुराख्यायास्तान्तु वैखानसीं शाखां यजुर्वेद तरोर्विदुरित्यादिना (वैखानसत्वमुक्तमित्यादिना) ऽ स्याद्यत्वं प्रसङ्गाद्द्वितीयाध्याय एव सङ्क्षेपतः प्रतिपाद्य वैष्णवत्वहेतुमपि विष्णुसम्बन्धिनीत्यादिना(षष्ठे) प्रतिपादितं. तत्र तादृशस्य सम्बन्धस्य आन्ध्रतात्पर्यं भगवदसाधारण लाञ्छनमुलुनु वैष्णवत्व सिद्धि प्रदमुलनगु शङ्ख चक्रमुल प्रतिष्ठनु चॆप्पीचुन्नानु. १. चक्रशङ्खमुलनु सुवर्णमु मॊदलगु लोहमुचे शास्त्रोक्तमुलगु लक्षणमुलचे गूडिनट्लु निर्मिञ्चि पञ्चामृतमुल चेतनु अम्ल (पुलुपु) पदार्थमुलचेतनु यथाविधिगा शोधिञ्चबडिन शङ्खचक्रमुलयन्दु भगवद्दिव्यायुधरूपमुतो मूर्ति 107 शङ्खचक्रयो र्मूर्त्यावाहनार्थं प्रतिष्ठाकर्मणि३ अङ्कुरार्पणं लौकिकाग्नावाघारं वास्तुहोमं (हुत्वा) पर्यग्नि पञ्चगव्याभ्यां (तौ) संशोध्य पुण्याहं कृत्वा जले गव्ये कुशोदके च प्रत्येकमधिवास्य बहुप्रकारसाध्यत्वमाशङ्क्य सर्वानुगतमेकं विलक्षणं सम्बन्धं वैष्णव लाञ्छन लाञ्छितत्वं सिद्धवत्कृत्य तल्लाञ्छन साधनयोः प्राधान्यवतोश्चक्रशङ्ख योर्धारणाविधौ प्रसक्ते स्तयोश्चक्रशङ्खयोः प्रतिष्ठां व्याख्यास्य त्यथेति. प्रतिष्ठाहि संस्कारस्समूर्तस्य पूजार्हतापादकः, सचमृद्दा रूपलादि निर्मितासु शास्त्रीयप्रतिमासु विधीयते. प्रतिष्ठाविधिः. प्रतिष्ठाप्रकारः, व्याख्यास्यत इति शेषः, विधिर्विधान इति कोशः. १. सुवर्णादिनेत्यादिशब्देन रजतताव्रूदयो लोह विशेषा एवात्र गृह्यन्ते सुवर्णशब्दो पादानस्वारस्यात्. निर्मापणेच मानोन्मान प्रमाणादीनि चक्रशङ्खयो रन्यत्रोक्तानीहानुसन्धीयन्ते. दृष्टाऽ दृष्ट संस्कारौहिक्रमा दाम्लादि शोधनं पञ्चामृतादि शोधनञ्च. २. चक्रशङ्खयोराधारयोः प्रतिमारूपिणोः प्रतिष्ठाप्यमानयोस्तदभिमाननो दैवतयोर्मूर्तिमतोश्चक्रशङ्खयोश्शक्तिसान्निध्यार्दं क्रियमाणो हि शास्त्रीय स्संस्कारः प्रतिष्ठाशब्दवाच्य इति शङ्खचक्रयोर्मूर्त्यावाहन सिद्ध्यर्थं प्रतिष्ठाकर्मणीत्यनेन स्पष्टतरमपसीयते. आवाहनं हिनाम सर्वव्यापिनोऽ वन्तमुलगु शङ्खचक्रमुलयॊक्क शक्तियावहिम्पबडुटकै प्रतिष्ठा संस्कारमुनु जरुपुटलो (यी क्रिन्दि विधानमुननुसरिम्प दगि युन्नदि.) अङ्कुरार्पणमु लौकिकाग्नियन्दाघारमु वास्तुहोममुनु जेसि पर्यग्नि पञ्चगव्यमुलचे ना शङ्खचक्रमुलनु परिशोधिञ्चि पुण्याहमुनु जेसि प्रत्येकमुग जलमु, पञ्चगव्यमु, कुशोदकमु वीनियन्दु (यधाशक्तिग) नधिवासमुचेसि आयामन्त्रमुलचे सप्तमोऽध्यायः 108मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तत्तन्मन्त्रेणाक्ष्युन्मेषादिकारयित्वा गोधान्याज्या दिदर्शयित्वा शुद्धोदकैस्सम्प्नाप्य खण्डस्फुटित काळ रहितं नवकुम्भं सङ्गृह्य तन्तुनापरिवेष्ट्याद्भिः प्रक्षाळ्याद्भिरापूर्य पञ्चरत्नं सुवर्णं पञ्चायुधां श्चनिक्षिप्य शङ्खचक्रयो रभिमुखे धान्यपीठे कुम्भं सम्भिन्नस्यैश्वर स्यतेजोसोऽधवा तद्विशिष्टस्य तत्तदेवताविशेषस्य वा कार्यार्धं क्वचिदधिकरणेऽभिव्यक्ति सम्पादकं कर्मेतिनिरुक्तं तच्चाधिकरण वैलक्षण्यात्कार्य वैजात्याच्च विभिद्यत इति विस्तरस्तु तत्पृकरणे वक्ष्यते उक्तमावाहनं प्रास्तौषीद्यधा खिलाधिकारे भृगुः मन्त्रपूतेन तोयेन कूर्चाक्षत समन्वितं. सुपुष्पं प्रणिधिं पूर्य (आर्षः प्रयोगः) पाणिभ्यां तत्समुद्दरेत् निष्कलं सकलं देवं सर्वव्यापिनमव्ययं. ध्यानमन्धेन सम्मन्ध्य प्रणिध्यप्सु निवेशयेत्. ततस्तत्तोयमादाय तेन कूर्चेन मन्त्रवित् बिम्बस्यमूर्थ्नि नेत्रोन्मीलनमु गोधान्याज्यादिदर्शन द्रव्यमुल जूपि शुद्धोदकमुलचे स्नपनमु जेसि खण्डस्फुटित काल रहितमगु नवतन्तुमनु दॆच्चि तन्तुमचे वेष्टनमुजेसि उदकमुलचे क्षाळनमुजेसि जलमुनु पूरिञ्चि यन्दु पञ्चरत्नमुलु सुवर्णमु पञ्चायुधमुलु वीनि उञ्चि शङ्खचक्रमुल कभिमुखमुग धान्य पीठमुनन्दु कुम्भमु उञ्चि अन्तट याचार्युडुत्तराभिमुखुडै शङ्खचक्रमुलनु ध्यानिञ्चि पूर्वोक्त कुम्भमुनन्दलि जलमुन नावाहनमुजेसि आ कुम्भमुनु शय्यावेदि यन्दु उञ्चि शङ्ख चक्रमुलनु सप्तकलशमुलचे स्नपनमु चेसि वस्त्रादुलचे नलङ्करिञ्चि शय्यावेदिकयन्दु धान्यमुलपै पञ्चशयनमुल नास्तरणमुजेसि याकुम्भमुनु शङ्खचक्रमुलनु 109 सन्यस्याचार्यश्चोत्तराभि मुखोभूत्वा चक्रशङ्खौ ध्यायन् कुम्भेऽम्भसि समावाह्य तत्कुम्भं शय्या वेद्यान्निधाय सप्तभिः कलशैश्चक्रशङ्खावभिषिच्य वस्त्रा द्यैरलङ्कृत्य शय्यावेद्यां ध्यानोपरि पञ्चशय नानि चास्तीर्य कुम्भं शङ्खचक्रे समारोप्य प्रतिस रां बन्धयित्वा तत्तन्मन्त्रेण शाययित्वोत्तरा सम्प्राव्यस्यादावाहनविग्रहः निष्कले सकलं मध्वा (क्त्र्वान्तस्स्यात्.) ध्यानंस्यात्कदवक्रिया विष्णोरायतनं ह्याव स्स एव प्रतिगृह्यते, तस्यैव नूनवन्त्वेता स्तस्मात्तंह्यप्सु संस्मरेत् यथाह्यरण्यामनल स्सर्वव्याप्येकतो भवेत्. मथनादेव सन्दीप्त स्तद्वद्देवेश्वरो हरिः, सर्वगोऽपि जगद्य्वापी थ्यानमन्थप्रबोधितः, भक्तानुकम्पया सोऽपि विभूतिं स्वांसु विस्तृतां, सङ्क्षिप्य चैकी भवति कलापीव कलापकं, तस्मात्तं निष्कलन्ध्यात्वा सकले मन्त्रनंयुतं, एकत्र स्मरणं यत्तदावाहन मुदाहृतं इत्यादि. शङ्खचक्रयोर्मूर्त्यावाहन सिद्ध्यर्थं प्रतिष्ठाकर्मणीति तत्कर्मारम्भे सङ्कल्प उच्यते. ३. अङ्कुरार्पणमित्यारभ्य आसमाप्तेः प्रतिष्ठाः प्रयोगस्सविमर्शं अन्दुञ्चि प्रतिसरबन्धमुनुजेसि आया मन्त्रमुलचे शयनाधिवासमु समर्पिञ्चि युत्तराच्छादनमुजेसि हौत्र प्रशंसनमु गाविञ्चि आ या मन्त्रमुलचे नावाहनमुजेसि जुष्टाकार स्वाहाकारमुलनॊनर्चि यतोदेवादि वैष्णवमु भूमानन्तोग्रे, वन्द्योनएष, अनु रॆण्डु चक्र मन्त्रमुलनु चक्रगायत्रिनि, तन्मायशोग्रे, अस्मादुपा स्योसि अनु रॆण्डु शङ्खमन्त्रमुलनु शङ्खगायत्रिनि अष्टोत्तरशतमुग होममुजेसि (रात्रि शेषमुनु गडिपि) चक्रशङ्खमुलनु शयनमुनुण्डि युत्धापनमु जेसि यर्चिञ्चि शङ्खचक्र प्रतिष्ठकै निर्णयिम्पबडिन पीठमुनन्दु रत्नमु सप्तमोऽध्यायः 110मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता च्छादनं कृत्वा हौत्रं प्रशंस्य तत्तन्मन्त्रेण समावाह्य जुष्टाकारं स्वाहाकारं च कृत्वातोदेवादि वैष्णवं भूमानन्तोऽग्रे वन्द्योनएष इति द्वौ चक्र मन्त्रौ चक्रगायित्रीं तन्मायशोग्रेऽस्मादुपास्य इति द्वौ शङ्खमन्त्रौ शङ्खगायत्रीं चाष्टोत्तरशतं हुत्वा चक्रशङ्खामद्धाप्याभ्यर्च्य पीठे रत्नं सुवर्णं वा निक्षिप्य तस्मिन् पीठे शङ्खचक्रे निधाय तद्बीजाक्षरं न्यस्य तत्कुम्भस्धां शक्तिं शङ्खचक्रयोरावाह्यायुष्य प्रा प्रतिपादितः. अत्रास्मिन् प्रयोगे यत्किञ्चिदपेक्षितमप्यस्य महाप्रतिष्ठायाः प्रतिपदोक्तायाएव विकृतित्वात्ततो ऽवसेयं. उक्तमुपलक्षणं, सुदर्शन पाञ्चजन्य गायत्र्यानुपूर्वीच गुरुमुखात् ज्ञातव्या. ४. ताभ्यामित्थं प्रकारेण संस्कृताभ्यामरिशङ्खाभ्यामङ्कनं गर्भवैष्णवेष्ट्यां पायसेऽन्यत्र प्रपन्नस्य भुजमूलेऽन्यत्रान्यस्मिंश्च यथोपपादमङ्कयेत्तथार्चयेदिति. अस्य तु प्रतिष्ठाविधेरैदम्पर्येणाप्रकरणे पाठसामर्ध्यात्ताभ्यामित्यरिशङ्खयो सुवर्णमु वीनिनि उञ्चि यापीठमुनन्दु शङ्खचक्रमुल नुञ्चि बीजाक्षरमुल लिखियिञ्चि पूर्वोक्तमगु कुम्भमुनन्दलि शक्तिनि शङ्ख चक्रमुल यन्दु यथाविधिगा नावाहनमुजेसि आमुष्यप्राणयनु मन्त्रमुचे प्राण प्रतिष्ठनुजेसि आसनाद्युपचारमुलचे यर्चिञ्चि हविर्निवेदनमुजेसि, ४. ई विधमुगा संस्कृतमुलगु शङ्खचक्रम्बुलचे पायसमन्दुगानि देहमुनन्दु गानि यधाधिकारमुग नङ्कनमु चेयगदिनदि. 111 णइति प्राणप्रतिष्ठाङ्कृत्वासनाद्यैरभ्यर्च्य हवि र्निवेद्य. ताभ्याम्मरिशङ्खाभ्यामङ्कनं कुर्यात्४ इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां शङ्खचक्र प्रतिष्ठाविधिर्नाम सप्तमोऽध्यायः इदि यार्षमगु श्रीवैखानसशास्त्रमुन मरीचिप्रोक्तमगु नानन्द संहितमन्दु शङ्खचक्रप्रतिष्ठाप्रयोग सरळियनु सप्तमाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. र्विशेषितत्व सामञ्जस्याच्च ताभ्यामेवाङ्कनं कुर्यादितीतरयोगव्यवच्छेदोऽ र्ध्योलभ्यते. ५. अत्रास्मिन्नध्याये शङ्खचक्रयोः प्रतिष्ठाप्रयोग उक्तः. उक्तं केवलं गद्यपञ्चकं५. सप्तमाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता सप्तमोऽध्यायः 112मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ८. अथाष्टमोऽध्यायः चक्राङ्कितत्रैविध्यविचारः भेदञ्चक्राङ्कणस्यैव प्रवक्ष्यामि तपोधनाः गर्भचक्रं न्यासचक्रं तप्तञ्चक्रमिति त्रिधा१ चक्राङ्कणञ्चैव मनूपदेशं तीर्धादिकं श्री हरिभुक्तशिष्टं प्रदातुमेकः प्रभवत्यपापो वैखानसोजन्मनि चक्रधारी.२ संस्कृतव्याख्या पूर्वत्रोक्तमेव त्रिविधं चक्राङ्कणमध्यायस्योपोद्घात प्रसङ्गात्पुन राह सङ्क्षेपेण भेदमिति १. अत्रगर्भचक्रं बिभ्राणानां प्राशस्त्य माह चक्राङ्कणमित्यादिना प्रदातुं भक्तेभ्य इतिशेषः अपापोनिसर्गात्पापरहितः, येनखाइति श्रुतिः, वैखानस एकः प्रभवति. शाᐁस्त्रतोऽधिकारी भवती त्यर्थः २. आन्ध्रतात्पर्यं ओ तपोधनुलारा! चक्राङ्कणमुनन्दलि विभेदमुनु चॆप्पचुन्नानु. गर्भचक्राङ्कणमु, तप्तचक्राङ्कणमु, न्यासचक्राङ्कणमु अनि चक्राङ्कणमु मूडु विधमुलैयुन्नदि. १. ई मूडु विधमुललोनु ये चक्राङ्कणमु नैननु मन्त्रोपदेशमुनैननु मरियु श्रीविष्णुनकु निवेदितमुलैन तीर्थप्रसाद चन्दनमुलतो, मालादुलनु अयिननु भक्तुल ननुग्रहिञ्चुटकु अट्टि गर्भवैष्णमडगुट चेतने परमपावनुडगु वैखानसु 113 अथविष्णुबलेर्गर्भसंस्कारचक्रलाञ्चनं धृत्वा वैखानसागर्भे सञ्जाता गर्भवैष्णवाः३ ब्रह्महत्या सुरापान स्वर्णस्तेयादि किल्बिषं प्रणश्येन्नात्रसन्देहश्श्रीवैखानस दर्शनात्४ किमिदं जन्मन्येव चक्रधारित्वं नामेति विवृणु तेऽधेति, अर्धानुरोधा दयं श्लोकः पूर्वमेव पठितुं युक्तः ३.४.५. भगवत्स्व रूपाभिव्यञ्जकान्यसाधारणा न्यधिकरणान्याह वैखानसेष्विति अधिकरण भेदेनाभिव्यक्तिरपि यधायधं भिध्येतैव. अत्र वैखानसेष्वित्वादि बहुवचनो पादानौचित्यात्तत्तज्जात्यवच्चिन्नं कार्त्स्य्नेन सर्वं वस्तुगृह्यत इति विवेकः ६. उक्तविधया वैखानसस्य सर्वोत्तमत्वं प्रतिपाद्य समनन्तरं तस्य परेषामुत्तारकत्व माह भ्रमरेणे त्यादिना त्रिभिश्लोकैः अभ्रमरः कीटो यधाभ्रमरेण भ्रमरस्सम्पद्यते. सन्तत सान्निध्यादि ना तद्वदवैखानसोऽपि चक्राङ्कणादिना वैखानसेन वैखानसस्सम्पद्यते. भगवत्प्रीतिपात्रं सम्पद्यत इति भावः, वैखानसेन तद्भिन्नोऽवैखानस्तद्रूपं वैखानसरूपं यद्याविर्भूत स्वस्वरूपं यद्वा भगवत्सारूप्यं चक्रादीना मङ्कनात्प्राप्यते. तद्रूप मिति बहुलार्धवत्पदं. ७. उक्तोवैखानसेतरो वैखानसस्सम्पद्यमानो वर्णाश्रमाचारवतां कतम इत्याह वैखानस सूत्रेणेति. ८.९. प्रसङ्गमद्ये वैखानसानामित्याद्यादरातिशयात्पुनः पठ्यते. १०.११. अयोग्योवे त्यर्धवादः ११ वैखानस कुलेजातः पञ्चरात्रेण दीक्षित डर्हुडगुचुन्नाडु. २. विष्णुबलियनु गर्भसंस्कारमु वलन शङ्खचक्र चिह्नमुलनु मातृ गर्भमु नन्दुण्डिये धरिञ्चिन वारलगुटचे वैखानसुलु गर्भवैष्णमलनि व्यवहरिम्प बडुचुन्नारु. ३. ब्रह्महत्य, सुरापानमु स्वर्णस्तेयमु मॊदलगु महापापमुलनु सैतमु श्रीवैखानसुनि दर्शिञ्चि नन्तेने निस्संशयमुग नशिञ्चि पोगलम.४. अष्टमोऽध्यायः 114मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता पातकान्युपपापानि महापापानि यानिच तानि सर्वाणि नश्यन्ति श्रीवैखानसदर्शनात्५ वैखानसेषु वेदेषु तुळसीकाननेषुच क्षीराब्धौच रमायाञ्च रूपं विष्णोः प्रतिष्ठितं६ इत्यादिभिरुक्तां वैखानस कुलोत्पत्तिं विशिनष्टि वैखानसोद्भव इति. गर्भचक्रेण लाञ्छितो वैखानसोद्भवो विष्णुमर्चयेदिति. इतरे ये संस्कारान्तरै र्वैखानसी कृता विष्णुं नार्चयेयुः नैतेमुख्याधिकारिण इत्यर्थः, किमस्त्य गर्भवैष्णवः कोऽ पि वैखानसोद्भव इति नशङ्क्यं. उत्पत्स्यतेऽस्ति कोऽपि समानधर्मा वा कालोऽह्ययं निरवधि र्विपुलाचपृथ्वी. किमस्माकं हीयते तादृश स्यावैखानसत्वे, किमियंराजाज्ञा यद्गर्भचक्रलाञ्छन हीनोऽपि वैखानसो व्यवहार्य इति. विशेषोऽन्यत्र द्रष्टव्यः १२. त्रिविधमपिचक्रं त्रयाणां व्यवस्थापयत्यौखेयानामिति. औखेया वैखानसाः, वनौकसस्तृतीयाश्रम निष्ठाः तेषामाश्रमनियतोऽथिकारः. इदं भिक्षूणामुपलक्षणं न्यास चक्रं द्विजन्मनामिति पाठान्तरं. एकजन्तोरयं धर्मो न जातु स्याद्द्विजन्मनां इति तप्ताङ्कितस्य द्विजन्मसुदूषितत्वा त्तत्पाठोऽपिसङ्गतएवस्यात्. १२. गर्भ चक्रधर त्वेपि तप्त चक्रमपि वैखानसानामस्त्वित्या शङ्कानवताराय तेषां तप्तचक्रं निषिध्यं स्तदन्येषामेव विधत्ते’ वैखानसा निति. १३. पक्षान्तरेण वैष्णवं धर्मशास्त्रमुलयन्दाया लक्षणमुलचे पेर्कॊनबडिन पातकमुलु, उपपातकमुलु, महापातकमुलु मॊदलगु समस्त दुरितमुलुनु श्रीवैखानसुनि दर्शनमु चेसिनन्त मात्रमुन नशिञ्चिपोमचुन्नवि. ५. एलनन श्रीमहाविष्णुनि परिपूर्ण शक्तिकिय्यवि प्रधानमुलगु नधिकरणमुलनि कीर्तिम्पबडियुन्नवि. वैखानसुलयन्दुनु वेदमुल यन्दुनु, तुलसीकाननमुल यन्दुनु, क्षीरसागरमन्दुनु, श्रीमहालक्ष्मि यन्दुनु, विष्णुनि परिपूर्णमगु शक्ति प्रतिष्ठिम्पबडियुन्नदि. ६. 115 भ्रमरेण यथाकीटो लोकेऽस्मिन् भ्रमरीकृतः वैखानसेन तद्भिन्नस्तद्रूपं प्राप्यतेऽङ्कनात्.७ अवैखानस सूत्रेण संस्कृता मनुजा भुवि ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्या श्शूद्रास्सङ्करजा अपि.८ चतुर्था विभजते चतुर्विध मिति ’चतुर्विध मुदाजह्रुर्वैष्णवं द्विजसत्तमाः इत्यपि पाठः. १४. अनादि वैष्णवा इत्यत उच्यं त इति शेषः. किमुच्यते पितामह विखनश्शब्दौ पर्यायवाचकामत पार्धक्येनोपात्तौ. तत्रान्यतरेणैवार्धस्यसिद्धेः इति चेदुच्यते. विखनश्शब्दस्यात्रमुनिराडिति विशेषितत्व सामञ्जस्यात्तदवतारेप्यस्य तत्वमबाधितमिति सूचयितुमादरातिशयादियमुक्तिः, यद्वा पितामह शब्दस्य चतुर्मुख एव रूढत्वात्तदितिरिक्तानां स्वावतारान्तराणर्थमित्या लोकमुनन्दु गूड ऒकानॊक भ्रमरमुचे नॊक कीटकमु (पुरुगु) तन (भ्रमरमु यॊक्क) निरन्तर सन्निधानमु वलन कीटक रूपमुनु विडचि यॆट्लु भ्रमरमुग सृजिम्पबडुचुन्नदो अट्ले वैखानसुनि चेत गूड वैखानसेतरुडु शङ्खचक्राङ्कणमु चेयबडिन वाडै स्वस्वरूपमुनु पॊन्दिम्पबडुचुन्नाडु. लोकमुनन्दु वैखानस सूत्र भिन्नमुलगु नितर सूत्रमुलचे संस्कारमुलनु पॊन्दिन मनुष्यु लन्दरुनु अनगा जातिमत वैचक्षण्यमुलेक ब्राह्मणुलु क्षत्रियुलु वैश्युलु शूद्रुलु वेयेल सङ्करजातुलु सैतमु तमतम तारणमु कॊरकै निर्विण्णतनु जॆन्दि विष्णुस्वरूपुडगु वैखानसुनि गुरुनिगा वरिञ्चि यातनिसमीपमुनु जेरि विनयभयान्वितुडै यधाविधिग नभिवन्दन माचरिञ्चि यतनियनु ग्रहमुनु बहुभङ्गुलं ब्रार्थिञ्चि आ यनुग्रहमुनु सम्पादिञ्चि तप्त चक्राङ्कणमुनु बॊन्दुदुरेनि वारलु समस्तपापमुलनुण्डि विडुव बडिनवारलै ऐहिकभोगमुल यॊक्क यवस्थानमुनन्दु श्रीमहाविष्णुनि अष्टमोऽध्यायः 116मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वैखानसं विष्णुमयं गुरुं प्राप्याभिवन्द्य च सम्प्रार्थ्यानुग्रहं तस्य तप्तचक्राङ्किता यदि.९ प्रमुक्ता सर्वपापेभ्यो वैकुण्ठं लोकमाप्नुयुः वैखानसानां सर्वेषां गर्भचक्रमुदाहृतं.१० यो विष्णुबलिसंस्काराद्गर्भचक्रेण लाञ्छितः सगर्भवैष्णवो जात मात्रयित्युच्यते बुथैः११ द्यूह्यं. १५. १६.विखनस्सूत्र संस्कृताः, तत्सूत्रोक्तसकलवर्णाश्रमधर्म कर्मशालिनः, आदिवैष्णवाः, अन्यसूत्रसंस्कृताः, शारीरादिसंस्कारवन्तः वैखानससूत्रोक्त पञ्चसंस्कारसंयुक्ता स्तधा पञ्चरात्रानुसारिण श्चावान्तरवैष्णवास्स्युः एताश्चान्वर्धा स्सञ्ज्ञाः, मुण्डो मुण्डनंशिखया मुद्रा तप्तमुद्राङ्कनं मुण्डमुद्रेधरन्तीति तधोक्तास्तेतु भागवतास्स्मृताः १८. आद्यं विनान्येषां त्रयाणामपि मतं विभिन्नमित्याहानादीति १९. पुनः प्रकारान्तरेण वैष्णवं विभजते वैदिकामिति. २०. वैदिकादीवि निर्वक्तिवैदिकमिति, २१. तेषां त्रयाणामपि पृधक्छास्त्रा ण्यागमशब्दवाच्यानि परिकीर्ति तानि. २२. आगमोऽयं त्रैविध्यं भजत इत्याह निगम इति. २३. आगम मन्त्र तन्त्र तन्त्रान्तर नाम कावान्तरसिद्धान्त चतुष्कसहितः पञ्चरात्रागमस्तान्त्रिकः सायुज्यमुनु बॊन्दुचुन्नारु. ९. भगवादाज्ञाबलमुचे तानु चक्रधारि यगुटचे तदितरुलकु चक्राङ्कणमुजेयुटकु अर्हुडगुचुन्नाडनुटकु हेतुम वीरलकुगल गर्भ चक्राङ्कणमे अयियुन्नदि. वैखानसुलन्दर कुनु इट्टि गर्भ चक्राङ्कणमु विहितमै युन्नदि. १०. विष्णुसंस्कारमु नन्दलि गर्भ चक्राङ्कणमुचे संस्करिम्पबडिन वारलै जन्मिञ्चिन शिशुम जननान्तरमे अनगा संस्कारान्तरमुनु देनिनि गानि कॊञ्चमैननु अपेक्षिञ्चकने गर्भवैष्णमडु वैष्णमडनि पिलवबडुचुन्नाडु. ११. वेदाध्ययन 117 अयोग्यो वा सुयोग्यो वा गर्भचक्रेण लाञ्छितः वैखानसोद्भवो विष्णुमर्चयेदितरे न तु.१२ औखेयानां गर्भचक्रं न्यासचक्रं वनौकसां वैखानसान्विनान्येषां तप्तचक्रं प्रकीर्तितं१३ २३. २४. सामान्येनेति यधायधं गौणवृत्त्या मुख्यवृत्त्याचेत्यर्थः २५.२७. दीक्षात्रयमधिकुर्वाणा नाहौखेयानामिति. २८. २९. अत्रा तप्ततसूरित्यादि श्रुतिषु श्रूयमाणं तप्तशब्द मग्नि तापपरमभिमन्वानां मतमुररीकृत्य तादृशीं तप्तमुद्रां द्विधापि विभजते पुनश्चेति. अन्तस्तापो बहिस्ताप इति तापो द्विधाभवति. शिशोर्गर्भस्थतादशायां गर्भान्तर्गतस्य तापस्संस्कारो २९. अन्तस्तापशब्देन लक्ष्यते, तधाबहिस्ताप इति जननान्तरं गर्भकोशाद्विमुक्तस्य बहर्गतस्य तापो बहिस्तापशब्देनच लक्ष्यते यद्वाऽं तस्तापोऽद्वारक आत्मशुद्दिसंस्कारो बहिस्तापस्स द्वारकस्तादृशः, इति विवेकः ३०. योऽयं श्रीवैखानस सूत्रोक्त विष्णुबलिरुत्तमो गर्भ वैष्णवसंस्कार स्सएव तापसंस्कारवान्. तापस्तपनं संस्कारः पायसेऽन्ने शङ्खचक्रयोः प्रतप्तयोरङ्कनात् मातृगर्भस्थ शिशो र्मातुः पायसप्राशन द्वारा चक्रमुद्रा समर्पकं कर्म अस्मिन् प्रतिपादितोऽस्तीति तथोक्तस्स्मृतः, अपीतियोज्यं. अस्मिन्विष्णु बल्याख्ये गर्भसंस्कारे तापसंस्कारोऽन्तर्भावित इति तद्धृदयं. नायं तापप्रकार स्तत्स्पर्शोवा श्रीसूत्रे सूचित इत्यत्र, तापसंस्कार वान्त्स्मृत इति स्स्मृत शब्देन ध्वन्यते. अत्रत्य विविध निबन्धन ग्रन्धानामनुवादः सम्पन्नुडैननु काक पोयिननु गर्भचक्रलाञ्छितुडगुटचे नुत्तमुडगु वैखानसकुलोद्भमडे विष्णुनाराधिञ्चवल्युनु. तदितरुलु विष्ण्वर्चनमु नन्दु मुख्याधिकारुलु कारु. १२. वैखानसुलकु गर्भचक्रमुनु, वनस्थाश्रम निष्ठुलकु न्यास चक्रमुनु वैखानसुलकण्टॆ भिन्नुलगु तक्किन यन्दरकुनु तप्त चक्रमुनु विधेयमुलनि निर्णयिम्पबडियुन्नदि.१३. अष्टमोऽध्यायः 118मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता चतुर्विधमुदाजह्रु र्वैष्णवत्व मपि द्विजाः अनादिवैष्णवाः केचित्केचिदप्यादिवैष्णवाः१४ अवान्तराः केचिदुक्ताः केचिद्भागवतास्मृताः अनादिवैष्णवास्तत्राच्युतएकश्श्रियःपतिः१५ अनन्तो गरुडश्चैव विष्वक्सेनः पितामहः अनादि वैष्णवाः प्रोक्ता मुनिराड्विखनास्तधा१६ प्रसङ्गात्किञ्चिदुच्यते. इत्थंहि परिदृश्यते. श्रीसूत्रं. अथविष्णुबलिः, उत्तर प्रणिधावग्न्यादिदेवानोम्भूः पुरुषमोम्भुवः पुरुषमोग्ं सुवः पुरुष मोम्भू र्भुवस्सुवः पुरुषं चेत्यावाह्यतथैव निर्वापाद्याघारंहुत्वाऽ ग्नेः पूर्वस्यां दर्भासनेषु केशवं नारायणं माधवं गोविन्दं विष्णुं मधूसूदनं त्रिविक्रमं वामनं श्रीधरं हृषीकेशं पद्मनाभं दामोदरमितिनामभिर्देवं विष्णुमावाह्य आपो हिरण्यपवमानैस्स्नापयित्वा तत्तनाम्नार्चयति. अतोदेवाद्यैर्विष्णोर्नुकं तदस्यप्रियं. प्रतिद्विष्णुः परोमात्रया, विचक्रमे, त्रिर्देवइति द्वादशाहुतीराज्येनहुत्वा पायसमाज्य संसक्तं हविर्देवं निवेद्य द्वादशनामभिरतोदेवाद्यै र्विष्टोर्नुकाद्यै राज्यमिश्रं पायसं जुहुयात्. ऋग्यजुस्सामाधर्वभिर्मन्त्रैर्वैष्णवै र्देवं संस्तूय ओ द्विजश्रेष्ठुलारा! वैष्णवत्वमुगूड नालुगु विधमुलनि चॆप्प बडुचुन्नदि. अनादि वैष्णमलु, आदिवैष्णमलु, अवान्तर वैष्णमलु, भागवत वैष्णमलु अनु पेरुलचे नीनाल्गु विधमुलवारुनु पिलवबडुचुन्नारु. मरियु अनादि वैष्णमलनगा, श्रियःपति यगुनच्युतु डॊक्कण्डुनु. अनन्तुडु, विष्वक्सेनुडु, पितामहुडु, मुनिराजगु विखनसुडु ननु नीयार्वुरुनु वैष्णमलनि तॆलिय बडुचुन्नारु. वैखानससूत्रमुचे संस्कृतुलैन वारलु अदि वैष्णमलनि तॆलियबडुचुन्नारु. १६. अन्यसूत्रमुलचे 119 आदिवैष्णव नामानो विखनस्सूत्रसंस्कृताः पञ्चसंस्कारसंयुक्तास्सूत्रेणान्येन संस्कृताः१७ तधावान्तर सञ्ज्ञास्स्युः पाञ्चरात्रानुसारिणः मुण्डमुद्राधराः प्रोक्तास्तेतु भागवतास्स्मृताः१८ नमों तैर्नामभिः प्रणमेत्. पायसशेषं पत्नीं प्राशयतीति. अत्र श्रीनिवासदीक्षितीय तात्पर्य चिन्तामणिः. अधानन्तर मष्टमेमासि विष्णुबलिः, अत्रभोधायनः यधैवोद्धृतोऽपि विष्णुबलि हरणं, विष्णवे बलिरष्टमेमासि सप्तम्यां, दशम्यां, रोहिण्यां श्रवणेवेति. वैष्णवो ह्येषमासो विज्ञायते. विष्णुर्गर्भस्य देवतेति एव मुक्तदिनात्पूर्वेद्यु र्नान्दीमुखं कृत्वा अस्या गर्भपुष्ट्यर्थं श्रीवैष्णवत्वसिद्ध्यर्थञ्च विष्णुबलि कर्मणा (एनाम्पत्नीं) सग्ग्स्करिष्य इति सङ्कल्प्याघारं हुत्वाऽवाहनकालेतूत्त रप्रणिधावग्न्यादि सर्वदेवानावाह्य ॐ भूः पुरुष मों भुवः पुरुष मोग्ं सुवः पुरुष मों भूर्भुवस्सुवः पुरुषं चेत्यावाह्य तधैव निर्वापाद्याघारं हुत्वाऽ घार शब्दग्रहणेन वैष्णवहोम पर्यन्तं हुत्वाऽग्नेः पूर्वस्यांस्थापिते दर्भासने केशवादीनावाह्य विष्णुबलिकर्मत्वान्नामभिर्देवमित्युक्तं. आपोहिरण्यपवमानैः प्रोक्षयित्वा वस्त्रोत्तरीयोपवीतादीनि दद्यात्. गृह्यः संस्करिम्पबडि श्रीवैखानस शास्त्रमुचेतगानि पञ्चरात्रशास्त्रमुचेत गानि विधिम्पबडिन पञ्चसंस्कारमुलचे संस्कृतुलैन वारलु अवान्तर वैष्णमलनि पिलुवबडुचुन्नारु.१७. मुण्डनमु, मुद्रवीटिनि समुच्चितमुग धरिञ्चिन वारलु भागवत वैष्णमलनि पिलुवबडुचुन्नारु. मुद्रयन बूर्वोक्तमगु पञ्चसंस्कारमु नन्दलि तप्तचक्रादि मुद्रयनियु अट्टि मुद्रयुनु पदमु वलन नामुद्रनु विलक्षणमगु व्यवच्छेदकमुगा गलिगिन पञ्चसंस्कारमनियु भावमु. १८. अनन्त अष्टमोऽध्यायः 120मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अनादि वैष्णवं विष्णु मनन्ताध्यन्वितं विना अन्येषां वैष्णवानान्तु मतमुक्तं पृधक् पृधक्१९ सिद्धान्तञ्च मतंशास्त्रमेते पर्यायवाचकाः वैदिकं तान्त्रिकं भाक्तं वैष्णवं त्रिविधं पुनः२० हृदयादर्कबिम्बद्वा ध्यात्वावाह्य सु रूपिणीं, जलेवातण्डुलेवापि कुशकूर्चे समर्चयेत्, इति अतो देवाद्यैर्विष्णोर्नुकं तदस्यप्रियं प्रतद्विष्णुः, परोमात्रया, विचक्रमे, त्रिर्देव इति द्वादशाहुतीराज्येनहुत्वाऽ न्यत्रानुक्तत्वात्पृथक्त्वेन मन्त्राणां ग्रहणं, पायनमाज्य संयुक्तं हविर्देवं निवेद्य द्वादशनाम्नाऽतोदेवाद्यैर्विष्णोर्नुकाद्यै राज्यमिश्रं पायसं जुहुयादृग्यजुस्सामा धर्वभिर्मन्त्रैर्वैष्णवैः पुरुषसूक्तन्य चातुर्वेदिकत्वात्पुरुषसूक्तेन वा स्तोत्र्य? केशवाय नम इत्याद्यैर्नमोन्तै र्द्वादश नामभिःद्वादश कृत्वः प्रणम्य पत्नीं च प्रणामङ्कारयति पायसशेषं पत्नीम्प्राशयतीति. अत्र नृसिंह वाजपेयभाष्यं. अथ विष्णुबलिर्गर्भाधाना द्यष्टमेमास्येव शुक्लपक्षे शुद्धेऽहनि कर्तव्यः, अस्याःगर्भरक्षणार्थं विष्णुबलिं करिष्य, इति सङ्कल्प्याऽघारं कृत्वाऽऽवाहनकाल उत्तरप्रणिधावग्न्यादि देवानों भूः पुरुषादिना पुरुषादींश्चावाह्य यथावाहनं तथैव निर्वापं स्वाहाकारं च कृत्वा एवमाघारं हुत्वान्तेऽग्नेः पूर्वस्यां चतुरश्रं हस्तमात्रं तण्डुलै स्थण्डिलं कृत्वा तदूर्ध्वे? प्रागग्रान् दर्भानुदगन्त गरुड विष्वक्सेन पितामह विखनसुलतोगूडिन यनादि वैष्णमडगु विष्णुडु दक्क तक्किन यितर वैष्णमलन्दर मतमु वॆर्वेरुगा जॆप्पबडिनदि. १९. सिद्धान्तमु मतमु, शास्त्रमुननु नी पदमुल पर्याय वाचकमुलु, १९. मरियु नीवैष्णवत्वमु गूड वैदिकमु, तान्त्रिकमु, भाक्तमु अनि मूडु विधमुलुगा जॆप्पबडिनदि. २०. ई मूडिण्टियन्दुनु 121 तेषां वैखानसं श्रेष्ठं वेदे शास्त्रेषु निश्चितं वैदिकं विखनःप्रोक्तं तान्त्रिकं पाञ्चरात्रकं२१ मास्तीर्य तेषु दर्भासनेषुप्रत्यङु्मखान् केशवादि द्वादश मूर्ती? नुत्तरान्तं नामभिर्देवं विष्णुं क्रमेणावाह्य पुष्पगन्धाद्यैष्षोडशोपचारै स्तत्तन्नाम्ना प्रणवादि नमोन्तेनार्चयति, अतोदेवादि विष्णोर्नुकादि द्वादशाहुती राज्येन हुत्वा, पयसापक्वमन्नं पॊयस माज्यसंयुक्तं घृताप्लुतं हूयत इतिहविः प्रत्येकं पात्रेनिक्षिप्य देवं केशवाद्यं सर्वं विष्णुं निवेद्य समर्प ्य द्विकर्मकोऽयन्धातुः देवायनिवेद्येत्यर्थः तन्नाम्नेतिजात्येकवचनं द्यादशनामभिरतो देवादिभि राज्यमित्रं घृताप्लुतं पायसं जुहूया दृग्यजुस्सामाधर्वभिश्चतुर्वेद सम्बन्धिभिरादिभि? र्मन्त्रैर्वैष्णवै स्सहस्रशीर्षाद्यै र्देवं विष्णुं संस्तूय स्तुत्वा सम्प्रार्थ्य नमोन्तैर्नमश्शब्दोऽन्ते येषां तैर्नामभिः केशवायनम इत्यादिभिः प्रत्येकं प्रणमेद्दण्डवन्नमस्कुर्यात्. पायसशेषं निवेदितं चपत्नीं प्राशयति भोजयति सुदर्शन गायत्र्या शङ्खगायत्र्या क्रमेण पत्नीं प्राशयतीति लोकानुसारिणां केषाञ्चिदभिप्रायो नाऽस्माक, इति. वैखानसमु श्रेष्ठमनि वेदमुलयन्दुनु शास्त्रमुलयन्दुनु निश्चयिम्पबडिनदि. विखनसुनिचे जॆप्पबडिन शास्त्रमुन वैदिकमु अनियु पञ्चरात्रमु तान्त्रिकमनियु भागवतमु भाक्तमनियु मूडु विधमुलुगा वैष्णवमु तॆलियबडुचुन्नदि. २१. ई मूडु तॆरङ्गुलगु वैष्णमलकुनु प्रत्येकमुग नॊक्कॊक्करिकि आगममुलनु पेरिटशास्त्रमुलु निर्मिम्पबडियुन्नवि. २२. आ यागममुलु गूड निगममु, तान्त्रिकमु, मिश्रमु अनु पेरिट मूडुविधमुलै युन्नदि. विखनोमहर्षिचे प्रोक्तमगुनदि निगममु भागवतमु मिश्रमु, आगम सिद्धान्तमु मन्त्रसिद्धान्तमु, तन्त्र सिद्धान्तमु, तन्त्रान्तर सिद्धान्तमुलनु अष्टमोऽध्यायः 122मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता भाक्तं भागवतञ्चेति त्रिविधं वैष्णवं विदुः तेषां पृधक् पृथक्छास्त्राण्यागमाः परिकीर्तिताः२२ अत्र सुन्दरराजीया प्रयोगवृत्तिः अथ विष्णुबलावपिसकालोत्पन्ने ऽहनि? आघारादि परिषेचनान्ते प्रणिधामत्तरे ॐ भूः पुरुषमित्यादिना ऽवाह्य निर्वापान्ते तैस्तै राज्यं स्वाहा तंहुत्वाग्नेःपुरतो व्रीहिभि स्तण्डुलैर्वाकृते स्थण्डिले कूर्चमुत्तराग्रं निधायोत्तरमुखः प्राणानायम्य गन्धाक्षतपुष्पयुतै (रद्भिः) प्रणिधिमापूर्य तत्प्रणिधिजले भगवन्तन्ध्यात्वा तस्मात्थ्सण्डिले तज्जलं पवित्रेणादाय स्रावयन् द्वादशमूर्ती रावाहयेत्. केशवमावाहयामीत्यादि. अस्तिचेद्गृहार्चा बिम्ब मग्नेः पूर्वतोविष्टरे प्राङु्मखं स्थाप्यार्चयेन्नाममन्त्रैः पाद्यादिनापोहिरण्यपवमानै स्स्नानमन्नदानाचमनकाद्यन्तानि (च) नाम्नैवार्चयेत्. अथातो देवाद्यैर्वैष्णवै ष्षड्भिश्चाज्यं हुत्वा देवस्य सघृतं पायसं निवेदयति. अथाग्नौ सघृत पायसं द्वादशनामभि रतोदेवादिभि र्विष्णोर्नुकादिभिश्च जुहोति. पुनर्देवस्य पानीयाचमन ताम्बूलादीनि दत्वा पुरुषसूक्तेन द्वादशनामभि र्नमस्कारं कृत्वा पत्नीमपि प्रणामयेत्पुण्याह मन्त होमञ्च कुर्वीत. द्वादशावरान् ब्राह्मणान् भोजयित्वा. विष्णुनिवेदित शेषं पायसं पत्नीम्प्राशयित्वा. इति नालुगु अवान्तर सिद्धान्तमु लुग लिखिम्पबडियुन्न पञ्चरात्रमु तान्त्रिकमनियु चॆप्पबडुचुन्नवि. २३. ई यागममुलयन्दु विवरिम्पबडिन दीक्षाविधुलु गूड प्रत्येकमुग कीर्तिम्पबडुचुन्नवि. २४. सामान्य भावमुग जॆप्पबडिन यी दीक्ष मूडु विधमुलैयुन्नदि. वैखानस सूत्रोक्तमगु विष्णुबलिकर्मयन्दु चेयबडिन यग्नियन्दु तप्तमु चेयबडिन शङ्खचक्रमुलचे अङ्कनमु चेयबडिन हविस्सु 123 निगमस्तान्त्रिको मिश्रस्त्रिविधः प्रोक्तआगमः निगमो विखनःप्रोक्तो मिश्रो भागवतस्मृतः२३ अत्र वसन्तयाजीयावत्ति - अथ विस्णुबलिरिति. विशेषकाल निर्देशाभावा दनन्तरत्वादप्यत्रच गर्भाधानाद्यष्टमे मासि गर्भरक्षार्थं विष्णुबलिरिति. तस्माद्गर्भाधानाद्यष्टमे मासि पूर्वेद्यु रभ्युदयश्राद्धङ्कृत्वा पुण्येनक्षत्रे सीमन्तस्यान्ते तन्त्रयित्वा विष्णुबलिं कुर्यात्, अत्र बोधायन वचनं यथैतद्धृतो बलि हरणं विष्णवेऽष्टमेमासे सप्तम्यां द्वादश्यां रोहिण्यां श्रवणेवेति. उत्तरप्रणिधावग्न्यादीनित्यादि? निर्याप्याघारं हुत्वेत्यन्तं. अघार होमकाले तदुत्तरप्रणिधौ देवानग्न्यादि सर्वदेवानावाह्य ॐभूः पुरुषमित्याद्यै श्चतुर्भि र्विष्णुमप्यावाह्य तधाज्यं निरूप्य आहुती (हुत्वा) श्चरुणा होमान्तमाघारं हुत्वाथ सीमन्तोन्नयनानन्तरं तदेवव्यान्त होमं? कृत्वा दितेन्वमग्ग्स्थ्सा इत्याद्यैरन्तः परिषेकं च कृत्वा द्वौच तन्त्रयित्वा पुनरदितेनुमन्यस्वेत्याद्यैर्मन्त्रैरादिपरिषेकं च कृत्वा विष्णुबलिं कुर्यात्. उत्तरप्रणिधा वों भूः पुरुषमित्याद्यै श्चतुर्भि र्विष्णु मावाह यामीत्यावाह्याज्यं निरूप्य चतुराज्याहुतीर्हुत्वा, अग्नेः पूर्वस्यां दर्भासन इति गृहार्चनार्थं तद्विष्णोर्चिम्बं यदि स्यादग्नेः पूर्वस्यां विष्टरे साधिवासे दर्भासने प्रत्यङु्मखं तद्बिम्बं स्थापयित्वा बिम्बाभावे स्वर्णशकलं कूर्चं वा निधाय तस्मिन् कूर्चाक्षताद्भिः प्रणिधिमापूर्य तदप्सु तं देवं सकलं ध्यात्वा कूर्चेवाद्भिर्द्वादशनामभि र्देवं विष्णुमावाह्य स्नापयित्वा तन्नाम्नार्चयति. आपोहि ष्ठाद्यै हिरण्यवर्णाद्यैः पवमानाद्यैश्च बिम्बं स्नापयित्वा तदभावे स्नानमितिप्रोक्ष्य द्वादशनामभिः पाद्याचमन स्नान प्लोत गर्भिणिचे प्राशनमु जेयबडुटये गर्भचक्रदीक्षनियु स्थूल दृष्टिचे चॆप्पबडुचुन्नदि. (दीनिनि दीक्षयनि पिलुचुट मुख्यव्यवहारमु कादनि आप्रकरणमन्दु निरूपिम्पबडियुन्नदि.) जननान्तर मुपनयनाग्नि अष्टमोऽध्यायः 124मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता चतुस्सिद्धान्तसहितः पाञ्चरात्रस्तु तान्त्रिकः तेषूक्तदीक्षाविधयः पृथगेव प्रकीर्तिताः२४ वस्त्रोत्तरीयाभरण यज्ञोपवीताचमन पुष्प गन्ध धूप दीपार्घ्याचमनै रर्चयति. द्वादशाहुतीराज्येन हुत्वेति. अतोदेवाद्यै र्विष्णोर्नुकाद्यैष्पड्भिश्च द्वादशमन्त्रै र्जुह्वाऽऽज्येनहुत्वा पायस माज्येन हुत्वा पायसं हविर्द्वादशनामभि र्देवं निवेद्य पानीयाचमन मुखवासं दद्यात्, आज्यमिश्रं पायसं जुहुयादिति. केशवाद्यैर्द्वादश नामभिर्विष्णोर्नुकाद्यै र्मन्त्रैश्च साज्यं शेषं पायसं हस्तेन जुहुयात्. नमोऽन्तैः द्वादश नामभिः प्रणामान् कृत्वा तच्छेषं पायसं पत्नीं भोजयति. तस्यां विद्वानायुष्य बलारोग्ययुक्च्री मान्त्सत्पुत्रोजायत इति. अत्र सञ्जीवया जीयं निबन्धनम् : भगवत्पूजायामधिकारः कस्येत्याकाङ्क्षायां श्रुति स्मृति सूत्रपुराण संहिताचारविहितत्वं भगवत्कैङ्कर्य परमैकान्तिक धर्मोपचारादिकं श्रीवैखानसानां गर्भवैष्णवानामेवेति प्रसिद्धं. ननु गर्भवैष्णवत्वमेषामस्तीति भवतोक्तं किल, तत्सूत्रोक्तमागमोक्तं वासत्यमेवं चे दाजन्मबधिरश्श्रूयतां! लोके तावदापस्तम्बादीनां पैतृमेधकेन संस्कारेण सह षोडशसुसंस्कारेषु गर्भ संस्कारास्त्रय एव गर्भाधान पुंसवन सीमन्ता इति.एतेषां वैखानसानां तावन्नित्यकर्माण्यौर्थ्वदैहिकं विना शारीरसंस्कारा अष्टादश. तेषु च गर्भसंस्कारः पञ्च किञ्च यत? वैष्णवत्वं पञ्चसंस्कारवत्त्वं भवितव्यं किल (त्वन्मत इति भावः, ततो? मातृगर्भस्थस्य शिवोर्जननात्परं पञ्चसंस्कारित्व मस्त्येव, तत्प्रकार उच्यतॆ, वैष्णवस्य किं वालक्षणं, पञ्चसंस्कारवत्त्वमेव, तानि यन्दु तप्तमु जेयबडिन शङ्खचक्रमुलचे भुजमुलयन्दङ्कनमु चेयबडुटये बहिस्तप्तचक्र दीक्षयनि वाड बडुचुन्नदि. २६. 125 पञ्चापि संस्काराणि गर्भ (स्थ)स्यैव. ’ऋतुसङ्गमन गर्बाधान पुंसवन सीमन्त विष्णुबलय इति गर्भस्य पञ्च संस्काराः, तेष्वष्टमे नवमे मासि शिशुजनना त्पूर्वमेव विष्णुबलिः कर्तव्यः, तेन संस्कारेणापि गर्भस्थस्य शिशोः पञ्चसंस्कारवत्त्वं भवति. तथाच सूत्रं, अथविष्णुबलिः, पुन्नाम्निनक्षत्रे पत्न्या सह स्नात्वा पूर्वेद्युर्नान्दीमुखं कृत्वा? अग्निमुखान्ते धाताददातुन इमम्मेवरुण प्रजापते नत्वच्चित्तञ्चाग्नि र्भूतानामृताषाट्, (इति) अतोदेवादि षण्मन्त्रैः (च) पञ्चसूक्तान्याज्येन हुत्चाततः परिषेचनान्ते व्याहृति चतुष्टये नावाहनं पुरुषस्य) कृत्वापरं केशवादि दामोदरान्तं द्वादशमूर्तीना मावाहन मुत्तरप्रणिधौ कृत्वाज्येन जुष्टा कारं तदन्ते प्रणवादि स्वाहान्तं चतुर्थ्यन्तेन र्ग्यजुस्सामा धर्वभीर्मन्त्रैर्वैष्णवैर्देवं संस्तूय नमोन्तैर्नामभिः प्रणमेत्. तत्पायसं? तदाज्यशेपेणातो देवाद्यैर्विष्णोर्नुकाद्यैः केशवादि द्वादशनाममन्त्रैरभिमन्त्र्य भूस्त्वयि ददामीति पत्न्याः प्राशानदानेन गर्भस्थशिशोः पञ्चसंस्कारवत्त्वं सिद्ध्यति. ननु विष्णुबलि संस्कारविशेषेण पञ्चापि संस्काराः कथं सिद्ध्यन्ति सत्यं, पुरा विखनाश्चतुर्मुखस्स्वपीत्रा श्रीमन्नारायणेन? स्वजनन कारण नलिनगर्भस्थिति समये स्वदेहनिहित वैष्णव मुद्राप्रभावेन गर्भवैष्णवो भूत्वा स्वविहित चक्राकारमुगनु शङ्खाकारमुगनु भुजमुलयन्दु लेखनमु चेयबडुटये न्यासचक्र दीक्षयनियु ई विधमुग दीक्षात्रय लक्षणमु जॆप्पबडियुन्नदि.२७. ई मूडुदीक्षल यन्दुनु महात्मुलगु दीक्षातु त्रिविधाप्रोक्ता सामान्येन तथोच्यते विष्णुबल्यग्निनातप्त चक्रेण हविरङ्कितं२५ यत्प्राश्यतेनैवगर्भ चक्र दीक्षात्युदाहृता उपनयनाग्निना तप्त चक्रेणाङ्कनमंसयोः२६ अष्टमोऽध्यायः 126मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता गर्भवैष्णवत्वं स्वप्रणीत सूत्रानुयायिनां वैखानसानामुचितमिति मनसि निधाय तस्मिन्नेव सूत्रे विष्णुबलिरित्ययं गर्भसंस्कारो (ऽत्यन्तं विलक्षणो) विहितः तस्मात्संस्कारा द्गर्भस्थशिशोः पञ्चसंस्कार वत्त्वं सिद्ध्यतेव तेन मातृगर्भस्थो जीवो वैष्णव सूत्र मन्त्रसंस्कृतो भवतीति. कृत्वा तेषां वैखानसाना मागर्भवैष्णवत्वं सिद्धं. न त्वितरसूत्रिणां. (ग्रन्थोयमतिमात्रं जीर्णःप्रायो यधोपलिब्धि नाति शुद्धो लेखकदोषदुष्टस्समुपलभ्यत इति ग्रन्धकर्तुरुपपादन परिपाटीप्रदर्शयितुं चात्रदिङ्मात्र मुदाहृतः प्राचुर्यात्सर्वोऽपि ग्रन्थः प्रचलतीत्थमेव अस्यच गर्भवैष्णवेष्टि भाष्यमिति नामाख्यायते विस्तरोऽन्यत्र द्रष्टव्यः) अत्र वेङ्कटयोगीयं निबन्धनं : किञ्च विष्णुबलौ मरीचिनाप्रोक्त विशेषार्थोऽपि लिख्यते. वैखानसानां तस्यावश्यकर्तव्यत्वात्, स च विखनसा (कण्ठरवेणा) नुक्तोऽपि तच्छिष्यैर्मरीच्यादिभिरादरेणोक्तत्वादवश्य माचरणीय एव, मरीचिकल्पे अथ गर्भचक्रविधिस्सूत्रोक्तविष्णुबल्युक्त पायसहूमान्ते देवस्य पुरत आसीन इत्यादि, इतःपूर्वमपि अथ विष्णुबलिर्गर्भाधानाद्यष्टमे मास्येव शुक्लपक्षे शुद्देऽहनि पूर्ववन्मङ्गल स्नानादीनि कृत्वा पत्न्यासह नौखेयुलकु गर्भचक्र दीक्ष विहितमैयुन्नदि. बाह्यतप्त चक्रदीक्षयनुनदि पाञ्चरात्रुलकुनु न्यास चक्रदीक्ष भागवतुलकुनु निट्लेविहितमै युन्नदि. २९. ई विधमुगा महात्मुलगु वैष्णमलकु विहितमगु दीक्षात्रयमु चॆप्पबडियुन्नदि. २९. मरियु नीतप्तमुद्रयु द्विविधमुग पॆद्दलचे यासाबहिस्तप्तचक्र दिक्षेत्येवमुदाहृता याचक्रजलजाकार लेखनं तु भुजद्वये२७ सान्यासचक्रदीक्षास्याद्दीक्षात्रयमितिस्मृतं औखेयानां गर्भचक्र दीक्षाप्रोक्ता महात्मानां२८ 127 पूर्ववदासीनः प्राणानायम्य श्रीमान् गोत्रो नामधेयोऽहं श्रीमतो गोत्रस्य नामधेयस्य मम धर्मपत्न्या गर्भसंरक्षणार्थं विष्णुबलि कर्म करिष्य इति सङ्कल्प्येतिसएवाह : अत्र गोपनाचार्यनिर्मिता सूत्रानुक्रमणिका (भट्टीयं) एवऽंशुभतिधौ ममधर्मपत्न्या प्रधमगर्भद्वारा सर्वगर्भ संस्कारार्थं विष्णुबलिकर्मणा सग्ग् स्करिष्य इति सङ्कल्प्य देवार्चनार्थं गन्धपुप्पाद्यर्चनद्रव्याणि सुदर्शन पाञ्चजन्याऽ सनकूर्च पायसादीनि सम्भृत्याघारं कृत्वा विष्णोर्नुकाद्यै राज्यमिश्रं पायसञ्च हुत्वा हिरण्यवर्णाइति सूक्तेन जपित्वा गायत्रीमुच्चार्य सर्वे सुदर्शनमन्त्रान् सुदर्शन षडक्षरं सुदर्शन गायत्रीं जप्त्वा सुदर्शनाय स्वाहा पाञ्चजन्याय स्वाहा, गदाधिपतये स्वाहा शारा ङ य स्वाहा खड्गाधिपतये स्वाहा इति हुत्वा, ऋग्यजुसामाधर्वभिर्मन्त्रैर्देवंसंस्तूय नमोन्तैः केशवादिभिः प्रणमेत्. अन्तः परिषेकं कृत्वा सुदर्शनगायत्री पूजां कृत्वा सुदर्शन मभिगृह्णामीति पायसे दक्षिणभागे सुदर्शनं निक्षिप्य ’रविपा’ मिति वामभागे शङ्खं निक्षिप्य प्रणम्य भूमाननोग्रे तन्मा यशोग्र इति पत्नीं विभागिम्पबडिनदि.३० अन्तस्तापमु बहिस्तापमु अनि यीतापमु रॆण्डु तॆरङ्गुलगुचुन्नदि. वैखानस सूत्रमन्दुपदेशिम्पबडिन युत्तममुनु गर्भवैष्णव संस्कारमुनगु विष्णुबलियनुनदि तापसंस्कारमुचे गूडियुन्नदि. ’सुदर्शनाय’यनु मॊदलगु सुदर्शन पाञ्चजन्य मन्त्रमुल चेतनु ’यस्यमे श्रिय’ मनु मन्त्रमुचेतनु चेयबडु बाह्यतप्तारि दीक्षानुसरणं पञ्चरात्रिणां उक्तातथा न्यासचक्र दीक्षा भागवतोचिता२९ एवं दीक्षात्रयं प्रोक्तं वैष्णवानां महात्मनां पुनश्च तप्तचक्रब्ज मुद्रा द्वेधा स्मृता बुधैः३० अष्टमोऽध्यायः 128मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता पायसमन्नं प्राशयेदित्यादि. अत्रास्मत्तातपादै श्श्रीकोदण्डरामयज्वभिरनु गृहीता स्मार्तकर्मानुक्रमणिका : एनां पत्नीं प्रथमगर्भे सर्वगर्भसंस्कारार्थं प्रथमगर्भसंस्कारद्वारा सर्वगर्भस्थ शिशोःनामा गर्भ वैष्णवत्व सिद्ध्यर्थं श्री वैखानस सूत्रोक्त विष्णुबलिकर्मणा भृग्वादिभि रुपदिष्ट गर्भवैष्णवेष्ट्या सग्ग्स्करिष्य इति सङ्कल्प्य इत्यारभ्य एतत्पर्यन्तं विष्णुबलिं सूत्रोक्तवत्कृत्वा नन्तरमेनां पत्नीं प्रथमगर्भे सर्वगर्भ संस्कारार्थं विखनोमतानुसारिभि र्भृग्वादिभिरुपदिष्ट गर्भवैष्ट्या सग्स्करिष्य इतिसङ्कल्प्य विष्णु बलिशेष माचरति. शङ्खारि मुद्रार्चन बिम्बदुग्ध दधीनि क्षौद्रं गुडमाज्य दौग्धेकूर्चासना द्यर्चनवस्तुजातम्. सम्पादयेद्दौहृदवैष्णवेष्ट्यां. कृत्वा तथा पायसहोममादौ सूत्रोक्तव द्विष्णुबलौ तदग्नौ, हेतिस्रतिष्ठां विधिवत्प्रकुर्या त्समानयेत्प्रागपि संस्कृतान्वा हुत्वा मरीच्युक्तवदब्जपूर्व दैवत्यमन्यांश्च मसूप्यथोक्तं, तप्तैर्हविर्हेतिभिरङ्कयित्वा मन्त्रैर्हविः प्राशयति स्तिृयन्तत्. इत्यादि पूर्वाचार्यसङ्गृहीत श्लोकैरुक्तरीत्या च शङ्खचक्रे गृहार्चन बिम्बं इत्यादुक्त्वा तस्याः पत्न्यास्सर्वगर्भ संस्कारार्थं सर्वगर्भस्थ शिशूनामागर्भ वैष्णवत्व सिद्ध्यर्थं विष्णुनिवेदित चक्रादिभिस्तप्तं हविः पायसशेषं पत्नी मन्तर्वत्नीं प्राशयति. प्रयोग विधिये अन्तस्तापमनि चॆप्पबडुनु. ३२. पञ्चरात्र वैखानस शास्त्रमुल यन्दुक्तमगु विधिचे जननान्तरमु भुजमुलयन्दाया विधुल ननुसरिञ्चि मन्त्रमुलचे तप्तचक्रादुलनु धरिञ्चुट यनु अन्तस्तापो बहिस्ताप इति तापो द्विधाभवेत् उक्तो वैखानसे सूत्रे यो विष्णुबलिरुत्तमः३१ गर्भवैष्णवसंस्कार स्थापसंस्कारवान्त्स्मतः सुदर्शनायेति तथा यस्यमे श्रियमित्यपि३२ 129 इत्याद्युक्तं एवमादिभिः प्रमाणवचनै र्व्यक्तं निर्धार्यतेयं विष्णु बलिसंस्कार स्तापवानतापवान्वा विलक्षणो वैष्णव संस्कार इति. यतोजाग्रति यस्यम, इत्याद्या श्श्रुतयः प्रकृतमनुसरामः. अत्र पूर्वस्मिन् श्लोके उक्तो वैखानसे सूत्रे यो विष्णुबलिरुत्तमः इति श्लोके योविष्णुबलि कर्मणीति पाठान्तरमपि परिदृश्यते. अमुमेव पाठ मनुमन्य मानाः केचिदाचार्याव्याचख्यु र्वैष्ण वेष्टिरिति विष्णुबलिकर्माङ्गतया पायस तापादि प्रयोग जातं इति विस्तरस्त्वन्यत्र द्रष्टव्यः सुदर्शनायेत्यनेन पाञ्चजन्यायेत्यपि लक्ष्यते, प्रतीकाविमौ सुदर्शन पाञ्चजन्य प्रधानमन्त्रा नभिदत्तः, यस्य मेश्रियं, सचक्रवर्ती, चेति श्रुतिमभिज्ञापयतः, यस्यमे श्रियममितां दातुं गर्भएवकरे चक्रं धारयामि स चक्रवर्ती भवतीति श्रुतिः. अस्याव्याख्याप्रकारोऽस्मद्देशिकै श्श्री श्रीनिवासमखिभिरुपन्यासोक्त मूलव्याख्यानावसर एवोपवर्णयिषिषित इति ग्रन्ध विस्तरभयान्नेह प्रदर्शितः. उक्तं कर्मेदमन्तस्ताप इतीरितः, ३२. वैखानसशास्त्रोक्तेन यद्वा पञ्चरात्रशास्त्रोक्तेन विधिना मन्त्रैर्जातस्य जननानन्तरं युक्तकाले भुजयोर्मूले यत्तप्तचक्रादिधारणं तत्ताप स चक्रवर्तीचेत्याद्यैः कर्मान्तस्तापईरितः पञ्चरात्रोक्तविधिना तप्तचक्रादि धारणं३३ जात्य भुजयोर्मूले मन्त्रैर्यत्तापसंस्कृतिः तथाग्निनावै होतेति? श्रुतिर्दर्शयति स्वतः३४ ताप संस्कारमॆद्दिगलदो अदिये बहिस्तापमनि चॆप्पबडुनु. ’अग्निना वैहोता’ यनुश्रुति इन्दुकु प्रमाणमै युन्नदि. इट्लु अन्तस्ताप बहिस्तापमुल यॊक्क लक्षणमु वर्णिम्पबडिनदि. ३४. मरियु वैष्णवमु अष्टमोऽध्यायः 130मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता संस्कृतिस्तापसंस्कार उच्यते, तधा तस्यप्रमाणं श्रुतिरिति तामेव दर्शय त्यग्निनावै हूते ति स्यादियङ्खिलश्रुतिः, आकरो महर्षिरेव ३४. अयं बहिस्तापस्समाम्नातः तल्लक्षणमित्युक्त प्रकारेणेरितं. ३४. पुरस्क्रत्यैनामेव व्यवस्थां तदनुबन्धि वैष्णवमपि द्विधाव्याख्यास्यति वैष्णवमिति. बाह्यमा भ्यन्तरमिति पुनर्वैष्णवमखण्डं द्विविधं प्रोक्तं यथापञ्चरात्रादिनमुक्त विधय बाह्यतापादीनि साध्यं बाह्यं वैखानसमन्तस्तापसाध्य मन्यदान्तरमिति मतं महर्षीणा मित्यनुषज्यते. ३५. अस्मिन्नध्याये चक्राङ्कणविभेदश्चक्राङ्कितेषु तरतमभावो वैष्णवविभागे मतान्तरो पक्षेप इत्यंशाः प्रतिपादिताः आहत्य सार्थपञ्चत्रिंशच्ल्छोकाः, एक मुपजातिवृत्त मन्याश्छानुष्टुभः. अष्टमाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता बहिस्तापस्समाम्नातस्तल्लक्षणमितीरितं वैष्णवं द्विविधं प्रोक्तं बाह्यमाभ्यन्तरं पुनः३५ पञ्चरात्रादिकं बाह्यमन्यद्वैखानसं मतं३५ इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां चक्राङ्कित त्रैविध्य (वैष्णवविभेद)निर्णयो नामाष्टमोऽध्यायः बाह्यमु आभ्यन्तरमु अनु पेरिट द्विविधमै युन्नदि. ३५.पञ्चरात्रादि शास्त्रसंस्कृतुलकु प्राप्यमैनदि बाह्यमु. वैखानससूत्र संस्कृतुलकु प्राप्यमैनदि अन्तरमनियु शास्त्रकारुलमतमै युन्नदि. इदि यार्षमगु श्रीवैखानस शास्त्रमुन मरीचिप्रोक्तमगु नानन्दसंहित यन्दु चक्राङ्कण विभेदमु, वैष्णवविभेद प्रस्ताव विस्तरमु अनु नष्टमाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. 131 श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ९. अथ नवमोऽध्यायः (वैष्णवविभागे) वैखानसविभेदः शुद्धा मिश्रा स्तथास्मार्तास्त्रिधा वैखानसामताः सौम्य मिश्रा स्तथा शुद्धा वैष्णवास्ते यथाक्रमं.१ संस्कृतव्याख्या पूर्वस्मिन्नध्याये वैष्णवानां विभागे प्रक्रान्तोमतान्तरोपक्षेपः परमनुवर्ततेऽस्मिन्नप्यध्याये, अत्राध्यायान्तरेण कल्पितश्चेदस्तु सौक्ष्म्यादवगन्तव्यः, पूर्वत्र वैष्णवत्वावच्छिन्न वैष्णव विभागः छत्रिन्यायेन प्रकृते वैष्णवत्वावच्छिन्न वैखानसविभाग इति. तथा सति पर्यवसानं वैष्णवविभागएवेति भावः, तर्हिकिमुच्यतेऽस्य पूर्वाध्यायशेषत्वमिति न चोद्यं. ’वैष्णवास्ते यधाक्रम’मि त्यत्रापि वैष्णवानां त्रैविध्य प्रस्तावएव ग्रन्थस्योपक्रान्तत्वात्, वैष्णवाद्विविधा मिश्रानिगमागमदीक्षिता. इत्यादिभिरुत्ररत्र मिश्र शुद्धवैष्णव विभागस्यैव वक्ष्यमाणत्वाच्च. वैखानसाइति वैखानसशास्त्र समुदाचारा इत्यर्थः श्लोकश्चायं व्यत्ययेन पठितुमुचितः, ’सौम्य मिश्रास्तधा शुद्धा वैष्णवास्ते यथाक्रमं. शुद्धा मिश्रा स्तथा स्मार्तास्तधा वैखानसामता. इति अत्रेयं आन्ध्रतात्पर्यं ई यध्यायमुनु पूर्वाध्याय शेषमुग नॆरुगन्दगुनु. अनगा वैष्णव विभागमे तिरिगि चेयबडु चुन्नदनि भावमु. वैष्णवमनुनदि तिरिगि सौम्यमु, मिश्रमु, स्मार्तमु अनि मूडु तॆरङ्गुलुग व्यवहरिम्प 132मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वैखानसेन सूत्रेण निषेकादि क्रियान्विताः शुद्धवैखानसाः प्रोक्तास्ते सौम्या वैष्णवास्स्मृताः२ योजना. वैष्णवाः पुनस्त्रिविधा भवन्ति सौम्यामिश्रा शुद्धा इति. तेच यधाक्रमं शुद्धवैखानसा मिश्रवैखानसा स्स्मार्तवैखानस इति व्यवह्रीायन्ते. १. क्रमेण तेषां लक्षणमाह वैखानसेनेत्यादिना, वैखानसेन विखनसमहर्षिणा प्रोक्तेन सूत्रेण अर्थात्तदुदितेन विधिना निषेकादि क्रियाभिरन्वितास्संस्कृता ये ते शुद्धवैखानसाः प्रोक्तास्तएव सौम्यावैष्णवास्स्मृताः, इह निषेकादिक्रियान्वितत्वं च यावत्क्रि यान्वितत्वं विवक्षतं. निषेक आदिर्यासान्ता निषेकादयः ताश्च ताः क्रिया निषेकादिक्रियाः निषेकादि श्मशानान्तो मन्त्रैर्यस्योदितो विधिः तस्य शास्त्रेऽधिकारोऽस्मिन् ज्ञेयो नान्यस्य कस्यचिदिति मनुना धर्मशास्त्रे मानवादौ तदाकरेषु चाधिकारिनिर्णये निषेकादि क्रियावतामधिकारमाहेति निषेकादि मत्त्वत्वमपि श्रीसूत्रस्योत्कृष्टत्वे हेतुमहुर्भाष्य कारचरणा इति पूर्वमुपपादित मिहानुसन्धेयं. निषेकोऽयमादि संस्काराणा सचचतुर्थी क्रिया ऋतुसङ्गमन ’क्रियावेत्यस्माभिश्श्रीसूत्र धर्मप्रश्न व्याख्यानावसरे बहुशोविचारितमिति ततोऽनुसन्धेयं : बाढ मुद्घुष्यतेचायं श्रीविखनोमुनि सार्वभौमेण वैष्णवत्व सम्पादने श्रीवैखानससूत्रोक्त निसेकादिक्रियावत्त्वमेको हेतुरिति मरीचिः उक्तंहि श्रीसूत्रे ’निषेकाद्यैश्शारीरैरापाणिग्रहणात्संस्कारैस्संस्कताया’ मित्यारभ्य नारायण परायणो निर्द्वन्द्वोमुनि रिति मुनित्वं त्वनुत्तमं पदमुपन्यस्तं तत्रैव, ततउत्कृष्टस्याधिकार विशेषस्यानुपादानात्. तच्च नारायणपरायणत्वाभिन्नं वैष्णवत्वमितिच निषेकादि क्रियांवत्त्व बडुचुन्नदि. ई मूडु तॆरङ्गुलवारुनु क्रममुग, शुद्ध वैखानसुलु, मिश्रवैखानसुलु, स्मार्तवैखानसुलनि गूड पिलुवबडुचुन्नारु. १. वैखानस 133 अवैखानससूत्रोक्तनिषेकादि क्रियान्विताः वैखानसागमोक्तायां दीक्षायां येचदीक्षिताः३ विशिष्टस्यैवान्तरेण तपादि संस्कारं नारायण परायणत्वे निर्द्वन्द्वतायां च सम्पद्यते प्राणिनां प्राप्यस्याधिकारस्य पराकाष्ठेति. ननु निषेकादि क्रियावतां वैष्णवत्वस्य नैसर्गिकत्वे पुनस्तेषां निर्द्वन्द्वतायां मुनित्वा पत्तौ नारायण परायणत्वविधानं व्यर्थमिति चेत्सत्यं, निषेकादिक्रियावान्त्सर्वोऽपि नारायण परायण एव भवतीत्यनियमात् जातस्येमा विधयो नारायण परायणत्वादयः परमपदवी निश्श्रेणयस्संविधीयन्ते महर्षिभिरति. वैष्णवोजातःपौनःपुन्येन नारायणपरायणत्वमभ्यस्यन्मुनिर्भवतीत्यभ्यास आवश्यक इत्यर्थे तद्विधानस्यार्थवत्त्वात्, किञ्च प्रकारान्तरेणापि चोद्यामहे, नैतानि कल्पसूत्राण्यदइव सङ्कुचितमेव जनमभिलक्ष्यतथा प्रवृत्तानीति न्यायविदांसमयः. अवैखानसमधिकृत्यसूत्रेऽस्मिन्नन्वयमाने तद्विधान मर्थवद्भवतीति, तत्र निषेकाक्रियावानिति यधार्हैस्त्संस्कारै स्संस्कृताउच्यन्ते, निषेकादीनां क्रियाणां पञ्चानां सूत्रान्तरेष्वनुपदिष्टत्वादर्धानुरोधेनात्र निषेकादिक्रियावत्त्वस्य गार्भसंस्कारार्थकत्वमुररीक्रियते, तादृशानां वैष्णवानामपि कोटिशस्सम्भाव्यमानत्वात् तेषामपि मुनित्वावस्थामारुरु क्षूणां निर्द्वन्द्व सब्रह्मचारिणो नारायण परायणत्वस्य विधेयत्वा वश्यम्भावात्, नचास्त्वि यमेववाचोयुक्तिस्स्वपक्षे पीतिवाच्यं बहुग्रन्थ विरोधाद्भाधात्प्रतिपक्षे बाधकाभावात् सर्वसम्प्रतिपन्नत्वाच्च, वक्ष्यति चाग्रे कुहचित्स्वयमेव सूत्रकारः अथाग्नौ नित्यहोमान्ते विष्णोर्नित्यार्चा सर्वदेवार्चा भवतीत्यारभ्य तत्प्रक्रियां सविशेष मुपन्यस्य गृहे देवायतने वा भक्त्या भगवन्तन्नारायणमर्चये त्तद्विष्णोःपरमं पदं गच्छतीति विज्ञायत सूत्रमुचे निषेकमादिगागल अन्नि संस्कारमुलतो गूडिन वारलु वैष्णम लनबडुचुन्नारु. वीरलु सौम्य वैष्णमलनियु शुद्ध वैखानसुलनियि नवमोऽध्यायः 134मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता मिश्रवैखानसाः प्रोक्तास्तेमिश्रा वैष्णवास्स्मृताः वैष्णवा द्विविधामिश्रा निगमागम दीक्षिताः४ इति. तत्र निषेकादिक्रियावतं परमन्तरेण संस्कारान्तरं विधीयते. विष्णोः परमपदप्रापकं विष्ण्वर्चनमेकं साधनं नचास्तु पञ्चरात्रोक्तो वैदिको वा तापादि संस्कारस्तेषामपि, अनुक्तस्यान्यतोग्रहीतुमुचितत्वादितिवाच्यं. शास्त्रस्यास्य शास्त्रान्तर निरपेक्षत्व रूप परिपूर्णोपदेशतया जागरूकत्वात्. न्यायशरीरेऽनुक्तस्या प्रतिषिद्धमिति विशेषितत्वेन तापादेः प्रकृते निषिद्धत्वाच्च. नहि वैदिकमपि संस्कारं सर्वोऽपि सर्वमाचरत्वा चरितव्य इति वा निर्बन्धः , यथाधिकारमनुतिष्ठन्ति ब्राह्मणा स्स्ववर्णोचितं क्षत्रिया स्तदुचित मित्येव. नह्याश्रम धर्मेष्वपि दृश्यते कर्मव्यतीहारः, सिद्धेतस्यवैदिकत्वेच यथाधिकारमस्तु तापोऽपि संस्कारस्तत्राधिकृतानां. अतीन्द्रिय ज्ञानसम्पन्नाहि महर्षय स्ततएवानन्तान् गहनानपि वेदानात्मनीन सुकृत सन्तानपरिणते र्भगवदनु पाधिक दयावशात्क रबदरसमानमध्यक्षितवन्तः पामरानज्ञानस्मदादीननु जिघृक्षव स्स्वावगतमर्थं धर्मशास्त्ररूपेण विवृण्वन्ति स्म, नचास्मिन् पक्षेसर्वाण्यपि शास्त्राणि किम्प्रमाकरणान्येवेति शङ्क्यं, शास्त्रस्याप्रामाण्यत्व कथने माना भावात्, विरुद्धाभासानामर्थानामुचितायां सरण्यां नेयत्वात्, कोऽयं निष्यत्युचितेयं सरणिरियं नेति. नूनमाप्त एवसः, प्रश्नोऽ यमनियमेन समाधेयस्सर्वैरित्यस्मिन्न द्योगोन चिकीर्षितः, उक्तं चेतिहास पुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहये दिति. अलमियता : नचास्तु वा निषेकादि क्रियावत्त्वं वैष्णवत्व सम्पादने निदानं, तापादि संस्कारो वैदिकत्वेनाभिमतः पञ्चरात्र शास्त्रचोदितोऽप्यस्तु, यस्मात्ससूत्रे न न्यषेधीति वाच्यं. तदनुयायिभिर्भृग्वादिभिश्श्रीशास्त्रे तस्य वर्णशो निषिद्धत्वेन व्यवहरिम्पबडुचुन्नारु. (शुद्धुलनगा शास्त्रान्तं संस्कारमुलचे साङ्कर्यमु लेनि वारलुनु, सौम्युलन भगवत्प्रियतमु लनियु नर्थमु.) 135 निगमो विखनःप्रोक्तस्त्वागमो हरिचोदितः वैखानसं हि निगमः पाञ्चरात्रं तथागमः५ सूत्रेऽपि निषिद्धक्रिय त्वात्. नचात्र निषेकादिक्रियावत्त्वस्य वैष्णवत्व हेतुत्वे भवदुक्त विष्णुबले स्तत्त्वंव्याहत मिति वाच्यं, विष्णुबलेर्निषेकाद्यासुक्रियास्वेक तमत्वात्. नचात्रा प्यस्यैव प्राधान्यं दुरुपपादमिति वाच्यं, जौचित्यात्, तथाहि निषेकादिषु चतुर्ष्वाद्येषु संस्कारेषु विलक्षणो वैष्णवसंस्कारोऽय मनुपपन्नः, तत्र गर्भस्य कलिलत्वादिरूपेणापरिपूर्णत्वश्रवणात्. यधा गर्भोपनिषदि, ऋतुकाले सम्प्रयोगादेकरात्रोषितं कलिलं भवति, सप्तरात्रोषितं बुद्बुदं भवति, अर्थमासाभ्यन्तरे पिण्डो भवति, मसाभ्यन्तरे कठिनोभवति, मासद्वयेन शिरस्सम्पद्यतॆ, मासत्रयेण पादप्रदेशो भवति, अथ चतुर्थेमासे गुल्भ जठर कटि प्रदेशा भवन्ति पञ्चमे मासे पृष्ठवंशोभवति षष्ठेमासेमुखनासिकाक्षि श्रोत्राणिभवन्ति सप्तमे मासे जीवेन संयुक्तोभवति. अष्टमेमासे सर्वलक्षण सम्पूर्णोभवति. पितूरेतोऽतिरेका त्पुरुषो मातूरेतोऽतिरेकात्स्त्री उभयोर्बीजतुल्यत्वान्नपुंसको भवति. व्याकुलित मनसोरन्धाः खञ्जाः कुब्जा वामना भवन्ति, अन्योन्य वायपरिपीडित शुक्र द्वैविध्यात्तनुस्यात्ततो युग्माः प्रजायन्ते. पञ्चात्मकस्समर्थः, पञ्चात्मिका चेतसा बुद्धिर्गन्धरसादि जानाक्षराक्षर मोङ्कारं चिन्तयति तदेतदेकाक्षरं ज्ञात्वा ष्टौप्रकृतय ष्षोडश विकारा श्शरीरे तस्यैव देहिनः. अथ मात्राशित पीतनाडीसूत्रगतेन प्राण आप्यायते इत्यादि. गर्भे तु सर्वलक्षणपरिपूर्णे विधीयमानानां संस्काराणामस्यैवादिमत्त्वात्तदैव तत्सदृश प्रयोगजाते नायं विष्णुबलिर्विधीयते वैष्णवसंस्कारः. तत्रत्यागे मानाभावाच्च गर्भोऽ पिवैष्णवः प्रपन्नो वर्धतां. अवैष्णवो माविपद्यतेति मन्यतेहि भगवान्विखनाः २. अवैखानस सूत्रमुचे संस्करिम्प बडिनट्टियु आ वैखानस शास्त्रमन्दु विधिञ्चिन दीक्षचे दीक्षपॊन्दिन वारलुनु वैष्णमलनबडुचुन्नारु. वीरलु नवमोऽध्यायः 136मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता प्रापकं परमं विष्णोश्शास्त्रं द्वितयमीरितं वैखानसानां सर्वेषां तथावै पाञ्चरात्रिणां६ तत्किमिति व्याहन्यते निषेकाद्यासुक्रियासु मथ्येवैलक्षण्यं (प्राधान्यं) विष्णुबले रित्यौचित्यंसिद्धं. प्रकृत मनुसरामः : अत्रेयं योजना, वैखानसेन सूत्रेण निषेकादि क्रियान्विता अर्था द्वैखानसा वैष्णवा भवन्ति. ते च संस्काराणामानुरुप्याच्छुद्धवैखानसा इति सौम्यवैष्णवा इति चोच्यन्ते. इति अत्रवैष्णवा इत्यावर्त्यते, तच्च सौम्यशब्देनान्वेति, यद्वासौम्या इत्यस्यैव सौम्यवैष्णवा इत्यर्थः शुद्धादय इमे यथायथं रूढा यौगिका वा शब्दाज्ञेयाः, शुद्धत्वंहि शास्त्रान्तरनिरपेक्षारूपमसाङ्कर्य वत्त्वं, सौम्यत्वञ्च विष्णुसम्बन्धित्वं, सूतेऽमृतमिति सोमो विष्णु तत्सम्बन्धी सौम्यः, तथा सोमवद्भगवत्प्रियतमत्वं. तस्य तल्लोचनत्वात्, तथा सोमवद्ब्राह्मणानामाधिराज्यवत्त्वं, सोमस्य द्विजराजत्वात्, तधा सोमवज्जगदानन्दकन्दत्वं, तस्यमलयानिलचन्द्राद्या इति मदनमहाराज मित्रत्वेन, निशाप्रकाशकत्वेन, तिमिरोन्माथकत्वेन, तापहारकत्वेन तत्त्वस्य सम्प्रतिपन्नत्वात्, तथासोमवज्जगत्प्राणविश्राणन दीक्षत्वं, तस्य जगदभ्युद यनिदानानां निर्जराणां निरन्तरास्वाध्यमानत्वेन तज्जीवातुत्वात्, तधा जगदुत्पत्तिस्थिति हेतुभूतौषधि प्रभुत्वाच्च, तधासोमवद्गर्भाङ्कितत्वं, तस्य, ’अङ्कं केपि शशङ्किरे’ इति महाकविभिरुपवर्ण्यमानदलितेन्द्रनीलशकलश्यामस्यां कस्यान्त र्जठरे परिदृश्यमानत्वात्. तथा सोमवदुत्तमब्रह्मविद्या निष्णातत्वं (भगवच्छास्त्राधिकारित्वं) तस्योपचयापचीया यत्तकलङ्कित बहुकलावत्त्वेपि कलानिधित्वात् (अनेनाविद्यावा सुविद्योवा वैखानसकुलोद्भव इत्यादयो व्याख्याताः) तथा सोमवत्सयूध्याना माधिराज्ये अभिषिक्तत्वं, तस्य नक्षत्रग्रह मिश्रवैष्णमलनियु मिश्र वैखानसुलनियु पिलुवबडुदुरु. ऒक शास्त्रमुचे कॊन्नि संस्कारमुलुनु मरियॊक शास्त्रमुचे मरिकॊन्नि 137 एकस्मिंस्तु प्रविष्टानां पदं विष्णोरनश्वरं अन्यस्मिंस्तु प्रविष्टानां पुनर्जन्म नविद्यते७ तारादि सयूध्वज्योतिः पुञ्जेषु प्रतिष्ठावत्त्वात्, इत्याद्यूह्यं, अत्रार्थे व्याख्यास्यति विमानार्चनकल्पे तन्त्रसङ्कर प्रायश्चित्त प्रकरणे मरीचिः, यधा वैष्णवं द्विविधं. वैखानसं पञ्चरात्रमिति, वैखानसं वैदिकं वैदिकैर र्चितं ऐहिकामुष्मिक फलप्रदं सौम्यं सर्वत्र सम्पूज्यमिति, तथाक्रियाधिकारे तस्मिन्नेव प्रकरणेभृगुः, विष्णोस्तन्त्रं द्विधाप्रोक्तं सौम्यमाग्नेय मेवच, वैखानसं पाञ्चरात्रं वैदिकं तान्त्रिकं क्रमात्. द्वयोर्वैखानसं श्रेष्ठ मैहिकामुष्मिकप्रदमिति तधा यज्ञाधिकारे एकादशेऽध्याये भृगुः, ’विष्णोस्तन्त्रं द्विधा प्रोक्त मर्चनार्थं तु वैदिकं, प्रथमं सौम्यमन्यत्त दाग्नेयं तान्त्रिकं ’भवेत् वैखानसेन सूत्रेण निषेकादिक्रियान्वितैः, ब्राह्मणैः क्रियमाणंयत्तत्सौम्यं वैदिकम्मतं विधिस्तु वेदमूलश्च दीक्षायुक्तश्च तान्त्रिक’ इति तथा ज्ञानकाण्डे पञ्चोत्तरशततमेऽध्याये कश्यपः वैखानसं पञ्चरात्रमिति विधानद्वयं विष्णोस्तत्र वैखानसं सौम्यमाग्नेयं पञ्चरात्रं तस्माद्ग्राम नगर पत्तनादिषु गृहेषु च वैखानसविधानेन भगवन्तं वूजयेद्भुक्तिमुक्तिप्रदत्सौम्यत्वादस्य इत्यादि : अत्र पञ्चरात्र निन्दा पराणि वचनानि ’नहिनिन्दा’ न्यायेन नेतव्यानीति केचित् भाष्यकार चरणास्तु द्वात्रिंशद्दोषदुष्टं पञ्चरात्रमित्यदूषय न्नुत्तमब्रह्मविद्यायामित्यन्यदेतत् : अवैखानस सूत्रेति, नञ्स्यादृश्यमर्थः, तच्च समासैकदेश वैखानस सूत्र शब्देनान्वेति, अयमर्थः वैखानस सदृशेन आपस्तम्बादि सूत्रेण निषेकादि क्रियान्विता इति सादृश्यं च कल्पसूत्रत्वेन. निषेकशब्दस्य लक्षणया गर्भाधानादि संस्कारमुलुनु पॊन्दुटचे मिश्रत्वमु स्पष्टमु. ३. अन्दुनु मिश्रवैष्णमलु निगमदीक्षितुलु आगमदीक्षितुलु, अनि रॆण्डु विधमुलगा नवमोऽध्यायः 138मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता रादिमस्सं स्कारोऽर्थः तथा वाक्यस्यावृत्त्या नञोवाक्यार्थेनान्वयः. अनेनेतरे च सङ्गृह्यन्ते, एवं विधास्सन्तोये वैखानसागमे विहितायां दीक्षायां वैष्णव्यां दीक्षिताश्च भवन्ति तेपि वैष्णवा भवन्ति. तेच मिश्रमैखानसा इति. मिश्रवैष्णवा इति चोच्यन्ते पूर्ववदन्वयः तृतीयार्थे व्यत्ययेन सप्तम्यार्षः तत्रह्यागम इति शास्त्रमुच्यते, आगमेषु प्रामाण्यवादस्तु विस्तरात्पूर्वै राचार्यैश्श्रीयामुनमुनि निगमान्तदेशिक प्रमुखै रागम प्रामाण्य पञ्चरात्र रक्षादिषु ग्रन्धेषु निरूपितत्वा द्विस्तरस्ततोऽवसेयः अत्रतु शास्त्रसाङ्कर्य रूप मिश्रत्वं मिश्रेषु स्पष्टं. पुनस्तानेव मिश्रान्वैष्णवान् द्विधाविभजते वैष्णवा इति, न निगम दीक्षिता आगमदीक्षिताश्चेति तद्विभागः निगमागमशब्दौ समास घटितौ व्याख्यास्यति निगम इति, विखनःप्रोक्तं शास्त्रं निगमः, हरिणा विष्णुना चोदितश्चागम उच्यते (वैखानसो विखनसो विखनाश्च विरिञ्चन, इति कोशात्सान्तोऽयं शब्दः) तदेवविवृणोति वैखानसमिति, वैखानसं शास्त्रं निगमः, पञ्चरात्रं चागमोभवति, ’वैखानसीं महाशाखां स्वसूत्रे विनियुक्तवान्, पद्मभूः परमोधाता तस्मिन्नाराधनत्रयं’ पञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य वक्ता नारायणस्स्वयमित्या दयोऽत्रार्थे प्रमाणं ५. उक्तं निगमागमरूपं परमं शास्त्रद्वयं विष्णोःपदस्य प्रापक विष्णोस्तन्त्रं द्विधाप्रोक्तं वैदिकं तान्त्रिकं क्रमात्, त्वां पाञ्चरात्रिकनयेव पृथग्विधेन वैखानसेन च पथा नियताधिकाराः, सञ्ज्ञाविशेषनियमेन समर्चयन्तः प्रीत्यानयन्ति फलवन्ति दिनानि धन्या इत्यभियुक्ताः, शास्त्रद्वयमिदं सर्वेषां वैखानसानां सर्वेषां पाञ्चरात्रिणाञ्च पृथग्व्यवस्थितं नचात्रान्योन्यं नुन्नारु. ४. निगममनगा भगवद्विखनोमुनीन्द्रुलचे नुपदेशिम्पबडिन शास्त्रमु. आगममनगा श्रीहरिचे प्रणीतमैनदि. अनगा वैखानस शास्त्रमु तृतीयाश्रमिणस्सर्वे स्मार्तावैखानसास्स्मृताः सौम्यवैखानसाः प्रोक्ता गर्भवैष्णवजातकाः८ 139 सङ्करोऽनुमत इति भावः तत्रा काङ्क्षिता अविरुद्धाश्चांशाः परस्परं शास्त्रेष्वपेक्ष्यन्त इत्यन्यदेतत्. शास्त्रद्वयमित्यनेन तृतीयं निषिध्यते : तयोः पार्थक्ये प्रयोजनवैलक्षण्यमाह एकस्मिन्निति आद्ये वैखानसे शास्त्रे प्रविष्टानां वैखानसानां विष्णोरनश्वरम्पदं सिद्ध्यति. एवं यः कुरुते भक्त्या ससर्वान्कामानिहलोके चिरमनुभूय देहावसाने सद्यश्शङ्खचक्रधर श्श्यामलाङ्गश्चतुर्भुजो भूत्वा गगने गरुडारूढस्सर्वदेवनमस्कृतो रविमण्डलं भित्वातस्योपरि चन्द्रमण्डल गतानु? मार्गेण सर्वान्लोकानवतीर्य सत्यस्थं सत्यलोके प्रतिष्ठित मनादि जगद्बीज मशेषविशेषं नित्यानन्द ममृतपानवत्सर्वदा तृप्तिकरं परमात्मनो नित्यनिषेवणं शाश्वत परञ्ज्योतिः प्रविशतीति विज्ञायत इति. कश्यपः पश्यकोभवति यत्सर्वं परिपश्यतीति सौक्ष्म्या दिति श्रुत्यारूढ महिमप्रपञ्चैश्श्री कश्यपमहर्षिभिरुपगीतत्वात् तथा श्रीविखनाः, ’भक्त्याभगवन्तं नारायण मर्चयेत्तद्विष्णोः परमम्पदं गच्छतीति विज्ञायत इति, अन्यस्मिन् पञ्चरात्रेशास्त्रे प्रविष्टानां नपुनर्जन्मविद्यते अपकृष्टं जन्म न पुनर्विद्यत इत्येके अस्माच्छरीरादुत्क्रम्योत्तमं जन्मप्राप्य ततोजहति संसृतिं ब्रह्मभूयञ्च गच्छन्तीति भावः. सच श्रेयोनह्यरविन्दलोचन मनः कान्ताप्रसादादृते संसृत्यक्षर वैष्णवाध्वसुनृणां सम्भाव्यते कर्हिचि, दित्याचार्य पादै रक्षराध्वनः कैवल्यापर पर्यायस्य पृथगुक्तिरिहनपुनर्जन्म विद्यत इत्यनेन पदं विष्णोरनश्वरमित्यस्मात्पृथगुक्तेनानुगृह्यत इति वाच्यं. तादृशस्य कैवल्यस्यापुनरावृत्ति ल्क्षणस्यानभ्युपगमात्, तद्विस्तरस्त्वस्माभिग्रन्ध विस्तरभिया न लिखितः, अन्ये तु वेदान्तेषु यथासारं सङ्गृह्य भगवान् निगम मनियु अर्थमु ५. विष्णुलोकमुनु पॊन्दुटकी रॆण्डुनु साधनमुलैन शास्त्रमुलैयुन्नवि. वैखानसुलु पञ्चरात्रुलनु नी रॆण्डु मिश्रवैखानसानान्तु तप्तचक्राङ्कणं तथा वैखानसानां स्मार्तानां न्यासचक्राङ्कणं स्मृतं९ नवमोऽध्यायः 140मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता हरिः, भक्तानुकम्पया विद्वान् सञ्चिक्षेप यधासुखमित्यादिभिर्वैष्णवत्वेन परिगृहीतस्य शास्त्रस्य वैष्णवलोकप्राप्तिसाधनतामेवाहुः. ७. तृतीयाश्रमिणो वानप्रस्थाः. ब्राह्मणस्याश्रमाश्चत्वारः क्षत्रियस्याद्यास्त्रयः वैश्यस्यद्वावेव, तदाश्रमिणश्चत्वारो ब्रह्मचारी गृहस्थो वानप्रस्थोभिक्षुरितीति सूत्रसर्वे चते वैष्णवाभवन्ति. अवैखानसूत्रोक्तनिषेकादि क्रियान्विता इत्यत्रापि सम्बध्यते. तेचस्मार्त वैखानसाश्शुद्ध वैष्णवाश्चोच्यन्ते, शुद्धवैष्णवा इत्यादिच पूर्वस्मादनु कृष्यते, स्वस्वनिबन्धनस्मृति विशेषैरुक्त विधया तृतीयाश्रम धर्मं वैखानस सूत्रोक्तमेवानु तिष्ठन्तस्स्मार्ता. ईषणत्रयादिभिर्विमुक्ताशुद्धाश्च निरुच्यन्ते. यधाह मनुः पुष्पमूलफलैर्वापि केवलैर्वर्तयेत्सदा. कालपक्वैस्स्वयंशीर्णै र्वैखानसमते स्थिताः, इति एवमेव बोधायनादयोपि सूत्रकाराः, वनस्थस्याग्निं श्रामणकं तदाधानप्रकारञ्च विधत्ते. स्वसूत्रे भगवान्विखना एव, तादृश विलक्षस्याग्नेर्विथानात्सूत्रमपि कृत्स्नं श्रामणकशब्देन व्ववहरन्तिस्म. प्राञ्चः, यथा, श्रामणकेन विथानेन सायम्प्रातरुपस्पृशेदिति यमः, श्रामणकेनाग्निमाधायाहिताग्निर्वक्षमूलिक इति वसिष्ठश्च. तथा यज्ञस्वामी च वासिष्ठं वाक्यंव्याचख्यौ श्रामणकं नाम वैखानसं सूत्रं तदुक्तेन विधिनाग्निमाधायेत्यादि. उक्तञ्च पुरातन्त्रे भगवता भृगुणा, यत्सूत्रा द्यन्तमध्येषु भगवान् विष्णुरव्ययः यष्टव्योगीयतेयस्मात्सर्वसूत्रोत्तमं हितत्, एतद्वैखानसं सूत्रं सर्ववेदार्थसङ्ग्रहं, वैष्णवं सर्वविप्राणां सामान्यमभिधीयते, वैखानसस्य सूत्रस्य चाग्नेश्श्रामणकस्यच नारायणस्य देवस्य माहात्म्यं नावबुध्यते. इत्यादि तेषामपि वैष्णवत्वाविशेषाद्वैष्णवं पदं वैष्णवानां च शुद्धानां भिन्न मार्गो नविद्यते? शुद्धाश्च विविधाज्ञेया वैष्णवाभक्तिसंयुताः१० सिद्धान्तमुल वारिकिनि स्वतन्त्रमुलगु नी रॆण्डु शास्त्रमुलु शरण्यमुलै युन्नवि. (अनगा नी रॆण्टिकिनि साङ्कर्यमु कूडदनियु इन्तटि कण्टॆ 141 सिद्धमिति तद्गतिर्नपुनश्चोद्यते, विस्तरस्तूत्तरत्र वक्ष्यतेच, उक्तमेवार्थ सङ्क्षेपेणाह सौम्येति, सौम्यवैखानसा गर्भवैष्णव जातकाः गर्भोवैष्णवोजात इति गर्भवैष्णजातकः अत्र क्वचित्पुस्तकेषु सौम्यवैखानसा इति स्थले वैष्णवानां च शुद्धानां तप्तचक्राङ्कणं हितमिति पाठोदृश्यते. अस्यार्धस्योत्तरत्र वक्ष्यमाणात्वान्मिश्रस्मार्त वैखानसयोर्लक्षणस्य प्रस्तुतत्वेन सौम्यवैखानसलक्षणस्यापि तुल्यन्यायेनोप न्यस्तमुचितत्वाच्च सपाठ उपेक्षितः ८. मिश्र वैखानसा स्तप्तचक्राङ्कणं धारयमाणा स्तथास्मार्तवैखानसा न्यासचक्रमधिकं बिभ्रतीति विवेक इति न्यासलक्षणादिक मुत्तरत्र वक्ष्यते. ९. सिंहावलोकनेन पुनश्शुद्धानेव वैष्णवान्विशिनष्टि वैष्णवानामिति, चकारस्त्वर्थकः वैष्णवानां शुद्धानामुक्त तृतीयाश्रमिणां भिन्नमार्ग श्श्रीवैखानससूत्रोक्ताद्भिन्नोमार्गस्तदाश्रम विहितकर्मजात शिक्षको नविद्यते. उक्तविधयास्मिन् तत्त्वस्यसिद्धेः, यद्वा वैष्णवानां शुद्धानाञ्चेति समुच्चयार्धक चकारबला त्पदं विष्णोरनश्वरं, पुनर्जन्म विद्यतॆ, इत्यादि सौम्य मिश्र वैष्णवगति वचनैस्समन्वयाद्वैष्णवपदाद्भिन्नोमार्गस्तेषां नविद्यत इति लभ्यते. तदुपन्यासस्याकाङ्क्षितत्वौचित्यादिति केचित् : शुद्धाश्चेमे वैष्णवा विविधा भवन्ति यथाश्रीसूत्रे वानप्रस्थास्सपत्निका अपत्नीकाश्चेति सपत्नीकाश्चतुर्विधा औदुम्बरोवैरिञ्चो वालखिल्यः फेनप इत्यारभ्य तेषांलक्षणंसविमर्शं पृथगुक्त्वा अपत्नीकाबहुविधाः कालाशिका उद्दण्ड संवृत्ता अश्मकुट्टा उदग्रफलिनो दन्तोलूखलिका उञ्छवृत्तिका स्सन्दंशनवृत्ति काः कपोतवृत्तकाः मृगचारिका हस्तादायिन श्शैलफल खादिनोऽर्कदुग्धाशिनो बिल्वाशिनः कुसुमाशिनः पाण्डुपत्राशिनः कालान्तरभोजिन एककालिका सर्वेषामपि शुद्धानां तप्तचक्रमपि स्मृतं अतप्तेत्यादि सम्प्रोक्ता प्रमाणं तत्र वै श्रुतिः११ विष्णुपारम्यमुनु बोधिम्पगल शास्त्रान्तरमु लेदनियु कामन वैष्णमलकन्दरकुनु यी रॆण्टिलो यन्यतरमे विहितमनियु पै नवमोऽध्यायः 142मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्चतुष्कालिकाः कण्टकशायिनो वीरासनशायिनः पञ्चाग्निमध्यशायिनो धूमाशिनः पाषाणशायिनोऽभ्यवकाशिन उदकुम्भवासिनो मौनिन श्चावाक्छिरसस्सूर्यप्रतिमुखा ऊर्ध्वबाहुका अधोमुखा एकपादस्धिताश्चेति विविधाचारा भवन्तीति विज्ञायत इति. एतेन्येपि भक्तिसंयुताश्शुद्धावैष्णवा विज्ञेयाः, भक्तिश्च भगवति नारायणएव तथा नारायण परायण स्तपश्शीलोभवति पृथिवीशायी नारायणन्ध्यायन् मोक्षमेव प्रार्धयत इत्याभीक्ष्णे ्यन तत्रैवोक्तेः १०. एतेषा मुक्तविधानांसर्वेषां शुद्धवैष्णवानां न्यासचक्रसहकृतं तप्तचक्रमपि विहितंस्मर्यते, सर्वेषामपीति तत्रप्रमाण महातप्तेत्यादि. श्रुतिरित्यन्तं. इयं हि श्रुतिः, अतप्ततनू र्यतदामो अश्नुते, श्रुतास इद्वहस्त स्तस्तुत्यमाशत इति, इयं श्रुतिस्तप्तचक्रस्य धार्यत्वे प्रामाण्यत्वेन परिगृहीतास्मठ्यतॆ. नचास्या अविशेषेण सर्वेषामप्युपादेयत्वेन श्रूयमाणत्वात्सौम्यवैष्णवान् शुद्धवैखानसानन्तरा तदन्येषा मेव तत्प्रवृत्ति कथनमनुचितमिति वाच्यं यस्यमेश्रिय वैखानसा मत्कलया प्रदीप्ता इत्यादिभि श्श्रुतिभि रस्याश्श्रुतेर्विकल्पितत्वात्, श्रुति द्वैथेतु सम्प्राप्ते अन्यतर स्याप्रामाणिकत्वस्यवक्तुमशक्यत्वादधिकारिभेदेन द्वयोरपि वैयर्थान्यथानु पपत्त्याऽवकाशस्य सम्पादयितव्यत्वादियं व्यवस्थाक्रियते. गर्भचक्राङ्कण पराश्रुतिर्वैखानसां स्तापसंस्कारपराश्रुतिस्तदन्यांश्चाधिकरोतीति, अन्याश्श्रुते स्सङ्ग्रहस्मृति मीमांसादिष्वाचार्यचरणैरनुगृहीता अर्थविशेषास्ततोऽ वसेयाः इह तेषामप्रकृतत्वान्नोदाह्रिायन्ते, अत्रायपरोविशेषः, वैखानस सूत्रोदिते तेन विधिना तृतीयाश्रममातिष्ठमानानामपि वैष्णवसूत्र संस्कृत इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां (वैष्णविभागे वैखानसविभेदःनाम) नवमोऽध्यायः श्लोकमुल हृदयमु)६.अन्दु मॊदटिदगु वैखानसशास्त्रमु ननुसरिञ्चिन वारलकु शाश्वतमगु श्रीविष्णुलोकमु लभिञ्चुनु. 143 त्वाविशेषेण वैष्णवत्वस्य सिद्धावाशङ्कितायां न्यासचक्रं भिभ्रतोऽपि तप्तचक्रं धारयेयुरित्यनेन तत्र तत्सूत्रोदित निषेकादिया वत्संस्कारसंस्कृतत्व मेव तादृश वैष्णवत्व सम्पादने हेतुरित्यवबुध्यत इति. नच नन्विदमनु पपन्नं, चक्रधारणस्य त्रेधाविभाग इति तत्र न्यासचक्रस्य अस्वतन्त्र प्रवृत्तिकत्वेना व्यावर्तकत्वात्. तथाहि सर्वेषामपि शुद्धनामितिन्यासचक्रधारिणामपि तप्तचक्रस्यानुष्ठेयत्वमुक्तं. इति चे दुच्यतॆ. नोच्यतेस्माभिरपि तस्य प्राधान्यं किं तावताप्रतिबध्यते तस्य चक्रधारणप्रकारे ष्वन्यतमत्वं? स्वरूपमात्र मभ्यनुज्ञाप्यते न्यासचक्रस्येतीति, नच तधासत्युक्तविधया. शुद्ध मिश्र वैष्णवयोरभेदः अविशेषादुभयोरप्य वैखानसत्वस्य तप्तचक्राङ्कितत्वस्य च नैयत्यादिति वाच्यं. तापादे रुभयसाधारण्येन विहितस्य वैखानसागमो क्तायां दीक्षायां येच दीक्षिता इत्युक्त दीक्षायां मन्तर्गतत्वेपि शुद्धेषु विहितस्य वैखानसत्वस्य मिश्रेष्वभावात्. शुद्धाः पुनराश्रमगुरवः, आश्रमानुरूपो हि न्यासो विशेष संस्कारः (वनस्धानां न्यास तप्त चक्रयोः पौर्वापर्यविचार स्तेकादशा ध्याये मूल एव क्रियतॆ) ननु केवलमिश्राणां न्यासचक्रं निषिद्धमिति चेदिष्टापत्तिः, इति वाच्यं न्यासचक्रमपि प्रधानं. चक्रत्रयेऽन्यतमत्वेनोपन्यस्तत्वात्, तत्र सर्वेषामपि शुद्धानां तप्तचक्रमपि स्मृत मित्यत्रापि स्तप्तचक्रं (न्यासचक्रस्य) समुच्चयेन विधत्ते किन्त्वाभ्युदयिकत्वे नानुमन्यते. तेषां वैखानससूत्रिणामिव तत्करणे प्रत्यवाय श्रवणाभावा त्तप्तचक्रधारणेऽभ्युदयमकरणे प्रत्यवायाभावं चानुशास्तीत्यर्थः, नचात्र रॆण्डवदगु पञ्चरात्र शास्त्रमु ननुष्ठिञ्चु वारिकपुनरावृत्ति लभिञ्चुनु. पुनरावृत्ति यनगा नॆचट चर्वितचर्वणमुवलॆ अदे जन्मयन्दु तिरिगि जन्मिञ्चुट यनियर्थमु. (इट्लनगा जन्मातरमन्दुत्कृष्ट जन्ममु नुण्डि मुक्तिलभिञ्चुननि तात्पर्यमु.) ७. तृतीयाश्रममगु वान प्रस्थाश्रम निष्ठुलन्दरुनु वैष्णमले यगुदुरु. वारलु शुद्धवैष्णमलनियु नवमोऽध्यायः 144मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता न्यासचक्रविधायकश्रुतेः कस्या अप्यनुपन्यासादपि अयं समुच्छयार्धक एवेति वाच्यं तासामविरलत्वात्सि द्धवत्कृत्य तदुपपादन मूर्ध्वमुपक्रा न्तत्वात्, तर्हितेषां त्रयाणां समप्राधान्यं व्याहन्येतेतिचेदिष्टापत्तिः, इति केचित्. सर्वोप्ययं तप्तचक्रस्य समुच्चय विधानोपन्यासो मतान्तरस्यैवानु वादः, न मरीचेर्मतं, तप्तचक्रमपिस्मृतमिति केषाञ्चित्स्मरणस्योपपादितत्वादि त्यन्ये : अनेन ’’त्रितप्तं विखनोमते’’ ’’त्रिचक्रं विखनोमत’’ इत्यादयो विमत श्लोकाव्याख्याताः अत्र वैष्णवविभागो वैखानस त्रै विद्य विस्तरो विष्णुतन्त्रविभाग स्तन्निष्ठानां गतिरित्यंशाः प्रतिपादिताः, श्लोकाश्चेकादश. नवमाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता स्मारवैखानसुलनियु पिलुवबडुचुन्नारु. सौम्य वैष्णमलनगा गर्भ चकाङ्क्रितुलगु वैष्णमलुनु, मिश्र वैष्णमलु, तप्तचक्राङ्कितुलगु वैखानसेतर शुद्धवैष्णमलु, न्यासचक्राङ्क्रितुलगु वनस्थुलु अनि निष्कर्ष येर्पडुचुन्नदि. ९. शुद्ध वैष्णमलकु सैतमु मिश्र वैष्णमलकु चॆप्पबडिनट्लॆ जन्मराहित्यमु फलमैयुन्नदि. भक्ति संयुतुलगु शुद्ध वैष्णमलु पलु विधमुलुगानुन्नारु. १०. शुद्ध वैष्णमलन्दरकुनु न्यास चक्राङ्कणमु कूड विधिम्पबडियुन्नदि. ’’अतप्ततनूः’’ अनु श्रुति प्रमाणमु वलन न्यास चक्राङ्कणमु चेसिकॊनदगिनदि. इदि यार्षमगु श्रीवैखानस शास्त्रमुन मरीचिप्रोक्तमगु नानन्द संहित यन्दु वैष्णविभागमु, वैखानस त्रैविध्य विस्तरमु, विष्णुतन्त्र विभागमु, वैष्णवशास्त्र निष्ठुल युत्तरगति प्रशंस यनुनंशमुलु गल नवमाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. 145 श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता १०. अथ दशमोऽध्यायः गर्भचक्रप्रयोगः अथ गर्भ चक्रविधिः १. (कर्ता) सूत्रोक्त विष्णु बल्युक्त संस्कृतव्याख्या अथ प्रसङ्गाच्चतुर्धाध्याये प्रोक्तं गर्भे मास्यष्टमे विष्णुबलिङ्कुर्याद्यधा विधीत्यारभ्य. वैखानसेन सूत्रेण य स्सोऽयं गर्भवैष्णव इत्यन्त मुक्तं वैखानसानां सर्वोत्तमत्वे साधकं गर्भचक्राङ्कणं विवृणोत्यथेतिः गर्भचक्रस्य तन्नामक संस्कारविशेषस्य विधिः प्रयोग क्रमः, यद्वा चक्रस्य विधिर्विधानं गर्ब एव चक्रविधानं गर्भचक्रविधिः व्याख्यास्यत इत्यर्थः. १. कर्ता यजमानः. सूत्रोक्त विष्णबलामक्तो यः पायसहोमस्तस्य होमस्यान्ते ऽवसानेऽनुपदं विधीयमानमिदं कर्म कुर्यादिति भावः. सूत्रमिति वैखानससूत्रमेवोच्यते, औचित्यात्. अनेन न्यासेन स्पष्टमवसीयते वक्ष्यमाणं कर्मनसूत्रोक्तमिति. नायमपूर्वो विधिः परन्त्वनुवादएव सूत्रेऽनुक्तमित्यस्याक्षरशोऽनुपात्तमित्यर्धात्. तत्रेयं क्रियते वाचो युक्ति रेक देशिभ्यः. किमिदमनाकरं कर्मापि विधित्सति भगवान्मरीचिः? हन्त! प्रशान्त मश्लीलं. कोनु साहसिकः परिपृच्छेदित्थं? आचार्यदेवो हि स्मर्यते भगवान्मरीचिः आन्ध्रतात्पर्यं अटुपिम्मट गर्भचक्राङ्कन प्रयोगमुनु विवरिञ्चुचुन्नामु. श्रीवैखानससूत्रोक्तमैनट्टि विष्णुबलिकर्मयन्दु चॆप्पबडिन पायस 146मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता पायसहोमान्ते २. देवस्य पुरत आसीन . जानात्ययं साध्वाचार्यस्य हृदयं. सूत्राणि हिगभीरार्धकाणि स्मर्यन्ते सूचनात्सूत्रमिति तान्येव विवृण्वन्ते व्याख्यातारो यथामति यधोपदेशमिति हि सम्प्रदायः. किमिदं परोक्षंसर्वज्ञ सार्व भौमस्य विखनोमुने श्शृतय एता ’वैखानसा मत्कलया’ ’यस्यमेश्रिय’ मित्यादयो गर्भचक्रपरा जाग्रतीति. सत्यमविधधानोहि गर्भचक्रप्रकारं नावज्ञामर्हति ततोमहर्षिः. कोऽसौ विधत्ते सूत्र कृत्परैरभिनन्दितमपि तप्तं चक्रं परिगणितेष्वष्टादशसु नाम? किं तदनुष्ठातारः प्रतिरुध्यन्ते परधर्म शङ्कया तदनुष्ठानात्? न तधा दृश्यते ते परमभिनन्द्यं ते वैष्णवा इतिच. नैवव्यधाद्भगवांस्तधा तप्तञ्चक्रमपि. नारायण परायणो ह्याचार्य श्चक्रधारण सामान्यमननुशासद्द्रुह्यतितरां लोकेभ्यः. तदुभयत्र भृग्वादिभिरनुगृहीतं श्रीशास्त्रमेव तत्सूत्र विवरण रूपं सदनुशास्ति चक्रधारणं नह्य वैष्णवचिह्नलाञ्छितोऽपि कश्चि द्वैष्णवो भवितुमर्हति. विदध्यादयं कथं चित्तादृशं वैष्णवलाञ्छनं तप्तं न्यासं गार्भं वान्यतमच्चक्रं. किमेतेन विडम्बनेन साहसमेतत्. मन्यतेन्यहि भगवान् स्वसूत्रविहितैरेव संस्कारैरष्टादशभिस्संस्कृतत्वमात्रं कस्यापि वैष्णवत्व सम्पादनेऽलमिति. तानेव संस्कारानभिप्रैति चायं भगवल्लाञ्छनानि. विविच्यैकै कस्मिन्नपि भगवन्नहिम पारम्पर्या एव प्रति बिम्बितत्वात्. चक्रादीन्येव भगवल्लाञ्छनानि नतु संस्कारा एते इति नोनियमः किमुच्यते. चक्रादीना मेव तत्त्वेन व्यवहारो न संस्काराणामिति. नूनमयं सङ्केतो महर्षिणा नानुमतस्स्यात्. अस्तु नाम भगवल्लाञ्छनत्वं संस्काराणां तत्सूत्रोदि तानां चक्रादीनां किं ततो हीयते तत्त्वं? न तथाचाद्योमहर्षिः. वैष्णवो हि विष्णुसम्बन्ध्युच्यते. विष्णुना सम्बन्धो हि देहिनस्स्वसुकृत सन्तान होममु वरकुनु अदेप्रकारमु जरिगिञ्चि यावॆनुक यापै जॆप्पबडुरीतिनि चेयवलयुनु. सूत्रमुनन्दु पायस होमान्त 147 आत्मानं देवरूपं स्मृत्वाप्राणानायम्य मम परिणतेर्यमेवैष वृणुते तेन लभ्य इत्याद्युक्तवद्भगवन्नि र्व्याजकरुणातिरेका त्सम्पद्यते. सोऽयं देहि स्वोचित वर्णाश्रमाचारपरः प्रीणयती भगवन्तमाराधनादिना. तदा प्रीतश्च भगवान् प्रापयति परमां गतिं सुकृतिनं देहिनं सोऽयं देहीवैष्णवस्म्यर्यते. वैष्णवोऽयं समस्तविलक्षण लक्षणलक्षितो दोद्योति यथाहि श्रुतिः धृतोर्ध्वपुण्ड्रः कृतचक्रधारी विष्णुं परं ध्यायति यो महात्मा अन्यार्थः, योहि विष्णुं परं परमात्मत्वेन प्राप्यत्वेन ध्यायत्याराधयति स महात्मा भगवत्प्रीतिपात्रं, तथा धृतोर्ध्वपुण्ड्र ऊर्ध्वपुण्ड्रधारी कृतचक्रधारी भगवद्दिव्यायुध लाञ्छितश्च भवतीति नहि सूत्रोदित कर्मजात संस्कृतस्य वैष्णवस्य वैष्णवत्वमात्रेण सिद्धेचक्रलाञ्छ नादिमत्त्वे युक्तं पुनश्चक्रधारणं सिद्धसाधनत्वात् पक्वानां फला नां हि पुनःपाको नार्धाय कल्पते. कापुनस्तप्तचक्रविधायिनी नां श्रुतीनां गतिः सम्प्रतिपन्नासु तादृशीष्वबाधितार्थ सवित्रीषुच कल्प्यते गतिर्वैकल्पिकी येयं वैयवस्थिता प्रामाण्यमधिरोहेत्. आस्तामिदं. तेच शास्त्रकर्तारो भगवदन्तरङ्गत्वेन तद्धृदय प्रकाशनमात्र परा आप्ताश्च संलक्ष्यन्ते. अमुमेवान्वयासीत्पन्थानं भगवान् भाष्यकारः. यदाह सुदर्शन गायत्र्या शङ्खगायत्र्या क्रमेण पत्नीं प्राशयतीति लोकानुसारिणां केषाञ्चि दभिप्रायो नास्माकं, इति. तथा केचन निबन्धन काराश्च, तत्प्रकरणस्थः तेषां ग्रन्थसञ्चयः प्रागेव सङ्गृहीतो द्रष्टव्यः नैवोपदिशन्ति स्म ते गर्भचक्रविधिं. निबन्धनकाराणामियमादर्तव्या सरणिर्यया सर्वेपि संस्कारास्सङ्गृहीता स्संशयावा यथा यथ मुत्थाप्य समाहिता भवेयुः. नैते सूत्रमात्रं वा यावदक्षरमेव व्यवृण्वन्, यदेते ताटस्थ्य मवालम्बन्तेति मन्यामहे. मन्दापायसमुनु पत्निचे प्राशनमु चेयिम्पवलयुननि मात्रमु चॆप्पियुण्डिनननु श्रीसूत्रकारुल मतमु माकन्तरङ्ग मैनन्दुन दशमोऽध्यायः 148मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता धर्मपत्न्या गर्भस्थशिशो र्गर्भवैष्णवत्व सिद्ध्यर्धं न्यायसञ्चारसंवलित स्व छन्दाहि तेपरं व्यराजन्त यदयमिति सूत्रमाह. भगवान्नास्माकमभिप्राय इति. सत्यमयं मनुते निश्चप्रच मर्थवांश्च स्वाशयोभवतीति. किममूनि वचनान्याचार्यस्य गुप्तानि? नैव भवेयुस्तादृक्षाणि यदाचार्यस्य प्रज्ञासार्वतोमुखी भाष्यमपि निर्मापयत्या होस्विदाचार्यः प्रत्याख्यात्यपि मतं महर्षेः. अनुपपन्नो ह्ये तादृशः प्रकाराणामविमृश्यतां तावदग्रॆक एते लोकानुसारिणो येऽनुतिष्ठन्ति विसंवादितं मतमेतत्? नूनमयं प्राज्यप्रचारा च सम्भावी यदमुपन्यस्यत्याचार्यः प्रतिपन्धिमतं? भवितव्यं तैर्भगवच्छ्रीनिवासाध्व रीन्द्राणामनुयायिभिरेव यदसौ वैयासिक सूत्रभाष्ये स्पष्टमिमा मानन्दसंहितामिमानि वचनानिचबहुशस्समुपाददत. अननुरुन्धन् हि भगवान्त्स्वीयं पन्थान मौदासीन्य गर्भन्नेद मपलाप मर्हतिभवान्. किमुत महर्षिः? साहसमेतत्? आप्तोमहर्षिः पुनः कोयं विप्रतिपन्नं मतमेतदु द्धापयां चकार, योऽसावगस्त्य भ्राता यस्य नामाप्यवद्यं मन्यत आचार्यः? अथवा न जानीते तमेव परिपन्थिनमाचार्यः अप्रमत्तेन ह्यमुना भवितव्यं कस्यचिन्मतमुपन्यस्य खण्डयता, लोकानुसारिणा माशयं स्वाभिप्रायो रुणद्धीति को हेतुः प्रत्यवतिष्ठते किमुच्छास्त्रत्वेनैव तदेवार्थात्सिद्ध्यत इत्युच्यते प्रकृत मिदमाचार्य प्रत्याख्यान स्वरूपकथनं तद्धेतूपन्यानादिच फलस्यान्यधा सिद्धिं निश्चिन्वानोहि साधनान्तरं प्रत्याख्यातुं कल्पत इति हि सम्प्रदायः अनन्यधा सिद्धमपरिहार्यं हि वैष्णव संस्कार मप्रत्याख्येयं प्रत्याख्यायत इत्यसम्भावितमेतत् किमेते लोकानुसारिणोऽपि संस्कारमेन मन्यधा सिद्धं ब्रुवतेमैवं कृत तत्सू वारि तात्पर्यमुनु विवरिम्पुचुन्नन्दुन निदि नूतनमुगादनि भावमु. पायसमु होममु जेसिन वॆनुवॆण्ट यजमानुडगुनातडु सूत्रमु 149 गर्भचक्रसंस्कारङ्करिष्य इति सङ्कल्प्य,३ त्रया ऽनया कल्पन येति सम्भावयत्याचार्यः तावताक्रियमाणेन संस्कारेण भगवन्निवेदित पायसप्राशनान्तेन परमन्यदासिद्धामिमां गर्भवैष्णवेष्टिं मन्यतेऽयं. किमपरार्धमस्माभि र्यन्नानु गृह्णीते तादृशं वचन मसौ. तदिद माचार्यस्य हृदयं निश्चीयते लोकानु सारिणामिति लोकोजनः गतानुगतिकोलोको न लोकः पारमार्थिक इत्यन्धपारम्परितं प्राकृतं लोकं जिगुप्सन्ति वृद्धाः. नहि गतानुगतिका विद्वांसो भविष्यन्तीति नात्र कृत बुद्धयोऽन्तर्भाव्यन्ते यदेते गतानुगतिकाः सूत्रं शास्त्रंवाऽ नधीयानास्स्वीयं गार्भं वैष्णवं सूत्रे स्वस्मिन्नननुशिष्टं सत्परिहाप्यत इत्यमित्रैर्भावितास्तन्निर्वाहाय सुदर्शनगायत्रीमित्यादि पठन्ति, तदुल्लेखस्य सूत्रे एवोपगूहितत्वान्नायमपूर्वत्येनोपादेय इत्याक्षि पतीति यद्वा श्रीशास्त्रोक्तां प्रक्रियां कृत्स्नां हित्वावाचनिकं केवलं गातानुगतिकं वाऽ चारं प्रमाणयन्तीति तदंशेऽ यमाक्षेपः क्रियते. नहि कृत्स्ना श्रीशास्त्रोदिता प्रक्रिया तत्रानूद्यप्रत्याख्यायत इति स्पष्टमवसीयते सत्यां प्रक्रियाया मपेक्षितायां किमेतेन शङ्खचक्र मन्त्रोच्चारण पूर्वक पायसमात्र प्राशनेनेति तदाशयः, अस्तु वा प्रतीकोपन्यासेन कृत्स्ना प्रक्रिया तत्र दूषितेति उक्तोत्तरत्वात्, अत्याहितमिदं महत्. कथंविधास्यत्याचार्यः कमपिचेतनं विष्णुसम्बन्धिनं? योऽयमधिजग्निवां च्छ्रीसूत्रे भक्त्या भगवन्तं नारायणमर्चये त्परमपदप्राप्त्यो इति? किं तापादिना संस्कारेणा होस्विदर्चनेन? नाद्यः, तथाननुशासनात् नूनं द्वितीयोवचनात्. अर्चयन् हि पुरुषोलक्ष्यते कैश्चिद्भिरुत्तमैर्लक्षणैः. किमर्चयन् भगवन्तं वैष्णवो भवत्यथ वैष्णवो भूत्वार्चयतीत्यन्योन्याश्रयमेतत्, न तधा भगवन्त नन्दु चॆप्पिन रीतिनि कूर्चलयन्दु द्वादशमूर्ति विधानमुग नावाहनमु जेसिनट्टि गानि श्रीसुन्दरराजाचार्युलु मॊदलगु दशमोऽध्यायः 150मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ताव्रूदिना कृता वालयार्चन बिम्बसन्निधौ मन्त्रेण माराधयन्वैष्णवो भवत्यनाराधित गोविन्द चरणाम्भोरुह द्वय स्यसोभ्यत्व स्मरणात् आराधनं पुनरभ्यासेन यावज्जीवं विहितमिति नाऽयं वैष्णवो थर्मः कुहचिदेव बाल्ये यौवने वार्धक्ये वा जीविते विश्रान्तः अतस्सिद्धं सिद्ध्यत्याराधनेन वैष्णवः पुरुषइति. कीदृशी पुनराचार्यस्य प्रवृत्तिः प्रपन्नोहि स्मर्यते भगवन्निर्व्याजकरुणावशात्सद्य एव प्रक्षीण कर्मान्तरः कर्मशकलं प्रारब्ध मेवाभिनन्दमानो न्यासविद्यानिष्ठः सत्सङ्गाद्भवनिस्स्पृह इत्यादिनाऽभि युक्तैः कथमनुरूपात्संस्कारजाताद्भगवदाज्ञारूप श्रुतिचोदितादनुष्ठीय माना द्गर्भोऽपि तधा विध भगवत्प्रीतिपात्रं नभवेदितिवैष्णवो भूत्वैव भगवन्तमाराधयेदिति सङ्गच्छते. अथ पुनः कतरदाचार्यस्य शरणं वैष्णवंशास्त्रं यत्कमपि पुरुषं वैष्णवं निर्माति, शान्तं पापं माभूच्छाखा दूषक आचार्यः नूनं वैखानसमेव शास्त्रम्प्रमाणयितु मर्हत्यसौ. वैष्णवतन्त्रत्वेनोपात्तत्वाविशेषात्तुल्यप्राधान्यवत्त्वमुभयो रनयोरपलवता मप्ययमाशयः. माभून्निर्विषयं शास्त्रमिति अत एवाविशेषात्प्रवृत्त माहुः पञ्चरात्रं शास्त्रं किमिदमविशेषात्प्रवृत्तिर्नाम. किं वैखानसाअपि पञ्चरात्रं शास्त्रमनुतिष्ठेयुरधक्वचित्क्वचिदुपजी वेयुरिति वा निर्विषय मितर दधवाभज्येताऽ स्यसार्वतोमुखीप्रवृत्तिः. ब्राह्मणैः क्षत्रियैर्वैश्यै श्शूद्रैश्च कृतलक्षणैः अर्चनीयश्च सेव्यश्च नित्यमुक्तै स्स्वकर्मभिः सात्वतं विधिमास्थाय गीत स्सङ्कर्षणेनय इतिभारतमत्र प्रमाण मविशेषात्प्रवृत्तौ स्मर्यत इति. अस्यायमर्धः, तच्छास्त्रोक्त लक्षण लक्षितै र्ब्राह्मणादिभिस्तदुक्त प्रक्रियामास्थायै वासङ्करेणेतरस्मा त्थ्सातव्य मिति व्यवस्थाप्यते तथोभयमपि शास्त्रं सविषयं सम्पन्नं भवतीति. किमुक्तम्भवति. वैखानसेनाथ पञ्चरात्रेण वा शास्त्रेण सर्वोऽ नाचार्युलुपदेशिञ्चिन चन्दमुन नायॆड नाराधिञ्चिन गृहार्चन बिम्बमुयॊक्कगानि सन्निधानमुन गूर्चुनि तननु परिशुद्धुडै 151 स्थापितौ गृहार्चन बिम्ब सन्निधौ वा तधैव स्थापितौ पि सर्वं कर्माचरेदिति सर्वोऽपीति वैखानसो ऽपि विषयी क्रियते औचित्यात्. समाहितं तत्समीहितं वैखानसोऽपि पाञ्चरात्रं शास्त्रमनुवर्ततां, महानयमनर्थः वैपरीत्यमपि किं न स्यात्. पञ्चरात्रोऽपि वैखानसमनु वर्ततां. कोऽसौ पञ्चरात्री योऽनुवर्तते वैखानसं? निर्विषयंस्त्रं, कतमदेष समवलम्ब्य सूत्रं तदुक्तैस्संस्कारै स्संस्कृतः पञ्चरात्रीभवति? आपस्तम्बीयं बोधायनीयमित्यादि नैतत्. अनुमता सार्वतोमुखी प्रवृतिरस्येति भूयः प्रस्तू यतेहि. अनियतमत्र सूत्रगोत्रादिकं. वैखानसं पुनर्वैखानसमेव जनमुद्दिश्य प्रवृत्तं, सविषयंह्यद्य शास्त्रद्वयं. एकमविशेष प्रवृत्तिकमितरत्सङ्कुचित प्रवृत्तिकमिति. किमियं राज्ञामाज्ञामाभूर्निर्विषयं शास्त्रं माचभूत्सङ्कुचित प्रवृत्तिकं शास्त्रं. तुल्यं हि प्राधान्यं स्मर्यते द्वयोः. प्राचुर्यञ्च तुल्यं. किन्तावता तुल्यमेवो भयं वैष्णवत्वा विशेषात्. नह्येकं वैष्णवमन्यदवैष्णवमित्यस्ति. कार्स्न्यैनवा साम्यं केनाभिहितं बिम्ब प्रतिबिम्बयोरिव. किन्तावता कामचारशास्त्रयोरनुशिष्यते. अथवा अलाभे वेदमन्त्राणां पञ्चरात्रोदिते न वा, अग्रहारे हरेः पूजावर्तते यदि तत्रच. ’अन्तश्शवं यदिभवेत्ततो नीत्वातथाबहिः. तच्छवं भस्मसाद्यावत्ता वत्तन्त्रेण पूजयेत्. श्रौतं महर्षिभिः प्रोक्तं वसिष्ठा द्यैः पुरातनैः वैखानसैश्च भृग्वाद्यैस्सनकाद्यैश्च योगिभिः तत्तेऽर्चनं प्रवक्ष्यामि महाप्रियतमंहरेः. इत्यादिभिः परश्शत संहितावचनै र्वैखानसस्य श्रौतत्व मुत्कृष्टत्वं चोक्तमिति पञ्चरात्र स्यापत्पक्षत्वेन सविषयत्वं सम्पाद्यतां तन्त्रमिति रूढ्या पञ्चरात्र मुच्यते विप्रतिपन्नमिदं. तन्त्रं प्रधाने सिद्धान्त इति कोशस्सिद्धान्तं संस्कारार्हुडुगनु भगवदाराधनाधिकारिगनु भाविञ्चि यावॆनुक प्राणायाममु जेसि तिथिवारादि सङ्कीर्तनमुजेसि सङ्कल्पमुजेयवलॆनु. दशमोऽध्यायः 152मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता शास्त्रसामान्यं ब्रवीति तन्त्रशब्दः रूढोयमुच्यते पुनः पञ्चरात्रशास्त्रे वैखावसं पाञ्चरात्रं वैदिकं तान्त्रिकं क्रमात्, इति हि स्मर्यते. किं तावतापि हीयते वचनम्प्रमाणं सावकाशं च शास्त्रद्वयं. ऐहकामुष्मिक फलकमेक मामुष्मिकमात्र फलकमितरदिति. तत्सिद्धं गर्भस्य वैष्णवत्वमपेक्षितं मन्यत आचार्योयोऽयं वैखानसमेव शास्त्रमनुतिष्ठति अलमियता. वस्तुतस्तु बहुषु भाष्य श्रीकोशेष्वनुपलम्भात्पाठोऽयं प्रक्षिप्त इतिवक्तुमुचितं. दृश्यन्ते बहुशः प्रक्षेपा इद्धम्भूताः, रचयन्तु नाम परपिण्डादः प्रच्छन्न पाषण्डिनः पण्डितमानिनः प्रभूतं प्रबन्धजातं परमत पक्षपात परिष्कृतं. यधा वैखानससारसङ्ग्रह तत्त्वरत्नाकरादि ग्रन्थकर्तारः. तत्रैक स्स्वीक्रियते योऽयं वैखानसजन्मा स्माचार्य दिव्यनामोच्चारणमन्तरा स्वप्रबन्धे मङ्गल मारचय्य किञ्चिदगस्त्यभ्रातरं स्वकुलगुरुं वाधूलकुलभूषण मवातारयदबद्धनाटकोपक्रमे. अथापि दुर्मेधा स्स्वप्रतिभा विशेषण ग्रन्धरचना या मवस्थातु मपत्रपिष्णु ’राचार्याज्ञानु सारेण तनुते सारसङ्ग्रह’ मिति वाक्येन स्वीयं साहसकृत्य जन्मानं पाप्मानमपामार्जयदिति युगपदेव स्वाचार्यमनोरथ पूरणेनाचार्य स्यासि स्वकुलोद्धरणे दुरभिमानशच्च तेन प्रादर्शीति प्रतीयते. आचार्य श्रितयोर्हि तधाविधयोर्जा तोवैवा दुचितघटना संविधाताविधाता विशालेहि भूतले न कोऽपिवैखानसित्थमभिदधानः परिदृश्यते. ह्योऽद्यश्वोवा, आहचायं वैखानसानां केषाञ्चिदान्ध्र कर्णाटवासिनां. तेषां पापिष्ठ जन्मत्वा द्भगवद्रोहिणां तथा, नीक्षमामीति वचनान्नरकप्राप्तिरेवही, त्यादि प्रमत्तोऽयं किं नाभिजानीते द्राविडविषये ष्वद्यापि सर्वे वैखानसास्तप्तं चक्रं नधारयन्तीति यदसामपालम्भते आन्ध्र चे त्तूष्णीमादाय मन्त्रैर्हुत्वाङ्कनं कुर्यात्४ ई ना धर्मपत्नियॊक्क गर्भस्थुडगु शिशुम गर्बवैष्णमडगुटकै यी संस्कारमु चेयबडुट यनि यातडु सङ्कल्पिञ्चुट मानसिक 153 कर्णाट वासिन एव. तद्ग्रन्ध प्रवेश विज्ञापने केनचिदनामकेन विज्ञापयित्रा चोपदर्शितं ग्रन्धस्यास्य कस्यचि द्रामानुजयतेस्सकाशादुपलब्धिरित्यादीति दिङ्मात्रं वह्नेरनुष्णतां वदन्ननाप्तोऽयं प्रबन्धाकथं वा प्रमाणं स्यादिति विपश्चितेव निश्चिन्वन्त्विति विरम्यते. ग्रन्थप्रतिपादिता विषयाश्च परस्पर मसम्बद्धा इति नात्र विमर्शोद्योगः क्रियते. ये पुनः पञ्चसंस्कार रत्नापणादि प्रबन्धनिर्मातारो जारजान्मानः मुक्तलज्ज मतिमात्र गर्हि तं निर्माय कञ्चिदपशब्दगर्भितं ग्रन्धपाशं तस्मिन्नपि गौरवातिशयमाधातुकामास्तत्र चात्मनीनं नामा निवेशयन्तःप्राचामाचार्याणां नाम्ना तं प्राकाश्यं निनीषन्तितेऽधमाधम कक्ष्यायामन्तर्भाव्यन्ते. गुरुद्रोहोहि महान् निरयहेतुरिति, उपचारार्हानपि गुरून् येपुनरपचारैः प्रतिकुर्वन्तिकीदृशी तेषां प्रवृत्तिः, किं ततो वक्तव्यमार्षेष्वपि निधानेष्वाकरग्रन्धेष्वन्येषु च तद्देशीयेषु विमतानि प्रक्षेपतां पापिष्ठानां साहसं, सत्यमृषिभ्यस्तत्प्रबन्धे भ्यो लोकेभ्यश्च द्रुह्यान्तस्ते कालगर्भे कवलिता अपि तत्तादृश मनार्यन्तेषां कर्मस्मारयत्येवतान् समासन्ने समयेऽथ्यक्षयतिच. कृशानुसन्निधानादिव कार्तस्वरं किट्टाद्यपगमेन जातरूपमवभासते यथातथैव विद्वद्विमर्शावसरे प्रक्षेपानां ग्रन्थतः पार्धक्यस्योपलब्धेर्ग्रन्धो नवीभूतसम्पदा चकास्त्येव. तत्र दार्षा ्टन्तिकतया प्राचां प्रसङ्गेभ्यः कश्चिद्विषय उद्धृत्य प्रदर्श्यते, तथा दर्पण काराश्श्रीसुन्दरराजकविसहृदयाः अथ वैखानसानामपि तप्तचक्राङ्कनं कार्यमिति ये प्रलपन्ति ते साधुभिरनङ्गीकर्तव्याः अत्र हि तापोनाम यः क्रियते संस्कारस्सवैष्णवत्वापादकः, उच्यते चक्रथारणविधौ वैष्णवत्वस्य सिद्ध्यर्धं मन्त्रसिद्ध्यैतथैव, चेति श्रीवैखानससूत्रं सामान्यं वा उत वैष्णवतया अकृत प्रतिष्ठा संस्कारौचेत् चक्रशङ्खा विषयमै युन्नदि. आवल ताव्रूदि लोहमुललो नेलोहमुचेत गानि निर्मिञ्चि सप्तमाध्यायमन्दुपदेशिञ्चिन चन्दमुन प्रतिष्ठिम्पबडि दशमोऽध्यायः 154मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता विलक्षणं वेति विमर्शनीयं, विलक्षणमेवेति ज्ञेयमप्रमत्तेन उच्यते भगवता भृगुणा आद्यत्वात्सर्वसूत्राणां वैष्णवत्वाच्च सर्वश, इति. वदन्ति च श्रीसुन्दर राजाचार्यावृत्ति ग्रन्धोपक्रमे भगवदेक प्रधानतया वेदेषु श्रीपुरुषसूक्त मिवेत्यादि. तेन सूत्रेण संस्कृतानां विप्राणां स्वतसिद्धवैष्णवत्व शालिनां तापसंस्कारस्स्वयं पक्वानां फलानां पुनः पाक इव भवेत्, श्रीवैखानसा निसर्ग वैष्णवा इत्यत्र निदर्शनं. सर्वेषां तेषां वैष्णवत्व मात्रानुभवं विनाऽ न्यत्कि मपेक्षणीयं? विषयेऽस्मिन् श्रुतिर्युक्ति रनुभवश्चे त्ये तत्त्रयं पुष्कल मस्ति. यदा शङ्कि श्रीसुन्दर राजाचार्यैस्तप्तचक्रमं गीकृतमिति. तदसमञ्जसं, ते हि महान्तः गर्भे मास्यष्टमे विष्णुबलिं कुर्या द्यथाविधि. नारायणस्वयं गर्भे मुद्रां धारयते निजामिति वचन मनुस्मरन्तस्स्वयं विष्णुबलौ ’विदधते एवं अस्तिचेद्गृहार्चाबिम्ब मग्नेः पूर्वतो विष्टरे प्राज्मुखं स्थापयित्वाऽर्चये दिति. तेषा माशयोऽत्र विष्णुबलिना भगवदाराध्यत इति, उच्यते हि एषा तुमानसीपूजा बेरपूजा विशिष्यत, इति. न च शङ्क्यं गर्भस्य विष्णुदेवताकत्वा त्तथोक्तमिति तर्हि गर्भाधानकर्मणि कूर्चाराधनं विधाय तत्रैव तद्विधानस्य शक्यत्वात्, किञ्च, श्रीश्रीनिवासदीक्षित वेदान्तदेशिकैस्तात्पर्य चिन्तामणौ विष्णुबलौ श्रीवैष्णवत्व सिद्ध्यर्थमिति सङ्कल्पः प्रोक्तः अन्यत्र च तैः प्रपञ्चितं विष्णुबलिकर्मणा प्रपत्तिश्च सिद्ध्यतीति चक्रधारणं त्रिविधं. गर्भ चक्रधारणं, न्यासचक्रधारणं, तप्रचक्रधारण मिति. तत्र वैखानसो गर्भ चक्रधारिण इति गर्भवैष्णवत्वप्रसिद्धाः. किञ्च तापःकश्चच्चारीर संस्कारएवस वृत्तिकृतां विधित्सतश्चे च्छारीरसंस्कार प्रकरणे विधेयः, नत्वेकोद्दिष्टप्रकरणे, अपिच वदन्त्युपक्रमे ते सुधियः. निषेकाद्यष्टादशसंस्काराणामित्यारभ्य परिपूर्णोपदेश स्वरूप इति. एतेन याराधिम्पबडुचुन्न शङ्खमुनु चक्रमुनु सङ्ग्रहिचुनदि. अट्टिवि लभिम्पनपुडु तत्कालमुन यथाविधिग निर्मिम्पबडिन शङ्खचक्रमुल वादायाज्यभागान्ते विधिव त्प्रतिष्ठाप्य५ 155 वैखानसानां नान्य श्शारीरसंस्कार आवश्यक इति द्योतितं. अस्मिन् प्रदेशे श्रीसुन्दरराजीये क्वचित्कोशे चक्रप्रशंसा पाठो दृश्यते नतु सर्वत्र सपाठः कैश्चि त्पाञ्चरात्रिभिः प्रक्षिप्त इतिभुजमुद्धृत्य ब्रूमः. भगवता सूत्रकारेण त्रिशुक्लाइत्यारभ्य पात्रलक्षणमुक्तं. वृत्तिकारैस्तदर्दमुक्त्वा वैखानसानामाल यार्चनपरत्वाद्देवलकत्व शङ्का माभूदिति देवलकत्वं रुद्रकाळ्यु पजीविनामिति प्रतिपादितं. स्मर्यते हि देवलकेभ्यो हव्यकव्यदाननिषेधः. तदनन्तरं प्रकृतमतिलङ्घ्या प्रकृत चक्रधारणप्रशंसायां प्रवृत्तिः किमर्थं वृत्तिकृतां? किञ्च. केचिच्छन्नाः पाषण्डिन इत्यादिवाक्यं न समञ्जसं भवति. तथाहि अत्रकेचिच्छब्देन वैदिकेषु केगृहीताः? वैखानसास्तदितरे वा वैखानसेषु केचिदिति वक्तुं नयुक्तं कथं निसर्गवैष्णवानां तेषांवैष्णवमाहात्म्या सहिष्णुत्व कथनं युज्येत. अथ केचन वैखानसाश्चक्राङ्किता वैष्णवमाहात्म्य मसहिष्णव इति यदि तदर्थ उच्यते तर्हि वृत्तिकार जीवन कालेऽपि सर्वे वैखानसाश्चक्राङ्किनं नाङ्गीचक्रारति फलितं. अथ तदितरे विप्रास्तधाहुरिति यदिकथ्यतॆ तर्हि वृत्तिकृत स्स्वयं गम्यं पन्थानमुल्लङ्घ्यान्यत्र पङ्केपादं विन्यस्य प्रक्षाळनाय प्रवृत्ता इति मन्तव्यं स्यात्. सूत्रार्थविवरणपरा एते प्रकरणानुगुण्येन किमारभेरंश्चक्रधारणप्रशंसां. किञ्च तत्रवैदिक संरक्षणव्याज्येनेति वचनमस्ति. अनेनचक्रधारण मवैदिकमिति तदङ्गीकृतंस्यात्. अपिच तदुदाहृतेषु चक्रधारणप्रशंसावचनेषु नैकमपि श्रीवैखानस श्रीशास्त्रवचनं दृश्यते अतोन वैखानसे तप्तचक्रधारण प्रमाणमस्तीत्यवगम्यते. किञ्च श्रीवैखानसे तप्तचक्र निषेधोऽस्ति. तदुदाहृत्य तत्खण्डनमावश्यकं, तदपि नकृतं तत्र कृत स्तन्निषोहि सुतरां सङ्गच्छते. गर्भे चक्रधारणस्य भगवदेक परस्वसूत्रविहित नायग्नियन्दपुडे प्रतिष्ठिञ्चियु ग्रहिम्पनगुनु, अन्तट आ या गायत्रिचे होममुजेसि आ यामन्त्रमुलजपिञ्चि वानिनायग्नि अन्तेतत्तद्ग्रायत्र्याऽष्टोत्तरशताज्याहुतीर्हुत्वा दशमोऽध्यायः 156मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता विष्णुबलिसिद्धतया गर्भवैष्णवत्वं प्राप्तानां ’अहमेवगुरुस्तेषां’ गर्भवैष्णव जन्मनां इति भगवदुक्त्या भगवदाचार्य काणां तेषां तदितराचार्यकर्तृक चक्रधारणानुपपत्तेः. किञ्च प्रक्षिप्ते पाठे उपक्रमे तस्मा च्चक्राङ्किताय न दातव्यमिति वदन्तीति, उपसंहारे नास्तिक्याद्वैष्णवान न्यान्निन्देत्स पापीयान् भवति. तस्माद्वैष्णवाय दत्त मक्षयम्भवति. (इतिदृश्यते) अनया वचन भङ्ग्या वैखानसेतरैर्वैष्णवैरयमावापः कृतइत्युन्नेयन्धीमद्भिः हन्त विद्धि वैखानसे दत्तं दानं ब्रह्मविदेयधा इत्यादि वचनेषु वैखानस प्रशंसापारेषु सत्सु वृत्तिकारास्तप्तचक्रधारि प्रशंसायां प्रवृत्ता इति कथं सङ्गच्छते? इदञ्च प्रतिभातिनः. परेतत्र वैखानसप्रशंसावचनान्युदाहृतानि व्यपोह्य तप्तचक्र प्रशंसा वचनानिप्राक्षिपन्निति. किञ्च ’वैखानसेन सूत्रेण निषेकादि क्रियान्वितं विप्रं वेदविदां श्रेष्ठ’ मिति वचनमस्मिन् ग्रन्थे प्रसङ्गादुदाहृतं अत्र निषेकादीत्यादि शब्देन विष्णुबल्यादीनि गृह्यान्ते. अत्र सूत्रस्य वैखानसत्व विशेषणेन तस्य सूत्रस्य वैष्णवत्वात्तत्संस्कृतानां विप्राणां वैष्णवत्वं निसर्गमितिप्रोच्यते. तत्किं न जानन्ति वृत्तिकृतः नच अग्नितप्तेन चक्रेण बाहुमूलेतु लाञ्छिताः, सर्वपापै र्विनिर्मुक्ता विष्णुसायुज्य माप्नुयु, रित्यादि वचनै स्तापस्य मोक्षोपा यत्वकथनाद्वैखानसानासमपि स आवश्यक इति वाच्यं. अज्ञानादर्थलोभाद्वा मोहाद्वा परपीडनात्. तप्तमुद्रा भवेद्यस्य प्रायश्चित्तं विधीयते इत्यादि वचनै र्दोषप्रतिपादनात्. श्रूयते च महान् दोष श्श्रूयते चमहत्फलं फलं तत्र परित्याज्यं दोषोहि बलवत्तरः. इत्युक्ते र्दोषो न कार्यः. किञ्च तस्य मोक्षो पायत्वमपि न स्वतस्सम्भवति. किन्तु वैष्णवत्वापादनद्वारा, अन्यधा भगवदुपासनस्य मोक्षे साक्षादुपायत्वा सङ्गतेः वैष्णवत्वं च भगवदुपा यन्दुनिचि तप्तमुजेसि वानिचे भगवन्निवेदितमैनट्टियु होम शिष्टमगुनट्टियु पूर्वोक्त पायसमन्दङ्कनमु जेसि या पायसमुनु सुदर्शन पाञ्चजन्य मन्त्रौ जपित्वा 157 सनेऽधिकारं जनयति. तच्च वैखानसानां गर्भ एव सिद्धमित्युक्तं यद्वाऽ ऽपस्तम्बादि सूत्रिणामिव तापसंस्कारादेव वैष्णवत्वसिद्धि र्वैखानसाना मपी त्युच्यते, तर्हिभगवता विखनसा वैष्णवतया सूत्रप्रणयनं निरर्थकं स्यात्. अथ तप्त चक्रधारणं न केवलं वैष्णवत्वापादकं परन्तु शरीरस्य पवित्रतां च जनयतीति ब्रवीषि यदि वयं ब्रूमः. भगवत्कर्तृक चक्रधारण पवित्र करणात्कि मन्यत्पवित्र करण मस्तीति. कश्चिदस्मत्परिपन्धब्रूते, श्रुति विहितं तप्तचक्रं कथमागमपचनं निषेद्धुं शक्नोति श्रुत्यागमयोर्विप्रतिषेधे श्रुतिरेव बलीयसीति, हन्त. स आयुष्मान् वैखानसं वेदैकशरणं न मन्यते, किं तु तन्त्रान्तर इवात्रापि क्वचिद्वेद विरुद्धांशस्स्यादिति, तत्तुच्छं वेदविरोधविधुरे वैखानसे तप्तचक्रनिषेधात्साश्रुति स्तप्तचक्रविधायिनी वैखानसेतरविषयेति बोध्यं, नच विप्रसमुदायस्य साधारणी सा श्रुतिः कथं वैखानसेतर विषया स्यादितिवाच्यं. वैष्णवेतरैर्विपैस्तप्रचक्रस्याननुष्ठेयमानत्वात्. न च वैष्णवानां विप्राणां समुदाये नेदमनुष्ठीयत इतिवाच्यं. के नाम वैष्णवाः? ये विष्णुं भजन्ते त इतिचेत्. बहवोऽत्रभगवतो नारायणस्य पारम्यं ज्ञात्वा केचिदच्छि द्रोर्ध्वपुण्ड्रधारिणो विप्रा केचि त्सच्छिद्रोर्ध्वपुण्ड्रधारिणश्च विप्रा विष्णुं भजन्ते. नचते अवैष्णवा श्चक्रधार णाभावादितिवाच्यं. तेषां न्यासचक्रसद्भावात् चक्रं त्रिविधं, गर्भचक्रं न्यासचक्रं तप्तचक्रं चेति एतेष्वन्यत चक्रहीन एवावैष्णवः, चक्रहीनोऽथमाधम इति सएव निन्द्यतॆ श्रुतिर्हि न नियतार्था, अतस्स्वस्वमतानुसारेण नयन्ति तां भूत्यैन प्रमदितव्यमिति श्रुतिः. कैश्चिद्भस्मधारणविधि परतां नीयते. अन्यैरर्थान्तरपरतां अतप्ततनू रित्यादिश्रुतिं तप्तचक्रविधिपरां नयन्तिश्रीपञ्चरात्रिणः. अन्येऽर्थान्तरपरतां वधुमनकीयवलयुनु. पत्नि भुजिञ्चि सत्पुत्रुनि प्रसविञ्चुनु. आगर्भमन्दलि पुत्रुडु भाग्यवन्तुडुनु, धन्युडनु, गर्भवैष्णमडनुपेर तदग्नौ प्रताप्य पायसशेषेऽङ्कनं कृत्वा दशमोऽध्यायः 158मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता एवं सति तप्त चक्रं श्रुतिदिर्वधत्त इति वैखानसैर्गर्भे भगवत्कर्तृकचक्रधारणं स्वशास्त्रसिद्ध मविश्वस्य स्वशास्त्रेणाविहितं निषिद्धञ्च तप्तचक्रं कथ मङ्गी कार्यं स्यात्. नच वैखानसेऽनुक्तमपि तप्तचक्र मनुक्तमन्यतोग्राह्यमिति वचनेन वैखानसानामस्यावश्यकमिति वाच्यं. तस्मिन्यदि ननिषेध स्तदनुक्तस्यापि तस्य ग्राह्यत्वमुपपद्येत प्रसक्तस्य हि निषेधस्सङ्गच्छते. गर्भे चक्रङ्कृतमिति कृतस्य करणं नास्तीति न्यायेन पुनस्तन्निषिध्यते, किञ्च वैखानसे यद्यदावश्यकं तत्तदुक्तमेवस्यात्. तद्धि परिपूर्णोपदेशरूपं. तस्य तथात्वं श्रीपाञ्चरात्र रक्षाकृद्भिरपि तद्ग्रन्धेप्रतिपादितं, किमधिकेन तत्र तप्तचक्रप्रशंसोपन्यासो बहोः कालादनन्तरं प्रक्षिप्त एव स्यात्. अन्यधा तदनन्तरसम्भूता श्रीवैखानसग्रन्थकारा स्तदभिप्राय मण्डनं खण्डनं वा कुर्युः. तथान कृतवन्तः केचिच्छ्रीसर्वतन्त्रस्वतन्त्र श्रीनिवास वेदान्तदेशि कादयस्स्वयमेव तप्तचक्रधारणमखण्डयन् अस्मिंश्च प्रदेशे बहवश्शिष्टा स्तप्तचक्रं नादीधरन्. न धारयन्तिच. अद्यात्रापिकेचित्पाञ्चरात्रि दीयमानपिण्डोपजीविनः पञ्चषा अङ्किता दृश्यन्ते. पृष्टाश्चे त्कुक्षिम्भरण निमित्तक मिदमितिवदन्ति. किं ब्रूमः कलिमहिमानं? इत्यादि दर्पणकारास्तु दक्षिणात्याएवेति तदी यैर्ग्रन्धसन्दर्भै ज्ञायते, यथा तदीये पद्मिनीपरिणयाभिधाने रूपके (सूत्र) मत्या दृत्याशुभकवितया विद्यया देवभक्त्या लक्ष्म्याचोच्चैरुपचिततया प्राप्य षाण्मातुरत्वं, शक्तिं बिभ्रद्विमतविजये ख्यापयन्नाम नैजं राजोत्तंसो जयति धरणौ श्रीविशाखोयशस्वी. तदीय भुजमालम्ब्य वर्तते पाण्ड्यमण्डले इलत्तूराख्यनगरी कविरत्नावलीखनिः. (मारि) विदितं तन्नगरं यत्रखलु श्रीवैखानसकुलतिलकायमान वरदराजनन्दनः कृष्णाम्बिका गर्भशुक्तिमुक्तामणि प्रसिद्धि नन्दुवाडुनु, अप्राकृतुडुनु, महात्मुडुनु अगुचुन्नाडु. गर्भचक्रमुलेनि वैखानसुडु प्राकृतुडुनु पतितुडुनगुचुन्नाडु तत्पायसं पत्नीं प्राशयति. 159 स्सुन्दरराजशर्मा रामसन्देश हरप्रसादलब्ध प्रतिभा भासुरः प्रकाशतेतरां, इत्यादि तधातप्तचक्राङ्कन विजयतूल वातूलादि ग्रन्धकाराश्च विद्वांस त्तद्देशीया एव उक्तं च तत्र भवद्भिर्गोष्ठीपुराभिजनैस्सौम्य नारायणाचार्यैः तथाहि १.(एतेहि भगवद्रामानुज सम्प्रदाय निष्ठाः पञ्चरात्रिणः एते ह्यास्तिक मूर्थन्या इति विदितचरमेव विद्वत्प्रपञ्चस्येति मतमेषां श्रुङ्गग्राहिकया नूदितं). १. विष्णुतन्त्रविभागप्रकरणे वैखानसोद्भेदकत्वेन दीक्षा योग उक्तः २. दीक्षा च पञ्च संस्काररूपाइति अत्रेश्वरसंहिता श्रीप्रश्नसंहितादिषु व्यक्तं (यधा शिष्यस्य दक्षिणं बाहुमूलं चक्रेण चाङ्कयेत् शङ्खेन प्रतपेत्यन्यं बाहुमूलं मुनीश्वराः, तापः पुण्ड्रस्तधानाम मन्त्रो यागश्च पञ्चमः. अमीतु पञ्चसंस्काराः पारमैकान्त्य हेतवः इति) ३. आनन्दसंहिता वैखानस कुलेजातः पञ्चरात्रेण दीक्षितः नदीक्षिता नजातो वा सवै देवलकस्स्मृतः पञ्चरात्र विधानज्ञो दीक्षा विरहितोऽर्चकः. कल्पदेवलक इति दीक्षारहित पञ्चरात्रोक्ताराधनस्य निषेधात्. श्रीनित्योक्ताराधनस्य पञ्चरात्रमूलत्वेनो क्तत्वात्. तदर्थं पञ्चसंस्कारस्यैव सर्वैरप्यङ्गीकारात्तस्य दीक्षात्वमवश्या चरणीयं. ४. दीक्षाशब्दस्थाने शङ्खचक्राङ्कित भुजान् गृह्णीया दन्यसूत्रिण इति शङ्खचक्राङ्कण कथनाच्चतदभावस्स्पष्ट मवसीयते. ५. तापविधायकानां पञ्चसंस्कारान्तर्गततापवरत्वेन तदतिरिक्त केवलतापविधिस्तत्प्रयोगविधि रित्यादिकं नास्ति. ६. दीक्षाशब्दस्य सङ्कोचे प्रमाणाभावः सामान्ये पक्षपातात्. ७. एतेषु ना विश्वसि तव्यं बहुष्वद्यापि दर्शनात्. न्यायपरिशुद्धि श्रीपाञ्च रात्ररक्षादिषूदाहरणाच्च. ८. एतद्विरोधिवचनानि पूर्वापराप्रदर्शनात् कुत्राप्यनुदाहरणात्. सच्चरित्ररक्षाया मधिकारान्तरयोरिव सुदर्शनादि तप्तचक्रमु धरिञ्चनि वैखानसेतरुडुनु न्यासचक्रमुनु धरिञ्चनि वानप्रस्थुडुनु इट्ले पतितुलगुदुरु. श्लो.तत्सुतो भाग्यवान् धन्यो गर्भवैष्णव सञ्ज्ञिकः दशमोऽध्यायः 160मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता धारणाविधानाधिकारेऽनुपन्यासाच्च शङ्कास्पदानि. ९. सद्भावे तत्प्रामाण्य सिद्धौच षोडशिग्रहणा ग्रहणवद्विकल्प एवस्यादिति यथाकुलाचारमेवस्यात्. १०. सामान्य प्रवृत्त वचनानि चोत्सर्गापवादन्याया त्सात्वतंविधि मिति विशेषवचनदर्शनाच्च सङ्कुचितानि ११. वचनाभावेऽपि विशेषविषय आचार एव सच्चरित्ररक्षोक्त न्यायेन शान्तविरोध स्स्वविषयं व्यवस्थापयति १२. नित्यत्व मर्च नाङ्गत्वं चाधिकारभेद प्रयोग भेद नियतमितिनहानिः १३. मुमुक्ष्वधिकृतानि पञ्चसंस्कार वचनान्युभय प्रधानान्वैखानसान्नधि कुर्वन्ते इत्यादि. एषामंशानां ग्रन्थविस्तरभयात्र नविवृतिः कृता सा चमदीये, दुर्वादिमुद्रणे द्रष्टव्या प्रक्षेपांशे यधा भगवान् वेङ्कटनाथ वेदान्तदेशिकः, श्रीपाञ्चरात्ररक्षायां (निन्दार्थम्प्रवृत्ता) न्यतिवादवचनानि तानि नूनमिक्षुभक्षकृतिचिकीर्षुभिः प्रक्षिप्तानि परस्परस्थानाक्रमणलोलुपै र्वटुभिर्वा पूजकाधमैर्निवेशितानीत्यादि, प्रक्षिपांश्च कथं चिद्विजानन्त्येव सारग्राहिण स्सहृदयाः. अथवा मुमुक्ष्वधि कृतानीत्यनेन क्रियतां तथावासविषयं शास्त्रद्वयं, इति विरम्य प्रकृतमनुसरामः, २. सूत्रोदित पायसहोमान्ते देवस्यसूत्रोक्तरीत्या द्वादशमूर्ति क्रमेणावाहितस्याधवाश्रीसुन्दरराजीयाद्युक्तवतद्देशे स्थापितन्य गृहार्चाबिम्बस्य वा पुरतः सन्निधौ यथार्हमासीनस्सन्नात्मानं देवरूपं देवतत्स्मृत्वाभावयित्वा वैखानसगर्भस्य भगवत्कर्तृक चक्रधारणस्यैव सादृश्या दात्मानं भगवदन्तर्यामिकं स्मृत्वेत्यर्थः तस्यैवोत्तरत्र करिष्यमाण चक्रधारणकर्मणि प्रयोजकर्तृत्वौचित्यात्, आत्मानं देवमिति वक्तव्ये रूपशब्दोपादानसामर्थ्यात्, नित्यानुसन्धान विषयोऽय मन्तर्यामी वचन बलत्तात्कालिक विशेषशक्त्या सन्निहितोऽ नुसन्धेय इत्ययमर्थोलभ्यते. यथा प्रशस्तो देवो देवरूपः. प्रशंसायां हि रूप प्रत्ययोऽ नुशिष्यते. अप्राकृतो महात्माऽसौ गर्भचक्रेण लाञ्छितः. 161 प्राशस्त्यञ्च विष्णुबलिकालिक विलक्षण शक्ति वैशिष्ट्येनाभिव्यक्तिरूपएवेत्यर्थलाभात्. अन्येतु प्राणानायम्य मम धर्मपत्न्या इत्याद्यनुपदमेवोपादाना दर्चाबिम्बस्यैव तत्र सन्निधापितत्वा च्चास्यार्थस्यानौचित्यान्नाविष्णुर्विष्णुमर्चये दात्मानं नारायणं बुद्ध्वा इत्यादिवतᐁ्ततापि तत्स्मरणमित्याहुः, प्राणानायम्य तिधिवाराधि सङ्कीर्त्य ममधर्म पत्न्या इत्यादि सङ्कल्पेति. किमिदं सन्दशन्यायेन मध्येपठितस्य कर्मण उपसर्जनीभूतस्य सङ्कल्पान्तरं नाम नात्र विष्णु बलिकर्मण्यादामक्तस्सङ्कल्पो महर्षिणा. विष्णुबलिं हि तत्र संस्कारं प्रकृतीकृत्य तद्विस्तरमेवोपपाद्यतेऽथ गर्भचक्रविधि रित्यादिना इति. विष्णुबलावे वादाविमं सङ्कल्पं वक्तुमुद्दिशतिस्म महर्षिः. अतएव श्रीवैष्णवत्व, सिद्ध्यर्थ मिति विष्णुबल्यारम्भ एव दीक्षित चरणै स्सङ्कल्पः प्रोक्तः अस्यतु संस्कारान्तरत्वे संस्काराणामष्टादशत्व परिगणनं भज्यत इत्यसङ्गतिस्स्पष्टैव. एके न संस्कारेण फलबाहुल्यस्य सिद्धेप्यादावेव तावन्ति फलानि समुच्चेतुमुचितत्वात्. तथैव शिष्टाचाराच्च. तत्र संस्कारस्यास्य सकृत्संस्कृत संस्कारास्सीमन्तेव द्विज स्त्रियः यंयङ्गर्भं प्रसूयन्ते स सर्वस्संस्कृतो भवे’दिति वत्सकृत्करणीयत्व स्मृतेर्गर्भिणी संस्कारत्वेपि. मम पत्न्यागर्भस्थशिशो’रिति गर्भमात्र संस्कारोक्तिः फलितार्थप्रदानेति बोध्यं ३. ताव्रूदिनेति उक्तं सप्तमाध्याये शङ्खचक्र प्रतिष्ठा विधानं तेन विधानेन प्रतिष्ठितावर्चितौ च चेत्तूष्णीं गृह्णाति. ४. तादृशयो रलाभे तदाकारयित्वापि तौ शङ्खचक्रौतस्मिन्नेवाग्नौ प्रतिष्ठाप्य विधिवत्सद्यएव तौ गृह्णातीति विशेषः ५. अष्टोत्तरशतेत्यादि प्रयोगक्रमः. पायसशेषे भगवन्निवेदिते होमशिष्टे पायसइत्यर्थः. पायशेषमिति सूत्रोक्तं परामृश्यते, पायसशेष इति, तत्र फलश्रुतिमाह तत्सुत इत्यादि श्लोकद्वयेन. तथा संस्कृताया वध्वास्सुतो जातमात्रो भाग्यवान्त्सम्पद्यते. भगवदर्चनेऽधिकारलाभोहि महान् भागधेयः. धन्यो धनवान्नमे पित्रार्जितं किञ्चिन्नमया किञ्चिदार्जितं. गर्भचक्र विहीनस्तुप्राकृतः पतितस्स्मृतः दशमोऽध्यायः 162मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अस्ति मे हस्ति शैलाग्रे वस्तु पैतामहं धन, मित्याद्यभि युक्तोक्तव दर्चनीयत्वेव भगवद्दिव्यबिम्बादि सत्तया धनवानित्यर्थः. मतुबर्थेऽर्ह प्रत्ययः. गर्भवैष्णव सञ्ज्ञकयिति विधिः अतएवाप्राकृतः ममात्माचाऽसौस्मर्यते, यतो गर्भचक्रेण तद्विधायक विष्णुबलिकर्मणा लाञ्छित संस्कृत इति हेतूक्तिः १. व्यतिरेकेण तद्रहितस्य प्राकृतत्वं चोच्यते गर्भचक्रविहीन इति. प्रसङ्गात्तप्तचक्र न्यासचक्राधिकारिणां तद्विरहे पाप्मत्वमाह वैखानसेतर इति. पायसप्राशनस्या प्राकृततेजः प्रापकत्वं पुराणेषु बहुशः पठ्यते. यधा श्रीमद्रामायणे इदन्तु नृपशार्दूल पायसं देव निर्मितं. प्रजाकरं गृहाणत्वं धन्यमारोग्यवर्धनं भार्याणामनुरूपाणामश्नी तेति प्रयच्छवै, तासु त्वं प्राप्स्यसे पुत्रान् यदर्थं यजसे नृप, इत्यारभ्य, ततस्तुताः प्रास्य तदुत्तमास्त्रियो महीपते रुत्तमपायसं पृथक् हुताशनादित्य समाने तेजस श्चिरेणगर्भान् प्रतिपेदिरे तदा (बालकाण्डे षोडशस्सर्गः) तथा ’परमान्नन्तु वैदेह्या ज्ञात्वा दास्यति वासवः. य दन्नममृतप्रख्यं सुराणामपि दुर्लभं, तदन्नं मैधिलीप्राप्य विज्ञायेन्द्रादिदन्त्विति’ (किष्किन्धाकाण्डे द्विषष्टितमस्सर्गः) इति, देवतानाञ्च तत्तद्विहित प्रक्रियामन्तरापि तन्नियमितफलस्य प्रतिपादनमप्यत्रैव दृश्यते’ यथा ’सबद्धोवाग्भिरग्र्याभिरभितुष्टाव वै सुरौ. इन्द्रमिन्द्रानुजञ्चैव यथावन्मुनिपुत्रकःततः प्रीतस्सहस्राक्षो रहस्यस्तुति तर्पितः दीर्घमायु स्तदाप्रादा च्छुनश्शेफाय राघव सच राज नरश्रेष्ठ यज्ञस्य च समाप्तवान् फलं बहुगुणं राम सहस्राक्षप्रसादजं’ इति (बालकाण्डे द्विषष्टितमस्सर्गः) वासव हृत यज्ञपशोस्ख्सलित यज्ञस्याम्बरीषस्य राजर्षेर्यज्ञ पूर्त्यर्थमुद्दिष्ट नरपशोश्शुनश्शेफस्यालम्भस्तत्रप्रकृतः. तधाचायमत्र सङ्ग्रहः महर्ष यश्चत्वारश्श्रीशास्त्रं चातुर्लक्षपरिमितं प्रणिनिन्युः. ते च स्वशास्त्रे वैखानसेतरस्तद्वत्तप्तचक्रेण वर्जितः न्यासचक्र विहीनश्च वानप्रस्थ स्तथास्मृतः. 163 बहुलं प्रयुञ्जते वैखानसपदप्रयोगावसरे गर्भवैष्णवा गर्भचक्रधारण इति पदद्वयं साङ्कर्येण पर्यायवाचक तन्मन्यन्ते पदद्वयं पदद्वय मिदं किं प्रवृत्ति निमित्तकमिति चिन्त्यमानेह्यस्योन्याश्रयं तर्कयन्त्याचार्याः अथ गर्भचक्राङ्कणेन गर्भवैष्णवो भवति, गर्भवैष्णवस्सम्पन्नो गर्भचक्राङ्कितो भवतीति. व्यवह्रिायत इति भावः उभयं हि वचनानु गृहीत मिति! नोभयधापि विरोधः गर्भचक्रस्य विस्तरमाह मरीचिः. तधा मन्यतेऽमुमेवोक्तं विधिं गर्भचक्राङ्कित पदप्रवृत्तिनिमित्तं च. अन्ये तु त्रयो महर्षयो गर्भचक्राङ्कि तत्वं च सूत्रोक्त संस्कार सन्निहित गर्भ वैष्णवत्वोपसर्जन त्वेन सङ्गृहीतं मन्यन्ते. आद्यत्वात्सर्वसूत्राणां वैष्णवत्वाच्च तत्तुवै, मायनुवर्तितं तद्वत्काश्यपात्रि मरीचिभिरिति ’अस्मासुमतभेदो नविद्यत’ इतिच चतुर्भिरपि शास्त्रकारै रैकमत्योपपादनादविरुद्ध प्रक्रियाकत्वाच्च द्वय मप्याचार्यैर्यथा रुच्यनुष्ठीयते’ इति. विष्टुबलिकर्मणा प्रपत्तिश्च सिद्ध्यतीत्या दिना पञ्चरात्रैक विषयत्व सम्पादने तदुक्त संस्कार पञ्चकस्याप्यत्रास्मिन्त्संस्कारे सिद्धिप्रकार श्श्रीमद्भिर्दीक्षितचरणैरुत्तमब्रह्मविद्यादिषु प्रतिपादित स्ततोऽनुसन्धेयः अस्मिन्नध्याये गर्भचक्रविधिस्सविशेषमुक्तः, गद्यानि पञ्चसार्धं श्लोकद्वयं चोक्तं मरीचेर्मतान्तरमुक्तं. दशमाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता इत्यार्षे श्री वैखानसे मरीचि प्रोक्तायामानन्दसंहितायां गर्भचक्र विधिर्नाम दशमोऽध्यायः इदि यार्षमगु श्रीवैखानसशास्त्रमुन मरीचिप्रोक्तमगु नानन्द संहितयन्दु गर्भचक्रविधियनु दशमाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. दशमोऽध्यायः 164मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ११. अथैकादशोऽध्यायः बाह्यचक्र प्रयोगः गर्भवैष्णवसञ्ज्ञास्ते ये विष्णुबलिसंस्कृताः ऊर्ध्वपुण्ड्रधरास्ते वै ये विष्णुबलि संस्कृताः१ संस्कृतव्याख्या उक्तं दशमाध्याये गर्भचक्रं. तमेव गर्भचक्रप्रतिपादकं विष्णुबलिकर्माण मादरातिशयेणोपसंहारे प्रस्तौति गर्भेत्यादिना. अस्यतु पूर्वाध्याय शेषत्वेप्यस्मिन्नध्याये न्यास चक्र तप्तचक्रयोर्विषयत्वादादौ गर्भचक्रमपि पूर्वोक्तमनूद्यत इति बोध्यं विष्णुबलिना पूर्वाध्यायोदितेन संस्कार विशेषेण संस्कृता ये वैखानसास्तेगर्भवैष्णवसञ्ज्ञका भवन्ति. वैष्णवत्वस्य पञ्च संस्कारसापेक्षत्वपक्षेऽपि तापादयस्संस्कारा अथ तत्संस्कार जात जन्य मपूर्वं वा फलमनेन विष्णुबलिकर्मणा सिद्ध्यतीति स्वसिद्धान्तं निगमयति आन्ध्रतात्पर्यं ई यध्यायमुनन्दु पुर्वोक्तमगु चक्राङ्कण प्रस्तावमुनु निगमिम्पदलचि सङ्क्षेपमुग दशमाध्यायमन्दु जॆप्पबडिन गर्भचक्र विधियनु वादमु जेयबडि यावल न्यास तप्तचक्रमुल विधियु नुपदेशिम्पबडुचुन्नदि. श्री श्रीसूत्रोदित विष्णुबलि संस्कारमुचे संस्करिम्पबडिन वारलु गर्भवैष्णमलगुचुन्नारु. अनगा नी संस्कारमु वलन ऊर्ध्वपुण्ड्रधारुलुनु मन्त्राधिकारुलुनु, भगवद्दिव्य 165 जन्मन्याचार्य सञ्ज्ञास्स्यु र्ये विष्णुबलि संस्कृताः मन्त्राधिकारिणस्ते वै ये विष्णुबलिसंस्कृताः२ संस्कृता विष्णुबलिना विष्णु यागाधिकारिणः यस्माद्वैखानसे सूत्रे प्रोक्तो विखनसापरः३ भगवान्मरीचिः. उक्त मष्टमाध्याये ’उक्तो वैखानसे सूत्रे यो विष्णुबलि रुत्तमः, गर्भवैष्णव संस्कार स्तापसंस्कारवान् स्मृत’ इतितथा तापसंस्कारस्य सिद्धिं सिद्धवत्क्यत्य शिष्टानां चतुर्णामस्य नेनैव सिद्धि प्रकारमाहोर्ध्व पुण्ड्रेत्यादिना, तापातिरिक्तानां चतुर्णां शिष्टानामेषां पुण्ड्र नाममन्त्र यागानां जननानन्तरे प्यावृत्ति स्तापमात्रस्य निवृत्तिश्च वचन बला दुपपद्यत इति तत्त्वं. यथाह भाष्यकारः. ’अपुनरावृत्ति हेतुभूत निपृत्ति कर्मणा प्ररब्रह्मो पासनात्प्रपत्त्यादि मार्गरतो जीव इत्यादि भगवन्मरीचि श्रीसूक्ति व्याख्यानावसरे ’प्रपत्ति श्शरणागतिः, अनन्य साध्ये स्वाभीष्टे महा विश्वासपूर्वकं, तदेकोपायता याच्ञा प्रपत्ति श्शरणागति रित्युक्ते रिति. प्रपत्ति श्शब्दार्थ मुपवर्ण्य यद्यपि श्री वैखानसानां गर्भेविष्णुबलिकर्मणा प्रपत्तिस्सिद्ध्यति. तधापि ब्रह्मज्ञानेन विमलीकृतात्मनो ’योवाभूते’ रित्यादि मन्त्रार्धानुसन्धानपूर्वकं पुनरपि प्रपन्नाति शायित्व सिद्धये प्रपत्तिः कार्यैव, पुनस्तप्तचक्राङ्कणस्येव निषेधाभावात्. नामधारुलुनु भगवद्यजनार्हुलुनु अगुचुन्नारनि भावमु. ताप संस्कारसिद्धि यष्टमाध्यायमन्दु प्रतिपादिम्पबडुटचे निचट विडुव बडिनदि. २. सर्वसूत्रमुल वारिकिनिगूड नपेक्षितमगुनट्टि श्रामणकमनु नग्निनि वनस्थाश्रमनिष्ठुलकै विखनसुडुपदेशिञ्चुटचे इतरसूत्रुलगु नन्दरु वानप्रस्थुलुनु यीसूत्रमु नुण्डिये यीयग्निनि ग्रहिञ्चि यी याश्रमधर्ममुल ननुष्ठिञ्चुटवलन वारलन्दरुनु वैखानसुलन बडुदुरु. वीरु स्मार्तवैखानसुलनि वॆनुक जॆप्पबडिनदि. ४. वॆनुक जॆप्पबडिन न्यासचक्रमुनु इट्टि वैखानसुलकेगानि वैखानस सूत्रज्ञुलकु एकादशोऽध्यायः 166मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वनस्थानान्तु सर्वेषां विधिश्श्रामणकाभिधः वानप्रस्थास्ततस्सर्वे येद्विजास्त्वन्यसूत्रिणः४ तत्सूत्र विध्यनुष्ठानात्स्मार्ता वैखानसास्सृताः तेषामेव न्यासचक्रं स वैखानस सूत्रिणां.५ न्यासचक्रं द्विधाप्रोक्तमृषिभिर्ब्रह्मवित्तमैः सुदर्शनमभीद्युक्त्वा दक्षिणे तु सुदर्शनं६ श्री भट्टभास्करादिभि श्श्रीवैखानसाभिजनैः प्रपत्तिविधानस्य दर्शितत्वाच्च इत्यादिना प्रपत्तेराचरणीयत्वं तत्र जगन्मातुर्लक्ष्म्याः प्रपत्तिः प्रथमं कार्येत्यादिना. तत्प्रकारं चाभ्यधात् तथा गर्भगतस्य प्रपत्तिसिद्धिञ्च तएवाहुः, गर्भगतस्य प्रपत्तिरपि गर्भोपनिषति श्रूयते. ’ज्ञानद्ध्यानादक्षरमोङ्कारं चिन्तयती त्युक्त्वा.’ अथ नवमे मासि सर्वलक्षण सम्पन्नो भवति पूर्वजातिं स्मरति. यदि योन्याः प्रमुञ्चामितं प्रपद्ये नारायणन्देवं. अशुभक्षयकर्तारं फलमुक्तिप्रदायिनं’ इति पुरुषसूक्तभाष्ये. मुद्गलोपनिषदि. ’वामदेवो प्याङ्गीरसस्सन् पूर्वपूजां समारात्रिपत्न्यानसूयया? गर्भएवशयानो ब्रह्तैव वेद याञ्चक्रे, सगर्भं पुरोभित्वा ब्रह्मलोकमुपचक्राम, तमुत्क्रामन्त माह मध्येऽध्वान मिन्द्र उपनिषद उवाच, भगवन् गर्भपञ्जर एवाभिनिवेशमानो विज्ञातो पायोऽस्मात्किञ्चिद्धत्यास्य गर्भस्सर्वोमन्य मानोऽध्वनः पारमुपगच्छ सीत्यादीति गर्भगतस्य विचारश्रवणादुपपद्यत एव. इति एतं ग्रन्धं व्याचष्टे, सुन्दर राजसूरिः. ’अस्यार्थः. पूर्वजातिं पूर्वजन्म’ अशुभं पापं फलं मुक्तिं प्रददातीति तथोक्तं विचारश्रवणादिति. अयमभिप्रायः. सामान्येन गर्भगतानां विचारमात्रं श्रूयते. नतु कादु, ५. ई न्यासचक्रमु रॆण्डु विधमुलै युन्नदि. ५. दक्षिण वाम भुजमुलनु स्पृशिञ्चुचु क्रममुग सुदर्शनमभि, ’रवि पामभि’ यनु मन्त्रमुल नुच्चरिञ्चुटये यिन्दु मॊदटि विधमु. इट्टि न्यासमुनु 167 रविपामिति वामेतु शङ्खं च बिभृयादिति, दक्षिणं तु भुजं स्पृष्ट्वा रविपामित्युदीरयेत्७ एतत्सुदर्शनन्यासं न्यासचक्रमुदाहृतम् एतत्सुदर्शनन्यासं वैखानस कुलोद्भवाः८ प्रतिष्ठार्चनयोः काले धारयेयुरतन्द्रिताः मृच्चन्दनादिकैर्द्रव्यैर्लेखनं तत्तदाकृतेः९ हरेश्चक्रं हरेश्शङ्खं धारयामीति मन्त्रतः एतत्सुदर्शनन्यासं न्यासचक्राङ्कनं स्मृतं.१० प्रपत्तिसम्भवः, तदानीं ये विष्णुबलिकर्मणा संस्कृता भवन्ति ते प्रपन्नास्युरिति. तथा मञ्जर्यां ’वैदिक तान्त्रिक भेदेन प्रपत्तिर्द्विविधा. प्रणवपूर्वकत्वेन पुरुषाद्यावाहनादिकं वैदिकं, इत्यादि. तथा तत्रैव ’प्रपन्नानामाराधनेऽ धिकार इति विचार्य सूत्रे तावद्विखनसा जायमान कटाक्ष सिद्ध्या परमवैदिक भूत श्रीविष्णुसम्बन्ध संस्काररूपेण साङ्गप्रपदनमुक्तं, साङ्गप्रपदनं कथमिति चेत्. उपक्रमोप संहारावभ्यासोऽपूर्वताफलं. अर्धवादोपपत्तीच लिङ्गं तात्पर्यनिर्णये’ इति प्राधान्येन देवतान्तर प्रतिपादनाभावात्. मन्त्रान्तर साधनान्तर प्रयोजनान्तरा भावाच्चोपक्रमोप संहारादिषु वैखानसकुलोद्भमलु भगवत्प्रतिष्ठार्चनसमयमुलन्दु धरिन्तुरु, ९. मृत्तिक चन्दनमु, मॊदलगु शास्त्रोक्त द्रव्यमुलचे क्रममुग ’’हरेश्चक्रं हरेश्शङ्ख’’मनु मन्त्रमुलचे शङ्खचक्राकारमुग भुजमुलयन्दु लिखिञ्चुटये न्यासचक्रमु. १०. इदि रॆण्डव विधमु. १०. (इन्दत्यन्त सूक्ष्ममगु भेदमु गन्पट्टुच्नुदि, मॊदटिदि सुदर्शन न्यासमुनु रॆण्डवदि न्याससुदर्शनमनियु चॆप्पनगुनु. कामन नीरॆण्टिकिनि धारणावस्थयन्दु गल साम्यमुनुद्देशिञ्चि विभागमु चेयबडिनदनि तोचुचुन्नदि.) एकादशोऽध्यायः 168मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वक्ष्यमाणविधानेन धृत्वा सम्यग्वनं व्रजेत् वानप्रस्थस्ततो भूत्वा आतिष्ठेत्तप उत्तमम्.११ गृहस्थो ब्रह्मचारी वा यतिर्वापि तथैव च पारमैकान्त्यकाङ्क्षी चेच्चक्रधारणमाचरेत्.१२ वैखानसेतरेषान्तु वैष्णवत्वस्य सिद्धये वैखानसेन सूत्रेण निषेकादिक्रियान्वतः१३ श्रीमन्नारायणैकपरत्वेन प्रतिपादितत्वाच्च षड्विध तात्पर्यलिङ्गोपेतं. श्रीमन्नारायणैक परत्वादा नुकूल्यं, देवतान्तर मन्त्रान्तर साधनान्तर प्रयोजनान्त राभावात्प्रातिकूल्य विसर्जनं. नारायणैकपरत्वेन प्रणीतत्वा द्रक्षिष्यतीति विश्वासः, विश्वाससम्भ वाद्गोप्तृत्ववरणं, श्रीविष्णुबलौ साङ्गत्वेन न्यासविद्या प्रतिपादिता अतएव श्रीमन्नारायणैक परत्वेनार्चनादिकं प्रतिपाद्योपसंहारेऽर्चिरादि मार्गेणगमनमुक्त्वा भगवदाराधनान्ते ’तद्विष्णोः परमम्पदं गच्छतीति विज्ञायत इत्युक्त’ मित्यादि. अत्रेदमव सेयं, ’येविष्णुबलि संस्कृता’ इत्यनेन पूर्वोक्त गर्भचक्रप्रकारस्तस्य गर्भवैष्णवेष्टि रित्यादि व्यवहारश्च सूत्राक्षरै रेव सङ्गृहीत इति. अत एवाचार्यलक्षण प्रतिपादनादि स्थले गर्भवैष्णवं गर्भचक्रङ्कित मित्याद्यनुक्त्वा निषेकादि संस्कारैस्संस्कृत मिति पैचॆप्पबोमरीतिनि यी चक्राङ्कणमुनु धरिञ्चि वनमुनु ब्रवेशिञ्चुनदि. ११. ब्रह्मचर्यादि नालुगाश्रममुल वारुनु परमै कान्तुलुगा निच्छयिञ्चिनचो चक्र धारणमुनु जेसिकॊनिये तीरवलयुनु. १२. (वैखानसेतरुलगु) अट्टिवारलन्दुरुनु. वैखानस सूत्रमुचे निषेकादि संस्कारमुलनु पॊन्दिन वैखानसुनाश्रयिञ्चि वैष्णमलुगावलयुनु. अट्लगुट्कै या वैखानसुडु तानु शिष्युनि गूड गडतेर्पगल याचार्युडनियु यॆरिङ्गि चतुर्वर्णमुलकु जेरिन याशिष्यु डॆव्वडैननु लिङ्गविवक्षतयु बाटिम्पक यनुग्रहिञ्चि यातनि जेरबिलचि यभय 169 आचार्यश्शिष्यमाहूय ब्राह्मणं क्षत्रियं तधा वैश्यं वापि तधा शूद्रं माभैषीरिति च ब्रुवन्.१४ विशिष्यानुशिष्यत इति बोध्यमितिदिक्. २. स्मार्तावैखानसास्मृता इति. विवृणोति, यस्मादिति. ४. तेषामेवन्यासचक्रमिति, वैखानससूत्रिणान्तु वानप्रस्थत्वेनेद मित्वेवकारो व्यवच्छिनत्ति, स्मार्तत्वाविशेषात्तेषामपि प्राप्तिराशङ्किता. निषिद्धाचैव वैखानस सूत्रिणामेव वनस्थानां स्मार्तत्वा स्मरणादिति भावः ५. न्यासचक्रं द्वेधा विभजते न्यासेति तत्राद्यमाह सुदर्शनमिति. सुदर्शनमभिगृह्णामि, रविपामभिगृह्णामीति द्वयोर्मन्त्रयोरभि ज्ञापकावेतौ प्रतीकौ. (तेजसारविं रविदीप्तिं पातीति रविपातं रविपं शङ्खमिति रविपाशब्दार्धमाह मन्त्रभाष्य कारः,) ६. न्यासप्रकारमेवाह दक्षिणं त्विति, भुजस्पर्श स्तन्मन्त्रोच्चारणं च न्यासशब्दार्थ इत्युत्तर श्लोकोव्याचष्टे. एतत्सुदर्शन्यास मित्यादिना, वस्तुतस्तु नायं न्यासशब्दार्थः. न्यासो हि भावना, ’आत्मानं नारायणं बुद्ध्वा’ ’नाविष्णुर्विष्णुमर्चये’दित्यादिना विष्णूकृतस्य तस्य साधकस्य शङ्ख चक्रधारित्वमप्यनेन मन्त्रद्वयेन ज्ञानविषयी क्रियते. मन्त्रस्य प्रयोगस्मारकत्वादुच्चारणोपपत्ति र्भुजस्पर्श स्तत्यन्नियोगादनु शिष्यते. ८. दान मॊसङ्गि योदार्चुनदि. अन्तट नातनि यधोचितमुग बरीक्षिञ्चि शिष्युनकुगल संशयमुल दीर्चुटकै यातनिकि जीमनियॊक्क निजस्वरूपमुनु शिक्षिम्पवलयुनु. अन्ना नीमभयपडवलदु. निन्नु दुःखभाजनमगु नीसंसारमुनुण्डि नेनुद्धरिन्तुनु नीम ज्ञानानन्द स्वरूपुडम. अयिननु नीवज्ञानमनु भगवन्मायचे यावरिम्पबडि यिप्पीडिट्लण्टिवि. ईयावरणमु नित्यमैनदि कादु. मरियु नीयात्म यी शरीरमु कण्टॆनु, बाह्येन्द्रियमुलु प्राणमु बुद्धुल कण्टॆनु वेरैन ज्ञातयैयुन्नाडु. भोक्तृत्व हेतुभूतमगु कर्तृत्वमु मात्रमु भोक्तयगु जीमनके चॆन्दियुन्नदि. इदियु सामान्यमुग परमपुरुषुनि एकादशोऽध्यायः 170मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता संसारार्णवमग्नं त्वामुद्धरिष्याम्यसंशयः इत्युक्त्वा श्रीपतिं ध्यायन्नित्यार्चन विधानतः१५ तद्विनियोग प्रकारमा हैतदिति. ९. द्वितीयं न्यासचक्रमाह मृदिति, लेखनमङ्कनं, हरेश्चक्रं धारयामि, हरेश्शङ्खं धारयामीति मन्त्रौ. १०. आयं विभागप्रकारो विलक्षणः, उक्तोऽयं सुदर्शनन्यासोऽपि न्यासचक्रमिति. प्रतिष्ठार्चन कालयोर्विहितोऽयं भावनाविशेषरूपो न्यासः, यधा पञ्चोपनिषदन्यास ब्रह्मन्यास सुदर्शनन्यासैकाक्षरन्यास बहिर्मातृकान्त र्मातृकादयो न्यासाः. तत्रैतादृश न्यासदण्डकमथ्ये पठितो विनियुक्तश्चायं न्यासो भावनैव भवितुमुचितः. न्यासचक्रं तु चक्राङ्कण कक्ष्यायामन्त र्भूतं भावनातिरिक्तमपि न्मर्यत इति कथञ्चिद्धारणांशे साम्यमुभयोर्द्रष्टव्यं, वस्तुतस्तु चक्रन्यासान्न्यासचक्रं भिन्नप्रवृत्तिकमित्यनयोर्न्यासचक्रभेदत्वमनु पपन्नमेव तथाच तेषामेव न्यासचक्र मित्येकाकारार्थस्स्वरस्सङ्गच्छत इत्यपरोविशेषः, इति बोद्ध्यं. तद्विनियोग प्रकारमाह वक्ष्य माणेति. उत्तमं तप इत्यस्य विवृतिः पूर्वमेवोक्ता, नारायण परायणत्वमेव तत्. ११. तृतीयतुरीयाश्रमिणोराश्रमि गुरुत्वात्किं परिणतकरणोस्तयोरप्यावश्यक माद्या श्रमिसाधारणं चक्रधारण मित्याशङ्का वारणायाह गृहस्थ इति. १२. यधीनमैयुन्नदि. ई जीमनकु स्वयम्प्रकाशत्वमु नित्यत्वमु नानात्वमु, अणुत्वमु मॊदलगु गुणमुलु श्रुति प्रमाणमुल वलन सिद्धिञ्चियुन्नवि. ईयात्मयु सौभरि मॊदलगु महनीयुल शरीरमु लन्दु दक्क तक्किन समस्त क्षेत्रमुलन्दुनु भिन्नभिन्नुडैयुन्नाडु. स्मृत्यनुभव सुखदुःखकरण प्रयत्नादु लॊक्कॊक शरीरमुनन्दुनु वेर्वेरुग ननुभविम्पबडुटये यी यंशमुनकु साक्षियगुचुन्नदि. इट्लु ज्ञानस्वरूपुडै सहजसौख्यमु गलिगिन नीयात्म युपाधिवशमुचे संसृतियन्दु लागबडुचुन्नाडु. पुण्य पापाद्यनुभवमु गलिगियु 171 श्रीपतिं सम्यगभ्यर्च्य जप्त्वा गुरुपरम्परां मां रक्षसि यथा स्वामिन् मामकं रक्षसादरं१६ पारमैकान्त्यतु तत्तदाश्रमप्रतिनियत धर्मापेक्षयाति विलक्षणमखण्डं निर्विशेषमभिलानुगतं सामान्यमित्याह. पारमैकान्त्येति, यथाथिकार मुक्तेषु त्रिषु चक्रेष्वन्यत ममित्यनुषज्यते. १२. वैष्णवत्वमेव पारमैकान्त्य मित्याह वैखानसेतरेषां त्विति, वैखानसानान्तु निसर्गसिद्धमिदमित्यनेन विशदयति. १३. तादृशसिद्धि प्रकारमेवाह वैखानसेनेति ब्रह्मरहस्ये :- ’वैखानस करेणैवतप्तचक्राङ्कितो यदि, तं मोचयित्वा पापेभ्य श्चतुर्वर्गं ददाम्यहं’ बह्माण्डे. श्री वैखानसहस्तेन शङ्खचक्राङ्कितो यदि, त्रिस्सप्तकुलमुद्धृत्य नरो विष्णुपुरं व्रजेत्, विष्णुरहस्ये, वैखानसोपदेशश्च यज्जनस्यलभेद्यदि. योऽन्यैस्तीर्थैर्जपैर्दानैस्तपोभिश्चापितेन किमित्यादीनि द्रष्टव्यानि तत्र सूत्रेत्यादिविशेषणाद्वैखानसीभूता व्यवच्छिद्यन्ते, ब्राह्मणादि चातुराश्रमिणामुक्तिः प्रासङ्गिकी. मृच्चन्दनादिकैरित्यनुपदं न्यासचक्रस्य लेकयु नीयात्म संसारियु नसंसारियनियु रॆण्डु विधमुलुग विभजिम्पदगियुन्नाडु. मॊदटि वाडगु संसारियु नित्य संसारि यनियु, भाविसंसारशून्युडु नननि तिरिगि रॆण्डु विधमुलगु चुन्नाडु. नित्य संसारियन कडचिन महाकल्पमुलनुण्डि नेटिवरकु निट्लॆ बद्धुडैयुन्न चन्दमुन यॆन्नटिकिगानि यिट्ले जन्ममरणमुलनन्दुचु मोक्षमुनके पोवजालनि वाडगुचुन्नाडु. लीलाविभूतियु नित्यमगुटचे कॊन्नि यात्मलैननु प्रपञ्चमुनन्दॆन्नडुनुण्डिये तीरवलसि युण्डुट दीनिकि तार्काणमु, रॆण्डववाडु भगदनुग्रहमुचे मुक्तिनॊन्दिनवाडु. इट्ले असंसारियु रॆण्डु तॆरङ्गुलगुचुन्नाडु. संसारगन्ध मॆन्नडु लेनिवाडु. मुक्तुडु, अन्दु संसाररहितुम लेनन्दुन नीश्वरुनिवलॆ संसारमु नन्दु दगुलनि यनन्तगरुड विष्वक्सेनादुलॊक्करुनु, वॆनुकटि एकादशोऽध्यायः 172मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता एवं श्रियःपतिं प्रार्थ्य शङ्खचक्रे प्रगृह्यवै मृच्चन्दनादिकैर्लिप्तौ कृत्वातन्मन्त्रमुच्चरन्१७ वक्ष्यमाणत्वात्. न्यासचक्रस्य वैश्यशूद्रयोरयोगादिति. चतुर्ष्वाश्रमेषु ब्राह्मणस्य चत्वारः क्षत्रियास्याद्यास्त्रयो वैश्यस्य द्वावित्यनेन वैश्यशूद्रयो स्तृतीयाश्रमो निषिध्यते, निषेकादिक्रियान्वित इति परस्ताद्वक्ष्यते. आचार्य इति शिष्यान्वेषण परत्वाच्छिष्यमुक्त प्रकारमाह्व यत्यभयं च ददातीत्यर्थः. संसारार्णवेत्यगतिकस्य भगवन्निर्व्याजरक्षकत्वमुच्यते, यद्वा अत्र संसारार्णव मग्नं त्वामित्याचार्य कृतमाश्वासनं शिष्यस्यपरि प्रश्नमुपगमनं वाऽ पेक्षित इति सिद्धं. तद्विद्धि प्रणिपातेषु. नापृष्टः कस्य चिद्ब्रूयादित्यादि स्मरणात्, तधा ’विमुक्तये’ ’निर्भरः’ ’निर्भयः’ कृतार्थोऽहमिति, वक्ष्यमाणश्लोकस्थैः पदैस्तस्य शिष्यस्य जिज्ञासुत्वमाचार्यस्योत्तारकत्वं चापेक्षितमिति प्रथमं जीवस्वरूप मोक्षस्वरूपादयः प्रसङ्गादुच्यन्ते. ज्ञाता जीवः ज्ञातृत्वमस्य स्वाभाविक आकारः. ’जानात्येवायं पुरुषः,’ एष हि द्रष्टा श्रोतेत्यादिभिश्श्रुतिभि र्ज्ञो ऽत एवेति सूत्रेऽयमर्थः प्रपञ्चितः, नायमात्मा देहः न च बाह्येन्द्रियाणि, नापि धीः, ’प्रत्यक्त्वादुपलम्भतो मम सुखं भावीति मोक्षेच्छया ’मुक्तब्रह्म मुमुक्षुवेदवचसा सुप्तोऽहमित्युक्तितः, मां नाज्ञासिषमित्यपि स्ववपु राद्यज्ञान मात्राश्रयात्य्वाप प्राच्यनिजक्रिया स्मरणतोऽ प्यात्माह मर्थस्थ्सिर’ इत्यादिनाऽयमहमर्धोज्ञातैवात्मा भोक्तृत्वहेतुभूतकर्तृत्वं भोक्तुर्जीवस्यैव. तच्च सामान्यतः परमपुरुषहेतुकमिति, ’कर्ता शास्त्रार्थवत्वात्, भावि संसार शून्युलगु संसारुलनुण्डि मुक्तुलु मरि यॊकरुनु अगुचुन्नाडु. अनाद्यनन्तमगु कालगर्भमुन दिनमॊक सहस्र जीमलु मुक्तिजॆन्दिनननु संसारमुनकु विलयमु गलुग नवकाशमु जेयनि यनन्त स्वरूपिणियै लीलाविभूति यॊप्पारुचुन्नदि. इट्लु संसारि मुक्तुडगुटकु मार्गमु गलदु, उपासनमु, भजनमु, मॊदलगु 173 भुजद्वयेऽपि शिष्यस्य सोऽङ्कयेद्भक्तवत्सलः अन्तेवासी हरेश्चक्रं धारयामीति संवदेत्१८ परात्तुतच्छ्रुते’ रित्यधिकरणे प्रपञ्चितं, अस्यस्वयं प्रकाशत्व नित्यत्व नानात्वाणुत्वादीनि श्रुत्युपपत्तिभ्यां सिद्ध्यन्ति. ’अत्रायं पुरुषस्स्वयं ज्योति र्भवतीत्यादिभिस्स्वयं प्रकाशत्वं, ’अविनाशितु तद्विद्धि येन सर्वमिदं तत मित्यादिभि रविनाशित्वं, एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यः’ ’अराग्रमात्रो ऽह्यवरोपि दृष्टः’ इत्यादिभिरणुत्वं नानात्वं च सिद्धं, स्वयम्प्रकाशस्य हृत्प्रदेशावच्छिन्नोपलम्भस्वार स्याच्चाणुत्वं सिद्ध्यति. युगपदखिल भुवनेष्वदृष्ट द्वारा तत्कार्य सिद्धये विभुत्व कल्पनमयुक्तं ईश्वर प्रीतिकोपयोरेवादृष्टत्वात्, तदाधारस्य चेश्वरस्य विभुत्वात्, जीवस्याविभुत्वे बाधकाभावाद्विभुत्वे चोपलम्भाद्यस्वारस्वाच्च. इन्द्रियवच्छरीर प्रत्युप्तात्म गमनेनैव तत्रतत्र ज्ञानसुखाद्युपपत्तेः. तथा सूत्रकारोऽपि. ’तस्यह्यैतस्य हृदयस्याग्रं प्रद्योतते तेन प्रद्योतेवैष आत्मा निष्क्रामति, चक्षुषो वा मुर्ध्नो वाऽन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्य’ इत्यात्मन उत्क्रान्तिं एवै केचास्माल्लोकात्प्रयन्ति चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्तीतिगतिं. ’तस्माल्लोकात्पुनरेत्यस्मै लोकाय कर्मण’ इत्यागतिं चाभिदधतीनां श्रुतीना मबाधेनार्थमुपवर्णयन् जीवस्याणुत्वमे ’वोत्क्रान्ति गत्यागतीनां’ स्वात्मना चोत्तरयोः ’साणुरतच्च्रुते’ रित्यादिभिसूत्रै रणुत्वमेवाभ्यधात्. एवमेव योगि प्रभृतीनां नानादेहाधिष्ठानं घटते शब्दमुलचे जॆप्पबडु भक्ति रूपापन्नमगु ज्ञानविशेषमुचे गूडिन भगवानुनि यर्चनमे मोक्षमार्गमु, अर्चन स्वरूपमुमुन्दु जॆप्पबडिनदि. इय्यदि निर्दुःख निरतिशयानन्दरूपमगु भगवदनुभवमै युन्नदि. इय्यदि केवल तत्त्वज्ञानमु मात्रमुकादु. इन्तियेगाक निदि केवलकर्ममुगानि ज्ञानमुतो गूडियुगानि मोक्षहेतुम काजालदु. भक्तियन नॆद्दियो यावल नॆरुङ्ग दगिनदि. महनीयुलगु वारलयन्दु एकादशोऽध्यायः 174मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तथैवच हरेश्शङ्खं धारयामि समीरयेत् वनस्थाश्रमिणां चैत न्न्यास चक्रं प्रकीर्तितं१९ तथा ’गुणाद्वालोकवत्’ ’प्रदीपवदावेशस्तथा’ हि दर्शयतीति च तेनैवोक्तं. सचायमात्मा सौभर्यादिक्षेत्रज्ञव्यतिरिक्तेषु प्रतिक्षेत्रं भिन्नः. स्म्पत्यनुभव सुखदुःख करण प्रयत्नादि प्रतिनियमात्. स्वतस्सुखीचायमात्मा. उपाधिवशात्संसरति, सद्विधा. संसार्य संसारी चेति पुण्यपापादिमानेकः. तच्छून्य इतरः पूर्वोपि द्विधानित्य संसारी भाविसंसार विरहश्चेति. तत्रेतः पूर्वमनन्तकल्पेष्विव परस्तादपि हेत्वनागमना त्संसाराविच्छेदात्पूर्वः, लीलाविभूतेर्नित्यत्वात्. ’अम्यच्छिन्नास्ततस्त्वेते सृष्टिस्थित्यन्तसंयमाः’ इत्यादि प्रमाणात्. क्षिपाम्यजस्रम शुभानासुरीष्वेवयोनिषु’ ’नक्षमामि कदाचन’ इत्यादिकमपि तदुत्तम्भकं, द्वितीयोऽपि द्विथा. संसारात्यन्ता भाववान् प्रध्वस्त संसारश्चेति. तत्र कदाचिदपि हेत्वभावादीश्वरवन्नित्यसूरेः पूर्वस्य तदत्यन्ताभावः, उत्तरस्तूपपादितोमुक्तएव, अनादावपिकाले प्रतिदिवसं गलुगु प्रीतिये भक्ति यनबडुचुन्नदि. ई भक्तियु सद्विद्य, अक्षरविद्य, मधुविद्य, दहरविद्य, भूमविद्य, वैश्वानरविद्य यनु मॊदलगु नाम भेदमुलचे बहुविधमुलै युन्नदि. ई विद्यलन्नियु नायाशास्त्रनिष्ठुलगु नायावर्णाश्रमधर्मवर्तनुलगु त्रैवर्णि कुलगु मनुष्युलु देवतलु असुरुलु ननुवारलचे साधिम्पदगिनवि. जपोपवासादि कर्माङ्गमुलयन्दधिगारमुगल स्त्रीविधुरुलकुनु गूड नी ब्रह्मविद्ययन्दधिकारमु गलदु. इट्टि ब्रह्मविद्यलयन्दु तेरि भगवदर्चनमुजेसि युत्तमब्रह्मविद्ययन्दधिकारमु जॆन्दुटये मोक्षमु. शूद्रुलगु गोपालुरु गोपिकलु मॊदलगु वारलकु मोक्षमु गलुगुटयन्दु मात्रमु कारणमुन्नदि गानि त्रैवर्णिकुलके मोक्षार्हतयनुटलो प्रतिबन्धक मेमियु लेदु. शूद्रादुल काया 175 हरिं सम्यक्समभ्यर्च्य पूर्वोक्तेन विधानतः द्विजातीनां त्रयाणान्तु स्वेऽग्नौ स्वं होममाचरेत्.२० सहस्र पुरुषमोक्षेऽपिन संसारात्यन्त विलयः अनन्तस्यास्यैवं स्वभावात्. अथको मोक्षहेतुः? वेदन ध्यानादिशब्दवाच्य भक्ति रूपापन्न ज्ञानविशेष सहकृतं भजनोपासनादि शब्दाभिलपितं भगवतो नारायण स्यार्चनं. न पुनः केवलं तत्त्वज्ञानं, कर्मापि न केवलं समुच्चितं वा मुक्तिहेतुः, यधाह, भगवान् भाष्यकारः, ब्रहज्ञानमिति ज्ञानमिहविधीयत इत्युक्तं तच्चन केवलं वेदान्त वाक्यार्थज्ञानं. किन्तु तन्मूलक भगवद्भक्तिरूपोपासनात्मकमिति जायते. तच्च तदाराधन प्रधानं श्रेष्ठं यतो भक्तिमात्ररूपमुपासनं केवल मविद्यानिवृत्तये भवति. तत्सहित भगवदाराधनन्तु भगवत्पदप्राप्ताव व्यवहितोपाय इति निश्चीयते. तथाह, भगवान्विखनाः, भक्त्याभगवन्तं नारायणमर्चयेत्तद्विष्णोःपरमं पदं गच्छतीति विज्ञायत इति. तथाच भगवान्मरीचिः. विमानार्चनकल्पे पञ्चाशीतितमे पटले दुष्कृताङ्गति मुक्त्वा शरीरमुलन्दे मुक्ति गलुगलेदनि यिन्दलि रहस्यमु, वारलकु पूर्वपु ब्राह्मणादि जन्ममुलन्दे मुक्तिहेतुमत्पन्नमै यी शरीरमु नन्दु प्रारब्धकर्ममु पूर्णमुग नशिञ्चिनन्तट मुक्तावस्थ सम्भविञ्चुचुन्नदि. आवल नी भक्ति यॊक्क यवस्थाविशेषमगु वेरॊक यवान्तर साधनमुनु गूड प्रमाणमुलु शासिञ्चुचुन्नवि. दीनिने प्रपत्तियन्दुरु, अध्यवसायादि विशेषमुलतो गूडि यिदियॊक विलक्षणकक्ष्यलो जेरुचुन्नदि. इट्टि यॆड भक्ति प्रपत्तुलकु गल भेदमु मिक्कलि सूक्ष्ममुग दॆलिय दगिनदि. नित्य नैमित्तिक कर्ममुल यॊक्कयु नङ्गभावमुग फलाभिसन्धि रहितमुलगु काम्यकर्ममुल यॊक्कयु ननुष्ठानमु भक्ति यन्दुनु काम्य कर्ममुलनु स्वरूप मात्रमुचे विसर्जनमु जेयुट यनुनदि प्रपत्तियन्दुनु गल तारतम्यमनि याचार्युलवारि एकादशोऽध्यायः 176मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता शङ्खचक्रे समादाय निक्षिप्ते हरिसन्निधौ स्वाग्ने समीपे संस्थाप्यआचोर्यो मन्त्रमुच्चरन्२१ सकामं पुण्यकर्माण्याचरतां देवयान मार्गम्पुनरावृत्तिलक्षण मभिधाय षडशीतितमे पटले मोक्षपयोगं दर्शयति. भगवन्माया मोहितत्वा द्भगवन्तं समाश्रित्य भक्त्या नारायणमुपासीत तदुपासनात्सोऽपि भक्तवत्सलत्वाद्भक्तानुकम्पया स्वमायां विमोचयति. पश्चा दाश्रमधर्म संयुक्तो भगवदाराधनं करोति. तदाराधनेन संसारार्णव निमग्नो जीवात्मा परमात्मानं नारायणं पश्यति. सोऽप्यपुनरावृत्तिकं दिव्यलोकं प्रापयति. पश्चात्कृतकृत्यो भवति. संसारा न्मुक्तिर्मोक्ष इतीत्यादि. तत्र भक्तिर्नाम महनीय विषये प्रीतिः. साच भक्तिस्सदक्षर मधुदहरभूम वैश्वानरादि विद्याभेदा द्बहुधाभवति. एताश्च सर्वा स्तत्तच्छास्त्रप्रतिपादित तत्तद्वर्णाश्रम धर्मनिष्ठ त्रैवर्णिक मनुष्य देवासुरादि साध्याः स्त्रीविधुराणामपि जपोपवासाद्यङ्गाधि यभिप्रायमु, ई प्रपन्नुलार्तुलनियु दृप्तुलनियु रॆण्डु तॆरङ्गुलगुचुन्नवारलु, दृप्तुनकु देहावस्थानमन्दुनु. आर्तुनकार्ति ननुसरिञ्चियु मुक्ति गलुगुचुन्नदि. इट्टि यॆड बद्धुलगु जीमलु कर्मपाश ग्रधितुलै ब्रह्माण्ड कुहरमन्दु पनिजेयुचुन्न कालमनु घटीयन्त्रमु (येत्तमु) नन्दु दविलिन कुण्डिकवलॆ यन्दे क्षीणुलुनु पूर्णुलुनु अगुचु परिभ्रमिञ्चुचुन्नारु. अट्टितरि पुण्यात्मुलुत्क्रान्ति जॆन्दि क्रममुग धूममु, रात्रियपरपक्षमु. दक्षिणायनमु, पितृलोकमु आकाशमु, चन्द्रलोकमु ननुमार्गमुल गुण्ड स्वर्गमुनकेगि क्षीणपुण्यलयिनन्तट नास्वर्गमु नुण्डिये क्रममुग चन्द्रलोकमु, आकाशमु, पितृलोकमु, दक्षिणायनमु, कृष्णपक्षमु रात्रि, धूममु अभ्रमु मेघमुलनु स्थानान्तरमुल बॊन्दि यधोगति जॆन्दुचुन्नारु. अन्तट विद्युत्पर्जन्य पृधिवी पुरुष योषित्तुलनु नैदु स्थानमुलन्दु 177 भूमाननोग्रे तन्माय इति मन्त्रद्वयं हुनेत् होमादनन्तरं देवं सम्यक्सम्प्रार्ध्य मन्त्रतः२२ कृतानां ब्रह्मविद्याधिकारोऽस्त्येव ’अतस्त्वितरज्ज्यायोलिङ्गा’ च्चेत्यनाश्रमित्वा दाश्रमित्वमेव ज्याय इति विशेषः, गोपिकादेरपि मोक्षश्रवणं तु त्रैवर्णिकत्व नियमं न प्रतिबध्नाति. तेषान्तत्तच्छरीरेष्वेवोपायानुष्ठानस्या नभ्युपगमात् यतः प्राचीनेष्वेव ब्राह्मणादि जन्मसु तदनुष्ठानस्य सम्भवात् प्रागेव प्राप्तोपायानामपि तेषां प्रारब्ध कर्म विशेषादिना निकृष्टशरीरप्रवेशः अन्तिम शरीरन्तु यत्किमपीति न दोषः प्रारब्धावधिकत्वाद्बन्धस्य एवं विदुरादयश्च भवान्तरीय संस्कारोद्बोधजनितज्ञानेन भगवन्तमर्चयन्तो मुच्यन्त इति न विरोधः. तधास्मृतिश्च ’धर्मव्याधादयोऽप्यन्ये पूर्वाभ्यासा ज्जुगुप्सिते. वर्णापरत्वे सम्प्राप्तिस्संसिद्धिं श्रमणी य’धेत्यादि. अध्यव सायादि विशेषविशिष्टा न्यासविद्या, तस्या अपि बुद्धिविशेषत्वा द्भक्त्या त्वनन्ययेत्यादिभिः. श्रद्धासोम वर्वान्नरेतोमयमुलगु नाहुतुलकास्पदमै शरीरधारियगु चुन्नाडु. ब्रह्मविद्या निष्टुलुनु ब्रह्मनाडीमार्गमुन ननायासमुजे शरीरमुनुण्डि युत्क्रान्ति जॆन्दि, अर्चिस्सु, अहमु, शुक्लपक्षमु उत्तरायणमु, संवत्सरमु. वायुम, सूर्युडु, चन्द्रुडु, वैद्युतुडु, वरुणुडु, प्रजापति मॊदलगु नातिवाहिक पुरुषुलचे तम तम देशमुलकु स्वागतमु जेयबडुट यनु नर्चिरादिमार्गमुनॊन्दि ब्रह्मसालोक्यमुनु क्रममुग सायज्यमुनु बॊन्दुचुन्नाडु. अन्तट नाजीमडीश्वरुनिवलॆ अपहत पाप्मत्व सत्यसङ्कल्पत्वादि विशिष्ठुडै स्वाभाविक स्वरूपमुतो प्रकाशिञ्चुचुन्नाडु. जीमनकनादि सम्बद्धमुलगु समस्त प्रतिबन्धमुलयॊक्क यात्यन्तिकलयमुवलन नाविर्भविञ्चिन जीमनकुगल स्वाभाविक रूपमै युन्नदि. अन्तटिनुण्डियु वेरॊक कालमन्दॆन्नडुगानि संसारात्मकमगु पुनरावृत्ति गलुगनेरदु, जगत्सृष्टि एकादशोऽध्यायः 178मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता शिष्यस्य भक्तियुक्तस्य विष्णुतत्त्वाभिकाङ्क्षिणः अङ्कयेदरिशङ्खाभ्यां प्रतप्ताभ्यां भुजद्वये२३ भक्ते रनन्यत्वेन चाङ्गत्वमु पपद्यते. यथाहुः, साधनं भगवत्प्राप्तौस एवेति स्थिरामतिः साध्यभक्तिस्तथा सैव प्रपत्तिरिति गीयते. उपायभक्ति रेवेति रत्प्राप्तौ यातुनामतिः, उपायभक्ति रेतस्याः पूर्वोक्तैरेव गरीयसी, उपायभक्तिः प्रारब्धव्यतिरिक्ताघ नाशिनी, साध्यभक्तिस्तु साहन्त्री प्रारब्धस्यापि भूय’सीति उपायभक्तौच नित्यनैमित्तिक कर्मणां फलाभि सन्धिरहित काम्यकर्मणां चाङ्गत्वेनानुष्ठानं नपुनस्स्वातन्त्र्येण निषिद्धवर्जनं द्वयोरपि भक्त्योस्समं, साध्यभक्तौतु काम्यानांस्वरूपतोऽपि त्यागः, नतु नित्यानां, अत्र केचित्परित्यक्त सकलवर्णाश्रम धर्मास्संवर्त भरत विदुरादयो ब्रह्मविद स्सञ्चरन्तीत्याहुस्तदसत्. तेषां जडवदाचरण ज्ञानाभि सन्ध्यादिमात्र संहार व्यापारमुलयन्दुनु, मोक्षमु नॊसङ्गुट मुमुक्षुमलगु जीमलचे युपासिञ्चबडुट सद्विशेषित्वमुनु भगवदसाधारण धर्मव्यतिरिक्तमुलगु ज्ञानानन्द सत्यसङ्कल्पत्वादि गुणमुलयॊक्क यत्यन्तसाम्यमे जीमनकीश्वरुनितो गलिगॆडि सायुज्यमैयुन्नदि. इन्तियेगानि सायुज्यमनुनदि ब्रह्म यन्दु लयमु जॆन्दुटगानि ब्रह्मतो समानमगु शरीरमु धरिञ्चुट मात्रमु गानि काजालदु. इदिये जीमनकु मोक्षमनुनदि. कामन देहविच्छेदमु, सहस्रयुवति सम्भोगमुननु चार्वाकुलयॊक्कयु, ज्ञानालीक लयमनु प्रज्ञाकरुल यॊक्कयु, विषयवासनोच्छेदमु, चित्सन्तति निष्ठमगु नुपरागोपप्लव शून्यमुननु बौद्धुल यॊक्कयु, नित्योर्ध्वगमनमु, अर्हच्छरीरानु प्रवेशमु लोकाकाशमु नतिक्रमिञ्चि सकल लोकाकाशमु नन्दुन्नत स्थानमु नन्दुण्डुट निवातस्थदीपमुम्बोलॆ प्रागल्भ्यानुभवमु ननु मॊदलगु जैनुलयॆक्कयु, स्वातन्त्र्यमु, शिवसारूप्यमु, शिव 179 हरेश्चक्रं हरेश्शङ्खं धारयामि विमुक्तये इत्युक्त्वा सहसोत्थाय गुरुं नत्वाऽभिवन्द्यच२४ प्रतिपादनपरत्व निर्णयात्. यथा. ’सम्मानवा परांहानिंयोगर्थेः कुरुते यतः जनेनावमतोयोगी योगसिद्धिञ्च विन्दति. तस्माच्चरेत वैयोगी सतां वर्त्मान्य दूषयन्’ जनायधावमन्येरन् गच्छे युर्नैव सङ्गतिं. हिरण्यगर्भ वचनं विचिन्त्येत्थं महामतिः, आत्मानं दर्शयामास जडोन्मत्ता कृतिञ्जन’ इति. तथा ’बाल्येन तिष्ठासेत्’ ’जडवल्लोकमाचरेदित्यादयस्सङ्गता भवन्ति’, बाल्यं च शक्ति विद्याभिजनाद्युत्कर्षाणां सतामनाविष्करणमेव नतु कामचारवादभक्षत्वादि. तथा ’अनाविष्कुर्वन्नन्वयात्’ ’सर्वान्नानुमतिश्च प्राणात्ययेतद्दर्शनात्’ शब्दश्चातोऽकामकार’ इत्यादिषु सूत्रेषुच प्रतिपादितं तथाच, ’नखल्वेवं वर्तयन्यावदायुषं ब्रह्मलोकमभि सम्पद्यते.’ ’नाविरतो दुश्चरितात्’ ’वर्णाश्रमाचारव’ तेत्यादयस्सङ्गच्छन्ते. साच प्रपत्तिर्द्विधा. आर्तप्रपत्ति दृप्त प्रपत्तिश्चेति ’प्रारब्ध कर्मावधिको योक्षयित्थ मुपासितुः, दृप्तस्य देहावधिक आर्तस्यार्त्यवथिर्मत’ इति. तत उच्चिक्रमिषतस्सर्वस्य पूर्वं वागिन्द्रियं तदनुच शेषाणि नवेन्द्रियाणि मनसा सहा विभागं गच्छन्ति. तच्च सर्वेन्द्रिय संयुक्तं मनःप्राणेन सचैकादशेन्द्रिय संयुक्तो जीवेन सचेन्द्रिय प्राणसंयुक्तः पञ्चभूतैः, तानि चेन्द्रियेप्राणजीव संयुक्तानि परमात्मना. एतावच्च विद्वदविदुषोस्साधारणं, अविदुष स्संसारिणस्तु, कर्मपाश प्रग्रधिता ब्रह्माण्डकुहर परिवर्तमान कालघटी यन्त्र साम्यापत्ति, चिच्चक्तिपरशेषमु ननु पाशुपतुलयॆक्कयु, अविद्यानिवृत्ति यनु मायावादुल यॊक्कयु, उपाधिनिवृत्तियनु यादव भास्करुल यॊक्कयु सकल वैशेषिक गुणोच्छेदमनु नैयायिकुल यॊक्कयु केवलात्मानुसन्धाननमनु साङ्ख्युलयॊक्कयु मतमुलु तत्त्वमुगादनि स्पष्टपरुपबडिनदि. (ग्रन्थविस्तरभीतिचे विवरमुल व्रायजालनैतिनि) १५. एकादशोऽध्यायः 180मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता कृतार्थोऽहं कृतार्थोऽहं कृतार्थोऽहं नसंशयः इत्युक्त्वा नन्दभरितो निर्भरस्यन्त्यदाऽचरेत्२५ कुण्डिकायमाना स्तस्मिन् क्षीयमाणाः पूर्यमाणाश्च सन्तः परिभ्रमन्ति, तत्र पुण्यकृतो धूमरात्र्यपरपक्ष दक्षिणायन षण्मास पितृलोकाकाश चन्द्रक्रमेण स्वर्गलोक मधिरोहन्ति अवरोहन्ति च चन्द्रमसस्थ्सानादाकाश वायु धूमाभ्र मेघादि क्रमेण, तत्र श्रद्धा सोम वर्षान्नरेतो मयीना मा हूतीनां विद्युत्पर्जन्य पृथिवीपुरुषयोषितस्थ्सानानि, व्रायिकीचात्र पञ्चमाहुत्यपेक्षा. द्रौपदी दृष्टद्युम्न प्रभृति ष्वदर्शनात्. एवमपुण्यकृतामपि स्वेदजादि शरीरेषु पञ्चमाहुत्य भावाच्चन्द्रप्राप्त्यभावाच्च विद्वांस्तु सर्वोऽपि मूर्थन्यया ब्रह्म नाड्या सुखेन शरीरान्निष्क्रामन्नर्चिरहस्सीतपक्षोदगयनाब्द मरुदर्केन्दु वैद्युत वरुणेन्द्र प्रजापति सञ्ज्ञै रातिवाहिकैः पुरुषैः क्रमाद्यथा स्वन्देशमति वाह्यमानो वैद्युते नामानवनाम्ना तेनैव क्रमाद्वरुणादि समीपन्नितस्तेन ब्रह्मसमीपमुपनीयते. एषै वार्चिरादिगतिः. कर्मणां विनाशेहि संसारतरणं, अर्चिरादि सम्भूत्याच ब्राह्मप्राप्तिः उत्क्रमण प्रभृति चोत्तरोत्तर मतिशयितानन्द शाली जायते प्राणेन्द्रियादि मत्वाच्च भोगविहार संवादा द्युपपत्तिः, अमानवकरस्पर्शादारभ्य चाऽसौ मुक्तः. ततः पूर्वस्सर्वो प्युपाय व्यापारः, फलं परमपदपर्यङ्कारोहणादिकं, तदाचायमीश्वर शिष्युनिट्लूरडिञ्चि याचार्युडु भगवानुनि ध्यानिञ्चि नित्यार्चन विधानमुग नाराधनमुचेसि गुरुपरम्पर ननुसन्धानमु जेसिकॊनि ’ओ भगवानुडा! नीम नन्नॆट्टिविधमुग कापाडु चुण्टिवो नासम्बन्धियगु नीचेतनुनिगूड नट्ले नीम रक्षिम्पुमु’ अनि भगवन्तुनि ब्रार्धिञ्चि पूर्वोक्तमुलगु शङ्खचक्रमुलनु ग्रहिञ्चि मृत्तिकनु गानि चन्दनमुनु गानि यरुगदीसि वानितो शङ्खचक्रमुलकु लेपनमुजेसि, भक्तवत्सलुडगु नाचार्युडु शिष्युनि बाहुमूलमुलयं दङ्कनमु जेयवलयुनु, 181 इवापहत पाप्मत्व सत्यसङ्कल्पत्वादि विशिष्टोभवति. तच्चान्य समस्त प्रतिबन्धकात्यन्तिकलयादाविर्भूतं स्वाभाविकं रूपं. ततः परमस्य कदाचिदपि संसारात्मिका पुनरावृत्तिः, जगद्व्यापार मोक्षप्रदत्व मुमुक्षू पास्यत्व शेषित्वादिरूप भगवद साधारण धर्मव्यतिरिक्त ज्ञानानन्द सत्यसङ्कल्प त्वादिगुणौत्यन्त साम्यं हितदा जीवस्य भगवत्सायुज्यं, निर्दुःख निरतिशया नन्द रूप भगवदनुभवत्वान्मोक्षस्य नतावत्सायुज्यं ब्रह्मणि लयः. नापि साधारण शरीरवत्त्वं, किन्तु समानात्मगुणयोगित्वमेव, सयुग्भावत्वा त्सायुज्यस्य, सयुक्छब्दश्चभिन्नयोरेकत्र साधारणयोगमर्थः ब्रह्मैव तद्भवती त्यादिनामपि साम्यएवतात्पर्यं. अन्येषान्तु देह विच्छेदमात्र सहस्रयुवति सम्भोग ज्ञानालीकलय वासनात्यन्तविराम विषयोपराग वैधुर्यनित्योर्थ्व गमनार्हच्छरीरानु प्रवेश विशिष्टनिरावरणत्व वियातानु भव स्वातन्त्र्य शिवसारूप्य शिवसाम्यापत्ति चिच्छक्ति परिशेषा विद्यानिवृत्त्युपाधि निवृत्ति सकल शिष्युडुनु, आ यङ्कनमुनु धरिञ्चि ’हरेश्चक्रं धारयामि’ ’हरेश्शङ्खं धारयामि’ अनु मन्त्रमुलनु शिष्युडु जपिञ्चवलयुनु, वनप्रस्थुलकी विधमगु न्यासचक्रमु जॆप्पबडिनदि. १९. पूर्वमुवलने भगवदर्चनमुजेसि याचार्युडुनु त्रैवर्णिकुलकु वारिवारि यग्नुलयन्दु होममु जेयिञ्चि तन यग्नि समीपमन्दुनिचि ’भूमानन्तोऽग्रे’ ’तन्मा यशोग्रे’यनु मन्त्रमुलनु होममु जेयुनदि. २२. इट्लु होममुजेसिनपिदप भगवन्तु ननेक प्रकारमुलुग वेदमन्त्रमुलचे स्तुतिञ्चि भक्तियुक्तुडुनु विष्णुतत्त्वमु नभिलषिञ्चिनट्टियु शिष्युनियॊक्क बाहुमूलमुलयन्दु तप्तमुलगु शङ्खचक्रमुलचे यङ्कनमु जेयुनदि. २३. अन्तनातडु हरेश्चक्रं ’हरेश्शङ्ख’मनु रॆण्डु ततः प्रभृति लक्ष्मीश कैङ्कर्यनिरतो भवेत् आचार्याग्नौ हुनेद्धोमं यतेश्चक्राङ्कणं यदि२६ एकादशोऽध्यायः 182मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वैशेषिकगुणोच्छेद केवलात्मनन्दानुभव प्रभृतयो निश्श्रेयस विकल्पादेहाति रिक्तात्मसद्भाव बाह्यार्थ पारमात्मिकत्व तत्तदागमाप्रामाण्य ब्रह्मनिर्विकारत्व, निर्दोषत्व ज्ञानानन्दादि नित्यत्व प्रतिपादनादिभिर्दूषणीयाः, तथा, सगुणे ब्रह्मणि बुद्धिं निवेश्येत्यादि सूत्रे भाष्यं सवासनाक्लेश समुच्छेदेसती त्यादिना बहुधा मोक्षप्रकारानुपन्यस्य तान् दूषयित्वा, तस्मात्परमानन्द स्वरूपेण ब्रह्मणा सहात्यन्तावस्थानमेव मोक्ष इति सिद्धान्तितः, प्रकृतमनुसरामः इति संसारस्वरूपं जीवस्वरूपं मोक्षस्वरूपं चोक्त्वेत्यर्थः. श्रीपति मित्यादि स्पष्टोऽर्थः १६. मां रक्षसीत्यादि. अत्रायं विशेषः, प्रपत्तिराचार्यनिष्ठा वरिष्ठेति. यथा दर्पणे भक्तिप्रपत्यो स्स्वरूपमुक्त्वा अतोभक्तेः प्रपत्ति र्हिभूयसीति विदुर्बुधाः प्रपत्ति र्हि द्विधा प्रोक्ता स्वनिष्ठाचार्यनिष्ठिता, स्वनिष्ठा दुर्लभा ह्यत्र परमै कान्तिना कृता, आचार्यनिष्ठा सुलभा सर्वेषां भक्ति पूर्विका, तस्मात्सर्व प्रयत्नेन ह्याचार्यं प्रार्थयेत्सुधीः, एवमेवलघूनाञ्च गुरूणां चापि चागसां, सकृत्प्रपत्तिरेकैव सद्यः प्रशमकारणं, इत्यारभ्य तस्मात्स्वात्मो हुनेद्देवालयाऽग्नौ वा चक्रशङ्खमनुस्मरन्२७ मन्त्रमुलु नुच्चरिञ्चुचु नोमहात्मा! नाकु मोक्षप्राप्ति गलुगुटकयि महाविष्णुनि दिव्यायुधमुलनु धरिञ्चुचुन्नाननि तलञ्चवलयुनु.२४. अन्तट दिग्गुनलेचि याचार्युनकु दण्डप्रणामम्बुलाचरिञ्चि महात्मा नेनु कृतार्थुडनैतिननि पलु प्रकारम्बुल विज्ञापनमु चेसि परमानन्द भरितुडै तनयात्मनु तनकु गल सर्वविधमगु सॊत्तुनुगूड भगवानुन कर्पणमुजेसि यसङ्गुडै सञ्चरिञ्चुचुण्डवलयुनु. २५. अन्तनुण्डियु पञ्चकालपरायणुडै लक्ष्मीनारायणुनि कैङ्कर्यमुनन्दे तनयावदा युष्यमुनु विनियोगिञ्चुचुण्डवलयुनु. २६. यतिकि चक्राङ्कणमु गावलसिनचो आचार्युडु तन यग्नियन्दे तदुक्त होममुल जेयुनदि लेक देवालयाग्नियन्दैननु जेयदगुनु. २७. 183 ज्जीवनार्थं निरतिशय पुरुषार्थ प्राप्त्यर्थं स्वाचार्यनिष्ठा प्रपत्तिः कर्तव्येति, १७. तन्मन्त्रं चक्रशङ्खमन्त्रौ. १८. १९. निगमयति वनस्थाश्रमिणामिति. न्यासचक्रं तेषामेव पूर्वोक्तोविभागो व्यावहारिक एवेत्युपसंहारो द्रढयति. नतावदेवकार स्तेसां न्यासचक्रमेवेति व्यवच्छिनत्ति. १९. अथन्यासचक्रविधान कथनानन्तरं तप्तचक्र प्रयोगमाह हरिमिति. गृहस्थो ब्रह्मचारीत्यादि तप्तचक्र न्यासचक्राधिकारिणोस्समानं, हरिं सम्यगिति पूर्वोक्तार्थानुवादस्य स्पष्टत्वात्. २०. अग्निमतां द्विजातीनीं स्वेग्नौहोमः तस्य संस्करणीयत्वात् २१. आचार्यस्स्वाग्नौ जुहोति चक्रहोमं भूमानन्त इत्यपि पाठः २२. होमानन्तरमाचार्य कर्तृकं पूर्वोक्तं मां रक्षसीत्यादि भगवत्प्रार्थन मुच्यते. विष्णुतत्त्वं वैष्णवत्वं ताभ्यमेव मन्त्राभ्यां तापोऽङ्कनं च. उक्ताचाष्टमाध्याये श्रुतिः (जातस्य भुजयोः श्लो३४) यथा आग्निनावै होत्राचक्रं पाञ्चजन्यं द्विभुजौ धार्येत, इतिसुदर्शनोपनिषदि अग्निना वै होत्रा तप्तं तनोर्यत्यापोऽन्तरिक्षं प्रतिगच्छति प्रति गच्छ’तीति महासुदर्श नोपनिषदि च क्वचित् क्वचित्. २३. विमुक्तिर्मोक्षः प्रागुक्तः कृताथो९ऽहमिति. भगवन्तमाराधयति, तत स्सम्यक्ज्ञानं प्रविशति, पश्चात्कृतकृत्योभवती’ त्यादयोऽनु नन्थेयाः. शिष्यस्य तात्कालिकानन्दातिशय द्योतिन्यावृत्तिः, न संशय इत्यध्यवसाय उच्यते, निर्भरइति, यथाह भाष्यकारः योवाभूते रित्यारभ्य सत्यं सत्याय स्वाहे त्यन्तः पारमात्मिक मन्त्रो चक्राङ्कणे च शूद्राणां तथा सङ्करजन्मनां वेदकर्मविहीनानां तत्तदग्नौ हुनेद्धृतं२८ वेदकर्म विहीनुलगु शूद्रुलु सङ्करजन्मुलु मॊदलगु नन्दरकुनु तात्कालिकमगु नॊकयग्नियन्दु होममु जेयुनदि. अनगा वेदमन्त्रमुलु कानट्टि तन्त्रमन्त्रमुलचे यग्नि मुखमुनु तदुक्तहोममुनु जेयवलयुनु. लेक यमन्त्रकमुग देवालयाग्नि एकादशोऽध्यायः 184मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता भगवत्प्रपत्तिविषयः आकणि९तो वितनुते कृतकृत्य भावमाव्रेुडितो दिशति यश्च कृतार्थ भावं, प्रत्यूषतां भजति संसृति कालरात्रेः पद्मा सहायशरणागति मन्त्र एषः’ अनेन मन्त्रेण भगवन्तं पद्मासहायं, परमपुरुषं प्रपद्य ’तत्सत्वोवाविष्णु’ रिति मन्त्रेण तस्मै स्वात्मानं समर्प्यमामात्मगुप्तामिति मन्त्रेण तस्मिन् सर्वभरं न्यसेत्. इति. तत्रदर्पणकारा भाष्यमित्थं व्यवृण्वन् तथाहि, तत्सत्व इति. यत्सत्वं जीवजातं, सहरिर्देव इत्यर्थः विष्णुः व्याप्तिमान् उद्योगः, सर्वोपायभूत इत्यर्थः, सूर्यकिरणं च विष्णुर्विशन् विश्वं विश्वं सन्दधानः, प्रविश्य चिदचिदात्मकं जगत्. ’वसन्तेग्रीष्मके रश्मिशतै स्सन्तपति त्रिभिः, तथा शरदि वर्षासु वर्षमुत्सृजति त्रिभिः हेमन्ते शिशिरे चैव हिममुत्सृजति त्रिभिः’ इति, भारते उदितो वर्थमानाभिरामध्याह्नात्तपन्रविः ततः परं हसन्तुभिर्गोभि रस्तं निगच्छतीति, तदेवानुप्राविश’ दितिश्रुतेः प्रविश्य विश्वं जीवं विश्वं लोकं सन्दधानो धारयंस्तद्विश्वं जीवात्मानं विष्णवे सर्वभूतात्म काय विश्वरूपाय ’चराचराणि भूतानि सर्वाणि भगवद्वपुः’ इत्युक्त प्रकारेण जगद्रूपायस्वाहा ददामिति. आत्मसमर्पणमुच्यते नीचभावेन सर्वैक्य मात्मनोयत्समर्फणं, विष्णुरूपत्व वह्नौ तत्सम्प्रदानप्रदर्शिनी, नीचीभूतो ह्यसावात्मा यत्संरक्ष्य तयार्प्यते. तत्कस्मा इत्यपेक्षायां विष्णवेस इतीर्यत’ इत्यात्मसमर्पण प्रतिपादनात्. न्यासविद्या ’हविर्गृहीत्वा स्वात्मानं वसुरण्येति मन्त्रतः, जुहुयात्प्रणवेनाग्नावच्युताख्ये सनातने’ योगरत्ने ’ये मुमुक्षवो अब्भक्षावायुभक्षा जीर्णपर्णाशना वा समशीतोष्णाश्मकाञ्चनाः वा पौराणाग्निमुखं कृत्वा मन्त्रैः पौराणिकैर्हु नेत् तूष्णीं देवालयाग्नौ वा चक्रशङ्खौ प्रतापयेत्२९ यन्दुगानि सन्निधियन्दुण्डॆडि दीपमु नन्दुगानि शङ्ख चक्रमुलनु तप्तमु गाविञ्चि वानितो शिष्युनि बाहु मूलमुल यन्दङ्कनमु जेयवलयुनु. ३०. अतडुनु शङ्खचक्रमुलनु धरिञ्चि याचार्युनकु 185 देवसन्निधि दीपे वा चक्रं शङ्खं प्रतापयेत् अङ्कयेदरिशङ्खाभ्यां प्रतप्ताभ्यां भुजद्वये३० प्राणायामाद्यासननिरतास्सर्वहिते रता बहिष्कृत सर्वकामाः परमशान्ताः परमात्मनि गोविन्दे सदा निहितमानसा वसुरण्यमुच्चारयन्त मात्मानं तेजोमये परमात्माग्नौ दहन्ति ते विमुक्ता भवन्ति ते विमुक्ता भवन्ती’ ति. अकारेणोच्यते विष्णुस्सर्वलोकेश्वरो हिरिः, उद्धृता विष्णुना लक्ष्मीरुकारेण तथोच्यते, मकारस्तुतयोर्दास इति प्रणवलक्षणं’ अकारवाच्याय सर्वकारणभूताय सर्वरक्षकाय सर्वशेषिणे श्रियःपतय एवाह मनन्यार्हरूप निरुपाधिशेष भूतस्तच्छरणारविन्दयोरेवात्मात्मी यभरं न्यस्यामि, नारायणायैव सर्वकाल सर्वावस्थोचित सर्वविध कैङ्कर्याणि स्युरिति सर्वकारण भूताय विष्णवे तुभ्यमिति भरसमर्पण प्रकार, इति. अत्रभगवदत्रि महर्षि प्रोक्तप्रपत्तिश्लोकास्तेषां श्रीमद्भिर्मन्त्रभाष्यकृद्भिर्भट्टभास्कराचार्यादिभिः कृतं विवरणादिकं च ग्रन्थविस्तरभयानिहोदाह्रिायत इति विशेषास्ततोऽनुसन्धेयाः २५. तदा, प्रभृतीति अभिगच्छन्हरिं प्रातःपश्चाद्द्रव्याणि चार्जयन्’ इत्याद्युक्त प्रकारेणाभि गमनोपादने ज्याध्ययन योगाः प्रातस्सङ्गव मथाह्न पराह्ण सायङ्कालाख्य पञ्चकालेषु कर्तव्याइत्युक्तं भवति. नचात्र अन्यप्रीतीच्छाधीन व्यापारत्वात्सेवायास्तस्याश्च नित्यनिरतिशयानन्द स्वरूपस्य जीवस्यदुः खहेतुरिति वाच्यं. पापावष्टब्धरूपोपाधि निगमाद्धुःखहेतुत्वे शान्ते निवृत्त स्वातन्त्र्याभिमानस्य दासभूतस्येश्वर सेवाया स्स्वरूपानन्दरूपत्वेन सुखरूपत्वात्. तथा स्मृतिश्च. ज्ञानी तु परमैकान्ती परायत्तात्मजीवनः, वन्दनमु लाचरिञ्चि कृतार्थुडनयितिननि बल्कि याचार्य प्रसादमुनु बॊन्दि परमानन्द भरितुडै यन्तट नुण्डियु निर्भयुडै सञ्चरिञ्च दगिनदि. ३२. नाटनुण्डियु भगवत्कैङ्कर्यमुलन्दु तदेकचित्तमुतो नुण्डि कालक्षेपमु जेयुचुण्डवलयुनु. एकादशोऽध्यायः 186मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता हरेश्चक्रं हरेश्शङ्खं पूजयामि विमुक्तये इत्युक्त्वा शीफ्रुमुत्थायगुरुं नत्वा प्रपूज्यच३१ कृतार्थोऽहं कृतार्थोऽहं कृतार्थोऽहं नसंशयः इत्युक्त्वानन्दभरितो निर्भरस्यन्त्यदाऽचरेत्३२ ततः प्रभृति लक्ष्मीश कैङ्कर्यनिरतो भवेत् तत्संश्लेषवियोगैकसुखदुःखस्तदेकधीः, भगवद्ध्यानयोगोक्ति वन्दनस्तुतिकीर्तनैः, ल्ब्धात्मान्तर्गतप्राणो मनोबुद्धीन्द्रिय क्रियः, निजकर्मादि भक्त्यन्तं कुर्यात्प्रीत्यै न कारितं, श्रौतस्मार्ताविरुद्धेषु कालेषु जपमाचरेत्. तथैव चाग्नि होत्रादामक्त कालमपि क्षिपेत्, कुर्याल्लक्ष्मीश कैङ्कर्यं शक्त्यानन्य प्रयोजनः माङ्गल्यसूत्र वस्त्रादीन् संरक्षति यथावधूः तथा प्रपन्नश्शास्त्रीय पतिकैङ्कर्य पद्धतिमित्यादि. २६. यतेरनग्निमत्त्वादाहाचार्येति. पक्षान्तरमाह हुनेदिति. २७. चक्राङ्कन इति. तत्रभारद्वाजः प्राप्तुमिच्छन् परांसिद्धिं जनस्सर्वोऽप्यकिञ्चनः, श्रद्धया परया युक्तोहरिं शरणमाश्रयेत् न जाति भेदं न कुलं न लिङ्गं न गुणक्रियाः, न देशकालौ नावस्थां योगोह्यय मपेक्षते. ’सर्वोप्य किञ्चन इत्यनेन प्रपत्ते स्सर्वाधिकारत्व माह किञ्चन्यत्व रूपं मुमुक्षुत्वातिरिक्तं भक्त्यपेक्षयाधि कारान्तरमुच्यते. लिङ्गं ब्रह्मचर्यादि लिङ्गभूताजिन दण्डादि गुणजौदार्यादिः, क्रियायागादिक्रिया शिष्टं स्पष्टन्तत्तदग्नाविति, तन्त मुद्दिश्य प्रतिष्ठापिते लौकिकाग्नौ पुराणेति वेदमन्त्रो निषिद्ध्यते. २८. पक्षान्तरमाह तूष्णीमिति. २९. मतान्तरमाह देवेति. अत्र मतान्तरोपन्यासोऽ धिकारभेदनियतमित्यूहं. ३०. हरेरित्याद्युक्तोऽर्थः, अधिकरभेद द्योतनाय पूजयामीति मन्त्रान्तर मुच्यते. निर्भरो निर्भयो’स्मीत्यबि युक्ताः ३२ ततः प्रभृतीति स्पष्टं पुनरुक्ति रधिकार वैलक्षण्य संवादिनी ३२. अत्र 187 इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां बाह्यचक्राङ्कण प्रयोग विधिर्नामैकादशोऽध्यायः सम्पूर्णम्. इदि यार्षमगु श्रीवैखानसशास्त्रमुन मरीचिप्रोक्तमगु नानन्द संहित यन्दु विष्णुबलि संस्कारमुयॊक्क वैभवमु, न्यासचक्र तप्तचक्रमुल यॊक्क प्रयोगविधि आचार्यशिष्य सम्बन्धमु, जीवस्वरूप निरूपणमु ननुनंशमुलुगल पदुनॊकण्डव यध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. विष्णुबलि वैभवो न्यासचक्रप्रकारस्तप्त चक्रप्रकारो जीवस्वरूपो मोक्षमार्ग निरूपणमित्यंशाः प्रतिपादिताः सार्थत्रिंशच्छो
्ल काः एकादशाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता. एकादशोऽध्यायः 188मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता १२. अथ द्वादशोऽध्यायः संस्कारचतुष्टयनिरूपणम् अथातस्सम्प्रवक्ष्यामि श्रुणुध्वं पुण्ड्रसंस्कृतिं चतुर्थ्या भगवच्छब्दं वासुदेवपदं तथा१ तयोःपूर्वं नमश्शब्दं तत्पूर्वं प्रणवं वदन् ’त्वं वै द्वादशपुण्ड्राणि द्वादशाङ्गेषु धारय’२ इत्येवं गुरुणाज्ञप्तो निदेशं शिरसा वहन् शिष्योऽहं तत्करिष्यामीत्याचार्यमनुमानयेत्३ संस्कृतव्याख्या संस्कार चतुष्टयं निरूपयत्यथेति पूर्वाध्यायाभ्यामेकेनान्त स्तापः परेण बहिस्ताप इति पञ्चसु संस्कारेषु पारमैकान्त्यहेतुष्वाद्यं तापं संस्कारं निरूप्य शिष्टान्पुण्ड्र नाम मन्त्रयागाननेनोपदिशतीति आन्ध्रतात्पर्यं आवल पुण्ड्रसंस्कारम्बु विवरिञ्चॆद. आचार्युण्डु शिष्युनि बिलचि ’ॐ नमोभगवते वासुदेवाय’ यनु द्वादशाक्षर महामन्त्रम्बुचे ललाटादि द्वादश स्थानम्बुलन्दुनु ऊर्ध्वपुण्ड्रम्बुल धरिम्पुमनि युपदेशिम्पवलयुनु. इट्लनुग्रहिम्पबडिन शिष्युण्डुनु आ नियमन मुनु शिरसावहिञ्चि यट्लुजेसॆदननि शिरसावहिञ्चि यट्लुजेसॆदननि 189 तदारभ्योर्ध्वपुण्ड्राणि द्वादशाङ्गेषु नित्यशः यजमानो द्विजातिश्चेद्द्वादशाक्षर मन्त्रतः४ व्यस्तानि मन्त्रवर्णानि सकृद्वोच्चार्य धारयेत् स्त्रियश्चैव तथा शूद्रा वासुदेवपदं जपन्५ ललाटे हृदये कण्ठे धारयेच्च भुजद्वये स्त्रीणां नियतमेतत्तुशूद्राणां च तथा भवेत्६ अर्कसङ्ख्यापि शूद्राणामथवा पुण्ड्रपञ्चकं होमाग्निभस्मनावापि देव धूपाग्नि भस्मना.७ भावः. ३. ’त्रयोदश द्वादश वा प्यूर्ध्व पुण्ड्राणि धारये’ दिति संहितान्तरं. ४. ५. ऊर्ध्वपुण्ड्र द्रव्याण्याहहोमेति मृत्तिकाद्यैर्द्रव्यैः कृते सच्छिद्र मन्यथेति विवेकः, अत्र भस्मधारणदूषणानि कानिचित्संहितान्तरवचनान्यर्थान्तर पराणि विज्ञापनमुजेसि नाटनुण्डियु तप्पक प्रतिदिनम्बुनु द्वादशोर्ध्व पुण्ड्रम्बुलधरिम्पनगु. ३. अतडु द्विजाति यगुचो पैमन्त्रमुचे प्रत्येकम्बुगगानि अन्दलि यॊक्कॊक प्रत्येकवर्णमु नुच्चरिञ्चिगानि पुण्ड्रमुलनु धरिञ्चवलयुनु. ४. स्त्रीलुनु, शूद्रुलुनु मात्रमु पै मन्त्रमुचे द्वादशपुण्ड्रम्बुल गाक ललाटमु, हृदयमु, कण्ठमु, भुजद्वयमुननु नी यैदु स्थानमुल यन्दुनु अयिदु पुण्ड्रम्बुलनु मात्रमे धरिञ्चवलयुनु. ५. अन्दुनु स्त्रीलु पञ्च पुण्ड्रम्बुलने धरिम्पवलयुनु. ६. शूद्रुलकु विकल्पम्बुनु कॊन्दरङ्गीकरिन्तुरु. ६. होममु चेयबडिन यग्नि यन्दलि भस्ममु चेतगानि भगवत्सन्निधियन्दलि धूपाग्निभस्ममुचेतगानि कालागरु मॊदलगु ग्रन्धद्रव्यमुलचेगानि बालुरकुनु बालिकलकुनु निरन्तरालमुग नूर्ध्व पुण्ड्रमु नुञ्च वलयुनु. ८. सन्ननि दीपपुवत्तिनुण्डि ज्वलिञ्चॆडि द्वादशोऽध्यायः 190मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता कालागर्वादिभिर्गन्धैर्द्रव्यैरन्यैरथापिवा कुमाराणां कुमारीणामच्छिद्रं पुण्ड्रमाचरेत्८ नर्ति दीपाकृतिं वापि वेणुपत्राकृतिं तु वा सच्छिद्रमेव कुर्वीत मृत्तिकाद्यै रधापिवा.९ विशिष्टैर्वैष्णवैर्धार्यं पुण्ड्रमूर्ध्वगतं भवेत् सान्तरं द्वादशाङ्गेषु मध्ये श्रीचूर्णरेखया.१० यदुक्तमम्भोरुहलोचनेन स्वयम्भुवे ध्यानभुवे पुरैव ताराक्ष् ्यय सेनापतयेऽब्दजाय श्रीमाननन्ताय च तद्धि वक्ष्ये ११ नेयानि विशेषस्तु विस्तरभिया न लिख्यते. ८. सच्छिद्रोर्ध्वपुण्ड्र प्रकाराण्याह वर्ततेऽविशिष्टैः कुमार कुमारी व्यतिरिक्तैः तत्र मृद्ग्रहण तद्भेदकरोद्घर्षणादिषु मन्त्रैस्सह विशेषा विमानार्चनकल्पोक्ता अनु सन्धेयाः, श्रीचूर्णस्याशौचादिषु त्यागमाहुःकाश्चि त्पञ्च रात्र संहिताः, तधाकेचिदस्मद्देशीया आचरन्ति च, विकल्पश्च यधाचारमिति केचित्. भगवद्वचनमवतारयति यदिति. ११. दीपाकृतिरित्यादौ प्रयोगव्यत्यय आर्षः, औरसो विखनाः भगवतस्तु निरन्तर दीपमु यॆक्क आकृतिग गानि वेणुपत्रम्बुवलॆगानि शास्त्रोक्तम्बुलगु मृत्तिकलचे सान्तरालम्बुलुग गूड धरिम्पजेयनगुनु. ९. तक्किन जनुलन्दरुनु द्वादश प्रदेशम्बुल यन्दुनु पैमृत्तिकलचे नूर्ध्वपुण्ड्रम्बुलने सान्तरालम्बुग धरिञ्चि यायन्तरम्बुन समन्त्रकम्बुग श्रीचूर्णरेख नूर्ध्वाकारम्बुग धरिम्प वलयुनु. (श्रीचूर्णम्बनिन हरिद्रतोचेयबडु मन्त्रपूतमगु चूर्ण विशेषमु. दीनिनि चेयुविधम्बुनु चूर्ण्सोत्सवप्रकरणमन्दुनु अनुष्ठान कल्पम्बुलनु विस्तरिञ्चि पुरातन्त्रम्बुन जूडनगुनु.)२०. ई 191 श्रीभगवान्. दीपाकृतिर्मम निरन्तरमूर्ध्वपुण्ड्रं पद्माकृतिर्ममतु सान्तरमूर्ध्वपुण्ड्रं पादाकृतिर्ममतु सान्तरमूर्ध्वपुण्ड्रं भक्तौघ वन्दित पदस्य मदौरसस्य.१२ भक्ताः प्रकुर्युर्ममपाद रूपं त्रिशूलवद्वापि महेश्वरस्य त्रिशूलपुण्ड्रं प्रवदन्ति शम्भोरैश्वर्यदं स्वर्गदमित्यथान्ये १३ जन्मान्तरे मुक्तिदमित्यथान्ये शूलोर्ध्वपुण्ड्रं प्रवदन्ति धन्याः तत्त्वत्रयं दर्शयति स्वहस्ते त्रिशूल रूपेण महेश्वरोऽयं१४ सान्तरोर्ध्वपुण्ड्रयोर्विकल्पः, तदितरेषां सान्तरमात्रमिति व्यवस्थामा हायं श्लोकः. १२. ऊर्ध्वपुण्ड्राणि दण्डाब्ज दीप मत्स्य निभानीति बहुप्रकारस्य वैकल्पिकत्वमाह भक्ता इति पादरूपमित्याद्युपलक्षणं. १३. शूलोर्ध्व पुण्ड्रमित्याधुनिकानां सपादोर्ध्वपुण्ड्रस्स्यात्. सारूप्यात्. शाम्भवीयस्य शूलस्योपादेयत्वे गमकमाह तत्त्वत्रयमिति १४. पादाकृति रिति विशदयति सन्दर्भम्बु भगवानुनिचे श्रीविखनोमहर्षिनुद्देशिञ्चि नित्यसूरुलगु ननन्तादुलयॆड जॆप्पम्बडिन प्रकारं बॆरिङ्गिञ्चॆद निरन्त रालमै दीपाकृतिगाने नूर्ध्वपुण्ड्रमुनु धरिन्तुनु. इट्ले सान्तरालमै पद्मा कृतिग गूड धरिन्तुनु. समस्तभक्त वरुलचे गॊनियाडदगिन ना यौरसपुत्रुडगु (श्रीविखनसुनकु) नीतनिकि नापादाकृतियगु पुण्ड्रमुनु नेननुग्रहिञ्चियुन्नानु. १२. इतरुलगु नाभक्तवरुलं दरुनु नायॊक्कपादमु वण्टि याकारमुगगानि महेश्वरुनि हस्त द्वादशोऽध्यायः 192मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वैखानसानां तु मदौरसानां मदेकपादाकृतिरूर्ध्वपुण्ड्रः एवं तदीयस्य वधूजनस्य बालेन्दु रेखेव भवेत्सपुण्ड्रः इति.१५ अक्षरैर्दशभिर्द्वाभ्यां पुण्ड्राणि सततं धरेत् धृत्वा द्वादशपुण्ड्राणि शिष्टं मूर्थनि निक्षिपेत्.१६ वैखानसानामिति. औरसानामिति हेतूक्तिः, यथा काळीयाहि फणाल्यां वैरोचनि मूर्धनीत्यादिषु, भक्तेषु विषये पादमेकमेवानुगृह्णीतेस्म भगवांस्तावतैवालमित्यभिसन्धिः तथाच स्मृतिः. काकोदर फणायान्तु यद्वद्रेखाप्रतिष्ठता, तद्वल्ललाटाद्यङ्गेषु धार्यं पुण्ड्रं द्विजातिभिरिति. अयं च व्यवस्थित विकल्पोद्र्यष्टव्यः, वैखानसाना मेकपादाकृति पुण्ड्रमेवेति चानेन नियम्यते. नत्वेक पादाकृति पुण्ड्रं वैखानसानामेवेति, समासपदे हि प्रथमोऽवस्थितैकवचन त्यागेन द्विवचन पर्यन्तानुधावनस्य प्रक्रिया वाक्ये दूषितत्वाच्च हरेः पादाकृति मित्यादिषुस्थलेषु चरणद्वयाकृतिं व्याख्यास्यन्तः परास्यन्ते. तादृशस्य शूलोर्ध्वपुण्ड्रस्यप्रत्येकमुपादानात्, विस्तर विस्तरस्त्वन्यत्रद्रष्टव्यः १५.१७.२०. पुरातन्त्रे भृगुः शिष्यस्य दक्षिणेकर्णेत्वाचार्यः मन्दलि त्रिशूलम्बुवलॆगानि यूर्ध्वपुण्ड्रमुनु धरिन्तुरु. वैष्णमडगु नम्महेश्वरुण्डु तन हस्तम्बुन दत्त्वत्रयम्बुनु दॆलुपुटकयि त्रिशूलमुनु दाल्चियुन्नाडु. १३. आ त्रिशूलपुण्ड्रमु ऐश्वर्य प्रदम्बनियु जन्मान्तरमुक्तिप्रदम्बनियु मतमै युन्नदि. १४. कामन निट्टिपुण्ड्रमुनु विडचिन यौरसपुत्रुलगु वैखानसुलकु मात्रमु मॊदट जॆप्पिन नेकपादाकृति पुण्ड्रमुने विधिञ्चितिनि. वारल वधूजनम्बुलकु गूड निटलम्बुन बालचन्द्रुनि पगिदि वट्रुवयगु नूर्ध्वपुण्ड्रम्बु विहितम्बु (इच्चटि तदीयशब्दम्बुचे नूर्ध्वपुण्ड्र धारुलगु नौरसुलनु 193 नित्यं नैमित्तिकं चैव श्रौतं स्मार्तमथेतरत् इष्टापूर्तादिकं सर्वं सोर्ध्वपुण्ड्रस्समाचरेत्.१७ अथातस्सम्प्रवक्ष्यामि नामसंस्कारमुत्तमं कृतनित्यक्रिय शिष्यमाचार्यस्सदसि स्थितः१८ अहूयाज्ञापयेत्प्रीत्या हरिकैङ्कर्यकर्मणि जन्मान्तं चरशिष्यत्वं दासभूतो हरेरिति.१९ प्रणवान्वितं मन्त्रन्दद्यादृषिच्छन्दो दैवतानि तधेतरत्, द्वादशाक्षरमन्त्रञ्च तथाष्टाक्षरमादायतत्तदैवतमन्त्राश्च यथाबलमथोदिशेत्, होमादिपल्लवै र्हीनं नमः प्रणववर्जितं, अर्धाप्यं वैष्णवं नाम स्त्रीशूद्रादिषु देशिक’ इति, तथान्यत्र वैदिकं तान्त्रिकं चैव द्वयं मुख्यं द्विजन्मनां, शूद्रानुलोम जातानां मन्त्रास्युस्तान्त्रिकाः परं, भाषाख्या लौकिकामन्त्राः प्रपत्त्यर्थ तदितरुलनु गूड ग्रहिञ्चुट युचितम्बुगामन दीप दण्डाद्याकृति भेदम्बुनु त्रिशूल पुण्ड्रम्बुनु स्त्रीलकु विधिम्प बडिनदनुट यैचित्यम्बुनु पोषिञ्चुचुन्नदि.) १५. पिम्मट वासुदेव मन्त्रमु नुच्चरिञ्चि मिगिलिन दानिनि (त्रयोदशपुण्ड्रमुग) शिरसुन नुञ्चुकॊनवलयुनु १६. इट्लु पुण्ड्रधारणं बाचरिञ्चिये नित्यमुलु नैमित्तिकम्बुलनु श्रौतस्मार्त कर्ममुलु इष्टा पूर्तम्बुलु मॊदलगु वानि नाचरिञ्चवलयुनु. १७. नित्यकर्म निरतुण्डगु शिष्युनुद्देशिञ्चि भगवत्कैङ्कर्यमन्दन्वयिञ्चि युण्डुमनि याज्ञापिञ्चुचु ओ बिड्डा! नेटिनुण्डि नीजीवित कालमन्तयु भगवानुनि दासभूतुण्डवै मॆलङ्गुमु. १९. श्रौतस्मार्तादि क्रियलयन्दुनु नीतल्लिदण्ड्रुलु जेसिन व्यवहार नामम्बुनु विडचि भगवद्दिव्य नामम्बुलगु केशवादि नामम्बुलने धरिञ्चिन वाडवै याचरिम्पुमु. २०. इट्लनि यातनिकि द्वादशोऽध्यायः 194मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता कर्मसु क्रियमाणेषु श्रौतस्मार्तेषु नित्यशः वैष्णवं नाम सन्धार्य वासुदेवादिकं चर.२० इति चोपदिशेदुक्त्वा मन्त्रं मोक्षफलप्रदं सर्षिच्छन्दोऽधि दैवञ्च न्यासयुक्तं गुरूत्तमः२१ गुरूपदिष्टमार्गेण मन्त्रकल्प विधानतः जपेत्सदाऽन्तेवासी च मन्त्रं गुरुमुखाच्छ्रुतं.२२ शिष्याणां तु द्विजातीनां वैखानस विधानतः प्रतिष्ठितं विष्णुबिम्बं श्री भूमि सहितं गुरुः२३ विभावनाः, सर्वेभ्यः प्रतिलोमेभ्यो देयाः कामं द्विजातिभिः मन्त्रं नियतमग्र्याणां यो हीनाय प्रयच्छति. ’स वै हीन गुरुर्निन्द्य स्तेनसार्थं पतत्यथ’ इत्यादि. अत्रदीक्षायादि न विचारोऽन्यत्र द्रष्टव्यः. २१.२४. शूद्रस्य वैष्णवबिम्बदानादि निषिद्ध्यप्रकारान्तरतेण यागसिद्धिमाहविष्णोरिति अभ्यास आवृत्तिः. एकाजातिर्जन्म मातापित्रोरेव यस्य तथोक्त श्शूद्रः. २५.३१. मोक्षफल प्रदम्बुलगु महामन्त्रम्बुलनु ऋषिच्छन्दोदि दैवतम्बुल तोडनु कराङ्ग न्यासादुलतोडनु उपदेशिम्पवलयुनु. २१. शिष्युण्डुनु गुरूप दिष्टमार्गम्बुन यधाविधिग नामन्त्रम्बुलनु भक्ति युक्तुडै यनुष्ठिञ्च वलयुनु. २२. आवल वैखानस विधानमुचे प्रतिष्ठिञ्चबडिन भगवद्दिव्य बिम्बमुनु शिष्युनकिच्चि याविष्णु नाराधिञ्चु विधानमु नाचार्युण्डातनि कुपदेशिञ्चवलयुनु. २३. शिष्युण्डाबिम्ब मुनु ग्रहिञ्चि प्रतिदिनम्बुन सायम्प्रातः कालमुलयन्दु भक्तिश्रद्धान्वितुडै याराधिञ्चु चुण्डवलयु निदियायागम संस्कारमु. निय्यदि द्विजाती विषयम्बु गूड नगुचुन्नदि. २४. अन्तट शूद्रुनिकी 195 उपदिश्यार्चनं सम्यग्ददेत्प्रीत्या समाहितः शिष्यस्तद्बिम्बमादाय सायम्प्रातस्समर्चयेत्.२४ विष्णोर्निवेदितं शश्वद्दीयमानं च वैष्णवैः ध्यायन्नेवं सदा विष्णुं भुङ्क्ष्वान्नमविशङ्कितः२५ इत्याज्ञप्तोऽपि शूद्रश्च वैष्णवं यागमभ्यसेत् एकजातेरयं धर्मो विष्णुयाग इतीरितः२६ प्रसङ्गाच्छिष्यस्य सदाचोरोपदेश उच्यते, यदा संहितान्तरे (याज्यन्तं ब्राह्मणानान्तु राज्ञां देवान्त मेवच, तृतीयस्यतु फालान्तं दा सान्तं पादजन्मनां’) इतिसंस्कृत्य सच्छिष्यमाचार्यश्शुद्धमानसः, देवस्याग्ने र्यधाप्राप्तमाचारं नियमान्वदेत्, मन्त्रःपरस्य. नाख्येयो नाक्षसूत्रं प्रदर्शयेत्, मुद्रां वा मन्त्रसिद्धिं वा नान्यस्यकथयेत्क्वचित्, ’आचार्य नाम न वदेत्तदुक्तं नैव लङ्घयेत् गुरोर्यत्रपरीवादस्तिष्ठेन्नात्र न दूषयेत्, नाचरेद्विप्रियं तस्यमनो वाक्कायकर्मभिः, गुरुवद्गुरुदारेषु वैष्णव यागमन्दुगल वैलक्षण्यम्बु जॆप्पम्बडु ’भगवन्निवेदितम्बै वैष्णमनि हस्तमुचे नीयबडु नन्नमुने सर्वकालमुलयन्दु नाभगवन्तुने स्मरियिम्पुचु भुजियिम्पुमु’ २५. अनि याज्ञापिम्पबडिन शूद्रुण्डुनु यीतीरुग विष्णुयागमु नाचरिम्प वलयु. निदि शूद्रुनकु यागस्थानीयमु. २६. ’शूद्रैश्चकृतलक्षणैः अर्चनीयश्चसेव्यश्च अनु मॊदलगु विधानमुल यन्दलि यर्चनीयशब्दम्बुन किदि ये यर्धम्बनि मरीचि महर्षियॊक्क मतमै युण्डनोपुनु. ऒक ग्राममन्दु गानि नगरमन्दुगानि यॊका नॊक गृहस्थुनि गृहमन्दुगानि वैखानसुनिचे द्वादशोऽध्यायः 196मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वैखानसार्चितं बिम्बं यत्र तिष्ठति शार्जिणः ग्रामे वा नगरे वाऽथगृहे वा गृहमेधिनः२७ सर्वे जनास्तत्रगत्वा हरिं नत्वा प्रपूज्यच दत्तं वैखानसैर्भुक्त्वा प्रसादमपि वा जलं२८ तत्स्वगृहमागत्य विष्णुयागं समाचरेत् विष्णुयागेन लभते वैष्णवं पदमव्ययं.२९ यर्चिम्पबडु भगवद्बिम्ब मॆच्चटनुण्डुनो समस्तवर्णमुल वारुनु अच्चटिकेगि यादेमनि नमस्करिञ्चि पूजिञ्चि यर्चकुलगु वैखानसुलचे नॊसङ्गबडिन तीर्थ प्रसादम्बुल बरिग्रहिञ्चि स्वगृहम्बुनकेगि विष्णुयागम्बुनु जेयवलयु. २८. इट्टियागम्बुचे नित्यनिरति शयानन्दमगु शाश्वत श्रीवैकुण्ठलोकमु लभिञ्चुनु. २९. चक्रथारणमु, ऊर्थ्वपुण्ड्रमु, भगवन्नाममु, महामन्त्रजपमु, वर्तितव्यमसन्निधौ, आचार्य मच्युतं शास्त्रं मानयेत्त्रितयं सदा. नास्तिकान् भिन्नमर्यादान् देवब्राह्मणदूषकान्, नस्पृशेन्नैव तैस्सार्थं संविशे द्दुर्दशास्वपि नैव प्रसादयेत्पादौ गुरुदेवाग्नि सन्निधौ, व्याप्तं जगद्वेदितव्यं सर्वं वैष्णवतेजसा अर्चयित्वैव देवेशम्भूतात्मानं प्रतर्पयेत्. उक्तकाल मतिक्रम्य नित्यकर्म न चाचरेत्. पञ्चकालपरोभूत्वा भगवन्तं समर्चयेत्, गुरूनेकान्तिनः प्राप्य प्रणमेद्दण्डवद्भुवि, तेषां मनःप्रसाद्यैवधर्मं सञ्चिन्तयाच्छनैः, धनदारादिकं भारं सर्वं भगवतेऽर्पयेत्, अहिंसापरमो भूयात्सर्वभूतहितेरतः जित्वाकामाद्यरीन् सर्वान् इन्द्रियाणिवशं नयेत्. स जातीयैस्सदाभक्तैर्भगवन्तं विचिन्तयेत्. 197 चक्राङ्कणं चोर्ध्वपुण्ड्रं श्रीहरेर्दासनामच कृष्णमन्त्र जपश्चापि माधवाराधनं तथा३० अमी तु पञ्चसंस्काराः पारमैकान्त्य सिद्धिदाः पारमैकान्त्य युक्ताहि गच्छेयुर्वैष्णवं पदं.३१ इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्ताया मानन्द संहितायां पारमैकान्त्य संस्कार चतुष्टय विधानं नाम द्वादशोऽध्यायः भगवदाराधनमुननु नीयैदु संस्कारम्बुलुनु परमैकान्तुलवलन ननुष्ठिम्पदगिनवि. इट्टिपारमैकान्त्य संस्कारमुलचे गूडिन वारलु विष्णुलोकमु नन्दॆदरु. (आवल नाचारम्बुल शिक्षिम्पदगु) इदि यार्षमगु श्रीवैखानसशास्त्रमुन मरीचिप्रोक्तमगु नानन्द संहितयन्दु पारमैकान्त्य संस्कार चतुष्टय निरूपणम्बनु द्वादशाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. श्रौतंस्मार्तन्तु यन्नित्यं कारयेन्नतुहा पयेत्, अभिसन्धायतु फलं काम्यङ्कर्म न चाचरेत्, आसीनो वाशयानो वा गच्छन् स्नास्यन् स्वपन्च्छ्वसन्, भुञ्जन्य जन्युपोष्यन्वा कीर्तयेत्पुरुषोत्तम’मित्यादि. अस्मिन्नध्याये पुण्ड्रादयस्संस्काराश्चत्वारो निरूपिताः एकत्रिंशच्छो
्ल काः, उपजात्यादीनां सङ्करः. द्वादशाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता द्वादशोऽध्यायः 198मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता १३. अथ त्रयोदशोऽध्यायः भगवच्छास्त्र द्वैविध्य निरूपणम् वैखानसं पाञ्चरात्रं वैदिकं तान्त्रिकं क्रमात् तयोर्वैखानसं श्रेष्ठमैहिकामुष्मिकप्रदं१ तान्त्रिकं पाञ्चरात्रन्तु गौणमामुष्मिकप्रदं वैखानसेन सूत्रेण देवदेवस्य शारिङ णः२ अर्चनं सर्वशान्त्यर्थं राजराष्ट्राभिवर्धनं वेदेष्वधीतिनान्येन कृता पूजापिनिष्पला३ तन्त्रेण पूजनं चैव राजराष्ट्रविनाशनं असम्भवे वैदिकस्य तन्त्रपूजापि शस्यते४ संस्कृतव्याख्या अथ प्रपन्नस्य भगवद्यागे प्रस्तुते तत्प्रतिपादकं शास्त्र द्वयमाहा आन्ध्रतात्पर्यं वैखानसमु पञ्चरात्रमु अनि भगवच्छास्त्रमु रॆण्डु तॆरङ्गुलै युन्नदि. मॊदटिदि वैदिकमु, रॆण्डवदि तान्त्रिकमु अनबडुचुन्नदि. अन्दुवैखानसमु श्रेष्ठम्बुनु ऐहिकामुष्मिक प्रदम्बुनै युन्नदि. पञ्चरात्रम्बु गौणम्बुनु आमुष्मिक प्रदम्बुनगुनु. १. वैखानस सूत्रम्बुचे देवदेमण्डगु श्रीमहाविष्णुमनकर्चनम्बुसेयुट सर्वशान्ति 199 वैखानसकरात्तीर्थं भागीरध्यवगाहनं अन्येन दत्तं यत्तीर्थं सुरयैवहि तत्समं५ वैखानसार्चितं विष्णुं नमेन्नारायणं सकृत् सर्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुलोकं व्रजेद्ध्रुवं६ वैखानसस्सदापूज्यो यधा विष्णुस्सदैवसः अन्तरं ये प्रकुर्वन्ति तयोर्मध्ये नराधमाः७ कुष्ठुव्याधि समायुक्ताः पुत्र दार विवर्जिताः ते यान्ति निरयं सर्वे सदा दुःख्परायणाः८ यः पश्यति सदाविष्णोर्मूर्तिं वैखानसं तथा समद्भक्तिविहीनोपि दर्शनीयो मया धृवं९ वैखानसेन यद्दत्तं मत्प्रसादं सुपावनं यस्य तेन सकृत्प्राप्तं तस्य मुक्तिः करेस्थिता१० वैखानसमिति. अत्र वक्तव्यं नवमाध्याय एवोक्तं. वैष्णवा द्विविधा प्रदम्बुनु राजराष्ट्रवृद्धिदम्बुनगु. २. स्वाध्याय सम्पन्नुण्डैननु अन्युनिचे जेयबडिन पूज निष्फलम्बगुनु. ३. तन्त्र पूजनम्बु राजराष्ट्रम्बुलकु विनाशकरम्बु. वैदिकमार्गमु सम्भविञ्चनप्पीडु तन्त्रमार्गम्बुचेतनयिननु पूजसेयदगुनु. ४. वैखानसुनि हस्तम्बुचेति तीर्धमु भागीरथीस्नानमुतो तुल्यमैनदि. इतरुनिचे नीय बडिन तीर्थमु मद्यमुतो तुल्यमैनदि. ५. वैखानसुनिचे यर्चिम्पबडिन विष्णुनि कॊक्कमारैननु नमस्करिञ्चिन यॊडल नातडु सर्वपाप विनिर्मुक्तुडै विष्णुलोकम्बुजॆन्दुनु. ६. विष्णुवॆट्टिवाडो वैखानसुडट्टिवाडु. गामन पूज्युण्डगुचुन्नाडु. आ यिरुमरमध्यनु भेदमु दलञ्चु वारलु नराधमुलु. ७. मरियु कुष्ठव्याथि समायुक्तुलुनु पुत्रधार त्रयोदशोऽध्यायः 200मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता मन्निवेदित भोक्तारं यो दूषयति मानवः स याति नरकं घोरं यावच्चन्द्रदिवाकरं११ अशुचिर्वाप्यनाचारो विद्याहीनोऽपि वा भवेत् हरेर्निवेदितान्नानां सर्वेषामपि भक्षणात्१२ दहत्या जन्मपापौघं तूलराशि मिवानलः विष्णोर्दातुं यदुद्दिष्टं मनसा वचसेरयन्१३ विष्णोर्दत्तं मये त्यद्य दद्याद्विष्ण्वर्चकाय तत् विष्ण्वर्चकस्तु विज्ञेयो वैखानस कुलोद्भवः१४ देवानां परमो विष्णुर्यथा च परिकीर्तितः विष्ण्वर्चकानां परमस्तथा वैखानसोद्भवः१५ शूद्रेणोच्चारितो वेदो नश्रोतव्यो यधा द्विजैः अनर्चकार्चितो विष्णुर्नतु सेव्यश्च वर्णिभिः१६ मिश्रानिगमागमदीक्षिताः. निगमोविखनः प्रोक्त स्त्वागमोहरिबोधितः (अ८श्लो वर्जितुलुनु दुःखपरायणुलु नयि निरयमुजॆन्दुदुरु. ८. ऎव्वडु विष्णुनिगानि वैखानसुनिगानि सेविञ्चुनो अतडु नायन्दु भक्तिलेनि वाडयिननु ना प्रेमकु पात्रुण्डगुनु. ९. वैखानसुनिचे नीयबडिन पावनम्बगु नाप्रसादम्बु नॆव्वडु भुजिञ्चुनो वानिकि मुक्ति करतलमन्दुन्नदि. १०. नाकुनिवेदितमगु प्रसादमुनु भुजिञ्चि वारल नॆव्वरु दूषिञ्चुनो यातडु सूर्यचन्द्रुलुण्डुनन्तकालमु घोरन रकम्बुल बडुनु. ११. अशुचियैननु अनाचारुडयिननु विद्याहीनुडयि ननु विष्णु निवेदितम्बगु प्रसादमुनु भुजिञ्चुटवलन ना प्रसादम्बुन वानिकि जन्मादिग गलिगिन पापम्बुल दूलिराशि नग्निचन्दम्बुन नशिम्पजेयुनु. १३. विष्णुनकीयवलयुननि देनिनि सङ्कल्पिन्तुरो 201 अनर्चकस्य हस्ताभ्यां दिव्यदेशादुपागतं अनर्चकस्य हस्ताभ्यां स्वयं व्यक्तस्थलादपि१७ अनर्चकस्य हस्ताभ्यां स्थलादप्यृषिसेवितात् अनर्चकस्य हस्ताभ्यां सैद्धदेशादुपागतं१८ विष्णोः प्रसादं तीर्थं वा यत्नेन परिवर्जयेत् मनुष्यैस्थ्सापिते स्थाने वर्जयेदिति किं पुनः१९ सत्यं सत्यं पुनस्सत्यं श्रुणुध्वं सुव्रतादयः बहुनाकिमुवक्तव्यं न तेन सदृशः पुमान्२० वैखानसाय यद्दत्तमणुमात्रं तु सादरं दत्तन्तु लक्षगुणितं वर्थते वटबीजवत्२१ अन्नाद्यं पुरतो न्यस्तं परिगृह्य स्वचक्षुषा भुङ्क्ते रसमधिष्ठित्य रसज्ञामर्चकस्यतु२२ ४,५,६,७) इत्यादौ१. आराधनं द्विधा विष्णोरित्यादि पूर्वमुक्तं (३. अ २५. श्लो.) मनोवाक्कायमुलचे नद्दानिनर्चिञ्चुचु नाचे निय्यदि भगवानुनिकर्पिम्प बडुचुन्नदनि यादेमनि यर्चकुनि हस्तमन्दीय वलयुनु. अनर्चकुनि (देवलकुनि)चे याराधिम्पबडिन विष्णुडुनु चतुर्वर्णमुलचे याराधिम्पबडरादु. अनर्चकुडैन यॆड नातडु स्वयंव्यक्तादि क्षेत्रम्बुललो नॆद्दानि यन्दुण्डि गानि तीर्थप्रसादम्बुल दॆच्चिन नद्दानि बरिग्रहिम्पकूडदु. इङ्कमनुष्य स्थलम्बुलनु गुरिञ्चि कैमुतिकन्याय सिद्धमु १६. ओ मुनिपुङ्गमलारा! मुम्माटिकिनि सत्यमुजेसि चॆप्पीचुन्नानु. वैखानसुनितो तुल्यमगु पुण्यपुरुषुडु लेडु. २०. वैखानसुन कीयमडिन द्रव्यमणुमात्रमैननु वटबीजम्बुनु वलॆ लक्षगुणितमुग फलिञ्चुनु. २१. तनयॆदुटग नुञ्चबडि मन्त्र त्रयोदशोऽध्यायः 202मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वैखानसो वैष्णवादिर्वेदादिः प्रणवो यथा द्वावेतौ विष्णुरूपौतु सम्प्रोक्तावतिपावनौ२३ यस्तु नारायणं देवं ब्रह्मरुद्रादिदैवतैः समत्वेनैव वीक्षेत स पाषण्डो भवेद्धृवं२४ यस्तु वैखानसं विप्रं ब्राह्मणैरन्यसूत्रिभिः समत्वेनैव वीक्षेत स पाषण्डो भवेद्धृवं२५ नान्यं देवं नमस्कुर्यान्नान्यं देवं प्रपूजयेत् नान्यं देवं स्मरेन्नित्यं विष्णुपादाम्बुजाश्रयः२६ नारायणं परित्यज्य हृदिस्थं पतिमीश्वरं योऽन्यं नमस्यति प्रीत्या परं देवं स पापभाक्२७ विष्णुपादाब्जपानीयं तुळसीदळ मिश्रितं वैखानस कराद्दत्तं तीर्थमित्युच्यते बुधैः२८ अस्मिन्नथ्याये भगवच्छास्त्रद्वैविध्यं वैखानसशास्त्र प्राशस्त्यं च प्रतिपादितं श्लोकानां त्रिचत्वारिंशत्. त्रयोदशाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता पूर्वकमुग निवेदिम्पबडिन हविस्सुनु चक्षुमलचे बरिग्रहिञ्चि तानारगिञ्चुनु. २२. वेदम्बुलकु प्रणवमादियगुनट्लु वैखानसुलु वैष्णमललो मॊदटिवारु. वीरलिरुमरुनु परमपावनुलनि चॆप्पबडिनदि. २३. यॆव्वडु परमात्मुडगु नारायणुनि ब्रह्मरुद्रादि देवतलतो दुल्यमुग जूचुनो यातडु पाषण्डुडनबडुनु. इट्ले वैखानस सूत्रुनन्यसूत्र द्विजुलतो तुल्यमुग जूचुवाडुनु पाषण्डुडगुचुन्नाडु. २५. विष्णु पादाम्बुजम्बुल नाश्रयिञ्चुवाडु 203 सर्वसम्पत्करं तीर्धमायुरारोग्यवृद्धिदं वैखानसकरातीर्धं पावनं परमं भवेत्२९ अवैखानसविप्रस्य करात्तीर्धादिकंयदि प्रसादं मांसतुल्यंस्या त्तीर्थञ्च सुरया समं३० चन्दनं रुधिरं तद्वत्तस्मात्त त्परिवर्जयेत् तस्माद्वैखानसैरेव दत्तमश्नीयुरादरात्३१ आराधनं द्विधा विष्णोस्स्वार्धं चापि परार्थकं स्वार्थं गृहार्चनं प्रोक्तं परार्धं त्वालयार्चनं.३२ सर्वेष्वपि च सूत्रेषु स्वार्थमेव प्रकीर्तितं अस्मिन्वैखानसे सूत्रे परार्थमपि कथ्यते३३ आत्मार्थञ्च परार्थं च स्वगृहे हरिसद्मनि अर्चयेद्देवदेवेशं विष्णुं वैखानसो द्विजः३४ देवतान्तरम्बुनु भजियिम्पगूडदु. पूजिम्परादु. स्मरियिम्परादु. २६. हृत्पुण्डरीक समासीनुण्डगु नारायणुनि विडचि यॆव्वडितरदैवम्बुल नुत्तमुलुग भाविञ्चुनो अतडु पापियगुनु. २७. तुलसीदळ मिश्रितम्बुनु विष्णुपादाब्जमुलयन्दर्पिम्पबडिनदियु श्रीवैखानसहस्तम्बुचे नीयबडिनदियु नगु जलमु तीर्थमनबडु चुन्नदि. २८. इट्टि तीर्थमु सर्वसम्पत्करम्बुनु आयुरारोग्य वृद्धिकरम्बुनु परमपावनम्बुनै युन्नदि. २६. अवैखानसुनि हस्तमुनुण्डि ग्रहिञ्चिन तीर्थादुल पवित्रम्बुलु. तीर्थमु मद्यमुतोडनु प्रसादमु मांसमुतोडनु चन्दनमु रक्तमुतोडनु तुल्यमु गामन नट्टि वानिनि विसर्जिञ्चवलयुनु. ३१. ई याराधनमु स्वार्थमनियु परार्थमनियु रॆण्डु तॆरङ्गुलगुचुन्नदि. गृहार्चनमु स्वार्थमु, आलयार्चनमु त्रयोदशोऽध्यायः 204मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता आलयेऽनर्चका विप्रा ये विष्णुं पूजयन्ति वै ते वै देवलकाज्ञेया सर्वकर्म बहिष्कृताः३५ वैखानसास्तु ये विप्राहरिपूजन तत्पराः न ते देवलका ज्ञेया हरिपादाब्जसंश्रयात्.३६ आचार्याश्चार्चकाश्चैव पाचकाः परिचारकाः वैखानसेन सूत्रेण निषेकादिक्रियान्विताः३७ शिष्येण यजमानेन विष्णुयागफलार्थिना विप्रा वेदविदश्शुद्धा वरणीयाः प्रकीर्तिताः३८ वैखानसानां सर्वेषामभावेऽन्यान् द्विजानपि तप्त चक्राङ्कित भुजान् दीक्षितान्निगमाध्वना३९ परार्थमु. ३२. समस्त सूत्रम्बुल यन्दुनु स्वार्थार्चन विधानमु जॆप्पबडिनदि. वैखानस सूत्रम्बुन स्वार्थम्बुतोड बरार्थम्बुनु जॆप्पबडिनदि. ३३. तनक्षेममुनकयि स्वगृह मन्दु स्वार्थार्चनमुनु देवालयमन्दु राजराष्ट्रमुलकयि परार्थार्चनमुनु वैखानसुलु चेयुदुरु. ३४. तदतिरिक्तमुग ननर्चकुलाल यार्चनमु जेय देवलकुलगुदुरु. आ वैखानसुलु हरि पूजनमुनकै सृष्टिम्पबडिन यधिकारुलु गामन वारल कालयार्चनमुवलन देवलकत्वमुलेदु. ३६. आचार्युडु अर्चकुडु, पाचकुडु परिचारकुडु ननु नलुमरुनु वैखानस सूत्रमुचे निषेकादिसंस्कारमुल बॊन्दिनवारलुगने युण्डुलागुन शिष्युडगु यजमानुडु वरिम्पवलॆनु. वीरलु वेदवेत्तलुगनु शुद्धुलुग नुण्डवलयुनु. इट्टिवारलनु वरिञ्चुटचेत तनचे जेयबडु विष्णुयागमु फलवन्तमगुनु. ३८. इट्टि चतुर्विध कैङ्कर्यपरुललो नन्दरुनु पैजॆप्पबडिन तीरुन वैखानस सूत्र 205 पाचकान् परिचारांश्च गृह्णीयादन्यसूत्रिणः अन्येषामेव विप्राणां स्वीकारार्थं महर्षयः४० दीक्षा मयोदिता ज्ञेया श्रीविष्णोर्दास्यकर्मणि वैखानसानां विप्राणां न दीक्षा परिकीर्तिताः४१ सालग्राम शिलायां तु कृत्वा चक्रादिलाञ्छनं सर्वरूपी यथा तत्र भगवान् प्रविलीयते.४२ तथा वैखानसे गर्भे कृत्वा चक्रादिलाञ्छनं विश्वरूपी महात्माऽसौ भगवांस्तत्र वर्तते.४३ इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां भगवच्चास्त्र द्वैविध्यनिरूपणं नाम त्रयोदशोऽध्यायः संस्कृतुलुग सम्भविञ्चनपुडु वैखानसमार्गमुचे शङ्ख चक्राङ्कितुलयि दीक्षं बॊन्दिनट्टि सूत्रान्तरनिष्ठुलगु ब्राह्मणुलनु सैतमु पाचकुलु परिचारकुलुग नुण्डगलन्दुलकयि नियमिञ्चिकॊनगूडुनु. ३६. ओ महर्षुलारा! सूत्रान्तरुलगु द्विजुलनु पाचक परिचारकुलुग देवालयमुलन्दु परिग्रहम्प नवकाशमु निच्चुटकयि यारीतिनि दीक्षाविधानम्बु जॆप्पितिनि. वैखानसविप्रुलकीदीक्षलेदु. ४१. सालग्राम गर्भमन्दु चक्रादिचिह्नमुलजेसि भगवानुडॆट्लु सालग्रामम्बुन लीनमै युण्डुनो अट्ले वैखानस गर्भमुनन्दु चक्रादिलाञ्छनम्बु जेसि विश्वरूपियगु नम्महात्मुडट सन्निहितुडगुचुन्नाडु. इति यार्षमगु श्रीवैखानस मरीचिप्रोक्तमगु नानन्दसंहित यन्दु भगवच्छास्त्र द्वैविध्यम्बुनु वैखानस शास्त्रप्राशस्त्य कधनम्बुनुगल त्रयोदशाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. त्रयोदशोऽध्यायः 206मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता १४. अथ चतुर्दशोऽध्यायः अर्चावतारविचारः आराधनानां सर्वेषां विष्णोराराधनं परं येन केन प्रकारेण विष्णोरर्चनमुत्तमं१ आत्मार्थं वा परार्थं वा गृहे देवालयेऽपिवा अर्चनं वासुदेवस्य लक्षकोटि गुणं भवेत्२ संस्कृतव्याख्या अस्यपूर्वाध्यायशेषत्वं युक्तं आराधनप्रकाराश्च ’स्थण्डिले पद्मकं कृत्वा’ मानसी, होमपूजा च बेरपूजेत्यादयः १. आत्मार्थमिति स्वार्थं निरुक्तं. २. पर उत्कृष्टः उत्कृष्टो मोक्षः परार्थमित्यस्य मोक्षार्थमित्यर्थः. आत्मार्थमित्यभ्युदयाय. परार्थमिति मोक्षायेत्येकेषां मतमित्यर्थः यद्वा परार्थमित्यावर्त्यते एकस्य मुमुक्षुभ्य इत्यन्यस्यमोक्षायेति चार्थः तत्र आन्ध्रतात्पर्यं अन्नि याराधनम्बुललोनु विष्णुम नाराधिञ्चुट श्रेष्ठमैनदि. येप्रकारम्बुन नैननु विष्णुनाराधिञ्चुट युत्तममु. १. आत्मार्थमुग स्वगृहमन्दुगानि परार्थमुग नालयमन्दुगानि वासुदेमनि (किञ्च प्रणवस्य गायत्र्याश्च भगवत्परत्वाच्छ्रीशास्त्रेऽष्टाक्षरकल्पमिव प्रणव कल्पं गायत्री कल्पञ्च प्रतिपाद्यत इति, चोक्तं). यर्चनमु लक्षकोटि गुणितम्बै यॊप्पीनु. २. पर शब्दमुनकु मोक्षमर्थमु. मुमुक्षुमलकु 207 उत्कृष्टः परशब्दोऽयं तदर्धो मोक्षउच्यते मुमूक्षूणां मोक्षदानात्परार्थमिति कध्यते३ (स्वार्थं गृहार्चनम्प्रोक्तं परार्थं त्वालयार्चनं) परार्थं स्याज्जगच्चक्षुस्स्वार्थं स्याद्गृहदीपिका स्वार्थमेवहि सर्वेषां सूत्रिणामर्चनं स्मृतं स्वार्थं चापिपरार्थञ्च श्रीवैखानस सूत्रिणां) गृहार्चाचेद्गृहस्थानां ग्रामार्चा ग्रामवासिनां स्वयंव्यक्तार्चनं यत्तत्सर्वलोक शुभावहं.४ दृष्टान्तमाहा परार्थमिति. ३. परमात्मनः परव्यूहादि भेदमाहाथात इति. अद्वितीय समाभ्यधिक दरिद्रत्व श्रवणादसावेकस्सएवब्रह्मस्स एव सदसद व्याकृत ब्रह्मात्माकाश प्राण शिव नारायणादि शब्दैः कारणप्रकरण गतै स्सामान्यतो विशेषतश्च व्यपदिश्यत इति तस्य देवदेवत्वं परत्वं परमात्मत्वं चोक्त्वा तसैव विग्रहभेदानाह स्वरूपमिति. अत्रविमानार्चनकल्पे मरीचिः तत्रपरमात्त्शैव पञ्चधाभवति, स वा एषपुरुषः पञ्चधा पञ्चात्मा इति श्रुतिः इत्यारभ्य प्राणादि पञ्चवायुभेदैः पञ्चमूर्तिभेदैः भिद्यत इति मोक्षमॊसङ्गुट गामन परार्थमनि यालयार्चनम्बुनकु पेरैयुन्नदि. ३. सूर्युडु परार्थमुगनु गृहमन्दलि दीपमु स्वार्थमुनगु नट्लीरॆण्टिनि यॆञ्चुनदि. ४. गृहार्चनमु चेयुनॆडल नायागृहस्थुलकु मात्रमुपकरिञ्चुनु. इट्ले ग्रामार्चनमु ग्राममुनु कापाडुनु. स्वयंव्यक्तस्थलमुनन्दलि यर्चनमु समस्त लोकम्बुलकु शुभावहमु. आवल परमात्मुडगु श्रीमन्नारायणुनि यॊक्क यभिव्यक्ति यैदु प्रकारम्बुलगु नातॆरॆङ्गॆरिङ्गिञ्चॆद. ५. परमु, व्यूहमु, विभवमु, अन्तर्यामि अर्चयनु नामम्बुल भगवानुनि स्वरूपम्बैदु विधम्बुलै युन्नदि. ६. परस्वरूपम्बनिन नखिलाण्डम्बुलकु सृष्टिमात्रमन्दु चतुर्दशोऽध्यायः 208मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अथातो देवदेवस्य परस्य परमात्मनः स्वरूपं पञ्चधा वक्ष्ये श्रुणुध्वं मुनिसत्तमाः५ परोव्यूहश्च विभवश्चान्तर्यामी तथैवच, अर्चाचेति हरे रूपं पञ्चधा विष्कृतं प्रभोः६ परस्स्यादखिलाण्डानां सृष्टिमात्र प्रयोजकः व्यूहस्तु देहचलन हेतुनां मुनिपुङ्गवाः७ पोपूयामानः पञ्चभिस्स्वगुणैः प्रसन्नैस्सर्वानिमान् धारयिष्यसीति श्रुतिः तस्माद्विष्णु पुरुष सत्याच्युता निरुद्धा इतीत्यारभ्य चतुर्मूर्तयो भवन्ति. विष्णोरंशः पुरुषः महाविष्णोरंशस्सत्यस्सदा विष्णोरंशोऽच्युत स्सर्वव्यापिनोरीशोऽ निरुद्ध इति. ब्रह्मादिगुणै श्चतुर्थाभिद्यते पुरुषः पुरुषात्मकः परमपुरुषो धर्ममय इति. सत्यस्सत्यात्मको ज्ञानस्सर्वतेजोमय इति. अच्युतोऽपरिमित ऐश्वर्य श्श्रीपतिरित्यनिरुद्दोमहानैश्वर्य स्संहारकइति. एवं पञ्चमूर्तिनामभेदैः गुरूपदेशेनाष्टाङ्ग योगमार्गेण ध्यात्वावाह्यार्चयेदित्याह मरीचिरिति (८९ पुट्ले. अत्रार्थे आनन्दसंहिता १८ पुटेऽपि किञ्चि द्विचारितं) तथा श्रीशास्त्रे वासाधिकारे भृगुः वक्ष्यामि पञ्चमूर्तीनां भेदम्मुनिवराः पृथक्. व्यष्टिरूपेण सम्पन्नामूर्तयः पुरुषादयः. एषां समष्टिरूपोऽयं भगवानिति चोच्यते. सर्वव्यापकशीलत्वाद्विष्णुरित्यभिधीयते उषितापूरनेनेति पुरुषः परिकीर्तितः. सकारोजीवनिर्देश स्तकारः परवाचकः. तयोस्संसर्गशक्तिर्य स्तस्मा प्रयोजकम्बगुनु. ७. व्यूहम्बनिन मानसादुल कथिदैवतम्बै देहादि चलनम्बुलकु प्रयोजकम्बगुनु. विष्णु पुरुष सत्याच्युता निरुद्धुलनु पेरनिय्यदि पञ्चविधम्बै युन्नदि. ८. विभवम्बुलन राक्षस संहारमादि यगु दुष्टशिक्षणम्बुन कुद्भवम्बगु मत्स्यः कूर्मादुलु. ८. अन्तर्यामि यन जगत्तुनकाधारभूतमै प्रतिप्राणियन्दिमिडि युण्डु स्वरूपमु 209 चतुर्णां मानसादीनामधिदैवतमेवही विभवा मत्स्यकूर्माद्या रक्षसां निधनाय च८ अन्तर्यामीति जगता माधारार्थं स्थितो हरिः पुराणपुरुषश्चैव जगदानन्द कारकः९ तथैव सर्वजीवानां दुःख नाशन हेतवे सुलभा न्मोक्षसिद्ध्यैच भवत्यर्चास्वरूपधृत्१० परव्यूहादयश्चेमे क्लेशादेवहि मोक्षदाः अष्टाङ्गयोगैर्ध्यानाद्यैस्तपोभिर्दुखःसाधनैः११ त्सत्यउदाहृतः. अकारः परवाचीतु च्यकारो जीववाचक, उकारः प्रकृतिज्ञेय स्तकारः कालउच्यते. तस्मादच्युत इत्युक्तः प्रवक्ष्यामि तधापरं, अत्र यकारार्थस्संसर्ग शक्तिरिति पूर्वमुक्तत्वान्न पुनस्तदर्थउक्तः. अच्युतशब्देन परमात्म प्रकृति पुरुषाः तेषां सम्बन्धः कालश्चाभिहिताः स्वैराचारो निरुद्धस्स्यान्मूर्तयः पञ्चकीर्तिताः अवसच्च जगत्सर्वं योवावसति वैवसेत् पुरुषस्यतु पर्यायो वासुदेव इति स्मृतः इति व्यूहः प्रपञ्चितः. ’सच’ विष्णुञ्च पुरुषं सत्यमच्युतं च युधिष्ठिर, अनिरुद्धं च माम्प्राहु र्वैखानस विदोजना इत्युक्तरीत्या विष्णु पुरुष सत्याच्युतानिरुद्दरूपः. तत्राद्यो वैकुण्ठेतु परेलोके श्रियासार्थं जगत्पतिः, आस्ते विष्णुरचिन्त्यात्मा भक्तैर्भागवतै स्सहेति विष्णुस्सर्वेषामधिपतिरित्यादिभिरुक्तो विष्णुपरः. चत्वारः परे व्यूहाः परस्य चातुर्व्यूहत्वमित्थं सिद्ध्यतीत्याचार्याः. ऐश्वरस्य समग्रस्य वीर्यस्य ९. ई विधम्बुनने समस्तमगु जीवकोट्लयॊक्क दुःखम्बुनु शान्तिम्पजेयुटकु सुलभमार्गम्बुन मोक्षमुनु प्रसादिञ्चुटकुनु अतडर्चारूपि यगुचुन्नाडु. १०. ई विधम्बुन परव्यूहम्बु लुपासिम्प शक्यमुलु गाम. मनःकायक्लेश करम्बुलगु नष्टाङ्ग चतुर्दशोऽध्यायः 210मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता चिराद्ददति जीवानां मोक्षमन्यै स्सुदुर्लभं अर्चारूपस्तु सुलभाद्ददाति परमं पदं१२ शीफ्रुमेव नमस्कार पूजा मन्त्रेण चादरात्१३ अर्चारूपस्य सौलभ्यं वक्तुं मम नशक्यते नित्यमुक्तोपभोग्यत्वात्परव्यूहात्मनोहरेः तत्कालसन्निकृष्टैक लक्ष्यत्वाद्विभवात्मनः१४ यशसश्श्रियः. ज्ञान वैराग्ययो श्चैव षण्णां भग इतीरणो इत्युक्तषाड्गुण्य परिपूर्णत्वा त्परस्य भगवच्छब्दवाच्यत्वं मुख्यमाह श्रीशास्त्रे तर्ककाण्डे भगवान् काश्यपः. तथाहि आ भूतसम्प्लवस्थानं स्वरूपं चिद्घनं परं. विष्णोरकुण्ठ वीर्यस्य नानाव्यूहैकहेतुकं. ततष्षड्गुण सम्पूर्णं लक्षलक्षण संयुतं सत्यञ्ज्ञानमनन्ताख्यं भगवच्छब्दशब्दितं. इति तधाज्ञानशक्ति बलैश्वर्य वीर्यतेजांस्यशेषतः, भगवच्छब्दवाच्यानि विना हेयैर्गुणादिभिरिति. तधापि परत्वएव षाड्गुण्यवत्वं नतु व्यूहेष्विति नशङ्क्यमित्याद्युक्तं मोक्षोपायप्रदीपिकायाः रघुपतिभट्टाचार्यैः. तधाव्यूहस्यादिभूतो विष्णुरेव पर इति विमानार्चनकल्पे मरीचिरपि ’अधातः परमात्मनस्सकाशा द्धिरण्मयमण्डमभवत्तदन्तर्भूतानां सर्वेषामण्डाना मुपरि सनातनं योगम्बुलचे बहुकालम्बुनकी परव्यूहाराधन मितरदुरवापम्बगु मोक्षम्बु नॊसङ्गुनु. १२. अर्चारूपमट्लुगाक मिक्किलि सुलभमुगने परमपदम्बु नॊसङ्गुचुन्नदि. भक्तिश्रद्धलचे जेयबडिन पत्र पुष्पादुलचे नैन पूजयु नॊक्क नमस्कारम्बुलु अर्चारूपियगु भगवानुनि यन्दु फलवन्तमुलै पूर्वोक्तमगु दुर्लभम्बगु मोक्षमुनु सम्पादिम्प जालियुन्नवि. १३. कामन नर्चावतारमुयॊक्क सौलभ्यमु चॆप्पनलवि कानिदै युन्नदि. १४. परव्यूहम्बुलु नित्युलु मुक्तुलु नगु वारलकु 211 विशुद्धैर्योगसंसिद्धैश्चिन्त्यत्वादन्तरात्मनः अर्चात्मन्येवसर्वेषामधिकारो निरङ्कुशः१५ अर्चावतारविषये गुरुणोद्दिश्य मां पुरा उक्तागुणा नशक्यन्ते वक्तुं वर्षशतैरपि१६ विष्ण्वर्चा रहिते ग्रामे विष्ण्वर्चा रहिते गृहॆ तीर्थपानं सुरापानमन्नं गोमांस भक्षणं१७ नित्यमचिन्त्यं देवैरप्यनभिलक्ष्यं नित्यमुक्त शुद्धस्वभाव पुरुषैरनुभूय मानं वैष्णवाण्डं तत्र विष्णुलोकाः चत्वारः आमोदः प्रमोद स्सम्मोदो वैकुण्ठमित्येकैकस्योपरि यथाक्रमेण भवन्ति, तस्मिन् हेममय प्राकार चतुर्द्वारगोपुर तोरण शतसहस्रैः कनक कमलकुसुमादिभिरप्य लङ्कृतामृत जल परिपूर्णैश्शतसहस्त्रॆसरिद्भिः प्रभासमाने दिव्यलोके सहस्रादित्य सङ्काशं हेममय द्वादशतलैर्युतं विमानं नित्यज्ञानक्रियैश्वर्य ब्रह्मादि देवर्षिभिर्दिव्य परिजनैर्युतं मन्दिरं तस्मिन् व्योमनिलये परमात्मा स्वसङ्कल्पेन देवीभूषणायुधैस्सहामोदे विष्णुः प्रमोदे महाविष्णुस्सम्मोदे सदा मात्रमुपासिम्प साध्यमगुचुन्नवि. विभवस्वरूपमाकालमन्दुण्डिनट्टि जनुलकु मात्रमु नेत्रगोचरम्बु कावच्चुटचे नदियु सर्वसुलभम्बु गानेरदु. अन्तर्यामि स्वरूपमनुनदि विशुद्धुलगु योगि पुङ्गमलकु मात्रमु योगदृष्टिकि गोचरमगुचुन्नदि. कामन नधिकारिभेदम्बु लेक यखिलजीवकोटिकिनि अर्चास्वरूपमु नाराधिञ्चुट यन्दु स्वातन्त्र्यमु गलिगियुन्नदि. गान निय्यदि सुलभमु. १५. अर्चावतारम्बुनु गूर्चि आचार्युलवारिचे नाकुपदेशिम्पबडिन रहस्यम्बुल नॆरिङ्गिञ्चुटकु ना जीवितमन्तयु चालियुण्डदनि तलञ्चॆनु. १६. विष्णुनि यर्चाबिम्बमु लेनि ग्राममन्दुगानि गृहमन्दुगानि तीर्थमु द्राविन नदि मद्यम्बुनु चतुर्दशोऽध्यायः 212मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता यद्वास्त्वङ्गालये विष्णोरर्चनं वैदिकं भवेत् सभ्यं तदग्निहोत्रंस्याद्द्विजानां तत्र वासिनां१८ वेदवेदी विहीनानां विष्णोर्यद्वैदिकार्चनं सभ्यस्सोऽग्निश्च वेदश्चेत्याह वै विखना मुनिः१९ ग्रामार्चारहिते ग्रामे गृहदेवोऽप्यमुक्तिदः मूल्नाशे तु वृक्षस्य सेचने किं फलम्भवेत्२० विष्णुर्वैकुण्ठे सर्वव्यापी नारायण आसीनोभवेत्. (एवं परमात्मान असीना भवेयुः) तमीश्वराणां परमं महेश्वरं तं दैवतानां परमं च दैवतमिति श्रुतिः. यदायदा प्रजास्सृजेयेति सोऽकामयत तदा स्वाभिमतानु रूपगुणस्वशक्त्या स्वलीलया इमं प्रपञ्चं कार्यकारणभावेन यधापूर्वं ससर्जेति. वदति श्रुतिः (८१पटले) तथामञ्जर्यां भाष्य कारचरणा. योगयाज्ञवल्क्यश्च वैखानसोक्त भगवन्मूर्तिः प्रतिपादयति. गायत्र्यर्थनिरूपणे अन्नमु भुजिञ्चिन मांसम्बुनु अगुचुन्नदि. १७. ए ग्राममन्दलि यालयमन्दु वैदिक विधानमुग यर्चनमु जरुगुचुन्नदो आ ग्राममुन निवसिञ्चुनट्टि द्विजुलकॆल्लरुकुनुनदि सभ्याग्निहोत्रमु वण्टि फलमुनिच्चुचुन्नदि. मरियु निट्टि वैदिकार्चनमु वेदमुगानि वेदि (यागमु) गानि विच्छिन्नमगु सन्तानमुलवारिकि सभ्याग्नियु वेदाध्ययनम्बुनु सिद्धिम्पजेयुनट्टि महिममु गलिगियुन्नदि. १९. ग्रामार्चनमुलेनि ग्राममन्दु गृहार्चनमु सैतमु फलवन्तमु काजालदु. वृक्षमुयॊक्क व्रेळ्ळु त्रॆगिपोयिनवॆनुक दानि मॊदटिकिगानि शाखलकुगानि चेसिन युदकसेचनमुपयोगमॆट्लु काजालदो ग्राममुनने शक्तिनशिञ्चिनपुडु तदेकदेशम्बगु गृहम्बुनके यलङ्कारमु जेसिननु प्रयोजनकारि काजालदु. २०. ओ महर्षुलारा! अर्चावतारमुग 213 अधातस्सम्प्रवक्ष्यामि स्थानपञ्चक लक्षणं श्रुणुध्वं वासुदेवस्य यतवाक्कायमानसाः२१ दैवं चापि तथैवार्षं पौराणं मानुषं तधा स्वयंव्यक्तं च पञ्चैते स्थानानि पृधिवीतले२२ देवैः प्रतिष्ठितन्दैवमार्षमप्यृषिभिः कृतं पुराणसिद्धं पौराणं मनुष्यैर्मानुषं स्थलं२३ ईश्वरम्पुरुषाख्यं च सत्यधर्माणमच्युतं’ भर्गाख्यं विष्णुसञ्ज्ञञ्च ज्ञात्वामृतमुपाश्नुत इति. श्रीशास्त्रेहि पञ्चमूर्तयः प्रतिपाद्यन्ते, विष्णुः पुरुष स्सत्योऽच्युतोऽनिरुद्ध इति. भारते ’विष्णुञ्चऽऽजनो’ इति तत्रेश्वरशब्देनानिरुद्ध उक्तइत्यवगम्यते. विष्णु पुरुष सत्याच्युतै स्सह गृहीतत्वात्. गायत्र्यां भर्गाख्यया गृहीतं विष्णुं पुरुषं सत्य मच्युत मनिरुद्दं च ध्यात्वा मोक्षं प्राप्नोतीत्यर्थः. भर्गशब्दस्यान्तस्तेजः पर्यायः सवितृमण्डले यस्तेजोमयः पुरुषो नारायणस्तन्धीमहिध्यायाम इत्यर्थः. नारायणस्य सवितृ मण्डलमध्यस्थिति ’र्यएषोऽन्तरादित्य इत्यादि भगवानुडवतरिञ्चॆडि स्थानविशेषम्बुल नैदिण्टिनि विवरिञ्चॆद सावथानुलरै यालकिम्पुडु. २१. दैवमु, आर्षमु, पौराणमु, मानुषमु, स्वयंव्यक्तमनि यी भूलोकमुनन्दर्चावतारमु यॊक्क स्थानभेदम्बुलै युन्नवि. २२. देवत (अनगा ब्रह्मेन्द्रादु)लवलन प्रतिष्ठिम्पबडिनवि दैवमुलनु (मरीच्यादि) महर्षुलचे प्रतिष्ठिञ्चबडिनवि यार्षमुलनियु. निट्लुगाक लक्ष्यजन्मम्बुलै पुराणकालमु नाटनुण्डि प्राशस्त्यमु नन्दु वच्चुचुण्डुनवि पौराणम्बुलनियु भक्तिश्रद्धाळुमलगु मनुष्य मात्रुलचे प्रतिष्ठिम्प बडिनवि मानुषम्बुलनियु पिलुवबडुचुन्नवि. २३. भक्तुल ननुग्रहिम्प निच्छगलिगि निर्व्याजमगु करुणा विशेषम्बुन चतुर्दशोऽध्यायः 214मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता भक्तानुकम्पया देवो यस्मिन्नानिर्भवेत्स्वयं तत्स्वयंव्यक्तमुद्दिष्टं सर्वलोक समृद्धिदं२४ दिव्यक्षेत्रं तदुद्दिष्टं महाक्षेत्रं तथैवच सर्वक्षेत्रोत्तमं क्षेत्रं स्वयंव्यक्त स्थलंस्मृतं२५ मानुषं योजनादर्वाग्दैवतं दशयोजनं पञ्चयोजन मार्षञ्च पौराणं योजनत्रयं२६ स्ययंव्यक्तस्थले देवस्सर्वलोक शुभप्रधः२७ श्रुतिभि रभिहितो’ इति तधा उक्तवासाधिकारवचनैरीश्वरशब्दवाच्यत्व मनिरुद्धस्योक्तं सङ्गच्छते ईश्वरोहि स्वैराचार इति. एवञ्च गायत्री प्रतिपाद्या मूर्तय श्रीवैखानसे गृहीता इति विज्ञायत इति. ’पञ्चरात्रेऽपि चातुर्व्यूहं पठ्यते’ वासुदेवं च राजेन्द्र सङ्कर्षण मधापिवा, प्रद्युम्नं चानिरुद्धञ्च चतुर्मूर्तिं प्रचक्षत’ इति. अत्र वैखानस पञ्चरात्र व्यूहयो रित्थमाचार्य चरणै र्विषयोदर्शितः. ’भगवतो व्यूहस्य द्विविधं दैविकं मानुषं चेति दैविको विष्ण्वादिर्मानुषो वासुदेवादिः उभयोरप्यनिरुद्ध एकसञ्ज्ञक एव पुरुषोवासुदेव’ इत्यादिना पञ्चैते व्यूहमूर्तयो भगवानुडे ये पुण्यप्रदेशमुलन्दु स्वसङ्कल्पमुचे याविर्भविञ्चुनो आ पुण्यप्रदेशमु स्वयंव्यक्तमनम्बडु नट्टि स्वयंव्यक्तार्चारूपमु सर्वलोक समृद्धिदमु. २४. दीनिने दिव्यक्षेत्रम्बनियु महाक्षेत्रम्बनियु गूड पिलुचुचुन्नारु. इय्यदि स्वयंव्यक्तम्बगुटञ्जेसिये सर्वक्षेत्रम्बुललो नुत्तममैनदि. २५. मानुषस्थलमु योजनदूरम्बुनु दैवतमु दशयोजनम्बुनु, आर्षमैदुयोजनम्बुलुनु पौराणमु योजनत्रयम्बुनु तानुण्डु प्रदेशमु नावरिञ्चि पवित्रमु जेयुनु. २६. स्वयंव्यक्त स्थलमन्दलि देमडु सर्वलोक शुभप्रदुण्डनि चॆप्पबडिनदि. 215 यत्र यत्र हरिर्देवो ह्यर्चारूपेण तिष्ठति तत्रवैखानसैर्विप्रैराराध्यः प्रभुरव्ययः२८ आराध्यस्तान्त्रिकैर्वापि वैदिकानामसम्भवे२९ वैदिका विखनःप्रोक्त सूत्रसंस्कार संस्कृताः पञ्चकालपरानित्यं भगवन्तं समाश्रिताः३० विष्ण्वादय श्रुत्यनुगृहीताः. यथा ’तद्विष्णोः परमम्पद’ मिति विष्णुः. ’वेदाह मेतं पुरुष’ मिति पुरुषः तत्सत्यमित्याचक्षत इति सत्यः. ’शाश्वतं शिव मच्युत’ मित्यच्युतः, ’त्रिपादित्यनया प्रोक्त मनिरुद्धस्य वैभव’ मित्यनिरुद्धश्च इति तथा श्रीपञ्चरात्रे लक्ष्मीतन्त्रे शक्रं प्रति लक्ष्मीः. ’विकारानविकारस्य विष्णोश्श्रुणु मयोदिता. अप्राकृताननौपम्या नचिन्त्य महिमोज्ज्वलान् स्वां शक्तिं मामधिष्ठाय प्रकृतिं परमाद्भुतां. त्रैरूप्येण जगन्नाध स्समुदेति जगद्धिते. आद्येन पररूपेण व्यूहारूपेण चाप्यध. तथा विभवरूपेण नानाभाव मुपेयुषा व्यापको भगवान् देवो भक्तानुग्रह काम्यया अनौपम्य मनिर्देश्यं पुनस्सभजते परं. विश्वाप्यायनकं कान्त्या पूर्णेन्द्वयुत तुल्यया. वरदाभयहस्तं च द्विभुजं पद्म लोचनं रेखामये सचक्रेण २७. भगवानुडॆच्चट नर्चारूपियै युण्डुनो आया यॆडल नॆल्लनु वैखानसुल चेतने याराधनमु चेयबडदगिनदि. इट्टिवारु सम्भविञ्चनपुडु तान्त्रिकाराधनमैननु चेयदगुनु. (आराधनमु येरीतिनयिननु चेसिये तीरवलयुननि प्रथमश्लोकमन्दु चॆप्पबडिनदि.) २९. विखनसुनिचे चॆप्पबडिन सूत्रमुनन्दलि संस्कारमुलचे संस्करिम्प बडिन वारलु वैदिकुलनबडुदुरु. वीरलु पञ्चकालपरुलुनु सर्वकाल सर्वावस्थल यन्दुनु भगवन्तुनि नाश्रयिञ्चिन वारलुनु अगुचुन्नारु. ३०. कात्यायन महर्षिचे प्रणीतम्बगु सूत्रमुनन्दलि संस्कारमुलचे चतुर्दशोऽध्यायः 216मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता कात्यायन मुनिप्रोक्त सूत्रोक्त सकलक्रियाः पञ्चरात्रेण शास्त्रेण दीक्षितास्तान्त्रिकास्मृताः३१ वैखानसेन सूत्रेण तधा कात्यायनेन वा विनान्यैस्संस्कृतास्सूत्रै स्सन्त्यन्ये ये द्विजातयः३२ न वैदिकास्ते सम्प्रोक्तास्तान्त्रिका वापि नस्मृतः अनर्हब्राह्मणाः प्रोक्ता भगवाच्छास्त्रवर्जिताः३३ विखनोमुनये पूर्वं सूत्रं भगवतेरितं तस्माद्भगवतस्सूत्रं लोके वैखानसं स्मृतं३४ शङ्खेन च करद्वये. अङ्कितं निर्विकाराम्फ्रिुस्थितं परमशोभनं. अन्यूनानति रिक्तैस्स्वैर्गुणै षड्भिरलङ्कृतं समं समविभक्ताङ्गं सर्वावयवसुन्दरं, पूर्णमाभरणैश्शुभ्रैस्सुधा कल्लोलसङ्कुलैः, रश्मिभूतै रमूर्तैस्स्वैरच्युताद्यै रविच्युतं, एकामूर्तिरियं दिव्यापराख्यावैष्णवीपरा, योगसिद्धा भजन्त्येनां हृदि तुर्यपदाश्रितां, अथ व्यूहस्वरूपन्ते द्वितीयं वर्णयाम्यहं, व्यूहात्मानं चतुर्थास्वन्देवाःप्रागादि भेदिनः इत्यारभ्य ज्ञानक्रियादिभिर्विष्णोः लोकाननुसिसृक्षतः व्यूहसञ्ज्ञमिदंरूपं द्वितीयं कधितम्मये त्युक्त्वा संस्करिम्पबडि पञ्चरात्रशास्त्रमुचे दीक्षनु बॊन्दिन वारलु तान्त्रिकु लनबडुदुरु. ३१. वैखानस कात्यायन सूत्रमुलचे गाक तक्किन सूत्रमुलचे संस्करिम्पबडिनवारलु वैदिकुलुगानि तान्त्रिकुलुगानि काजालरु. ई यिरुमरुनु वैखानस पञ्चरात्र भगवच्छास्त्रम्बुल नधिकरिञ्चु मुख्याधिकारुलु कानन्दुन वीरल नर्हब्राह्मणुलन बडुचुन्नारु. (अधिकरिञ्चिनचोननि भावमु) ३३. श्रीविखनोमहर्षि कादियन्दु भगवानुनिचे श्रीसूत्रमुपदेशिम्पबडिनदि गामन भगवानुनिचे युपदेशिम्पबडुटचे निय्यदि वैखानस सूत्रमनबडुचुन्नदि. ३४. 217 श्रौतस्मार्तादिकं कर्म निखिलं येन सूत्रितं तस्तै समस्त वेदार्थ विदे विखनसे नमः३५ सूत्राणामन्यक्लुप्तानां नेत्रं यच्च स्थिरीकृतं वन्दे विखनसस्सूत्रं भगवत्कर्मसूचितं३६ (१०अ.) तृतीयं विभवाख्यन्तुरूपमन्यन्निशामय, तुर्यादिजाग्रदन्तं यत्प्रोक्तं पदचतुष्टयं, वासुदेवादिना प्रोक्तमनिरुद्धान्तमेवतु. तत्र तत्रपदेचैव चातुरात्म्यन्तथा अव्यक्तव्यक्तरूपै स्स्वैरुदितन्ते यधोदितं. व्यूहाद्व्यूह समुत्पत्तौ पदाद्यावत्पदान्तरं, अन्तरं, सकलन्देशं सम्पूरयति तेजसा. पूजितस्तेज्जसांराशिरव्यक्तोमूर्तिवर्जितः विशाखयूप इत्युक्तस्तत्तदाज्ञनादि बृंहितः तस्मिंस्तस्मिन्पदे तस्मान्मूर्तिशाखा चतुष्टयं वासुदेवादिकं शक्र प्रादुर्भवति वैक्रमात् एवं स्वप्नपदाज्जाग्रत्पदव्यूह विभावने. स्वप्नापदाजाग्रदन्ते तैस्ससम्पूज्य तेहरिः विशाखयूपो भगवान्त्स देवस्तेजसान्निधिः. तुर्याद्ये स्वप्नपर्यन्ते चातुरात्म्यादिकेहितत्. तत्तदैश्वर्यसम्पन्ने षाड्गुण्यं सुव्यवस्थितं. तदादायाखिलं दिव्यं शुद्धसंवि त्पुरस्सरं. विभजन्नात्मनात्मानं वासुदेवादिरूपकं. पुनर्विभववेलायां विना मूर्ति चतुष्टयं, विशाखयूपयै वैष्णविभवान् भावयत्युततदेव विभवात्मानः पद्मनाभादयोमताः पद्मनाभो ’धृवोऽनन्त इत्यादि (११अ.) तत्रैव व्यूहप्रयोजनं चोक्तं शक्रः सिन्धुकन्ये नमस्तुभ्यं नमस्ते सरसीरुहे. परव्यूहादि भेदेन किं प्रयोजनमीशितुः. श्रीः अनुग्रहायदेवानां भक्तानामनुकम्पया परव्यूहादि भेदेन देवदेव प्रवृत्तयः शक्रः देवदेवप्रिये २अ ८१श्लो) ३५. इतरमुलगु बोधायनादि सूत्रमुल कन्निटिकिनि नेत्र भूतमैनट्टियु अट्ले वेदवेदाङ्गमुलचे प्रकटिम्प चेयबडिन प्रामाण्य विशेषम्बु गल्गिनट्टियु भगवत्कर्म प्रतिपादनार्हम्बगु नट्टियु श्रीवैखानस सूत्रम्बुनकु नमस्करिञ्चुचुन्नानु. ३६. येमहानुभामनकु चतुर्दशोऽध्यायः 218मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता नारायणः पिता यस्य माता यस्य च तत्प्रियाः भृग्वादिमुनयश्शिष्यास्तस्मै विखनसे नमः३७ इत्युक्त्वादौ मुनिंलोके तथा सूत्रं च तत्कृतं अखिलेष्वपिकार्येषु प्रणमेयुः फलार्थिनः३८ देवि नमस्ते कमलोद्भवे. अनुग्रहाय देवाना मैकैवास्तु विधाहरेः जीवानां विविधाश्शक्र सञ्चिताः पुण्यसञ्चयाः सञ्चिन्वन्ति नते जीवास्तुल्यकालं कथञ्चन. कश्चिद्धि सुकृतोन्मेषात्कदाचि त्परुषोनृषु श्रीमता कमलाक्षेण जायमनो निरीक्ष्यते अन्यधा पुरुषोऽन्यश्चे त्येवं भिन्नाश्शुभाशयाः, भेदादिकारिणां पुण्यं तारतम्येनजायते. विवेककस्यचिन्मन्दो भगवत्त्तत्त्ववेदने मध्यमस्तु परस्याधो ततोऽन्यस्यतु जायते ईशानुग्रह वैषम्या देवम्भेदेव्यवस्थिते. तत्तत्कार्यानुरोधेन परव्यूहादिभावना, क्रियते देवदेवेन शक्तिं मामधितिष्ठता, सुसिद्धयोगतत्त्वानामधिकारः परात्मनि. व्यामिश्रयाग युक्तानां मध्यानां व्यूहभावने. वैभवीयादि भावेषु विवेकविधुरात्मनां अहन्ता ममतात्मानां भक्तानां परमेश्वरे. अधिकारस्य वैषम्याद्भक्तानां मनुदृश्यसः भजते विविधं भावं परव्यूहादि शब्दितं इत्यादि (अ.११) तधा मम प्रकाराः पञ्चेति प्राहुर्वेदान्तपारगाः. परव्यूहश्च विभवोनियन्तासर्व देहिनां. अर्चावतारश्चतधेति श्रीविष्वक्सेनसंहितादामच्यते प्रकार पञ्चकमपि अलमियता ९. परस्त्वखिलाण्डानां सृष्टिमात्रप्रयोजकः. व्यूहस्थ्सिति प्रयोजनकः मानसादीनामधिदैवतञ्चभवति. ८० १५. अयमत्र सङ्ग्रहः श्रीमन्नारायणुडे तण्ड्रियु श्रीमहालक्ष्मी जननियु भृग्वादि महर्षुलु शिष्युलुनु अगुचुन्नारो अट्टि विखनोमुनिनि नमस्करिञ्चुचुन्नानु. ३७. इट्लनियन्दरुनु समस्त कार्यमुलकु नादियन्दु विखनोमुनिनि तत्प्रणीतम्बगु श्रीसूत्रमुनु नमस्करिञ्चि याकर्मलनाचरिञ्चि तदुक्तफलम्बुलनन्दुचुन्नारु. ३८. ई विधम्बगुटचे नी सूत्रमु 219 आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्’ तेहनाकं’ क्षयन्तमस्य रजसः पराके येऽ स्याध्यक्षः परमेव्योमन् ’तदक्षरे परमेव्योमन्’ सहस्रस्थूणे विमतेदृढ उग्रे यत्र देवानामधिदेव आस्ते सर्वेषामण्डानामुपरि सनातनं नित्यमचिन्त्यं देवैरप्यनभिलक्ष्यं नित्यमुक्तशुद्धस्वभाव पुरुषै रनुभूयमानं वैष्णवाण्डं, इत्यादिभि र्वचनैर्निश्शेषा विद्यानिवृत्ति देशविजातीयान्यत्ववती त्रिपाद्विभूति स्सिद्ध्यति. साच तद्विष्णोःपरमम्पदग्ं सदा पश्यन्तिसूरय इत्यादिना च सदापश्यदनेक द्रष्पृविशिष्टस्थान ’विशेष इत्यपि ज्ञायते. साच विभूतिः केन चित्प्रदेशेनानन्ता केनचित्त्ववच्छिन्ना अनन्त्यतमः परत्वश्रुत्योरवर्जनीयत्वात् अनन्त्यमात्रसामीप्य मनन्तत्रिगुणादपीयमधि कतरा न्यूनाधिकभाववचनात्. अनन्तत्वेपि मिधस्तारतम्यस्य सिद्धत्वात्. देशेऽपि निदर्शनं, आदित्यादूर्ध्वमपि गगनदेशोऽनन्तः, भूमण्डलादनन्तरः, पाताळादन्ततम इति. पाद त्रिपाद व्यप देशश्च तदविषयोपितद्देश तारतम्य स्यानुग्राहकोभवति. अयञ्च विभागो न समचतुर्भाग विभागाभिप्रायः. बुद्ध्यर्थः पादवत्, इत्युक्तत्वात्. बुद्थ्यर्थः उपासनार्थ इत्यर्थः यधा वाक्पादः प्राणःपाद इत्यादौ ब्रह्मणोवागादि व्यपदेशः चेतगानि शास्त्रमुचेतगानि संस्करिम्पबडिन वारलु गानि दीक्षितुलुगानि श्रीवैकुण्ठलोकम्बु जॆन्दुदुरनुटकु सन्दियमुलेदु. आदियन्दु श्री महाविष्णुनिचे यी शास्त्रमु विखनोमुनि कुपदेशिम्पबडिनदि. कामन निदि भगवच्छास्त्रमनियु वैखानसशास्त्रमनियु चॆप्पबडुचुन्नदि. ४०. सूत्रेणानेन शास्त्रेण संस्कृता दीक्षिताश्चये वैकुण्ठे तु महालोके विहरन्ति नसंशयः३९ वैष्णवं शास्त्रमेतद्धि पुरा विष्णुमुखोद्थितं विखनोमुनये पूर्वं शास्त्रं भगवतेरितं तस्मात्तद्भगवच्छास्त्रं लोके वैखानसं स्मृतं४० चतुर्दशोऽध्यायः 220मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अचेतना स्वयं प्रकाशाचेयं, तथा पञ्चोपनिषत्पृतिपाद्य पञ्चभूतेन्द्रियमयी नित्यमुक्तेश्वराणा मिच्छानुरूप शरीरेन्द्रियविषय प्राण रूपेणावतिष्ठते. त्रिगुणवदियमपि चतुर्विंशतितत्त्वात्मिकेति केचित्. तथापि न तत्त्वानां प्रकृति विकृति भावः. दिव्यमङ्गळविग्रहादे र्नित्यत्व श्रवणात्. अप्राकृतादीनामपि महदादीनां सद्भाव आकाशादिवत्. नह्याकाशाद्युपात्ता स्तत्र वाय्वादयः. तत्रच शरीरादीनां संस्थानानि प्रायशः प्राकृत तुल्यानि. शरीराणां शुभाश्रयादीनां पाण्यादिमत्त्वश्रवणात्तदिन्द्रियसद्भावसिद्धिः चक्षुरादिशब्दानाञ्च प्रयुक्तानां गोळकादावमुख्यत्वात् (मनस्सद्भावमपि कैश्चिद्भि राच्यार्यै रङ्गीकृतं) विषयश्चात्र भूषणायुधासन परिवारायतनो द्यान वापीक्रीडापर्वतादयोति विचित्रा नित्याः केचित्तु कृतका अनित्याश्च सन्तिहि तत्रापि तरुषु पल्लवकुसुमादयः परिणामाः. नदीषु फेन बुद्भुद तरङ्गादयः. विग्रहे च व्यूहविभवादयः कालकृत कर्माधीन परिणाममात्रं हि तेषु निषेद्थ्यं, न तु भगवत्सङ्कल्प मात्रकृतमपि तदेवं शरीराण्यपि इट्ले पञ्चरात्र शास्त्रमुगूड भगवानुनिचे वेरुग जॆप्पबडिनदि. इदि युद्धृतमन्त्रम्बुलचे जेरुटचे तान्त्रिकमनियु अवैदिकमनियु ननबडुनु. ४२. बौद्धमु, शैवमु, अर्हतमु, पाशुपतमु, कापालमु, पञ्चरात्रमु ननु निवि यारुनु समयमु लनबडुचुन्नवि. ४३. समयशास्त्रम्बुलचे यर्चिञ्चुट जन्मान्तरमन्दु मुक्तिनि गल्पिञ्चुनु. तथा भगवतैवोक्तं पञ्चरात्रं पृथक् पृथक् तन्त्रवेदप्रसिद्धत्वादवैदिकमितीरितं४१ बौद्थम्मार्हकं चैव शैवं पाशुपतं तधा कापालं पञ्च रात्रञ्च षडेते समयास्स्मृताः४२ समये नार्चनं यत्र जन्मान्तर फलप्रदं वैदिकेनार्चनं यत्र तज्जन्मन्येव मुक्तिदं४३ 221 कानिचिन्नि त्यादीना मीश्वरस्य चनित्येच्छा परिग्रहान्नित्यानि. कानि चिदनि त्येच्छा परिग्रहादनित्यानि. मुक्तानां तु कृतकान्येवानित्यान्यपि ते हि कदाचिदशरीराः कदाचित्सशरीरा इति भाष्यादिषु प्रदर्शितं, इन्द्रियाणि तु तत्रत्यानि सर्वान्यपि नित्यानि. तत्रव्योमादिवदेवोपादान निरपेक्षत्वात्. तत्र कानिचिन्नित्यैरीश्वरेणच नित्यपरिगृहीतानि. मुक्तैस्तु तत्परिग्रहश्शरीरवत्का दाचित्क एव. नित्यमुक्तानां शरीरादि परिग्रहेण भगवदभिमत तत्तत्कैङ्कर्यरूपभोगाय भगवतोऽपि स्वभोगाय स्वशेषभूत नित्य मुक्तानन्दाय मुमुक्षूपास्यत्वसिद्धये दुष्कृद्विनाशाय च सचभगवतस्स्वसङ्कल्पादेव मुक्तनित्यानां तु कदाचि त्परम पुरुष मात्र सङ्कल्पात्. वैदिकार्चनमाजन्म मन्दे मुक्तिनिच्चुनु. ४४. इट्टिवारलु देहावसानमन्दु चतुर्भुजमुलनु धरिञ्चि शङ्खचक्रधारियै गगनमार्गम्बुन गरुडवाहनमु नॆक्कि विष्णुसायुज्यम्बुनु जॆन्दुचुन्नारलु. ४५. कामन वैखानसार्चनमन्दु बद्धाञ्जलुलयिन वारलु मुक्तिजॆन्दुचुन्नारु. ४६. समयम्बुलचेनयिन यर्चनमु जेसि देहान्तरमुनु स्वीकरिञ्चि यादेहमन्दु वैदिकार्चनमु जेसि यन्तट मोक्षार्हुलगुदुरु. ४७. चतुर्भुजधरो भूत्वा शङ्खचक्रधरस्तथा गगने गरुडारूढो विष्टोः पार्षदतांव्रजेत्४४ तस्माद्वैखानसार्चायां बद्धाञ्जलि पुटा नराः भक्ति युक्ताः प्रवर्तेर स्सद्योमुक्ति फलार्धिनः४५ समयार्चन कृद्भूमौ तनुमन्यां समाश्रितः वैदिकेनार्चनं कृत्वा देहान्ते मोक्षमाप्नुयात्.४६ मुखबाहूरुपज्जाता वर्णाश्चत्वार ईरिताः ब्राह्मणा मुखजाःप्रोक्ता बहुजाः क्षत्रियास्स्मृताः४७ चतुर्दशोऽध्यायः 222मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता कदाचित्परमपुरुषसङ्कल्पानु विधायि स्वसङ्कल्पाच्च, तथा सूत्रं च तस्वभावसन्ध्यपदुपपत्तेः भावे जाग्रद्वदिति, अस्यार्थः स्वेनैवसृष्टितनु प्रभृत्युप करणाभावे परमपुरुष सृष्टैरुपकरणैर्भोगोपपत्तेस्सत्यसङ्कल्पोऽपि स्वयं न सृजति यथास्वप्ने अथरथान् रथयोगान् पथस्सृजत, इत्यारभ्य अथ वेशन्तान् पुष्करिण्यस्स्रवन्त्यस्स्रजते. सहिकर्तेति यएषुसुप्तेषु जागर्ति कामं कामं पुरुषोनिर्मिमाणः तदेव शुक्रं तद्र ्बह्मातदेवामृतमुच्यते. तस्मिन् लोकास्सर्वे तदुनात्येतिकश्चन इतिचेश्वरसृष्टैः रथाद्युपकरणैर्जीवोभुङ्क्ते तथालीला प्रवृत्तेनेश्वरेण सृष्टैः पितृलोकादिभिर्लीलारसं भुङ्क्ते भावे जाग्रद्वत्. स्वसङ्कल्पा देवसृष्ट तनुप्रभृति पितृलोकाद्युपकरणाभावे जाग्रत्पुरुषवन्मुक्तो लीलारसं भुङ्क्ते परमपुरुषोऽपि लीलार्थं दशरथ वसुदेवादि पितृलोक मात्मन स्स्वष्ट्वातै र्मनुष्यधर्म लीलारसं यधाभुङ्क्ते तधा मुक्तानामपि स्वलीलयैव पितृलोकादिकं स्वयमेव सृजति. कदाचिच्चमुक्तस्सत्य सङ्कल्पत्वात्परमपुरुष लीलान्तर्गत स्वपितृलोकादिकं सृजतीति. भगवानुनि मुखबाहूरु पादमुलनॆडि नालुगु स्थानमुलनुण्डि क्रममुग जननमन्दिनट्टि ब्रह्म क्षत्रिय वैश्य शूद्रुलु नलुमरुनु नालुगु वर्णमुल वारलनबडुदुरु. ४८. इन्दु ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्युलु मुम्वरुनु द्विजुलनबडुदुरु. ४९. वेदविहितम्बुलगु सकल संस्कारम्बुलचे कूडिन वारलु भूसुरुलु अग्रजन्मुलु, ब्राह्मणुलनि ऊरुजाः कधितावैश्याः पद्भ्याश्शूद्रास्स्मृताबुधैः ब्राह्मणाः क्षत्रियावैश्यास्त्रयौ वर्णाद्विजातयः४८ विप्राख्यया तथैवोक्ता वेद संस्कार संस्कृताः भूसुरोऽ प्यग्रजन्मेति ब्राह्मणः परिकीर्तितः४९ शूद्रोऽप्यवरवर्णश्च वेद संस्कार वर्जितः५० 223 ईश्वरशरीरेच सूक्ष्मव्यूहविभवादि भेदाः सूक्ष्मं केवल षाड्गुण्य विग्रहं विष्ण्वाख्यं यत्रदेवानां पतिरित्युक्तं विष्णुपुरुष सत्याच्युतानिरुद्ध रूपोव्यूहः उत्तरोत्तरः पूर्वकारणकः अत्र विष्णौज्ञानादि गुणाष्षडप्या विर्भूताः पुरुषादिषु चतुर्षु शास्त्र प्रवर्तन संहारा द्यौपयिक तत्तदनुरूप गुणोन्मेषण शिष्टमनाविर्भूतंसर्वेऽपि सर्वत्रसन्त्येव एषां च प्रत्येक मवतारान्तरा अनन्ताः यधाकेशव नारायण माधवादयः स्वयंव्यक्तादय स्त्वर्चावतारभेदाः. दैवादिष्वपि विशिष्ट प्रतिष्ठान्तरं प्रसादोन्मुखेश्वर सङ्कल्पाधीनं मप्राकृतत्व मनुसन्धेयं प्राकृताप्राकृत संसर्गोहि नानुपपन्नं अन्यधा प्राकृतलोकेषु भगवदवताराः. परमपदेऽर्चिरादिमार्गेण सूक्ष्मशरीरस्य वैदिकपुत्रादेर्वागमनं न घटते. हृत्पद्मकर्णिका मध्यगतस्यान्तर्यामिणः. परस्य विशेषत स्सूक्ष्मान्तर्याम्यवताराः विचित्रा भगवतइव विग्रहस्यापि व्याप्त्यादि शक्तिः तयैव धर्मिग्राहकसिद्धया विपरीत तर्काणां देहत्वे परिच्छिन्नत्व विनाशित्वादि प्रसङ्ग इत्यादीनां प्रतिक्षेपः इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा. इति समस्ताश्शक्तयश्चैता नृप यत्र पिलुवबडुदुरु. ५०. शूद्रुडपरवर्णुण्डनि वेदसंस्कार वर्जितुडनियु ननबडुनु. ५१. साङ्कर्यमु वलन गलिगिनवारलु सङ्करुलनबडु चुन्नारु. ५२. आ या वर्णमुल पुरुषुलचे नास्त्रीलयन्दु शास्त्रीय संस्कारम्बुलचे जनिञ्चिनट्टि सन्तानमाया वर्णमुल पेरिट पिलुव बडुचुन्नारु. ५३. अट्लु शास्त्रीयमगु दाम्पत्य सम्बन्धमु लेक साङ्कर्येण समुत्पन्नास्सङ्कराः परिकीर्तिताः सवर्णे सवर्णायामुत्पन्नो ब्रह्मणस्स्मृतः५१ क्षत्रियश्च तधावैश्य श्शूद्रश्च परिकीर्तितः तादृग्विधिमतिक्रम्य जातास्सङ्करजा स्सृताः५२ चतुर्दशोऽध्यायः 224मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता प्रतिष्ठिताः तद्विश्वरूप वैरूप्यंरूपमन्यद्धरेर्महत् समस्त शक्ति रूपाणि तत्करोति महेश्वर. देवतिर्यङ्मनुष्याख्या चेष्टावन्ति स्वलीलयेत्यादि भगवतापराश रेणचोक्तं. एषुसर्वेषु भगवतो विग्रहेषु सांसारिक फलप्रदान एकमात्रया तारतम्यं निश्श्रेयसन्तु व्यापकानुसन्धायिनां सर्वत्र हस्तापभेयं अलमियता तस्य श्रिया सह दाम्पत्यं च नित्यं तत्तद्व्यूहाद्यनुरूपाश्च लक्ष्म्यादिव्यूहादयश्शास्त्रेषु प्रतिपादिताः व्यूहादिषु मिथोऽङ्गाङ्गि भावादिकं स्वसङ्कल्पमात्रायत्तं ईश्वरस्य सर्वत्रैकत्वात् यत्तु यन्त्र विशेषादिषु लक्ष्मी सुदर्शनादीन् प्रति वासुदेवादेरङ्गत्वं क्वचित्क्वचि त्प्रतिपाद्यते तत्र यधा वस्थित ब्रह्मात्मकत्वानुसन्धानेन स्वात्मानं प्रत्येव स्वस्यै च्छमङ्गत्वमिति नविरोधः. ब्रह्मदृष्ट्वानुसन्धानेतु तत्तत्फल विशेषार्थं तदङ्गकत्वेनप्राधान्य दृष्टिरिति त्रय्यन्तोदितदृष्टिविध्यन्तरेष्विव नतत्त्व व्यवस्थाभङ्गः. इत्यादिद्रष्टव्यं. श्रीमद्देशिकादीनां श्रीसूक्तिषु. आनन्दसंहीतायामस्याञ्च प्रथमाध्याये दशमश्लोकमारभ्य परस्वरूप मुक्तं द्रष्टव्यन्तमेवार्चावतारं प्रस्तौत्यर्चेति. १६, १७ वास्तुग्रामः तदङ्ग आलये. १८. वेदस्स्वाध्यायः. वेदीयागः. (वेदिरित्युचितं) यस्य वेदश्च वेदीच कामचारम्बु वलन जनिञ्चिनवारलु सङ्करजातुलन बडुचुन्नारु. सङ्करोत्पत्तियु वारलकु नियमिम्पबडिन वृत्तियु नाम भेदम्बुनु श्री सूत्रमन्दाचार्युलवारिचेतनु इट्ले भृग्वादि महर्षुलचेतगूड विस्तरिञ्चि चॆप्पबडिनन्दुन नायंशमचट गनं दगुनु. ५४. इट्लु उत्पत्तिस्सङ्कराणां च वृत्तिराख्यातथैवच सूत्रेपि गुरुणाप्रोक्ता तथैव भृगुणोदिता५३ सर्वे सङ्करजाश्चैव शूद्राश्चापि द्विजास्त्रियः कृते त्रेतायुगे वापि द्वापरेऽ पि कलौ युगे५४ 225 विच्छिद्येते त्रिपूरुषमिति तद्विहीनस्य व्रात्यत्वस्मरणात्. तदर्चनं ’यज्ञेषु विहीनं तत्सम्पूर्णं भव’तीतिवत्सभ्याग्नि र्वेदश्च भवतीत्यर्थः. १९. वृक्षस्येति स्कन्धस्य शाखानां चेत्यर्थः २०. स्थानपञ्चकमित्यर्चावताराभिव्यक्तिस्थानपञ्चक मित्यर्थः २१.२३. भक्तानुकम्पयेति अम्भस्यपारे भुवनस्य मध्येनाकस्यपृष्ठे महतो महीयान् इति श्रुत्युक्तवत् अस्यार्थः. अपारे अम्भसि महार्णवे. भुवनस्य मध्ये श्री वेङ्कटाद्रौ नाकस्य पृष्ठे परमपदे च महतो महीयान् परमपुरुषो वर्तत इत्यर्थः. तधोच्यते वाराही च. अम्भस्यपारे भुवनस्य मध्येनाकस्य पृष्ठे भुविवेङ्कटाद्रा वितीत्यादि भाष्यकारै रुक्तं. २४,२६. स्वयंव्यक्ते त्यतःपूर्वं ’पुनाति, देशमखिल मुक्तं स्थलचतुष्टयमित्यर्थकं वाक्यं त्रुटितं स्यात्. २७. वैखानसार्चनं प्रस्तौति यत्र यत्रेति, यथा शैले बहुप्रकारम्बुलगु सङ्करजातुलुनु, शूद्रुलुनु द्विजुलन्दरुनु, स्त्रीलुनुगूड ईजन्ममन्दे (देहावसानकालमुन) विष्णुसायुज्यमुनु बॊन्द निश्चयिन्तुरेनि वारलु निवसिञ्चियुण्डु ग्राममुन वैखानस विधानम्बुग विष्णुनि प्रतिष्ठचेयिञ्चि वैखानसुलचेत ना विष्णुनाराधिम्प जेसिनचो तम तम वर्णाश्रम फलम्बुलनन्निटिनि पॊन्दुटयेगाक देहावसानमन्दु श्रीमहाविष्णुनि परमपदम्बु नलङ्करिन्तुरु. कृत त्रेतादि चतुर्युगम्बुललो गूड निट्टि यर्चाविधानमे मोक्ष साधनमै युन्नदि. ५५. इट्टि महत्त्वमर्चन मन्दुण्डुटचेत नाभगवन्तु नाश्रयिञ्चिन वारलु भगवत्तुल्युलगुचुन्नारु. ५६. सर्वकाल सर्वावस्थल इहजन्मनि देहान्ते विष्णुसायुज्य काङ्क्षिणः ग्रामे विष्णुं प्रतिष्ठाप्य वैखानस विधानतः५५ विप्रै र्वैखानसैर्विष्णोः कारयित्वार्चनं नराः वर्णाश्रमफलं लब्ध्वा यान्ति विष्णोः परं पदं५६ चतुर्दशोऽध्यायः 226मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता सुप्रगे सहस्र भूसुरादूर्ध्वे ग्रामे ब्रह्माङ्कणेषुच वैखानसेन सूत्रेण निषेकादि सु संस्कृतैः भार्गवादि महा तन्त्र मन्त्र भेद विचक्षणैः अनुद्धृतैर्मन्त्रगणै र्वेद वेदान्त पारगैः क्रमाध्ययन सम्पन्नै स्याङ्गो पाङ्गै स्सुसंस्कृतैः पञ्चमूर्ति प्रकारेण प्रतिष्ठाप्यार्चयेद्धरिं वैदिकं तदिति प्रोक्तं राजराष्ट्राभिवर्धन मिति कारणे ब्रह्मांशन्तु चतुर्भागङ्कृत्वावायव्य भागतः पञ्चमूर्ति क्रमेणैव विष्णुं संस्थाप्यपूजयेत् इति भीमसंहितायां शैवमेवम्मयाख्यातं वैष्णवन्त्वथुनोच्यते वैष्णवञ्च त्रिधा प्रोक्तं तधा समयभेदवत् पाञ्चरात्रं भागवतं तधा वैखानसं मतं शुद्धं मिश्रं तधा सौम्यं यथासङ्ख्यं क्रमेण तु. वैदिकाचारबाह्यं यत्तद्रौद्रमिति कीर्तितं, वैदिकाचार सम्बन्धा दिदं श्रेष्ठमुदाहृतं, ग्रामादीनां समीपेतु मिश्रोक्तं स्थापयेद्बुधः अब्धि नद्यादि तीरेषु शुद्धोक्तं स्थापयेत्तधा, विप्रवासेषु सर्वेषु सौम्योक्तेनैव कारयेत्, इति ज्योतिषेहयग्रीव संहितायां श्री शास्त्रेणैव कर्तव्यं ग्राम मध्यालयार्चनं पाञ्चरात्र विधानेन नाचरेदिति शासनं. यन्दुनु, श्रौतस्मार्तादिकर्मलयन्दुनु विष्णुने यॆल्लपु डाराधिञ्चुवारलु सामान्यमनुष्य भावम्बुन चूडदगिन वारलु कादु. स्वर्गलोकमुनुण्डि क्षीणपुण्युलै यवतरिञ्चिन देवतले यगुदुरु. ५७. मरियु निट्ले वैखानसुल नाश्रयिञ्चुनट्टि भक्तुलुनु देवतलेयनुटयु निर्विवादमु. ५८. ऎव्वरु वैखानसुलनु निन्दिन्तुरो वारलु वेद वेदान्त वेद्युडगु तस्मात्ते भगवत्तुल्या भगवन्तं समाश्रिताः (सर्वेषामपि वर्णानां ब्राह्मणो गुरुरुच्यते ब्राह्मणानाञ्च सर्वेषां गुरु र्वैखानसस्स्मृतः)५७ येऽर्चयन्ति सदा विष्णुं न ते प्राकृतमानुषाः जिष्णुलोकात्परिभ्रष्टास्ते देवा नात्र संशयः५८ 227 इति कालनिर्णयेच पञ्चमूर्ति विधानोक्तैर्विष्णुं संस्थाप्यचार्चयेदिति हारीतस्मृतौ, श्रौतं महर्षिभिः प्रोक्तं वसिष्ठाद्यैः पुरातनैः. वैखानसैश्च भृग्वाद्यैस्सनकाद्यैश्च योगिभिरित्यारङभ्य श्रौतेनैव हरिं देवमर्चयन्ति मनीषिण’ मञ्जर्यां इति, २८. तान्त्रिकैरिति उद्धारपूर्वको मन्त्रो यस्यतान्त्रीक उच्यते. विनियोग प्रधानस्तु योमन्त्रो वैदिकस्मृतः इत्युक्ततन्त्र शरणाः तन्त्रशब्द व्यपदेशान्न तान्त्रिकत्वं परन्तु यत्रोद्धृतमन्त्रैः प्रयोगोस्तिऽतस्य तान्त्रिकत्वं यत्र वेद मन्त्रैः प्रयोगस्तस्य वैदिकत्वं श्रीवैखानस शास्त्रे वेदवेदान्त मन्त्रै रेव प्रयोग विधानात्त द्वैदिकमेव न तु तान्त्रिक मिति पुरातन्त्र मित्यादौ तन्त्रशब्द व्यपदेशः श्रीविखनस्सूत्रसूचित भगवदाराधनस्य तन्त्रकृत्य प्रतिपादनात् इत्यादि, वासाधिकारोक्तं पञ्चकालपरायणत्वं व्याचख्यौमञ्जर्यां भाष्यकार इतिविस्तरस्ततोऽवसेयः ३०,३२ अनर्हा इत्यत्राशुद्धा इति पाठः ३३,३४ श्रौतेत्यस्यश्लोकस्य तृतीया आवृत्तिः ३५. अन्यैर्बोधायनादिभिः क्लुप्तानां प्रणीतानां सूत्राणां नेत्रं नेत्रभूतं यच्च तथा स्थिरीकृतं वेद वेदाङ्गवेदान्तैर्भूयः. प्रकाशित स्वप्रामाण्यं स्थिरशब्दस्य नन्नु निन्दिञ्चिन वारलगुचुन्नारु. ५९. ई विधमुग भगवानुनिचे आचार्युलवारिकि चॆप्पबडिनदि. दानिने आचार्युलवारु माबोटि शिष्युकोटिकुपदेशिञ्चिरि. (’सब्रह्म विद्यां सर्वविद्याप्रतिष्ठा मधर्वाय ज्येष्ठ पुत्राय प्राह’ यनि युपनिषत्तु चॆप्पीचुन्नदि. अधर्व यनगा भृगुम.) ६०. वैखानस पञ्चरात्र शास्त्रमुल रॆण्टिलोने यॊक्कटिनि गानि आश्रयन्ति सदानित्यं ये वैखानससूत्रिणं जिष्णुलोकादिहोत्पन्नास्ते देवानात्र संशयः५९ ये निन्दन्ति महात्मानं विष्णुं वैखानसं परं वेद वेदान्त वेद्यस्य भवन्ति मम निन्दकाः.६० चतुर्दशोऽध्यायः 228मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता प्रकाशोऽर्थः. अन्यधा अभूततद्भावार्थकन्त्विनाविरोधात्. ३६. पितेति, ’वैखानसो विखनसो विखनाश्च विरिञ्चनः’ इतिकोशः तथा ’विखनसाऽर्थितो विश्वगुप्तय’ इति श्रीभागवतं. ३७. फलार्थिनः कर्तारः पुत्रेभ्यो भृगुमुख्येभ्यो यधाह भगवानज इत्यादि, ३८,३९. ’वैखानस ऋषेः पूर्वं विष्णोर्वाणी समुद्भवेत्’ ’योब्रह्मण’ मित्यादयस्तत्र प्रमाणं. ४०,४३. एवं यः कुरुते भक्त्या देहान्ते कृपया प्रभो रित्यर्थकं किञ्चित्त्रुटितं स्यात् ततश्चतुर्भुज इति. ४४,४५. सद्यस्तस्मिन्नेव जन्मनि. ४६. श्री शास्त्रस्याविशेषेणोपादेयत्वं प्रशंसितुं वर्णोत्पत्तिमाह मुखेति. ४८,५७. विष्णुलोक इत्यपिपाठः. जिष्णु लोकस्स्वर्गः ’शुचीनां श्रीमतां देहे योगभ्रष्टोभि जायते. अथवा योगीनामेव कुले भवति धीम’ ता मिति ’नहि कल्याणकृत्कश्चिद्दुर्गतिं तात गच्छ’ तीति भगवदुक्तत्वात्. ५८.६१. वैखानसाश्रिता इति. ’वैखानसा द्यागमोक्त दीक्षां प्राप्तोहि वैष्णव’ इत्यादि. ६२.६३. याश्रयिञ्चि विष्णु सायुज्यकाङ्क्षुलगु भक्तुलु वैष्णम लगुचुन्नारु. ६१. वैखानसवंशमन्दुदयिञ्चिन मात्रमुननातडु प्रत्यक्ष परमेश्वरुडगुचुन्नाडु. कामन भगवद्भक्तुलन्दरुनु वैखानसु नाश्रयिञ्चि मोक्षमु नन्दुदुरु. इत्युक्तं हरिणा पूर्वं विखनो मुनये बुधाः भृग्वादीनां तथास्माकं गुरुणैव प्रबोधितं.६१ वैखानसाश्रितास्सर्वे पाञ्चरात्राश्रिता अपि भवेयुर्वैष्णवानित्यं विष्णुसायुज्यकाङ्क्षिणः६२ 229 इदि यार्षमगु श्रीवैखानस शास्त्रमुन मरीचि प्रोक्तमगु नानन्द संहित यन्दु स्वार्थ परार्थार्चनमु, परव्यूहादि भगवद्विग्रहभेदमु स्थलपञ्चक विवरणमु वैदिक तान्त्रिकार्चना तारतम्यमु, वैदिकार्चन श्रैष्ठ्यमुननुनंशमुलुगल चतुर्दशाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं सम्पूर्णं. वैखानस कुलेजातः प्रत्यक्षपरमेश्वरः आश्रयेरन्ततस्सन्तु सर्वे नारायणाश्रिताः६३ इत्यार्षे श्री वैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां भगवद्विग्रह स्थलपञ्चक वैदिक तान्त्रिकार्चनक्रम निर्णयो नाम चतुर्दशोऽध्यायः अस्मिन्नध्यायेऽर्चनद्वैविध्यं भगवद्विग्रह भेदः स्थानपञ्चक विवरणं वैदिकार्चन महत्त्वमित्यंशाः प्रतिपादिताः आहत्य श्लोकानां त्रिषष्टिः त्रुटितपादौ गधितौ कुण्डलीकृतं सार्थश्लोकद्वयं न ग्रधितं. चतुर्दशाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता. चतुर्दशोऽध्यायः 230मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता १५. अथ पञ्चदशोऽध्यायः विखनसोत्पत्तिः पुनर्वस्सम्प्रवक्ष्यामि सम्भवं विखनोमुनेः श्रुण्वतां सर्वपापघ्नं साक्षान्मोक्षप्रदं शुभं.१ सर्वाभीष्टप्रदं पुण्यं श्रुणुध्वं सुव्रतादयः प्रळयानन्तरं साक्षत्पुरुषः प्रकृतेः परः२ संस्कृतव्याख्या अध प्रसङ्गादीदृश महामहिमच्छ्रीशास्त्र प्रणेतुर्भगवतो महर्षेर्जन्म विस्तरं वक्तुमुपक्रमते पुनरिति. पूर्वं चतुर्थाध्याये श्रीशुकनारद संवाद सारत्वेन ’अथ सस्मारे’ त्यादिनाऽध्यायान्तेन विखनसोत्पत्तिरुक्तेत्यत आदरातिशयाद्भूयः कधयामीत्याहपुनरितीत्यर्धः. यद्वा भगवतो ऽवतारस्य बह्वीभ्य श्श्रुतिभ्यो बहुधा प्रतिपादनात् तासां कल्पान्तरत्वेन आन्ध्रतात्पर्यं पूर्वमन्दु नाल्गवयध्यायमुलो विखनसुनि युत्पत्ति प्रकारं बुपदेशिम्पबडियु नादरातिशयम्बुन नी यध्यायमु मॊदलु तिरिगि या विखनसुनि युत्पत्तियु चरित्रम्बुनु सविस्तरम्बुग जॆप्पबडुचुन्नवि. ओ सुव्रतादुलगु महनीयुलारा! तिरिगि मरियॊक तीरुन श्री विखनोमुनीन्द्रुनि युत्पत्ति नॆरिगिञ्चुचुन्नानु. इय्यदि विनुवारलकु 231 कारणाब्धिजले विष्णुर्योग निद्रावशङ्गतः द्विलक्षार्थ प्रमाणेन शयानः प्रभुरव्ययः३ विषय वैविध्य दर्शनायाह पुनरितीत्याद्यूह्यं, विस्तरस्तूत्तरत्र वक्ष्यते. भगवत्कथानां मोक्षप्रदत्वं प्रसिद्धं. १४. प्रळयान्तरमिति. एकदा प्रलयकाले भुजङ्गपतिभोगपर्यङ्कशयितस्य नारायणस्य नाभिकमले ब्रह्मोद्भवः भगवदंश भूतश्चतुर्मुखो जगत्सर्वं सृजतीति विज्ञायत इति विमानार्चनकल्पे मरीचिः (८१ पटलं) तथा ’अनिरुद्धांशजश्श्रीमान् पद्मनाभः पुरातनः संहृत्य लोकान् पुरुषो नागपर्यङ्क मेयिवान् तत्र पुंसश्शयानस्य नागपर्यङ्कभूषिते हिरण्मयं पद्मगर्भं नाभेरण्डमजायतेति. पाद्मे (३ अ.) तथा ’नारायणोऽसृजत्तोयं तत्रैवा सीन्महार्णवः शयानस्य तधा पद्ममभून्नाभ्याम्पुरन्दर हृषीकेशस्सभगवान् पद्मया सहविद्यया अप्सु संशयनं चक्रे योगनिद्रावशङ्गतं. या सा प्रोक्ता महाकाळी स्यान्निद्राता मसीह्यभूत्’ इति चात्त्रेव प्रकृतेरिति. इदमुक्तं भवति. सर्वपापम्बुलनु बोनडुचु नदियु साक्षात्तुग मोक्षमु निच्चुनट्टिदियु शुभम्बुनु सर्वाभीष्ट प्रदम्बुनु पुण्यम्बुनगु गामन मीरलु दीनिनि मिक्किलि यवधानम्बु गलिगि विनुडु १. ऒकानॊक प्रळयमुन कनन्तरमु प्रकृतिकण्टॆ परुण्डगु साक्षात्परमपुरुषुडगु विष्णुण्डु कारणम्बुलगु नब्थिजलम्बुलन्दु योगनिद्रावशङ्गतुडै द्विलक्षार्धप्रमा णम्बुन शयनिञ्चि युण्डॆनु. इन्दलि सङ्ग्रहम्बीतीरुग जॆप्पनगुनु. अशेषम्बुलगु चेतनाचेतनम्बुनु प्रकारम्बुग गलिगिन परब्रह्ममु प्रमेयमगु चुन्नदि. अन्दन्तर्गतम्बै युन्न समस्तम्बुनु द्रव्यमु अ द्रव्यमु अनि रॆण्डुग विभजिम्प दगियुन्नदि. उपादानम्बगु दानिनि द्रव्यमनियु पञ्चदशोऽध्यायः 232मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अत्राशेष चिदचित्प्रकारकं ब्रह्म प्रमेयं. तदन्तर्गतं च सर्वं द्रव्याद्रव्यात्मना विभज्यते उपादानं द्रव्यमतथाभूतमद्रव्यमिति च तल्लक्षणं. अवस्थाश्रय उपादान संयोगरहितमद्रव्यं द्रव्यञ्च बहुधा विभक्तं. ’द्वेधा जडाजड तया प्रत्यक्तदितरतयापि वा द्रव्यं षोढा त्रिगुणानेहो जीवेश्वर भोगभूति मतिभेदात्. धी कालभोगभूतीरविवक्षित्वा गुणादिरूपत्वात्. देहात्मे शभिदार्थं त्रेधा तत्त्वं विविञ्चते केचित्’ इत्यादिना प्रकारान्तरा दृश्यन्ते यथा जडमजडं चेति प्रत्यक्पराक्चेति त्रिगुणकाल जीवेश्वर शुद्धसत्त्व धर्मभूतज्ञानानीति द्रव्यस्यैवं षड्विधत्वे चिदचिदीश्वरभेदेन त्रेधा विभागः केषां चित् स्पष्ट प्रतिपत्त्यर्थमिति समाधत्तेधिकालेति चिदचिदीश्वर तत्त्वत्रय निरूपणस्यैव देहात्म भ्रमस्व तन्त्रात्मभ्रम निवर्तकतयाऽत्यन्तावश्यकत्वाद्धर्म भूतज्ञानस्य ज्ञानाश्रयरूपचेतनतया नित्य विभूतेर्विग्रहादिरूपेणेश्वर विशेषणतया कालस्य तत्त्वत्रय विशेषणतया प्रतीयमानत्वा द्देहात्म भ्रमस्वतन्त्रात्म भ्रम तद्भिन्नमगु दानि नद्रव्यमनियु चॆप्पवच्चुनु. उपादानमनिन नवस्थाश्रयम्बनि भावमु. अद्रव्यमु संयोग रहितमैनदि. इन्दु मॊदटिदगु द्रव्यमु बहुविधमुलुग विभजिम्पबडिनदि. जडमु, अजडमु अनियु, प्रत्यक्कु, पराक्कु अनियु, त्रिगुणमु, कालमु, जीमडु, ईश्वरुडु शुद्धसत्त्वमु, धर्मभूतज्ञानमु अनियु सङ्ग्रहमुग निन्दलि विभागविशेषम्बुल जॆप्पवच्चुनु. अन्दु त्रिगुणादि भेदम्बुन नारुगा विभजिम्पबडिन द्रव्यमुनन्दु धर्मभूतज्ञानम्बुनु शुद्धसत्वम्बुनु, कालम्बुनु त्यजिञ्चि कॊन्दरु चिदचिदीश्वरुलनु तत्त्वत्रयम्बुने चॆप्पीचुन्नारु. धर्मभूतज्ञानमु ज्ञानाश्रयम्बगुटचे चेतनमन्दुनु नित्यविभूतियु विग्रहादि रूपम्बुन नीश्वरुनन्दुनु कालमु तत्त्वत्रयम्बुनकु विशेषणम्बुगनु उपसर्जनम्बुलगुटचे देहात्मभ्रम स्वतन्त्रात्मभ्रमलकु निवर्तकमुलु गाजालकुण्डुटं चेसियु 233 निवृत्त्यनुपयोगित्वाच्च तत्वत्रय निरूपणमेव केषाञ्चित्सम्मतमिति भावः. अद्रव्यं पुनस्सत्वरजस्तमांसि शब्दादयः पञ्च संयोगश्शक्तिरिति दशधा विभज्यते. तदेव त्रिगुणं प्रकृतिः रजोगुणकं तमोगुणकं मदाद्याश्रयत्व मितिवा तल्लक्षणं. तच्चेह विचित्रसृष्ट्युपकरणत्वान्माया प्रोच्यते. विकारानस्याः प्रकरोतीत्य पादानेक्तिन् प्रत्ययान्तत्वेन म्यत्पाद्यते प्रकृतिरिति. विद्याविरोधादिभिरविद्यादिश्चोच्यते. तच्च समविषय विकारसन्तानांश्च कालभाग भेदाभ्यामारभते. इदं च परिस्पन्दादि योग्यभूतेन्द्रिय परिणामदशाया मपि निश्छिद्रमेव तत एव हि स्वकार्यव्यापकत्वं द्वयोरन्य तरस्य वानस्पर्श शून्यत्वेन सप्रतिघत्व विरोधः वाय्वादिभूत चतुष्टयं हि स्पर्शवदस्पर्शे नाकाशेन व्याप्तं, इदमेव त्रिगुणं पूर्वावस्थोप मर्दकावस्थाभेदाच्चतुर्विंशति तत्त्वानि मूल प्रकृतिर्महानहङ्कार इन्द्रियाण्येकादश पञ्च तन्मात्राणि तत्त्वत्रयमात्र विभागम्बुन नट्टि भ्रम निवृत्ति गलुगुट चेतनु यी विभागमे न्यायमैनदनि वारल मतमै युन्नदि. अद्रव्यम्बुनु सत्त्वमु, रजस्सु, तमस्सु, शब्दमु, स्पर्शमु, रूपमु, गन्धमु, संयोगमु, शक्ति यनि पदि विधम्बुलुग विभजिम्पबडुचुन्नदि. (द्रव्यविभागमन्दादि यगु) त्रिगुणमे प्रकृति यनबडुनु रजो गुणकमु. तमोगुणकमु महदाद्याश्रयत्वमु ननुनिवि त्रिगुण लक्षणमु. शुद्ध सत्त्वमन्दतिव्याप्त मगुटचे सत्त्वगुणकम्बनि मात्रमु चॆप्पजनदु. इय्यदि विचित्रमुलगु सृष्टि कार्यम्बुल कुपकरणमगुटं जेसि माय यनियु, विकारम्बुलनु गलुगजेयुनदि गामन (नवयवार्थम्बुचे) प्रकृतियनियु विद्या (ब्रह्मविद्य) विरोधियगुटचे यविद्ययनियु निट्ले यचिदचेतन प्रधानादि शब्दम्बुलचे व्यवहरिम्प बडुचुन्नदि. इय्यदि सृष्टिसंहारादिकालभेदम्बुननु गुण वैषम्य युक्ततद्रहितं बुलगु देश भेदम्बुननु नाम रूपविभाग निर्देशानर्हत्वरूप समविकार पञ्चदशोऽध्यायः 234मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता पञ्चभूतानि चेति. नव्वेकस्य बहुधाव स्थित विश्वात्मना परिणामः. एकस्यैव मृत्पिण्डस्य घटशरावादि रूपेणेवेतिचेन्न. निरवयवे तधानुपपत्तेः सावयवत्वे वा बहूनामेव बहुधा परिणामप्रसङ्गात्. तधा च गतमेकोपादानवादेन. सा च समत्रैगुण्या मूलप्रकृतिः तस्यामपि मात्रया भेदमवलम्ब्य अव्यक्ताक्षर विभक्ताविभक्त तमोरूपावस्था चतुष्टयमामनन्ति महर्षयः. तत्राहङ्कारत्वा वस्थाऽव्यवहित पूर्वावस्थान त्त्रिगुणं महान् सत्रिधा, सात्त्विको राजसस्तामसश्चेति. तत्र तत्तद्गुणोन्मेषवशादंशभेदा त्तत्तद्व्यपदेशः इन्द्रियत्वावस्थाऽव्यवहित पूर्वावस्था विशिष्टं त्रिगुण महङ्कारः सोऽपि पूर्ववत्त्रिविधः तत्र सात्त्विकादिन्द्रियाणि तामसाच्छब्द तन्मात्रं राजस उभयानु ग्राहकः प्राणाद्यन्यत्वे सति हृत्कण्ठ चक्षुरादिशरीर प्रदेश विशेषावच्छिन्न व्यापारतया तत्तत्कार्य विशेष शक्तमिन्द्रियं. तच्च द्विधाप्राकृतमप्राकृतमिति शुद्धाशुद्धयोगादेस्तद्भेदः (अव्यक्तमह सन्तानम्बुलनु तन्नि र्देशार्हत्वरूप विषम विकार सन्तानम्बुलनु आरम्भिञ्चुचुन्नवि. अनगा सतत विकारशीलम्बगु. प्रकृति गुणवैषम्य युक्तप्रदेश विशेषम्बुन महदादि विषम विकारमुलनु प्रदेशान्त रम्बुन समविकारम्बुलनु गूड गल्पिञ्चुचुन्नदनि भावमु. विषम विकारराहित्यमुने प्रळय मनुटचे यपुडु सम विकारम्बुलु गलिगिननु प्रळयत्व व्याघातमुलेदु. इय्यदि परिस्पन्दादि योग्यमुलगु भूतेन्द्रिय परिणामदश यन्दु सैतमु सच्छिद्रमुगाक निश्चिद्रमे यैयुन्नदि. दानने स्वकार्य व्यापकत्वम्बुनु सिद्धिञ्चुचुन्नदि. आकाशपर्यतम्बुलगु विकारमुल यन्दु प्रकृति विकृतुल रॆण्टियन्दुनु स्पर्शमुलेदु गामन भूतेन्द्रियादि विकार प्रदेशमुलन्दुनु सहावस्थानम्बुगनु निश्छिद्रम्बुगनु प्रकृति पदार्थमु व्यापिञ्चि युण्डुट कॆट्टि प्रति घातम्बुनु लेदु. उद्दिष्ट पदार्धम्बुल 235 दहङ्कारेष्वपि प्राकृता प्राकृता विभोगऽस्तीति केचिदाचार्याः) शब्दतन्मात्र सहभवत्व सात्विकाहङ्कारोपादान द्रव्यत्वादि प्राकृतेन्द्रिय लक्षणं पुनश्चेन्द्रियं द्विविधं ज्ञानेन्द्रियं कर्मेन्द्रियमिति. ज्ञानप्रसरण शक्तमिन्द्रियं ज्ञानेन्द्रियं तत् षोढा मनश्शोत्रादिभेदात्. अशुद्ध सत्त्वेसति पञ्चविषय साधारणेन्द्रियत्वं स्मृतिकरणेन्द्रि यत्वमित्यादि प्राकृतमनो लक्षणं तच्चहृद्पदेशमात्राधिष्ठानं इन्द्रियान्तराणामपि हृत्पदेश एव कन्दस्थानं स्थानान्तरेष्वपि यधा सम्भवं वृत्तिश्च आत्मनोऽपी तत्र भूयसावृत्ति. मन एवान्तः करणं सङ्कल्पाध्यव सायादय स्तद्व्यापारभेदा देव जायन्त इति नान्तःकरण वैविध्यं (शब्दादिपञ्चकं) शब्दमात्र ग्रहणशक्तमिन्द्रियं प्राकृतश्रोत्रं तन्मनुष्यादीनां कर्णशष्कुल्य वच्छिन्न वृत्ति. द्विजिह्वानां नयनवृत्ति त्वगादीनामपीन्द्रियाणां पूर्वोक्त श्रोत्रलक्षणे शब्दमात्रपद स्थाने क्रमात्स्पर्श मात्र पदन्यासेन लक्षणमूह्यं. रॆण्टिलो नव्यतरम्बु स्पर्श शून्यम्बयिननु सप्रतिघत्व दोषम्बु गलिगिन दनुटकु स्पर्शवन्तम्बगु वाय्यादि भूत चतुष्टय स्पर्शवन्तमगु नाकाशम्बुचे व्याप्तयै युण्डुटनु दृष्टान्तमुग तीसुकॊनदगुनु. ई विधमगु त्रिगुणमे पूर्वावस्था ध्वंसात्मकमगु नुत्तरावस्था भेदम्बुवलन निरुवदि नालुगुतत्त्वम्बुलगुचुन्नदि. मूल प्रकृति, महत्तु, अहङ्कारमु, एकादशेन्द्रियमुलु (मनस्सु, वाक्कु, पाणि, पादमु, पायु, उपस्थमु, त्वक्कु, चक्षुस्सु, श्रोत्रमु, जिह्वा, फ्रूणमु) पञ्च तन्मात्रमुलु (आकाश, वायु, तेजो, जल, पृथीवी तन्मात्रम्बुलु) पञ्च भूतमुलु, (पृथिवि, अप्पी, तेजमु, वायुम आकाशमु) (१, १, १, ११, ५, ५= २४) इट्लु ऒक्कटियगु त्रिगुणम्बुनकु नानाकारम्बगु प्रपञ्च रूपम्बुन परिणामम्बुनु एकमगु मृत्पिण्डमु घटशरावादि रूपमुग परिणमिञ्चुट पञ्चदशोऽध्यायः 236मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तत्र त्वगाश्रयः क्पत्स्नंवपुः प्रदेशभेदेन स्पर्शोपलम्भतारतम्यं नखदन्त केशादिषु स्पर्शानुपलम्भश्च प्राण मान्द्य तारतम्यादुपपद्यते. यथायोग्यं वाय्वादि चतुष्टयं संयोगेन तया गृह्यते. स्पर्शादयस्तु संयुक्त निष्ठतया चक्षुरादीनामाश्रया नयनगोळक तालुनासाः तत्र गजानां नासाहस्त इति पाणिफ्रूणयो रेक मेवाधिष्ठानमुच्यते. जङ्गमशरीरेष्वेव प्रायशोऽयमिन्द्रिय प्रदेश नियमः. चक्षुषा वायुव्यतिरिक्तभूत चतुष्टयं तथैव गृह्यते. रूपादयोऽपि स्पर्शादिवत्. जिह्वाफ्रूणाभ्यां तु रसगन्धौ क्रमात्सं युक्तनिष्ठतया गृह्येते. तदेवं मनस्स्पर्शन लोचनानि द्रव्याद्रव्य ग्राहकाणि श्रोत्रजिह्वाफ्रूणान्यद्रव्यग्राहकाणि सर्वेषामपीन्द्रियाणां तत्तत्कालादि विशिष्ट वस्तुग्राहकत्वा द्द्रव्याद्रव्य ग्राहकत्वमेववा. ततः कर्मेन्द्रियं. उच्चारणादिष्वन्यतमक्रिया हेतुत्वं तल्लक्षणं. तत्पञ्चधा वण्टिदिगादु. अट्टि परिणाममु सावयवमगु मृत्पिण्डमु नन्दुवलॆ निरवयवमगु प्रकृतियन्दु सम्भविम्पजालदु. अवयवातिरिक्तमैन यवयवियगु त्रिगुण द्रव्यमु अङ्गीकरिम्पबडदु गामन नानावयंवम्बुलु (परिणामवादमन्दु) नानाकारम्बुलुग बरिणमिञ्चुटयु तटस्थमुगावच्चुनु. कामना नेकोपादानवादमु समञ्जसमैनदि कादु. मरियु निदि समत्रैगुण्यमै यॊप्पीचुन्नदि. अन्दुनु स्वल्वमगु भेदमु नवलम्बिञ्चि यव्यक्तमु, अक्षरमु विभक्ततममु, अविभक्ततममु अनुपेर प्रकृति नालुगु विधम्बुलुग व्यवहरिम्पबडुचुन्नदि. मूल प्रकृतियनुनदि बीजस्थानीयमु महत्त्तत्व मङ्कुरस्थानीयमु, अन्दविभक्ततमम्बनुनदि भूतलनिहित बीजतुल्यमु, विभक्ततमम्बु मृत्तुनुण्डि बयलुवॆडलिन बीजतुल्यमु, अक्षरमु सलिलसंसृष्टमगुटचे नार्द्रमै शिधिलावयवम्बुलु गलिगिन बीजतुल्यमु, अव्यक्तमुच्छून्य (यॆण्डिन) बीजतुल्यमु, इट्लनुटवलन 237 वागादिभेदात्. वर्णोच्चारण करणमिन्द्रियं वाक्. तच्च हृत्कण्ठ जिह्वामूल तालुदन्तोष्ठनासामूर्धरूप स्थानाष्टकवृत्ति (अष्टौस्थानानि वर्णानामुरः कण्ठश्शिरस्तधा. जिह्वामूलं च दन्ताश्चनासिकोष्ठौ च तालु च शीक्षा १३ श्लो) शुकादिव्यतिरिक्त विहङ्गादीनां तत्तददृष्ट संस्थानादि सहकारि विरहाद्वर्णो च्चारणाशक्तिः शुकादिनामपि किञ्चित्तद्वैषम्यादुच्चारण वैषम्यं शिल्पकरण मिन्द्रियं पाणीः. स च मनुष्यादीनामङ्गुळ्यादि वृत्तिः. वारणादीनां नासावृत्तिः. ननु तालुपादादिभिरप्यभ्यास पाटवान्मौक्तिक ग्रधन लिपिकरणादि शिल्पदर्शनात्तत्रापि तद्वृत्तिरास्थेया. सत्यं मात्रया वृत्तिरस्त्येव विरोधा भावाद्देशभेधेन इन्द्रियान्तर व्याप्तेदेशेऽवस्थानादेश्चक्षु स्स्पर्शनादौ दर्शनादिति. सञ्चारकारणमिन्द्रियं पादः स च मनुष्यादीनां चरणादि वृत्तिः. भुजग पतगादीनां तूरः पक्षादिवृत्तिः ’पादात्कर्केन्द्रिया’ दित्यवयव विशेषलक्षणा सर्वेषामपि जन्तूनामेकादशेन्द्रियवत्त्वेन साक्षादिन्द्रिय निषेधायोगात्. तस्य च तत्तत्संस्थानादि सहकारेण स्थलजलगगनादि गुणत्रय वैषम्यमुन कनन्तर पूर्वावस्थयगु गुणसाम्यमे यव्यक्तमु (आयवस्थयन्दु गुणसाम्यम्बुनु अस्फुटम्बयि यॊप्पीनु) अनियु, ईयव्यक्तमे चेतन गर्भसमष्टिरूपमै यक्षर शब्द वाच्यम्बगु, ननियु अक्षराद्यवस्था प्राप्त्यौन्मुख्य विशिष्टम्बगु तमम्ब विभक्ततमम्बनियु तदौन्मुख्यरहितम्बगु तमम्ब विभक्ततमम्बनियु तॆलियुचुन्नदि. (तमम्बनिन चिद्गर्भम्बुनु तॆलियरानि सूक्ष्म द्रव्यमुनकु पेरनि व्यवहारमु) इय्यदि सलिल विलीन लवणम्बुनु चन्द्र कान्तमन्दलि सलिलम्बुनु सूर्यकान्तमन्दलि वह्नियुनुम्बोलॆ सर्वज्ञुडगु परमात्म चेतने तॆलियदगियुन्नदि. कामन ’अव्यक्तमक्षरेलीयते अक्षरं तमसी लीयते, तमसः परे देव एकीभवति’ अनु मॊदलगु श्रुतुलचे सलिल पञ्चदशोऽध्यायः 238मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता सञ्चारहेतुता विहगादि परकाय प्रवेशेऽन्वय व्यतिरेकदर्शनात्. मलादित्यागकरणमिन्द्रियं पायुः. स च तत्तदवयववृत्तिः विहङ्ग विशेषाणां तु मुखादिवृत्तिः यथा न्यायतत्त्वे ’यथा वामान्थाळादीना मास्येन विण्मूत्रोत्सर्ग’ इति. आनन्दविशेषकरण मिन्द्रियमुपवस्थः. स च मेहनादि वृत्तिः सिथ्धमिद्थ ’मिन्द्रियाणि दशैकं च पञ्चचेन्द्रियगोचराः’ इत्यादि प्रमाणैरिन्द्रियाणामेकादश सङ्ख्यावत्वं व्यवच्छिद्यते. चाधिकसङ्ख्या एवमेषामेवैतावतामेवैवं स्वभावाना मेवागमेनैन सिद्धत्वात्सौगत वैशेषिक चार्वाक प्रभृतीनांस्त्रीन्द्रिय पुरुषेन्द्रियादि कल्पनं कर्मेन्द्रिय परित्यागः. एकेन्द्रियवादः तत्रापि त्वगिन्द्रियैकस्वीकारः शरीरस्यैवेन्द्रियत्वं कर्मेन्द्रियाणां शरीरोत्पत्ति विनाशयोरुत्पत्ति विनाशौ, मनोविभुत्व नित्यत्व तैजसत्त्व निर्मनस्कत्वादीनि राजसाहङ्कारजन्यत्व भौतिकत्वादीन्यन्यान्यपि प्रलपितान्य नादरणीयानि. युक्ति बाधादयश्च यथा सम्भवमुन्नेया इति. विलीन लवण न्यायम्बुग नवि भक्ततमम्बु प्रकृतिकादिमरूपमु, अन्दुण्डि विभक्ततममु, दानिनुण्डि यक्षरमु, अक्षरमु नुण्डि यव्यक्तमु आयव्यक्तमुनुण्डि महत्तत्वम्बुनु गलुगुचुन्नदनु तात्पर्यमु. अहङ्कारत्वावस्थकु अव्यवहित पूर्वावस्थाविशिष्टमगु द्रव्यमु त्रिगुणद्रव्यमु महत्तु (महान्) अनबडुचुन्नदि. ई महत्तु सात्त्विक राजस तामस भेदम्बुलचे मूडु विधम्बुलगुचुन्नदि. ऒकॊक्क यहङ्कारमन्दुनु गुणत्रयमे निबिडमै युन्ननु आयागुण गतम्बगुनुद्भवशक्ति विशेषम्बु वलननु आयागुणमुल यॊक्क प्रचुरांश भेदम्बु वलननु सात्त्विकादि व्यपदेश मुपपन्नमगुचुन्नदि. इन्द्रियत्वावस्थक व्यवहित पूर्वावस्थाविशिष्ट त्रिगुणद्रव्यमु अहङ्कारमनबडुनु. इदियु महत्तुवलॆने सात्विकादि भेदम्बुलचे 239 अध तन्मात्रादि सृष्टिः. भूतानामव्यवहित सूक्ष्मावस्थाविशिष्टं द्रव्यं तन्मात्रं. दधिरूपेण परिणम मानस्य पयसोमध्यमावस्थावद्भूतरूपेण परिणममानस्य द्रव्यस्य ततः पूर्वाकाचिदवस्था तन्मात्रा तद्विशिष्टमपि द्रव्यं तन्मात्रं तदेवभूतो पादानमिति न शब्दादिगुण मात्राद्भूतसृष्टिः. विशिष्ट शब्दादि विषयाधिकरणं भूतं. अत्रापि प्राकृता प्राकृतविवेकः पूर्ववत्. तन्मात्राणि च भूतानि च प्रत्येकं पञ्चथा. शब्दतन्मात्राकाशादिभेदात्. तत्र तामसाहङ्का राकाशयो र्मध्यमावस्थाविशिष्टं द्रव्यं शब्द तन्मात्रं एवमुत्तरोत्तर तन्मात्रेष्वपि तत्तद्भूतद्वय मध्यमावस्था विशिष्टत्वं अविशिष्टतत्त द्गुणाश्रयत्वं तत्तद्भूतोपादानत्वं च लक्षणमूह्यं. अस्पर्शत्वे सति विशिष्ट शब्दाधारत्व श्रोत्राप्यायकत्वं चाकाशलक्षणं. अयं चावकाशदानादिनोप करोतीति शास्त्रसिद्धत्वादभ्युपेत्यं प्रत्यक्षश्चायमाकाशः यदोन्मीलनं चक्षुषस्तदैवाकाशोऽयमिति प्रतीतेः. आगमवशादेवाकाशे शब्दमभ्युपयन्ति त्रिविधम्बगुनु. अन्दु सात्त्विकाहङ्कारम्बु नुण्डि यिन्द्रियमुलुनु, तामसाहङ्कारम्बुनुण्डि तन्मात्रलुनु गलुगुचुन्नवि. राजसाहङ्कारमु भयम्बुन कनु ग्राहकम्बगुनु. प्राणादुललो नन्यतममै हृत्कण्ठचक्षुरादि प्रदेश विशेषावच्छिन्न व्यापारमुचे तत्तत्कार्य विशेषमुनन्दु समर्थमैन द्रव्यमुनु यिन्द्रियमनि यनदगुनु. प्राकृतेन्द्रियमनियु नप्राकृतेन्द्रियमनियु निन्द्रियमु द्विविधमु शुद्ध सत्त्वाशुद्ध सत्त्व योगम्बुचे नी विभागमु चेयबडिनदि. (अव्यक्त महदहङ्कारा दुलन्दुनु यिट्टि विभागमु कलदनि यॊक मतमु गलदु) शब्दतन्मात्र सहभवत्वमु, सात्त्विकाहङ्कारोपा दान द्रव्यत्वमुननुनिदि प्राकृतेन्द्रिय लक्षणमु, मरियु प्रकारान्तरमुचे नीयिन्द्रियमुनु ज्ञानेन्द्रियमु, कर्मेन्द्रियमुननि रॆण्डु तॆरङ्गुलुग विभजिञ्चुचुन्नारु. ज्ञान प्रसरण पञ्चदशोऽध्यायः 240मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वृद्धाः. आकाशात्स्पर्श तन्मात्रं ततो वायुः विशिष्टस्पर्शवत्त्वे सति रूपशून्यत्वं अस्मदादि स्पर्शनैकेन्द्रिय ग्राह्य द्रव्यत्वमनुष्णाशीत स्पर्शविशिष्टत्वे सति गन्धशून्यत्वमित्यादितल्लक्षणं. तस्य च वायोस्स्वभावाद्वा अदृष्टात्मकेश्वर सङ्कल्पाद्वास्वारसिकं तिर्यक्प्रसारणं, पार्धिवादि द्रव्येण वाय्वन्त रेणवाऽभिघातवशाद्भ्र मणोर्थ्वगमनादयः ते च दूरस्थेन तृणरज्जु प्रभृतीनां भ्रमणोर्ध्वगमनादिभिरनुमेयाः तत्रत्येन स्पर्शन ग्राह्याः एतेन वायोर्नानात्वमपि सिद्ध्यति. अस्य च सर्वतः पार्धिवाप्योपरोधे सतिस्तम्भः. भस्त्रिकान्तर्गत वाय्वादौ हि तथा दृश्यते. तस्यच सलिलातपकुसुमादि योगाच्छीतोष्ण सौरभारोपः. तथा चान्वयव्यतिरेकौ सलिलादि संसर्गेसति वायौ शीतस्पर्शादि प्रत्ययः. तदभावेनेत्यनुभवात्. (दूरूहां वस्तु शक्तिमवलम्ब्यैव स्वभावः प्रभावश्च भवद्भिरायुर्वेदाचार्यैरेव क्वचित्क्वचि द्दुन्दुभि स्वनादामपवर्ण्यमानत्वा’द्व्पद्धिस्समानैस्सर्वेषां विपरीतै र्विपर्यय’ शक्त मगुनदि ज्ञानेन्द्रियमु. इदि मनस्सु, श्रोत्रमु, त्वचमु, चक्षुस्सु, रसनमु, फ्रूणमु अनि यारु विधम्बुलयि युन्नदि. (मनसुनकु ज्ञान द्वारम्बुनने सर्वहेतुत्वमु सिद्धिञ्चुनु. गामन सर्वप्रवृत्तुलुनु मनः पूर्वकम्बुलु गामन मनसुनु कर्मेन्द्रियम्बनु साङ्ख्युल वादमु सरियैनदि कादु. अशुद्ध सत्त्वमयि पञ्चविषय साधारणेन्द्रियत्वमु स्मृति करणेन्द्रियत्वमुननु निदि प्राकृत मनोलक्षणमु, इय्यदि हृत्प्रदेश मात्राधिष्ठानमै युन्नदि. इन्द्रियान्तरम्बुलकुनु नी हृदयप्रदेशमे कन्दस्थानमै यॊप्पीचुन्ननु आ या स्थानान्तरमुल यन्दुनु यधासम्भवमुग नवस्थानमु गलिगियुन्नदि. आत्मकु गूड ना प्रदेशमन्दे विशेषवृत्ति गलिगियुन्नदि. इट्टिमनम्बे यन्तःकरणम्बनम्बडुनु. सङ्कल्पमु, अध्यवसायमु मॊदलगुनवियु ना मनुसुनन्दे व्यापारभेदम्बुचे 241 इति न्यायाद्वायुश्शीत इति वादोऽपि निरस्यते) स च त्वगिन्द्रयाप्यायनेन प्राण शरीर विषयात्मना चोपकरोति. तत्र शरीर धारणादि हेतुर्वायुविशेष एवप्राण सञ्ज्ञः. स एव व्यापार भेदात्पञ्चधा दशधा चोच्यते. तधा ’न वायुक्रिये पृथगुपदेशात्’ ’पञ्चवृत्तिर्मनोवद्व्य पदिश्यते’ इति सूत्रकार अह. (अयमर्धः यः प्राणस्सवायुः स एष वायुः पञ्च विधः’ इति श्रुतिबलाद्वायुः प्राण इति न सम्भवति. उच्छ्वास निश्श्वासादिषु प्राणप्रसिद्धेः वायु क्रियाप्राण इत्यपि न सम्भवति पृथुगुपदेशात्. ’एतस्माज्जायते प्राणो मनस्सर्वेन्द्रियाणि च खं वायुरिति वाय्वपेक्षया प्राणस्य पृधगुपदेशात्. इत्याद्यस्य ’कामस्सङ्कल्पो विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्धा धृतिरधृति ह्रीार्भीर्धीरित्येतत्सर्वं मन एवेति यधा कामादि वृत्ति भेदेऽपि न कामादिकं मनसस्तत्त्वान्तरं तथा’ गल्गुचुन्नन्दुवलन नायन्तःकरणमु विभिन्नमैनदनुट सरियैनदि कादु. शब्दमात्र ग्रहणशक्तमगु निन्द्रियमु प्राकृत श्रोत्रम्बनम्बडु निय्यदि मनुष्यादुलकु कर्णकुहरावच्छिन्न वृत्तियु द्विरसनम्बुलकु नयन वृत्तियुनै युन्नदि त्वगादीन्द्रिय चतुष्कम्बुनकुनु पूर्वोक्त श्रोत्र लक्षणमन्दु ’शब्दमात्र’यनु पदमुनकु क्रमम्बुग ’स्पर्शमात्र’ यनु पदम्बुननुमपरचि लक्षणमु यॆरुङ्गदगिनदि. अन्दुनु शरीरमन्तयु त्वगिन्द्रिया श्रयम्बगुचुन्नदि. प्रदेश भेदम्बुचे नयन गोळकादुल यन्दुनु पाद तलमन्दुनु स्पर्शोपलम्भ तारतम्यम्बुनु नखदन्त केशादुल यन्दु स्पर्शानुपलम्भम्बुनु प्राणवाप्त्यल्पत्व भूयस्त्व कृतम्बगु तारतम्यम्बुवलन सिद्धिञ्चुचुन्नदि. यधा योग्यम्बुग वाय्वादि चतुष्टयम्बु संयोग सम्बन्धमु चेतनु स्पर्शादुलु संयुक्तनिष्ठम्बुगनु नात्वगिन्द्रियमुवलन ग्रहिम्पबडु पञ्चदशोऽध्यायः 242मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ’प्राणोव्यानोऽपान उदानस्समान’ इत्येतत्सर्वं प्राणएवेति वचनादपाना दयोऽपिप्राणस्यैव वृत्तिविशेषा इत्यन्यस्य च द्रष्टव्यं.) स च प्राणापान व्यानोदान समान भेदात्पञ्चधा. नागकूर्मकृकरदेवदत्त धनञ्जया ख्यैर्भेदैः पुनर्दशधा. प्राणशब्दन्तु (कधामात्रसाधारण) वादशब्दवत् सामान्यतो विशेषतश्च निष्पन्नो ज्ञेयः. अस्य शरीरेन्द्रियधारकत्वं श्रुति सिद्धं. तधा छन्दोगवाजसनेयक श्रुतिः यस्मिन्नुत्क्रान्त इदग्ं शरीरं पापिष्ठमिव दृश्यत. इत्यादि एवं जङ्गमशरीरेष्विव स्थावरशरीरेष्वपि सोऽस्त्येन मूलनिषि कसलिलदोहळ पार्धिप धातूनामभ्यादानात्. नखदन्त रोमकिणादीनामपि मन्द प्राणाश्रयत्वमस्ति. अस्यैव रेचकपूरक कुम्भकरूपं नियमन मष्टाङ्ग योगे चतुर्थमङ्गं, प्राणाभ्याद्वायोरन्य एव शरीरो पादान भूतो वायुः. तदुपादानत्वं वायुप्रचुरेषु मारुतादिशरीरेषु व्यक्तं. विषयत्वं चण्डवात ताळवृन्त पवनादिषु. तस्माद्वायोरूपतन्मात्रं. चुन्नदि. चक्षुरादीन्द्रीय त्रितयम्बुनकु ग्रमम्बुग नयन गोळकम्बुनु तालुम लुनु नासिकम्बुनु स्थानम्बुलु वारणम्बुलकु नासिकम्बु करं (तॊण्डमु) बगुटचे पाणि फ्रूणम्बुल रॆण्टिकिनि करम्बे यधिष्ठानमै युन्नदि. प्रायिकम्बुग नीविधम्बुग निन्द्रियप्रदेश नियममु जङ्गम शरीरमुलयन्दे गानवच्चुचुन्नदि. वायु व्यतिरिक्तमगु भूतचतुष्टयम्बुनु इट्टे संयोग सम्बन्धमुचे तॆलियबडुचुन्नवि. रूपादुलुनु स्पर्शादुलम्बोलॆ संयुक्त निष्ठम्बुलुग ग्रहिम्प बडुचुन्नवि. इट्ले जिह्वा फ्रूणम्बुलचे रस गन्धम्बुलुनु संयुक्त निष्टम्बुलुगने ग्रहिम्पबडुचुन्नवि. ई तीरुग मनस्पर्शन लोचनम्बुलु द्रव्याद्रव्यो भय ग्राहकम्बुलुनु, श्रोत्रजिह्वा फ्रूणम्बुलु द्रव्यमात्र विशिष्टवस्तु ग्राहकं बनुनदि सर्वविध प्रत्यक्ष विषयम्बगुटं चेसि द्रव्याद्रव्योभय ग्राहकत्वम्बु 243 ततस्तेजः उष्ण स्पर्शवत्व भास्वररूपवत्त्वादिकं च तेजोलक्षणं. तच्च वाक्चक्षुषो राप्यायकं दिवाभीतादि व्यतिरिक्तलोचनानां अञ्जनविशेषादि शून्यानां तिमिराद्यतिरिक्त विषय प्रत्ययोत्पादने प्रभूतरूपमाप्यायकातिरिक्तं तदवश्यापेक्षितं. वैश्वानराध्यात्मना च तदुपकारः. वैश्वानरो नाम शरीरान्तर्वर्ती प्राणादि संयोगारशित पीतपाकादिहेतु स्तेजोविशेषः. शरीरत्वादि तेजसस्तेजः प्रचुरेषु दहनतपनादि शरीरेषु व्यक्तं विषयत्वं चन्द्रिका शतह्रादा हुतवहादिषु तत्रहुतवहस्य ज्वालात्मकस्य दाह्यनाशे नाशदर्शनात् पुष्कल कारणक्रमोपनिपातादेकदानेकदीपादर्शनादा शुतरविनाशित्वरूपं क्षणिकत्वं सिद्धं. तत्र च भौमदिव्यादिभेदः भौमानि प्रदीपादीनि, दिव्यान्यादित्यादीनि. ज्योतींषि तथौदर्यादीनिच. तत्र तत्र सामग्री कार्याणि क्षणिकत्व स्थिरत्वादीनि यथायोगमुन्नेयानि. तेजः पुनस्सामान्यतो द्विविधं. प्रभाप्रभावांश्चेति. आवरण सदसद्बावाधीन सङ्कोचविकासो सॆप्पिननु चॆप्पवच्चुनु. ई विधम्बुग ज्ञानेन्द्रिय स्वरूपमु विवरिम्पबडिनदि. कर्मेन्द्रियम्बनिन :- उच्चारणादि रूपमगु नन्यतमक्रिया हेतुत्वमु कर्मेन्द्रिय लक्षणमु. इय्यदि वाक्पाणि पायूवस्थलनु पेरिट यैदुविधम्बुलयि युन्नदि. वर्णोच्चारण करणम्बगु निन्द्रियमु वागिन्द्रियमु. इय्यदि हृदयमु, कण्ठमु, जिह्वामूलमु, तालुमलु, दन्तमुलु, ओष्ठमुलु, नासिक मूर्थमु ननुनॆनिमिदि स्थानमुल यन्दुण्डुनु. शुकादि व्यतिरिक्तमुलगु विहङ्गमुलकु तत्तददृष्ट संस्था नादिकमगु सहकारि विरहम्बुवलन वर्णोच्चारण मन्दु शक्ति जनियिम्प जालकुन्नदि. शुकादुलकुनु आ यदृष्टमन्दु स्वल्पमगु वैषम्यमु वलन नुच्चारण वैषम्यमु सहजमैयुन्नदि. शिल्पकरणमगु निन्द्रियमु पाणीन्द्रयमु. इय्यदि मनुष्यादुलकु पञ्चदशोऽध्यायः 244मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता यथावेगशक्त्यधिष्ठानदेशाधिक देशप्रसारी तेजोविशेषः प्रभा. सा च प्रभावद्भिस्सहू त्पद्यते सह च विनश्यति. न चैषास्वतन्त्रा दीपाद्यपृधक्सिद्धतयैव प्रतीते. तद्विशिष्टं तेजः प्रभावत्. तच्चमणिद्युमणि दीपादि बहुप्रकारं सामग्री विशेषादीनस्वभावभेदात्तेजसश्शोकहर्षशोषण वृद्धिपाक प्रकाशादि जनकत्व तारतम्यं. तस्य रोहिती भास्वरैक स्वभाव स्यापि सलिलादि संसर्गभेदाद्वर्ण वैचित्र्योपलम्भः. तस्मात्तेजसोरस तन्मात्रं तस्मादापः शीतस्पर्शवत्त्वं निर्गन्धत्वे सति विशिष्टरस वत्त्वमित्यादि तल्लक्षणं. तासां शुक्लमधुर शीततैक स्वभावानामा श्रयादि संसर्ग भेदा प्रदूपरसस्पर्श वैचित्र्यारोपः. स्वाभाविक मासां द्रवत्वं आप्येष्वपि करकादिषूपष्टम्भ वशात्काठिन्यं. प्राणरसनाप्यायनादि नोपकुर्यते शरीरत्वमासामप्रचुरेषु वरुणलोक शरीरेषु स्पष्टं विषयत्वं सरित्समुद्रादिषु. अङ्गुळ्यादि वृत्तियु वारणादुलकु नासिका वृत्तियु नगुचुन्नदि. तालुपादादुलचे यभ्यास पाटवम्बु वलन मौक्तिक ग्रधन लिपिकरणादि शिल्पम्बुलु चेयजालुटचे आयास्थलमुलयन्दुनु पाणीन्द्रियमु यॊक्क प्रसरणमु नङ्गीकरिञ्चुटचे तदिन्द्रिय वृत्तिय मुख्यमुग नङ्गीकरिम्प बडुचुन्नदि. अधिष्टान भेदमु प्रतिनियतमै युण्डुटञ्जेसि पादेन्द्रियाध्यधिष्ठानमन्दु पाणीन्द्रिय प्रसरणमु प्रदेश भेदमुचे यङ्गीकरिम्प बडुटकु संशयमुण्ड जालदु. नयनगोळक रसनादुल यन्दु त्वगिन्द्रिय सद्भावमु कनुबडुचुण्डुटचे वास्तव दृष्टिचे निन्द्रियान्तरमुचे व्याप्तमगु देशम्बुन निन्द्रियान्तरस सद्भावम्बुनु अविरुद्धमे यगुचुन्नदि. सञ्चारण कारणम्बगु निन्द्रियमु पादेन्द्रियमु. इय्यदि मनुष्यादुलकु चरणादि वृत्तियु भुजगपतगादुलकु उरः पक्षादिवृत्तियु अगुचुन्नदि. अट्टि पादेन्द्रियमुन कायासंस्थानादि 245 ताभ्योऽद्भ्यो गन्धतन्मात्रं. ततः पृधिवी विशिष्ट गन्धवत्त्व रसवत्त्वे सति विशिष्ट स्पर्शवत्वमित्यादि तल्लक्षणं सा प्रधम सुरभि मधुर कृष्टानुष्णा शीतस्पर्शाजाता ततोऽनुष्णा शीतत्वं सर्वदानुवृत्तं तेजस्सलिल स्पर्शोपाध्यन्वय व्यतिरेकात्तदुपाधिक एवौष्ट्य शैत्योपलम्भः. कार्ष्ण्यञ्चास्यास्स्व तस्सिद्धं, यत्कृष्टं तदन्नस्येत्यादि श्रुतेः. पाकभेदात्तु विचित्रवर्णाजायतॆ. तस्याः काठिन्येपि सलिलतापादियोगात्क्व चिद्ध्रवत्वोपलम्भः मनो फ्रूणाप्यायनादिना च तस्या उपकारः शरीरत्वमस्या मनुष्य तिर्यक्थ्सावरादिषु व्यक्तं विषयत्वं मृत्पाषाणौषधिति मिरादिषु. तमोद्रव्यं पार्धिवं च आबाधितनीलादिप्रत्यय विषयत्वात्. स्पर्शानुप लम्भादि चोद्यं तु इन्द्रनीलालो कादिष्विव निर्वाह्यं आगमसिद्धं च. तमसो द्रव्यत्वादिकं तमस्ससर्ज भगवानिति तत्त्वान्तरवत्सृष्टि श्रवणात्. ’नासीत्तमो ज्योतिरभून्नचान्य’ दिति कार्यान्तरैर्ज्योतिषा च सह लयाभिधानात्. उक्तं च सहकारम्बुवलन स्धलजल गगनादि सञ्चार हेतुत्वमु सिद्धिञ्चुचुन्नदि. मनुष्यशरीरमन्दलि पादेन्द्रियम्बुन काकाशसञ्चरणमन्दु सामर्थ्यमु लेकुण्डुटयु विहङ्गादि परकाय प्रवेशम्बु जेसिनपुडायात्मके तन पादेन्द्रियमुन कट्टि याकाशसञ्चरण सामर्थ्यमु गलुगुटयनु नन्वय व्यतिरेक दृष्टान्तमुलचे नी यर्थमु स्थिरपरुपबडुचुन्नदि. मलादित्यागकरणमगु निन्द्रियमु पायुम. इय्यदि आया यवयव वृत्तियगुनु. वामान्धाळमु? मॊदलगु पक्षुलकिदि मुख प्रदेश वृत्तियै युन्नदि. आनन्द विशेषकरणमगु निन्द्रिय मुपस्थयनम्बडुनु. इय्यदि मेहनादिवृत्तियैयुन्नदि. इट्लु ज्ञानेन्द्रिय कर्मेन्द्रियमुलनु स्थिरपरचुटचे स्त्रीन्द्रिय पुरुषेन्द्रिय कल्पनम्बुनु इविये यनु नवधारणम्बुचे कर्मेन्द्रिय परित्यागम्बुनु यी स्वभावम्बु गलवनुटचे शरीर समकालोत्पत्ति पञ्चदशोऽध्यायः 246मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तत्त्व सारकृद्भिः. ’तमो नाम द्रव्यं बहळविरलं मेचकचलं प्रतीमः केनापि न बाधश्च ददृशे. अतः कल्प्यो हेतुः प्रमितिरपि शाब्दी विजयते निरालोकं चक्षाः प्रधयति हितद्दर्शन वशा’ दिति. तदेवं चतुर्विंशतितत्त्वानि चिन्तितानि. ’आत्मन आकाशस्सम्भूतिः’ तत्तेजोऽसृजातेत्यादि न्यूनसृष्टिव्यपदेशाः न तत्त्वान्तर सृष्टिप्रतिक्षेपपराः प्रामाणिकत्वाविशेषेण तत्परित्यागोयोगत्. (अनादिर्भगवान् कालोनान्तोऽ स्यद्विजविद्यत इत्यादिनाकालस्य माया सृज्यत्वादिकं बाधितं.) एतानि तत्त्वानि प्रधममीश्वरस्स्वसङ्कल्पादेव तत्तदव्यहित पूर्वपूर्व तत्त्व शरीरक स्सृष्ट्या व्यष्टिनामरूपव्याकरणं सङ्कल्प्य तेषां तत्त्वानां पृधग्भूतानां व्यष्टि सृष्ट्यशक्तेः परस्परसम्मिश्रणं च सङ्कल्प्य विनाशित्वादुलुनु निरसिम्पबडुचुन्नवि. इट्ले आगमम्बुचे एकेन्द्रिय वादमु, त्वगिन्द्रिय स्वीकारमु, शरीरेन्द्रिय वादमु मनोविभुत्व नित्यत्व तैजसत्व निर्मनस्कत्वादि वादम्बुलुनु, राजसाहाङ्कार जन्यत्व भौतिकत्वादि वादम्बुलुनु निरस्तम्बुलु. युक्ति बाधाद्यंशम्बुलु यथासम्भवमुन नूहिञ्चु कॊनदगिनवि. इट्लु यिन्द्रियम्बुलकु एकादश सङ्ख्या वत्त्वम्बुनु, अधिक सङ्ख्या निषेधम्बुनु चेयबडिनदि. आवल तन्मात्रसृष्टियन :- भूतम्बुल कव्यवहित पूर्वावस्था विशिष्ट द्रव्यमु तन्मात्रमनबडुनु. दधिरूपमुग बरिणतिनॊन्दि क्षीरमुनकु मध्यमावस्थयुम्बोलॆ भूतरूपम्बुग बरिणमिम्प नुन्न द्रव्यमुनकु (अन्तकु) पूर्वपुदगु नॊकानॊक यवस्थये तन्मात्रम्बनन्दगु. अट्टि यवस्थाविशिष्टमगु द्रव्यम्बुनु तन्मात्रये यनबडुचुन्नदि. इट्टिदे भूतोपादानमगुटचे शब्दादि गुण मात्रम्बुचे भूत सृष्टि गलुगुनवि चॆप्पगूडदु. विशिष्टशब्दादि, विषयाधि करणम्बगु नदि भूतमनबडुनु. अट्टि भूतम्बुलन्दुनु पूर्वमुनन्दुवलॆ 247 व्योम्नोर्धभागश्चत्वारो वायुतेजःपयोभुवामित्यादि क्रमेणैकैक भूतेषु भुतान्तराणामष्टमांश चतुष्कैः पञ्चीकरणं कृत्वा तेषु स्वानुप्रविष्ट जीववर्गमनुप्रवेश्य तैरेव तत्त्वैर्दशगुणितोत्तर सप्तावरणवेष्टितं हेमाख्य परिणामगत भूतमयं ब्रह्माण्डमारभ्य तदन्तरे च स्वनाभि पङ्कज प्रभृति सप्तस्थानेष्वन्यतमेन सकलतदण्डान्तर्वर्ति चेतनभरित विग्रहं चतुर्मुखं प्रसादात्सृजति. क्रोधाच्च रुद्रं (अत्रश्रुतिः एकोहवै नारायण आसीत्. स ब्रह्मानेशान इत्यारभ्य तत्र ब्रह्म चतुर्मुखोऽजायत त्र्यक्षश्शूलपाणिः पुरुषोऽजायत इत्यादिकानारायणाद्ब्रह्म जायते. ’नारायणाद्रुद्रो जायते’ इत्यादयश्च तधा ’अहं प्रसादजस्तुभ्यं लोकधाम्ने स्वयम्भुवेत्वत्तो मे मानसं जन्म प्रथमं द्विजपूजितं’ चाक्षुषं वैद्वितीयं म आसीज्जन्म पुरातनं त्वत्प्रसादाच्च मे जन्म तृतीयं वाचिकं प्राकृता प्राकृत विभाग मॆरुङ्गदगिनदि. तन्मात्रमुलुनु भूतमुलुनु गूड प्रत्येक मैदुविधम्बुलगुचुन्नवि. शब्द स्पर्श रूप रसतन्मात्रम्बु लनियु आकाश वाय्वग्नि जलभूमुलनियु वीनि नामम्बुलु अन्दु तौम साहङ्काराकाशम्बुलकु मध्यमावस्था विशिष्ट द्रव्यमु शब्दतन्मात्रमु इट्ले उत्तरोत्तर तन्मात्रमुलन्दुनु आया भूतद्वय मध्यमावस्था विशिष्टद्रव्यत्वमु आविशिष्ट तत्तद्गुणाश्रयत्वमु तत्तद्भूतोपादनत्वमु ननुनिवि आ या तन्मात्रल लक्षणम्बुग नॆरुङ्ग दगिनदि. सर्शशून्यमै विशिष्ट शब्दाधारमुनु श्रोत्राप्यायमु. नयिनदि याकाशमु अवकाश दानादुलचेनिदि युपकरिञ्चुनु. चक्षुमलदॆरचि चूचिनन्तटने इदि याकाशम्बनु प्रतीति कलुगुचुण्डुटचे नीयाकाशमु प्रत्यक्षसिद्धमु. शास्त्र प्रमाणम्बुचे नाकाशमन्दु शब्दमङ्गीकरिञ्च बडुचुन्नदि. आकाशमु नुण्डि स्पर्शतन्मात्रमुनु दानि पञ्चदशोऽध्यायः 248मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता महत्. त्वत्तो मे श्रावणं चापि चतुर्थं जन्म मे विभो नासिक्यं चैव मे जन्म त्वत्तः पञ्चममुच्यते. अण्डजं चापि मे जन्म त्वत्तष्षष्ठं विनिर्मितं, इदं च सप्तमं जन्म पद्मजं मेऽमित प्रभेत्यादि हयशिरोपाख्यानं च. स च भगवाननन्तरं स्वविहित ब्रह्मान्तर्यामि रूपेणावस्थितस्स्व प्रहित वेदोपज्ञ विज्ञानेनस्वार्पिताभ्यां विचित्रसृष्टिविषयबुद्धि शक्तिभ्यामुपबृंहितेव स्वनिर्धूत मधुकैटभादि विविधापदा ब्रह्मणा ब्रह्माण्डान्तश्चतुर्दश भुवन संस्थान तदधिकरणक देवतिर्यङ्मनुष्यस्थावरादि दिग्विशेषादि विविध विचित्र व्यष्टि सञ्ज्ञामूर्ति सृष्टिं कारयति करोति च तच्छरीरकः. संहारयति संहरति च हरशरीरकः तदेतद्ब्रह्माण्ड प्रभृति स्तम्बपर्यन्तं सर्वमपि पञ्च भूतात्मकं. पञ्ची करणादि वचनात्. तासां त्रिवृतं त्रिवृतमैकैकां करवाणीत्युपलक्षणं. एवं पञ्चीकरण मप्युपलक्षणमेव तथा भगवान् पराशरः नानावीर्याः नुण्डि वायुमनु कलुगुचुन्नवि. विशिष्ट स्पर्शयुतमै रूपशून्यम्बुनु अस्मदादि स्पर्शनयिकेन्द्रिय ग्राह्य द्रव्यम्बुनु अनुष्णाशीत स्पर्शविशिष्टमै गन्धशून्यम्बुनु अनुनिदि वायुलक्षणमु. आ वायुमनकु स्वभावम्बुवलन नेमि यदृष्टात्मकं बगु नीश्वर सङ्कल्पम्बु वलन नेमि तिर्यक्प्रसावणमु स्वारसिकमै युन्नदि. पार्थिवादि द्रव्यम्बुलचे गानि वाय्वन्तरम्बुचेगानि गलिगॆडि यभिघातम्बु वलन भ्रमणमु ऊर्ध्वगमनमु मॊदलगुनवि तटस्थमगुचुन्नवि. अय्यवि त्रुणरज्जु प्रभृति पदार्थमुलयॊक्क भ्रमणोर्ध्वगमनम्बुलचे दूरस्थुडगु पुरुषुनिचे यनुमतिम्प दगियु समीपस्थुडगुटचे स्पर्श नेन्द्रियमु चेतने ग्रहिम्पदगियुनु उन्नवि. इन्दुवलन वायुमनकु नानात्वम्बुनु सिद्धिञ्चुचुन्नदि. दीनिकि पार्थिवादुलचे युपरोधमु गलिगिनपुडु सं्तभवमु गलुगुचुन्नदि. (ऒक गालितित्तियन्दुन्न वायुमनन्दिदि व्यक्तमुग दॆलियवच्चुनु) दीनिकि मरियु सलिलातप 249 पृथग्भूतास्ततस्ते संहतिं विना. नाशक्नुवन् प्रजास्स्रष्टु मनमागम्य कृत्स्नशः समेत्यान्योन्य संयोगं परस्पर समाश्रयाः एकसङ्घातलक्षास्तु सम्प्राप्यैक्यमशेषतः. महदादयो विशेषान्ताह्यण्डमुत्पादयन्तित इति. एवमष्ट द्रव्योपादानानि शरीराणि. इन्द्रियाणितु शरीराश्रितानि द्रव्यान्तराणि एतच्छरीरं चद्विविधं, नित्यं अनित्यं चेति तत्र नित्यं त्रिगुण द्रव्यकाल जीवशुभाश्रयात्मक मीश्वरशरीरं नित्यानां च स्वाभाविकगरुड भुजगादि रूपं. अनित्यं च द्विविधं अकर्मकृतं कर्मकृतं चेति. प्रथम मीश्वरस्य महदादिरूपं तथानन्तगरुडादीनां मुक्तानां चेच्छाकृति तत्तद्रूपं कर्मकृतमपि द्विविधं स्वसङ्कल्प सहकृतकर्मकृतं केवलकर्मकृतं चेति. पूर्वं महतां सौभरिप्रभृतीनां उत्तरं चान्येषां क्षुद्राणां. कुसुमादि योगम्बुवलन शीतोष्ण सौरभारोपम्बु गलुगुचुन्नदि. (इट्ले सलिलादि संसर्गमन्दु वायुमनन्दु शीतस्पर्शम्बुनु तदभावमुन नभाव प्रत्ययम्बुनु अन्वय व्यतिरेकमुलचे तॆलियवच्चुनुन्नदि. कॊन्दरायुर्वेद प्रवर्तकुलु वायुमनन्दे शैत्यमान्द्यम्बुलनु जॆप्पिननु दुन्दुभि स्वनादुल यन्दु दुरूहम्बगु वस्तु शक्ति नवलम्बिञ्च वलसि वच्चुटचे नय्यदि स्वभावमु प्रभावमुननि याया यॆडल वारलचेतने अङ्गीकरिम्पबडुटचे नावादम्बुनु समञ्जसमैनदि कादु. इय्यदि त्वगिन्द्रियमु नाप्यायनमुजेयुटचे प्राणशरीर विषयात्मकम्बुग नुपकरिञ्चु चुन्नदि. अन्दुनु शरीरधारणादि हेतुविशेषम्बगु नट्टिदियु नीवायु विशेषम्बे यगुचुन्नदि. इदि प्राणमनम्बरङ्गुनु. इट्लु व्यापार भेदम्बुचे निदियैदु विधम्बुलुगनु पदि विधम्बुलुगनु विभजिम्प बडुचुन्नदि. प्राणापानव्यानोदान समानम्बुलनियु, वीनितो जेरि नागकूर्म कृकर देवदत्त धनञ्जयमु लनियु वीनिनाममुलु, ई प्राण शब्दमु वायु सामान्यमन्दु वायु विशेषमन्दुनु गूड वाडबडुचुन्नदि. जङ्गम शरीरमन्दु पञ्चदशोऽध्यायः 250मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता पुनश्शरीरं सामान्यतो द्विधा जङ्गममजङ्गमं चेति. काष्ठादीनां शिलादीनां चाजङ्गमत्वमेव. यथावृक्षगुल्मलता वीरुत्तृणानां तमोमोह महामोह तमिस्रान्धतामिस्रसञ्ज्ञानां, शिलादिशरीरिणोऽपि जीवाविद्यन्त इत्यहल्यादि वृत्तान्तश्रवणात्सिद्धं. जङ्गमं चतुर्था, देवतिर्यङङङङ्मनुष्य तिर्यङङ्नारकि संस्थानभेदात्. असुरयक्ष राक्षसादयोऽपि देवयोनयः भूलोकवर्ति ब्रह्मक्ष त्रियविट्छूद्रादयो मनुष्ययोनयः. तेषां तु श्रुतिस्मृत्युक्त विधिनिषेधविषयता. देवादीनामपि साऽस्त्येव प्रायश्चित्तार्धं तपश्चर्याब्रह्मविद्यादिश्रवणात्. मृगपक्षी सरीसृपादयस्तिर्यग्योनयः नारकिरणस्तु रौरवादिषु दुःखैकाश्रयदुस्त्यजविग्रहाः जङ्गमं पुनर्द्विविधं योनिजमयोनिजं चेति. वलॆ स्थावर शरीरमुलन्दु प्राणमु गलदु. उदकसेचनमु सेयुट दोहदमु सेयुट मॊदलगु पनुलचे वृद्धिनॊन्दुट वलन नी प्रकारमु स्पष्टपडुचुन्नदि. नखदन्त रोमकिणादुल यन्दुनु मन्द प्राणाश्रयत्व मुण्डियेयुन्नदि. (किणमुऽकायकाचुट). ई वायुमनके रेचक पूरक कुम्भकादि विभेदम्बुलचे नष्टाङ्गयोगमन्दलि प्राणयाममु वलन नियमनमु विधिम्पबडुचुन्नदि. शरीरोपादान भूतम्बगु वायुवन्ननो यिट्टि प्राणवायुम कण्टॆ व्यतिरिक्तमैनदि. इदिये प्राणात्मकम्बुग वायुतत्त्वमु नन्दलि युपकरिञ्चुट यनदगिनदि. वायूपादानत्वम्बु वायु प्राचुर्यम्बु वलन मारुतादि शरीरमुलन्दु कनदगुनु. इदि शरीरात्मकमगु नुपकारमु. चण्डवात ताळवृन्त पनादुलयन्दु विषयत्वमुण्डु निदि विषयात्मकमगु नुपकारम्बनि यॆरुङ्गुनदि. ई वायुम नुण्डि रूपतन्मात्रम्बुनु अन्दुण्डि तेजस्त्त्वत्त्वमुनु गलुगुचुन्नवि. उष्णस्पर्शवत्त्वमु, भास्वररूपवत्त्वमु मॊदलगुनवि तेजस्तत्त्व लक्षणमु. इय्यदि वाक्चक्षुमल 251 इदं देवादिषु त्रिष्वपि सम्भवति प्रजापतिमधुकैटभ धृष्टद्युम्नै रावतस्वेद जादिदर्शनात्. तत्र योनिजेष्वेव पञ्चमाहुत्यपेक्षा योनि प्राप्तेः पूर्वमाकाशवायु धूमाभ्रमेघ वृष्टि व्रीह्यादि रेतस्स्विक्ष्वन्य शरीरेषु संसर्गमात्रं तत्र व्रीह्यादि प्राप्तेः पूर्वं शीफ्रुमेव निष्क्रमणं ततःपरं दुर्निष्प्रतरं द्युपर्जन्यपृथिवी पुरुषानन्तरं पञ्चम योषिदग्नौ हुतस्य तत्तत्कालनियत परिणामादय आयुर्वेदयोगादि शास्त्रेषु विशदमवसेया. तधा विमानार्चनकल्पे द्व्यशीतितमेपटले भगवान्मरीचिः. अथ देहोत्पत्ति प्रकारः. ओषधीभ्योन्नमुपजायते. तदन्नं त्रिविधं भवत्येकं मूत्रं पुरीषमेकमेकं पुरुषाणां शुक्रं स्त्रीणां शोणितं शुक्लशोणितयोः क्षीरेसर्पिरिप सर्वव्यापिनी मायाशक्तिर्भवति. पुरुषबीजमूलसञ्चितं शुक्लं. स्त्रीकुचमूल सञ्चितं शोणितं संयोगकाले दैवयोगेन वायुना गर्भालयं प्रविशति. तत्रैक रात्रोषितं कलिलं द्विरात्रोषितं बुद्बुदं त्रिरात्रोषितं मांसलं. काप्यायकमु, दिवाभीतादि व्यतिरिक्त लोचनम्बुलकुनु अञ्जन विशेषादि शून्यलोचनम्बुलकुनु तिमिराद्यति रिक्त विषय प्रत्ययोत्पादनमु नन्दु विशेषमहत्त्वम्बु गलिगिनट्टियु पूर्वोक्तमगु नाप्यायनमु कण्टॆ यन्यमैनट्टियु नॊक्कतेजः पदार्थमु आपेक्षितमगुचुन्नदि. अद्दानियुपकारम्बुनु वैश्वानरादि स्वरूपम्बुन स्मरिंयिम्पबडु चुन्नदि. शरीरान्तर्विर्तियै प्राणादि संयोगमु वलन नशितपीतम्बुलकु पाकादि हेतुवगु तेजोविशेषमु वैश्वानरम्बन बडुचुन्नदि. शरीरत्वम्बुनु दहनतपनादि तेजः प्रचुर शरीरमुलन्दुनु विषयत्वम्बुनु चन्द्रिका शतह्रादा (मॆरुपु,) हुतवहादुलन्दुनु चूडनगुनु. इट्टु आप्यायकत्व, वैश्वानरत्वशरीरत्व विषयत्वम्बुलनु नालुगु विधम्बुल तेजस्तत्त्वमु यॊक्क युपकारमु चॆप्पबडिनदि. मरियु भौमम्बनियु दिव्यम्बनियु नीतत्त्वमु द्विविधमु. प्रदीपादुलु पञ्चदशोऽध्यायः 252मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता चतुरात्रोषितं पेशलं. पञ्चरात्रोषितं घनं षड्रात्रोषितं व्यूहं सप्तरात्रोषितं बन्ध मष्टरात्रोषितं सुकुमारं नवरात्रोषितं यौवनं दशरात्रोषितं वयसमर्थमासे पिण्डाकृतिर्मासे शरीराकृतिर्मा सद्वये शिरोबाहुप्रदेशाः त्रिमासे जठर कठिदेशाः चतुर्थे मासे पाणिपादद्वयं पञ्चममासे रोमकूपाणि षष्ठेमासेऽस्थिसङ्घातः सप्तमे मासे जीवप्रकाशः अष्टमे मासे सम्पूर्णदेहः नवमे मासे प्रचलनं करोति. अत ऊर्ध्वं जायते स्नायुमज्जास्थीनि रेतोमयानि त्वग्रक्तमांसानि शोणितमयानितदेवषट्कोश विकृतत्व ग्रुधिरमांसमेदोऽस्थिमज्जा शुक्रमिति क्रमेणैकांशीभूत सप्तधातुमयं गात्रं भवति शुक्राधिके पुरुषश्शोणिताधिके स्त्रीद्वयोस्तुल्ये नपुंसकं भवति पुंसस्त्रीयोः परस्परभावेन तयोरेको गर्भस्य वर्ण इति विज्ञायत इति. तथा श्रूयते गर्भोपनिषदि च अन्तेन सप्तधातूनां शुक्रशोणित सम्भवत्व प्रकार उक्तः. तधा प्रकृति विकृति भावनियत वातपित्तकफादिप्रपञ्चो भौमम्बुनु, अदित्यादि ज्योतिर्मण्डलम्बुलु दिव्यम्बुलु ननम्बडुनु. इट्ले औदर (जठरवह्नि) मनुनदियु तत्त्वभेदमे यगुचुन्नदि. मरियु निय्यदि प्रभयनियु प्रभावन्तमनियु रॆण्डु तॆरङ्गुलुग विभजिम्पबडुचुन्नदि. सामग्री विशेषाधीन स्वभावभेदम्बु वलन तेजस्सुनके शोकहर्ष शोषणवृद्धि पाकप्रकाशादि जनकत्व तार तम्यमु सिद्धिञ्चु चुन्नदि. सौरतेजमुनन्दु शोक शोषण हेतुत्वमु, चान्द्र तेजमुनन्दु हर्षजलवृद्ध्यादि हेतुत्वमु आग्नेयमुनन्दु पाकादि हेतुत्वमु ननुनवि दृष्टमुलु. दीनिकि ऊर्ध्वज्वलनमु सहजमैनदि. इदि रोहित भास्वरैक रूपम्बय्यु सलिलादि, संसर्ग भेदम्बुन वर्णवैचित्र्य विशिष्टम्बै दोचुनु. तेजस्सुनुण्डि रसतन्मात्रम्बुनु अन्दुण्डि यापस्तत्वम्बुनु गलुगुचुन्नदि. शीतस्पर्शवत्त्वमु, निर्गन्धत्वमैन विशिष्टरसवत्त्वमु ननुनिवि 253 नाड्यादि - विशेषतत्परिमाणादयश्च तेष्वेवावसेयाः एवं जरायु जाण्डजोद्बिज्ज स्वेदजभेदोऽपिभाव्यः एषां च व्यष्टि जीवशरीराणामीश्वरं. प्रति शरीरत्वं सद्वारकमद्वारकं चेत्येके. सर्वावस्थानां सर्वद्रव्याणामीश्वरं प्रत्येव स्वतश्शरीरत्वं जीवं प्रति तु तत्कर्मकृतमित्यन्ये. यथाह ताद्पशीमवस्थां मनुः. आसीदिदं तमोभूतम प्रज्ञातम कल्मषं, अप्रतर्क्यमविज्ञेयं प्रसुप्तमिव सर्वतः ततस्स्वयं भूर्भगवानव्यक्तो व्यञ्जयन्निदं, महाभूतादि वृत्तौजाः प्रादुरासीत्तं मोनुद इति. यथा वा तं पुरुषं भगवान् श्रीशुकः. ’अविकाराय शुद्धाय नित्याय परमात्मने, सदैकरूप रूपाय विष्णवे सर्वजिष्णव’ इति. यथा वा तयो र्विवृतौ मदीय आचार्यस्तवे. नाहर्नक्षणदा नखं न धरणिर्नध्वान्त मासीद्यदान ज्योतिर्न च वस्तु लभ्यमपरं श्रोत्रादि बुद्ध्या तदा. यन्निर्विक्रिय मच्छमक्षर मनन्याधीनमेकाकृति स्वैरं स त्रिगुणं सपूरुष मभूद्वैखानसाख्यं मह’ यापस्त्तत्त्व लक्षणमु, शुक्लमधुर शीततैक स्वभावम्बगु दीनिकि संसर्ग भेदम्बुवलन रूपरस स्पर्श वैचित्र्यारोपमु गलुगुचुन्नदि. दीनिकि द्रवत्वमु स्वाभाविकमु, आप्यम्बुलैन करकादुलयन्दु प्रतिघात वशम्बुन काठिन्यमेर्पडुट गूड कलदु. (करकमु=वडगण्ड्लु) इय्यदि प्राणरसनाप्यायनादि रूपमुग नुपकरिञ्चुचुन्नदि. शरीरत्वमुनु जलप्रचुरमुलगु वरुणलोक शरीरमुलन्दु विषयत्वमुनु सरित्स मुद्रादुलन्दुनु कनदगुनु. उदकमुलनुण्डि गन्धतन्मात्रम्बुनु अन्दुण्डी पृथिवियु गलुगुचुन्नवि. विशिष्ट गन्धवत्त्वमु. विशिष्ट स्पर्शवत्वमु ननुनिदि पृथिवी लक्षणमु. आदियन्दु सुरभिमधुर कृष्णानुष्णा शीत स्पर्शमुग नुदयिञ्चिननु अनुष्णाशीतत्वमु सर्वकाल सर्वावस्थलयन्दनुवर्तिञ्चु पञ्चदशोऽध्यायः 254मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता निद्राणस्य महान् कालो गतस्तस्य महात्मनः स तु कालान्तरे विष्णुर्भगवान् भक्तवत्सलः४ इति. विस्तरस्तु श्रीभाष्यादौ द्रष्टव्यः. ३. प्रकृतमनुसरामः तदेवाह लीनामित्यादिना स्पष्टोर्थः जीवराशि समूहकमित्यपिपाठः. तत्राचेतनायाः प्रकृतेश्चेतनाधिष्ठितत्त्वावश्यं भावं निश्चित्य जीवानां जीवात्मना मपी शीतृत्वं भगवत्युपदिशति जीवेश इति. ४. तादृशचिन्ता प्रकारोपन्यासप्रस्तावे तदुप चुन्नदि. तेजस्सलिल स्पर्शो पाध्यन्वय व्यतिरेकम्बुल वलन नौष्ण्य शैत्योपलम्भमु स्पष्टमगुचुन्नदि. कृष्णवर्णमु सहज सिद्धमैननु पाकभेदम्बुवलन विचित्र वर्णम्बुग नॊप्पीचुन्नदि मरियु निदि कठिनमय्युनु सलिलतापादि योगम्बुवलन द्रवत्वोपलम्भम्बुनु कलुगुचुन्नदि. मनोफ्रूणाप्यायनादुलचे निद्दानि युपकारमु शरीरत्वमु मनुष्यतिर्यक् स्थावरादुलयन्दुनु विषयत्वमु मृत्पाषाण तिमिरादुलयन्दुनु चूडनगुनु. अबाधित नीलादि प्रत्यय विषयम्बगुट वलन नी तिमिरम्बु द्रव्यम्बुनु पार्थिवम्बु नयियुन्नदि. द्रव्यमुनु पार्थिवमुनु अय्यु स्पर्शानुपलम्बादि चोद्यमु इन्द्रनीलालोकादुल यन्दु वलॆ निर्वहिम्पदगिनदि. इय्यदि आगमसिद्धमु. तत्त्वान्तरम्बुलम्बोलॆ सृष्टि प्रलय प्रकारम्बुलुनु श्रुत्युक्तमुलुग दॆलियवच्चुचुण्डुटचे निय्यदि द्रव्यम्बनि सिद्धान्तिम्पबडियुन्नदि. ई विधम्बुग तत्त्वम्बु लिरुवदि नालुगु विवरिम्पबडियुन्नवि. मरियु सृष्टि प्रकारमॊक्क यॆडनाकाशपूर्व कम्बुनु वेरॊकयॆड तेजः पूर्वकम्बुगनु इट्लु पलुविधम्बुल श्रुतुलन्दु जॆप्पबडिननु अय्यवि महदहङ्कारादि पूर्वकम्बुग पै जॆप्पबडिन सृष्टिक्रममुनु विरोधिम्पजालम. श्रुत्यन्तरम्बु वलन 255 योगनिद्रां परित्यज्य दृष्ट्वा प्रकृतिमादरात् लीनां स्वात्मनि चात्मानं जीवराशिं समाहितः५ चिन्तयामास जीवेशो विष्णुर्नारायणस्स्वयं श्रुतिः ययेदं विश्वं स्वात्मनाऽनु प्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणीति. बृंहणार्थां श्रुतिमाह श्रुतिरिति. इत्थं हि श्रूयते छान्दोग्ये षष्ठाध्याये द्वितीयखण्डे. सेयं देवतैक्षत हन्ताहमिमास्तिस्रोदेवता अनेन जीवेनात्मनाऽनु प्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणीति सेयं देवतेमास्तिस्रो देवता अनेनैव जीवेनात्मनाऽनु प्रविश्य नामरूपे व्याकरोदित्यादि अर्थस्तूत्तरत्र विचार्यते. ५. इति संस्मरणादिति स्मरणादन नर्तमित्यर्थः. अत्र विमानार्चन कल्पे प्रकृत्यादि सृष्टियु पठिम्पबडुटचे श्रुतिवै यर्थ्यमु गल्पिम्प ननमपडदु गामन पै जॆप्पिन रीतिनि व्याख्यानमु चेसिनचो सकल श्रुतुलनु स्वारसिकमगु नर्धमेर्पडुचुन्नदि. कालमुगूड अनाद्यनन्तम्बनि श्रुतुलु चॆप्पीटचे दीनिनि मायारूपम्बनि चॆप्प गूडदु. इट्टि तत्त्वमुल नादियन्दु परमेश्वरुडु स्वसङ्कल्पमु वलन तत्तदव्यवहित पूर्वतत्त्वशरीरियै सृजियिञ्चि व्यष्टिनाम रूप विभागमु जेयसङ्कल्पमु गलवाडै यी भूतमुलिट्लु वॆर्वेरै युण्डिनन्तट व्यष्टिसृष्टिकि समर्थमुलु गाजालम. परस्पर सम्मिश्रणमु नुद्देशिञ्चि (एवञ्जातेषु भूतानि प्रत्येकं स्युर्द्विधा ततः, चतुर्धाभिन्नमेकैक मर्ध मर्धं तथा स्थितं) इट्लुत्पन्नमैन भूतमुलु प्रत्येक मॊक्कॊकटि रॆण्डु समभागमुलुग विभजिम्पबडुचुन्नदि. अन्दॊक्कॊक यर्थमु प्रत्येकिञ्चबडि तक्किन यर्धमु नालुगु समभागम्बुलगु जेयबडुचुन्नदि. ऒक्कॊक्क भूतमुनन्दु तद्भूत प्रधानांशमु सगमुनु तक्किन भूतम्बुल पञ्चदशोऽध्यायः 256मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता इति संस्मरणादेव नाभ्यां कमलमुद्बभौ तस्मिंस्तु कमले ब्रह्मा जातः परमसुन्दरः६ आसीत्स जातमात्रेण विष्णुध्यानपरायणः७ तन्दृष्ट्वा भक्तवात्सल्य जलधिः करुणानिधिः सुप्रीतो भगवान् पुत्रं ब्रह्माणं प्रत्युवाचह८ श्री भगवान् ब्रह्मन् त्वया जगत्सर्वं कर्तव्यं सचराचरं९ भगवान्मरीचिः. एकदा प्रलयकाले भुजङ्गपतिभोगर्यङ्क शयितस्य नारायणस्य नाभिकमले ब्रह्मोद्भव इति. ब्रह्मन्निति अत्र विमानार्चनकल्पं यदा यदा प्रजास्सृजेयेति सोऽ कामयत तदा स्वाभिमतानुरूपगुणस्वशक्त्या लील येमं प्रपञ्चं कार्यकारणभावेन यथा पूर्वं ससर्जेति वदति श्रुतिः. सर्वेषां जीवानां प्रभोस्सिसृक्षोर्ब्रह्मणस्स्वेच्छया भूतानि सृजत आत्मन आकाशस्सम्भूतः आकाशाद्वायुः वायोरग्नि अग्नेरापः अद्भ्यः पृथिवी पृधिव्या ओषधयः. ओषधीभ्योऽन्नं अन्नाद्भूतानि जायन्त इति श्रुत्यारित्यादि. एतेनैतदन्ता सृष्टिः नाल्गिण्टि यॊक्कयु नालुगष्टमांशम्बुलुनु कलियुन्नट्लु पञ्चीकरणमुजेसि (उदाहरणमु आकाशमु नन्दूर्थ्वार्थमु आकाश तत्त्वमु तक्किन यर्थमुलो वायुम, तेजस्सु, जलमु, भूमुल यॊक्क नालुगष्टमांशमुलु कलियुटयन्दु तानन्तर्यामियै यॊप्पी नालुगष्टमांशमुलु कलियुटयन्दु तानन्तर्यामियै यॊप्पी जीववर्गमुननु प्रवेशिम्पजेसि यातत्त्वम्बुलचेतने दशगुणितोत्तरम्बुग 257 परमपुरुषकर्तृका सिद्धा सैवोपपादिता च प्रागेवास्माभिः तदनन्तर कालिकीं सृष्टिंस्वाभिलषितां ब्रह्माणमनुशास्ति भगवानित्यर्थः. साच व्यष्टिसृष्टिरिति स्मर्यते. एषापुनश्चतुर्मुखकर्तृका स्मर्यमाणा पूर्वोक्त छान्दोग्यश्रुत्या सह पठिता विषयास्पदं मन्वानस्सिद्धा न्तयामास तत्त्वं भगवान् बादरायणः स्सञ्ज्ञामूर्तिक्लुप्तिस्तु त्रिवृत्कुर्वत उपदेशादिति. तत्र भाष्यं. चतुर्मुखा ज्जगतस्सृष्टिस्तच्छरीराच्च संशयः. नामरूपव्याकरणात्मिका प्रपञ्च सृष्टिर्हिरण्य गर्भादध वा तच्छरीरकात्परमात्मन इति संशयः हिरण्यगर्भादिति. पूर्वः पक्षः ’व्यतिरेकश्रुतेर्जन्मकेवलाच्च प्रजापतेः. जीवस्य च तदंशत्वान्निर्देशोऽप्युपपद्यते’ केवलात्समष्टि जीवात्प्रजापतेरेवोत्पत्तिः. कुतः अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणीति परमात्मव्यतिरिक्त जीवकर्तृकत्वश्रवणात्. राद्धान्तस्तु त्रिवृत्कुर्वत एवास्य नामव्याकरणं श्रुतं. अण्डसृष्टेः परं जन्म ब्रह्मण स्स्मृति चोदितं चतुर्मुखेन चाशक्यं त्रिवृत्करणमित्यतः. इत्यादि. ९. वेदशास्त्राना मर्धस्य सिद्ध्या अथवा वेदशास्त्रार्थानां सिद्ध्यॆ फलवत्तायै वावेदशास्त्रेत्यादेरर्धः. वायुवह्न्या निलाकाश भूतादि महदव्यक्तम्बुलनु सप्तावरणम्बुलचे वेष्टितमै हेमाकारम्बुग बरिणमिञ्चिन भूतमयम्बगु ब्रह्मण्डम्बुनु सृजियिञ्चि या यण्ड गर्भम्बुन तन दिव्यनाभि पङ्कजादि सप्त स्थानम्बुललो नॊक्क स्थानमन्दुण्डि यण्डान्तर्वर्तियगु सकल चेतन भरितदिव्यशरीरियगु चतुर्मुखुनि तन प्रसादम्बु वलननु क्रोधमु वलन रुद्रुनि सृजियिञ्चुचुन्नाडु. भगवानुडन्तट निट्टि ब्रह्मयन्दन्तर्यामियै वेदरहस्यम्बुलनु सृष्टिविषयकम्बगु बुद्धिशक्तुल ब्रसादिञ्चि वेदापहारकुलगु निशाचरुलनु संहरिञ्चुचु आ ब्रह्माण्डगर्भम्बुन चतुर्दश भुवन संस्थानम्बुनु तदधिकरणक देवतिर्यङ्मनुष्यस्थावर जङ्गम जन्तु जातम्बुनु प्रागादि दिग्विशेषम्बुनु इट्लु विविध विचित्र व्यष्टि नामरूपसृष्टिनि चतुर्मुख पञ्चदशोऽध्यायः 258मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता लोके विहर्तुमिच्छामे वर्तते पद्मसम्भव ततस्त्वत्सृष्ट जगतामविच्छिन्न प्रवृत्तये१० लोक इत्यादि सार्थश्लोकेन स्वाभिप्राया विष्करणं क्रियते. ब्रह्मणा निर्मास्य मानां सृष्टिं बुद्धिस्थां कृत्वा तत्सृष्टि विषयी भूते तादृशलोके विहर्तुं मे इच्छा जायत इति भावः. तत इति त्वया लोकसृष्ट्यनन्तरमित्यर्थः. जगतां निर्माणं पालनं च संहत्वातीव दुष्करमिति हेतोस्तादृक्षं क्लेशं वत्सस्याप हन्तुं तं च तस्मिन् प्ररोचयितुं न्याय्यमिति निश्चिन्वान आह त्वत्सृष्टेति. तज्जलानीति शान्त उपासीतेति श्रुतिः जगत्पालनं किंरूपं त्वयाचर्यत इत्याह साध्विति. साधूनां वेदशास्त्रादीनां च रक्षणं दुष्टानां शिक्षणमिति जगत्पालनं विविधमितिभावः. अथस्वेच्छया भूतानि सृजतो ब्रह्मणः कुत इयमव्यवस्थिता बुद्धिः शिष्टमशिष्टं पापिनं पुण्यकृतं स्वर्गिणं नारकिणं सुखिनं दुःखिनं च जनं युगपन्निरन्तरमेव स्रष्टुं तौ च तथा संहर्तुमुदियेत किं वेदं लीलाविभूतेरेव सब्रह्मचारी धर्मइत्याहानादीति. अनादिर्भगवान्कालो शरीरकुडै चेयिञ्चुचुनु, चेयुचुनु उन्नाडु. अट्ले हरशरीरकुडै संहरिम्पजेयुचुनु संहरिञ्चुचुनु गूडयुन्नाडु. इट्लु पञ्चीकरणाद्यागमम्बुचे ब्रह्माण्ड प्रभृति स्तम्बपर्यन्तमगु समस्तद्रव्यजातम्बुनु पञ्चभूतात्मकमनि स्पष्टीकरिञ्चबडिनदि. समान प्रकरणमगु तैत्तिरीय श्रुतियन्दु आकाशादि पञ्चभूतम्बुल युत्पत्ति पठिम्पबडुटचे त्रिवृत्करणमु गूड पञ्चीकरणमुनकुपलक्षणमनि तॆलियुचुन्नदि. इट्लु समस्त द्रव्यजातम्बुनु पञ्चभूतात्मकमगुचो केवल पृथिव्यादि व्यवहारम्बुनकनुपपत्तिनि साधिञ्चुटकै तत्तद्भूतव्याप्ति भूयस्त्वम्बु वलन पृथिवीत्वादि व्यवहारमु सङ्गतमगुचुन्नदनि सूत्रकारुलवारु 259 साधुसंरक्षणार्धाय वेदशास्त्रार्थसिद्धये दुष्टानां च विनाशाय सम्भवामि युगे युगे११ अनाद्यविद्यया बद्धा स्संसाराब्धि समुद्भवाः अलसा अल्ससत्त्वाश्च भविष्यन्ति नराः क्रमात्.१२ नाऽन्तोऽस्य द्विजविद्यत इत्यनादेः कालात्पवृत्ता अविद्यातया बद्धा अत एव संसाराब्धिसमुद्भवाः पुनः पुनर्जनन मरणद्वारगतागतिकाः बद्धा इत्यात्मनस्स्वतस्सुखित्वमुच्यते. एष आत्माऽपहतपाप्मा विजरो विमृत्यु र्विशोको विजि घत्सोऽपिपासुस्सत्य कामस्सत्य सङ्कल्प इति जीवात्मनो निस्गरेण बन्धरहितत्वश्रवणात्. अनादिस्संसारः पुरुषमनुरुन्धे गलति चेत्यभियुक्ताः. बद्धा इत्यनेन मोक्षोऽप्युक्तप्रायः. अविद्या हि स्वपरस्वरूपतिरोधानकरी संसार हेतुरिति भगवदर्चनेन तन्निवृत्तिर्मोक्ष इति. च प्रागेवोपपादितं द्रष्टव्यं १०. अलसा इति. अन्ये कृतयुगे धर्मास्त्रेतायां द्वापरे परे अन्ये कलियुगे नृणां युगह्रासाऽनुरूपतः चतुष्पात्सकलो धर्मस्सत्यं चैव कृतेयुगे चॆप्पियुन्नारु. पञ्चीकरणमुनु महदादि सप्तीकरणाष्टीकरणम्बुल कुपलक्षणमु दीनिने भगवत्पराशर महर्षियु चॆप्पियुन्नारु. इट्लु शरीरमुलु, (महाभूतमुलु, अहङ्कारमु, बुद्धि, अव्यक्तमु) ननु नष्टद्रव्यम्बुल नुपादानमुग गलिगिनवनि तॆलियु चुन्नवि. इन्द्रियमुलु शरीरमु नाश्रयिञ्चियुन्न द्रव्यान्तरम्बुलु. ई शरीरम्बुनु नित्यानित्य भेदम्बुनु द्विविधम्बगु नन्दु त्रिगुणद्रव्यकालजीव परस्वरूपकमगुनट्टि यीश्वरुनियॊक्कयु स्वाभाविकमगु गरुडभुजगादि रूपम्बगु नित्य सूरुल यॊक्कयु शरीरमु नित्यमु. अकर्म कृतमनियु कर्मकृतमनियु ननित्य शरीरमु पञ्चदशोऽध्यायः 260मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता नाधर्मेणागमः कश्चिन्मनुष्यान् प्रतिवर्तते. इतरेष्वागमाद्धर्मः पादशस्त्ववरोपितः चौरिकानृत मायाभिर्धर्मश्चापैति पादशः. अरोगास्सर्वसिद्धार्था श्चतुर्वर्ष शतायुषः कृतत्रेतादिषु ह्येषामायुः ह्रासति पादश इति मनुस्मरणात्. भविष्यन्ति कलौयुग इति पाठेप्ययमेव भावः. ११ न वेत्स्यन्तीति वेदितुं न प्रभवन्तीत्यर्थः आदिशब्देन विभवान्तर्यामिणौ गृह्यॆते तद्विस्तरस्त्वत्रैव चतुर्दशा ऽध्याये अथातो देवेदवस्य परस्य परमात्मन (१४-५) इत्यारभ्य सुलभान्मोक्ष सिद्ध्यै च भवत्यर्चास्वरूपधृदित्यन्तमुक्त्वा परव्यूहा दयश्चेमे क्लेशादेव हिमोक्षदा इत्युक्त्वा, तादृशक्लेश प्रकारमेवाऽष्टाङ्ग योगैर्ध्यानाद्यैस्तपोभिर्दुः खसाधनैः चिराद्ददति जीवानां मोक्षमन्यैस्सुदुर्लभ मिति प्रतिपाद्य अर्चारूपस्तु सुलभाद्ददाति परमम्पदमित्यादिनोपसंहारविस्तरो द्रष्टव्यः. तादृशमर्चा रूपमास्थाय लोके विहर्तुं भगवतेष्यत इति भावः. यद्वा आदिशब्देनार्चा रूपस्यापि ग्रहणेऽप्युक्त एवार्थस्सङ्गच्छते. यतो विवित्सन्तोऽप्यवलम्बमनाप्नुवाना न सिद्ध्यन्ति तस्मादित्यर्थः. तेषां विवित्सूनां विमुक्त्यर्थं विवित्सादरिद्राणामज्ञानिनां पापिनामप्युद्धारायेति विवेकः इत्थं सर्वलोकानुकम्पयेत्यर्थः द्विविधमु. महदादिरूपमगु नीश्वरशरीरमुनु इच्छा मात्र कृतमगु ननन्त गरुडादि नित्युलयॊक्कयु मुक्तुलयॊक्कयु शरीरम्बुलु कर्मकृतम्बुलु, स्वसङ्कल्प सहकृत कर्मकृतम्बुलनियु केवल कर्मकृतम्बुलनियु कर्मकृतशरीरम्बुलुनु द्विविधमैयुन्नवि. महात्मुलगु सौभरि प्रभृतुल यन्दाद्यमुनु तदितर क्षुद्रुलयं दुत्तरम्बुनु चूचुकॊनदगुनु. इदिगाक जङ्गममनियु अजङ्गममनियु नीरॆण्डु विधम्बुलुग मरियॊक विभागमु गलदु. नवेत्स्यन्ति प्रकाराणि परव्यूहादिकानि मे तस्मात्तेषां विमुक्त्यर्थं सर्वलोकानुकम्पया१३ 261 अर्चावताररूपेणेति :- स वा एष पुरुषः पञ्चधा पञ्चात्मेति श्रुतिः परव्यूहविभवान्तर्याम्यर्चारूपत्वेन पञ्चथेत्यर्थः तथा न सन्दृशे तिष्ठति रूपमस्यन चक्षुषा पश्यतिकश्चनैनं हृदा मनीषा मनसाऽभिक्लुप्तोऽय एतद्विदुरमृतास्तेभवन्तीति कठोपनिषदि श्रूयते. अस्यार्थः अस्यविष्णो रूपं सन्दृशे सन्दर्शनविषये न तिष्ठति. अनेन तस्य रूपमस्तीत्यवगम्यते यथोच्यते य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते रुक्माभं स्वप्नथीगम्यं रुक्माभं रक्तनेत्रास्य पाणिपादं श्रीवत्साङ्कं चतुर्भुजं पीताम्बरं शङ्खचक्रधरं सौम्यमित्यादि कश्चिदेवं चक्षुषा न पश्यति तर्हि कथमुपासितुं वृक्ष गुल्मलता वीरुत्तृणादुलन्दु वलॆ काष्ठादुलन्दुनु शिलादुलन्दुनु प्राणमुण्डुट वलननिवियु अजङ्गममुलगुचुन्नवि. शिलादि शरीरमुलन्दुनु जीमनि यवस्थानमुनकहल्यादि वृत्तान्त विवरमु दृष्टान्तमैयुन्नदि. देवमनुष्यतिर्यङ्नारकि भेदम्बुन जङ्गमम्बुनु चतुर्विधम्बुग नुन्नदि. असुर यक्षराक्षसादुलु देवयोनि विशेषम्बुलु भूमण्डलमन्दलि ब्रह्म क्षत्रिय वैश्यशूद्रादुलु मनुष्युलु वीरलन्दरकुनु श्रुतिस्मृत्युक्त विधिनिषेध निबन्धनमु गलिगियुन्नदि. प्रायश्चित्तमु अध्वरमु तपश्चर्य ब्रह्मविद्य मॊदलगुवानि यन्दन्वयिञ्चिनट्लु श्रतुलु जॆप्पीटचे देवतलकु गूड पै चॆप्पबडिन श्रुत्युक्त विधिनिषेधम्बुलु नियतमुलनि तॆलियुचुन्नदि. मृगपक्षि सरीसृपादुलु तिर्यग्योनु लनबडुनु. रौरवाद्ये कविंशति महानरकमु लन्दु दुःखैकाश्रयम्बुलुनु दुस्त्यजम्बुलुनगु शरीरमुलु गलिगिन वारलु नारकुलु योनिजमु अयोनिजमु ननि जङ्गममु द्विविधमु. चतुर्मुखुडु भगवानुनि नाभिकमलमु नुण्डियु, मधुकैटभादुलु अर्चावताररूपेण लोकेऽस्मिंश्चतुरानन अवतारं करिष्यामि भूम्या लक्ष्म्या समन्वितः१४ पञ्चदशोऽध्यायः 262मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता शक्यस्स्यादित्यत्राह हृदेति. परमात्मनो हृदयस्यैव श्रुतिरूपत्वाच्छ्रुति प्रमाणेनेत्यर्थः मनीषेति. मनसा ईष्ट इति मनिट् तेन मनुनेत्यर्थः मनस्स्मर्तॄणां मुख्यः तद्ग्रहणेन सकलस्मृतय उच्यन्ते तथाच स्मृतिप्रमाणे नेति फलितं मनसेति मनश्शब्देन भृग्वादयोमुनय उच्यन्ते. तद्वचन रूपश्रीशास्त्रप्रमाणेनेत्यर्थः. अभिक्लुप्त बिम्बरूपेण कल्पित इति ये विदुस्ते अमृता भवन्ति. अथवा हृच्छब्देन सकल श्रुतिस्मृति श्रीशास्त्रशिल्पादीना मभिप्रायो गृह्यते. तेन तमनुसृत्येत्यर्थःमनीषा आचार्य बुद्ध्या विभक्तिलोपश्छान्दसः मनसा शिल्पिचित्तेन चाभिक्लुप्त इति. तदेवामृतत्वं श्रुत्यन्तरे अधो यद्दारु प्लवते सिन्धोः पारे अपूरुषं तदा लभस्व दुर्हणस्तेन गच्छ परस्थलं.’ इति अस्यार्थः सिन्धोः पारे समुद्रतीरे श्रीमति जगन्नाधक्षेत्रे अदः प्रसिद्धं अपूरुषं परमात्मस्वरूपं यद्दारु इदं प्रतिमानिर्माण द्रव्याणामुप लक्षणं. प्लवते श्वेतदीपात्ल्पवमानं सदागत्य तत्र यथाशास्त्रं प्रतिष्ठापितो दोद्योति भगवत्सङ्कल्प मात्रम्बुवलननु दृष्टद्युम्नुडग्नि होत्रमुनुण्डियु उत्पत्ति जॆन्दिनट्लु प्रमाणमुलु तॆलियवच्चुटचे यिट्टि दैविध्यमु देवतिर्यङ्मनुष्यादुलयन्दु सम्भविञ्चुचुन्नदनि चॆप्पनगुनु. इट्टिविगाक तक्किनवन्नियु योनिजमुलु. मरियु नट्टि योनिजमुलन्दे ग्राम्यधर्ममु (मैथुनमु) अपेक्षिम्पबडुचुन्नदि. स्वर्गमु नुण्डि यवरोहणमु जेयु जीमडु योनिमार्गमुनु प्रवेशिञ्चुटकु पूर्वमु आकाशवायु धूमाभ्रमेघवृष्टि व्रीह्याद्युपादानम्बुलन्दु संसर्गमात्रमुनु बॊन्दुचुन्नाडु. अन्दु व्रीहियवौषधि वनस्पति तिलमाषादि रूपमुल जॆन्दुटकु पूर्वमन्दलि याकाशवाय्वादुल नुण्डि निर्गमनमु शीफ्रुसाध्यम्बुनु व्रीह्यादुलनुण्डि यनन्तरमु गलुगु निष्क्रमणमु दुःख साध्यम्बुनु अगुचुन्नदि. पञ्चमाहुति यन्दलि जीव परिणामादुलु योगादि शास्त्रमुललो दॆलियवलयु. 263 तत्प्रतिमारूपं ब्रह्म आलभस्व अर्चन दुर्हण इति सम्बुद्धिः दुर्भगेत्यर्थः. तेन च बिम्बेन ब्रह्मरूपेण प्लवेनवार्चनेन वा परस्थलममृतं स्थानं गच्छेति. तधा यजुषि यतो वीरः कर्मण्यस्सुदक्षो युक्तग्रावा जायते देवकाम, इति. अयमर्धः वीरोविष्णुः उग्रंवीरं महाविष्णुमिति नृसिंहतापिन्यां विष्णोर्वीरत्वं प्रसिद्धं विष्णोर्नुकं वीर्याणीति श्रुतिः विष्णुना सदृशो वीर्य इति श्रीमद्रामायणं. कर्मण्यः कर्मभिराराध्यः सुदक्षः भक्ताभीष्टकरणे समर्धः देवकामः क्रीडाकामः दिव् क्रीडेत्यादिधातोर्निष्पन्नो देवशब्दः क्रीडामाचष्टे. युक्तग्रावाशिलारूपीत्यर्धः जायत इति अन्यत्र च. पिशङ्गरूपस्सुभरो वयोथाश्श्रुष्टीवीरो जायते देवकाम इति. अयमर्थः पिशङ्गरूपस्सुवर्ण वर्णः सुभरस्सुभेन भर्तुंशक्यः वयसा गरुडेन ध्रियत इति वयोधाः श्रुष्टीबलवान् श्रुष्टीतु बलान्ब्रवीति कोशः देवकामो जायते प्रतिमा रूपी भवति तधान्यत्र. (देहोत्पत्ति, ओषधुल नुण्डि यन्नमु गलुगुनु. अदि मूत्र पुरीषम्बुलगनु स्त्रीपुरुषुलकु शोणित शुक्रम्बुनुगनु मूडु रूपमुलगुचुन्नवि. ई शुक्रशोणितमुललो क्षीरमन्दाज्यमुवलॆ सर्वव्यापिनियगुनॊक्क मायाशक्ति व्यापिञ्चियुन्नदि. पुरुषुनि बीजमूलम्बुनु शुक्रम्बुनु स्त्रीकुचमूलमुनु शोणितम्बुनु आधारमु जेसिकॊनिनगु नॊक्क वायु विशेषम्बुचे स्त्री गर्भालयमुनु प्रवेशिञ्चु चुन्नवि. आगर्भमन्दॊक्कटि मॊदलु पदिरात्रुल वरकुनु नॊक्कक रात्रियन्दु क्रममुग, कलिलमु, बुद्बुदमु, मांसलमु, पेशलमु, घनमु, व्यूहमु, बन्धमु, सुकुमारमु, वयसमु ननु नामम्बुल बरगु नर्थमासम्बुन बिण्डाकृतिदाल्चि क्रममुग नाद्यादियारुमासमुलन्दुनु शरीराकृतियु, शिरोबाहु प्रदेशम्बुलुनु, जठर कटिदेशम्बुलुनु, पाणिपाद द्वयम्बुनु, रोम कूपम्बुलुनु अस्थिसङ्घातम्बुनु गलुगुचुन्नवि. सप्तमम्बुन जीव पञ्चदशोऽध्यायः 264मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अश्मानमाघणं प्रपद्ये इति. आयमर्थः आघणं शिल्पिनाशास्त्रमनुसृत्य टङ्केनोत्कीर्ण रूपमश्मानं पाषाणामयं परमात्मानं प्रपद्य इति. एतेनार्चाया अवतारत्वं तस्याः प्रतिमाता दात्म्यं तद्रहस्यवेदिना ममृतत्वप्राप्तिश्च. सङ्क्षेपेण प्रतिपादितं अत्रायं विवेकः. परव्यूह विभवान्तर्यामि स्वरूपवेदि नामप्यर्चावतारो मुख्यः. आत्मक्रीड आत्मरतिः क्रियावानेष ब्रह्मविदां वरिष्ठ इति श्रुतेः. नच तेषामप्यर्चा परत्वेपरस्परमधिकारितारतम्य विरहः. प्रकारभेदेन तदभ्युपगमात्. यधापराभिमतयोर्भक्ति प्रपत्त्योरिति. पुनश्च व्यतिरेकमुखेन प्रतिमार्चनमन्तरा परमात्मनिषेवणं न सम्भवतीत्याह श्रुतिः नायमात्मा बलहीनेन लभ्यो न च प्रमादा त्तपसो वाप्यलिङ्गात् एतैरुपायैर्यतते यस्तु विद्वांस्तस्यैष आत्मा विशते ब्रह्मधामेति मुण्डोपनिषदि अयमर्थः. अयमात्मा परमपुरुषः बलहीनेन भगवदाराधनानुकूलशरीरेन्द्रिय पाटवरहितेन न लभ्यः प्रकाशम्बुनु नष्टमम्बुन परिपूर्णदेहम्बुनु गलिगि नवमम्बुन प्रचलनमु गलिगि यावल जननमन्दुनु. स्नायुम मज्ज अस्थि यनुनिवि रेतोमयम्बुलुनु त्वग्रक्तमांसम्बुलु शोणितमयम्बुलु नगु निट्लु सप्तधातुमयमै शरीरमु वृद्धिजॆन्दुचुन्नदि. शुक्राधिक्यमुचे पुरुषुण्डुनु शोणिताधिकमुचे स्त्रीयु साम्यम्बुन नपुंसकम्बुनु गलुगुनु. स्त्री पुरुष भावमुनन्दधीनमै यागर्भमुनकु वर्णम्बुनु गलुगुनु. विमानार्चनकल्पं मरीचिः. इट्ले जरायुजाण्डजोद्बिज्जस्वेदजादि भेदम्बुल नॆरुङ्गदगुनु. जरायुवनगा गर्भमुनु चुट्टियुण्डॆडि माययनुचर्ममु दीनिनुण्डि गलुगु मनुष्यपश्वादुलु जरायुजमुलु, अण्डमुनुण्डि गलुगु पक्ष्यादुलण्डजमुलु भूमिनि भेदिञ्चि युत्पत्ति जॆन्दु वृक्षादुलु, उद्भिजमुलु, स्वेदमु वलन गलुगु यूकमशकादुलु स्वेदजमुलु. 265 प्रमादाद्भगवदाराधनोपकरणार्जनानवधानात् अलिङ्गात्प्रतिमारहिता त्तपसो ध्यानाद्वा नलभ्यः लिङ्गशब्दस्य मूर्तिपर्वतं भागवते द्रव्यक्षित्यात्मलिङ्गानि निष्पाद्य प्रोक्ष्यचासनं, इतिद्रव्याणि पुष्पादीनि जन्त्वादिशोधनेन आत्मान मव्यग्रतया लिङ्गं मूर्तिमनुलेपन क्षालनादिना निष्पाद्य योग्यानिकृत्वेति. एतैरुपायैरेतेषामुक्तानां प्रकाराणामुपायशब्देनोपसंहारादा लोचनार्धक तपधातोर्ध्यानार्थकत्वं सिद्धं. एतैः प्रमादरहितार्चनध्यानादि रूपैर्यो यतते तस्यात्म ब्रह्मधाम परमम्पद मश्नुत इति. विस्तरस्त्वन्यत्र द्रष्टव्यः. तस्य चार्चारूपेणवतीर्यमाणस्य देवीभ्यां नित्यं दाम्पत्यं विशदयति भूम्यालक्ष्म्यासमन्वित इतिह्रिाया लक्ष्म्या समन्वित इत्यपिपाठः. ’ह्रीाश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्याविति श्रुतिः’ तधा अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी विश्वव्यचा इषयन्ती सुभूतिश्शिवानो अस्त्वदितिरुवस्थ इति श्रुतिः अदित्यादि शब्दसामानाधिकरण्या दियं श्रुतिर्भूविषया अदितिशब्दस्तु भूमिर्भूम्ना द्यौर्वरिणान्तरिक्षं इट्टिव्यष्टि सृष्टि यन्दलि जीवशरीरमुलन्नियु सद्वारकम्बुगनु अद्वारकम्बुगनु गूड नीश्वरुनकु शरीर भूतम्बुलनियु जीमनकु मात्रमु परमात्मसङ्कल्पायत्त कर्म कृतम्बयिननु अद्वारकम्बुग निय्यवि यीश्वर शरीरम्बुले यनियु रॆण्डु सम्प्रदायमुलु व्यवहारमन्दुन्नवि. तात्कालिकमगु नवस्थनुगूर्चि मनुविट्लु चॆप्पियुन्नाडु. ’ईजगमन्तयु नॊकानॊकप्पीडु अनगा प्रळयकालमन्दु तमश्शब्दवाच्यम्बगु प्रकृतियन्दु लयमै युण्डॆनु. तमस्सुनन्दु दागिन पदार्धम्बुलॆट्लु प्रत्यक्षगोचरम्बुलु काजालवो अट्ले प्रकृतियन्दु लयिञ्चिन भूतम्बुलुनु प्रकृतितो अत्यन्त सूक्ष्मरूपम्बुन लयिञ्चि युण्डुननि भावमु. अट्टि प्रकृतियुनु ब्रह्मतनुवन्दव्याकृतमै कलसियुण्डुटञ्जेसि यट्ले प्रत्यक्षगोचरमुनु अनुमाणगोचरमुनु पञ्चदशोऽध्यायः 266मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता महित्वा उपस्थेते देव्यदितेग्नि मन्नाद मन्नाद्यायादथे इत्यादौ भूविषयतया प्रसिद्धत्वात्. तधा इषयन्तु पदसामानाधिकरण्यमपि तत्रहेतुः. इषयन्तिशब्देन ह्यन्नाकार परिणामहेतुत्वादिकमभिथीयते. ईश्वरीग्ं सर्वभूताना मित्यादिश्रीविषयाप्रकरणात्. अत्र च वक्ष्यमाण विधया लक्ष्म्या अपीश्वरकोटि निविष्टत्वेन सर्वशरीरकतया जीवकोट्यनुप्रविष्ट भूम्यादेरपि तच्छरीरत्वाल्लक्ष्यं शत्वमेव केचिदाहुः. अत्र समन्वित इत्युपसर्ग द्वयबलान्नित्यदाम्पत्यं स्मर्यते. अत्रार्थे जिज्ञासाधिकरणे भगवान् भाष्यकारः तत्र च जगन्मातुर्लक्ष्म्याः प्रपत्तिः प्रथमं कार्या सा हिपुरुषकारभूता ’’लक्ष्मीः पुरुषकारत्वे निर्दिष्टा परमर्षिभि’’ रिति वचनात्. तदनन्तरं लक्ष्मी विशिष्टस्यैव भगवतो नारायणस्य प्रपत्तिः कार्या लक्ष्मी विशिष्ट एवैकः प्रपत्तव्य इहोदित’ इति वचनात् लक्ष्म्या वैभवमाह भगवान्मरीचिः ज्ञानकाण्डे (विमानार्चनकल्पेऽ शीततमे पटले) तदिष्णोर्विभूतिश्श्रीः सा च नित्याऽऽद्यन्तर हीताऽ व्यक्तरूपिणी प्रमाणा प्रमाण साधारणीभूता विष्णोस्सङ्कल्पानुरूपा (वाचकम्बगु स्थूलशब्दादि राहित्यम्बुचे) शब्दप्रमाण गोचरम्बुनु काकुण्डॆनु. दानञ्चेसि यिदमित्थमनि तॆलियरानिदै युण्डॆनु. कानि आयवस्थनु नास्तियनि चॆप्पीटकु वलनु पडकुण्डुनट्लु ’तद्देहं तर्ह्यव्याकृतमासीत्’ ’सदेव सोम्येदमग्र आसीत्’ अनु मॊदलगु श्रुतुलचे जगत्तन्तयु ब्म्रह्मात्मकम्बै युण्डॆननि ’आसीत्’ अनु नस्तित्ववादमु चॆप्पबडिनदि. इट्लविज्ञेयम्बै युण्डुटचेतने सर्वम्बुनु प्रस्तुप्तम्बुनुं बोलॆ कार्यक्षमम्बै यॊप्पॆनु. अट्टि प्रलयावसानमुन ’स एकधा भवति द्विधा भवति’ अनुनट्लु अव्यक्तुण्डुनु स्वेच्छापरिगृहीत शरीरुण्डुनु अगु ना भगवानुडु आ प्रकृतियन्दु महाभूतादुलनु स्थूलसूक्ष्मरूपम्बुन व्यक्तपरचुचु सृष्टिसामर्थ्यम्बुन प्रकृति प्रेरकुडै याविर्भविञ्चॆनु. अनु मॊदलगु तीरुन चॆप्पबडिनदि. 267 नित्यानन्दमयी मूलप्रकृतिरूपा शक्ति रिति. अयमर्थः तद्विष्णोः तस्य सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेत्युक्तलक्षणस्य विष्णोर्णारायणस्य विभूतिः परमैश्वर्यरूपिणी श्रीः श्रीयते आश्रीयते सर्वैरिति म्यत्पत्त्या श्रीशब्दवाच्या नित्याऽऽद्यन्तरहिता नित्यरूपितयाऽऽद्यन्तरहीतेत्यर्थः अव्यक्त रूपिणी बाह्येन्द्रियागोचर स्वरूपा प्रमाणाऽप्रमाण साधारणी भूता श्रुति प्रमाण गोचरतया तदितर प्रमाणागोचरतया च तयोस्साधारणीभूता. विष्णोस्सङ्कल्पानु रूपा तदधीनेत्यर्थः. देवत्वे देवदेहेयं मनुष्यत्वेच मानुषी विष्णोर्देहानु रूपां वैकरोत्येषाऽत्मनस्तनु मित्युक्ते. यथापरमपुरुषस्सर्वव्यापकोऽ पि जगद्रक्षणायतत्त द्रूपं प्राप्नोति तथा भगवत्सङ्कल्पानुगुणं तत्तद्रूपा भवतीत्यर्थः. पारमात्मिकोपनिषदि. आशास्समस्ता प्रतरन्नुवन्तस्तास्तास्सुवेद्यां कमला समस्ताताम्मे गृहे वा समधत्त पुष्टिंस्वाहेति भगवत इव देव्या अपितत्तद्रूपप्राप्तिश्रवणात्. नचशङ्क्यं अन्तर्बहिश्चेत्यादिश्रुत्या नारायणस्य तनयन्दु लीनमैयुन्न या प्रकृतिनि अट्ले लीनमुलयि युन्न यसङ्ख्यातम्बुलगु जीवकोट्लनु ईयुभयम्बुलनु वहिञ्चि युन्न तन दिव्यशरीरमुनु समाहितुडै यवलोकनमु जेसि जीवेशुण्डुनु विष्णुण्डु नगु श्रीमन्नारायणुडु तनलो निट्लनि चिन्तिञ्चॆनु. ई विश्वमन्तयु नायात्मचे यनु प्रवेशिञ्चिनवाडनै नामरूपम्बुल सृजियिञ्चॆदननु नदिये भगवानुनि चिन्तन स्वरूपमै युन्नदनि श्रुति चॆप्पीचुन्नदि. इट्लु चिन्तनमु जेसिनन्तने भगवानुनि नाभियन्दॊक सुलक्षणमगु कमलमुद्भविञ्चि याकमलमन्दु दिव्यसौन्दर्य सम्पन्नुडगु चतुर्मुख ब्रह्म जनिञ्चॆनु. अट्लु जन्मिञ्चिन याचतुर्मु खुण्डुनु विष्णुध्यानपरायणुडायॆनु. अन्तट भक्तवात्सल्य जलनिधियु करुणासमुद्रुण्डु नगु ना देमडु सुप्रीतुडै तन नाभीकमल मन्दुद्भुविञ्चिन पुत्रुण्डगु ब्रह्मनु तिलकिञ्चि यिट्ल पलिकॆनु. ओ पञ्चदशोऽध्यायः 268मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता परं सर्वव्यापित्व मभिदीयते. कधं लक्ष्म्याअपीति. प्रभाप्रभावतो यद्वदेकोक्ता वितरान्वय. इति. विष्णुपुराणे च त्वयेदं विष्णुना चाम्बजगद्व्याप्तं चराचर मिति प्रतिपादनेन देव्याअपि सर्वव्यापित्वावगमात्. इत्धञ्च लक्ष्म्या समवेतस्यैव नारायणस्य सर्वव्यापकत्वादयस्सिद्ध्यन्ति, ततो लक्ष्मीविशिष्टस्यैव परमपुरुषस्य प्रथमतत्त्वभावस्सम्पद्यते. प्रकृतिपुरुषौतत्त्वद्वयं. तावपि नित्यौ माया प्रकृतिः मायी विष्णुः प्रकृतपुरुषावेतावनादी (मरीचिः) इत्यभिधानाच्च न तत्त्वत्रयातिरेकः नित्यानन्दमयी अत्राऽनन्दमयोऽभ्यासा दिति वक्ष्यमाणसूत्र इव मयटोऽर्थो बोध्यः मूलप्रकृतिरूपेति. तदभिमानिनीत्यर्थ इत्यादि अयम्भावः ’अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी’ ईशानो भूतभव्यस्येत्यादामभयत्रापीशानत्वश्रवणात्तधा विष्णुपत्नी श्रियःपतिरिति परस्परं पतिपत्नी शब्दोक्तस्वामित्व दर्शनादुभयोरपि साम्यमेव तुल्या चतुर्मुखा! चरा चरात्मकम्बगु जगमुनन्तयु नीम सृजियिम्पुमु. अट्टि जगमुनन्दु विहरिम्प नाकिच्छ गलुगुचुन्नदि. आ सृजियिम्पबडॆडि नीसृष्टिकार्यमु निर्विघ्नमुग नॆरवेरुटकयि साधुमलनु रक्षिञ्चुकॊरकुनु वेदशास्त्रमुल प्रयोजनमुनु सिद्धिम्पजेयु कॊरकुनु दुष्टुलनु शिक्षिञ्चुकॊरकुनु प्रति युगमुनन्दुनु नेनवतरिञ्चुचुन्दुनु. इट्ले गीतयन्दुनु ’यदा यदा हि धर्मस्यग्लानिर्भवति भारत अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहं’ परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृतां’ धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगेयुगे’ अनि चॆप्पबडियुन्नदि. इचटनॊक संशयमु विचारिम्पबडियुन्नदि. प्रजलनु सृजियिञ्चगलननि यॆप्पीडा भगवानुडु सङ्कल्पिञ्चु चुण्डुनो अपुडु तन यभीष्टमुन कनुगुणम्बुलगु गुणम्बुलु गलिगि स्वशक्तिचे गूडिकॊनि लीलामात्रम्बुन नी प्रपञ्चमुनु कार्यकारणभावम्बुन यधापूर्वमुग सृजियिञ्चुचुण्डुनु. इट्लु समस्त जीवरासुलनु 269 गुणवयोरूपैर्मनः प्रमधनैर्हरेरित्यादिप्रमाणाच्च नरनारी मयोहरिः’ ’नारायणात्मिकां देवीं त्वं यादृशोऽसि कमलामपि तादृशीं ते दारान्वदन्ति युवयोर्नतु भेथगन्धः मायाविभक्त युवतीतनुमेकमेवत्वां मातरं च पितरं च युवानमाहुरित्यादि वचनानुरोधाच्च सत्तादिविशिष्टो भगवानेव श्रीरितिवास्त्रीरूपनित्य विग्रहान्तर विशिष्टस्स एव श्रीरिति वा दैत्यमोहन भूमिका परिग्रहन्यायेन स्वयमेवभोगार्थं - परिगृहीतकादाचित्ककान्ता विग्रहस्सएवश्रीरिति वाभगवतेव स्वरूपैक देशः पृथगहन्तया परस्पर भोक्तृत्वाय सर्वदा परिगृहीत श्रीरूपश्श्रीशब्दार्थत्यैकवादः जगदुत्पादिका शक्तिस्तव प्रकृतिरिष्यते. सैव नामसहस्रेषु लक्ष्मीश्श्रीरिति कीर्त्यते. शक्तिर्नारायणी दिव्या सर्वसिद्धान्तसम्मता. देवाच्छक्तिमतोभिन्ना ब्रह्मणः परमेष्ठिन इति वचनाच्छक्तित्व शक्तिमत्त्ववादः. एष चैषाचशास्त्रेषु धर्मधर्मिस्वभावतः. भवद्भावस्वरूपेण सृजियिम्प निश्चयिञ्चु प्रभुडगु नाब्रह्मस्वेच्छामात्रम्बुन भूतम्बुलु सृजयिम्प नुद्देशिम्पनातनि वलन याकाशम्बुनु अन्दुण्डि वायुमनु दानिनुण्डि यग्नियु क्रममुग नन्दुण्डि युदकमु पृथिवि ओषधुलु अन्नमु भूतम्बुलु नुत्पन्नमायॆनु. अनि विमानार्चन कल्पमन्दुपदेशिम्पबडिन तीरुन नी विधमगु सृष्टियन्तयु परमपुरुष कर्तृकम्बनि सिद्धिञ्चुचुन्नदि. इट्ले मूल प्रकृति महदहङ्कारेन्द्रिय तन्मात्र महाभूतादि चतुर्विंशति तत्त्वमुल सृष्टिप्रकारमु विस्तरम्बुग पूर्वमॆरिगिम्प बडिनदि. आ वॆनुक गावलयुनट्टियु तनयभिलषितं बगुनट्टियु सृष्टिनि जेयुमनि मात्रमे भगवानुडु ब्रह्म ननुशासनमु जेयुचुन्नाडनि भावमु. ईब्रह्म चेयदगिन सृष्टिने व्यष्टिसृष्टियन्दुरु. पैजॆप्पिन भूतान्त सृष्टियुनट्ले समिष्टिसृष्टि यनियु चॆप्पबडुनु. सर्वेषान्तु स नामानि कर्माणि च पृथक् पृथक् वेदशब्देभ्य एवादौ पृथक्संस्थाश्च निर्ममे यनु पञ्चदशोऽध्यायः 270मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तत्त्वमेक मिवोदिताविति भवद्भावत्वगिरः यथा सर्वगतो विष्णुस्तथैवेयं द्विजोत्तम’ आक्रम्य सर्वान्तु यथा त्रिलोकीं तिष्ठत्ययं देववरोऽसिताक्षी तथा स्थिता त्वं वरदे तथा पीत्यादि तद्वद्भाव व्यपदेशः विष्णोश्श्रीरनपायिनी नानयोर्विद्यते परमित्यादयो व्यतिरेक द्वित्वादिनिर्देशाः इत्धं हि साम्यादि विभिन्नाः पक्षाः परिदृश्यन्ते सत्तायां श्रीश्रीशयोः. एतेहि व्यवहारास्सर्वे तयोर्नित्यदाम्पत्यनिबन्धना स्स्वरसतस्सङ्गच्छन्ते. तत्र ज्ञानानन्दाद्यत्यन्त साम्याज्जगत्कारणत्व शेषित्व शरण्यत्व प्राप्यत्वादि साम्याच्च साम्यगिरां निर्वाहः तथाहि आनीदवातं स्वधया तदैक मिति स्वदा शब्दितलक्ष्मीविशिष्टस्य परमात्मन स्सृष्टिप्राक्काले आनीदिति सत्ता प्रतिपादनाद्देव्या अपि जगत्कारणत्वं सिद्ध्यति. स्वधात्वं लोक पावनीत्युपबृंहणानुरोथात्स्वधाशब्दस्य लक्ष्मीवाचकत्वमपि सिद्धं. एषैव सृजते काले सैषा पाति जगत्त्रयं जगत्संहरते मॊदलगु मानवादिवचनोपबृंहितमगु नी सृष्टि चतुर्मुख कर्तृकम्बुग जॆप्पबडुचुण्ड पूर्वोक्तछान्दोग्य श्रुतिचे दीनिनेकवाक्यत जॆन्दिञ्चि चदुवगा व्यष्टिसृष्टिकार्यमु परब्रह्ममा लेक चतुर्मुखुडा यनुसंशय मुदयिम्प नवकाशमेर्पड जूचि यट्टि संशय निवृत्तिजेयुट कॊरकयि सञ्ज्ञामूर्ति यनु मॊदलगु सूत्रमुचे निय्यदि परमपुरुष कर्तृकम्बुनि सूत्रकारुलु ब्रह्म सूत्रमुलन्दु सिद्धान्तमु जेसियुन्नारु. आसूत्रमन्दलि भाष्यमिट्लु चॆप्पीचुन्नदि. चतुर्मुखांशान्तर्यामियगु परम पुरुषकर्तृकमा! नामरूप व्याकरणात्मकमगु प्रपञ्चसृष्टि चतुर्मुख कर्तृकमा! यनुनदि ई सूत्र मन्दलि संशयमै युन्नदि. ई जीमनि यन्दुनु प्रवेशिञ्चि नामारूपात्मकमगु स्सृष्टिनि जेयुदु ननु श्रुतिबलमुचे नीसृष्टि परमात्म व्यतिरिक्त जीवकर्तृकमनि व्यक्तमुग दॆलियुचुण्डुटचे केवलसमष्टि जीमडगु चतुर्मुखुनि वलनने जगतस्सृष्टि युपपन्नम्बगुननि 271 चान्ते जगत्कारणसंस्थिदि तेत्यादयोप्य त्रानुग्राहकाणि प्रमाणानि. अस्या मम च शेषं हि विभूतिरुभयात्मिका’ लक्ष्म्या सह हृषीकेशो देव्याकारुण्य रूपया रक्षकः संसारार्णवतारणीं वाचः परं प्रार्धयिता प्रपद्येन्नियतश्श्रियं’ आत्मविद्याच देवि त्वं विमुक्तिफलदायनी यामालम्ब्य सुखेनेदं दुस्तरं हि गुणोदधिं विस्तरस्त्यचिरेणैव व्यक्तध्यान परायणाः. श्रुणाति निखिलान् दोषान् श्रीणाति च गुणैर्जगत् श्रियते चाखिलैर्नित्यं श्रयते च परं पदं श्रयन्तीं श्रियमाणां च श्रुणतीं श्रुण्वतीमपि वैकुण्ठे तु परेलोकेश्रियासार्धं जगत्पतिः . आस्ते विष्णुर चिन्त्यात्मा भक्तैर्भागवतैस्स’ हेत्यादीनि चात्रप्रमाणान्तराणि द्रष्टव्यानि. तत्र च देवी निष्ठञ्जगत्कारणत्वं स्वरूप योग्यतामात्ररूपं. न तु फलोपहित व्यापारात्मकं देव्या दण्डधरत्व विरहन्नारकिजन्मस्थित्युपधायक व्यापार विरहाद्व्यष्टि संहारोपधायक व्यापारविरहाच्च. शरणत्वप्राप्यत्वे अपि पूर्वपक्षमु. हन्ताह मिमास्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि यनु नीविषयश्रुतिचे विभिन्न वीर्यकम्बुलै पृथग्भावम्बु जॆन्दिन तेजोजलान्न रूपम्बुलगु नीमूडु भूतम्बुलनु परस्पर समागमम्बुलेक वॆर्वेरैयुण्डु नन्तवरकुनु प्रजासृष्टि कुपयुक्तम्बुलु गाजालम गनुक वीनिनि प्रत्येक मॊक्कॊक भूतमु यॊक्क यंशमॊक्कॊक दानितो जेर्चि त्रिवृत्करणमु जेसि यी चतुर्मुख रूपियगु जीमनन्दुनु प्रवेशिञ्चि नेने नामरूपम्बुलु सृष्टि गाविञ्चॆदननु नर्थमु गलुगुचुन्नन्दु वलननु तस्मिन्नण्डेऽ भवद्ब्रह्म सर्वलोक पितामहः अनु विधम्बुन ब्रह्माण्ड सृष्ट्यनन्तरमु ब्रह्म जनियिञ्चॆननि तॆलियुटचे नण्डसृष्टि प्राग्भावियगु त्रिवृत्करणपञ्ची करणादुलनु तदनन्तरजातुडगु चतुर्मुखुडु चेयजालक पोमट वलननु यी सृष्टि चतुर्मुखान्तर्यामियगु परमपुरुषकर्तृकमनि सिद्धान्तमु. देनिचे ’करवाणि’ यनु नुत्तम पुरुष निर्देशमुनु पञ्चदशोऽध्यायः 272मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता प्राधान्या प्राधन्यभेदभिन्न इति विवेकः. तथैवैक्यवादो प्येवं. द्वन्द्वरूपेणात्यन्त समतया प्रकारैक्येन समस्त प्रपञ्चप्रतियोगिकैक शेषित्वाश्रयत्वेन महेन्द्राग्निषोमादिवद्यधाविनियोगं श्रियातद्वल्लभस्यवैशिष्ट्यात्समस्तात्म हविः प्रत्युद्देश्यैक देवतात्वविशेषेण वा निर्वाहः. तथाहि तुल्यशीलवयोवृत्तां तुल्याभिजनलक्षणामिति द्वन्द्वरूपेऽत्यन्त साम्यावश्यं भावान्मिधुनरूप तयाऽन्तस्साम्यं. यथा महेन्द्र देवताके यागे नेन्द्रमात्रस्य देवतात्वमपितु महत्त्वविशिष्टस्यैवेति विशेषण विशेष्योभय पर्याप्तमेकमेव देवतात्वं यधा अग्नीषोमीयागे केवलस्याऽग्नेः केवलस्याऽवासोमस्यन देवतात्वमपि तूभयपर्याप्तमेक मेवदेवतात्वं. तधाऽत्महविरुद्देश्य देवतात्वं दम्पत्योर्व्यासक्तमित्यर्धः ’अस्यामम च शेषं’ मकारस्तु तयोर्दास’ इत्यादि वाक्यपर्यालोचनायां उभयोरपि व्यासक्त देवतात्वप्रतीतीरग्नीषो समानकर्तृकम्बगु नॆडलने युपपन्नम्बुगुननि भावमु. जीवेनात्मनायनु निर्देशमु शरीरात्मनिबन्धनमगुटचे जीवशरीरियगु परब्रह्मये जीवशब्दमुचे प्रतिपादिम्पबडुचुन्नदनियि भावमु अनु मॊदलगु तीरुन जॆप्पबडियुन्नदि. (स्वेच्छा मात्रम्बुन भूतम्बुल निर्मिञ्चुनट्टि याविधातकु शिष्टुलु अशिष्टुलु पापि, पुण्यात्मुडु, स्वर्गि, नारकि, सुखि दुःखि यनुनट्टि परस्परविरुद्ध धर्मुलगुजनम्बुल नॊकरिप्रक्क नॊकरिनि निरन्तरमुग नॊके समयमुन निर्मिञ्चुटकुनु अट्ले संहरिञ्चुटकुनु येलबुद्धि जनियिम्पवलयिनु. इय्यदि लीलाविभूति यॊक्क सहजधर्ममा यनि शङ्किञ्चि यनादि यनु श्लोकमुचे समाधानमु जॆप्पीचुन्नारु) आ विद्य यनुनदियनाद्यनन्त मगु कालम्बुननादिग वच्चुचुण्डुटचे अट्टियनादियगु नविद्यचे यावरिम्पबडुटचे दानियन्दु बद्धुलगुटचेतने संसार समुद्रमन्दु जनन मरण द्वारम्बुन गतागतम्बुलु सल्पुचुण्डिन जीमलु 273 मनयः द्वयपर्यालोचनायां लक्ष्मीविशिष्टस्य देवतात्वप्रतीतेर्महेन्द्र नयश्चात्र बोध्यः. शक्तित्ववादास्तु पत्नीत्वादिरूपेण विशेषणत्वाभिप्रायाः. सृष्ट्यादिव्यापारेषु समान लीलतया प्रेरकत्वेन सहकारित्वाभिप्रायावा. प्रयुज्यते च सर्वत्र स्त्रीपुंसात्मकेषु द्वन्द्वान्तरेष्वपि शक्तित्ववादः. कार्योपयोग्यपृथक्सिद्ध विशेषणस्य शक्तिशब्दाभि थेयत्वादपृथक्सिद्दसाम्येन वा कार्योपयोगित्व साम्येन वा शक्ति शब्दप्रयोगोपपत्तिरित्यर्थः. नत्वद्रव्य विशेषणरूप शक्त्यात्मकाभिप्रायाः. द्वन्द्वान्तरेषु यथा पार्वती परमेश्वरयोः पार्वत्यां शिवश्शक्त्या युक्तोभव तीत्यादौ शक्तिशब्दः प्रयुज्यते. तथा शक्तिचक्रस्य नायिकां’ ’नवकोटि महाशक्ति समुपास्य पदाम्बुजेत्या दामक्ताभिप्रायतया शक्तिशब्दस्यप्रयोगदृश्यते. किञ्च लक्ष्म्या ईश्वराद्भिन्नत्वे युगक्रमम्बुन नल्पसत्त्वमु गल वारलुनु आलस्यमु गलवारलुनु अगुचुन्नारु. इट्ले आत्मपदार्थमु पापरहितुण्डुनु जरामरण शोकक्षुत्पिपाना विरहितुण्डुनु सत्यकामुण्डुनु सत्यसङ्कल्पुण्डुनु अनि जीवात्म यॊक्क स्वाभाविकाकारमु बन्ध रहितम्बनि श्रुति चॆप्पीचुन्नदि. बन्धमनुनदि विमोचनमगुटयु नुक्तप्रायमु. अविद्ययन स्वपर स्वरूप ज्ञानमुनु मरगुपरचुटचेतने संसार हेतुवगुननियुनु भगवदर्चन मॊण्डुचे निय्यदि निवृत्ति जॆन्दिनन्त मोक्षमु गल्गुननियु पूर्वमुपपादिम्पबडियुन्नदि. युगचतुष्टयम्बुनन्दुनु युगलक्षणमु नुद्देशिञ्चि धर्ममुलु वॆर्वेरै युन्नवि. कृतयुगमुनन्दु धर्ममुनु सत्यमुनु नाल्गुपादमुलै नडुचुनु. अप्पीडधर्ममु प्रजल नाक्रमिम्पजालदु. तक्किन युगमुलन्दु क्रममुग नॊक्कॊक दानियन्दु धर्ममु पादमु पादमुग क्षीणिञ्चुचुन्नदि. अधर्ममु क्षीणिञ्चिनन्तट नास्थानमन्दु चौर्यमु अनृतमु माय यनु नवि वृद्धिजॆन्दुचुन्नवि अनु मॊदलगु विधम्बुन पञ्चदशोऽध्यायः 274मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तद्विग्रहस्य नित्यदाम्पत्य व्यवहानुरोधान्नित्यत्वेच सति भगवच्छाЍस्त्र्षु व्यूहवद स्थाभेदवादाः राघवत्वेऽभवत्सीतारुक्मीणीकृष्णजन्म’ नीत्यादि वाक्य प्रतिपन्नसीताद्यवतारविषया द्रष्टव्याः. सर्वस्य भगवदात्मकत्वेन तस्य स्वेच्छया पठेच्छया वा कार्यदशापन्नस्यापि भगवदवस्थाभेदत्वाद्देव्यवतारस्यापि भगवदवस्था रूपत्वं सम्भवति. आगन्तुरपृथक्सिद्धो धर्मोऽऽवस्थेति कीर्त्यत. इति तल्लक्षणात्. एवमिच्छा संविदहन्तादि व्यपदेशा अपि प्रणयानुविथेयत्व स्वयम्प्रकाशत्व स्वरूप निरूपकत्व विशेष रूपादिपराः. उक्तं चाभियुक्तैः . समाननयान्महिष्यादिसिद्धिः. ननुशेषित्वे विशिष्टविधिरशक्यः. अस्यशेषस्य, तदन्यशेष त्वायोगात् न चानुवादः. अत एव किञ्च महिष्यादिकं परस्य शरीरं. अन्यथा एकमेवेति विरुद्ध्यते. आनन्दादिवदपृथग्भावाभावात्. अतस्समत्वान्नमिथश्शेषशेषितामैनं पत्युः पत्य्ना अपीतिलोकसिद्धं. उभयाधि ष्ठानं चैकं शेषित्वं अविभागस्मृतेः. तदुक्तं नीतिविद्भिः अन्यतरानिच्छायां त्याग नी यंशमुनु मनुम चॆप्पियुन्नाडु. वारलु परव्यूह विभवान्तर्यामि स्वरूपम्बुल दॆलियजालरु. (परव्यूहादुल नॆरुगजालनि हेतुमनु अर्चावतारमन्दलि सौलभ्यम्बुनु सविस्तरम्बुग वॆनुकटि यथ्यायम्बुन नैदवश्लोकमु मॊदलगु चॆप्पबडिनन्दुन नायंशमचट जूडनगुनु. कामन सर्वलोकानुग्रह परुण्डनगुट चेतने वारलकु मुक्तिनॊसङ्गुट कॊरकु नेनर्चावताररूपम्बुनु धरिञ्चि भूदेवितोडनु श्रीदेवितोडनु कूडिनवाडनै यवतरिञ्च गलवाडनु. ईयर्चावतारमु श्रुतिप्रति पाध्यमैनदनुटकु प्रसङ्गवशमुन कॊन्नि प्रमाणमुल निरूपिञ्चॆदमु. ’सवाएष पुरुषः पञ्चधा पञ्चात्मा’ विष्णुपुरुष सत्याच्युता निरुद्ध रूपम्बुन बञ्चव्यूहात्मकुण्डगु नीपरम पुरुषुडु परव्यूहादि रूपम्बुन पञ्च प्रकारमुलगुचुन्नाडु अनिभावमु) इट्ले न सन्दृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुषोपश्यति कश्चनैनं 275 एव न प्रवर्तत इति. सह्यनिर्वृत्तिः पृथक्त्वे, एतन्न्याय सहकृतवाक्येन च शेषित्वविशिष्टपत्नीविधिः. अनूद्यवा न च लोके शरीर स्यापत्नीत्वं नाममानान्त रागोचरे विरोधः. अचित्त्वाच्चापत्नीत्वं लोके स च स्वस्मिन्नात्माश्रयदोषः. शेषत्वमन्यत्रापि अविरोधादिति. द्वन्द्वम्प्रति जगतश्शेषतैकरसमत्वमुप पादितं. अस्यार्थः. समाननयादिति दिव्यस्थाननिरूपणस्य प्राक्प्रस्तुतत्वानादि न्यायासाम्यादित्यर्धः अस्येशाना जगत इति वाक्येन शेषत्वविशिष्टपत्नीत्व विदिरित्यर्थः. शेषित्वविशिष्टविधिरिति अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नीति वाक्येन भगवन्तमनूद्य जगच्छेषित्वविशिष्टपत्नीत्व विधिरित्यर्धः. अस्यशेषस्येति. भगवच्छेषभूतस्य प्रपञ्चस्य भगवद्व्यतिरिक्तलक्ष्मीशेषत्वायोगात्. प्रपञ्चशेषित्व विशिष्टपत्नी विधानमित्युक्तं भवति. अनुवाद इति शेषित्वविशिष्टानुवादेव विष्णुपत्नीत्व विधानमिति भावः. अत एवेति. एकं प्रतिशेषस्य तदन्यशेषत्वासम्भवा हृदामनीषा मनसोभिक्ष्लुप्तो य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति वीनियॊक्क स्वरूपमनुनदि कण्ड्लकगुपडु लक्षणमुलु गलट्टिदि कादु. कामन दीनिनॆव्वडुनु ई चक्षुस्सुलचे सेविम्पजालडु. ऐननु श्रुतुलचेतनु, स्मृतुलचेतनु श्रीशास्त्रमुल चेतनु बिम्बरूपमुग गल्पिम्पबडि यन्दारूपमुन नाराधिम्पदगिनवाडगुचुन्नाडु. इट्ली यवतारयन्दा रूपमुन नाराधिम्पदगिनवाडगुचुन्नाडु. इट्ली यवतार रहस्यमु नॆरिङ्गिन वारलु मुक्तुलगुचुन्नारनि भावमु. अनि श्रुतुलु चॆप्पीचुन्नवि. इच्चट अस्य’ अनु प्रकरणावगत तच्छब्दम्बु वलन प्रसिद्धुण्डगु परम पुरुषुडु प्रस्ताविम्पबडुचुन्नाडु. इदि यन्यपरमु गादनि भावमु. भगवानुनि रूपमु कनुलकगुपडुनदि गादनि यनुटचे यातनिकि रूपमॊण्डुगलदनि स्पष्टपडुचुन्नदि. दीनि कुपष्टम्भकमुग निट्ले यएषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषोदृश्यते यनु श्रुतियु, रुक्माभं स्वप्नदीगम्यं’ अनि मनुस्मृतियु रुक्माभं रक्तनेत्राऽऽ पञ्चदशोऽध्यायः 276मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता देवेत्यर्थः. आनन्दादिवदिति. केवलात्मस्वरूप धार्यस्यानन्दादेर्यादृशम पृधक्सिद्थत्वं. तत्सङ्कल्प धार्यशरीरस्य नास्तीत्यर्थः. अतश्शरीरत्वात्. समत्वादिति शरीरत्वशेषत्वावश्यं भावाद्देव्याः प्रपञ्चस्य तुल्यवद्भगवच्छेषतया गुणानां च परार्धत्वादसम्बन्धस्समत्वात्स्यादिति न्यायेन परस्परशेष शेषिभावो न सम्भवतीत्यर्थः पत्युः पत्न्या अपीति, यत्र यत्र पतिस्वत्वं तत्र तत्र पत्नीस्वत्व मिति लोकेव्याप्तिस्सिद्धा तथाचैकं प्रति शेषस्य तदन्यशेषित्वाभावनियम विरहाच्छेषित्व विशिष्टविधिरुपपद्यत एव. ’गुणनां’ चेति न्यायस्तु न वचनविरोथे प्रभवतीति भावः. न ह्यनिर्वृत्तिः पृथक्त्व इति. दम्पत्योर्विभक्तद्रव्यत्वे त्यागस्यानिर्वृत्तिवचनं न घटत इति भावः. ननु अस्येशा नेति वाक्यं न्यायसिद्दार्थानुवाद्येवस्यादित्याशङ्क्याह एतन्न्यायसहकृतेति. ईशानत्वविशिष्टपत्नी विधौ गौरवादा अनूद्येति. विष्णुपत्नीमनूद्येशा नत्वमीशानत्वं वानूद्यविष्णुपत्नीत्वमित्यर्थः. ह्रीाश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्या वितिवाक्येन स्यपाणि पादं अनि श्री सूत्रमुनु भगवानुनि रूपवत्त्वमुनु व्यक्तपरुचुचुन्नयविग तॆलियदगिनदि. इट्ले हृच्छब्दमु. परमात्मुनि हृदय स्वरूप स्थानीयमगुटचे श्रुतुलुनु मनीट् शब्दम्बुचे मनुमनु मनश्शब्दम्बुचे ब्रह्ममानसपुत्रुलगु भृग्वादिमहर्षुलुनु औचित्यादर्थनिर्णयः अनु न्यायमुचे नौचित्यपोषणार्थमै सङ्ग्रहिम्पबडुटचे नी यर्थमु लभिञ्चिनदि. अट्लु गाकपोयिननु हृच्छब्दम्बुचे श्रुतुलतोबाटु श्रुत्यर्थाविरुद्थम्बुलगु श्री शास्त्रशिल्पादु लुनु मनीट् शब्दम्बुचे नाचार्युनि मनीषयु मनश्शब्दम्बुचे शिल्पिकारुनि चित्तम्बुनु सङ्ग्रहिञ्चियैननु अर्थमु चॆप्पदगुनु. अट्टिवारलकमृतत्व प्राप्तिनि जॆप्पीटकुगूड आदो यद्दारुयनु श्रुत्यन्तरमु व्यक्तमुग जॆप्पबडुचुन्नदि. (समुद्र तीरमन्दु श्वेत दीपमु नुण्डि राबडिये संसारोत्तारण प्लव रूपम्बुनु अपूरुषम्बुनु नगुने दारुस्वरूपि 277 देव्या विष्णुपत्नीत्व सिद्धावनेन वाक्येनेशानत्वं ईशानादेवीत्यादिवचना दीशानत्वसिद्धाव नेनविष्णुपत्नीत्वं वा विधीयत इति भावः. न च लोकइति. स्वशरीरं स्वस्यपत्नी न भवतीति योऽयं विरोधस्समानान्तरागोचरे न भवति. दर्मिग्राहकप्रमाणेन तथैवाभ्युपेयत्वादितिभावः. स्वशरीरस्य स्वपत्नीत्वा भावानुमाने अचित्त्वमु पाधिरित्याहाऽचित्वाच्छेति. अचित्त्वस्य पत्नीत्वाभाव वत्सु घटादिषु सर्वेषु सत्त्वात्पक्षेऽ सत्वाच्चेति भावः. यद्यपिपत्नीत्वाभाववति भगवत्यचित्त्वं नास्ति तथापि साधनावच्चिन्न साध्यव्यापकोपाधिरयं. देव्यतिरिक्त चेतनभिन्नत्वरूपपक्ष धर्मावच्छिन्न साध्यव्यापकोपाधिर्वेति भावः. ननु माभूदचेतनस्य शरीरस्य पत्नीत्वं तद्विशिष्ट स्यात्मनस्स्वम्प्रति पत्नीत्वं कुतो न स्यादित्याशङ्क्याह स च स्वस्मिन्निति. यद्वा, ननु स्वस्मिन्नेव पत्नीत्वमस्तु ततस्तुनदेव्या भेदसिद्धिरित्याशङ्क्याह. न च स्वस्मिन्निति. भगवच्छेष भूतस्यापि प्रपञ्चस्य तच्छेषभूतलक्ष्मीं प्रत्यपि शेषत्वमुपपद्यते प्रकरणावगत क्रत्वङ्ग यगु परमात्म प्रकाशिञ्चुचुन्नाडो अट्टि श्री जगन्नाथ) क्षेत्राधिपतियगु श्री जगन्नाथुनि नर्पिञ्चितिवेनि नीकर्ममु क्षीणमै यो दौर्भाग्युडा आ देमनि परमपदमुनन्दॆदम अनि यी श्रुतिकर्धमु. जलतरणम्बुनकु प्लवम्बुबोलेनगाधम्बगुनट्टियु दुस्तरम्बगुनट्टियु नीसंसार तरुणम्बुन किय्यदि पोतम्बनियु नय्यदि परस्थानम्बुनकु जेर्चुननियु स्पष्टमुगजॆप्पबडियुन्नदि. इट्ले श्रीवेङ्कटाद्रिनि गूर्चि चॆप्पबडिन ’’अरायिकाणे’’ ’’अम्भस्यपारे’’ इत्यादि श्रुतुलन्दु चूडनगुनु. ई विधमुगने यजुर्वेदमन्दु, यधाशक्त्युपहृतं बुलगु पत्रपुष्पादुलचे नर्चिम्पदगिनट्टियु महावीरुण्डुनु भक्ताभीष्टप्रदुण्डुनु अगु श्रीमन्नारायणुडु क्रीडाकामुडै शिलास्वरूपम्बुन नर्चारूपियै यवतरिञ्चुचुन्नाडनु नर्थमुगल यतोवीरः अनु श्रुति पठिम्पबडुचुन्नदि. उग्रं वीरं महाविष्णुं पञ्चदशोऽध्यायः 278मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता भावानामपि प्रोक्षणादीनां श्रुत्यादिवशेन क्रत्वर्थव्रीह्याद्यर्थत्वस्यापि दर्शनादित्याशयेनाह शेषत्वमन्यत्रापीति. तथा भगवन्नारायणाभि मतानुरूप स्वरूपगुणविभवैश्वर्यशीलाद्यनवधिकातिशयाऽसङ्ख्येय कल्याणगुणां भगवतीं श्रियं देवीं नित्यानपायिनीं निरवद्या’मित्यादि गद्यत्रयं. तथा वेङ्कटनाधवेदान्तदेशिकाः स्फारास्तीर्णभुजङ्ग पुङ्गववपुः पर्यं कवर्यं गतौ सर्गस्थित्यवसानके विरसिकौ तौ दम्पती नः पती’ इति. प्रकृतमनु सरामः. ततः कर्तव्यमुपदिशतिमदिति. सपरिवारस्य ममार्चनं कर्तुं लोकेपि तादृशं मदर्चन प्रतिपादकं शास्त्रं प्रणीय लोकान नुगृहीतुं चेति भावः. अर्चनस्य हि मोक्षसाधनत्वेन महे शूराय विष्णवे चार्चत’ भक्त्या भगवन्तं नारायणमर्चयेदित्यादौ स्पष्टमवसायात्. अर्चनस्वरूपं तूत्तरत्र वक्ष्यते सृष्ट्यादौ त्वं मुनिसत्तमं सृजेत्ययमर्थः. सृष्ट्यादौ त्वत्तो मे मानसं जन्म ’विष्णुना सदृशो वीर्ये’ विष्णोर्नुकं वीर्याणि अनु प्रमाणमुल वलन निच्चट वीरशब्दमुनकु विष्णुडनि यर्थमु सरसमै युन्नदि. इट्ले सुवर्णवर्णुण्डुनु यथाशक्त्युपहृत पत्रपुष्पादुलचे नर्चिम्प सुलभुडगु नट्टियु गरुड वाहनारूढुडुनु अत्यन्त बलशालियु वीर्यवन्तुडुनु अगु नारायणुडु क्रीडाकामुडै अर्चारूपिग नवतरिञ्चुचुन्नाडनु नर्थमुनिच्चु पिशङ्गरूपः अनु श्रुत्यन्तरमॊण्डुगलदु. इट्ले शिल्पकारुनिचे शास्त्रोक्तलक्षणलक्षितम्बुग निर्मिम्पबडिन शिलारूपियगु भगवानुनि प्रपदनमु चेयुचुन्नाननु नर्थमुनिच्चु ’’आश्मानमाघणं प्रपद्ये’’ यनु मॊदलगु श्रुतुलजूडदगुनु. ई विधम्बुग नर्चावतारम्बुनु तद्रहस्यवेत्तल कमृतत्वप्राप्तियु सङ्क्षेपमुग जॆप्पबडिनदि. इय्यॆड ’मानसी होमपूजेति’ यनु मॊदलगु भृग्वादिवचनम्बुल जेर्चुकॊनदगिनदि. इन्दु मुख्य्मुग बरव्यूह विभव न्तर्यामि स्वरूपविदुलगु महात्मुलकु सैतमर्चावतारमे 279 प्रधमं द्विजपूजिते त्यादिवदेकदा मदीयान्मानसादुत्पन्नो यो मुनिसत्तमः. नारायण परायणानां परायणं अनेकेषां ब्रह्मणा माद्यत्वात्प्रशस्यतमो विखना मुनिस्तं सृजेतिः ब्रह्मणोऽपि मुनिशब्द वाच्यत्वं ब्रह्माणं जलजं मुनिमित्यादि महाभारतान्निर्व्यूढं यथा श्रुतो मुख्यमुग नुपासिञ्चदगिनदनुनंशमु तॆलियदगिनदि. मरियु निट्लु परव्यूहादि वेत्तलुनु अर्चावतारमुने आश्रयिञ्चि यन्दरुनविशेषमुग नखण्डार्चा स्वरूपोपासगुलगुचो परव्यूहाद्युपासकादुलन्दलि तारतम्यमु दुर्वचम्बनुटयु प्रकारभेदम्बुचे निष्टापत्तिये यगुचुन्नदि. इट्ले अन्वयमुखम्बुन प्रतिपादिञ्चि व्यतिरेक मुखम्बुननु प्रतिमार्चनमु चेयनिवाडु परमात्म सायुज्यमु नन्दजालडनि ’नायमात्मा’ यनु मुण्डोपनिषत्तु शासिञ्चुचुन्नदि. (ई श्रुत्यर्थमु ई परमात्मयनु वाडु भगवदाराधनानु कूलम्बगु शरीरेन्द्रिय पाटवरहितुनिचे पॊन्ददगिनवाडु काडु. भगवदाराधनोप करणम्बुल नार्जिञ्चुट यन्दनवधानम्बु वलनगानि प्रतिमारहितम्बगु केवल ध्यानादुल वलनगानि कूडा पॊन्ददगिन वाडुकाडु. कामन निट्लु प्रमादरहितम्बुग यधोचित बिम्बार्चनमुजेसि परमात्मसायज्यमु नॊन्दगोरि यर्चनमु जेसिनवाडे मुक्तुडगुनु) विस्तरमु भाष्यादुलन्दु चूडनगुनु. मरियु ’ह्रीाश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ’ अनु श्रुतिवलन लक्ष्मीदेवियु भूमिदेवियु भगवानुनि दिव्यमहिषीयुगळमनि चॆप्पबडुचुन्नदि. इच्चट भूम्या लक्ष्म्या समन्वितः अनुचोट समन्वितः अनु पदमुवलन भगवानुनकुनु महालक्ष्मीकिनि गल नित्य दाम्पत्य रूपमगु नित्यसहभाव मुक्तमगुचुन्नदि. ’भूमिर्भूम्ना’ यनु श्रुतियन्दलि ’’यदिति’ शब्दश्रवणम्बु वलन भूवाचकमगु ’’नदिति’’ शब्दघटितमैन अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी यनु शृतियु भूदेवि पञ्चदशोऽध्यायः 280मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वाऽर्थः १३. इति मदर्चनार्धमित्यस्य भगवदादेशरूपत्वमुच्यते. इमौश्लोका वेकान्वयौ ब्रह्मेत्युत्तरश्लोक स्थं पदं कर्तृ, ब्रह्मसृष्टि कार्यसमुद्यत इत्येकं पदं. तथाच इत्यादिष्टोब्रह्म-ब्रह्मसृष्टि कार्य समुद्यतस्सन् ज्ञानविहीनत स्सृष्टि कार्यमजानानश्चिन्तयित्वेत्यादि योजना. विषयकमगुचुन्नदि. यी जगत्तुनकन्तयु भूदेवि यीश्वरि यनियर्धमु. (भगवानुडीश्वरुडनुट प्रसिद्धमु) ई श्रुतियन्दलि ’इषयन्ती’ शब्दम्बुनु. इषयन्ति शब्दमुन कन्नादिपरिणाम हेतुत्वमर्थमगुटचे नी यर्थम्बुन कनुकूलमगुचुन्नदि. ’ईश्वरीग्ं’ सर्वभूतानां अनु श्रुतियु श्री सूक्त प्रकरण गतमगुटचे लक्ष्मी विषयमनुट सिद्धमु. मरियु पैजॆप्पबोम विधमुन लक्ष्मियु नीश्वरकोटियं दन्तर्भूतु रालगुटचे भगवानुनिवलॆ लक्ष्मिकिनि सर्वशरीरकत्वमु सिद्धमगुचुन्नदि. गामन जीवकोटि यन्दन्तर्भविञ्चिनट्टि भूदेवियन्दुनु लक्ष्मीयॊक्क विशेषांशमनु प्रवेशिञ्चि युण्डुटचे देवीत्व प्रयोगमनियु लक्ष्मीनारायणुलिरुमरे नित्येश्वर दम्पतुलनियु सिद्धान्तमु. ई यंशमन्दु जिज्ञासाधिकरणमुन भाष्यकारुलवारिट्लु चॆप्पियुन्नारु. ’आरम्भमुन जगन्मातयगु लक्ष्मियॊक्क प्रपदनमु चेयदगिनदि. ’लक्ष्मि पुरुषकारभूतुरा’लनि भगवच्छास्त्रमुलु चॆप्पीचुण्डुटचे लक्ष्मिपुरुष कारणभूतुरालगुचुन्नदि. प्रमाणमुल मदर्चनार्थं सृष्ट्यादौ सृज त्वं मुनिसत्तमं१५ इत्यादिष्टस्तदा ब्रह्म सृष्टिकार्यसमुद्यतः सृष्टिकार्यमजानानो ब्रह्मा ज्ञानविहीनतः चिन्तयित्वा मुनिं स्रष्टुमसमर्थो बभूव ह१६ 281 अयं चार्थः. ब्रह्माच ब्रह्मणो भगवदादिष्टमुनिसत्तमस्य भगवन्मानसजन्मनो विखननस्सृष्टिकार्ये तंस्रष्टुं समुद्यतो भूत्यापि ज्ञानविहीनतस्तादृशज्ञान विशेषहानाद्देतोश्चिन्तयित्वा विचार्य तादृशं मुनिं स्रष्टु मसमर्दो बभूव. हेत्यैतिह्ये. यद्वा मुनिमसृज्यं चिन्तयित्वा स्रष्टुमसमर्धो बभूवेत्यर्धः. ब्रह्मणोज्ञानहीनत्वं च बहुधा श्रूयते. यधाऽरण्यकभागे अन्तरतः कूर्मं भूतग्ंसर्पस्तं तमब्रवीत्. ममवै त्वङ्माङ्ग्ं सानमभूत्. नेत्यब्रवीत्. पूर्वमेवाहमहासमिति. तत्पुरुषस्य पुरुषत्वं इत्यादौ प्रजापतिजनक परमपुरुष प्रजापति संवादे, १५. असमर्धः किमकार्षीदित्याह तदेति. १५. समस्तइति भगवन्तमभिमुखी करोति. देवदेवेश, सृष्टिस्धित्यन्त कारणेति सम्बुद्धिः १६. विज्ञापना स्वरूप माह मुनीति. वाक्यार्धसमाप्तै ्य इतीत्यन्ते योज्यं. ततो भगवताकृतमाह तस्येति १७. वलन आ वॆनुक लक्ष्मीविशिष्टुडगु नारायणुनि प्रपत्ति याचरिम्पदगिनदि. लक्ष्मीयॊक्क वैभवमुनु ज्ञानकाण्डयन्दु भगवन्मरीचि महर्षियिट्लनि चॆप्पीचुन्नारु. आ विष्णुनियॊक्क विभूतिये लक्ष्मि यनबडुनु. आलक्ष्मि नित्यस्वरूपिणियुआद्यन्तरहितयु नव्यक्तरूपिणियु प्रमाणा प्रमाण साधारणी भूतयु महाविष्णुनि सङ्कल्पानु विधायिनियु नित्यानन्द रूपिणियु मूलप्रकृतियगु शक्तिरूपिणियुनै युन्नदि. (विमानार्चनकल्पमु ८० पटलमु) विभूति यन नैश्वर्यस्वरूपिणि यनि यर्थमु. सर्वजनुलचे बहुविधमुल प्रपदनमु चेयबडु चुन्नदनु नर्थम्यत्पत्तिचे नाविभूतिये ’श्रीः’ अनि पिलुवबडुचुन्नदि. नित्ययनगा नित्यस्वरूपिणि यगुटचे नाद्यन्तरहितयनि यर्थमु. तदोवाच चतुर्वक्त्रो भगवन्तं प्रणम्य वै नमस्ते देवदेवेश सृष्टिस्थित्यन्तकारण मुनिसृष्टिर्मयाकर्तुं न शक्यं भक्तवत्सल१७ पञ्चदशोऽध्यायः 282मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता खननं चिन्तनं विशेषखननात्तस्मात्तत्वार्ध परिचिन्तनात्. इत्युक्तेः. स्धूणानिखनेत्यादौ तथा दर्शनाच्च. १८. स्वांशभूतो भगवदंशासम्भूतो ’अव्यक्तरूपिणि’ यन बाह्येन्द्रियमुल कगोचरमगु रूपमुगलदनि अर्थमु. श्रुतिप्रमाणमात्रमुचे गोचरिञ्चुटं जेसियु तदितर प्रमाणमुलचे नगोचरम्बगुटञ्जेसियु प्रमाणा प्रमाण साधारणी भूत यनबडुचुन्नदि. ’देवत्वे देव देहेयं अनु मॊदलगु स्मृत्युपबृंहणमुचे भगवानुनि सङ्कल्पानुरूप यनबडुचुन्नदि. ई यर्थमुने आशास्समस्ता यनु पारमात्मिक श्रुतियु धृवपरचु चुन्नदि. ’अन्तर्बहिश्च तत्सर्वं’ व्याप्य अनु श्रुतिचे नारायणुन कॊक्कनिके सर्वव्यापकत्वमु जॆप्पबडिननु प्रभा प्रभावन्तमुललो नॊक्कदानिनि जॆप्पिनन्त निङ्कॊकदानि विषयमर्ध सिद्धमगुटवलॆनु. त्वयैतद्विष्णुनाचाम्ब (नी) चेतनु विष्णुनि चेतनु चराचरात्मकमगु जगमन्तयु निण्डियुन्नदि अनु मॊदलगु श्रीविष्णु पुराणादुल वलननु श्रीमहालक्ष्मिकिनि सर्वव्यापकत्वमु सिद्धमगुचुन्नदि. कामन लक्ष्मीविशिष्टुडगु नारायणुनके ईश्वरत्वमु सिद्धिञ्चुचुन्नदि. प्रकृतियुपुरुषुण्डुनु तक्किन रॆण्डु तत्त्वमुलु अगुचुन्नवि. आ रॆण्डुनु गूड नित्यमुलु. माय प्रकृति यनबडुचुन्नदि. विष्णुण्डा मायाप्रेरकुडगुटचे मायि यनबडुचुन्नाडु. ईरॆण्डुनु नित्यमुले यनु मरीचि श्रीसूक्तिचे तत्त्वत्रय वादमुनकु भङ्गमुलेदु. मूलप्रकृति रूपिणियनगा तदभिमानिनि यनि यर्थमु अनि यी भाष्यमुयॊक्क तात्पर्यार्धमु. इन्दलि भावमुनु सङ्क्षेपमुग नीरीतिनि चॆप्पदगुनु. भगवानुडु जगदीश्वरुडु. श्री महालक्ष्मि जगदीश्वरि ईयिरुमरुनु दम्पतुलु. वीरल तस्य तद्वचनं श्रुत्वा देवदेवो हरिस्स्वयं चिन्तयित्वाऽसृजद्विष्णुस्स्वाराधनवरं मुनिं१८ 283 भगवान् षाड्गुण्यपरिपूर्णो मुनिपुङ्गवस्सञ्जातः. १८. मुनिपुङ्गवं तमेवविशिनष्टि चतुर्भिश्ल्शोकै रूपलक्षणेत्यादिभिः. रूपेति रूपमवयवसंस्था नादिकृतं लक्षणं सामुद्रिक शास्त्रोदितं सौन्दर्यं लावण्यं तेजः पराभिभवनसामर्थ्यमित्येतेषां ’द्वन्द्वः’ ततोमतुप्. दिव्यविग्रहोऽ प्राकृतशरीरं यस्यतधोक्तः शुद्धसत्त्वमय इति. ब्रह्मणोरजो गुणकत्त्व श्रवणात्तद्व्यावृत्यर्थमित्थं विशेष्यते. मुनिशब्द व्यवहारप्रयोजकं धर्ममाह मुनिवेषधर इति. अव्ययो निर्विकारः यधाऽकल्पं यथालक्षणं वैकुण्ठस्यविष्णोस्स्मरणात्तथैवाविरासीत्. सन्निहितो बभूव विष्णुर्नारायणः कृष्णोवैकुण्ठ इतिकोशः १९. विश्वकुटुम्बिनो विष्णोरात्त्मैव पुत्रनामा दाम्पत्यमु नित्यमु. ई यिरुमरकुनु साम्यम्बुनु, ऐक्यम्बुनु, शक्तित्वम्बुनु चॆप्पीनट्टि यनेक विभिन्न प्रमाणम्बुलुण्डिननु वानि कन्निटिकिनि यधोचितमुग निर्वाहमु चेयदगिनदि. आ विवर मॆट्लनिनचो अस्येशाना जगतःईशानोभूत भव्यस्य यनु श्रुतुलयन्दुभयुलकुनु समानमुग नीश्वरत्वमुनु. (विष्णुपत्नी श्रियः पतिः यनु चोट्लयन्दु परस्पर पतिपत्नी शब्दम्बुलचेनुक्तमगु समान स्वामित्वमुनु चॆप्पबडु चुण्डुटचे नीयुभयुलकु साम्यमु तॆलियबडुचुन्नदि. इट्टिदि आयिरुमरकुनु ज्ञाननन्दादुलयन्दुगल यत्यन्त सामान्यमु वलन गानि जगत्कारणत्व शेषित्व शरण्यत्व प्राप्यत्वादुलन्दु गल साम्यमु वलनगानि निर्वहिञ्चदगिनदि. इन्दुकु प्रमाणमु गलदु. अनीदवातं अनु श्रुतिचे ’स्वधा’ शब्दवाच्ययगु लक्ष्मितो गूडि नारायणुडु सृष्टि प्राक्कालमन्दुण्डॆननि चॆप्पबडुचुण्डुटचे) भगवानुनितो अटु लक्ष्मिकिनि जगत्कारणत्वमु सिद्धमगुचुन्नदि. स्वधाशब्दमुनकु लक्ष्मीवाचकत्वम्बुनु वेदान्ततत्त्वमीमांसाखननं कृतवान् प्रभुः स्वांशभूतो हि भगवान् सञ्जातो मुनिपुङ्गवः१९ पञ्चदशोऽध्यायः 284मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तत्त्वव्यवहरवाक् मुनिपुङ्गव आसीदिति पूर्वेणान्वयः आत्मेत्यादि श्रुत्यनुकरणं २३. ततः किं भूतमित्याह तमिति. सर्वभूतात्मा स्वधात्वं लोकपावनी इत्यादिस्मृति मूलकमुग ब्रसिद्धमैयुन्नदि. एषैवसृजतेकाले यनु मॊदलगु वचनमुलिन्दुकु प्रमाणमु (जगत्कारणरूपिणियै यी लक्ष्मिये जगत्तुनु सृजियिञ्चुचुनु पालिम्पुचुनु संहरिञ्चुचुन्नदनि पैश्लोकार्थमु) अस्या ममनीच, (उभयविभूतियु नाकुनु ई ना देवियगु लक्ष्मिकि नि शेषभूतमै युन्नदि) अनु वचनमुचे शेषित्वमु चॆप्पबडुचुन्नदि. लक्ष्म्यासह यनु मॊदलगु वचनमुलचे शरण्यत्व प्राप्यत्वादुलु सिद्धिञ्चुचुन्नवि. (श्लोकार्थमु स्पष्टमु) देवियन्दु दण्डथरत्वादुलु लेनन्दुन निचटदेवी निष्ठमगु जगत्कारणत्वमु स्वरूपयोग्यता मात्ररूपमैयुन्नदि गानि फलोपहितव्यापारात्मकमु काजालदु. शरण्यत्व प्राप्यत्वमुलुनु प्राधान्याप्राधान्यभेदमुचे निञ्चुक भिन्नमैयुण्डुननि विवेकमु. इट्ले नरनारी मयोहरिः अनु मॊदलगु प्रमाणमुलचे नैक्यमु चॆप्पबडुचुन्नदि. इट्टि वादम्बुनकुनु पूर्वोक्त समाधानमे चॆप्पदगिनदि. मरियु तुल्यशील वयोवृत्तां’ अनु मॊदलगु वचनमुलचे द्वन्द्वरूपमं दत्यन्त साम्यमुण्डुट यावश्यकमु. गामन मिथुन रूपमगु नी लक्ष्मीनारायणुल यन्ददि सिद्धिञ्चुटचे अन्दुगल प्रकारैक्यम्बु चेतनेमि समस्तप्रपञ्च प्रतियोगिकं नेक शेषित्वाश्रयमु चेत नेमि महेन्द्र देवताक यागमन्दु केवल निरुपाधिगुडगु रूपलक्षणसौन्दर्य तेजोवद्दिव्यविग्रहः शुद्धसत्त्वमयस्साक्षान्मुनिवेषधरोऽव्ययः२० चतुर्भुजश्शङ्खचक्रवरदाभय चिह्नितः कुशासने समासीन ऊर्ध्वपुण्ड्र पवित्रकः२१ 285 सर्वान्तर्यामी भूतात्मो भूतभावन इति नामसहस्त्रं. भगवांश्च प्रणतं प्राञ्जलिं स्थितं तं मुनिपुङ्गवं दृष्ट्वा मदौरसपुत्रेत्युपानीय समासज्ज्या निन्द्रुनकु गाक महत्त्वविशेषण विशिष्टुडगु निन्द्रुनकु अनगा महेन्द्रुनकु अग्निषोमीय यागमन्दु केवलमैन अग्निकिगानि केवल सोमुनकु गानि काक अग्नीषोमुलयन्दुभयुलयन्दुनु विभक्तमगुनेक देवता तत्त्वमुनु बोलॆ समस्तात्महविः प्रत्युद्देश्यमगुनेक देवतात्वमु चेतनेमि निर्वाहमु चॆप्पदगुनु. इट्ले ’जगदुत्पादिका शक्तिः’ ’मूलप्रकृतिरूपा शक्तिः’ अनु वचनमुलचे लक्ष्मियन्दु शक्तित्वमु चॆप्पबडुचुन्नदि. इय्यवि पत्नित्वादि रूपमुचे गल्गिन विशेषणत्वमुनु चॆप्पीनवि गानि सृष्ट्यादि व्यापारमु लन्दु प्रेरकत्व सहकारत्वम्बुलनु चॆप्पीनविगानि अयियुन्नवि. ई विधमुगने स्त्री पुरुषात्मकमगु प्रति द्वन्द्वमुनन्दुनु स्त्रीव्यक्तियन्दु शक्तिशब्द प्रयोगमु लोक प्रसिद्धमैयुन्नदि. शिवश्शक्त्यायुक्तः अनु मॊदलगु वचनमुलचे पार्वतियन्दु शक्तिशब्दप्रयोगमु कनुपिञ्चुचुन्नदि. शक्ति शब्दमुनकु कार्योपयोगि यगु नपृथक्सिद्धविशेषण मनि यर्थमगुट वलन भगवानुनितो महालक्ष्मिकि गल यपृथक्सिद्ध साम्यमु चेतनेमि कार्योपयोगित्व साम्यमु चेतनेमि शक्तिशब्दप्रयोगमुनकु प्रपत्ति चॆप्पदगियुन्नदनि भावमु. इट्ले भवद्भावात्मकत्वम्बुनु नानयोर्विद्यते परं व्यतिरेकद्वित्वादि निर्देशम्बुलुग चॆप्पबडुचुन्नवि. इट्लु लक्ष्मियॊक्क विग्रह मीश्वरविग्रहमुकण्टॆ भिन्नम्बुनु, किरीटहाराभरणः कुण्डलाङ्गद भूषितः शिखायज्ञोपवीताभ्यां त्रिदण्डेन विराजितः२२ पञ्चदशोऽध्यायः 286मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता स्त्मैकुमाराय नाम चकार हेत्यैतिह्ये २४. किं तन्नामेत्याह नाम्नेति. विखना इत्यन्वर्थनाम्ना तं सञ्चस्कार. २४. वैखानसं विखनसमित्यर्थः. वैखानसो नित्यदाम्पत्यवचनानु रोधमुलन नित्यम्बुनु अगुचुण्ड भगवच्छास्त्रमुलन्दु दैविक मानुष व्यूहादुलन्दुवलॆ भगवत्परिणा मत्ववचनम्बुलुनु राघवत्वेऽ भवत्सीता ता, यनु प्रमाणम्बुलचे जॆप्पबडिन सीताद्यवतार विषयकम्बुलुग दॆलियदगिनदि. सर्वम्बुनु भगवदात्म कम्बगुटचे लक्ष्म्यवतारम्बुनकुनु अवतार विग्रहाविष्टवेषम्बुन कार्यवशापन्नयगु देवि यॊक्क स्वतन्त्रेच्छचेगानि भगवदिच्छचेगानि भगवदवस्था भेदत्वमु सिद्धिञ्चुचुन्नदि. इट्ले भगवदभिप्रायानुसार प्रवृत्ति योग्यतचे अनगा सृष्ट्यादिगोचरमगु सर्वप्रवृत्तुलयन्दु इच्छयम्बोलॆ लक्ष्मिकिनि हेतुत्वमु गल्गुटचेत ’इच्छ’ यनियु स्वयम्प्रकाशत्वम्बु वलन ’संवित्’ नियु देवतान्तरव्यावृत्त स्वरूप निरूपकत्वविशेष रूपम्बुन ’अहन्त’ यनियु भगवद्व्यापारहेतुत्वम्बुन ’क्रिय’ यनियु पलुव्यवहारमुलु महालक्ष्मियन्दविरोधमुग सिद्धिञ्चुचुन्नवि. इट्ले पॆद्दलुनु चॆप्पीचुन्नारु. भगवच्छेषभूतमगु प्रपञ्चमु भगवद्व्यति रिक्त लक्ष्मिशेषभूतमगुट यसम्भव मगुटचे लक्ष्मिकि शेषित्वमु चॆप्पीनॆडल ’अस्येशाना’ अनु श्रुतिचे भगवानुनि ननुवादमु जेसि भगवच्छेषित्व विशिष्टपत्नी विधिनिजेयुट सम्भविम्प नेरदु. दानं जेसिये भगवच्छेषित्व विशिष्टानु वादम्बुनु विष्णुपत्नीत्व विधानम्बुनु सम्भविम्पजालदु. महिष्यादिकमुनकु पद्मं चाभयहस्ते तुसन्धार्य सुसमाहितः आविरासीद्यथाकल्पं वैकुण्ठस्मरणात्तदा२३ आत्मावै पुत्रनामासीद्विष्णोर्विश्वकुटुम्बिनः तं दृष्ट्वा सर्वभूतात्मा प्रणतं प्राजंलिं स्थितं२४ 287 विखनसो विखनाश्च विरिञ्चन इतिकोशः तथाचानुशासनिके. विशेषण खनेद्यस्माद्भावनामुनि सृष्टये तस्माद्विखनसो नाम स आसीदण्डजः प्रियः. शरीरत्वमु नङ्गीकरिम्पनियॊडल ’एकमेव’ यनु श्रुतिचे ब्रह्मपृथक्सिद्ध विशेषणता रहितम्बगु वस्तु सामान्यमु निषेधिम्पबडुटचे श्रुतिविरोधम्बु तटस्थिञ्चुचुन्नदि. केवलात्म स्वरूप धार्यम्बुलगु नानन्दादुलकुवलॆ यपृथक्सिद्ध विशेषणत्वमु सङ्कल्पधार्यशरीरम्बुनकु सिद्धिम्पनेरदु. गामन नी यॆड ’एकमेव’ यनु श्रुतिविरोधमु तप्पनिदैयुन्नदि. कामन शरीरत्वमुक्तमगुट वलननु अशरीरत्वमु सिद्धिञ्चिनन्त शेषत्वमु अवश्यमुग चॆप्पितीरवलसि युण्डुटचेतनु सर्वप्रपञ्चम्बुनकु बोलॆ लक्ष्मिकिनि शेषत्वमु समानमै युन्नन्दुवलन नी रॆण्टिकि (लक्षि, प्रपञ्चमु) अनि परस्परमु शेष शेषिभावमु शास्त्रमुल वलन निषेधिम्पबडुचुन्नदि. अनि पूर्वपक्षमु. अट्लु गादनि सिद्धान्तमु. सिद्धान्त प्रकारम्बॆट्लनिन लोकम्बुनगूड भर्तकुगल स्वत्वमु समानमुग भार्यकुगूड सम्बन्धिञ्चिनदनि व्यवहारमु कलदु. अप्पीडु स्वत्वमनुनदि दम्पतुलिरुमरयन्दुनु समानमुग पञ्चबडि यिरुमरयन्दुनु मण्डियुन्नदि. वारल सॊत्तुल कॆचटनु विभागमु चॆप्पबडलेदु. कामन मीमांसाभाष्यकारुलगु शबरस्वामियु षष्ठाधिकरण भाष्यमन्दु यजेतयनु शब्दार्थमुनु विचारिञ्चुचु तप्रत्ययमन्दुक्तमगु नेकत्वमुनुदीसिकॊनि दम्पतुलु वेरुवेरुग यागमुजेयु दगुननि पूर्वपक्षमु उपपादिञ्चि यज धात्वर्थमु त्यागात्मक मनियु नय्यदि (त्यागमु) स्वद्रव्यमन्दौ दासी न्यरूपम्बनियु नदियु पत्नियॊक्क अङ्गीकारमुचे पॊन्दगिनदनियु मदौर सेत्युपानीय नामचाऽस्मै चकारह नाम्नाविखनसं चक्रे वदन्नन्वर्थयोगतः२५ पञ्चदशोऽध्यायः 288मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता स्रष्टुं सतु समुद्युक्तो ब्रह्मा योनिवायः प्रभुः खनित्वा चात्मनात्मानं धर्मादिगुणसंयुतं. ध्यानमाविश्य योगेन ह्यासीद्विखनसो मुनिः इति. तथाश्रीशास्त्रे. अन्तर्हितानां खननाद्वेदानां तु विशेषतः. स विभुः प्रोच्यते सवैर्विखना ब्रह्मवादिभिः वैखानसश्च भगवान् प्रोच्यते स पितामह इति अस्मिन्नर्थे आदिसंहिता धृता श्रुतिः. हरिः परात्मापुरुषःपुराणः पञ्चात्मवान् सृष्टि मुखे यतात्म्य इत्यारभ्य, विशेषतश्चेतसि वेदमन्त्रखनेर्जनित्वाविखना भवत्वं इत्यादि द्रष्टव्यं. २४. पूर्वं प्रथममित्यर्थः. २५. इत्थं मुनिश्रेष्ठं अट्लुगाकुण्ड यॆडल दम्पतुल विभक्तधनुलुगामन निरुमरु तुल्याधिकारुलनियु नॊके द्रव्यमन्दुभयुलकु तुल्यस्वाम्य मुण्डुटचे पत्नी स्वाम्यमु तॊलगिपोनि यॊडल पतिस्वाम्यम्बुनु पोजालदनियु नन्तट नौदासीन्य बोधरूपमगु त्यागमे सम्भविम्प जादलनियु नट्लु त्यागस्वरूपमु सिद्धिञ्चुकॊरकै यजमानुनकु प्रातिकूल्य रहितावस्थानम्बुगानि तदानुगुण्य चरण रूपम्बुगानियगु कामन सृष्ट्यादियन्दे नायर्चनमु जेयुटकै यॊक महर्षिपुङ्गमनि सृजियिम्पुमु. अनि याज्ञापिम्पबडिन चतुर्मुखुण्डुनु विखनो ब्रह्मनु सृजियिम्पगल महत्कार्यमन्दु पूनिक गल वाडय्युनट्टि महात्मुनि सृष्टिम्प शक्तिचालनिवाडगुटचे ना पनि यन्दु कृतकृत्युडुकाजालक पोयॆनु. अन्तट चतुर्मुखुण्डु हताशुडै भगवानुनकु नमस्करिञ्चि यो! देवदेवेश्वरा. सृष्टिस्थिति संहार प्रयोजक! नीकिदे नमस्कारमु जेयुचुन्नानु. १६. ओभक्तवत्सला! नीवाज्ञापिञ्चिनट्टि मुनिनि सृष्टिजेयुटकु नाकु शक्यमु काकुन्नदि अनि यी विधम्बुग मॊरपॆट्टिनन्तट देवदेवेश्वरुण्डगु नारायणुण्डुनु ब्रसन्नुडै ताने वैखानसं च ब्रह्माणमुपानीय हरिस्स्वयं विखनोमुनये पूर्वं सावित्रीं समुपादिशत्२६ 289 विखनसं ब्रह्माणं चाथ्यापयत्सर्वं शास्त्रमित्यर्धः. २७. अथ यो ब्रह्माणंविदधाति पूर्वं, योवै वेदाश्च प्रहिणोति तस्मै इति श्रुत्युपात्त मथ्ययनं विशदयति यात्विति. व्यसनात्पूरं वेदानां यातु सम्मिलितावस्था शाखा तान्तु शाखां वैखानसीनाम्नीदमादौ मुनिमेतम स्वयमुग नट्टि महर्षिपुङ्गमनि सृजियिम्पदलचि यट्ले वेदवेदान्त तत्वमीमांसा खननमु जेसि यॊक्क मुनि श्रेष्ठुनि सृजियिञ्चॆनु. अन्तट भगवदर्चन परायणुडै भगवदनितर साधारणांशासंयुक्तुडै भगवानुडगु महर्षिपुङ्गमडुदयिञ्चॆनु. १८. आ महनीयुडु भगवानुनितो तुल्यमगु रूपमु, लक्षणमु, तेजस्सु मॊदलगु दिव्य लक्षणमुलुगल दिव्यविग्रहुण्डुनु, शुद्ध सत्त्वमयुण्डुनु, केवल मुनिवेषधरुण्डुनु अव्ययुण्डुनु, चतुर्भुजुण्डुनु, शङ्खचक्र वरदाभयचिह्नमुलु गलवाडुनु. कुशासनमन्दु गूरुचुण्डिन वाडुनु, ऊर्ध्वपुण्ड्र पवित्रधरुण्डुनु किरीट हारकुण्डलाङ्गदादि दिव्याभरण भूषितुण्डुनु, शिखायज्ञोपवीतमुलु त्रिदण्डमुलचे नलङ्करिम्पबडिन वाडुनु अभयहस्तमन्दु पद्ममुनु धरिञ्चिन वाडुनु, समाहितुण्डुनु अयि यॊप्पॆनु. २२. भगवानुनि यॊक्क दिव्य मङ्गळस्वरूपमदेतीरुग ना भगवानुनि स्मरण मात्रमुचे याविर्भविञ्चिन वाडायॆनु. २२. विश्वकुटुम्बियगु विष्णुनकीतडु आत्मावै पुत्रनामाऽसी यनुश्रुत्युक्त विधम्बुन स्वात्मस्वरूपुडगु सुतुण्डायॆनु. २३. अन्तनट्लु दयिञ्चिनन्तने प्रणतुडै लेचि प्राञ्जलियै निलुचुण्डिन कुमारुनि गाञ्चि सर्वभूतात्मकुण्डगु विष्णुण्डुनु नायनुङ्गु पुत्रुडायनि बिलचि याकुमारुनकु नाम (द्वयञ्च मालमन्त्रं च साक्षान्मोक्षप्रदान् शुभान्) अथ्यापयन्मुनि श्रेष्टं सर्वं शास्त्रं तथाविधिं.२७ पञ्चदशोऽध्यायः 290मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता करणमु जेसि पुच्चॆनु. २४. अतनि जन्म चरित्रमन्तयु दॆलसि वच्चुनट्टि सार्धक नामम्बुग नुण्डुलागुन ना कुमारुनि विखनसुण्डनि बिलिचॆनु. अन्तट चतुर्मुखुनि विखनसुनिगूड जेरबिलचि विखनसुनकु मॊदलुग सावित्री महामन्त्रमु नुपदेशिञ्चॆनु. इट्ले समस्त शास्त्रम्बुलुनु चतुर्मुखुनकु गूड दुल्यमु गानुपदेशिञ्चिन वाडायॆनु. २६. वेदमु नाल्गु विधमुलुग नुद्देशिम्पबडक पूर्वमे स्वरूपमुन नुण्डॆनो यायविभक्त वेदमगु वैखानसशाखने विखनसुनकु भगवानुडुप देशिञ्चॆनु. २७. इट्लुपदेशिञ्चि भक्तवत्सलुण्डगु भगवानुडु चतुर्मुखुनि जूचि (विखनसुनुद्देशिञ्चि) योकुमारा? यी महर्षिपुङ्गमनि नीयग्रजुनिग भाविम्पुमु. अप्राकृत शरीरुण्डगुट चेतनु, नायाज्ञनु पालिञ्चुवाडगुट चेतनु, ना यौरसपुत्रुण्डगुट चेतनु, सर्वकाल सर्वावस्थल यन्दुनु नाके जेयबडुनट्टि कर्मलु गलवाडगुटचेतनु, नायॊक्क परिपूर्णांशासम्भूतुडगुट चेतनु, यी मॊदलगु हेतुमलचे नीतडु नीकॆल्लपुडु पूज्युडगुचुन्नाडु. इट्लनि जॆप्पीचुण्ड नव्रुकायुडै प्राञ्जलियै निलचि सावधानमनस्कुडै याकर्णिम्पुचु सृष्टिकार्य मन्दुद्युक्तुडै युन्न चतुर्मुखुनि जूचि याविष्णुण्डुनु ध्यापयदिति योजना सम्मिलितावस्थेति बहुव्रीहिः, यत्तच्छब्दबलाद्विशेष्यं शाखेत्यधो लभ्यते. शाखेत्यृगादिसमष्टिरूपः कृत्स्नोवेदो विवक्षितः सम्मिलितावस्थेति विशेषण सामर्थ्यात्. न तु कण्ठशाखा तित्तिरिशाखेत्यादिवद्वेदैक देशसङ्ग्राहकं पदमितिभाव्यं. शाखायाश्चास्या वैखानसत्वञ्च. विखना इति वैविष्णु रिति विखनो नाम्नः परम पुरुषाद्द्विविष्टत्वेन विखनो नाम्ने भगवन्मानसपुत्रायादा मपदिष्टत्वेन वा सिद्ध्यति. व्यक्तमिद मुच्यते सीतोपनिषदि च यथा. यातु सम्मिलितावस्था वेदानां व्यसनात्पुरा तां तु वैखानसीं शाखामादावध्यापयन्मुनिं.२८ 291 कुमारा! नायर्चन विधानमुनु जेयगल समर्धुडगु मुनिश्रेष्टुडिदे नावलन सृजिम्पबडियुन्नाडु. मी यिरुमरनु सृजियिम्पकमुन्ने नाचे सृष्टिम्पबडि युन्नट्टियु यनादिकमुलुनु लोकसृष्टि प्रसाधनम्बुलु नगुनट्टियु कालादितत्त्व विशेषम्बुलचे जगत्सृष्टि कारम्भिम्पुमु. तत्त्वमुल सृष्टियु तत्त्वमुलु कालादुलनॆट्लु सृष्टि साधनम्बगुनदियु पूर्वसन्दर्भमन्दुपपादिम्पबडियुन्न चन्दमु निचट ग्रहिम्पदगुनु. ३२. इट्लनि भगवानुनि याज्ञनु शिरसावहिञ्चिन चतुर्मुखुण्डुनु अट्ले भगवन्तुनि थ्यानिञ्चि सनकादुल सृजियिञ्चॆनु. सात्त्विकप्रियुलगु सनकसनन्दन सनातन सनत्कुमारुलनातडु सृजियिञ्चॆनु. ३४. ब्रह्मयु नी विधम्बुग सूर्यसङ्काशुलुनु. महाभागवतुलुनगु वारलजूचि योकुमारुलारा! यनि बिलिचि विखनसुनुद्देशिञ्चि विष्णुनि यौरसपुत्रुण्डगु विखनसुण्डिदे ॐकारात्परतो राम वैखानसपर्वतः. तत्पर्वते कर्मज्ञान मयी भिर्बहुशाखा भवन्तीत्यादि. अस्या अर्धविशेषो अस्मदीये उपनिषद्भाव प्रकाशिका ग्रन्थे विशदमनु सन्धेयाः. २२. २७. ब्रह्मन्निति सम्बुद्धिः. इमं मयासृष्टं विखनोमुनि पुङ्गवं तवाग्रजं विद्धि. तवावतारात्पूर्वमेव प्रथमकल्पे सञ्जातं मन्यस्वेति भावः. २८. अग्रजत्वेन वेदनानन्तरं तस्यैव कारणान्तरैः पूज्यत्वमाहाऽप्राकृतेति. मत्कृत कर्मण इति. मया कृतानि कर्माणि संस्कारा यस्य तथोक्त इत्यर्थः. २९. ३०. मत्कार्यकरणे मदर्चनं विधातुं अथोवाच विधिं विष्णुर्भगवान् भक्तवत्सलः ब्रह्मंस्तवाग्रजं विद्धि विखनोमुनिपुङ्गवं अप्राकृतशरीरत्वान्मदाज्ञापरिपालनात् मदौरससुतत्वाच्च सदा मत्कृतकर्मणः मदंशसम्भवत्वाच्च सदापूज्यो मुनीश्वरः.२९ पञ्चदशोऽध्यायः 292मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता नमस्करिम्पुडु. श्री महाविष्णुनि शासनम्बु चॊप्पीन मीरलीतनिकि शिष्युलु कण्डु अनि याज्ञापिञ्चॆनु. ३६. इट्लु वारलकु जॆप्पि यन्तट विधियु भगवानुनिकि नमस्करिञ्चि स्वकार्य साधुकुलगु जीमलनु सृजियिम्प नारम्भिञ्चॆनु. ३७. पदुनालुगु लोकम्बुलनु अन्दलि स्थावरमुलनु जङ्गमुलनु, देवतिर्यङ्मनुष्यादुलनु, स्वस्व कर्मानुगुणम्बगु प्रवर्तन क्षमस्समर्धः. तत्त्वानि पूर्वमुक्तानि. तानि च लोकसृष्टि प्रसाधनानीत्युक्तं भवति. ३२,३६. स्वकार्यसाधकानीति. सनकादीनां स्वकार्या साधकत्वं च ततस्ते सन्मुनिश्रेष्ठा ज्ञानातिशयवैभवात् विरक्तचित्तास्तेजग्मुः कैवल्यं पदमुत्तम मिति पूर्वमुक्तं. तधा श्रीविष्णुपुराणेच सनन्दनादयो ये च पूर्वसृष्टास्तु वेधसा न ते लोकेष्वसृजजं त निरपेक्षाः प्रजाविधौ तेष्वेव निरपेक्षेषु लोकसृष्टौ महात्मन इत्यादिः ३७. चतुर्दशेत्यादि स्पष्टोऽर्धः. ३८. देवदेवेति ४२. इत्युक्त्वा देवदेवेश प्रणतं प्राञ्जलिं स्थितं ब्रह्माणं पुनरप्याह सृष्टि कार्यसमुद्यतं३० मुनि श्रेष्ठोमया सृष्टोमत्कार्यकरणक्षमः पूर्वमेव मयासृष्टैः कालादिभिरनादिजैः तत्त्वैरेतै स्सृज ब्रह्मन् लोकान् सृष्टिप्रसाथनैः.३१ शुद्धसत्वमयान् पूर्वं सनकादिमुनीश्वराः लोकसंरक्षणार्धाय सृज ब्रह्मन् मदाज्ञया३२ हृषी केशस्य तद्वाक्यं मूर्ध्न्याथाय कृताञ्जलिः चतुर्मुखश्चापि तथा ध्यात्वा सृष्टिमुखे हरिं३३ सनाकादीन्मुनिवरानसृजत्सृजतां वरः सनातनं च सनकं सनन्दनमितीरितं सनत्कुमारं च तधा कुमारान् सात्त्विकप्रियान्३४ 293 गल्गिन चेतनुलनु नारदादि मुनीन्द्रुलनु, स्वायम्भुवादि मनुमलनु स्वसृष्टि प्रसाधनमुलगु समस्त जीवकोट्लनु सृजियिञ्चिनवाडै वारलनन्दरनु भगवानुनि यॆदुट निडि कमलासनुण्डिट्लनि नुतियिञ्चॆनु. ४०. सृष्टि स्थिति संहार कारणुण्डगुनो देवदेवा! ओ भगवानुडा! प्रसादम्बुनञ्जेसि नाचे यीमुनीन्द्रुलॆल्लरुनु सृजियिम्पबडिरि. देवतिर्यङ्मनुष्युलु स्थावरम्बुलु, जङ्गमम्बुलु सृजियिम्प बडिनवि. ४१. चराचरात्मकम्बगु नीजगमन्तयु वीनिचे निण्डियुन्नदि. ४२. ई विधम्बुन चतुर्मुखुण्डॆरिङ्गिञ्चिन तॆरङ्गॆरिङ्गि पुरुषोत्तमुण्डुनु ब्रह्म सृष्ट्यलङ्कारमुलगु समस्त लोकमुल गटाक्षिञ्चि यनादियगु न विद्यचे सङ्क्रमिम्पजेयबडिन कर्मजातमुचे बराजितुलै स्वस्वकर्मानु गुण्यम्बुग बरिभ्रमपरायणुलैयुन्न ब्रह्मणाकृतस्तवः भृगुमत्रिं वसिष्ठञ्च अत्र मदीये आचार्यस्तवे सञ्ज्ञामूर्ति सिसृक्षुरात्मविहित स्वानुप्रविष्टात्मक स्वस्वध्या पित वेदजातधनिना येनार्धवान् श्रीपतिः, निर्माता सपरिच्छदां त्रिजगतीमाम्ना यवक्त्रस्स्वराडान्तेऽसौ विखनामुनिर्नियमित स्वाराधिराज्येपितुः. इति इत्युक्तवतीत्यादि स्पष्टोर्धः. ४३.४४. शुद्धसत्वेद्यादि भगवद्वचनं. पुत्रेति सम्बुद्धिः. ४५. मां चैवं काश्यपं तधा जमदग्निं भरद्वाजं विश्वामित्रं महामुनिं गौतमादि मुनीन्द्राश्च विष्ण्वर्चनपरान्मुनीति पाठः. ४७. गर्भचक्राङ्कसंयुतानितिपाठः. ४८. ४९. देवदेवेति विखनसा कृतस्तवः, स्वकीयानां पुत्राणां सर्वं भारं भगवति न्यस्यन् तद्रक्षणार्धं भगवन्तं प्रार्धयते त्वदाज्ञायेति. ५०. ५२. विखन इत्यादि भगवद्वाक्यमाद्यं सम्बुद्धिः शिष्टं स्पष्टं. ५३. विभुर्भगवान्. ५५. श्रुणुध्व मित्यादि भगवद्वाक्यं शिष्टं सृष्टं. वैखानसस्येति जात्येक वचनं वैखानसाना तान् दृष्ट्या सूर्यसङ्काशान् महाभागवतान्विधिः प्रत्युवाच तधा ब्रह्मा सनकादिमुनीश्वरान्.३५ पञ्चदशोऽध्यायः 294मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता चेतनुलगाञ्चि भक्तानु कम्पावशंवदुण्डु गामन चिन्तिञ्चि तन यङ्कमन्दुन्न विखनसुनि बिलचि, यो कुमारा! नायाज्ञचे नी कार्यमुनु साधिम्पगलट्टि शुद्धसत्वमयुलगु महर्षुलनु सृष्टिञ्चु कॊनुमु अनि याज्ञापिञ्चिन वाडायॆनु. ४५. इट्लनि भगवानुनि याज्ञनु गारविञ्चि विखनसुण्डुनु, भृगुम, अत्रि, वशिष्ठुडु, नेनु काश्यपुडु, जमदग्नि, भरद्वाजुडु, विश्वामित्रुडु, गौतमुडु मॊदलगागल विष्ण्वर्चन परायणुलगु महामुनुलु सृजियिञ्चॆनु. ४७. वीरलु भगवत्कटाक्ष मात्रमुचे गर्भवैष्णमलै यॊप्पिरि. ४८. इट्टि वीरलन्दरुनु मुन्दिडिकॊनि भगवानुनिकि नमस्करिञ्चि कृताञ्जलियै विखनसुण्डिट्लनि स्तुतिञ्चॆनु. ४९. सृष्टिस्थित्यन्त कारणुण्डगु नोजगन्नायका! नी याज्ञ चॊप्पीन नाचे सृजियिम्प बडिन यी भृग्वादि मुनीन्द्रुलकॆल्लरकु नीवे तल्लियु, दण्ड्रियु गुरुण्डुनु दैवम्बुनु बोषकुण्डुनु अगुचुन्नाम. नीवे वीरलकु गतियै युण्टिवि गान वीरलकु सावित्रीमन्त्रमु नुपदेशिम्पुमु. मित्यर्धः. तधा शान्तिपर्वणि. भृग्वङ्गि रोमरीच्यत्रिपुलस्त्य पुलहः क्रतुः. तधा वसिष्ठो दक्षश्च नव स्वायम्भुवा द्विजाः. एते वैखानसानां तु ऋषीणां भावितात्मानां, वंशकर्तार उच्यन्ते सात्विकाहारभोजिनामित्यादि स्वायम्भुवा विखनो ब्रह्माणि पुत्राः सात्त्विकाहार भोजिना मित्युत्कर्षावहं पदंशिष्टं स्पष्टं. ६०. अत्र वक्तव्यमुक्तं महिममञ्जरि व्याख्यायां चन्द्रिकायामिति तद्ग्रन्ध एव विलिख्यते. ननु भृग्वादयो वैखानसाः क्वचिच्चतुर्मुखस्य मानसाः पुत्रा इति क्वचित् भगवन्मनसा सृष्टा इति क्वचिदग्नेर्जाता इति चाभिधीयते. विष्णोरौरसपुत्रोऽयं वर्तते विखनामुनिः यूयं भवत तच्छिष्या श्रीविष्णोश्शासनात्परं.३६ एवमुक्त्वा तधा ब्रह्मा भगवन्तं प्रणम्यच स्वकार्यसाधकान् जीवान् सृष्टवान् पुनरेव हि.३७ 295 ५१. अनि यिट्लु वचियिञ्चॆडि विखनसुं गाञ्चि भक्तवत्सलुण्डगु भगवानुडु मन्दहासमुदोप विखनसुनि बिलचि योकुमारा! यी नी पुत्रुलकु नीवे गुरुण्डुम. ५३. वीरलन्दरकुनु नीवे सावित्रि महामन्त्रमुनु पदेशिञ्चुटकर्हुडवगुचुन्नाम. ५४. अनि याज्ञापिञ्चि या विभुण्डु भृग्वादि विखनसमानसपुत्रुलनु सनकादि चतुर्मुख मानसपुत्रुलनु जण्टग जेरबिलचि यो पुत्रुलारा? सावधानुलरै विनुण्डु! मीरलं दरुनु ऐक कण्ठ्यमुग सर्वशास्त्र विशारदुण्डगु विखनसुनि मीयाचार्युनिग वरिञ्चि यातनिने याश्रयिञ्चि तत्त्वमु नभ्यसिम्पुडु. ५६ अनि जॆप्पि यट्ले चतुर्मुखुनि वङ्ककु दिरिगि यो कुमारा! वैखानसुलन्दरकुनु यी भृग्वादुलु वंशकर्तलै युन्नारु. नी वलन सृजिंयिम्पबडिन वीरलु नापुत्रुलनबडुचुन्नारु (नेनु वारिनट्लादरिञ्चुचुन्नानु). नीचे सृजियिम्पबडिन मुनीन्द्रुलकु सैतमु विखनसुडाचार्युडगुचुन्नाडु. ५७. अतनि याज्ञ प्रकारमे नी कधमिदमुपपद्यत इति चेदुच्यते. एते प्रधमं विखनश्शब्दवाच्येन भगवता मनसा सृष्टाः ततस्त एव चतुर्मुखेन ध्याताः प्रादुर्भभवन्. कल्पान्तरेऽ ग्न्यादिभ्योऽपि तधा विखना इति वैविष्णुरित्युक्तं. खनं पापं विखनाः अपहतपाप्मेत्यर्धः. भगवत्पुत्रत्वाच्चतुर्मुखस्यापि विखनश्शब्द वाच्यत्वमुक्तं. ननु आनन्दसंहितायां चतुर्मुखादन्यो विखना इति कश्चिन्महामुनिर्भगवता चतुर्दशसु लोकेषु स्धावराणि चराणि च देवतिर्यङ्मनुष्यांश्च स्व कर्मप्रवर्तकान्.३८ नारदादीन्मुनिवरान् मनून् स्वायम्भुवादिकान् एवं सृष्ट्या विधिर्लोकान् तथा सृष्ट्यर्धसाधकान्.३९ सर्वान् हरेः पुरः कृत्वा प्रोक्तवान् कमलासनः४० पञ्चदशोऽध्यायः 296मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता यात्मजुलुनु वर्तिम्पवलयुनु. ५८. इन्तट नीमनु सृष्टिसाधनुलगु नी पुत्रुलुतो जेरि नी स्व लोकम्बुनकु बोयि रावलयु. सृष्टि कार्यमुलन्दु जागरूकुडवै युण्डुमु. ५९. अनिनन्त लोकपिता महुडगु ब्रह्मयु सन्तुष्टान्तरङ्गुडै भगवन्तुनिकि ब्रणामम्बुजेसि स्वीयमगु ब्रह्मलोकमुनकरिगॆनु. ६०. इच्चट जॆप्प दगिन कॊलदि यंशमु महिममञ्जरी व्याख्ययन्दु चॆप्पबडि युण्डुटचे यन्दलि ग्रन्थमे यिचट बॊन्दुपरुपबडुचुन्नदिगा तॆलियवलयुनु. वैखानसुलगु भृग्वादिमुनुलॊक्कयॆड चतुर्मुखुनि मानसपुत्रुलुगनु मरियॊकयॆड भगवन्मानसपुत्रुलुगनु वेरॊकयॆड अग्न्यादुलयन्दुनु उत्पत्ति जॆन्दिनट्लु जॆप्पबडुचुण्डुटये निय्यदियॆट्लु सम्भविञ्चगलदनि सृष्टः. चतुर्मुख ध्यानसम्भूतेभ्यो महर्षिभ्य श्चान्ये भृग्वादयो विखनसा सृष्टाः इति च प्रतिपाद्यते. चतुर्मुखं प्रति भगवद्वचनं. शुद्धसत्वसमुत्पन्नो निर्मितोऽयं तवाग्रतः. मुनिश्रेष्ठो महतेजा मत्कार्यकरणक्षमः. इति तत्रैव ज्ञात्वैवं सर्व भूतात्मा स एव विखनोमुनिं प्रोवाचेदं समानीय शुद्धसत्त्व ब्रह्मा :- देवदेव महदेव सृष्टिस्धित्यन्त कारण भगवं स्त्वत्प्रसादेन मया सृष्टा मुनीश्वराः देवतिर्मङ्मनुष्याद्या स्थ्सावराणि चराणि च.४१ एतैरद्यावृतं सर्वं जगतेतच्चराचरं४२ इत्युक्तवत्यब्जजाते भगवान् पुरुषोत्तमः सर्वान् लोकान् समावीक्ष्य ब्रह्मसृष्टि प्रसाधवान्.४३ अनाद्यविद्यासङ्क्रान्त कर्मजातपराजितान् स्वस्वकर्मानुरूप्येण परिभ्रमपरायणान्४४ 297 यॊक सन्दियमु गल्गुचुन्नदि. वीरलादियन्दु विखनश्शब्दवाच्युडगु भगवानुनिचे सृजियिम्पबडिरि. आवल वारले चतुर्मुखुनिचे ध्यानिम्पबडिन वारलै प्रादुर्भविञ्चिरि. कल्पान्तरमुनन्दग्न्यादुल नुण्डि यट्लेयाविर्भावमु जॆन्दिरि. विखना अनु शब्दमु विष्णुनकु पेरनि चॆप्पबडिनदि. खनमन पापमनियु खनुडनिन पापरहितुडनियु नर्थमु. आ भगवत्पुत्रुण्डगुटं चेसि चतुर्मुखुण्डुनु विखनश्शब्दवाच्युण्डगुनु. मरियु नानन्दसंहित यन्दु चतुर्मुखुनि कण्टॆ वेरगु विखनसुडनु नॊकमहामुनि भगवानुनिचे सृजियम्पबडॆनु. चतुर्मुखुनि ध्यानमुचे याविर्भविञ्चिन भृग्वादुलकण्टॆ वेरगु भृग्वादिमुनुलु विखनसुनिचे सृष्टिम्पबडिरनि चॆप्पबडुचुन्नदि. ऎट्लन चतुर्मुखुनि गूर्चि भगवद्वचनमु शुद्धसत्व समुत्पन्नुण्डुनु, मुनिश्रेष्ठुण्डुनु महातेजोवन्तुडुनु ई कार्यमुलनु जेय समर्धुण्डगुनट्टिवाडुनु अगु नीतडु नीकु मुन्दुग मयान्मुनीन् त्वत्कार्यसाधकानेव सृजत्वं च ममाज्ञया, इत्युक्ते देवदेवेशे विखना मुनिपुङ्गवः. भृगुमत्रिं पसिष्ठञ्च मां चैवं काश्यपं तधा जमदग्नं भरद्वाजं विश्वामित्रं महामुनिं गौतमादि मुनीन्द्राश्च विष्ण्वर्चन परायणान्, हरेः विचिन्तयित्वा भूतात्मा दृष्ट्वातं विखनो मुनिं प्रोवाचेदं समाहूय शुद्धसत्त्वमयान्मुनीन् त्वत्कार्यसाधकानेव सृज पुत्रे ति माधवः४५ इत्युक्तवति देवेशे विखना मुनिपुङ्गवः भृगुमत्रिं वसिष्ठं मां जमदग्निञ्च काश्यपं४६ पञ्चदशोऽध्यायः 298मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता सृजियिम्पडॆनु. अनियु इट्लनि यॆरिङ्गि सर्वभूतात्मकुण्डगु नातडु (भगवानुनि) विखनसुञ्जूचि नीकार्यसाधकुलगु शुद्धसत्त्वमयुलगु मुनुलनु ना याज्ञचे सृजियिम्पुमु. अनि नन्त मुनि पुङ्गमण्डगु विखनसुडु, भृगु, अत्रि, वशिष्ठुडु नेनु काश्यपुडु जमदग्नि, भरद्वाजुडु, विश्वामित्रुडु, गौतमुडु, यी मॊदलगु विष्ण्वर्चन परुलगु महामुनुल सृजियिञ्चॆनु. वीरलु भगवत्कटाक्ष मात्रमुचेतने या जन्म वैष्णमलै यॊप्पिरि. अनियु चॆप्पबडुचुण्ड चतुर्मुखुडे विखनश्शब्दवाच्युडॆट्लुगुननि संशयमु गल्गुचुन्नदि. कामन नदियु नॊक कल्पमन्दलि चरित्र यनि युत्तरमु यॆरुङ्गदगिनदि. अन्नि कल्पमुलयन्दु नट्टुलैन बहुग्रन्थविरोथमु सम्भविञ्चुनु. चतुर्मुखुण्डे विखनसुडनु नामान्तरमुतोड सूत्रप्रणयमु जेसॆननि स्कान्दमन्दु चॆप्पबडुचुन्नदि. परमुण्डुनु, पद्मभमण्डुनु, नगु कटाक्षमात्रेण गर्भचक्राङ्क संयुतान्. इति च तथा सति. चतुर्मुखा एव विखनश्शब्दवाच्य इति कथं इति चेदुच्यते. कस्मिंश्चित्कल्पे तथा स्यादित्यूह्यं सर्वेषु कल्पेषु तथा सति बहुग्रन्थविरोधस्सम्भवति. उच्यते हि. चतुर्मुख एव विखनोऽ परनामा सूत्रं प्रणीतवानिति स्कान्दे वैखानसीं महाशाखां स्वसूत्रे विनियुक्तवान् पद्मभूःपरमोधाता तस्मिन्नाराधनत्रयं उक्तवानिति विश्वामित्रं भरद्वाजं गौतमं च मुनीश्वरं विष्ण्वर्चन परानेव ससर्जान्यान् मुनीश्वरान्४७ हरेः कटाक्षमात्रेण गर्भचक्रान् सुसंयतान् श्री विष्णोराज्ञया सृष्ट्वा विखना मुनिपुङ्गवः४८ तान्? हरेः पुरतः कृत्वा भगवन्तं प्रणम्यच शिरस्यञ्जलिमाधाय प्रोवाचेदं मुनीश्वरः४९ 299 विधात वैखानसमहाशाखनु स्वसूत्रमन्दु पयोगिञ्चॆनु. अन्दाराधनत्रयमुनु जॆप्पॆननि स्कान्दवचनमु. इट्ले पुरातन्त्रमन्दु भृगुमनु, अणुमलो नणुमनु महत्तुलो महानुडुनगुनट्टियु अनि यारम्भिञ्चि वैखानसुडुनु विधातयु, विरिञ्चुडुनु, चतुर्मुखुण्डुनु, जटाचीराम्बरधरुण्डुनु वल्कलाजिनधारियु, भगवानुडुनु, श्रेष्ठुडुनु स्वयम्भुडुनगु ब्रह्मनु शिरस्सुचे प्रणमिल्लिरि यनि चॆप्पबडिनदि. गारुडमन्दुनु ओ राजा! पूर्वमु चतुर्मुखुनि यादेशम्बु वलन निर्मलुरगु नलुमरु मुनुलु वैष्णव शास्त्रमुनु प्रणयनमु जेसि भूमियन्दर्चनमु जेसिरि. मरीचि मन्दर पर्वतमन्दु भगवानुनाराधिञ्चॆनु. अनि यारम्भिञ्चि शुभक्षेत्रमन्दु भृगुमुनियुनर्चिञ्चॆ, ननियु चॆप्पबडिनदि. श्री भागवतमन्दुनु एकादशम्बुन भगवन्तुनिगूर्चि युद्धवचनमन्दुनु नी मुखाब्जमु पुरातन्त्रे भगवान् भृगुराह अणोरणीयं, ब्रह्माणं महान्तं महतः प्रभुमित्यारभ्य वैखानसं विधातारं विरिञ्चिं तं चतुर्मुखं जटा चीनाम्बरधरं वल्कलाजिनधारिणं प्रणम्य शिरसा श्रेष्ठं भगवन्तं स्वयम्भुव मिति गारुडे. पुराचतुर्मुखादेशच्चत्वारोमुनयोऽमलाः प्रणीय वैष्णवं शास्त्रं भूमावभ्यर्चयन्नृप. मरीचिर्मन्दरे विष्णुमर्चयामास केशव मित्यारभ्य शुभक्षेत्रे भृगुर्मुनिरिति श्रीभागवते एकादशे भगवन्तं प्रत्युद्धवः निस्सृतं त्वन्मुखाम्भोजा ददाह भगवानजः पुत्रेभ्यो भृगुमुख्येभ्य इति एतादृशानि श्री विखनाः - देवदेव जगन्नाथ सृष्टिस्थित्यन्त कारण त्वदाज्ञयाद्य सृष्टानां भृग्वादीनां त्वमेव हि माता पिता गुरुर्दैवं पोषकश्च भवान् प्रभो.५० पञ्चदशोऽध्यायः 300मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता नुण्डि वॆडलिन वेदमुनु भृगुम मॊदलगु पुत्रुलकु भगवानुडगु नजुण्डॆरिगिञ्चॆनु. अनि चॆप्पबडिनदि. इट्टि वचनमुल नेकमुलुग गलम. कामन कल्पान्तर संवादमु जॆप्पी पक्षमे न्याय्यमै युन्नदनि तॆलियदगिनदि. मरियु भगवच्छास्त्रादुलन्दु विखनस्स्वरूपमुनु जॆप्पी सन्दर्भमुलो नातनिकेकवक्तृत्वादिकमु जॆप्पबडुचुन्नदि गानि चतुर्वक्त्रत्वमॆच्चटनु जॆप्पबडलेदु. कामन नी यिरुमरकेकत्वमु जॆप्पीवादमॆट्लु सङ्गतमगुचुन्नदनि संशयमु गल्गुचुन्नदि. कामन समाधान मी तीरुग नॆरुङ्गुनदि. चतुर्मुखुडे भगवच्छास्त्राध्ययनमु जेयुट कॊरकु तपस्सुचेयु समयमुलोनैननु, अट्टि भगवच्छास्त्रमुनु आया लक्षण लक्षितुलगु भृग्वादि महर्षुल कध्यापनमु जेय ब्रवर्तिञ्चि वारल सृजियिञ्चुनपुडैननु शुद्धसत्वगुण सम्पन्नुडुनु एक वक्त्रुण्डुनु, तपस्वि वेषधारियुनै यॊप्पॆनु. अट्टि देशकालमुलन्दे वचनानि बहूनि सन्ति तत्र तत्रोदाहरिष्यन्ते. ननु भगवच्छास्त्रादिषु श्री विखनस्स्वरूपकथन तस्यैक वक्त्रत्वादिक मेवाभिधीयते न तु चतुर्मुखत्वादिकं. तदिदं कथं सङ्गच्छत इति चेत्सत्यं. इदमत्रभोद्यं. चतुर्मुख्एव भगवच्छास्त्राधिगमायतपश्चरण समये तच्छास्त्राथ्यापनाय तधाविधगुण भृग्वादिसृष्टिकाले च शुद्धसत्त्वगुणस्सन्नेक वक्त्रस्तपस्वि वेषधारीचासीत्. तदा नी त्वमेव गतिरेतेषां सावित्रीं वक्तुमर्हसि.५१ इतीरयन्तन्तं दृष्ट्वा भगवान् भक्तवत्सलः विखनोमुनिमाभाष्य प्रत्युवाच शुचिस्मितः५२ श्रीभगवान् :- विखनस्तवपुत्राणां त्वमेवहि गुरुः पिता सनकादि मुनीन्द्राणां त्वमेवहि गुरुस्स्मृतः५३ 301 यातनिकि विखनसुडनु व्यवहारमुगल्गिनदनियु तॆलियदगिनदि. इट्ले भारतमन्दु भावनास्वरूपुण्डगु मुनिनि सृजियिम्पदलचि विशेषम्बुग वेदतत्त्वमुनु खनिञ्चिनन्तट यण्डजुण्डगु ना चतुर्मुखुडु विखनसुडनु पेर ब्रसिद्धुडै प्रियुण्डै याविर्भविञ्चॆनु. अनियु श्रीपञ्चरात्रमन्दु मत्स्यरूपधरुण्डगु श्रीनाधुण्डु महोदथि मध्यम्बुजॊच्चि यनि यारम्भिञ्चि, आवल चतुर्मुखुण्डुनु, जटाकाषाय दण्डम्बुल धरियिञ्चि चिरकालमु तपस्सुजेसि वैष्णवतेजस्सुनु धान्यम्बुजेसि यावॆनुक भगवानुनिचे नुपदेशिम्पबडिन यागममु नतिविपुलमुग दर्शिञ्चिन वाडायॆनु. अट्टि विपुलतमम्बगु महारहस्यमगु श्रीशास्त्रमुनु सङ्क्षेपमुजेसि शाणमन्दु पदुनु वॆट्टिन रत्नम्बुनुम्बोलॆ दीप्तिवन्तमगु नद्दानिनि मरीचि मॊदलगु मेव तस्य विखनश्शब्दवाच्यत्वं जातमिति. तथा भारते विशेषेण खनेद्यस्माद्भावना मुनिसृष्टये. तस्माद्विखनसो नामस आसीदण्डजः प्रिय इति. श्री पाञ्चरात्रे अथ मत्स्याकृतिश्श्रीशः प्रविश्याम्बुधिमध्यममित्यारभ्य ततः परं चतुर्वक्त्रो जटाकाषायदण्डभृत् तपस्तप्त्वा चिरं कालं ध्यायंस्तेजस्तु वैष्णवं, पश्चादपश्यद्विष्णूक्त मागमं विस्तरात्तदा सङ्क्षिप्य सारमादाय शाणोल्लिखित रत्नवत्. थाता विखनसो नाम्ना मरीच्यादि सुतान्मुनीन्. अबोधयदिदं शास्त्र मिति. चतुर्वक्त्रो ब्रह्म. जटा काषायदण्डभृद्भूत्वेत्यर्धः जटादिधारित्वमेक तस्मात्त्वमेवह्येतेषां सावित्रीं वक्तुमर्हसि (द्वयं च मूलमन्त्रादीन् साक्षान्मत्प्रापकान् शुभान्) एवमुक्त्वाततो देवो भृग्वादिमुनि पुत्रकान्५४ सनकादीं स्तथाहूय पुनराहस्वयं विभुः श्रुणुध्वं पुत्रका यूयं सर्वशास्त्रविशारदं५५ पञ्चदशोऽध्यायः 302मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता मुखत्वादेरप्युपलक्षणं. आनुशासनिकेच ’खनित्वाचात्मनाऽत्मन’ मित्यारभ्य प्रोच्यते. स पितामह इति. अत्र ’ध्यानमाविश्य योगेन ह्यासीद्विखनसो मुनिरिति ध्यानपर्यायनामक खननादेव पितामहस्य विखनस वैखानसादिशब्दवाच्यत्वं तपश्चरणान्मुनित्वं चासीदिति सम्यगवगम्यते. तपश्चरणकाले स्वसङ्कल्पेनैकमुखत्वादि ग्रहणं चोपपद्यते. लोके चैकस्यैवपूरुषस्य कालविशेषेऽवस्थाभेदेवपृथङ्नाम्ना? व्यपदेशो भवति. आनन्दसंहितावचनानामपि चतुर्मुखादन्यो विखना इति? तत्सृष्ट महर्षिभ्यो विखनस्सृष्टमहर्षयोऽन्य इति च न तात्पर्यं किं तु सुतुलकुपदेशिञ्चॆनु अनि चॆप्पबडियुन्नदि. इच्चट चतुर्मुखडगु ब्रह्मये जटाकाषाय दण्डमुलनु धरिञ्चॆननियर्थमु. जटादि धारणमनुनदि येकमुखित्वादुलकुगूड नुपलक्षणम्बगुनु. आनुशासनिक मन्दुनु. ’खनित्वा’ यनुश्लोकमन्दु थ्यानमाविश्ययनु श्लोकार्थमुचे ध्यानमुन कपरपर्यायमगु खननमात्रमुचेतने पितामहुनकु विखनो विखनस वैखानसादि शब्दव्यवहारम्बुनु, तपश्चरणम्बुनु गल्गिनट्लु स्पष्टमुग दॆलियवच्चुचुन्नदि. तपश्चरण कालमन्दु स्वसङ्कल्पबु वलननेक मुखत्वादिकम्बुगल्गुटयु सम्भविम्पगूडि युन्नदि. लोकमन्दु ऒकेपुरुषुनकु कालभेदम्बुन नवस्थाभेदम्बुचे विभिन्ननाममुलचे व्यवहारमु प्रसिद्धमैयुन्नदि. आनन्दसंहितावचनम्बुलकुनु चतुर्मुखुनिकण्टॆ यन्युडगु (आचार्य वरणं कृत्वा विखनोमुनिपुङ्गवं अध्यायततयूयं तु आश्रय थ्वं मुनिंसदा) आश्रयध्वं विखनसमाचार्यं सहि वो गतिः एवमुक्त्वा तथा विष्णुर्ब्रह्माणं प्रत्युवाच ह५६ 303 वैखानसस्य भृग्वाद्या वंशकर्तार ईरिताः त्वया सृष्टमुनीन्द्राणामाचार्यो विखना स्स्मृतः५७ तेनैवोक्तप्रकारेण चरन्तु तवचात्मजाः.५८ त्वमिदानीं ब्रह्मालोकं स्वपुत्रैसृष्टिसाधनैः स्वायम्भुवादिभिर्गत्वा सृष्टिं कुरु मदाज्ञया.५९ भगवत्सङ्कल्पेन चतुर्मुख एव शुद्धसत्त्वगुणेन रूपान्तरेण विखनो नामा प्रादुरासीत्. तथा चतुर्मुखसृष्टा ऋषयश्च रूपान्तरेणाविरासन्नित्येव. पूर्वमेव भगवत्सृष्टानामृषीणामुत्पत्तिर्नामाविर्भाव एव. उक्तंहि. विष्णोरेव समुत्पन्ना - ब्रह्माद्यामुनयः पुरेति सर्वधाचतुर्मुख एवरूपान्तरेण विखनश्शब्दवाच्योऽभूदिति सिद्धं. प्रतिपादितं हि हयशिरोपाख्याने. विखनसुडुन्नाडनियु नाचतुर्मुखुनिचे सृष्टिम्पबडिन वारलकण्टॆ विखनसुनिचे सृष्टिम्पबडिन भृग्वादि महर्षुलितरमुगनुन्नारनियु तात्पर्यमु काजालदु. कानि चतुर्मुखुडे भगवत्सङ्कल्पमु वलन शुद्धसत्त्वगुणम्बुवलन रूपान्तरमुचे विखनसुडनु पेर ब्रसिद्धुडै यवतरिञ्चॆनु. अट्ले चतुर्मुखुनिचे सृजियिम्पबडिन ऋषुलुनु रूपान्तरमुचे नाविर्भविञ्चिरनियु मात्रमे तात्पर्यमु. इट्ले ब्रह्मादुलनु मुनुलुनु गूड पूर्वमन्दे विष्णुनिवलन युत्पत्तिञ्जॆन्दि रनु प्रमाणमुचे पूर्वमन्दे भगवानुनिचे सृजियिम्पबडिन ऋषुलकु वृत्तियन नाविर्भावमात्रमेननु नंशमु व्यक्तीकरिम्पबडिनदि. ऎन्नि कारणमुलचे जूचिननु चतुर्मुखुडे रूपान्तरमुचे विखनश्शब्दवाच्युडय्यॆननु सिद्धान्तमु स्थिरपरुप बडुचुन्नदि. इट्ले हय शिरोपाख्यानमन्दु चाक्षुषत्वमुनु चॆप्पबडुचुन्नदि गामन पञ्चदशोऽध्यायः 304मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता इत्याज्ञप्तोऽथ देवेन ब्रह्मलोक पितामहः भगवन्तं प्रणम्याथ स्वलोकं च जगामह.६० इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां विखनसोत्पत्तिविस्तरः नाम पञ्चदशोऽध्यायः चतुर्मुखस्य प्रथमं मानसत्वं द्वितीयं चाक्षुषत्वमित्यादि. अतो न किञ्चिदपि हीयत इत्यादि अत्रशुद्धसत्त्वेत्यादौ पाठभेदो ग्राह्यः अत्रा स्माभिरुपक्रान्तं प्रकारान्तरमप्यत्रैवान्तर्भाव्यं विखनसोत्पत्तिविस्तरश्चात्र प्राधान्येन प्रतिपादितः प्रकरणात्तत्वविवेकोलक्ष्म्याईश्वरकोटिप्रवेशश्चेत्यादिकं च विस्तरेण प्रतिपादितं. आहत्य श्लोकानां षष्टिः. कुण्डलीकृतास्त्रयश्लोका न ग्रधिताः. पञ्चदशाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता नीसिद्धान्तमुनकॆद्दियु दोषलेशमुलेदु. अनु मॊदलगु विधमुन महिमञ्जरी व्याख्यानकारुल युपपादनरीतियै युन्नदि. शुद्धसत्त्व इत्यादिश्लोकमुलु पाठभेदोपलब्धिकै यट्ले जूपबडिनवि. इच्चट माचे जॆप्पबडिन प्रकारान्तरम्बुनन्दे यॊक तीरुन नन्तर्भावमु जॆन्दिञ्चदगिनदि. इदि यार्षमगु श्रीवैखानसशास्त्रमुन मरीचिप्रोक्तमगु नानन्दसंहितयन्दुगल पञ्चदशाध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं सम्पूर्णं. 305 श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता १६. अथ षोडशोऽध्यायः विखनसो विभवावतार सूचनम् अतः परं प्रवक्ष्यामि भूम्यां तस्य प्रवेशनं वैखानसस्य देवर्षेश्श्रुणुध्वं मुनिसत्तमाः.१ स्वायम्भुवमनोः काले लोकवृद्धि विचक्षण ब्रह्मा गर्वसमाविष्टो लोकान् सर्वान् जगाम ह.२ संस्कृतव्याख्या अथ विखनसो विभवावतार प्रकारं व्याचक्षाणस्तस्याऽवतारस्य ङभगवदा दिष्टत्वमाहऽतःपरमिति. प्रवेशनमित्यनन्तरं भगवतेति शेषः, वैखानसो विखनाः सच देवर्षिशब्देनेह व्यपदिश्यते देवश्चासावृषिश्चेति विग्रहः. यद्वादेव ऋषिरिवेत्युपमित समासः. अनेन भगवत एव स्वीयया कृपया शरण्येषु रक्षणाय प्रवर्तकत्वमुच्यत इति ध्येयं. १. स्वायम्भुवो मनूनां प्रथ मोमनुः. मनूनां कालादिकं तत्स्वरूपं चाग्रे वक्ष्यति लोकस्य वृद्धौ विवर्धने विचक्षणो दक्षः ब्रह्मा गर्वितो लोकान् विचचारेति भावः २. विष्णोर्नामविहीनतः आन्ध्रतात्पर्यं आ वॆनुक ऋषिस्वरूपुडै युद्भविञ्चबोमनट्टि देमडगु नाविखनसुडॆट्लु भूमियन्दवतरिम्प जेयबडॆनो आक्रमं बॆरिगिञ्चॆद नोमुनिसत्तमुलारा! सावधानुलरै विनुडु. १. कृतयुगादियन्दु स्वायम्भुवमनुम नॊक्क कालमुलो लोकमन्तयु चिरिदामरकॊलनु 306मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता सर्वान् लोकान् समावीक्ष्य विष्णोर्नामविहीनतः अज्ञानेनाऽऽवृतान् लोकान् व्याधिभिः परिपीडितान्.३ सूर्यं विना यथा लोका अन्थकार प्रपीडिताः तथा पापसमाविष्टान् क्रूराः दृष्ट्वा विधिस्तदा.४ स्वपुत्रसहितो ब्रह्मा विष्णुलोकं जगाम ह तत्र स्थितं महाविष्णुं सर्वलोकहितैषिणं५ महालक्ष्म्या च भूम्याच सेवितं पद्मलोचनं (वैखानसाऽत्रि भृग्वाद्यैर्व्यास बोधायनैस्तथा) तं दृष्ट्वाऽह तदा ब्रह्मा भगवन्तं प्रणम्यच.६ विष्ण्वर्चनविहीनतः तत्त्व मेवाज्ञानावृतौ प्रयोजकमिति भावः. लोकान् जनान् लोकस्तु भुवने जन इतिकोशः तत्त्वं च व्याधिपीडनेऽपि प्रयोजकं. ३. तत्रदृष्टान्त माह सूर्य मिति ४. स्वपुत्रैः पूर्वोदितैः. ४. तत्र स्थितं भगवन्तं विशिनष्टि महाविष्णुमिति. ५. त्रैलोक्यं वासितं यस्मिन्निति विग्रहः वासितं ते वलॆ वृद्धिजॆन्दि मुच्चटगॊल्पु चुण्ड नट्टि सन्निवेशमुनु जूचि सन्तसिञ्चि यदन्तयु तन शक्तिसामर्थ्यमुचे गलिगिनदनि गर्वपडि तन निर्माणम्बुलगु लोकमुल जूड सञ्चारमुजेयकुतुकमुगल्गि ब्रह्मबयलुवॆडलॆनु.२. अट्लु तिरिगि दिरिगि यन्निलोकमुलजूचि यॆच्चटगानि विष्णुनाम सङ्कीर्तनमुलेनि कतमुन नन्दलिजनम्बुल नज्ञानावृतुलुगनु, व्याधिपीडितुलुगनु, सूर्युडु लेनि पगटियन्दु चन्द्रुडुनु लेक नन्धकारावृतमैन चन्दमुन भगवन्नामसङ्कीर्तन विरहमुचे पापाविष्टम्बुलुगनु क्रूरम्बुलुग नुण्ड गनि स्वपुत्रसहितुण्डै चतुर्मुखुडन्त विष्णुलोकम्बुनकु जनियॆ. ४. अच्चट श्रीमहालक्ष्मी तोडनु भूदेवि तोडनु गूडि सर्वलोकहितैषियै वॆलुगॊन्दु नप्पद्मलोचनुण्डगु 307 ब्रह्मा– नमस्ते देव देवेश नमस्त्रैलोक्यवासित? त्वदर्चनं विना सर्वं जगदेतच्चराचरं७ अज्ञानेनाऽवृतं सर्वं तव माया विमोहितं त्वन्नामधेयस्मरण विहीनत्वाज्जगत्प्रभो८ मुह्यति स्म महाविष्णो कृपया परिपालय तस्मात्वदर्चनं विष्णोकथम्भूम्यां करोम्यहं९ त्वदाज्ञया मया सृष्टं विश्वं सदसदात्मकं त्वां विना गति रेतेषां नान्योऽस्ति जगतां प्रभो१० जगत्सर्वमिति स्मृतेः. एतच्चराचरं जगत्सर्वमज्ञानेनाऽवृतं यतस्सर्वं तव मायया विमोहितमान्त इत्यर्थः. ७. जगदिदं मुह्यति. ८. त्वां विनेति ब्रह्मणा कृता शरणागतिरुच्यते साच स्वविषया स्वप्रतिविहित जगद्विषया च ज्ञेया १०. दृश्यतेऽन्यत्र च भक्त प्रार्थन मेतद्रूपं त्वां नियोक्ष्यामहे महाविष्णुनिं गनि यादेमनकु ब्रणामम्बुजेसि ब्रह्मयु नो देवदेवेश्वरा! त्रिलोकम्बुल काधारमा नीकु नमस्कारमु. नीयॊक्क यर्चनमुलेनि हेतुमचे जगमन्तयु नज्ञानमुचे यावरिम्पबडि युन्नदि. जगत्तन्तयु नीमाय चेतने मोहितमैयुन्नदि गदा. ७. नीयॊक्क नामस्मरणमु लेमिचे जगमन्तयु मोहितमै युन्नदि गामन कृपारसमुचे नीमायनु तॊलगिञ्चि यद्दानिनि बरिपालिम्पुमु. ८. अट्टि नीयर्चन मावश्यकमगुटवलन नायर्चनमुनु भूमियन्दु नेनॆट्लु चेयिञ्चगलनु. महात्मा नीयॊक्क याज्ञननुसरिञ्चि (नीयाधारमुनु नम्मिये यनुट) सदसदात्मकमगु नीजगमन्तयु नेनु सृजियिञ्चितिनि. ओ जगदीश्वरा! नीकण्टॆ यीजगत्तुनकु गति षोडशोऽध्यायः 308मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता यथोक्तं मे त्वया विष्णो पूर्वमेव कृपानिधे तथा कुरुष्व देवेश भक्ताऽनुग्रहदीक्षित.११ इत्यर्धयन्तं ब्रह्माणं प्रत्युवाच शुचिस्मितः श्रीभगवान् :- ब्रह्मन्त्वया हि सृष्टानां रक्षणं तु करोम्यहं१२ परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृतां धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे.१३ विष्णोलोकानां हित काम्यया. राज्ञो दशरथस्य त्वमयोध्याधिपतेः प्रभोः धर्मज्ञस्य वदान्यस्य महर्षि समतेजसः तस्य भार्यासु तिसृषु ह्रीाश्रीकीर्त्युपमासु च, विष्णोपुत्रत्वमागच्छ कृत्वात्मानं चतुर्विधं, तत्रत्वं मानुषो भूत्वा प्रवृद्धं लोककण्टकं, अवध्यं दैवतैर्विष्णो समरे जहि रावणमित्यादिना शुचिस्मितो भगवानिति विशिष्यते. ११. कल्पयाम्यहमिति पाठः १२. इदं मे वैधं कर्मेत्याह परित्राणायेति. साधूनां परित्राणं रक्षणं, दुष्कृतां विनाशश्च. इत्थं धर्मसंस्थापनप्रयोजनायाऽहं युगे युगे काले काले सम्भवाम्यवतारं करोमि इदं मे व्रतं १३. सम्प्रत्युचितं तमेव स्वरूपं विशिनष्ट्यर्चावतारेति. अन्यत्र च, भयं त्यजत भद्रं वो हितार्थं युधिरावणं, वेरॆव्वरुनु लेरु. पूर्वमु सृष्ट्यारम्भमन्दे नीमनातो नाज्ञापिञ्चि वाग्दान मॊसङ्गिन तॆरङ्गुनने नी याज्ञनु निर्वर्तिम्पुमु. नीमकृपानिधिवि. भक्ताऽनुग्रह दीक्षितुण्डवनि बल्कॆनु. ११. इट्लु प्रार्थिञ्चॆडि कमलसम्भमङ्गनि भगवानुडुनु मन्दस्मितमुतो नोकुमारा! नीचे सृजियिम्पबडिन जगत्तुनु नेनु परिपालिञ्चॆदनु. १२. इदि नेनु सङ्कल्पिञ्चिन कार्यमे अयि युन्नदि. साधुमल रक्षिञ्चुटकुनु दुष्टुल शिक्षिञ्चुटकुनु आया कालमुल यन्दु नेनवतरिञ्चगलनु. 309 अर्चावताररूपेण लोकेऽस्मिंश्चतुरानन अवतारं करिष्यामि भूम्या लक्ष्म्या समन्वितः देवैस्सानुचरैस्साकं त्वं तु लोकं समाविश.१४ इत्युक्तवन्तं देवेशं भगवन्तं प्रणम्यच स्वपुत्रसहितो ब्रह्मा स्वलोकं च जगामह.१५ अथोवाचहृषीकेशो भगवान् भक्तवत्सलः लोकानुग्रहरक्षार्थं विखनोमुनिपुङ्गवं.१६ सपुत्रपौत्रं सामात्यं. समित्रज्ञातिबान्धवं. हत्वा क्रूरं दुरात्मानं देवर्षीणां भयावहं. दशवर्षसहस्राणि दश वर्षशतानि च, वत्स्यामि मानुषेलोके पालयन् पृथीवीमिमामित्यादीनि दृश्यन्ते (आवृत्तः) १४. त्वं स्वलोकमभिव्र जेति पाठः १४. १५.. अथेति ब्रह्मण स्स्वाऽवासं प्रतिगमनोत्तर क्षणं लोकेष्वनुग्रहाद्रक्षार्थं विखनोमुनिमुवाचेत्यर्थः तेनकार्यवत्वात्. १६. (अवतारमित्यप्यौवृत्तः) १७. तस्माद्धेतो स्तत्राऽपित्वयैव मदर्चनं कार्यमित्यर्थः अथ तस्मात्कालादिति वा. १७. आत्मार्थपरार्थशब्दौ निरुक्तौ. नित्य नैमित्तिक मुत्सवविशेषादीत्यर्थात्. चेत्येवमादौ मदीयमाराधनं त्वमेव इय्यदिनाव्रतमु. नेनिपुडु लक्ष्मीदेवि तोडनु भूदेवितोडनु कूडिन वाडनै भूलोकमन्दर्चारूपमु नवतरिम्प बोमचुन्नानु. १४. नीपुत्रुलगु नीदेवतलतोडनु परिजनम्बुल तोडनु नीलोकमुनकेगि नीकार्यमुल चकजूचिकॊनुमु अनि याज्ञापिञ्चॆनु. १४. भगवानुनि यनुज्ञननुसरिञ्चि ब्रह्मयुनट्ले तन लोकम्बुनकु जनियॆ. १५. अन्तट भक्तवात्सल्यनिधियगु भगवानुडु लोकानुग्रहतत्परुडु गामन मुनिवेषधरुण्डगु विखनसुनिञ्जूचि यिट्लनियॆ. १६. ओ मुनिसत्तमा! षोडशोऽध्यायः 310मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अवतारं करिष्यामि भूम्यालक्ष्म्या समन्वितः तस्मान्मदर्चनं कार्यं त्वयैव मुनिसत्तम१७ आत्मार्थं वा परार्थं वा गृहे देवालयेऽपि वा नित्यनैमित्तिके चैव मदीयाराधनं कुरु.१८ नदीक्षा नतपः कर्म नास्ति मत्कृतकर्मणः सर्वलोक हितार्थाय मदीयाराधनं कुरु१९ कुर्वित्यर्दः १८. तत्र लोकेऽवतरिष्यमाणस्य तवाऽधिकारो निरङ्कुशोऽ कृत्रिमश्चेत्याहनेति. दीक्षापञ्च संस्कारादिरूपा तपो यमनियमादिसाध्यं कर्मयच्चान्यदधिकार्यन्तर साधारण्येन विहितञ्च मत्कृत कर्मत्वाद्धेतोस्तव नैवमाद्याः क्रिया अपेक्षिताः १९. मदाज्ञा करणेनाऽनुषङ्गा त्सकललोकहितकरत्वं च तव महान् भागधेय इत्याह सर्वलोकेति. १९. लक्ष्मीदेविभूदेमलतोगूडि नेनु भूलोकमन्दवतरिम्पबोमचुण्टिनि. गामन नच्चट नीमनु विभवावतारमुनु धरिञ्चि नन्नाराधिञ्चुचुण्ड वलयुनु. १७. आत्मार्थमुगानि, परार्थमुगानि गृहमन्दुनु देवालयमन्दुनु नित्यनैमित्तिकम्बुलगु समस्तरूपमगु नायाराधना विशेषम्बुलनु नीम निर्वर्तिम्पुचुण्डवलयुनु. १८. नाचे जेयबडिन समस्तमगु शाररीसंस्कारमुलु गल्गिन वाडवगुटचे नीकु शास्त्रान्तर प्रतिपादितमु नेविधमगु, दीक्ष, तपमु, कर्ममु ननुवाटितो प्रसङ्गमक्कर लेदु! नीवॆक्कड नुण्डिननु मुक्तुडवेयैननु सर्वलोकहितार्धिनगु नावलने ना यौरसुण्डवगुटचे नट्ले यीभारमुनु वहिञ्चि नाचे नियमितमगु कार्यमुल जेयुमु अनॆनु. १९. इट्लु वचियिञ्चॆडि सर्वभूतात्मकुण्डगु देवेशुनिगनि भयकम्पितुडै नमस्करिञ्चि विखनसुण्डुनु ओ पुरुषोत्तमा! नीयॊक्क यनुग्रहमु नायन्दु प्रसरिञ्चुटं जेसि नेनु 311 इत्युक्तवन्तं देवेशं सर्वभूतात्मनास्थितं उवाचेदं भयाद्विष्णुं प्रणम्य विखनोमुनिः२० श्रीविखना :- भवताऽनुगृहीतोऽस्मि धन्योऽस्मि पुरुषोत्तम नातःपरतरं कार्यमस्माकं च दिवौकसां.२१ सर्वे वयं त्वयोक्तं हि नित्यनैमित्तिकादिकं कर्तव्यं सततं कर्म कर्तुं नेशाः प्रयत्नतः२२ भूयदिति. विनयावनतसाध्वसः कृताऽञ्जलिपुटोभूयेत्यर्थः. २०. अस्माकमिति भूम्यां शिष्यैस्सहावतिरिष्यमाणानामिति बहूक्तिः. एवमुत्तरत्रापि. दिवौकसां देवानां. २१. वयमिति मनुष्या भविष्यति देवाश्चेत्यर्थः. २२. कर्तव्यं सततं कर्म वेदविहितं कर्म प्रयत्नतो यत्नादपि कर्तुन्नेशास्समर्थाः कर्माचरणस्य दुष्करत्वादिति भावः गहना कर्मणोगतिरिति स्मृतेः. २२. तथा सतीति स्मस्मिन् विहितस्वधर्माननुष्ठितुमेवाऽसमर्धे जने कथमयं भारो निक्षिप्यत इति भावः. अचञ्चलात्मभिर्द्वन्द्वातीतैर्मुनिभिः कथं धन्युडनयितिनि. भूलोकमुनन्दवतरिञ्चबोयॆडि माकुनु यीदेवतलकुनु सैतमु नीयाज्ञ निर्वर्तिञ्चुटयु निन्नाराधिञ्चुटयु ननुटकण्टॆ चेयदगिन घनकार्यमॆद्दियु नितरमैनदि लेदु. २१. मेमन्दरमुनु नीचे जॆप्पबडिन (वेदमुलचे शासिम्पबडिनवनियनुट) नित्यनैमित्तिकमुलुग विधियिम्पबडिन विधायक कृत्यमुलने जेयुटकु शक्यमुगाक भ्रष्टप्रायुलमगुचुण्टिमि. अन्दुनु केवलमु निर्द्वन्द्वत चेयचञ्चलात्मलुग नुण्डदगिन मावण्टि महर्षुलचे सूर्योदयादि सूर्योदयपर्यन्तमु (अरुवदिघडियलकालम्बुननुट) चेयदगिन षोडशोऽध्यायः 312मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तथा सति तु देवेश त्वत्कर्म मुनिभिः कथं उदयाद्युदयान्तं च क्रियतेऽचञ्चलात्मभिः२३ भवदाराधनं विष्णो कथं भूम्यां करोम्यहं त्वत्कर्म क्रियते यत्तत्कर्मलोपो भवेद्ध्रुवं.२४ अनादिक मिदं कार्यं दुर्लभं च दिवौकसां यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह२५ तवेदमाराधनरूपं कर्म स्वकर्मधर्त्मैस्स मुच्चित्य कर्तुं शक्यत इति पृच्छति. अह मित्यनेन कोऽपि समर्थोऽन्यो नियुज्यतामित्यपि सूचयतीति भावः. २४. त्वत्कर्माऽराधनं तव प्रीत्या क्रियत इति यत्तन्मे कर्मलोपो भवेत्. तच्चापि तवैवाज्ञारूपत्वान्नहाप्यमित्याशयः ध्रुवन्नन्वित्यर्धकः. २४. चोऽनुक्त समुच्चयाऽर्धः. २५. यत इति श्रुत्यनुकरणं. तस्मिन् तादृशश्रुत्यप बृंहिते परब्रह्मणि त्वयि नियुक्त इति शेषः. कर्मण्याराधनरूपे मां. नियोजसि केशवेति सम्बुद्धिः घोरो भयङ्करः कर्मणां सङ्करादौ दोषबाहुल्य याराधनमुगूड तक्किन कर्ममुलतो जेर्चि यॆट्लु चेयगलमु. २३. इट्टि नीयाराधनमु भूमियन्दु नेनॆट्लु चेयगलनु. २४. इट्टि नीयाराधनमुचेयुटचे तटस्थिञ्चिनचो माकु विहितमुलगु नित्यकर्मलं जेयुटयन्दुनु (अवकाशमु चालकयनुट) नीयाराधन मन्दुनु (अनवधानमु चेतननुट) गूड लोपमु सम्भविञ्चुननुट निश्चयमु. ईकार्यमु - मिक्किलि दुष्करमैनदि. देवतलचे सैतमु जेय शक्यमुगानिदिये. नीस्वरूपमुनु दॆलसिकॊनुटयन्दु वेदम्बुलुनु वेदनिष्ठुलमनम्बुलु सैतमु कुण्ठित प्रज्ञम्बु लयि मरलुचुन्नचो अट्टि नीयाराधन कर्ममुनन्दु भूलोकमन्दव तरिम्पजेसिन मनुष्यमात्रुडनगु नाकु नियोगिञ्चुचुण्टिवा? 313 तस्मिन् कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव तस्मात्त्वदर्चने लोपस्सम्भववेदिति मे भयं२६ सदा त्वदनुजीवित्वात्सदा त्वत्सन्निधिस्थितेः अपचारा अनन्ताश्च भवन्त्येव न संशयः२७ आराधनानां सर्वेषां विष्णोराराधनं परं तदप्याराधनं कर्तुं भीतोऽस्मि करुणानिधे२८ स्मरणात्. २६. तस्मात्क र्मणो दुष्करत्वाद्धेतोः नान्तरीयकेण मानुषेणान वथानेन लोपो दुरपोद्य इत्याशयः. २६. अनुजीवित्वं तदर्पितसर्वद्रव्योप भोक्तृत्वं तथास्मृतेः. सन्निधिस्थित्या क्षुतष्ठीवन श्वासातिसर्ग सल्लापादि सम्भव उच्यते. एतादृशा अपचारा अनन्ता असङ्ख्या दुरन्तावा असंशयं निरा बाधं भवन्ति सम्भवन्त्येव अपचारोऽपराधः तत्स्वरूपमुत्तरत्रवक्ष्यति. २७. परं सुलभं पत्रं पुष्पं फलं तोयमित्यादिना भगवदुक्तेस्तदर्पणेनैव तस्य सुलभत्वात्. अन्येषां देवानामाराधने तत्तद्विहितानां पदार्धानां सम्पादने दौर्लभ्यात्. यद्वापरंश्रेष्ठं विष्णोः परमत्वात् अपिना परमत्वेपि तत्राऽवधानदरिद्राणां मानवानां लोपसम्पात भीत्या भयहेतुरुक्ता. ईयाराधनमन्दु लोपमु सम्भविञ्चुट निस्संशयमगुटचे निय्यदि यभ्युदय हेतुवगुटकु मारु प्रत्यवायोपहतुण्डनय्यॆदननि भयपडुचुन्नानु. २६. यॆल्लपुडुनु नी पेरिट सम्पादिम्पबडिनट्टि नीकै यॊसङ्गबडि नट्टियु द्रव्यमुचे यनुभविञ्चुचु दारापुत्रादुल बोषिञ्चु कॊनुचुण्डुटचेतनु नी सन्निधानमुने विडुवकगनिपॆट्टिकॊनि युण्डुटचेतनु (कार्यान्तरगमनमुनन्दुनु व्यापारान्तर करणमु नन्दुनु अवकाशमु लेकुण्डुटवलननुट) अनेकमुलगु नपचारम्बुल यत्नम्बुग दटस्थिञ्चुचुने युण्डगूडु ननुटके संशयमुलेदु.२७. षोडशोऽध्यायः 314मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तस्य तद्वचनं श्रुत्वा भगवान्विस्मितोऽब्रवीत् श्रीभगवान्– वैखानस त्वमेवाऽत्र मदाराधन कृद्भव२९ त्वच्छिष्याश्च प्रशिष्याश्च पूजां कुर्वन्तु मामिकां. वैखानस मुनिश्रेष्ठ मदाराधन कर्मणा३० यद्वा आराधनानामिति भगवत्प्राप्ति साधनानामित्यर्थः आराधनं सिद्धिः. राधृसंसिद्धाविति धातुः तानि च साधनानि जपहुतार्चन ध्यानान्युक्तानि तत्र चतुर्षु मार्गेषु विष्णोरर्चारूपिणः आराधनं सगुणाराधनं अस्य तथैवार्थ जौचित्यात्. परं श्रेष्ठं. तथा सिद्धान्तात्. विस्तरस्त्वग्रे द्रष्टव्याः करुणानिधे इति हेतुगर्भविशेषणं. २८. त्वदन्यः कोऽप्यस्य कार्यस्य निर्वर्तयिता नेत्याह वैखानसेति. २९. त्वयि त्वनेकत्र ग्रामे ग्रामे गृहेगृहे इतिवत्सर्वत्र युगपदव तीर्णे कथमहमेकाकी युगपदेव सर्वत्राऽराधयेयमित्याशङ्कमानमाह त्वच्छिष्याश्चेति. ३०. त्वत्कर्मक्रियते यदीत्यन्तमुक्तं प्रतिवदति मदाराधनकर्मणीति. आराधनमुलन्निटि यन्दुनु (भगवत्स्वरूप ज्ञानसम्पाद साधनमुलनुट) भगवानुनि सगुणम्बुग विग्रहादुलयन्दु ब्रतिष्ठिञ्चि नीमपदेशिञ्चिन यीयाराधनमु चेयुटये युत्तममैनदयिननु आयाराधनमन्दु सैतमु नाशक्तियन्दलि यविश्वासमुचे चेय भयमु गलुगुचुन्नदि. ई विधम्बुग विखनसुनि वचनम्बुलकु भगवानुडच्चॆरु वन्दि ओ मुनिसत्तमा! नीवे नायाराधनमुनु चेयवलॆनु (नीवन्दुकै सृजियिम्पबडिति वनुट) नेभूलोकमुनन्दवतरिञ्चुनपुडु प्रति ग्राममन्दुनु प्रति गृहमुनन्दुनु अवतरिम्प बोमचुण्टिनि गान समस्त प्रदेशम्बुलन्दुनु नित्यमर्चिञ्चुटकु सौकर्यमु गलुगुनट्लु नी शिष्युलुनु प्रशिष्युलनु अन्दरुनु नीवलॆने नन्नाराधिञ्चु चुण्डवलयुनु. २९. मरियु नायाराधन कर्मयन्दन्वयिञ्चुटचे 315 स्वकर्मलोपसन्त्रासं मा कुरुत्वं महामुने न्यूनातिरेकतो यानि कालभेदेन वा क्वचित्३१ सम्पूर्णान्येव कर्माणि सदा मद्गतकर्मणः. त्वद्वंशस्थमुनीन्द्राणां तथैवाऽस्तु ममाऽज्ञया३२ त्वद्वंशजानां सर्वेषां गर्भवैष्णवजन्मनां अहमेव स्वयं गर्भे मन्मुद्रां धारयाम्यहं३३ ३१. यानि कर्माणि विहितानि न्यूनाति रेकाभ्यां दुष्टानि कालभेदेन कृतानि च तानि सर्वाणि यथाशास्त्रमनुष्ठितानि भवन्ति सर्वकर्मफलदातृत्वस्य मदनुग्रहायत्त त्वादि भावः तत्कर्मफलदो हरि रितिस्मरणात्. ३२. त्वद्वंशस्थास्त्वत्सूत्रानुसारिणः तेषां मुनीन्द्रत्वं सम्पादयति मनीन्द्राणामिति ३२. त्वद्वंशजानामपितत्त्वव्यपदेशे गमकमाह त्वदितिते सर्वे गर्भवैष्णवजन्मानो भवन्तीति विधिः ३३. तत्रतेषां गर्भेवैष्णवत्वस्य सिद्धिप्रकारमाहाऽहमिति. आदरातिशयादाद्य न्तयोरहं शब्दोद्विरुच्यते. नीकु स्वकर्म लोपमु सम्भविञ्चुननु संशयमु मात्रमुञ्चुकॊन नक्करलेदु. ३१. नायाराधनमुनन्दन्वयिञ्चि युण्डुनपुडु तमतमनित्य कर्ममुल यन्दु न्यूनातिरेकमुलु सम्भविञ्चिननु (सकालकृतमुलु काकुण्डुटचे) कालभेद दोषमु सम्भविञ्चिननु अट्टिलोपमुलन्नियु नायनुग्रहमुचे परिपूर्णमुलयि दोषदुष्टमुलु गाकुण्ड नुण्डगलम. (सर्वकर्म समाराध्युण्डनु सर्वकर्म फलप्रदुण्डुनु नेने यनुट) ३२. नी वलने नी वंशस्थुलन्दरकु नगुगाक यनि यनुग्रहिञ्चुचुन्नानु. नी वंश जातुलं दरुनु गर्भवैष्णमलगुदुरु. वारलकन्दरकुनु गर्भदशयन्दे नायसाधारणचिह्नमुलगु शङ्खचक्रमुलनु धरिम्प जेयुचुन्नानु. ३३. नायाराधनमुन षोडशोऽध्यायः 316मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता मदाराधनवेलायां यदि कर्म प्रवर्तते आराथनात्परं कार्यं कालभेदान्न दोषभाक्३४ चतुर्वेदैश्च सम्मिश्रं मयामन्त्रं तवेरितं तथाऽपि त्वन्मतास्सर्वे यजुर्वेदाऽनुसारिणः.३५ मदर्चनन्तु सर्वेषा मैहिकामुष्मिक प्रदं तस्मान्मदर्चनं नित्यं कुर्वन्तु मम शासनात्३६ मुद्राशब्दस्य चिह्नसामान्यवाचकत्वेपि प्रकरणाच्छङ्कचक्र परत्वमुच्यते तथा भृगुरपि. गर्भेमास्यष्टमे विष्णुबलिमिति. न्यूनातिरेकत इत्युक्तं विशदयति मदाराधनेति. कर्मकर्मणो विहितवेदेत्यर्थः. प्रवर्तते उपस्थितो भवति. ३४. मन्त्रं मन्त्रजातं वेदः. ३५. अथापि ते चातुर्वैद्यका इति न व्यवह्रिायन्ते. किन्तुया जुषा इत्येव यतस्समष्टिरूपस्य वेदस्य यजुश्शब्द वाच्यत्वस्य पूर्वमुक्तेः. ३५. विहितकर्माचरणेनापि मोक्षसिद्ध्यतीति किमेतेन क्लेशाधिकेनार्चनेनेत्यत्राह सर्वेषामिति ३६. चतुर्वेदं चतुरो वेदान् मन्मतं श्री वैखानस भगवच्छास्त्रं. समयमुनन्दे आ या विहितकर्ममुल नाचरिम्पदगिन समयमासन्न मैननु आयाकर्ममुलनु नायाराधनमुनु पूर्तिजेसिन वॆनुक चेयनगुनु. कालभेदानुष्ठानमु वलन दोषमॆन्त मात्रमु दटस्थिम्पदु. ३४. चतुर्वेदमुलकु समष्टिरूपमुग नुण्डु नखण्डमगु वेदमुन नीकुपदेशिम्पबडियुन्नदि. अट्टिवेदमुने नीमनु नीवंशीयुलकुपदेशिम्प गलम. अयिननु वारलु याजुषुलनिये पिलुवबडवलयुनु (वेदसमष्टिरूपमगु शब्दराशिकि यजुस्सु अनु नामान्तरमु गलदनि हृदयमु) (आ विस्तरमिदिवरके चॆप्पबडियुन्नदि). ३५. नायर्चनमु वलन सर्वलोकम्बुलकु हितमुचेकूरुनु गान नीवंशस्थुलन्दरुनु तमकु प्रत्येकिञ्चि सम्भविञ्चॆडि कष्टनिष्ठुरमुलनु बाटिम्पक 317 चतुर्वेदं समग्रं च मन्मतं सर्वमेव च अधीत्य सर्वशास्त्राणि कलौ नाऽस्ति मदर्चकः३७ केवलं भक्तिमात्रेण सन्तुष्टोऽस्मि सदामुने वैखानस त्वद्वंशस्थास्सात्विकाहारभोजनः३८ सदा मद्गतचित्तत्वान्मत्पुत्रा इति कीर्तिताः कृताऽधिकारिण स्तस्मात्कृतसम्बन्धिनो मयि३९ मत्प्रसादेन सौम्येन सदा मामर्चयन्तु ते तस्मान्मदर्चने नित्यं माभीस्त्वं मदनुग्रहात्४० सर्वशास्त्राण्यान्वीक्षण्यादीनि. कलावित्युपलक्षणं. मामाराधयिता नास्ति विरलो भवति अतः. केवलं भक्तिमात्रसहकृतेनाऽर्चनेन तुष्टः प्रसन्नोऽस्मि. भविष्या मीत्यर्थः. भक्त्याभगवन्तं नारायणमर्चयेदिति श्रीसूत्रं ३८. ३९. कृताधिकारिण इत्यादि व्याख्यातं. ४०. ४१. तस्मान्मदर्थं मयैव प्रेरितत्वाद्धेतो. यद्यत्त्वं लोकरक्षणार्थमै नायर्चनमुनु जेयुचुण्डवलयुनु. ३६. समग्रमुग चतुर्वेदमुलनु तदनुयायियगु श्री शास्त्रम्बुनु, तदनुसारियगु नान्वीक्षक्यादि चतुर्दश विद्यलनभ्यसिञ्चि नन्नाराधिञ्चुनर्चकुली पापकालमन्दु सम्भविञ्चुटयरुदगुचुन्नदि. ३७. कामन केवल भक्तिमात्रमुचे जेयबडु नाराधनमु चेतने नेनु प्रसन्नुडगुचुन्नानु. ३८. नीवंशस्थुलन्दरुनु सात्विकाहारमुलनु भुजियिञ्चुवारलुगनु नायन्दर्चिम्पबडिन चित्तवृत्तुलु गलवारलुग नुण्डि नापुत्रुलनबरगुदुरु. ३९. वारलु कृताधिकारुलु नायन्दु नियत सम्बन्धमुगल वारलगुचुन्नारु. ३९. सौम्यमगु नाप्रसादमुचे वारलु निराबाधमुग नायर्चनमु सेयुचुण्डवलॆनु. कामन नायर्चनमु चेयुटयन्दु नीवनुकॊनिनट्लॆन्त मात्रमु भयपडदगिन षोडशोऽध्यायः 318मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ब्रह्माद्या देवतास्सर्वे ऋषयश्च तथा मुने अशक्तास्सर्व एवैते मदीयाराऽधनं प्रति.४१ तस्मान्मदर्चनानित्यं सर्वाभीष्टमवाप्स्यपि इत्युक्ते च हरौ साक्षात्तं प्रणम्याह वैमुनिः४२ श्री विखनाः :- मद्वंशजानां देवेश त्वदाज्ञाञ्च प्रकुर्वतां सदा त्वदनुजीवत्वात्तद्द्रव्याऽनुभवाद्विभो४३ दोषाभवेयुस्सर्वेषामिति चिन्ताऽकुलोऽस्म्यहं इत्युक्तवन्तं देवेशो मुनिमाहाऽथविस्मितः४४ सन्दिह्यसे तत्सर्वमहं पूरयामीति भगवां स्तस्योपघ्नीभूय प्रोत्साहयतीति भावः. ४२. इत्युक्ते हरिणेति स्यात् ४२. सदा त्वदनुजीवत्वादिति पूर्वोक्तां शङ्कामसमाहितां पुनस्स्मार यति मद्वंशजानामिति. वंशश्शिष्यानुक्रमप्राप्तः भृग्वादिमुनयः पुत्रा इति शिष्याणां पुत्रत्वस्मृतेः. कारणमु लेदु. ४०. मरियु ब्रह्मादि समस्तदेवतलुनु तदितरुलगु महर्षुलुनु नीम दक्क यॆव्वरेनि नायाराधनलु चेयुटयन्दु समर्थुलु काजालरु. ४१. दानञ्जेसियु नीवे नायाराधनमु जेयवलसिनवाडम. दीनिचेनासमस्त यभीष्टमुलनु पॊन्दगलवाडम. (नायनुग्रहमु सम्पादिञ्चु कॊनगलवनुट) अनि पलिकॆनु. ४२. इट्लु भगवानुनि याज्ञनु शिरसावहिञ्चि विखनसुडुनु, ओदेवेशा! नीयाज्ञानुसारमु नीयाराधनमु सेयु नावंशस्थुलन्दरुनु यॆल्लपुडु देवद्रव्यानुभवमु गलुगुट वलन देवद्रव्योप जीमलकु गलुगु दोषमुलु गलुग गलवेयनु संशयमुनु दीर्पकुण्टिवनि ज्ञापकपरचुचुन्नाननि यडिगॆनु. ४४. अन्तट भगवानुडु चिरुनगमतो 319 श्रीभगवान् :- सूक्ष्माऽर्धज्ञमहाबुद्धे तद्धर्मञ्च वदाम्यहं वैखानसानां तद्दोषो नास्ति मत्कृतकर्मणां.४५ मद्द्रव्यं हव्यकव्येषु दानाऽभ्यागतपूजने मुख्यमेवाऽस्तुभवतां सदा मत्कर्म कुर्वतां४६ किमेभिर्बहुभिर्वाक्यै स्सत्यमेव वदाम्यहं आत्मावैपुत्रनामाऽसि त्वमेव मुनिसत्तम४७ तदीयोवंशोऽनुवर्तमानस्समेधते ४४. ४६. तत्कर्मकरणाद्धेतोः पूज्यत्वख्यापनाय भवतामित्युक्तं. ४६. ४७. यथा त्वमसि मे पुत्र तथा विखनसुनिजूचि यो कुमारा! आ धर्ममुनु गूडा नेने निष्कर्षिञ्चॆदनु नायाराधनमुसेयु नी वंशस्थुल का दोषमॆन्तमात्रमु कलुगजालदु. ४५. नाद्रव्यमुचे हव्यकव्यमुलन्दुनु अतिधि पूजनादुलन्दुनु (दैविक पैतृक मानुष कर्मलन्निटि यन्दुननुट) मुख्यमुग विनियोगिम्पदगुनु. ४६. वेयि माटलतोड नेमि प्रयोजनमु नीतो सत्यमुजेसि चॆप्पीचुन्नानु. नीम आत्मावै पुत्र नामाऽसि (तण्ड्रि यॊक्कयात्मये अभेदमुग पुत्रुडगुनु) अनु श्रुतिवाक्य प्रकारमु पुत्रुडवगुटचे नायात्मये यगुचुन्नाम (नेने नीवनुट) (नी वंशस्थुलन्दरुनु नी यात्मयगुटचे नीवेयनुटकेमि याक्षेपमु) इट्लु परम्परा सम्बन्धमुचे वारलुनु नायात्मये यगुटचे नायंशसम्भूतुलगुटं जेसियु नायाज्ञनु शिरसावहिञ्चि दानिनि निर्वर्तिम्पुचुण्डुटं जेसियु नाद्रव्यमुने गाक क्षेत्रमुलनु बिम्बमुलनु चिवरकालयमुलनु सैतमु वारलु स्वेच्छग ननुभविम्प नर्हुलगुचुन्नारु. आपत्कालमुलयन्दु क्षेत्रादुलनु विक्रीणनमु षोडशोऽध्यायः 320मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ……………………………………………. मदंशसम्भवत्वाच्च मदाज्ञापरि पालनात्४८ मद्द्रव्यं क्षेत्रबिम्बानि आलयानि यथाऽपदि विक्रीणनादि कार्येषु नास्ति दोषो ममाज्ञया४९ मदीयधनभोगेन मत्क्रियालापनेनच मच्छरीरतया सत्यमपचारो न विद्यते.५० त्वद्वंशजां अपीत्यर्ध श्लोकार्धस्तत्र त्रुटितस्यात् मदंशेत्यादि व्याख्यातं. ४९. विक्रीणनादिभिस्स्वयं कैङ्कर्यलोपनेप्यपचारस्तेषां नेत्याह मदंशेति. मच्चरित्रतये त्यपि पाठः ५०. अत्र भगवदार्चना विरहे लोकानां शोच्यत्वं मॊदलगु कार्यमुलजेसि यनुभविञ्चिननु दानलेशमेनियुदोषमु सम्भविम्पजालदु. ४७. अट्टि विक्रयादुलवलन नायराधन कार्यमुलयन्दु लोपमु कलिगिननु नेननुभविञ्चॆडि द्रव्यमुनु नाकु गादनि वारले यनुभविञ्चिननु वारलनु ना शरीरमेगामन (तत्त्वरूपमगु गूड भोक्तनु नेनेयगुटचे यनुट) अन्दॆट्टि अपचार हेतुमनु लेदु. ४९. नेनु सत्यमुग नीयंशमुनु वाग्दानमु जेसि चॆप्पीचुण्टिनि गान नीम भयरहितुण्डवै नायाराधन कर्मयन्दिपुडे सन्नद्धुडम गम्मनि यादेशिञ्चॆनु. ५१. यिट्टि विधमुगा विखनसुनकु गल समस्त संशयमुलनु दीर्चि या मुनीन्द्रुनि हृदयमुनु तृप्तिपरुपगल समाधानमुल नन्निटिनॊसङ्गि देवेशुण्डगु नाविष्णुडु कॊञ्चॆमु कालमट्ले यूरकुण्डॆनु. 321 इदि यार्षमगु श्रीवैखानस शास्त्रमुन मरीचि प्रोक्तमगु नानन्द संहितयन्दु भगवदाराधनमुलेनि लोकमुल यॊक्क शोच्यदशयु ब्रह्म विष्णुलोकमुल करुगुटयु भगवद्ब्रह्म संवादम्बुनु, ब्रह्मकभयम्बुनु, भगवद्विखनस्संवादम्बुनु, अर्चक जनमुल यधिकार स्वातन्त्र्य निष्कर्षकथनम्बुनु ननु नंशमुलुगल पदुनारव अध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं समाप्तं. तात्कालिक भगवद्भ्रह्म संवादो भगवद्विखनस्संवादः अर्चकानामधिकारवैलक्षण्य मित्यंशाः प्रतिपादिताः. आहत्य श्लोकानां सङ्ख्या सार्धैकपञ्चाशत्. कुण्डलीकृत श्लोकार्थो न गणितः. गणितश्च त्रुटितार्थः. षोडशोऽध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता अभयस्त्वं भवन्नाशु मदाराधनकृद्भव इत्युक्त्वा देवदेवेशस्तूष्णीमास कृपानिधिः.५१ इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां विखनसोविभवाऽवतार सूचनं नाम षोडशोऽध्यायः षोडशोऽध्यायः 322मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता १७. अथ सप्तदशोऽध्यायः विखनसो विभवावतारः अतः परं प्रवक्ष्यामि तयोस्संवादमेव वः विष्णोः कैङ्कर्यनिष्ठानामस्माकं क्षेमकारिणोः.१ एवं सत्यवचश्श्रुत्वा तदाज्ञां शिरसा वहन् पुनः प्रोवाच देवेशं विखना मुनिपुङ्गवः.२ संस्कृतव्याख्या पुनस्तयोस्संवादमेव विस्तृतं तंवक्तुमुपक्रमतेऽतः परमिति. विष्णोः कैङ्कर्यनिष्ठानामस्माकं जनानां क्षेमकारिणोः क्षेमवहयोस्तयो रित्यन्वयः. १. एवमुक्तं भगवतस्सत्य पूर्वकं वचः. अनृतं नोक्तपूर्वं मे न च पक्ष्ये कदाचन रामोद्विर्नाभिभाषत इत्यादिना तस्य सत्यवचस्त्व प्रतिज्ञानात्. २. जीवितं भूम्यां सफलं भविष्यतीत्यर्थः. जीवन्मुक्तोऽस्मि. आन्ध्रतात्पर्यं पिम्मट नाविष्णुदेमनकुनु विखनसुनकुनु जरिगिन संवादमुने विस्तरिञ्चि चॆप्पीचुन्नानु. ईसंवादरूपमगु नुपन्यासमन्तयु भगवत्कैङ्कर्य निष्ठुलमगु मन यट्टिवारल क्षेममुनुद्देशिञ्चिये वारलचे चेयबडिनदि कामन नद्दानिनॆरिङ्गिञ्चुट न्यायमैयुन्नदि. (कामन सावधानुलरयि विनुण्डनुट) १. भगवानुडु सत्यमुजेसि पलिकिनट्टि यीरूपमुग वाक्यमुनु विनिन वैखानसुडुनु भगवदाज्ञनुल्लङ्घनमु 323 श्रीविखनाः धन्योऽस्मि कृतकृत्योऽस्मि जीवितं सफलं मम तव पादाम्बुजे प्राप्य जीवन्मुक्तोऽस्मि भो विभो३ तथैवाराधनं विष्णो करिष्येऽनुग्रहात्तव भवदाराधनं विष्णो कथं भूम्यां करोम्यहं४ विधिना केन देवेश त्वत्कर्म मुनिभिस्सदा उदयास्तमयान्तं तत्क्रियते नियतात्मभिः.५ भविष्यामि. अद्याप्यवतारालाभात्. ३. भूम्यां भवदाराधनं कथं केन प्रकारेण करोमि करिष्यामीति प्रकारः परिपृच्छ्यते. पूर्वं कथं शब्देनापादितदुष्करत्वस्य भगवता समाहितत्वात्. विधिना केनेत्युत्तर वाक्य सामर्थ्याच्च ४. विधिः प्रकारस्स च शास्त्रानुशिष्ट उच्यते, भगवदाराधकानां नारायण परायणानां मुनित्वं वक्ति मुनिभिरिति. ५. यदुक्तं पूर्वाध्याये चतुर्वेदैश्च सम्मिश्रमिति जेयबाडि गादनुटये यायाज्ञनु शिरमुनन्दिडिकॊनि भगवानुनिगूर्चि यिट्लनि प्रश्निञ्चॆनु. २. अर्चारूपिग नवतरिम्पबोम नीपादपद्ममुल नाश्रयिञ्चि नेनु धन्यतजॆन्दॆदनु. कृतार्थुडगागलनु. नाजीवितमॆन्तयु फलवन्तमु कागलदु. जीवन्मुक्तुडनय्यॆदनु. नीयाज्ञानुसारमट्ले भूलोकमन्दवतरिञ्चॆदनु. नीयाराधनमुनु सैतमु नीयनुग्रहमु चेतने चेयगलनु. आयाराधनमु नॆट्लु (येतीरुगननुट) चेयवल युनो नेनॆरुगवलयुनु. ४. नियतात्मुलगु महर्षुलचे नुदया द्युदयपर्यन्तव्याप्तमगु नीयाराधनमुनुनेनेविधानमुग जेयगलनु. ५. ओ जगन्नाधा! ई विधानमु नन्तनु सविस्तरमुग नाकुपदेशिञ्चुटकुनु नीवे यर्हुडवगुचुन्नाम. नीम नासूत्रज्ञुलनन्दरनु विलक्षणलक्षण लक्षितुलुग जेय वरम्बॊसिगितिवि. वारलु चेयदगिन मानुषकर्म सप्तदशोऽध्यायः 324मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता त्वमेव जगतां नाध वक्तुमर्हस्यशेषतः दैविकं मानुषं कार्यं कथं कार्यं वदेश्वर.६ श्रीभगवान् वैखानस भवानेव श्रोतुमर्हत्यशेषतः इत्युक्त्वा करुणासिन्धुर्विखनोमुनये तदा.७ दैविकं मानुषं चैव वेदशास्त्राणि यानि च तानि सर्वाणि सङ्गृह्य मन्त्रांश्चोपादिशत्स्वयं८ तदेव स्मारयितुं पृच्छति. दैविकमिति. तथा यच्चोक्तं तत्रैव त्वद्वंशजानां सर्वेषामिति तेषां विलक्षणाधिकारित्वेन तद्विहित मानुषकर्मस्वपि वैलक्षण्य सम्पादनाय पृच्छति मानुषमिति च. ६. पूर्वं समस्तं वेदं शास्त्रं चोपदिश्यापि दैविकमानुषकर्मसूपयोगयोग्यं यथा तथोपादिशदित्यर्थः ८.९. अतः परं विखनसा प्रणयिष्यमाणस्य सूत्रस्य समाख्यामन्वर्थामाह वैखानसेति १०. अर्चयेदिति भक्तित इत्यनन्तरं सर्ववेदार्थसारो यस्स सूत्रे विधानम्बुनु अट्ले दैविक विधानम्बुनु नीमपदेशिम्प गर्तम. ६. अनिनन्तट करुणा समुद्रुडगु भगवानुण्डुनु ओ मुनिसत्तमा! यनि बिलिचि दैविकमगु शास्त्रमुनु मानुषिकमुग सूत्रमुनु तदनु बन्धमुग सर्ववेद सर्वशास्त्रम्बुलनु साङ्गोपाङ्गमुग नुपदेशिञ्चिनवाडायॆनु. आगमार्थम्बुलनु आचारम्बुलनु अन्दलि विभागमुलनु आगम रहस्यमुलनु मन्त्रमुलनु वाटि यन्दलि रहस्यमुलनु ताने स्वयमुग नुपदेशिञ्चिन वाडै मरियॊक मारु विखनसुनि वङ्कजूसि ओ कुमारा! नीचे जॆप्पबडिन सूत्रमु (ग्रन्धमनुट) नीपेरिटनु ना पेरिटनु वेदराशिपेरिटनु ’’वैखानसमनि’’ प्रसिद्धि वडयुनट्लु नेननुग्रहिञ्चुचुन्नानु. १०. गृहमन्दुनु देवालयमन्दुनु 325 अब्रवीदागमार्थानामाचारान् प्रविभागशः आगमानां रहस्यं च मन्त्राणां मूलमेव च९ स्वयमुक्त्वातु देवेशं पुनराहतदा मुनिं वैखानस त्वया प्रोक्तं सूत्रं वैखानसं स्मृतं१० गृहे देवालयेचैव अर्चयेदितिभक्तितः निषेकादिश्मशानान्तं मानुषं कर्म सूचितं११ कर्षणाद्युत्सवान्तं हि दैविकं च मया सुत स्वसूत्रविहितं यद्यत्तत्तत्सर्वं समाहितः१२ स्यात्तवोदित इत्यर्थकं श्लोकार्थं त्रुटितं स्यात्. ११. सूचितं सूत्रितं मयेत्युत्तरार्थ उच्यते. उत्सवान्तमित्युपलक्षणं प्रायश्चित्तेन हि भागेन ग्रन्थस्य सम्पूर्णत्वस्मरणात्. १२. सर्वोऽपि स्वसूत्रसहितमेव कर्म कुर्यादिति भक्तियुक्तुडै भगवानुनि नाराधिञ्चवलयुननुटये नीसूत्रमन्दलि तात्पर्यमै युण्डगलदु. (सर्ववेदार्थमुल सारमुनु नीसूत्रमु नन्दुपदेशिम्पबडि यन्दडङ्गियुण्डुगाक.) ११. निषेकमु मॊदलु जेसुकॊनि श्मशानान्तमु चेयदगिन श्रौत स्मार्त धर्मरूपमगु मानुषकर्म नन्तयुनु परिपूर्णमुग नुपदेशिम्पुमु. कर्षणमादिग नुत्सवान्तमुनु प्रायश्चित सहितमुग दैविक कर्ममुनन्तयुनुपदेशिम्पुमु. १२. ई यंशमन्तयु नाचे सविस्तरमुग नीकुपदेशिम्पबडिये युन्नदि गदा. ई विधमुग स्वसूत्रमन्दॆय्यॆदि विधिम्पबडिनदो अद्दानिने प्रति यॊकण्डुनु अनुष्ठिञ्चुचुण्डवलयुनु, १२. अट्लुगाक मोहम्बु चेनयिननु अज्ञानमुचे भ्रमप्रमादमुल वलन नयिननु सूत्रान्तरमुलनु शाखान्तरमुलनु आश्रयिञ्चि तदुक्तविधमुग ननुष्ठिञ्चि ननु अय्यदि सफलमु काजालदु. १३. नायाराधनम्बुनु ना सप्तदशोऽध्यायः 326मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता कुर्याद्यदुक्त मन्यत्र कृतमप्यकृतं भवेत् मदीयाराधनं चैव मन्नामस्मरणं तथा१३ द्वयं च मूलमन्त्रादीन् साक्षान्मत्प्रापकान् शुभाः मदीयधनभोगादीन्विद्धि मोक्षप्रदान्मुने१४ यस्याश्चोदरगर्भाणामष्टमे मासि सम्भवे अहमेव स्वयं गर्भे मन्मुद्रां धारयाम्यहं१५ साधारणं नियममाह स्वसूत्रेति. अन्यधा सूत्रारम्भवैयर्थ्यात्. तथा. अनुक्तस्यान्यतो ग्राह्यत्वेऽपि न विरोधस्तत्राविरोधिति विशेषितत्वात्. पुनरप्या राधनं मोक्षसाधनमित्याह मदीयेति. १४. त्वत्सूत्र संस्कृताना माराधनाधिकारो निनर्ग इत्याह वैखानसा इति. १५. उदरस्थानां गर्भाणां शिशूनां कुक्षिभ्रूणाऽर्भका गर्भा इति कोशः. सम्भवे सञ्जाते. १५. तस्या नास्मरणम्बुनु सर्वम्बुनु भगवन्तुनि स्वत्वमुगल पदार्थमनि नाकर्पिञ्चिन बुद्धिचे वानिननुभविञ्चुटयु निय्यवि मोक्षसाधनम्बु लगुचुन्नवि. १४. वैखानसुलु नापुत्रुलु. वारलु नायनुग्रहमुवलन गर्भमन्दे वैष्णमलयि जन्मिञ्चुचुन्नारु. वैखानस वधुम गर्भवतियै युण्डिनपुडे यागर्भमन्दलि शिशुमनकष्टमासमुदयिञ्चिन तोडने नेनेस्वयमुग नागर्भगतुण्डगु शिशुमनकु नाहस्तमुलन्दु धरियिञ्चिन ज्योतिर्मयमुलगु शङ्खचक्रमुलने स्वरूपमुग धरिम्पजेयुचुन्नारु. १५. शिशुमनकु गर्भमन्दुण्डि विमुक्तियै जननमगु तोडने भूमि संस्पर्शमु वलन वैष्णववायूपहतिचे पूर्वजातीय ज्ञानविनाशम्बुनुं बोलॆ यामुद्रयु ब्राकृतचक्षुलगु जनुल कन्नुल कगुपडक नन्तर्हितम्बगु. १६. इट्लु नाचे जेयबडिन विलक्षण संस्कार सम्पन्नुलै नाशिष्युलनिये पिलुवबडदगियुन्ननु 327 भूमिसंस्पर्शनादेव मन्मुद्रा च तिरो भवेत् तथाऽपि तव वंश्यानां गुरुस्तेषां त्वमेव हि१६ लोके चतुर्विथं विद्धि वैष्णवं विखनोमुने१७ अनादिसम्भवस्साक्षादहमेव परात्परः आदिवैष्णवनामानोविखनस्तव सूत्रिणः१८ मुद्राया गर्भस्थिता कालोत्पन्नत्वेन जननानन्तरमपि प्रत्यक्षो न्याय्य इत्याशङ्कायामाह भूमीति. तिरोभवेदन्तर्हितो भवेत्प्राकृत चक्षुषा मनिर्वर्णनीया भवेदित्यर्थः. अप्राकृत चक्षुषामाचार्यपादानां तद्दर्शनस्य व्यवह्रीायमाणत्वात् १६. मयैव मुद्रा धारणादिषु क्रियामाणेष्वपि त्वमेव तेषां गुरुस्तत्त्वव्यपदेश्यो भवसीत्याहतथापीति. १७. इत्थमेकेषां भगवच्चिह्नाधि धारणं भगवत्कर्तृकमन्येषामन्यकर्तृकं परेषां तदन्यकर्तृकमिति. तरतम नीवंशस्थु लन्दरकुनु नीव गुरुण्डम कागलम. (तक्किन कार्यमुलन्नियु नीकर्तृ कम्बुलनुट.) इट्लु नेने स्वयमुग नी व्यापारमुल जेयुटयु तटस्थिञ्चुचुण्डुटचे वैष्णवमनुनदि विभिन्न कक्ष्यललो विभजिम्पदगियुन्नदि. अट्ले सङ्क्षेपमुग वैष्णवमुनु नालुगुविधमुलुग नी क्रिन्दि तीरुन विवरिञ्चॆदनु. १७. परात्परुडनगु नेनॊक्करुण्डनादि वैष्णमडनन बरगुचुण्टिनि (नेननुट युपलक्षणम्बनियु दान ननन्त गरुडादुलु नट्टि वारलनियु नन्दुनु सर्वशेषियगुटचे तानु तच्छब्द मुख्यवाच्युडनियु वॆनुक जॆप्पबडिनदि चूडनगु) नीसूत्रमुचे संस्करिम्पबडिन वारलन्दरुनु आदिवैष्णमलनबडुदुरु. (इच्चटि संस्करिम्पबडुट यनुनदि यावत्संस्कारसाध्यमनि पूर्वमु चॆप्पबडियुण्डुट निट ननुसन्धानमु जेसिकॊनवलयुनु.) १८. वैखानस सूत्रमुकण्टॆ भिन्नमुलगु नापस्तम्बादि सूत्रमुल ननुष्ठिम्पुचु सप्तदशोऽध्यायः 328मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता पञ्चसंस्कारसंयुक्ता वैष्णवान्त्वन्यसूत्रिणः मुण्डमुद्राधरास्सर्वे नाम्नाऽवान्तर वैष्णवाः१९ वैखानसा मम सुता दासाश्चान्ये महीतले मत्पुत्राणां न चिह्नानि दासाश्चिह्नसमन्विताः२० अविद्यो वा सुविद्यो वा वैखानसकुलोद्भवः उद्धरिष्यति मल्लोकं मद्भक्तानपरानपि.२१ भावनं भवादखण्डं वैष्णवं भावं बहुथाभिद्यत इत्याशङ्क्य तदवस्थाया मिष्टापत्ति महलोक इति. १९. अहमित्युपलक्षणं. अनन्तगरुडविष्यक्सेन पितामह विखनसामष्टमाध्यायेऽनादि वैष्णवत्वस्य भगवतोक्तत्वात्. एवकारेण स्वस्मिंस्तत्पदस्य मुख्यवृत्तित्वं वा बोध्यं. २०. द्वादशाप्यूर्ध्व पुण्ड्राणि. मणिमालां गते तथा. मन्नामकीर्तनं चैव धारयेद्वै स मोक्षभाक्. भुक्तिकालेजलोच्चारे अशुद्धैस्सहभाषणे. दुष्प्रवेशेऽपि शुद्धस्स्यात्पृष्ठेकृत्वैव मालिकां. एवमुक्तप्रकारेण त्वद्वंशस्थाभवन्तुये इति सार्धश्लोकद्वयं तत्रानन्वितं मूले कुहचिद्दृश्यते. अविद्य इति अयोग्यो वेत्यत्र प्रागेव व्याख्यातं. २०. उद्धरिष्यत्युत्तारयति. मल्लोकं वैकुण्ठं प्रति. अपरान् पञ्चसंस्कारमुलु मॊदलगु पञ्चरात्रादि शास्त्रोक्तदीक्षादुल गलिगिनवारलु वैष्णमलनबडुदुरु. (ई शब्दमु निरुपपदमनुट) मुण्डमुद्रादुल धरिञ्चुवारलवान्तरवैष्णमलु. १९. वैखानसुलु ना पुत्रुलुनु अन्युलुदासुलु ननबडुचुन्नारु. नापुत्रुलु नादास साधारण्यम्बगु विहितमुलयिन चिह्नमुलनु (तापादुलननुट) धरिम्परु. दासुलकु प्रत्येक चिह्नमुलुगलम (पुत्रचिह्नमुलु दासुलकुनु कलुगुजालवनि भावमु.) २०. विद्वांसुडैननु विद्वांसुडु काकपोयिननु वैखानस वंशमन्दुदयिञ्चिन मात्रमुन नातडु तानु 329 अशुचिर्वाप्यनाचारो जात्या विद्याधमोऽपिवा मत्पादोदकसेकाच्च मन्निवेदितभक्षणात्.२२ …………………………………………. तस्य जन्मकृतं पापं तूलराशि मिवानलः२३ तस्मान्मदर्चने दोषो नास्ति सत्यं वदामि ते साधु संरक्षणार्थाय भूलोके विखनोमुने२४ मद्भक्तानपि अनेनाचार्यमुखेन प्रपत्तेर्गरीयस्त्वमनन्यार्ह रूपपुरुष कारधर्मत्वं च तस्मिन् प्रतिपाद्यत इति बोध्यं. काकासुरविभीषणादीनां घटकमुखेनैव रामशरणागतेः. कृतत्वस्य तदभावाद्रावणादीनां नष्टत्वस्य च ज्ञापनात् २१. कथमन्येऽपि तीर्णा भवेयुरनायासेनेत्याहाऽशुचिरिति. मन्नि वेदितभक्षणादित्यनन्तरं नरः प्रमुच्यते पापान्मत्सायुज्यं च गच्छतीत्यर्थकं श्लोकर्थं त्रटितं स्यात्. २२. भगवत्प्रसादस्य भक्ताऽनिष्ट निवारणेऽ तरिञ्चुट सिद्धमु जेसिकॊनि नाभक्तुल नितरुलनु सैतमॆन्दरिनो तरिम्पजेयगलडु. २१. अशुचियैननु अनाचाररतुडयिननु जातिचेत गानि विद्यचेतगानि यधमुडैननु नापादोदकमुनु धरिञ्चुटचेतनु नाकु निवेदितमुलगु बदार्थमुलनु भुजियिञ्चुटचेतनु आ नरुडु समस्तपापमुलनुण्डि विमुक्तुडै कडपट नासायुज्यमुनु गूड बॊन्दुचुन्नाडु. २२. वानियॊक्क जन्मजन्मान्तरार्जितम्बगु पाप समूहमुनन्तनु दावानलमु तूलराशिनिम्बोलॆ (नायनुग्रह मनुनदि) दहिम्प जेयुचुन्नदि. कामन नाभक्तुडगु वानि कॆन्नडु नॆट्टिकॊरतयुनु लेदु. २३. कामन नायर्चनमु सेयुटयन्दु नीम भयपडदगिन यॆट्टिलोपमुनु गलुगदु. (इय्यदि प्रपञ्चोप कारम्बनुट) २४. साधुमलरक्षिञ्चुटकै भूलोकमन्दु श्रीभूसमे सप्तदशोऽध्यायः 330मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अवतारं करिष्यामि भूम्या लक्ष्म्या समन्वितः पुत्राऽद्यैव मयाऽदिष्टो भृग्वाद्यैर्मुनिभिस्सह२५ विख्यातं नैमिशारण्यमुत्तमं तपसः फलं भूलोके वर्तते यत्र तत्र सत्वं समाविश२६ तत्राहमंशभागेन नरनारायणावृषी अवतारं करिष्यामि तत्र मामर्चय प्रिय२७ नल सत्वमुदाहरणमुखेन द्रढयति. तस्येति अनल इत्यनन्तरं मत्प्रसादो दहत्याशु मत्प्रियस्य नभिस्ततः इत्यर्थकं श्लोकार्थं त्रुटितं स्यात्. २३. तस्मात्सर्वलोकात्तारकत्वाद्धेतोः. दोषस्त्वया स्वकर्मलोपसम्भवादिना ऽपादितः २४. २५. सम्प्रति कर्तव्यमाह पुत्रेति इदं सम्बुद्धिः. तपस उत्तमं श्रेष्ठं. योग्यमित्यर्थः. विविक्तत्वपुण्यत्वादिवेति भावः. फलं फलदं ईप्सितार्थद मित्यर्थः २६.२७. तत्र भूम्यां. नारायणपरायणो वसेति शेषः. २८. कर्तव्यं तुण्डनयि नेनवतरिञ्चुचुन्नानु. २५. ओ पुत्रश्रेष्ठमा! नायाज्ञनु वहिञ्चिनवाडवयि नी विपुडे नी यनुचरुलगु भृग्वादि मुनीन्द्रुलतो गूडि भूलोकमन्दु विख्यातिगाञ्चिनट्टियु तपस्सु नाचरिञ्चुटकु सर्वोत्तम मैनट्टियु उचितमैनदगुटचेतने फलप्रदमैनट्टियु नैमिशारण्यमुनु विभवावतारम्बुतोड प्रवेशिम्पुमु. २६. नेनु आ या लोकमन्दे नैमिशारण्यमुनन्दु नायंशमुचे नरनारायण स्वरूपमुल धरियिञ्चि विभवावतारम्बुन नवतरिञ्च बोमचुन्नानु. ओ कुमारा! नीम नन्नप्पीडचट नर्चिञ्चुमु. २७. नाकुनु ब्रियतमं बगु नैमिशारण्यमुनन्दु नायाज्ञनु भाविम्पुचु (भूलोकवासम्बुचे ननवधानमु चॆन्दकुण्डननुट) नीकु भृत्युलगु ननेकुलगु महर्षि पुङ्गमलचेतनु प्रभुमलचेतनु लोकम्बुलचेतनु पूजिम्पबडुचु. 331 मत्प्रिये नैमिशे रम्ये मदाज्ञां पालयन्त्सदा भृत्यैश्च पूजितो नित्यं नारायणपरायणः२८ शिष्यैश्च सह कर्तव्यं सूत्रं लोकहितं महत् दैविकं मानुषं चैव सूचितं सफलीकुरु२९ अर्चा विग्रहरूपेण यत्रयत्र वसाम्यहं त्वत्सूत्रिणस्तत्र तत्रमुने मामर्चयन्तुते३० त्वत्सूत्रिणाञ्च सर्वेषां सदा मत्कृतकर्मणां मदाज्ञापालकानां च पुनर्जन्मनविद्यते.३१ त्वयेत्याक्षिप्यते. ममावतारात्प्रागेवेति भावः यतस्सर्वत्र तदर्चनं कर्तुं कुशलानां शिक्षितव्यत्वावश्यं भावात्. २९. ३०. तत्सूत्रिणां भगवदाराधकत्वा दपुनरावृत्तिं स्वयमनुजानीते त्वदिति. ३१. ३४. विखनसो विभवावतारेण निरन्तरमु नारायणपरायणुण्डवयि निवसिम्पुमु. २८. ओ कुमारा! नी शिष्युलतो जेरि नाचे पूर्वमुपदेशिम्पबडिन रीतिनि लोकहितार्थमै दैविक मानुष रूपमगु नुभयकर्म प्रतिपादकम्बगु सूत्रम्बुनु ब्रणयनमुसेयुमु. २९. अर्चाविग्रहुण्डनयि नेनु भूलोकमन्दॆच्चटॆच्चट नवतरिम्प बोमचुण्टिनो यच्चटच्चट नी सूत्रमु नध्ययनमु जेसिन नी सूत्रज्ञुले नन्नाराधनमु सेयुचुण्ड वलयुनु (कामन नायवतारमुनकु मुन्दे यर्चकुलनु नीम सिद्धमु चेसि युञ्चवलयुननुट) ३०. नाचे चेयबडिन कर्मलु गलवारलगुटचे नी सूत्रज्ञुल कन्दरकुनु ना याज्ञापरिपालकुलगुटचे पुनरावृत्तिरहितमगु नुत्तमपदमुनु नेनॊसङ्गॆदनु. ३१. इट्लु गर्भमन्दे वारलनु वैष्णमलजेसि यसंशयमुग नुत्तमलोक प्रापणमु वरकुनु वारल गापाडॆदननि नेनभयम्बिच्चुचुण्टिनि. गामन नीवी सप्तदशोऽध्यायः 332मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अभीतस्त्वं महाभाग विखनोमुनिपुङ्गव भृग्वादिमुनिभिस्साकं मदाराधनकृद्भव३२ (मच्चरित्रतया सत्यमपचारो न विद्यते) इत्युक्ते देवदेवेशे विखना मुनिपुङ्गवः सत्यवाक्येन सन्तुष्टस्तदाज्ञां शिरसा वहन्३३ प्रदक्षिणं तदाचक्रे शिष्यैरेतैस्समावृतः भगवन्तं प्रणम्याथ नैमिशं प्रविवेश ह.३४ नैमिशप्रवेशकालमाह स्वायम्भुवेति युगादावाद्ये युगे सिंह लग्नेच्चेति पाठः. यथा मदीये आचार्यस्तवे औत्सुक्यादवधार्य मूर्थनि निजे मालाविवाज्ञां गुरोरानर्चीदवतीर्य नैमिशवने यश्शास्त्र सिद्धाऽध्वना. वेदानां व्यसनादिव स्वविहिते प्राचीनतां शिक्षितुं सूत्रे वक्त्रविपर्ययान्मुनिवरो दोद्योति वैखानसः इति. तथा आर्तिस्तवमालिकायां शिखरिणीस्तवे समालक्ष्याऽ लीढं त्रिभुवनमरा लोक्तिजटिलोद्भवाभिर्मा याभिर्जननि परमे ब्रह्मणीहरौ, दयादीनायास्ते विखनस विनिर्मापण विधापनाबाधं वन्देमहि पुरुषकारं बहुतिथं इति तथा तत्रैव वियोगिनीस्तवे. सकलीकृततत्त्वमश्मनि प्रकटीकर्तु मसोऽष्टयं. भवान्, उरसा विखनोमुनिं हरे पर सायुज्यकृते यभयदानमुनन्दु विनव्झडवै योमुनिसत्तमा! नी पुत्रुलगु भृग्वादुलनु सैतमु वॆण्टनिडिकॊनि नायाराधन परुडमगम्मु. ३२. इट्लनि भगवानुनि यनुमतिनि वडसि विखनसुण्डुनु भगवानुनि सत्य वाक्यमुचे सन्तुष्टान्तरङ्गुडगुचु तदाज्ञनु शिरसावहिञ्चि स्वशिष्य परिवृतुण्डै देवदेमनकु ब्रदक्षिणप्रणाममुलुजेसि नैमिशारण्यमुनु ब्रवेशिञ्चॆनु. ३४. स्वायम्भुवमनुम नॊक्ककालमन्दु कृतयुगादिनि शुक्लनामसंवत्सरमुन श्रावणमासमुलो श्रवणनक्षत्रयुक्त 333 स्वायम्भुवमनोः काले युगादौ शुक्लवत्सरे श्रवणे श्रावणे शुक्ल पूर्णिमा सोमवासरे३५ सिंहलग्नेन संयुक्ते विखनाः प्राप नैमिशं.३६ नैमिशे निमिषक्षेत्रे शिष्यैश्च सहितो मुनिः वैखानसस्सहर्षेण सूत्रं कर्तुं प्रचक्रमे३७ भजामह’ इति तथा मङ्गलाशासनस्तवमालिकायां रामस्तुतौ, अपगत नय पद्यामुद्दिधीर्षुर्धरित्री मसृजदमलविद्या सन्निषद्यां मुनीन्द्रं विखनसम घसातं भव्यधर्मालिनीशं कलयतु कुशलं नः कोऽपि धामायनीय’ इति. ३६. विखनसा सूत्रप्रणयनमाह नैमिश इति. नैमिशे ऽनिमिषक्षेत्र इति भगवान्पराशरोऽपि. ब्रह्मणा निसृष्टस्य मनोमयस्य नेमिश्शीर्यते कुण्ठीभवति यत्र तं नेमिशं नेमिशमेव नैमिशं तथा च वायवीये एतन्मनोमयं चक्रं मया यत्र विसृज्यते यत्रास्यशीर्यते नेमिस्तद्देश स्तपस्सश्शुभः. इत्युक्त्वा सूर्यसङ्काशं चक्रं सृष्ट्वा मनोमयं, प्रणिपत्य महादेवीं विससर्ज पितामहः, तेऽपि पृष्टतराविप्राः प्रणम्य जगतां प्रभुं प्रययुस्तत्र चक्रस्य यत्र नेमिर्व्यशीर्यत तद्वनन्तेन विख्यातं नैमिशं मुनिपूजितमिति. नैमिष इति पाठे वराहपुराणोक्तं द्रष्टव्यं तथा हि गौरमुखमृषिं प्रति भगवद्वाक्यं एवं कृत्वा ततो देवो मुनिं गौरमुखं तथा. उवाच निमिषेणेदं निहतं दानवं बलं. अरण्येऽस्मिंस्तत पूर्णिमादिवसमुतो गूडिन यिन्दु वासरमु नाडु सिंहलग्नमन्दु श्री विखनोमुनीन्द्रुलु नैमिशारण्यमुनन्दवतरिञ्चिरि. श्री विखनस महागुरवे सपरिवारायनमः ३६. वैष्णव क्षेत्रम्बनि प्रसिद्धिजॆन्दिन नैमिशारण्यमन्दु शिष्यजनपरिवृतुण्डै विखनसुडु हर्षयुक्तुडै श्रीसूत्रप्रणयनमु जेयनारम्भिञ्चॆनु. ३७. अट्ले विखनसुनिचे निषेकादि सप्तदशोऽध्यायः 334मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वैखानसेन मुनिना द्वात्रिंशत्प्रश्नसङ्ख्यया निषेकादिश्मशानान्तं मानुषं कर्म सूचितं३८ सूत्रं विखनसा प्रोक्तं सार्धकोटि प्रमाणकं कर्षणाद्युत्सवान्तं दैविकं तेन सूचितं३९ स्त्वेतन्नैमिषारण्यसञ्ज्ञितं. भविष्यति यथार्थं वै ब्राह्मणानां विशेषक मिति अनिमिषश्श्रीविष्णुः अलुप्तदृष्टित्वात् तस्य क्षेत्रे. इति तथा. कलिमागतायाज्ञाय क्षेत्रेऽस्मिन्वैष्णवे वयमित्यस्मिन्नेवाध्याय इति तत्रव्याख्याने परिदृश्यते. ३७. विखनसा प्रणीतं सूत्रं गणयति द्वात्रिंशदिति. निषेकादिश्मशानान्तं स्मार्तं श्रौतं धर्मञ्च सूत्रितं. तत्प्रश्नानुबन्धिनश्चतुरो मन्त्रप्रश्नानपि समाचकलदिति भावः. ३८. सूत्रितमिति दैविकमित्यनेन विशेष्यते. पूर्वसूत्रवद्दैविकमपि सूत्रं कर्षणाद्युत्सवान्तं सार्धकोटि ग्रन्धजातं विखनसा प्रोक्तमित्वन्वयः, एतच्च पूर्ववत्तदनुबन्धि स्वसङ्कलित मन्त्र प्रश्नानां चतुर्णामप्युपलक्षणं. श्रौतसूत्रस्य तु सुगमस्सार्वजनीनः पन्थाः उत्सवान्तमित्युपलक्षणं प्रायश्चित्तस्यापीति प्रागुक्तं. ३९. तदेतद्दैविकं श्मशानान्त कर्मलनु प्रतिपादिञ्चुनट्टि श्रौतस्मार्त धर्मसूत्रमुलु गल मानुषसूत्रमु मुप्पदिरॆण्डु प्रश्नललो परिपूर्णमुग जॆप्पबडियॆ. (इय्यदि शारीरमन्त्रप्रश्न चतुष्टयम्बुन कुपलक्षणमु) ३८. मरियु निट्ले कर्षणाद्युत्सवान्तम्बगु दैविक कर्मयु सार्थकोटि (नूटयेबदिलक्षल) ग्रन्थमुग विखनसुनिचे जॆप्पबडियॆ. (इय्यदि दैविक मन्त्रप्रश्न चतुष्टयमुनकुपलक्षणमु. मन्त्रमुलु दृष्टमुलु कादगुनु.) ३९. ई सूत्रमुनु गुरुश्रेष्ठुडगु विखनसुनिवलन नुपदेशिम्पबडिन वारलमै काश्यपुडु अत्रि. नेनु (मरीचि) भृगुमननु नीनलुमरु ऋषुलचे सङ्क्षेपमुग नालुगुलक्षल ग्रन्थमुग जेयबडि यिप्पीडु 335 गुरोर्मुखाच्च सङ्गृह्य तत्सर्वं समुदाहृतं काश्यपेनात्रिणा चैव मया च भृगुणा तथा४० चतुर्लक्षप्रमाणेन सङ्क्षिप्य प्रोच्यतेऽधुना तत्क्रमञ्च प्रवक्ष्यामि श्रुणुध्वं मुनिसत्तमाः४१ जयानन्दं च सञ्ज्ञानं वीरं च विजयं तथा विजितं विमलं कल्पं मयैवं संहिताष्टकं४२ सूत्रमतिगभीरमिति कृत्वा भगवदन्तरङ्ग शिष्यैस्सब्रह्मचारिभिरस्माभिश्चतुर्भि स्सङ्क्षेपः कृत इत्याह गुरोरिति. गुरोर्विखनसः तत्सर्वं समुदाहृतमिति तस्मिन् महति विस्तृते ग्रन्धेन कोऽप्यंशोर्नानूदितो हापित इति भावः काश्यपेनेति. सङ्क्षेपकर्तृणां नामानि चत्वारि. ४०. सङ्क्षिप्तग्रन्धगणनमाह चातुर्लक्षेति. चातुर्लक्षपरिमितं ग्रन्धं चतुर्षुमहर्षिषु विभजते तत्क्रमिति. ४१. जयमानन्दं च जयानन्दं जयानन्द’ इत्यपि पाठः. सञ्ज्ञानं, वीरं, विजयं, विजितं, विमलं, कल्पमित्यष्टौ संहितास्संहिताष्टकं लक्षोपरि चतुरशीतिसहस्र ग्रन्थं (१,८४,०००) मया मरीचिना कृतं. जयसंहि मीकुपदेशिम्पबडुचुन्नदनि यॆरुङ्गदगिनदि. (नूटयेबदि लक्षल ग्रन्थमु दुरारक्षम्बनि यॆञ्चियु दुर्ग्रहम्बनि तॆलिसियु नन्दलि तत्त्वमुनु कॊञ्चॆमेनि विडुवक मास्ववचनम्बुलचे नी नालुगु लक्षल ग्रन्थमुनु जॆप्पितिमनि भावमु) ४०. जयमु, आनन्दमु, सञ्ज्ञानमु, वीरमु, विजयमु, विजितमु, विमलमु, कल्पमु ननु नीयॆनिमिदि संहितलनु लक्षयॆनुबदि नालुगुवेलु सङ्ख्यगल ग्रन्थमुग नाचे जॆप्पबडिनदि. (जयसंहितके यादिसंहित यनियु नामान्तरमु कल्पमनिन विमानार्चनकल्पमनि यर्थमु. नामैकदेश ग्रहणम्बुचे नामग्रहणमनि सिद्धान्तमुतीरुन निदिये कल्पशब्दार्थमु) ४२. खिलमु, सप्तदशोऽध्यायः 336मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता चतुरशीतिसाहस्रं लक्षोपरिकृतं तथा खिलं खिलाऽधिकारं च पुराधिकरणं तथा.४३ वासाधिकरणं चैव ह्यर्चाधिकरणं तथा मानाथिकरणं चैव क्रियाधिकरणाह्वयं४४ निरुक्तं च प्रकीर्णञ्च यज्ञाधिकरणं तथा भृगुणा च चतुष्षष्टि सहस्रं समुदाहृतं४५ ताया एवादिसंहितेत्यपि पर्यायः कल्पमिति विमानार्चनकल्पमुच्यते. एतास्सर्वा अष्टौसंहिताशब्दाभिहिता भवन्ति. ४२. भृगुप्रोक्तं ग्रन्धमाह खिलमिति. खिलं, खिलाधिकारं, पुराधिकारं, वासाधिकारं, अर्चाधिकारं, मानाधिकारं, क्रियाधिकारं, निरुक्ताधिकारं, प्रकीर्णाधिकारं, यज्ञाधिकारमिति दशग्रन्धान् भृगुः प्रणिनायेति शेषः. खिलमेव पुरातन्त्रमिति व्यवह्रीायते अत्रवक्तव्यं मरीचिप्रोक्ते विमानार्चनकल्पे शास्त्ररहस्यपटले प्रतिपादितमिति विशेषस्ततोऽनुसन्थेयः अधिकार एवाधिकरणं अधिकारशब्दस्वैन प्रचुरः प्रयोगोऽत्र भार्गवेषु ग्रन्धेषु दृश्यते, तत्सङ्ख्याच चतुष्षष्टिसहस्रं (६४०००) ४५. ततोऽत्रि प्रोक्तं ग्रन्धमाहा, पूर्वन्तं त्रेति. पूर्व तन्त्रं विष्णुतन्त्र मुत्तरतन्त्रं महातन्त्रमिति तन्त्रचतुष्टयं चतुरो खिलाधिकारमु, पुराधिकारमु, वासाधिकारमु, अर्चाधिकारमु, मानाधिकारमु, क्रियाधिकारमु, निरुक्ताधिकारमु, प्रकीर्णाधिकारमु, यज्ञाधिकारमु ननु नीपदियधिकारमुलुनु भृगुमचे यरुवदि नालुगुवेल ग्रन्थमुग जॆप्पबडिनदि. (मॊदटिदगु खिलमुने पुरातन्त्रमनियु व्यवहरिञ्चुट सम्प्रदायमु) ४५. पूर्वतन्त्रमु, विष्णुतन्त्रमु, उत्तरतन्त्रमु, महातन्त्रमु ननु नी नालुगु तन्त्रमुलुनु अत्रिचे यॆनुबदि यॆनिमिदि वेल ग्रन्थमुग चॆप्पबडिनदि. 337 पूर्वतन्त्राह्वयं चैव विष्णुतन्त्रमतः परं उत्तराख्यं महातन्त्रं प्रोक्तं तन्त्र चतुष्टयं अष्टाशीतिसहस्रन्तु ग्रन्थानामत्रिणा तथा४६ सत्यकाण्डं कर्मकाण्डं ज्ञानकाण्डाह्वयं महत् चतुष्षष्टिसहस्रं तु ग्रन्थं प्रोवाच काश्यपः४७ अष्टाविंशतिसाहस्रं काश्यपेनाऽधिकं कृतं एषां चतुर्विधानां तु मूलं तत्सूत्रमुच्यते४८ ग्रन्थानत्रिरुक्तवान् तत्राप्यधिकरणशब्द व्यवहारो दृश्यते समूर्तार्चनाधिकरण मिति यथा. एवञ्च तन्त्रमधिकरणमिति द्विधा तत्र व्यहारः. तत्सङ्ख्या चाष्टाशीतिसहस्रं (८८०००) ४६. ततः कश्यपप्रोक्त ग्रन्थमाह सत्यकाण्डमिति सत्यकाण्डं, कर्मकाण्डं, ज्ञानकाण्डमिति काण्डत्रयं त्रीन् ग्रन्थान् काश्यपोऽ ब्रवीत्. महदिति सनातनं काण्डमुच्यत इति केचित्. ज्ञानकाण्डस्यैव सनातनकाण्ड इति पर्याय इत्यपरे. तत्सङ्ख्या चतुष्षष्टिसहस्रं (६४०००) ४७. अतः परमष्टाविंशति सहस्र ग्रन्थं काश्यपेनाधिकं कृतं चतुर्लक्षग्रन्धा दित्थं विभक्तादर्वागिति भावः (२८०००) इदमेव सनातनं काण्डं स्यादिति सम्प्रदायः तथाऽर्चाप्रकरण मित्यपि सनातनकाण्डस्य तत्र तत्र भाष्यादिषु (पूर्वतन्त्रमुने समूर्तार्चनाधिकरणमनियु व्यवहरिञ्चुट सम्प्रदायमु). ४६. सत्यकाण्डमु, कर्मकाण्डमु, ज्ञानकाण्डमु, ननु नीमूडुकाण्डमुलनु कश्यपुनिचे नरुवदि नालुगुवेल ग्रन्थमुग जॆप्पबडिनदि. (सत्यकाण्डमुने कॊन्दरु सनातनकाण्ड मनियु तलचॆदरु. ४७. ई यरुवदि नालुगुवेल ग्रन्थमु मात्रमे गाक वेरुग निरुवदि यॆनिमिदिवेल ग्रन्थमुनु कश्यपुडु रचियिञ्चॆनु. इय्यदि पैजॆप्पिन चतुर्लक्ष परिमित ग्रन्थमु कण्टॆ वेरैनदि गामन अधिकमुगननि सप्तदशोऽध्यायः 338मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता क्वचित्कालानर्तरे विष्णुर्नरनारायणावृषी बदरीषण्डमासाद्य लोकरक्षां चकार ह४९ तस्याऽवतारं ज्ञात्वा तु विखना मुनिपुङ्गवः तत्र गत्वा जगन्नाधं नरनारायणात्मकं५० प्रणम्य शिरसा भूमौ श्रीविष्णोराज्ञया मुनिः आराधनं तदाचक्रे यदर्थमवतारितः५१ बहुश उदाहृतत्वं च प्रसिद्धं. ४८. एषां चतुर्विधानां, संहिताऽ धिकार, तन्त्र, काण्ड, शब्दितानां ग्रन्थ विशेषाणानां सर्वेषामपि मूलं तस्यगुरोर्विखनसस्सूत्रं प्रागुक्तं सार्थकोटि प्रमाणकमेवेत्याहैतेषामिति. ४८. अथ भगवदवतारमाह क्वचिदिति. क्वचित् एतत्सूत्रशास्त्रादिकं प्रणीय सर्वत्र भूम्यामस्य मार्गस्य सुष्ठुप्रतिष्ठापना दनन्तरं बदरीषण्डमिति. अयं भगवतोऽर्चारूपेणावतीर्णस्य प्रथमावासः. ४९. ५१. अतस्सर्वत्र भूम्यां जॆप्पबडिनदनि भावमु. (दीनिने सनातन काण्डमनि पिलुचुट सम्प्रदाय शिष्टमै युन्नदि. दीनि यन्दर्चाविधानम्बुनु सनातन पदार्थविचारम्बुनु जेयबडि युण्डनोपुनु. ई सनातनकाण्डमुयॊक्क सत्ताज्ञानमु गूड भाष्यकारोदाहरणम्बु मूलमु ननु सम्प्रदायमु वलननु सिद्धमु) ई नालुगु विधम्बगु ग्रन्धजातम्बुनकुनु मूलमु. विखनसप्रोक्तमगु सार्थकोटि प्रमाणम्बगु श्रीशास्त्रमे अयि युन्नदि. ४८. इट्लु सूत्रप्रणयनमु जेयबडि व्याप्तिचॆन्दिन वॆनुक नॊकानॊक शुभकालमन्दु लोकरक्षापरुण्डगु विष्णुदेमडु नरनारायणरूपियै भूलोकमुनन्दवतरिञ्चिन वाडायॆनु. श्रीमते नारायणायनमः, ४९. इट्लु भगवानुडवतरिञ्चिन रहस्यम्बॆरिङ्गिन विखनसुण्डुनु बदरि कारण्यमुनकुजनि नारायण स्वरूपियगु जगन्नाधुनिजेरि साष्टाङ्गदण्ड प्रणामम्बुलाचरिञ्चि मरल भगवानुनि यनुमतिङ्गॊनि 339 तदा प्रभृति देवेशो लोकसंरक्षणाय वै यत्र यत्रैव भूम्यान्तु? अर्चारूपेण विद्यते५२ तत्र तत्रत्यभूपेन चानुनीता स्तदाज्ञाया वयं वैखानसा विप्राः पुत्रपौत्रादिभिस्सह५३ आराधयमो लक्ष्मीशमाचार्यानुग्रहात्तथा श्रीपुण्ड्राख्य्ं महाग्रामं सम्प्राप्य तदनन्तरं५४ चोळभूपेन चानीता धार्मिकेण महात्मना स्थापिताश्च भविष्यन्ति विस्तृता विष्णुपूजकाः५५ याराधनमु जेसिन वाडायॆनु, ताने याराधन कैङ्कर्यमुनु जेयनवतरिञ्चॆनो विखनसुडा प्रयोजनमुनु निर्वर्तिञ्चि कृतकृत्यु डायॆनु. ५१. आ नाटनुण्डियु लोकरक्षणार्थमै भगवानुडॆच्चट नर्चारूपियै याविर्भविञ्चुचुण्डुनो अच्चटच्चट यजमानुलगु प्रभुमलचे नायास्थलमुलकु समर्यादमुग दॊड्कॊनि पोबडि मेमन्दरमु पुत्रपौत्रादुलतो गूडि याचार्यानुग्रहमुनु नम्मिनवारमै याश्रियःपति नाराथिम्पुचु वच्चुचुण्टिमि. ५४. क्रममुग निक भाविकालमन्दु श्रीपुण्ड्रमनु नॊक ग्राममन्दलि यर्चक कुटुम्बमु अच्चटि चोलप्रभुमचे यादरिम्पबडि यातनिचे भगवतोऽर्चारूपेणाविर्भावमाह तदेति. यत्र यत्राविर्भावो बिम्बादिषु भगवताऽनुमन्यते तत्र तत्र तत्प्रतिष्ठात्रा यजमानेन भगवदुद्बोधितेन वयं विखनसश्शिष्याः प्रशिष्याश्च तत्र भगवन्तमाराधितुमाहूता आनीताश्च वर्तामह इति भावः. तदाज्ञया भगवदाज्ञया. ५३. ततः प्रभृति कैङ्कर्य वृद्धिमाह वयमिति. ५४. इत्थं वृत्तं वर्तमानं चोक्त्वा प्रसङ्गादेष्यत्कथां प्रस्तौति श्रीपुण्ड्रेति कोऽयङ्ग्राम इति चारित्रकं प्रमाणं मृग्यते. ५५. सप्तदशोऽध्यायः 340मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता एष वः कधितो विप्रा अस्मदाचार्यसम्भवः यश्श्रुणोति पठन्वापि सयाति परमां गति.५६ इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां विखनसोविभवाऽवतार कथनं नाम सप्तदशोऽध्यायः निर्मिम्पबडिन वसतुलुगलिगि देशमन्तटनु व्याप्तमै भगवत्कैङ्कर्यमुनु वृद्धिचेयु चुण्डगलदु. ५५. ओ ब्राह्मणोत्तमुलारा! ई विधमुन मनयाचार्युनि युत्पत्ति विस्तरमु नॆरिगिञ्चितिनि. दीनिनॆव्वरु श्रद्धाभक्तियुक्तुलरै विनुटयु चदुमटयु नॆद्दानि गानि याचरिन्तुरो वारलु परमपदमुनु बॊन्दुचुचुन्नारु. ५६. इदि यार्षमगु श्रीवैखानसशास्त्रमुन मरीचिप्रोक्तमगु नानन्द संहितयन्दु विखनसुनि विभवावतारम्बुनु, श्रीसूत्रशास्त्रप्रणय नम्बुनु शास्त्रप्रवर्तन कधनम्बुनु ऋषिचतुष्टयम्बुचे दत्सङ्क्षेपं बुनु भगवानुनि यर्चावतार प्रकारम्बुनु ननु नंशमुलुगल पदुनेडव यथ्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं सम्पूर्णं. अथैतदाख्यानक कथनस्य फलकथनेन प्रकृतमुपसंहरत्येतदिति, परमाङ्गतिं च प्राप्नोति. न केवलं चरित्रान्तरादिभ्य इव कलिकल्मषनाशनमैहिक फल्लाभमात्र मित्याद्येवेति भावः. ५६. तथा मदीये आचार्यस्तवे. यो भृग्वत्रिमरीचि कश्यपमुखां शास्त्रप्रतिष्ठापिकां. लक्ष्मीकृत्य परम्परां च कथलक्ष्मीशपूजा विधिं. अद्वैतं चिदचित्प्रकारकतनावाख्यापयद्ब्रह्मणो निर्वाणैक निकेतनं विजयते. योगीस वैखानसः इति अत्र भगवद्विखनस्संवादशेषः. विखनसो विभवावतार श्श्रीशास्त्र प्रणयनं तत्प्रमाणं भगवतोऽर्चारूपेणावतरणमित्यंशाः प्रतिपादिताः आहत्य श्लोकानां सङ्ख्या सार्धषट्पञ्चाशत् त्रुटितस्सार्थश्लोको ग्रधितः कुण्डलीकृतश्लोको न गणितः. सप्तदशाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता 341 श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता १८. अथाऽष्टादशोऽध्यायः भगवदर्चने विखनसो मुख्याधिकारित्वम् अतःपरं प्रवक्ष्यामि वैखानसविभूषणं भगवद्देव संवादं श्रुणुध्वं मुनिसत्तमाः१ संस्कृतव्याख्या इयता ग्रन्थेन विखनसो भूम्यामाविर्भावमुक्त्वा ततः परमध्याय त्रयेण तस्यैव महिमानं स्तौत्यत इति. वैखानस विभूषणं, विखनसो माहात्म्यं, भगवद्देव संवादं संवादरूपमिति तद्विशेषणं, तत्संवाद समुत्थितत्वात्. भगवान् विष्णुर्देवा उत्तरत्र प्रतिपाद्यमानास्तत्र संवाद प्रतियोगिनः. उक्तं पूर्वाऽध्याये विखनसो नैमिश आविर्भावः नैमिशं हि मर्त्यप्राप्यं तथा भगवता चोक्तं ’’भूलोकेऽवतराम्यह’’ मित्यूर्ध्वलोकं आन्ध्रतात्पर्यं पूर्वाध्यायम्बुचे श्रीविखनोमुनीन्द्रुनि महीमण्डल मन्दलि यवतार विशेषमुनु जॆप्पि यावल मूडध्यायमुललो ना महनीयुनि महत्त्वमुने युपदेशिञ्चुटकै युपक्रमिञ्चुचुन्नारु. ओ मुनि श्रेष्ठुलारा! भगवानुनकुनु देवतलकुनु जरिगिनट्टि संवादरूपमुन निश्चयिम्पबडिन विखनसुनि माहात्म्यमुनु वैखानस विभूषणमनु पेरिट निप्पीडु चॆप्पीचुन्नानु. सावधान मनस्कुलरै विनुण्डु (अनि मरीचि महर्षि चॆप्पुचुन्नारु). १. सृष्टिकार्यम्बॆल्ल 342मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता क्वचित्कालान्तरे देवा विष्णुपूजाकृतोद्यमाः विष्णुलोकं ययुस्सर्वे स्वस्वदोषाऽपनुत्तये२ ब्रह्मा त्रिशूलपाणिश्च पार्वती च सरस्वती नागा विद्याधराश्चैव यक्षगन्धर्वकिन्नराः३ नाकं विहाय भगवता भूम्यामवतार प्रकारो देवैर्विचिकित्सित इति भगवता देवानां समागमस्सम्पद्यते. १. अत उच्यते क्वचित्कालाऽन्तर इति. विष्णुपूजायां विष्णुपूजाकरणे कृतोद्यमा लब्धोत्कण्ठाः. अनेन स्पष्टीक्रियतेन तेषां देवानां स्पर्धालुता भूलोकलोक इति. भुवि तु मर्त्यानां सर्वेषां भगवदाराधनसम्पन्नेन पुण्येनोत्तमलोकप्राप्तिं पश्यमानानां तेषा मनीर्ष्यालुता परमाश्चर्य स्थानं. अस्ति चाऽत्र हेतुर्यदेते भगवदाराधनेन संसारान्मुच्यमानाः पुण्यकृतो मर्त्यास्स्वाराज्यसुखान्यना काङ्क्षमाणाः परमं पदमुदीक्षन्ते तत्तेषां स्वर्लोकवासिनां देवानां न तैस्स्वाराज्येऽ क्रममुग जरिगिन वॆनुक कालान्तरमुन नॊकप्पुडु विष्णुनाराधिञ्चुट यन्दु कृतोत्साहुलगु देवतलन्दरुनु तमतमदोषमुल नुण्डि विमुक्तुलरगुटकु विष्णुलोकमुनकु बोयिरि. २. इच्चटि विशेषार्थमु. विखनसुडु भगवदाज्ञं गैकॊनि नैमिशमन्दा विर्भविञ्चॆनु. ऊर्ध्वलोकमगु नाकमुनु विडिचि मध्यलोकमगु मर्त्यलोकमन्दु भगवानुनि यवतारमुनकु गत मॆय्यदि यनु चिन्तापरुलैनट्टि देवतलु क्षीरसागरमुन केगुट तटस्थिञ्चॆनु. दानने कालान्तरमन्दनुटयु सङ्गत मगुचुन्नदि. ’विष्णुपूजाकृतोद्यमाः’ अनुटचे वारलु भूलोकमुनन्दीर्ष्याळुमलु गाक केवलतत्त्वबुभुत्सचेतने भगवानुनि जेरबोयिरनुटयु तॆलियुचुन्नदि. भूलोकमन्दलि मर्त्युलकु भगवदाराधनमुचे सम्पादिम्पबडिन पुण्यविशेषमुचे उत्तमलोकप्राप्ति गलुगुटयन्दु देवतलकीर्ष्य जनिम्पकुण्डुटयु मिक्किलि 343 सिद्ध चन्द्र सुनन्दाद्या अष्टदिक्पालकास्सहाः वसवो द्वादशाऽदित्या रुद्रा एकादशाऽपरे४ सप्तर्षयश्च ब्रह्माणो मनवश्च चतुर्दशं नवग्रहाश्चाऽप्सरसश्शची सगजवाहनः५ ंशभागिता नवोपराध इति, किञ्चाऽपरो लाभस्स्वपदस्य निस्सपत्नाऽनु भूतिरिति. अथाऽपि विष्णुपूजामहिमानं स्मारं स्मारमुद्भ्रान्तैस्तै स्सम्भूयाऽपि समागतमिति भावः. स्वस्वदोषाणामपनुत्तये परिहाराय, दोषप्रकारो दिङ्मात्रमुत्तरत्र वक्ष्यति. अथवा दोषस्सम्भाव्यमानो मदमात्सर्यादिः, उत्तरत्रकोवा तेषां महान् दोष इति तैः पृष्टत्वात्. के ते देवास्समागता इत्याह ब्रह्मेति. ब्रह्मा च शूलपाणिश्चेत्यपि पाठः. अनेन त्रिमूर्तिसौम्यप्रतीतिनिरासो भगवतः पारमैश्वर्य ख्यापनं च सिद्ध्यति. ब्रह्म, चतुर्मुखस्त्रिशूलपाणिश्शिवः. ’’ब्रह्म शिवश्श’’तमखः परमस्स्वराडित्येतेऽपि याश्चर्यावहमैनदनि यनदगुनु. ऐननु अन्दुकु तगिन हेतुमगूड युण्डि युन्नदि. भगवदाराधनमु वलन संसारमुनुण्डि विमुक्तुलगु मनुजुलु स्वर्लोक सौख्यमुल नॆन्तमात्र मिच्छयिम्पक परमपदमुने वारलभिनन्दिञ्चु चुण्डुटचे वारलतो स्वर्लोकवासुलगु देवतल कंशभाक्त्वमु गानि वारल केर्पडिन स्वाराज्य सुखमुनकु वीरलवलन प्रतिबन्धमुगानि लेकुण्डुटये वारियन्दु वीरि कसूयाभाव मुदयिम्प कुण्डुटकु तगिन हेतुवनदगुनु. मीदु मिक्किलि देवतल स्वाराज्य सुखानुभवमिङ्कनु निस्सपत्नमगुटचे लाभप्राप्तियु देवतलकु गलुगुचुन्नदि. वारलकु गल दोषप्रकारमुत्तरत्र चॆप्पबडुचुन्नदि गामन नचट जूडदगुनु. मरियु नट्टिदोषमुलु त्रैगुण्य सम्पादितमगु मदमात्सर्यादुलनियु चॆप्पदगुनु. इन्दुकु गमकमुग ’कोवातेषां महान् दोषः’ अनि देवतलु भगवानुनि प्रश्निञ्चॆडि वाक्य स्वारस्यमे अष्टादशोऽध्यायः 344मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ये ते देवास्समाजग्मुर्विष्णुलोकं परं पदं तत्र स्थितं महाविष्णुं सृष्टिस्थित्यन्तकारणं६ महालक्ष्म्या च भूम्या च सेवितं पद्मलोचनं भगवन्तं नमस्कृत्य प्राहुस्ते विबुधोत्तमाः७ यस्य महिमाऽर्णवविप्रुषस्त इत्यभियुक्ताः. पार्वती शिवसती सरस्वती ब्रह्मणस्सती, नागादयो देवयोनिविशेषाः पृथगुक्तिस्तु वैचित्र्यसंवादिनी, ब्रह्मशिवयोस्सामान्यतो देवतो सामानाधिकरण्योक्तिस्तयोर्जीवकोटिनिविष्टत्व निबन्धना ’’महाऽर्णवाऽन्त’’को मज्जतोरणुकुलाऽचलयोर्विशेषः? ३. सिद्धचन्द्रसुनन्दाद्या देवयोनिविशेषाः, सहादिग्गजा उच्यन्ते. दिक्पालकैस्सहेत्यपि पाठः. ते हि पृथिवीमष्टसु दिक्षु स्थित्वा बिभ्रति. वसव इत्यादिना पितृवर्गाभि मानिनो देवतास्स्मार्यन्ते. अत्र दम्पत्योस्साहित्यस्याऽविवक्षितत्वं शब्दशक्त्या प्रसिद्ध्यतीति भगवत्पूजाकौतुक आदरातिशयश्च व्यज्यते. उच्यते हि श्रीमद्रामायणे रामप्रवासाऽनन्तरं तत्प्रवासखिन्न पौरकुटुम्बिनीनां अयियुन्नदि. चतुर्मुखुडुनु त्रिशूलपाणियु शङ्करुण्डुनु पार्वतियु, सरस्वतियु, नागविद्याधरयक्ष गन्धर्व किन्नरुलुनु, सिद्धचन्द्र सुनन्दादुलुनु, अष्टदिक्पालकुलुनु, अष्टदिग्गजमुलुनु, अष्टवसुमलुनु, द्वादशादित्युलुनु, एकादशरुद्रुलुनु, सप्तमहाऋषुलुनु, नवब्रह्मलुनु, चतुर्दशमनुमलुनु, नवग्रहमुलुनु, अप्सरस्सुलुनु, शचियु, ऐरावत वाहनुण्डगु सहस्राक्षुण्डुनु यी मॊदलगु देवतलन्दरुनु परमपदमुनु विष्ण्वावासस्थानमुनगु क्षीरसागरमुनकु जेरि यच्चट शेषपर्यङ्कमन्दु महालक्ष्मितोडनु भूदेवितोडनु कूडि युन्नट्टियु सृष्टि स्थित्यन्त कारणुडैनट्टियु भगवानुडुनु पद्मलोचनुण्डुनगु श्री महाविष्णुनिङ्गनि नमस्करिञ्चि याविबुधोत्तमु लिट्लनि ब्रार्थिम्प दॊडङ्गिरि. ’नारायण 345 देवाः नारायणपरम्ब्रह्म तत्त्वं नारायणः परः नारायणपरोज्योतिरात्मा नारायणःपरः८ स्वभर्तृषु रामाऽनुयात्रा प्रोत्साहप्रकार इत्थमेव स्त्रीणामिति बालवृद्धादयश्चातुर्वर्ण्यप्रभवा गृह्यन्ते. ४. गजवाहनो मघवा, दिक्पालकेभ्यः पृथगुपादानं तदाधिराज्यत्व ज्ञापकमिति न पौनरुक्त्यदुष्टं. शची च गजवाहनश्शची सगजवाहनेत्यपि पाठः. ५. देवेषु प्रतिष्ठानत उपन्यस्य तत्सदृशास्सर्वेऽन्येऽप्याबालं प्रातिष्ठन्नित्याह ये त इति. परं पदं परमं स्थानं क्षीराऽर्णवं, तस्य वैष्णवाऽवासत्वेन पारम्यं बोध्यं ’’क्षीराऽ ब्धौचरमायां च मन्मूर्तिस्सुप्रतिष्ठिते’’ति पूर्वं भगवतैवोक्तं तथा भोजः ’’क्षीराम्भोधेर्जठर’’मित्यादि विकुण्ठलोकत्वे तु न तत्राऽतिधेयभुजां संसारात्मिका पुनरावृत्तिरिति सिद्धान्तादसङ्गतिः. तद्धि संसरतामगम्यं स्थानं. एते देवा इत्यपि पाठः. ५.७. नारायणपरं ब्रह्मेति तैत्तिरीया श्रुतिः नारायणः परं सर्वातिशायि ब्रह्म तच्छब्दाभिलप्यमानं जगज्जन्नादिकारणं वस्तु नारायणस्तत्त्वं परमात्मा’’तत्त्वं विलम्बमाने स्यात्स्वरूपे परमात्म’’नीति कोशः ’’तत्त्वमेको महायोगी हरिर्नारायणःपरः इति स्मृतिः. पर इति सर्वत्र तद्विशेषणबलान्नपुंसकलिङ्गशब्दैर्नियतलिङ्गैः प्रायः परं ब्रह्म’ यनु मॊदलगु श्रुत्युक्तमगु स्वरूप स्वभावमुलु कलिगिनट्टि तत्त्वस्वरूपिवगु नीकु नमस्कारमु. (श्रुत्यर्धमु नारायणः

  • नारायणुडु परम्ब्रह्म - परम्ब्रह्म स्वरूपमै युन्नाडु. तत्त्वं
  • परमात्मयैयुन्नाडु, परः - परुडैयुन्नाडु, नारायणः - नारायणुडु, परः - परुडुनु, ज्योतिस्स्वरूपुडुनु अयियुन्नाडु, नारायणः - नारायणुडु, आत्मा - सर्वान्तर्यामियै युन्नाडु. परः - दानने सर्वशेषियै युन्नाडु.) अष्टादशोऽध्यायः 346मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता एवं श्रुत्युक्तरूपाय नमस्ते विश्वमूर्तये नमो नमस्ते गोविन्द नमश्श्रीवत्सलाञ्छन९ यन्नामस्मरणात्पापमशेषं नः प्रणश्यति किमु तद्दर्शनात्साक्षात्सर्व कल्मषहारिणः१० प्रमीयमानं परब्रह्मात्मकं वस्तुपुमानेवेति स्वरसतस्सिद्ध्यतीति विवेकः. तथैव सिद्धान्तितमाचार्यपादै ’’स्सत्यं ज्ञानमनन्तं’’ ब्रह्मेत्यादि श्रुतौ, तत्रहि विचार्यते. सत्यज्ञानाऽनन्दात्मकं वस्तु ब्रह्मेति पर्याप्तार्धकं प्रथमान्तशब्द सम्मितं वाक्यमुत द्वितीयवाक्यान्वयसापेक्षं द्वितीयान्तशब्द सम्मितमप र्याप्तार्थकं वाक्यमिति. औचित्य बाधान्यधानुपपत्त्या प्रबलवैदिक लौकिक प्रामाण्यबलात्. स्वीकृतो द्वितीयः पक्षः. ब्रह्मेति नियत लिङ्गं पदं नाऽत्र गुणानामुपचयाऽपचयरूपं पुंस्त्वादिनिदानं, न चाऽत्र विशेषण विशेष्ययो रेकलिङ्गत्वनियमः. दृश्यते हि ’’स्त्रीरत्नंसी’’ तेति. ८. एतच्छ्रुतिं विष्णुपरा मेवाऽधि जग्मुस्त इत्याहैवंश्रुत्युक्तेति विश्वमूर्तिर्जगन्मयः. ८. भगवदसाधारणाभ्यामेव विशेषणाभ्यां तमभिष्टुवन्ति गोविन्देति. ९. अशेषं निश्शेषं, क्रियाविशेषणं. ’’य मुक्त्वा मुच्यते योगी जन्मसंसार बन्धना’’ दिति श्रुतिः १०. चेतइतिजात्येकवचनं, चेतांसीत्यर्थः. तैक्ष्ण्याधिक्यप्रकाशनार्थं रवित्वोपमानं. तेन विमलं तीक्ष्णमिति प्रतिपदं दातुमुचितं. ’’मेघमुक्त गोविन्दा! श्रीवत्सचिह्नलाञ्छिता! नीकु पलुमारुलु नमस्कारमु. ए महनीयुनि यॊक्क नाममात्र स्मरणमुचे मायॊक्क पापमन्तयु निश्शेषमुग नशिम्पजेयबडुचुन्नाडो सर्वकल्मष हरमगु नातनि साक्षाद्दर्शनमु वलन गलुगदगिन फलविशेषमुनु गूर्चि चॆप्पदगिन यंशमॆद्दि गलदु. (येदियुलेदनुट). १०. मायॊक्क मनसन्तयु मेघमुलचे विडुवबडिन सूर्युनिम्बोलॆ निर्मलमै यॊप्पीचुन्नदि. सरित्पतियगु समुद्रुडु चन्द्रोदयमु नन्दॆट्लु वृद्धिनन्दुनो यट्ले 347 अस्माकं विमलं चेतो मेघमुक्तो रविर्यथा चन्द्रोदये सरिन्नाथो यथावृद्धिं समश्नुते११ तथा हृष्टशरीराणि पुष्यन्ति विविधानि नः एवं स्तुत्वा समीपस्थास्तूष्णीमासन् बुधोत्तमः१२ अथ नारायणो देवः प्रत्युवाचाऽमरांस्ततः श्रीभगवान् दैत्यदानव रक्षोभिर्न कच्चित्परिपिडिताः१३ कच्चित्प्रवर्तते लोकेष्वनाचारो न कुत्रचित्१४ इवोडुराडि’’ त्येव प्रचुरः प्रयोगः भगवतश्चन्द्र त्वोपमानं प्रसन्नत्वलक्षकं. देवानां सरिन्नाधत्वोपमानं च निर्मर्याद त्वोपलक्षकं ज्ञेयं. ११. स्तुत्वा यथाशक्ति निर्वर्ण्य. १२. भगवतस्सान्त्व पूर्वक प्रति वचनं वक्तु मुपक्रमते श्रीभगवानिति. ’’कच्चिन्निरामायाश्शान्ताः कालं क्षिपथ पुत्रका’’ इत्यर्धकं श्लोकार्थमत्रतुटितं स्यात्. १३. ’’दैतैश्च दानवैश्चैव राक्षसैश्च प्रपीडिता’’ इत्यपि पाठः दैत्यदानवरक्षांस्यसुरयोनि विशेषाः. १३. लोकेष्वनाचारप्रचारो हि. नाशहेतुत्वेन दुस्सहा उदारचरितानामित्यभिसन्धिः. देवस्थानं देवतापदं तद्धि लुभ्यन्ति पामरास्सुखानामास्पदमिति. १४. तप्यते कर्मणियक् देवस्थान परितृप्तिजॆन्दिन माशरीरमुलु पॊङ्गुचुन्नयवि ११. देवतलन्दरिट्लनि स्तोत्रमुजेसि भगवानुनि प्रसादमुनकै यॆदुरुचूचुचुण्ड ना भगवानुडु देवतलनुद्देशिञ्चि यिट्लनि यनुग्रहिञ्चॆनु. (ओ पुत्रुलारा! निरामयुलै शान्तमुग गालमुनु द्रोयुचुण्टिरे!) दैत्युलु, दानमलु, राक्षसुलु मॊदलगु क्रूरकर्मुलचे मीरॆट्टि पीडनुगानि बॊन्दकुण्टिरे! १३. लोकमुनं दॆच्चटगानि यनाचारमुपैकॊनि धर्ममु नशिञ्चि पोवलेदे? अष्टादशोऽध्यायः 348मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता देवस्थानमपेक्ष्याऽत्र न कच्चित्तप्यते तपः किं कार्यं हेतुना केन सम्भूयेह समागताः१५ कच्चिन्नाऽन्योन्यकलहो भयं वाकिञ्चिदद्भुतं एतत्समस्तं विस्तार्यको वाऽर्धो वक्तुमर्हथं१६ मित्यपिपाठः तत्र देवा इति सम्बोधनं. १५. अद्भुतं दिव्यान्तरिक्ष भौमादिभेदेन बहुप्रकारमुक्तं विमानार्चनकल्पादौ ग्राह्यं. १५. को वाऽर्थोमया निर्वर्त्य इतिशेषः १६. वरेण्योऽत्यन्तं वरणीयः. आर्षः प्रयोगः ’’सर्वदाऽभिगतस्सद्भि स्समुद्र इव पर्वभि’’ रिति तस्य सर्वाश्रयत्वस्मृतेः अनेन त्वां शरणं गतावय देवतापदवि नभिलषिञ्चि यॆव्वरिचेतगानि युग्रमगु तपं बाचरिम्पबडलेदे! नावलन नीयॆड चेयदगिन कार्यमॆद्दि? यॆट्टिहेतुमचे मीरलन्दरु नॊके समयमुन कलसि यिचटकु वच्चितिरि. १५. मीलो मीरलकन्योन्यमुग कलहमुलुगानि भयमुगानि दिव्यान्तरिक्ष भौमरूपमुलगु नद्भुतमुलुगानि कलिगियुण्डलेदे! यी विधानम्बुनु सविस्तरमुग जॆप्पि यिप्पीडु नाचे जेयदगिन प्रयोजन मॆद्दियो विनगोरुचुन्नानु. कामन नद्दानिनॆरिगिम्पुडु अनियॆनु. १६. अन्त देवतलुनु भगवानुनि जूचि यज्ञपुरुषुण्डुनु सर्वजनाश्रयमुनु प्रजापालन तत्परुण्डवगु नोपरमेश्वरा! स्थिति कर्तयगु नीम जागरूकुडवै मम्मुल बालिञ्चुचुण्ड माकसुरयोनुल वलनि भयमुगानि लोकमुनकु दुराचार प्रवृत्तिवलनि भयमुगानि यॆन्तमात्रमु गलुगजालदु, आ भय मॆन्नडुनु लेदु. १७. मादगु देवतास्थानमु नपेक्षिञ्चि यॆव्वडुगानि युग्रमगु तपम्बाचरिञ्चुटयु लेदु. ऐते नी यॊक्क पूजाविधानमु नॆरुङ्ग गलन्दुलकै भगवानुडवगु निन्नाश्रयिञ्चुटकै मेमु वच्चियुन्नारमु. १८. (प्रपञ्चमुनकु 349 देवा ऊचुः वरेण्य यज्ञपुरुष प्रजापालन तत्पर न राक्षसभयं तत्र दुराचारोऽपि न क्वचित्.१७ देवस्थानमपेक्ष्यैव नोग्रं तपति कश्चन अन्योन्य कलहो वाऽपि न भयं नाऽद्भुतं तथा१८ मभया इति व्यज्यते. यज्ञपुरुषेति सम्बुद्धिः. ’’यज्ञो यज्ञपतिर्यज्वा यज्ञाङ्गो यज्ञवाहनः. यज्ञभृद्यज्ञकृत्यज्ञी यज्ञभुग्यज्ञसाधनः यज्ञान्तकृद्यज्ञगुह्य मित्युक्तलक्षण. ’’यं यज्ञैर्मुनयो जुष’’न्तीति श्रुतिः प्रजापालनतत्परेति. चतुर्मुखशरीरी सृजति हरशरीरी संहरिति चेत्यभिसन्धिः १८. इदं साऽभिप्रायकं यथोभवान् जागर्ति कुतो राक्षसभयमित्यादि सृष्टिस्थिति संयमकर्तयन परमेश्वरुनि पूजाविधानमु नॆरुङ्गक पोमटये माकु विहितकृत्यमुलनु नॆरवेर्पकुण्डुट यगुननु कृतज्ञतचे मिम्माश्रयिम्प वच्चितिमिगानि निर्व्याज करुणायुतुडवगु नीपरिपालनमुनन्दु माकु गल यापद लॆव्वियु नुण्डजालवनुनदि वारल तात्पर्यमै युण्डुनु. नीयॊक्क पूजामहत्त्वमु विलक्षणमनि तॆलियुचुन्नारमु १९. ओ शत्रु संहारणा! देवतलुनु, पापकर्मलगु मनुष्युलुनु, नी यर्चनमुचे यैहिकामुष्मिक सुखमुल नॊन्दु चुन्नारु. २०. कामन संसार विमुक्त्यर्थमुनु, मा मा दोषमुलनुण्डि विमुक्ति कॊरकुनु सर्वैश्वर्य प्रदातवगु नीयर्चाविधानमु नॆरिङ्गि कृतकृत्युल मय्यॆदमनु नाशचे वच्चियुण्टिमि. २१. भवसागरमन्दु मज्जनोन्मज्जनम्बुल नन्दुचुण्डु मेमॆट्लु निन्नर्चिञ्चगलमु. (नीम माकु सुलभु डमग लेवनुट) भूलोकमन्दलि मर्त्यजनम्बुलवोलॆ मेमुनु दिक्कुलुनु भूमिनि आकसमुनु, आवरिञ्चि यसङ्ख्याकुलमै युन्नामु गानि उपेक्ष चेयुटकु मेमल्पसङ्ख्याकुलमु कूड अष्टादशोऽध्यायः 350मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता भवत्पूजाविधिं ज्ञातुं भगवन्तं श्रितावयं त्वत्पूजाया सुरास्सर्वे मनुष्यावायेऽपि स्युः पापकारिणः१९ लभन्ते परमैश्वर्यं सद्गतिं चारिसूदन२० तस्माद्भवविमुक्तर्ध्यं स्वस्वदोषापनुत्तये सर्वैश्वर्य प्रदातार मिच्छन्तोऽर्चितु मागताः२१ त्वत्पूजायामहत्त्वन्तु श्रुणुवाम विलक्षण’’ मिति तत्र श्लोकार्थस्त्रुटितस्स्यात्. १९. सद्गतिं मधुसूदनेत्यपि पाठः. सतां गतिर्ही परमुत्कृष्टमैश्वर्य मानन्दानुभव इत्यर्थः ’’या गतिर्यज्ञशीलाना माहिताग्नेश्चयागति’’ रित्यादिना सतां गतिः प्रशस्यते श्रीमद्रामायणे. ऐश्वर्यं सद्गतिरित्यैहिकामुष्मिक सुखलाभो वा. २०. तस्माद्वयमित्यपि पाठः अपनुत्तिः परिहारः. २०. वयं दिविष्ठाः. भूलोक एव भगवतोऽर्चावतारस्यानुगृहीतत्वात्. भवो जनन मरणरूपस्संसारः २१. यदि भवता भूम्यां विद्यमानानां जन्तूना काकुन्नामु. २२. सप्तर्षुलु, समुद्रमुलु, पर्वतमुलु, सरित्तुलु, नदमुलु, मॊदलगुनवियु, वसुमलु, द्वादशादित्युलु, येकादश रुद्रुलु यी मॊदलगु वारलुनु वेयेल! पदुनालुगु भवनम्बुलुनु येमहनीयुनि यॊक्क कुक्षियन्दु यिमिडियुन्नवो अट्टि नी यॊक्क स्वरूपस्वभावम्बु लॆय्यवि? ओ विश्वरूपात्मका! अट्टि नी माहात्म्यमुनु वर्णिम्प नॆव्वरिकिनि शक्यमु गादु. २४. इट्लु देवतलचे प्रार्थिम्पबडिन गोविन्दुडु दयातरङ्गितान्तरङ्गुडै वारलनु गूर्चि इट्लनि प्रत्युत्तर मॊसङ्गॆनु. (ओ देवतालारा! ना पूजयॊक्क महात्म्य मॆट्टिदो आविधमु नॆरिङ्गिञ्चॆद विनुण्डु) पापकर्मुलगु मनुष्युलु सैतमु दीनिवलन बरमैश्वर्यमुनु पॊन्दुचुन्नारु. २६. इट्ले नारदादि मुनीन्द्रुलुनु 351 त्वदर्चने वयं शक्ताः कथं मग्ना भवाऽर्णवे प्रमाणेन दिशो भूमिं गगनं परितो वृताः२२ सप्तर्षयस्समुद्राश्च पर्वतास्सरितो नदाः वसवो द्वादशाऽदित्यारुद्रा एकादशाऽपरे.२३ यस्यैव कुक्षा विद्यन्ते भुवनानि चतुर्दश को वर्णो वाऽथ देवेश किं प्रमाणं तव प्रभो२४ मनेकत्वेन तदन्येषां परिमितत्त्वेन चान्येष्वस्मासूपेक्षया बहुजनाऽवन एवसङ्कल्पात्. ’’क्षीणे पुण्येमर्त्यलोकं विश’’ न्तीति सर्वत्र मर्त्य लोकस्य नेमिस्थानीयत्वादेव वा ईदृशमौदासीन्यमनुमन्यते न वयं तावन्तं कालमुदासितुं क्षमा इत्याह प्रमाणेनेति. वयमपि प्रमाणेन सङ्ख्यया भूमिं गगनं दिशश्च परितो वृताव्याप्ताः २२. भगवन्माहात्म्यमेव स्तुन्वन्ति सप्तर्षय इति. सप्तेत्युत्तरत्र चतुष्टयेऽपि सम्बध्यते. २३. किमियतेत्याह यस्यैवेति. २४. २५. मत्पूजया सुरास्सर्वे श्रूयतां यत्फलं भवेत् सद्गतिनि बॊन्दुचुन्नारु. (नारदादुलु नायर्चाविधानमुनु तत्त्वमु नॆरिङ्गि युन्नारनुट) ओ देवतलारा! मीरुनु श्रद्धाळुमलै नायर्चनमु जेयगलवारु. नाकु मात्रमॆव्वरुगलरु? (ई चॆप्पबोम रहस्यमुनु मीरॆरिङ्गिन यॆडल मनुष्युलकण्टॆ यॆक्कुडु ज्ञानसम्पन्नुलरगु मीरलु कृतकृत्युलगट कॆक्कुडु नवकाशमु गलदनुट) ऐननु मीकीयॆड जॆप्पदगिनदियु नॊक्कविशेषम्बुगल दद्दानिनॆरुकपरचॆद सावधान चित्तुलरै विनुण्डु, २८. ब्रह्म, रुद्रुडु, सहस्राक्षुडु, वसिष्ठादि महर्षुलुनु (इट्ले यॊक्कॊक्करुनु) तमतम दोषमुलचे दूषितुलगुटं जेसि नायर्चनमु सेयुटयन्दर्हुलु काजालरु अनॆनु. २९. अन्त देवतलुनु, स्वतेजोविशेषमुचे व्यापिञ्चबडिन दिग्वलयमु गलट्टियु अष्टादशोऽध्यायः 352मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता माहात्म्यं विश्वरूपात्मन्वक्तुं तव न शक्यते एवमुक्तस्सुरान् सर्वान् गोविन्दः प्रत्युवाच ह२५ श्री भगवान् मत्पूजया सुरास्सर्वे मनुष्याः पापकारिणः२६ नारदादिमुनीन्द्राश्च सद्गतिं प्राप्नुवन्ति हि देवादयस्तथा यूयं कुरुत श्रद्धयाऽर्चनं२७ लभन्ते परमैश्वर्यं मनुष्याः पापकारिणः इत्यर्थकश्लोकस्त्रुटितस्स्यात्. २६. २७. देवायूयं मनुषेभ्योऽतिशयित ज्ञानवन्त इत्यर्चनविधानज्ञाने भवादृशैस्तदतिमात्रं सदृश मित्याह भवदन्य इति. ’’युष्मदन्यस्तु को वा मामर्चयिष्यति भक्तिमा’’ नित्यपि पाठः २७. अथ भवतामूर्ध्वलोकाश्रयत्वेन महिमान्वितुडगु नट्टियु नो मथुसूदना! तामु चॆप्पिन चॊप्पीन ब्रह्मेशानादुलकु गल दोषमेप्रकारम्बैनदो माकु निश्चितमगु नट्लुपदेशिम्प गोरुचुन्नामु अनि पलिकिरि. ३०. ई यंशमुनु पृच्छिम्पबडिन भगवानुडुनु देवतल नुद्देशिञ्चि यिट्लनियॆ. ब्रह्म नालुगुमुखमुल तोडनु यीश्वरुडु त्रिनेत्रमुलतोडनु गूडियुण्डुटचे नॊक्क डधिकाङ्गमुलु गलिगियु. रॆण्डववाडु वैरूप्यमुगलिगियु नुण्डुटये वारलकुभयुलकुनु गलिगिन दोषमु. सहस्राक्षुडगु देवेन्द्रुडुनु अट्टि दोषमुचेतने कूडियुन्नाडु. इट्ले वसिष्ठादुलगु महर्षुलुनु योनि जन्मुलगुटचे दोषदुष्टुलै युन्नारु. (ई विधमुन मीचे युद्भविम्पबडिन दोषमुलु नॆरिङ्गिञ्चितिनि) ३२. कामन नन्नुपूजिञ्चुट यन्दु पैवारलन्दरुनु अनधिकारुलै युन्नारु. मीरलु भक्तियात्र परायणुलै युन्नन्त नेनु प्रसन्नुडनगुचुन्नानु. (नायार्चनमु चेयुट कॊरके ब्रह्मवित्तमुडगु 353 भवदन्येतु के वा मामर्चयिष्यन्ति भक्तितः? तथाऽपि श्रूयतां देवा अवधानसमन्वितैः२८ ब्रह्मेशानसुरेन्द्राश्च वसिष्ठाद्या महर्षयः ममाऽर्चनविधौ नार्हास्स्व स्वदोषप्रदूषिताः२९ देवा ऊचुः स्वतेजोव्याप्तदिक्चक्र! महात्मन् मथुसूदन कोवातेषां महान् दोषस्तन्नो ब्रूहि सुनिश्चितं३० ज्यैष्ठस्य श्रेष्ठस्य च सम्भवेऽपि भगवदाराधने तादृशं भवदभिमतं नार्हत्वापादने प्रभवतीत्याह तथापीत्यादिना. अवहित श्रवणे हेतुस्तूत्तरत्र वक्ष्यमाणकधायां लोकोत्तरत्वं देवानामाश्चर्यजनकत्वं च बोध्यः. तथोत्तराध्याये देवाः ’’अस्मान्विना विखनसे को विशेषस्तवान’’ घेति. २८. ब्रह्मास्वयम्भूश्चतुराननो वा, रुद्रस्त्रिणेत्रस्त्रिपुरान्तकोवा. इन्द्रो महेन्द्रस्सुर नायको वेत्यादि वत्त्रयाणां विधिहरशक्राणामेव जीवजातसत्तावत्त्व स्मरणादाह ब्रह्मेत्यादि. दोषप्रदूषिता दोषोदुष्टाः अतएवमर्चनविधौ मामर्चितुं नार्हा नाधिकारिणः २९. स्वतेजो व्याप्तेत्यादि सम्बुद्धित्रयं कोवेति. विष्णुलोकं ययुस्सर्ये स्वस्वदोषापनुत्तये इति पूर्वोदितेन स्पष्टं ज्ञायते विखनसुडु सृजियिम्पबडॆनु.) कामन वैखानसेतरुडु (वैखानसुनि कण्टॆ यन्युडु) यॆव्वडुगानि स्वयमुग ना याराधनमुनु जेय नधिकारि काजालडु. वैखानसुनियन्दे नामनम्बॆल्लकालम्बुलन्दुनु लग्नमै युन्नदि. ३५. ई प्रकारम्बगु भगवद्वाक्यम्बुनु विनिन देवतलुनु, ओ परब्रह्मस्वरूपियगु परमात्मा! नी यर्चनमन्दु तत्परुलमैयुन्न मम्मु बोटुल नन्दरनु विडचि वैखानसुनि यन्दु नीमनम्बॆट्लु लग्नमैनदो सहेतुकमुग नाप्रकारम्बुनु ओ कृपानिधी? मा अष्टादशोऽध्यायः 354मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्री भगवान् विधेश्चतुर्मुखत्वाच्च त्र्यम्बकत्वाच्च शूलिनः अङ्गाधिक्याद्विरूपत्वाद्दोषउक्त स्तदाश्रितः३१ इन्द्रस्सहस्र नेत्रत्वाद्दोषदुष्टस्तथैव सः तदन्येषां योनिजत्वाद्वसिष्ठादि तपस्विनां.३२ ………………………………………….. तस्मादनर्हास्ते सर्वे मम पूजाविधौ सुराः३३ ’’जानत एव देवा स्वयं दोषदुष्टा भगवदाराधनेऽनधिकारिण इति च. तथोत्तरत्रोक्तं च ’’तस्माद्भवविमुक्त्यर्थं स्वस्वदोषापनुत्तय’’ इति स्वयमेव भगवन्तं प्रति. ततस्तैरुक्तमेवोरीकृत्य प्रत्यभिहितं भगवता ’’ममाऽर्चन विधौ नार्हास्स्वस्व दोषप्रदूषिता’’ इतितत्किमिति पुनःपृच्छ्यते’’ कोवातेषां महान्दोष इति चेदिदम्भाव्यं यादृशो दोष उद्दिष्टस्तैस्स भगवदर्चाविधावपि प्रतिबन्धक इति नाऽमंसतती इति. अथवा समुद्दिष्टो दोषस्तत्तदधिकारोप संहितो न स्वकार्याय प्रभवतीत्यमंसत वेति. तच्चमहान् दोष ’’स्सुनिश्चित’’ मिति पदाभ्याङ्को वेत्यारम्भसामर्थ्याद्वा स्पष्टमवगम्यत इति न पौनरुक्त्यं. ३०. अङ्गाधिक्यमधिकाङ्गवत्त्वं अर्षः प्रयोगः ३२. ’’वसिष्ठादितवस्विना’’ मित्यनन्तरं ’’दोषामयोदितो ज्ञेयो भवद्भिर्यश्चभावित’’ इत्यर्धकं श्लोकार्थं त्रुटितंस्यात्. ३२. सुरा इति सम्बोधनं. ३३. यदा तेऽनधिकारिणोऽर्चने कॆरिङ्गिम्पुमु. अनिन भगवानुडुनु, ओ देवतलारा! मी यी संशयमु लन्नियु निन्तकु पूर्वमे चतुर्मुखुनिकि सविस्तरमुग जॆप्पबडियुन्नवि. ऐननु आ यंशमुनिप्पीडु सङ्क्षेपिञ्चि मरियॊक मारु मीकै चॆप्पीचुन्नानु. ३७. चतुर्मुखुडाकाशमुनु, सलिलमुनु, अग्निनि, वायुमनु, पृथ्विनि आवल क्रममुग नन्नादुलनु मनुष्यादुलनु सृजियिञ्चॆनु. ३८. इट्टि सृष्टि यविच्छिनमुग ब्रवर्तिञ्चुटकै यटुवॆनुक 355 भवद्भ्यः परितुष्यामि भक्तिमात्रेण केवलं …………………………………………..३४ वैखानसं विना नाऽन्यस्साक्षादर्चितु मर्हति वैखानसे मम मनस्सर्वदा रमते यतः३५ देवा ऊचुः त्वदर्चनपरानस्मान् हित्वावैखानसे मतिः कथं कृता त्वया ब्रह्मं स्तद्वदस्व कृपानिधे?३६ संवृत्तास्तदा तेषामुत्तारणे का गतिरित्यत आह भवद्भ्य इति. ३४. केवलमित्यनन्तरं ’’मदर्च नार्थमुत्पन्नो विखना ब्रह्मवित्तम’’ इत्यर्थकं श्लोकार्थं त्रुटितं स्यात्. ३४. प्रसङ्गादधिकारिणं व्यवच्छिनत्ति वैखानसमिति. वैखानसो विखनाः. ’’तस्मात्तेनैव मुनि’’ नेत्युत्तरत्रोपसंहारात्. साक्षात्स्वातन्त्र्येण. ३४. तत्र हेतुमाह वैखानसइति. ३५. वैखानसं विनाऽन्य इति वैखानसेतरेषा मनर्ह त्वोक्त्या तत्रस्वेषां तदर्चनपरत्वाऽविशेषात्तत्सदृशानात्मनो मन्यमाना देवाश्शङ्कन्ते त्वदिति. त्वदर्चनपरान् त्वामर्चितुमासक्तां स्तदर्धमेवेहा गतानिति च भावः कृपानिधे इति साऽभिप्रायं विशेषणं. ३५. कथमिति त्वदर्चनपरेष्वियत्सु देवयोनिष्वेकस्यैवाऽन्यादृश गौरवसमर्पणे नाहृदयमन्दु विशेषखननमुचे नायर्चनार्थमै विखनस ऋषि ना चेतने सृजियिम्पबडॆनु. कामन नट्टिया विखनसुनिचेतने मीरलु नायर्चाविधानमुनु जेयिञ्चिकॊनवलयुनु. ३९. वैखानसुडु दक्क ये मनुष्युलुगानि, ऋषुलुगानि, देवतलुगानि नायर्चनमु जेयनधिकारुल कारु. ४०. ना मानसमन्दुण्डि युद्भवमु नन्दुण्टञ्जेसियु नायाज्ञावशवर्तियगुटञ्जेसियु नाकु प्रियुडै वैखानसुडु नाकु पुत्रशब्दमुनकु मुख्य व्यवहार पात्रमैयुन्नाडु. अष्टादशोऽध्यायः 356मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रीभगवान् श्रुणुध्वं विबुधास्सर्वे ब्रह्मणः पूर्वमेवहि ज्ञापितं सङ्ग्रहेणैवं तथापि प्रवदाम्यहं३७ प्रजापतिस्ससर्जाऽदावाकाशं सलिलं तथा अग्निं वायुं महीं चैव मनुष्यादीन् क्रमादसौ३८ महदाश्चर्यं द्योत्यते. ३६. विबुधा इति सम्बोधनं भवत्सु मध्ये सर्वमिदं मयोक्तमुच्यमानं च ब्रह्मणे पूर्वमेव विस्तरात् ज्ञापितमुपदिष्टं. तथापि सङ्ग्रहेणाद्येदं प्रवदामि. सङ्ग्रहेणैवेत्यपि पाठः ३७. आकाशसलिलादयो व्यष्टिसृष्टिविषयाः. ३८. ४०. वैखानसो मधुरसाजातो मदाज्ञा वशगः. अतः (पुत्रशब्दमु सर्वसामान्यमुग भगवतत्प्रतियोगिक मगु समस्तचेतनाचेतनमुनकु वाचकमैयुन्ननु पुत्रशब्द प्रवृत्तियोग्यतकु प्रधानपात्रमु विखनसुडेननि तात्पर्यमु.) अट्ले नामानसपुत्रुडैन विखनसुनि यन्दुवलॆ विखनस मानसपुत्रुलगु वैखानसुलगु भृग्वादुलुनु तत्सूत्र शास्त्रानुष्ठान परुलगु नशेष वैखानसुलुनु अट्ले सर्वविप्रोत्तमुलुनु नाकत्यन्त प्रियुलनु अगुचुन्नारु. (इच्चट वैखानसः अनुनदि यीयर्थमन्दु जात्येकवचनमुग भाविञ्चदगुनु) ४१. स्थावरजङ्गमात्मक मगु समस्तब्रह्माण्डान्तर्गत प्राणि कोटियन्दुनु कर्मानुगण्यमुग प्रतिप्राणिकिनि गतागतमुलु गलुगुचुण्डुननि सिद्धपरचिकॊनि याप्रकारम्बुनु चॆप्पीचुन्नारु. वृक्षादुलु यिरुवदि लक्षलु (तृणागुत्मलतादुलिन्दु जेरुनु) पयोजन्यम्बुलु लक्ष मात्रमु. (मत्स्यजातियु जलचरम्बुलन्नियु निन्दुजेरुनु) क्रिमुलु (कीटकमुलु) पदुनॊकण्डु लक्षलु. इन्दु क्षुद्रजन्तुमलन्नियु चेरुनु. 357 क्षुद्रजन्तु लक्षणम्बुनु ’’आ नकुलात् क्षुद्र जन्तवः’’ चिन्नि जन्तुमलु मॊदलुकॊनि मुङ्गिस वरकु गल जन्तुमलन्नियु क्षुद्र जन्तुमलनि पातञ्जल महाभाष्यमन्दु जॆप्पबडि युन्नदि. पक्षुलु पदिलक्षलु. (यिन्दु वायुतत्त्व प्रकृतिकमुलगु जन्तुम लन्नियु चेरुनु.) एडुकोट्लु पशुमलु, (इन्दु चतुष्पाद जन्तुमलन्नियु चेरुनु.) इट्लु प्राणिसङ्ख्य विवरिम्पबडिनदि. ई प्राणुलन्निटिनि दाटि यावल मनुष्यजन्मम्बु सम्भविञ्चुनु. ३४. (मनुष्यजन्मम्बुनन्दुनु ब्राह्मणक्षत्रिय वैश्य शूद्रुलनु चातुर्वर्ण्य विभागम्बु गलदु.) इट्लु चतुर्वर्णमुलन्दुनु उत्तममगु ब्राह्मण जन्ममन्दु यॆडतॆगक नूरु तदातु लोकरक्षार्थं विखना मदुरस्थले मया सृष्टो मदर्चाऽर्थं तेन तेऽर्चापयन्तु मां३९ वैखानसं विनाऽन्येये देवता ऋषय स्तधा मनुष्या वाऽर्चनं कर्तुं न शक्ता मम देवताः४० उरसा मम जातत्वान्ममाज्ञा वशगः प्रियः वैखानसो मम सुतस्तस्माद्वैखानसो वरः४१ प्रियश्च भवति. तस्मात्तदुरसा जातत्वात्तत्सूत्र विध्यनुष्ठानात्तच्छिष्यसन्तति गतत्वाच्च वैखानसो वरः. तत्र वैखानस इति जात्येकवचनं. यद्वा वैखानसो विखना वरश्श्रेष्ठः. विखना हि स्वपुत्रान् भृग्वादीनसृजदिति पूर्वमेव प्रतिपादितं चेहानुसन्धेहं. ४१. स्थावर जङ्गम स्वरूपे प्राणिनि क्रमवृद्ध्या पुण्यजन्म लाभादिकमाह विंशदिति. पयोभुवां जलजातानां ततः कृमयः पक्षिणः पशवो मनुष्याश्च. पञ्चजना नराः. न तेषां सङ्ख्या निर्व्यूढा. सङ्ख्यातोऽ पि लक्षणा पञ्चजनास्स्मृता इत्यनन्तरं ’’ब्राह्मण क्षत्रियोरप्यजघन्यजनुषां अष्टादशोऽध्यायः 358मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता जन्मम्बुलनॆत्ति यीविधमगु बहुजन्मार्जित तपःफलम्बुचे नॆव्वडु वैखानसत्वमुनु अनगा वैखानस जन्ममुनु बॊन्दुनो नायंश सञ्जातुडगु नातडु सर्वप्राणि कोटियन्दु नुत्तमुडगुचुन्नाडु. ४४. (नायर्चनमु सेयुनिमित्तमै ब्रह्म वित्तमुडगु विखनसुडु सृजियिम्पबडॆनु.) ई प्रकारम्बगु विखनसुनि महत्त्वमु श्रुतिस्मृति पुराणमुलवलन स्पष्टमुग नुद्घोषिम्पबडुचुन्नदि. ४५. कामन नामहर्षिनि पुरस्करिञ्चुकॊनि मीरन्दरुनु नन्नर्चिम्पवलयुनु. इय्यदिये परम रहस्यमु. विखनसुनिवण्टि यथिकारमु तत्सूत्रानुष्ठातलकु नेननु ग्रहिञ्चि युण्डुटं जेसि वैखानसुलुनु नट्टि यधिकारुलनु नंशमु वेरुग निच्चट मरियॊकमारुदहरिम्प नक्करलेदु. ई विधम्बुगजॆप्पि भक्तप्रियुण्डुनु प्रभुण्डुनगु भगवानुडूरकुण्डॆनु. ४६. विंशल्लक्षाद्रुमादीनामेकलक्षः पयो भुवां रुद्रसङ्ख्याः कृमीणां च दशलक्षाश्च पक्षिणां४२ सप्तकोटिः पशूनां च ततः पञ्चजनास्स्मृताः …………………………………………….४३ ……………………………………………. ब्राह्मंयोनिशतं प्राप्य बहुजन्मतपःफलात्४४ क्रमात्. स्वस्वकर्मानुरूपेण प्राप्य जन्मयधोचित’’ मित्यर्थक श्लोकास्त्रुटिस्स्यात्. ४३. ४४. मदंशज इत्यनन्तरं ’’मदर्चनार्थमुत्पन्नो विखना ब्रह्मवित्तम’’ इत्यर्थकं श्लोकार्धं त्रुटितंस्यात्. ४५. वैखानसं विखनस्सम्बन्धि श्र्यैष्ठ्यं श्रुतिस्मृतिपुराणेभ्योमितं प्रमितं भवति. ४५. तस्माच्छ्रेष्ठत्वाद्धेतोर्वैखानसै र्विखनस्सूत्रानुयायिभिस्तेन मुनिना विखनोनाम्ना मां सर्वेप्यर्चापयस्तु. 359 इदि श्रीवैखानस भगवच्छास्त्रमुन मरीचि प्रोक्तमगु नानन्दसंहित यन्दु भगवदर्चना समुत्सुकुलगु देवतलु भगवानुनि सन्दर्शिम्प बोमटयु भगवानुनिचेत नीयर्चनमुनन्दु वैखानसुले मुख्याधिकारुलनि निरूपिञ्चुटयु भक्तियोगमन्दलि यतिशयमुनु गल पदुनॆनिमिदव यध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं सम्पूर्णं. वैखानसत्वं प्राप्तो यस्स च श्रेष्ठो मदंशजः ………………………………………………. श्रुतिस्मृतिपुराणेभ्यश्शैष्ठ्यं वैखानसं मितं४५ तस्मात्तैस्तेनमुनिना सर्वेऽप्यर्चा पयन्तु मां एवमुक्त्वा हरिस्तूक्ष्णीमासीद्भक्तप्रियो विभुः४६ इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां वैखानसविभूषणं नाम अष्टादशोऽध्यायः ४६. अत्र भगवदर्चनासमुत्सुकानां देवानां भगवदाश्रयणं भगवतास्वार्चने मुख्याधिकारिनिरूपणं भक्तिमार्गस्योत्तरत्वमित्यंशाः प्रतिपादिताः आहत्यश्लोकानां सार्थ षट्चत्वारिंशत्, त्रुटिताश्चत्वारश्ल्शोका अष्टार्धश्लोका वा ग्रधिताः न कुण्डलीकृतो भागः अष्टादशाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता अष्टादशोऽध्यायः 360मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता १९. अथैकोनविंशोऽध्यायः वैखानसमाहात्म्यम् अतः परं प्रवक्ष्यामि माहात्म्यं तस्य वै मुनेः श्रुत्यादिषु यथा सिद्धं श्रुणुध्वं सुव्रतादयः१ संस्कृतव्याख्या अस्य पूर्वाध्यायशेषत्वेऽप्युचिते तत्र यथा विस्तृतो भगवद्देवसंवाद उपन्यस्तोन तधाऽत्रास्मिन्निति विषयव्यवस्थां प्रदर्शयितुमतथाकरणं वैभाजित्रमनुसन्धेयं यदुक्तं पूर्वाध्याये श्रुतिस्मृतिपुराण्येभ्य इति. तत्रत्यं ग्रन्थमुपन्यस्तुकाम उपक्रमतेऽतः परमिति. तस्य मुनेः वैखानसस्यैव माहात्म्यं प्रवक्ष्यामि. १. ’’एवमुक्त्वा विभुस्तूष्णीमासीद्भक्तप्रियो आन्ध्रतात्पर्यं ई यध्यायमुनु पूर्वाध्यायमुयॊक्क शेषमुगने यॆञ्चदगि युण्डिननु अन्दु भगवानुनकुनु देवतलकुनु जरिगिन संवादमॆट्लु विस्तरिञ्चि चॆप्पबडि युण्डॆनो यन्तटि विस्तरमुग नायंश मिन्दु जर्चिम्पबडिगानि ब्राथान्यमु जॆन्दियुण्डि गानि युण्डक प्रवक्तयगु मरीचि महामुनिचे सङ्ग्रहिम्पबडिन श्रुति, स्मृति पुराणादुलनुण्डि प्रमाणजाल मुपदेशिम्पबडुटञ्जेसि प्रत्येकमगु नध्यायमुग निय्यदि पूर्वाध्यायमुनुण्डि विभजिम्पबडदगुननु विषयव्यवस्थयन्दु ग्रन्थकारुनकु गल यादरातिशयमु सूचिम्पबडुचुन्नदि. 361 एवं ब्रुवन्तं लक्ष्मीशमब्रुवं स्त्रिदशा वचः श्रुति स्मृति पुराणेषु प्रमाणं ज्ञातुमुद्यताः?२ हरि’’ रिति पूर्वत्र भगवद्देव संवाद प्रकरणे भगवदुत्तरेण ग्रन्थस्समापित इति ततः परं ग्रन्थसन्दर्भं स्मारयत्येवमिति. एवं ब्रुवन्तं भगवन्तं त्रिदशा अपृच्छन्. ब्राह्मणश्शास्त्रचक्षुषश्श्रुतिस्मृति पुराणेभ्यः प्रमाणानि जिज्ञासन्त्यथ वा भगवद्वाक्यादेव ’’श्रुतिस्मृति पुराणेभ्यश्श्रैष्ठ्यं वैखानसं मत ’’मित्यस्मात्तत् प्रवृत्तौ प्ररोचिता इति तादर्थ्येन तेषां सम्बोधन मुचितमिति कृत्वा सुव्रतादीनामाभिमुख्यं सम्पादयति श्रुतिस्सृतीति, प्रमाणं वैखानस ऋषेर्माहात्म्ये ग्रन्थ प्रमाणं तथा च श्रुतीत्यादिवाक्यं सुव्रतादय इत्यस्य विशेषणं सम्बोधनं ज्ञेयं. २. श्रुति प्रमाणोपन्यासायाऽवतारयति पूर्वाध्यायमन्दु श्रुतिस्मृति पुराणमुलयन्दु विखनसुनि माहात्म्यमु प्रसिद्धमै युन्नदनि भगवानुनिचे जॆप्पबडुटचे नय्यैप्रमाणमुलनु शिष्युलकुपदेशिञ्चुट महर्षिकि प्रमेयमु गलुगुट वलन पूर्वोत्तराध्यायमुलकु सङ्गति सिद्धम्बगुचुन्नयदि. ओ! सुव्रतादुलगु महर्षुलारा! आवल श्रुतिस्मृति पुराणमुल यन्दुवन्यसिम्पबडिनट्टि माविखनो मुनियॊक्क माहात्म्यमुनु तॆलियजॆप्पीचुन्नानु. श्रुतिस्मृति पुराणमुल नुण्डि यायंशमुनु विन निच्छयिञ्चुचुन्न यो महनीयुलारा! (शास्त्रचक्षुमलगु मीरल कट्टि यभिप्रायमुदयिञ्चुट तगियुन्नदि. अदियुनु गाक मीकु नट्टि शास्त्रवचनमुलने युपन्यसिञ्चुटयु यवसरमुगामन मीरलनु नेनिट्लादरिञ्चुचुन्नाननि भावमु.) पूर्वाध्यायमन्दु भगवानुडु विखनोमुनि यॊक्क सम्भवम्बुनु माहात्म्यम्बुनु विशदपरचिन विधम्बुनु तॆलियबलिकि युण्टिनि गदा! अट्लु भगवानुनि युत्तरम्बुनु विनिन देवतलाश्चर्यमग्नमानसुलै श्रीमन्नारायणुनि गूर्चि यिट्लनि एकोनविंशोऽध्यायः 362मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता देवा ऊचुः चिरं तप्त्वा तपः कृत्वा चान्द्रायण महाव्रतं शरीरं कृशमुद्भाव्य भवदाज्ञानु वर्तिनः. अस्मान् विना विखनसे को विशेषस्तवानघ३ ……………………………………… श्रुति स्मृति पुराणेषु किं प्रामाण्यं वद प्रभो४ देवा ऊचुरिति. श्रुतिर्हि भगवदाज्ञा. देवानां पूर्वाध्याये सन्निधापिताना मभ्यर्थनायामुद्भाविता या भागवती वाक्सा हि प्रकरणस्पर्शिनी साधीयसीत्यग्रे तामेव श्रुतिमुपन्यस्य तीति सुतरामुपपद्यतेऽस्य सङ्गतिः. श्रुतिस्मृतीत्यादि वाक्यस्य त्रिदशाइत्यनेन सामानाधिकरण्यं सम्पाद्य तात्पर्यवर्णने देवा ऊचुरित्यस्याऽसङ्गति स्सृष्टैवः. ’’चिरकालं तपः कृत्वेत्यपि पाठः. अत्र कृत्वे त्युभयान्वयि व्रतश्चान्द्रायणादी’’ तिभक्तेज्ञानस्यचोपलक्षणं. भवदाज्ञानु वर्तिन इत्यस्यैव सङ्ग्रहः. ’’वेदाक्षराणि यावन्ति पठितानि द्विजातिभिः. तावन्ति हरिनामानि कीर्तितानि न संशय इत्यादि प्रमाणैः क्रिया योगस्य भगवदा ज्ञात्वा विशेषात्तत्रप्रवृत्तिमतां भगवदाज्ञानुवर्तित्वस्य सर्वसिद्धत्वात्. अनुवर्तिन इति द्वितीया बहुवचनान्तं पदमस्मानित्युत्तर श्लोकस्थ पदेवाऽन्वेति, तपादीनां क्लेशसाध्यत्वं तदास्पदत्वं च सिद्धं. यथा मदीये. मङ्गलाशासनस्तवमालिकायां रामस्तवे ’’तपः क्षामां मंस्था हतहृदय पृच्छिञ्चिरि. २. देवतलिट्लनि पलिकिरि. श्रुतियनिन भगवदाज्ञये गामन सामान्यमुग गहनार्थमुलैन पठ्यमानमुलगु श्रुतुलकण्टॆ साक्षात्तुगने भगवानुनि वाक्कुनुण्डि प्रत्येकमुग नदिये कार्यमु नुद्देशिञ्चि वॆलुवडिन प्रशस्तियनुनदि प्रशंसनीयम्बनियु नभ्यर्हितम्बनियु दलचि मा वाक्कु नुदहरिञ्चुट्कै यवतारिकग देवतल यभ्यर्थन मुपक्रमिम्प बडिनदनि तॆलियदगिनदि. ’श्रुतिस्मृति पुराणेषु प्रमाणं ज्ञातुमुद्यताः अनुनदि 363 भगवानुवाच. आत्मावै पुत्रनामासीद्विष्णोर्विश्वकुटुम्बिनः५ (विशेषखननाद्योयं विखना मुनिसत्तमः) वैखानसा औरसाश्च दत्तपुत्राश्च दीक्षिताः देवादयश्च मद्भक्ता दासाश्चाऽन्ये महीतले.६ मात्वं तनुमिमां समेष्टाऽस्यह्नाय प्रियपरिजनं धामनगरे. न किं मुक्तारूपा कनकमयसूत्राय लसते विदीर्णा कामाऽन्तःपुरघननितम्बा स्तनतट’’ इति. मुक्तारूपेति मुक्ताशब्दात्प्रशंसायां रूपं. विशोषविङङङाता च. २. विहायाऽस्मान्विखनस इत्यर्थः. ’’वैखानसो विखनसो विखनाश्च विरिञ्चन’’ इति कोशादजन्तं विखनस पदं, ’’तव को विशेषो हेतुस्तस्मिन्नस्मद पेक्षयाऽऽदरातिशय’’ इति प्रश्नः अथवा तस्मिन् विखनसे को विशेषोगुणः पात्रतानामययात्वमाकृष्यसे तत्पक्षपात प्रभूत प्रग्रहैरिति प्रश्नाऽ शयः अनघ इति. अनघस्त्वमेतादृशं पक्षपातं वोढुं नार्हसीत्यभिसन्धिं देवतलकु विशेषम्बै ’भगवानुनाच’ यनि यारम्भिञ्चि यध्यायसमाप्ति वरकु नुपस्यिम्पबडिन पलुविधप्रमाणमुलु भगवद्वाक्यमे अयिन यॆडल नी यर्थमु बाधिम्पबडुटये गाक प्रकरणमुनकनौचित्यमु दगुलुचुन्नदि. कामन नौचित्य सम्पादनमुनकै पै यर्थमु ग्रहिम्प दगुनु. निष्कल्मष हृदयुण्डवगुनो देवा! अनेक कालम्बु तपम्बुनु चान्द्रायणादि महाव्रतम्बुलनु यिट्लॆन्नियो श्रौतस्मार्त धर्मम्बुलनु श्रद्धतो नाचरिञ्चि नी प्रसादमुनकयि यॆदुरु चूचुचुन्नट्टि नीकृपनु मापै बरुपगलवनु दृढ विश्वासमुतो काचि युण्टिमि, (नी याज्ञारूप मुलगु श्रुतिस्मृतुलयन्दुक्तमैन धर्ममुलनु कायक्लेशादुल बाटिम्पक यॊनर्चुचु दान नी यनु ग्रहमुनु सम्पादिम्प ब्रयत्निञ्चु चुन्नामनुट.) इट्लु निरन्तरमु नी यन्दाधारपडि नीयाज्ञप्रज्ञललो एकोनविंशोऽध्यायः 364मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता पुत्रा एव पितुः पूजां स्वभावात् सम्प्रकुर्वते पित्रोर्यद्यद्वस्तुजातं तत्तत्स्वीकुरुते सुतः७ सञ्चयति. ३. अत्राऽनघ इत्यनन्तरं ’’त्वयि तिष्ठत वेदानां प्रवक्तरि पुरस्स्वय’’मित्यर्थकं श्लोकार्थं त्रुटितं स्यात्. ४. उक्तं त्वया ’’श्रुतिस्मृतीत्यादि यत्तदस्माकं परमुपालम्भ इत्यवगच्छामः. किमस्माकन्त्वयि ’’प्रवक्ता छन्दसां साक्षा’’दिति प्रतिपादित वैभवे पुरतस्तिष्ठति साक्षाच्च तत्त्वं प्रतिपादयति तस्या वाचः परं ग्रन्धस्थाया गहनार्धायाश्श्रुत्यादेः कथं प्रामाण्यं तत्त्वोद्बोधाय सुगममिति भगवदुक्तामाज्ञां पूर्वाध्याये रितामेव प्रशंसन्ति श्रुतीति. नाऽस्माकं गहनायां वेदराशौतदुपबृंहणे प्रमाणान्तरे वा तावान् विश्वासो यावांस्त्वद्वाचि साक्षादस्मासु प्रकरणपरिकर मॆलगुचुन्न देवतलमु (उत्तम लोक वासुलमनट) अगु मम्मुलनु विडचि नीम मायन्दु कण्टॆ यधिकमुग ब्रमजॆन्दुट काविखनमुनि यन्दुगल विशेषमॆद्दियो नीकट्टि प्रेमगलुगुट यन्दॆद्दि हेतुवगुनो सङ्क्षेपमुग निङ्कॊकमारु जॆप्पगोरुचुन्नामु. महापुरुषुल नामकीर्तनमुनु विनुटयन्दुनु जेयुटयन्दु महात्मुलकु तनिविदीरदुगदा! (नीवकारणमुग निट्टियादरमुनु कलिगियुण्डुटचे पक्षपातिवगुतुन्नावनि यनघायनु सम्बुद्धिचे व्याजस्तुति चेयबडु चुन्नदनि भावमु) ओ देवा! श्रुतिस्मृति पुराणमुलनन्निटिनि साङ्गमुग नुपन्यसिञ्चि युपदेशिञ्चिन नी कळ्याणमूर्ति स्वयमुग मा कट्टॆदुट ब्रसन्नमै तत्त्वप्रसूतियगु वाक्कुचे मम्मुलशासिम्प नवकाशमु गलिगियुण्ड नोमहात्मा! क्लिष्टार्थम्बुलनु बह्वर्थम्बुलुनु दटस्थार्थम्बुलुनगु श्रुत्यादि वचनमुलन्दु माकु प्रामाण्य मॆक्कुडुग नॆट्लुदयिम्पगलदु. नीम तत्त्वमनि दॆलियपरचिन यंशमुने मेमु श्रुतिशिरोललाममुग नॆञ्चि यादरिञ्चुचुन्नामु. (तदनु गुणम्बुग 365 तस्माद्वैखानसश्श्रेष्ठो मदर्चनविधौ सुराः ……………………………………….८ उक्तायामिति. श्रुत्यादीनां वक्ताऽत एवतद्रहस्यवेदी हि स्वयमेव त्वमसंशयमेवमात्थ किं त्वदभ्यनुज्ञायाः श्रुतिसाररूपायाः परं श्रुतिस्मृत्यादिभिर्भाधसहैरिति च भावः. अत उक्तमिदं भवत्यस्मासु श्रुतिस्मृत्या दिषु न भगवत्सन्निधावर्ध निर्णयाधिकार ’’स्त्वमेक संशयस्यास्य भेत्तेतिवद्द्वयं परितृप्तास्तदापि भवदुपन्याससारं सङ्क्षिप्यतदुत्थं सर्वातिशायि प्रमाणमेक मुपन्यस्तुमभ्यर्थयस इत्यत्र गूढोऽभिसन्धिः. ४. भगवान् समाधत्त आत्मावा इति. विश्वकुटुम्बिनो विष्णोर्ममैवाऽत्मा पुत्रनामा, योऽयं विशेषखननात्तत्त्वार्थपरिचिन्तनादासीज्जातस्योऽन्वर्धनामा विखना उच्यते. अन्वर्ध नामत्वख्यापनाय हेतूपन्यासः. ममेत्यर्थाल्लभ्यं विशेष्यं. नर्थान्तर योजनासहम्बुलगु वानिनि संस्करिञ्चि कॊनुचुन्नामनुट.) पूर्वाध्यायोदितमगु नी प्रसङ्गमुन कन्तकुनु कॊलिकि पूसवण्टि यॊक तीर्मानमु सङ्क्षेपमुग माकुपदेशिम्पुमनि भावमु. ४. अन्त ना पलुकुलनु विनि भगवानुडुनु जगत्कुटुम्बियुनगु श्री महाविष्णुण्डुनु, ओ देवतलारा! ना यॊक्क यात्मये (नेने) विशेषमुग वेदान्ततत्व मीमांसयनु खननमु अनगा चिन्तनमुचे ’विखनसु’डनु पेरिट नॊक्क दिव्यस्वरूपमाविर्भविञ्चॆननि चॆप्पॆनु. इच्चट ’विष्णोः’ ’विश्वकुटुम्बिनः’ अनु पदमुलचे नॊक विलक्षणमगु नर्थमु बोधिम्पबडु चुन्नदि. विश्वव्यापन शीलुडनु नर्धमिच्चु विष्णु शब्दमुचे दानु विश्वव्यापि गनुक जगमन्तयु दानॆरुगनि यंशमुलेदु गनुक यप्रतिपत्ति विप्रतिपत्तन्यधा प्रतिपत्तुलु गलुगनेरवनियु, जगत्कुटुम्बि यनु पदमुचे तनकु समस्तप्राणिकोटियन्दुनु पुत्र भावम्बुनु वारल नपेक्षिञ्चि तनयन्दु पितृभावम्बुनु वहिञ्चियुण्डुटचे पक्षपातशङ्का एकोनविंशोऽध्यायः 366मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रुति स्मृतिपुराणेषु प्रमाणं च वदाम्यहं९ श्रुतिः, ’’ये नखाः ते वैखानसाः (ये वालाः, ते वालखिल्याः)’’ इति१ ’’वैखानसं पूर्वेहन्त्साम भवती’’ति.२ कुण्डलीकृतं श्लोकार्धं कुत्र चिन्नलभ्यते. ५. यदा विखना मुनिर्ममैवात्मा जातस्सम्भूतस्तथैव व्यवहृतस्तदा तत्सूत्रानुयायित्वेन तत्पुत्रास्तच्छिष्याश्च जनास्तत्तुल्यत्वेन तत्त्वबुद्ध्या गृह्यन्ते मयेत्याह वैखानसा इति. वैखानसा, विखनस्सूत्रोक्ताऽष्टा दश शारीर संस्कार शालिनः. औचित्यात् तेषामेव भगवत्प्रियतमत्वेन सर्वाऽतिशायित्वोवपत्तौ भगवद्भिश्श्रीनिवास मखीन्द्रैर्दशविधानां हेतूनामुपन्यासस्त त्राऽनुसन्धेयः. ते वैखानसा औरसाः औरसेन ममैव मानसाज्जातेन विखनसा तुल्याः विखनस औरसत्वं ’’चाऽत्मावा’’ इत्यनेन सिद्धं. दीक्षिताः पञ्चरात्रिणः. दत्तपुत्रास्तत्सदृशाः. वकाशम्बु लेदनियु निट्टि सम्पन्नुडगु गृहस्थुनके प्रमेयमन्दुगानि यनृतमु जॆप्प नवकाशमु लेदनियु तॆल्लमगुचुन्नदि. ५. मरियु वैखानसुलन्दुरुनु ना यौरस पुत्रुलु गनु पञ्चरात्रुलु दत्तपुत्रुलुगनु वैखानस कुलोब्धमलुनु पञ्चरात्र शास्त्र दीक्षितुलुनु कानट्टि यितरुलगु देवतलादि भूलोकमन्दु गल नाभक्तुलन्दरुनु दासुलुगनु नाचे यनुग्रहिम्पबडुचुन्नारु. (इच्चट कॊन्दरसूयान्धुलुनु शास्त्र मर्यादा गन्धशून्युलुनगु पण्डितं मन्युलु कुशङ्कलु जेयुदुरु. पुत्रुलु दत्तपुत्रुलु अनु रॆण्डु पदमुलकु यथाश्रुतार्थमुनु गल्पिञ्चि दान पदम्बु दगिलिन द्वितीयार्थमुनु विडचिवेसि विपरीतार्धमु ननुमपरचि लोकमुलो पुत्रवन्तुडगु नॊक्क पुरुषुनकु वेरॊकनि पुत्रुनि स्वीकारमु जेसिकॊन 367 कात्यायनोपनिषथि : ’’अथ पञ्चऋषयः, वैखानसं भवति, वैखानसऋषिः, ब्रह्मणश्चायुषं भवति.३ छान्दोग्ये :- ’’धेनुर्वहाणामदितिस्सुराणां ब्रह्मा ऋभू णां विखना मुनीनां (भृगुः कवीनां यऽधाङ्गिरो ऽत्रिर्यज्ञेषु पात्राणि तथा निदध्ये)’’ इति.४ सीतोपनिषदि :- ’’वैखानसऋषेः पूर्वं विष्णोर्वाणी समु द्भवे’’ दिति.५ दीक्षाया यथा पञ्चरात्र तन्त्राऽसाधारण्यं तथास्माभिः प्रागेव प्रपञ्चितं द्रष्टव्यं. अथ वाऽयं पारिभाषिको व्यवहारः. दीक्षा तावत् पञ्चसंस्कार रूपा, तत्राऽप्ययं सङ्केतितश्शब्दो ज्ञेयः. यत्तूक्तं केन चिदसहिष्णुना शास्त्रमर्यादावासनाऽनभिज्ञेन पण्डितं मन्येन ’’कस्य चित्पुरुषस्य स्वकीयानामौरसानां कदाचित्सतां पुत्राणां विलय एव दत्तपुत्राऽपेक्षा तत्स्वीकाराऽवसरश्चेति, निर्गुणेषु वा स्वकीयेषु पुत्रेषु गुणवदितरपुत्र सम्पादनाय, दत्तपुत्राऽपेक्षा तत्स्वीकाराऽवसरवश्चेति. तदेतादृशानां’’ वैखानसा औरसा ’’इत्यादीनां वचनानां बाधिताऽर्थत्वेनाऽनाऽप्तता, दटस्थमुगा जालदनियु नट्ले वैखानसुलचे भगवानुडु पुत्रवन्तु डयिनपुडु पञ्चरात्रुलनु दत्तपुत्रुलतोडि यवसरमु गलुगदनियु, पुत्ररहितुनके अनगा ऒकप्पीडु पुत्रुलुगलिगि यापुत्रुलन्दरुनु विलयमु जॆन्दिनचो गानि यातनिकि दत्तपुत्रापेक्ष गलुगजालदनियु नट्ले सकल वैखानसोच्छेदम्बुनगानि पञ्चरात्रोत्पत्ति कवकाशमुलेदनियु नट्लुगानिचो तन यौरसपुत्रुलु निर्गुणुलै क्रूरकर्म परायणुलैनन्तट तनकै यातडु गुणवन्तुडगु वेरॊकपुत्रुनि वंशोन्नतिकै स्वीकारमु जेसिकॊनुननियु वैखानसुलचे पुत्रवन्तुडगु भगवानुनकट्टि एकोनविंशोऽध्यायः 368मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता अश्वमेधिके :- अश्वत्थः कपिला गावस्तुळसी विखनास्तथा. ……………………………………………. चत्वारो मत्प्रियाराजं स्तेषां वैखानसो वरः.१० यद्वा सर्वेषामौरसपुत्र परिभाषितानां वैखानसानां विलयश्शक्यशङ्कः पञ्चरात्रिणां दत्तपुत्राणां भगवतास्वीकार प्रसङ्ग इत्यादि तत्तुच्छं सादृश्यार्थ स्याऽस्मत्प्रतिपादितस्य सार्वजनीनत्वेन समीचीनतयोपपत्तेः किञ्च पुत्रहीनस्य तत्त्वेन दत्तपुत्रेऽपि पुत्रवत औरनपुत्राऽपेक्षायाऽधिकत्वे नाऽदरस्य सम्भाव्यमानत्वेऽपि न तत्प्रेम सोपाधिकं सत्परमार्थेनेतरदिति वर्तितुं प्रभवतीति बोध्यं. न च विखनस आदरातिशयकारणस्य देवैः परिपृच्छ्यमाने किमनेन वैखानसाना मौरसत्वकथनादिना सङ्गतिरिति वाच्यं. स्वसुतविखनः प्रणीत विखनस्सूत्रानुष्ठातॄणां तावता सम्बन्धेनैतादृश पञ्चरात्ररूपदत्त पुत्रापेक्षयु पै सन्दर्भमु ननुसरिञ्चि यनर्थ पर्यवसायियै प्रपञ्चमुन वैखानसोच्छेदमुगलुग जेयुननु ना वादनमे वीरल कुत्सितवादमनदगुनु. इदि केवलमु तुच्छमैनदि. इच्चटि पुत्र दत्तपुत्रादि शब्दमुलकु सादृश्यार्थमु समञ्जसमुग नॊप्पियुन्नदि. इट्टि यर्थमुने भगवद्गीतयन्दु ’पितेवपुत्रस्य सखेव सख्युः प्रियः प्रियायाऽर्हसि देवसोढुं’ (ओ कृष्णपरमात्मा! पुत्रुनकु तण्ड्रिवलॆनु, सखुनकु चॆलिकानिवलॆनु, नायिककु नायकुनिवलॆनु गल यनुबन्धमुतोडि नायपराधमुल नन्निटिनि मन्निञ्चि नन्नादरिञ्च वेडॆदनु) अनि यर्जुनुडु जीवात्म परमात्म सम्बन्धमुनु तॆलियबरचि युन्नाडु. इट्लुगाक कुत्सितमगु नन्यार्थमुनु जॆप्प साहसिञ्चुचो ’मातापिता’ यनुचोटुलन्दु भगवानुडु गर्भमुनु धरिञ्चि नवमासमुलु मोसि प्रसविञ्चुटयु भगवानुडु ये पुत्रवन्तुडगु नितरुनियॊक्क कुमारुनि नॆव्वनिदॆच्चि ये याचार्युनिचे ये सूत्रमु 369 वैखानसा मम सुता दासाश्चान्ये महीतले मत्पुत्राणां न चिह्नानि दासाश्चिह्नसमन्विताः.११ मानाऽर्हत्वे किमु वक्तव्यं साक्षाद्भगवति स्वौरसे विखनसीत्यर्थस्य बिबोधयिषितत्वात्. ’’किञ्च’’ पञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य वक्ता नारायणस्स्वयमिति प्रशस्यमानस्य पञ्चरात्रस्य ’’वैखानसं पञ्चरात्रं विष्णोर्नेत्रद्वयंस्मृत’’ मिति समपठितस्य चाऽपि सन्निधाने तच्छास्त्रनिष्ठजनापेक्षया वैखानस शास्त्रनुष्ठातृषु वैलक्षण्य सम्पादनेन परम्परया विखनस आदरातिशयस्य सिसाधयिषितत्वाच्च. कोवाऽनुन्मतः प्रलपेद्वैखानसास्सर्वेवृत्ता वर्तमाना वर्तिष्यमाणाभगवत उरसैव सञ्जाता इति यदिदं प्रत्यक्षविरुद्धं, यद्वा पञ्चरात्रिण स्स्वीकृताः पुत्रास्स्वपितॄणामानृण्य सम्पादनायेति वलन दत्तहोमादि कर्ममुल जेयिञ्चॆननियु मॊदलगु ननर्थमुलॆन्नियो शङ्किम्पदगियु निट्टि वचनमुलुनु दानिचे शास्त्रमुनु परिहासास्पदमै नष्टमु जॆन्दगलुगुटचे नावादम्बु परिहसिम्पदगिनदि. इच्चट देवतलडिगिनट्टि वैखानस महर्षि यन्दलि विशेषमुनु समाधान परचुनट्टि भगवदुत्तरमन्दु वैखानसु लौरसपुत्रुलौटयु पञ्चरात्रुलु दत्तपुत्रलौटयु अकिञ्चित्करमै प्रकरणानुगुण्यमुग नुन्नन्दुचे वैखानससूत्र प्रस्तावमिच्चट यसङ्गतमुग नुन्नदनुट यविवेकमु. विखनसुनिचे जॆप्पबडिन सूत्रमु ननुष्ठिञ्चिनन्त मात्रमुन नट्टि यनुष्ठातुलगु वैखानसुल कितरजनम्बुल मध्य पैजॆप्पबडिन यसाधारणमगु प्राशस्त्यमु गलिगि युण्डिनन्त नट्टि (विखनस) सूत्र प्रणेतयगु मुनीन्द्रुनि यन्दॆट्टि भावमु भगवानुनकु गलुग दगुनो कै मुतिक जॆप्पनॆञ्चुटचे निच्चट वैखानससूत्रुलगु वैखानसुल प्रस्ताव मॆन्तयु सङ्गतमगुचुन्नदि. (दीक्षाशब्द निर्वचनम्बुनु दीक्षितशब्दमुनकु पञ्चरात्रशास्त्रानु ष्ठातलयन्दु रूढव्यवहारम्बुनु पूर्वमुप एकोनविंशोऽध्यायः 370मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता वैखानसानां सर्वेषां गर्भवैष्णवजन्मनां अहमेव स्वयं गर्भे मन्मुद्रां धारयामि तां.१२ यदिदमसम्भवि, ततो भगवान् हि स्वयं गर्भं धृत्वा दशमे मासे प्रसूते तथा वंशकर्तारं कन्यापि परस्य पुत्रं दत्त होमादि निर्वर्त्य स्वीकुरुते, कोवा तत्राऽऽचार्यो दत्तहोमादिनिर्वर्तयिता चेत्यादि कुतर्काणामनक्षरकुक्षि प्रलापत्वेन तत्समाहितामदासामहे. शास्त्रज्ञा हि ब्रुवते सर्वेऽपि भगवतः पुत्रा इति. ’’त्वं माता सर्वलोकानां देवदेवो हरिः पिता, पिताऽसि लोकस्य चराचरस्य, ’’माता पिता युवतयस्तनया विभूति’’रित्यादि. यथा जीवकोट्यनुप्रविष्टेषु व्यक्तिविशेषेषु ब्रह्मरुद्रादिरूपेण तरतमभाव अथिकारिकस्सांसारिको वा तथा कर्मविशेषभेदेन ’’ब्राह्मंयोनिशतं प्रा’’ पादिम्पबडि युण्डुटचे विस्तरमन्दु जूडनगुनु) ६. ई विधम्बुन जगत्पतियगु तनकु लोकमन्दलि जनुललो वारल पुण्यपाप विवक्षतचे पुत्रदत्त पुत्रदास भावमॆट्लु वर्णिम्पबडिनदो आ तॆरङ्गुन ना पुत्रादुलकुनु तण्ड्रियगु तनयन्दु गल्गॆडि स्वातन्त्र्यमुनु जॆप्पवलसि वच्चुटचे याविधम्बु वर्णिम्पबडुचुन्नदि. लोकमन्दु पुत्रुडगु वाडु तनकु तण्ड्रि यन्दु सहजमुग नुदयिञ्चॆडि जनकभाव सम्बन्ध ज्ञानमुचे विधि प्रेरितमुग तण्ड्रिकि समस्तमुलगु नुपचारमुलनु जेयुचु नातनि यॊक्क सॊत्तुलनु ताने तनयविगा कावलसिनवर कुपयोगिञ्चिकॊनि यानन्दिञ्चुटयु निट्ले दत्तपुत्रुडयि ननु दासुडयिननु द्रव्यकारणमुग नौपाधिकमगु सम्बन्धमुचे नट्टि परिचर्यल जेयुटयु चूडबडुचुन्नदि. कामन प्रपञ्चमातापितरुल मगु मा (लक्ष्मीनारायणुल)यॊक्क पूजादिकमुनु सहजमगु नासक्तितो जेयुटकुनु नासॊत्तुलनु समस्तविधमुलुग अनुभविञ्चुटकुनु नायौरस पुत्रतुल्युलगु वैखानसुलर्हुलगुचुन्नारु. इट्टि यर्हत गलिगि 371 प्येत्यादिपूर्वाध्यायोक्तवत् पुत्र दत्तपुत्र रूपं तारतम्यं क्रमाद्वैखानस वैखानसेतरपञ्चरात्रिषु सुतरामुपपद्यते. किञ्चोच्यते समनन्तरमेव देवादयो इति. इयं योजना, ये मद्भक्ता मयि भक्तिभाजः. देवादयो ब्रह्मेशादयः. अन्ये च ये भूलोकवासिनो मर्त्याः. महीतल इति लोकान्तराणा मुपलक्षणं. अत्र ये वैखानसकुलेन जाताः पञ्चरात्रशास्त्रेण वा नाऽपि दीक्षितास्ते दासा दाससदृशाः. अस्यास्तृतीयकक्ष्याया उपन्यासोऽप्यस्म दुक्तार्थ एव स्वरसतस्सङ्गच्छते विष्णुभक्तानां त्रेथा विभाग इति. नाऽविस्रम्भणीय मेतद्विधेषु वचनेषु यत्प्रायः पठ्यन्ते ’’यं साधु निनीषति, साधुकर्म नाकु प्रियतमुलुग नुन्नारलु गनुकने नायर्चनमु सेयुटयन्दु वैखानसुलुत्तमाधिकारुलनि चॆप्पीचुन्नारु. ई विधमुग वैखानस सूत्रानुष्ठातल यन्दलि महिममुनु मी कॆरिङ्गिञ्चुटचे नासूत्रप्रणेतयगु विखनसुनियन्दु नाकॆट्टि यादरभावमु गलदो अट्टि यादरभावमॆन्दुल कॆट्लु गलिगिनदो मीरलकु नुव्यक्तमुग दॆलियगलदु. कामन दीनिकि मिञ्चि मीकु नेनु मी प्रश्नकुत्तरमुग विशेषिञ्चि यॆट्लु येमि चॆप्पगलनो तॆलियबलुक गोरॆदनु. ८. इट्लनि सर्वेश्वरुडगु विष्णुम देवतलकु दनहृदयमुनु सरहस्यमुग विशदपरचि यूरकुण्डॆनु. (इच्चट मतभेदमुचे कॊञ्चॆमर्थभेदमु दटस्ठिञ्चुचुन्नदि. कामन नायंशमु गूड स्वल्पमुग विमर्शिञ्च दगियुन्नदि. ई यर्थमन्दलि ’एवम्ब्रुवन्तं लक्ष्मीशं’ अनु श्लोकमन्दलि ’श्रुतिस्मृतिपुराणेषु’ अनु वाक्यमु भगवानुनिचे देवतल नुद्देशिञ्चि जॆप्पबडिन सम्बोधनमुगनॆञ्चि पूर्वाध्यायमन्दलि ’श्रुतिस्मृति पुराणेषु आगमे ’’अज्ञानादर्थलोभाद्वा मोहाद्वा परपीडनात् तप्तमुद्रा भवेद्यस्तु स्पृष्टुं नार्हति केशवं.१३ एकोनविंशोऽध्यायः 372मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता कारयति. असाधु निनीषति. असाधु कर्म कारयति’’ ’’यमेवैषवृणुते तेन लभ्यः योमेभक्तस्स मे प्रियः’’ ’’नक्षमामि कदा च’’ नेत्यादि. न ह्येतावता भगवतस्सर्वचेतनसाम्य भङ्गापत्तिः. ’’स्वयं क्रीडन् क्रीडयन् क्रीडान्तरमनु प्राविश’’ इत्यादि प्रमाणानां जागुरूकत्वात्. प्रकृतमनुसरामः देवादयस्त्वित्यपि पाठः. तत्राऽपि तुस्समुच्चयार्थकः. ६. पुत्रत्वावच्छिन्ने ऽधिकारिभेदेन भावभेदमुपपाद्य सम्प्रति पितृप्रतियोगिकं तत्तत्पुत्र चरितमाह पुत्रालोके पुत्रा औरसा एव पितुः पूजामपचितिं स्वभावान्नि सर्ग प्रेम भाजा हृदयेन सम्प्रकुर्वते निर्वर्तयन्ति. दत्तास्तुरिक्थ बद्ध प्रेम्णैव हृदयेनेतिविवेकः. अस्तु वा पितर्यन्यादृशं प्रेम न तथा पुत्र इति प्रीत्या श्रैष्ठ्यं’ अनु मॊदलगु भगवद्वाक्य स्वारस्यमुचे निच्चट प्रकृतमगु ’श्रुतिस्मृति पुराणेषु प्रमाणञ्च वदाम्यहं’ अनु प्रतिज्ञावाक्यमु भगवानुनिचेतने स्वयमुग जॆप्पबडिनदनि यॊक मतमै युन्नदि. इय्यदि यौचित्यमु नन्तग बोषिञ्चुटलेदनु नाशयमुचे मानर्थान्तर मुपादिम्पबडिननु आपातमुग पैयर्थमुगूड सन्निहितमगुटं जेसियु नन्देनियु भावभेदमु लेमिञ्जेसियु ना पक्षमुनु दिरस्करिम्पजालमु. नित्याद्यन्त रहितमुलगु नी शब्दप्रमाणमुलु ऒकानॊक कल्पमुनन्दु तन सायुज्यमु बॊन्द निच्छयिञ्चि तपम्बाचरिञ्चि तन सान्निध्यमुन केतॆञ्चिन देवतलनुद्देशिञ्चि भगवानुनिचे युपन्यसिम्पबडिन वनुटलो विरोध मॆद्दियु नुण्डजालदु. कानि यनौचित्यदोष मी यॆड नपरिहारमनि चॆप्पक दीरदु. श्रुतिस्मृत्यादि सकल प्रमाण प्रवर्तकुडगु नीश्वरुनि नियमनमुकण्टॆ वानि यॆदुट नितर प्रमाणमुलनु दॆलिय गोरुटये यनौचित्यमनि यॆरुगदगिनदि. वैखानसकुले जाता अज्ञानात्तप्तधारिणः प्रायश्चित्तं महाशान्तिं क्रमादर्हन्ति शास्त्रतः१४ 373 अनुभयविश्रान्तत्वे विभक्तशक्त्यास्तस्या अव्यावर्तकत्वमत्रातृप्तिबीजं, पित्रोरिति मातापित्रोरित्यर्थः, ’’माता पितरौ पितरा’’ विति कोशः. ’’पिता मात्रेत्येकशेषः त्वामेहहुः कतिचिदपरे त्वत्प्रियं लोकनाधङ्किं तैरन्तः कलहमविनैः किञ्चि दुत्तीर्य मग्नैः त्वत्सम्प्रीत्यै विहरति हरौ सम्मुखीनां श्रुतीनां भावारूढौ भगवति युवां दैवतं दम्पतीन’’ इति वेङ्कट नाथः. तयोर्नित्यसम्बन्ध सहाधिकारित्व ज्ञापनाय द्विवचन प्रयोगः पित्रोर्यद्यद्वस्तुजातं तत्तदपेक्षितं सर्वंसुतः पुत्रस्वीकुरुते स्वोपयोगायाऽनाबाधं स्वत्वेन परिगृह्णीते ’’अभूततद्भावे सम्पद्यकर्तरि च्वि’’ ’’अकिञ्चनोःऽनन्यगति श्शरण्यस्त्वत्पाद मूलं शरणं प्रपद्य’’ इत्यभियुक्ताः तत्रैवेत्युभयान्वयि. सुत एव स्वीकुरुत इति. अयं हि लौकिको दृष्टान्तोयथायथं. प्रकरणौचित्येन समनुनेयः. तस्मादुत्तमाधिकारित्वाद्धेतोः ममाऽर्चनविधौ मामर्चितुं वैखानसो विखनसकुल प्रसूत श्श्रेष्ठः. प्रथमः. सुरा इति सम्बोधनं. अतः कामन श्रुतिस्मृतीत्यादि प्रतिज्ञा वाक्यमु मॊदलगु चिवरवरकुनु उपन्यसिम्पबडिन ’श्रुतिः’ अनु मॊदलगु प्रमाणजालमन्तयु मरीचिमहर्षिचे सङ्ग्रहिम्पबडिनदनुट न्यायमु. ’येनखाः, तेवैखानसाः ’येवालाः, ते वालखिल्याः’ अनु मॊदलगु विधमुन तैत्तिरीयारण्यक भागमन्दु ’आपोवा इदमासन्त्सलिलमेव’ अनु वाक्यारम्भमुल यनुवाकमन्दु पठियिम्पबडुचुन्नदि. मॊदटि रॆण्डु वाक्यमुले प्रकृतमैननु स्पष्टप्रतिपत्ति (देशान्तर प्रकरणान्तर पठितमुलतो नसङ्करमुग दॆलियुट) कै यच्चट सहपठितमुलगु तृतीय तुरीय वाक्यमुलनु पठियिम्पबडिनवि. इट्टि प्रदेशमु लॆक्कुडु लेनन्दुचे नी यत्नमर्थकरिगाजालमिचो निय्यदि यधिकम्बनि यॆञ्चदगुनु. ई ऋषिप्रोक्त विधानत्वाद्देवलत्वं न विद्यते वैखानसकुले जातः पञ्चरात्रेण दीक्षितः१५ एकोनविंशोऽध्यायः 374मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता परं ’’किमुभूयोऽभिधास्यामि विशेषं विखनोमु’’ नावित्यर्थकं श्लोकार्थं त्रुटितं स्यात्. ८. इत्थं भगवद्देवसंवादसारं भगवद्दत्तमुत्तरमुक्त्वा महर्षिस्स्वयं पूर्वप्रतिज्ञातं श्रुत्यादि प्रमाण कथनमुपक्रमते श्रुतीति. भगवद्वाक्यस्य प्राकरणिकत्वेन साक्षादुच्यमानस्याभ्यर्हितत्वेन भगवदुपदिष्टत्वा विशेषेण श्रुतित्वेन वा पूर्वमुपन्यास सम्भव इति. पूर्वप्रतिज्ञाया ’’श्श्रुतिस्मुृतिपुराणेषु प्रमाणं ज्ञातुमुद्यता’’ इति हेतुगर्भविशेषणोत्थापितायानाऽ सङ्गतिर्न वा पौनरुक्त्यम्. अत्र पूर्वोक्तं यनुवाकमन्दु सृष्टिक्रममुनु गूर्चिन यॊक गाध यी क्रिन्दि विधमुन जित्रम्प बडियुन्नदि. ’प्रपञ्चमन्तयु नी रूपमु लेक नॊकानॊकप्पीडु जलमयमैयुण्डॆनु. अन्दु सृष्टिकर्तयगु प्रजापति यॊक्कडॊक्क तामरयाकुनन्दुद्भविञ्चॆनु. अतनि मनसुनन्दॊक चित्रमगु कोरिक गलिगॆनु. ई जलमुलनुण्डि चित्रविचित्ररूपमगु नामरूपमुलु गल सृष्टिनि जेयवलयुननुटये यातनि कोरिक यनवच्चुनु. इट्लु सङ्कल्पिञ्चि यासृष्टि विधानमु नॆरुङ्गुटकै कॊन्तदडम तपम्बा चरिञ्चॆनु. आवल ना चिन्तनमु नन्दॊक यपूर्वमगु ननुभावमु गलिगि यातडु परमानन्दमुचे नॊक्कमारु पुलकाञ्चितुडय्यॆनु. पुलकित गात्रुडगु ना प्रजापति मानसमुनुण्डि यनेकुलु ऋषुलुद्भविञ्चिरि. अन्दु अरुणुलु अनगा तेजस्सम्पन्नुलुनु केतुमलनगा महर्षुल कन्दरकुनु आदर्शप्रायुलुनु, वातरशनुलु अनगा दिग्वाससुलुनु, आनघुलु अनगा पापरहितुलुनगु वारलु न दीक्षितो न जातो वै स वै देवलकस्स्मृतः अज्ञानाद्वा बलान्मोहाद्यदि चक्राङ्कितो भवेत्. वैखानसोऽपि सोऽवद्यस्स्पृष्टुं नार्हति केशवं.१६ 375 ’’श्रुतिस्मृती’’त्यादिवाक्यं भगवतादेवानुद्दिश्योक्तं सम्बोधनं मन्यमानास्तत्रत्य श्रुतिस्मृतीत्यादि वाक्यं तदनुधाविवाक्यजातमाध्याय समाप्तिं च भगवद्वचनमेव व्याचक्षाणा ’’श्रुति स्मृतिपुराणेभ्य श्शैष्ठ्यं वैखानसम्मत’’ मिति पूर्वाध्यायस्थ वाक्यन्तन्निर्वाहाय प्रमाणयन्ति. तद्वर्णकस्यात्यन्तौचित्य भङ्गजनकत्वाभावेऽप्यापाततस्तधाविधस्याऽप्यर्थस्य सम्भवाद्भगवद्देव संवादस्य ’’क्वचित्कालान्तरे देवा विष्णु पूजाकृतोद्यमा’’ इति प्रागुक्तरीत्या कल्पान्तर प्रवृत्तत्व स्मरणान्नित्येभ्यश्श्रुत्वादिभ्यः प्रमाणोदाहरणपर उपन्यासो वैखानसुलयिरि. इच्चटि यरुण केतुवातरशन शब्दम्बुलु आया महर्षुलकु रूढमुलगु पेर्लनि यनुट युचितमुगादनियु पैतीरुन नर्थमु न्यायमनियु सम्प्रदायमै युन्नदि. मरियु नी अरुणादि शब्दमुलकु चक्कनि यर्धमुलु वर्णिम्पबडिनवि. अरुणुलु तेजोसम्पन्नुलनियु अरुणुलु सूर्योदयमुन कण्टॆ पूर्वमु अनूरुडॆट्लुदयिञ्चुनो अट्ले लोक कळ्याणमुनकै भगवानुडर्चारूपियै यवतरिञ्चुटकु मुन्दु वानि यर्चनमुनु जेय नुद्भविञ्चिन वारलु अनियु, अरुणुलु = जन्म निबन्धनम्बुलगु देवर्षि पितृऋणमुल नुण्डि विमुक्तुलैन वारलनियु अर्थमु. इट्ले ध्वजपर्यायमगु केतुशब्दमु गरुडध्वजादि शब्दम्बुलन्दु चिह्नपर्यायमुग नर्थमिच्चु चुण्डुटचे केतवः’ अनि नन्तट सर्वुलगु ऋषुललोनु अभिजनवृत्तादुलयन्दुदाहरण भूतुलनियु, ध्वजमुलवलॆ तमतमदपः प्रभावाति शयम्बुवलन नन्दरलोनुन्नत स्थानमु नाक्रमिञ्चिन वारलनियु, ध्वजमुलॆट्लु तमस्वामिभूतुलगु प्रभुमलयॊक्क प्रतापयशः प्रभृतुलकु बोधकमुलो अट्लु आचार्यश्चालयं चैव प्रतिमा बलिपीठकं शरीरमेव देवस्य अर्चकस्तु सदा हरिः इति.१७ एकोनविंशोऽध्यायः 376मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता भगवत उपपद्यत एवेत्यर्धो बोध्यः. ९. श्श्रुतिमुपन्यस्यति श्श्रुतिरिति. पूर्वोक्तस्तु विलक्षणश्रुति सङ्ग्रहः. अथवा श्रुतिः पठ्यमाना इयमारण्यके श्रुतिः ’’आपो वा इदमानस् सलिलमे’’ वेति वाक्येनाऽनुवाक आरभ्यते. तत्रेयं प्रस्तूयते गाधा. यथा ’’एकदा जगदम्म यमासीत्’’ तत्र जले कस्मिंश्चित्सरसिजपत्रे प्रजापतिश्चतुर्मुख एकस्समभूत्. तस्य जातस्येयं चिन्ता समजायत सृजेयमिमं प्रपञ्चमिति. बुद्धिस्थस्य सर्गस्यैव प्रकारं जिज्ञासुस्स भूयोऽ चिन्तयत्. तपः परं दुष्करकार्यसाधकं मन्वानस्सस्वाभिलषित सिद्ध्यॆ तपोऽ तप्यत. तत्तपोऽन्तरे केनचिददृष्टेन विस्मापितो वेपमानसमस्ता वयवः पुलकितो बभूव. तस्य तथा विधस्य हृदयाज्जिज्ञिरे बहवो महात्मानः. यथा अरुणाः. केतवो वातरशना वैखानसाः. वालखिल्या इतीत्यादि. अरुणाः तेजस्विनः स्वानुष्ठानमहत्त्वमुचे भगवन्माहात्म्यावबोधमुनकु हेतु भूतुलनियु नर्थमु. इट्ले वातरशनुलनिन निस्सङ्गुलनियु बोधमगुचुन्नदि. ई यरुणादि पदमुलु प्रकृतमगु वैखानस पदमुनकु विशेषणमु लगुटचे वारियर्थमु विवरिञ्चुटयु निच्चट प्रकृतमै यॊप्पीचुन्नदि. अवल येनखाः अनु पदमुनु विचारिन्तमु. खं अनगा यिन्द्रियमु, यिन्द्रियशब्दमुचे यिन्द्रिय पराधीनत्वमु लक्षितमगुचुन्नदि. तदन्यार्थकमगु कारणमुचे नखशब्दमुनकु निन्द्रिय पराधीनुलु गानि वारनियु दुष्टमुलगु निन्द्रियमुलु लेनिवारनियु नॊक यर्थमु. नखाः अनुचोट नकारमुनकु मुन्दॊक यकारमु प्रश्लेषमु चेयबडि खकारस्धानमन्दु घकारम्बुनु पठियिम्पबडदगुनु दानिचे तामाविर्भविञ्चिन वॆनुक भगवदेकान्तत्वमुचे सर्वेन्द्रियमुल अश्वमेधिके वैखानसो विष्णुसुतस्सदा विष्ण्वर्चने रतः तस्याऽस्ति महती शुद्धिस्स्वर्णस्येव हि सर्वदा इती.१८ 377 यद्वाऽर्कोदयात्पूर्वमुदेष्यमाणानूरुरिव ऋषीणामन्येषा मुत्पत्तेः पूर्वपूर्वं लब्धोदयाः. यद्वा न विद्यन्ते ऋणानि जन्मनिबन्धनानि दैवार्ष पैतृकाणि श्रुतिप्रमाण सिद्धानि त्रीणि वा येषां त उच्यन्ते. (छान्दसोऽत्र नुडागमाऽभावः) केतवस्सर्वेषामृषीणामभिजनविद्यावृत्तादिषु उदाहरण भूता यद्वा केतव इव सर्वेभ्य उन्नतस्थानवर्तिनः. यद्वाकेतव इव स्वानुष्ठा नादिना स्वस्वामि सम्बन्धमाहात्म्यावबोधनहेतुभूताः वातरशना दिग्वासस ऋषयस्सर्वेषामुत्कृष्ट ज्ञानादिभिरुदतिष्ठन्नुपर्युत्तिष्ठन्निति. अत्रारुणाः केतवो वातरशना इति ऋषीणां ऋषय इति वैखानसा इत्यन्य च विशेषणं ज्ञेयं अतएषोऽर्थः प्रकृत एव. ये नखाः. न विद्यन्ते खानि दुष्टेन्द्रियाणि येषां ते नखाः यद्वा अनखा इति पदच्छेदः खकारस्य च व्यत्ययेन घकारः तथा चाऽविर्भावादारभ्य भगवदेकान्ततया सर्वेन्द्रियैरपि चेतनु वानि कैङ्कर्यमुनन्दे परायणुलै युण्डुटचे सञ्चित प्रारब्ध कर्ममुल नाशमुनु जॆन्दि युत्तराघमुलु संश्लेषिम्पकुण्डिन वारलनि वेरॊक यर्धमु. मरियु पै विधम्बुनने अनघा अनुरूपमुनु जॆन्दिञ्चि वैखानसाः अनु पदमुनकु विखनसुनिचे प्रणीतम्बगु सूत्रशास्त्रमुल ननुसरिञ्चि शारीर कर्ममुलनु जेयु वैखानसुलनि यर्धमु जॆप्पि यीविधम्बगु नरुण केतु वातरशन शब्दवाच्युलुनु ननघुलुनगु वारलु वैखानस सूत्राध्येतलैरनि यर्थमु जॆप्पीट वेरॊकपक्षमु. ई तॆरङ्गुन ननेक प्रमाण सहितम्बुग श्री श्रीनिवासमखि श्री वेङ्कटनाध वेदान्तदेशिक प्रभृतुलु पै श्रुतिनि व्याख्यानमु जेसि युण्डुटचे विस्तरमाग्रन्धमुलन्दु जूडदगुनु. इच्चट कॊन्दरु पैयर्थमु वेदभाष्यमुलन्दु वर्णिम्पबडनन्दुन ना प्रकारमु ’’आत्म योनि स्स्वयञ्जातो वैखानस्साम गायनः. इति.’’ पुत्रा विखनसा सृष्टा वर्तन्ते बहवोऽधुना१९ एकोनविंशोऽध्यायः 378मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तत्कैङ्कर्यपरतया च सम्यक्कृतन्यासत्वेन नानिताऽनारब्धपापकर्माणा इत्यर्थः. यद्वा उक्तविद्ययाऽनघाः. वैखानसा विखनसा ऋषिणा प्रोक्तं शास्त्रमधीयाना इति. तथाच प्रजापतिना भगवद्ध्यानरूपतपोमहिम्ना ऽविर्बाविताः अनघत्वादि धर्म विशिष्टाये ऋषयस्ते वैखानसा अभूवन्नित्यभि प्रायः. इत्येवमादिरर्थश्श्रीमद्भाष्यकार चरणैर्वेङ्कटनाधवेदान्तदेशिकादिभिश्च प्रतिपादितो द्रष्टव्यः. कुदृष्टियोऽन्ये स्वाभिमतमितरमर्थं हृदये कृत्य पूर्वोक्तस्य वेदभाष्याऽनु दाहृतत्वमापाद्यमानाः पूर्वोक्तार्थं नाऽ भिनन्दन्ति नैते कृत्या भवन्ति यदयमर्धो न भाष्यविरुद्धः भाष्यानारूढत्वं हि न भाष्यविरुद्धं मन्यते. न हि भाष्यकाराः कण्ठरवेणाऽ मुमर्थमखण्ड भाष्यविरुद्धमनि यनियॆदरु. वेद भाष्यमुलन्दीयर्थमु गान रानन्त मात्रमुन निय्यदि वेदभाष्यविरुद्धमनि जॆप्पीट समञ्जसमु कादु. ई यर्थमु वेदभाष्यमुलन्दु खण्डनमण्डनमुलतो निरूपिम्पबडक पोयिनप्पीडु समीचीनमगु नर्धमु वारलकु हृदयङ्गममे कागलदु. अदि यट्लुञ्चि भाष्यकर्तयेयगु मखीन्द्रुलवारुपपादिञ्चिन परिपाटिनि भाष्यान्तर विरोधमु बाधिम्प जालदनुटये यिच्चटि प्रधान समाधान मनदगुनु. इच्चट ’ये वालाः ते वालखिल्याः अनु वाक्यमु लधिकमुग बठियिम्पबडिनवि. लेदा! अपारमगु वेदराशियन्दु यिट्टि वाक्यमु लॆन्नियो पठियिम्पबडु चुण्डुटचे यी वाक्यमुली प्रकरणमुनन्दलि यॆवनि प्रत्यभिज्ञ नुदयिम्पजेयुटकयि सहपठितमुलगु पै रॆण्डु वाक्यमुलुनु चेर्चि पठिम्पबडिनवनि तॆलियदगिनदि. १. वैखानसं पूर्वेहन् अनु मॊदलगु नदियु मरियॊक स्थलमन्दलि तैत्तिरीय श्रुतियै युन्नदि. विखनसुनिचे जॆप्पबडिन साममु आ समयमुनन्दु प्रशंसिम्पबडियुन्नदनि यिन्दलि तात्पर्यमु. दीनिवलन विखनसुडु तेषां विखनसो मुख्या मुनेः पञ्चमहर्षयः२० 379 यन्नथवैकदेशिमतत्वे नोपापादयन्यदीयं भाष्यविरुद्धस्स्यात्. तथाऽ भ्युपगमेऽपि भाष्यकृत्त्वा विशेषेणादरः परमध्वरीन्द्रे निराबाध इति प्राचामेव सम्प्रदायं शरणं यामः येवालाः ते वालखिल्या इत्यधिकं. अधवा भ्रमप्रमादादि निरासायैकत्रसह पठितानां वाक्यानां सहोपन्यासः १. श्रुत्यन्तर मुदाहरति वैखानसमिति इयमपितैत्तिरीया श्रुतिः चतुर्धकाण्डे पठ्यते ’’वैखानसं विखनसा ऋषिणा दृष्टं सामेत्यर्थः. विखना मन्त्राणां द्रष्टेत्यतिशय उच्यतेऽनेन. अत्रापि साम्नां’’ प्रस्तावे परम्परया विखनसो द्रष्टुर्महिमा कथ्यते. २. कात्यायनोपनिषदि च महर्षिषु तरतमभावप्रस्तावे प्रकृते निष्कर्षमार्हथेति. पञ्च ऋषयः. पञ्च सङ्ख्याका मुनयस्तत्र गणनीया इत्यर्थः. यथोत्तरत्र वक्ष्यति. ’’पुत्रा विखनसा सृष्टा वर्तन्ते बहवोऽ मन्त्रद्रष्टयनि चॆप्पबडुटयेगाक विखनसुनिचे युक्तमगु साममु यॊक्क प्राशस्त्यमुचे वैखानस मुनिप्राशस्त्यमु चॆप्पबडुचुन्नदनि भावमु. २. कात्यायनोपनिषत्तुनन्दुनु प्रमाणमुपन्यसिम्प बडुचुन्नदि. इच्चट महर्षुललो तारतम्य भावमु शङ्किम्पबडि अन्दु येमरु मुख्युलनि श्रुति चॆप्पीचुन्नदि. ई येमर यॊक्क नाममुलनु स्पष्टमुग मरीचि महर्षिये पैभागमुन नीयध्यायमुनन्दे यिट्लु चॆप्पीचुन्नारु. विखनसुनिचे सृजियिम्पबडिन वारलॆन्दरो विखनसपुत्रुलुगलरु. वारललो मुख्युलु अयिदुगुरु. काश्यपुडु, अत्रि, भृगुम, नेनु (मरीचि) बोथायनुडु ननु नैदुगुरमु मात्रमे यगुचुन्नामु. अनि चॆप्पबडिनदि. ई यैदुगुरुनु वैखानसमतमु नवलम्बिञ्चुटये यिट्टि प्राधान्यमुनु श्रैष्ठ्यमुनु गलिगियुन्नवि. वैखानसमतमनगा विखनसुडनु महर्षिचे प्रवर्तिम्प जेयबडिन यॊक मतमु. काश्यपोऽत्रिर्भृगुरहं शिष्या बोधायनस्तधा बोधायनो गुरुद्रोही शास्त्रम्यत्क्रमणादभूत्२१ एकोनविंशोऽध्यायः 380मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता धुना. तेषां विखनसो मुख्या मुनेः पञ्च महर्षयः काश्यपोऽत्रि भृगुरहं शिष्या बोधायनस्त’’ धेति तेऽमी पञ्च ऋषयः प्रधानाः. अतस्तत्प्राधान्ये महत्त्वे च कारणमुपन्यस्यति वैखानसमिति. तेषां तधात्वे तैरनुष्ठितं वैखानसं वैखानसमतमेव भवति हेतुर्भवतीत्यर्थः किमिदं वैखानसं नामेत्याह वैखानस इति. वैखानस इति प्रसिद्धः कश्चिद्भगवन्मानस सञ्जातो ऋषिः स्वनाम्ना प्रसिद्धं वैखानसमिति ख्यातं मतं च सप्रवर्तयितेत्यर्धः कोऽयं वैखानसऋषिर्नामेत्याह ब्रह्मण इति. वैखानसो विखना ऋषिर्ब्रह्मणश्चतुर्मुखस्यायुषं प्राणश्च भवति. विखना विखनसुडनगा ब्रह्मयॊक्क रूपान्तरमु लेक भगवन्मानस सञ्जातुडगु चतुर्मुखुडु अनि यी श्रुत्युर्थमु. ३. चतुष्पात्तुललो धेनुमनु, सुरुललो नदितियु, सृष्टिकर्तललो ब्रह्मयु, मुनुललो विखनसुडुनु उत्कृष्टुलनि पैश्रुत्यर्थमु, ई वाक्यमु मुद्रितमुलगु छान्दोग्योप निषत्कोशमुलन्दु अगुपडकपोयिननु सम्प्रदाय परम्परलो भाष्यकारुलादिग पठिञ्चुचुण्डुट चेतनु श्रीसूत्रमन्दुनु मन्त्रप्रश्नाष्टकमन्दुनु गूड विनियोगिम्पबडि युण्डुट चेतनु प्रक्षिप्तशङ्का कलङ्कमु गलुग जालदु. ४. सीतोपनिषत्तुनन्दुनु विखनसुनकादियन्दु विष्णुचे श्रुतियुपदेशिम्पबडिनदनि चॆप्पबडिनदि. ई यंशमे आचार्यपरम्परा प्रस्तावमन्दु हरीतुनिचे जॆप्पबडिनदि. विष्वक्सेनुनकुनु ब्रह्मकु नुपदेशिम्पबडिन यी अंशमु आदियन्दु भगवानुनिचे विखनसुनकुपदेशिम्पबडि युण्डॆनुननि चॆप्पबडॆनु. सीतोपनिषत्तु विशेषभागमु वैखानस महिमनु चॆप्पीचुण्डुटचे अन्दलि ग्रन्थमन्तयु निच्चट प्रसङ्गिञ्चुट ग्रन्थ विस्तरमगुनु गामन तस्माद्बोधायने सूत्रे श्रौतधर्मो न विद्यते बहुना किमिहोक्तेन न तेन सदृशः पुमान्.२२ 381 ऋषिरूपेणावतारात्पूर्वं ब्रह्मैवाभूदित्यर्थःयद्वा ब्रह्मणः परब्रह्मण आयुषमात्माऽपिभवति, चोऽप्यर्थकः आयुषमित्यत्राजन्तत्वं छान्दसं छान्दोग्य इति. उपनिषदि, इयं श्रुतिर्मुद्रितोपनिषत्को शेषु नदृश्यते. परं च श्रीवैखानससूत्रे मन्त्र प्रश्नाऽष्टके च पठ्यते, अयमर्थः. वहानां चतुष्पदां मध्ये धेनुः. सुराणां मध्येऽदितिः ऋभूणां स्पष्टिकर्तॄणां मध्ये ब्रह्मा चतुर्मुखः. मुनीनां मननशीलानां मध्ये विखनाश्च प्रशस्यन्त इति. ४. सीतोपनिषदि वैखानस इति, वैखानसो विरिञ्चः. अथवाऽतन्नामा ऋषिः नाविस्तरमु माचे जॆप्पबडिन सीतोपनिषद्व्याख्यानमन्दु चूडदगुनु. ५. श्रुतिस्मृतुलन्दु, याश्वमेधिक शृतियन्दु युदहरिम्पबडुचुन्नदि. अश्वद्धमु कपिलगोमलु, तुलसी, विखनसुडु यी नलुमरु नाकु प्रियुलु, अन्दुनु वैखानसुडॆक्कुव प्रियुडु. १०. महीतलमन्दलि वैखानसु लन्दरुनु नासुतुलु तक्किनवारलन्दरुनु दासुलु. १०. ना पुत्रुलकु तप्तशङ्खचक्रादि चिह्नमुलुण्डम. दासुलु मात्रमे तप्त चक्रादि चिह्नमुल धरियिन्तुरु. ११. गर्भवैष्णवजातुलगु वैखानसुल कन्दरकुनु नेने स्वयमुग गर्भमुनन्दे ना चिह्नमुलनु धरिम्पजेसॆदनु. १२. अज्ञानमु, अर्थलोभमु, मोहमु परपीडनमुल वलन नॆव्वडु तप्तमुद्रनु धरिञ्चुनो वाडु भगवानुनि बिम्बमुनु स्पृशियिञ्चुटकु गूड नर्हुडुकाडु. १३. वैखानसकुलमन्दु जनियिञ्चि यज्ञानमुचे तप्तचक्रादि धारणमु जेसिकॊनु वारलु यथा विधिग महाशान्तियगु प्रायश्चित्तमुनु जेसिकॊनवलयुनु. १४. वीरलन्दरुनु निरतमु देवद्रव्यमुने दिनुचुण्डुट वलन नितरुलकु वलॆ वीरलकुनु …………………………………………… तस्माद्यूयं च देवाद्यास्तेन सर्वेऽर्चयन्तु मां. सत्यं सत्यं पुनस्सत्यं ब्रवीमि सुरसत्तमा२३ एकोनविंशोऽध्यायः 382मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता तदुद्देशेन पूर्वमग्रे विष्णोर्वाणी श्रुतिरूपा समुद्भवेमदभूत्. भूतेलिज्. भगवान् प्रथमं विखनसे श्रुतिमुपादिशदित्यर्थः. यथोक्तं हारीतेन ’’विष्वक्सेनाय धात्रे च सम्प्रोक्तं परमात्मना विष्वक्सेनेन सम्प्रोक्त मेतदिखनसे पुरा, भृगोः प्रोक्तं विखनसा भृगुणा च ममेरित’’ मिति, अयमर्थः. विष्वक्सेनाय सेनेशाय, धात्रे ब्रह्मणे च यत्कालान्तरे सम्प्रोक्तं ग्रन्थजातं तदेतत्पुरा प्रथमं विष्वक्सेनेन विष्णुना ’’पीताम्बरोऽ च्युतश्शारीङविष्वक्सेनो जनार्दन’’ इति. कोशः विखनसे प्रोक्तमिति. विस्तरस्त्वस्मदीये सीतोपनिषद्विवरणे द्रष्टव्यः. ५. स्मृतिमुदाहरत्याश्वमेधिक इति. वैखानसो विखनस्सूत्रानुष्ठाता. अत्राऽपि सङ्गतिः पूर्वोक्तनयेन बोद्धव्या. १०. वैखानसानां परत्वे हेतुमाह वैखानसा इति. प्रसङ्गात्पुत्रदासयो रसाधारणं व्यवच्छेदकं धर्ममाह मदिति चिह्नं चार्धाच्छङ्खचक्रादिभिस्तप्तैः कृतं ११. भगवच्चिह्नस्य तप्तमुद्रादेः कथं तेषुव्या वृत्तिरित्याह वैखानसाना देवलकत्वमनु दोषमुण्डुटनु शङ्किम्प रादु. अट्टि दोषमु ऋषि प्रोक्तमुलगु विधानमुलचे अर्चनमु जेयुवारलकु यॆन्त मात्रमु सम्भविम्पजालदु. १४. मरियु देवलकुलनगा वैखानस कुलमन्दु जनियिञ्चकनु पञ्चरात्रशास्त्रमुचे तप्तमुद्रादि दीक्षनु बॊन्दकनु अलयमुललोनु गृहमुललोनु भगवानु नर्चिञ्चु वारलु मात्रमे अगुचुन्नारु. १५. अज्ञानमुचेतगानि बलवन्तमु चेतगानि मोहमु चेतगानि वैखानसुडॊकवेळ तप्तचक्राङ्कणमु जेसिकॊनुनॆडल नातडु वैखानसुडैननु भगवदाराधनजेय ननर्हुडु. १६. आचार्युडु आलयमु भगवद्बिम्बमु बलिपीठमुननु निय्यवि देमनकु शरीरम्बुनु अर्चकुडु साक्षात्तुग देमडुनु अगुचुन्नाडु. गामन नर्चकु डॆक्कुडु मानार्हुडु. १७. वैखानसुडु विष्णुमयॊक्क सुतुण्डुनु यॆल्लप्पीडुनु तच्छ्रुत्वा देवदेवस्य वाक्यं सत्येन संयुतं२४ 383 मिति. सर्वेषां वैखानसानां विखनस्सूत्रि णागर्भवैष्णव जन्मत्वादहमेवगर्भेशिशौ मन्मुद्रां धारयामि सम्पादयामि इति. आगम इत्यप्याश्वमेधिकं पदं, औचित्यात्. वैखानसाद्यागम इत्यर्थः. अज्ञानादित्यादेरर्थः प्रागुक्तः १४. तेषां नान्तरीयकतया देवद्रव्योपजीवित्वेन देवलकत्व दोषमाशङ्क्य परिहरति ऋषिप्रोक्तेति. १४. देवलकं स्वयं लक्षयति वैखानसकुल इति. १५. तप्तमुद्रा भवेद्यस्येति प्रागुक्तमेव दाराढ् ्ययाऽर्थान्त रेणोपन्यस्यत्यज्ञानादिति. अवद्योनिन्द्यः ’’अवद्यपण्येत्यादिना निपातः.’’ १६. भगवत्परिवारमथ्येऽर्चकस्य प्राधान्यं प्रस्तौत्याचार्य इति. ’’सदा सन्निहितोऽर्चक’’ इत्यादि स्मरणात्सदा विष्ण्वुर्चनमुनन्दे सङ्गतुण्डुनु अगुचुन्नाडु. कामन वानिकि स्वर्णम्बुनु वोलॆ गॊप्पदगु शुद्धिगल्गि युन्नदि. १८. आनुशासनिक मन्दुनु भगवद्दिव्यनाम सहस्र परिगणनमन्दुनु वैखानस्साम गायनः (वैखानसुनिचे जॆप्पबडिन साममु गानमु चेयुटचे प्रीतुडगुवाडु) अनि जॆप्पबडिनदि. १९. ई तीरुग प्रमाणमुलु जॆप्पबडुचुन्नवि अनि चॆप्पि आवल मरीचि महर्षि यिट्लनि तन यनुभवमुनु जॆप्पमॊदलिडॆनु. विखनसुनिचे सृजियिम्पबडिन पुत्रुलनेकुलुग नुन्नारु. अन्दु काश्यपुडु, अत्रि, भृगुम, नेनु बोधायनुडु मुख्युलमु. २०. शास्त्रान्तरावलम्बकुडगुटचे बोधायनुडु गुरुद्रोहि यय्यॆनु. २१. कामन बोधायनसूत्रमन्दु श्रौतधर्ममु जॆप्पबडलेदु. २१. (ओ मुनुलारा? नाचे निन्तदनुक जॆप्पबडिन भगवद्विखनसुनि माहात्म्यमुनु विनियुण्टिरिगदा.) इट्टि वचनमुल नॆन्निटिनि जॆप्पिन नेमि चॆप्पिनट्लुगुनु. अतनितो तुल्युडगु पुरुषुडॆव्वडुनुलेडु. इट्लनि वॆनुक जॆप्पिन तीरुन भगवन्तं प्रणम्याथ धन्यास्स्म इति वादिनः अनुज्ञाप्य तधा जग्मुस्स्वं लोकं च सुरादयः.२५ एकोनविंशोऽध्यायः 384मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता भगवानुडुनु देवतलनुद्देशिञ्चि विखनसुनि यन्दु तनकुगल यादरमुनु जॆप्पि ’कामन मीरन्दरुनु आ विखनसुनि द्वारमुग नन्नर्चिम्पुडु. ओ देवतलारा? नेनिप्पीडु जॆप्पिन दन्तयु मुम्माटिकिनि सत्यमु’ अनि हॆच्चरिञ्चॆनु. २४. ई प्रकारमुग सत्यमुजेसि जॆप्पबडिन भगद्वाक्यमुनु विनिन देवतलन्दरुनु भगवानुनिकि नमस्करिञ्चि धन्युलमैतिमनि जॆप्पिकॊनुचु भगवानुनि यनुज्ञं गैकॊनि स्वलोकमुल केगिरि. २५. नाटनुण्डियु वैखानस कुलप्रसूतुलगु वारले भगवानुनि याराधिञ्चुचु वच्चिरि. २६. मुनुलारा! श्रुतिस्मृति पुराणादुलनुण्डि वैखानसमुनि यॊक्क माहात्म्यमुनु जॆप्पितिनि. दीनिनि विनुवारलकु हरेराराधनं चक्रुर्वैखानस कुलोद्भवाः२६ हरिरित्युक्तं. एतावानागमसार अश्वमेधिके सङ्गृहीत इति तन्निगमनायेति शब्दः. १७. स्पष्ट प्रतिपत्तये प्रकृतस्यागम प्रमाणस्यातिवृत्तौ पुनर्विच्छिन्नस्या करस्य ग्रहणमाश्वमेधिक इति. इतीत्याश्वमेधि कसमाप्तिं द्योतयति. १८. आनुशासनिकवाक्यमपि प्रसङ्गादाहाऽत्मयोनिरिति. वैखानसाम्ना गीयत इति वैखानस्सामगायनः सहस्र नामाध्यायस्थमिदं भगवन्नाम इतीत्यानु शासनिक समाप्तिद्योतिनी. १९. मरीचिस्स्व सम्मतमाह पुत्रा इति. २१. बोधायने श्रौतधर्मोनास्तीति प्रायोवादः. २१. अत्र ’’इती होक्तं श्रुतं कश्चिन्माहात्म्यं विखनोमुने’’ रित्यर्थकंश्लोकार्थं त्रुटितं स्यात्. २२. अत्र ’’भगवानपि माहात्म्यमुक्वैवं पुनराहता’’ नित्यर्थकं श्लोकार्थं त्रुटितंस्यात् भगवद्वचन मेवाह तस्मादिति. तस्य तादृशमहिम वत्त्वादित्यर्थः. तेन तद्विखनोमुखेन वैखानसमुखेन वा. २६. अत्र ’’मया प्रोक्तं मुनिवरा माहात्म्यं विखनोमुने’’ रित्यर्थकं श्लोकार्धं त्रुटितंस्यात् २७. अत्रोपन्यस्तानि प्रमाणान्युपलक्षणप्रायाणि यतोऽसङ्ख्याकानामेतादृशां प्रमाणाना 385 सर्वपापमुलु दॊलगि मोक्षमुगलुगुनु. इच्चट विखनसुनि माहात्म्यमुनु ब्रस्ताविञ्चुटकै यी चॆप्पबडिन श्रुत्यादुलुपलक्षणमुग दीसिकॊनदगिनवि. पुराण प्रमाणमु लेलनो लभिम्पलेदु. इदि श्रीवैखानस भगवच्छास्त्रमुन मरीचिप्रोक्तमगु नानन्द संहित यन्दु श्रुति स्मृत्यादुलयन्दु जॆप्पबडिन वैखानसमाहात्म्य विवरणम्बनु नेकोनविंशोध्यायमुनकु आन्ध्रतात्पर्यं सम्पूर्णं. ………………………………………… श्रुण्वतां सर्वपापघ्नं साक्षान्मोक्षप्रदं शुभं.२७ इत्यार्षे श्री वैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां वैखानस माहात्म्यकथनं नामैकोनविंशोऽध्यायः मद्य पठ्यमानेषु खिलेषु च ग्रन्थ सन्दर्भेषु बहुश उपलभ्य मानत्वादिति ग्रन्धविस्तरभिया तानि वचनानि नोदाह्रिायन्त इति विस्तरस्त्वन्यत्राऽवसेयः. अत्र वैखानससूत्रि प्रशंसामुखेन विखनसो माहात्म्यं श्रुतिस्मृत्यादिभ्यः प्रमितं प्रतिपादितं. प्रतिज्ञात पुराणप्रमाणानि तु नोपलभ्यन्ते. आहत्य श्लोकानां सप्तविंशतिः. त्रुटित सार्थश्लोकद्वयं ग्रधितम्. एकोनविंशाध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता एकोनविंशोऽध्यायः 386मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीश्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्रीवैखानसीया मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता २०. अथ विंशोऽध्यायः श्रीविखनसाष्टोत्तर शतनामस्तोत्रम् अतः परं विखनसो नाम्नामष्टोत्तरं शतं श्रुणुध्वं सर्वपापघ्नं वक्ष्येऽहं सुव्रतादयः१ अष्टोत्तरशतस्यास्य ऋषिर्हि भगवान् भृगुः छन्दोऽनुष्टुप् देवता च श्रीमन्नारायणस्स्वयं.२ संस्कृतव्याख्या उक्तैरध्यायैः पाठकलोकः परिचितो विखनसमुनिना जातः. तत्र क्रियाधिकारादिषु भगवच्छास्त्र ग्रन्धेषूक्तमत्राऽप्यग्रे वक्ष्यमाणं विखनसो बिम्बरूपिणः प्रतिष्ठार्चनोत्सवस्नपनादिविशेषं मनसि सिद्धवत्क ृत्व तदर्चनाया मुपयुज्यमानं प्रायस्तत्प्रकरणस्पर्शि तथाविथं प्रकरणमुपसंहर्तुं भगवतो दिव्याऽष्टोत्तर शतनामस्तोत्रं वक्तुमारभतेऽतः परमिति. १. ’’ऋषिच्छन्दोऽधिदेवांश्च ज्ञात्वा मन्त्राऽर्धमेव च अनुष्ठानं ततः कुर्यादिति वेदविदां मत’’मित भार्गवादि स्मरणादस्याष्टोत्तर शतनामस्तोत्र महामन्त्रस्य ऋष्यादय कथ्यन्तेऽष्टोत्तरशतस्येति. तत्र ऋष्यादीना मुच्चारण कालेऽङ्गुल्यादिभि हृदयादिषु स्थानेषु न्यासादिकं प्रतिपाद्यते मन्त्र सृष्टिप्रकरणे. ’’ऋषिर्गुरुत्वाच्छिरसैव धार्यः छन्दोऽक्षरत्वाद्रसनैव धार्यं’’ रसनारसनयेत्यर्थः. ’’अन्तर्यागादिसिद्ध्यर्थं देवतां हृदये स्मरेत्. सृष्टिस्थानस्य नाभित्वाद्बीजं नाभौतु विन्यसेत्. गुह्यस्य शक्तियुक्तत्वाद्गुहे शक्तिं 387 आत्मयोनिस्स्वयं जात इति बीजमुदीरितं स्याद्गर्भ वैष्णवश्शक्तिः कीलकं शङ्खचक्रधृत्.३ तथा न्यसेत्. कीलकं सन्धियुक्तत्वा त्कीलकं सन्धिषु न्यसेत्. कवचं वर्मयुक्त त्वाद्देहे तत्कवचं न्यसेत्. अस्त्रं संरक्षणार्थाय दशदिक्षुन्यसेद्बुधः. मन्त्राऽ धिदेवतायां वै तत्तद्वर्णं स्मरेद्बुध’’ इत्यादि :- भृगुः ऋषिर्र ्दष्टा नारायणो देवता तत्त्सोत्रप्रतिपाद्यः अन्तर्यामित्वात्. २. परञ्ज्योतिस्स्वरूपाऽप्तौ हि विनियुज्यते. तस्या एव सर्वाति शाय्यभिनन्दनत्वात्. अथवा ’’यात्राकाल’’ इत्युत्तरत्र वक्ष्यमाणानां वचनानामनुरोधेन विनियोग उपासकानां कामनाधीनः साक्षाद्भगवत्सायुज्यदापने समर्थस्य स्तोत्ररत्नस्य तद्व्याप्यकामनान्तराणां दापनेकिमुवक्तव्यमिति वाऽभिसन्धिः ध्यानं. वर्णवाहन केत्वादीनां बोधकश्लोकविशेषः. चक्रेण सुदर्शनेनाऽब्जेन शङ्खेनेप्सितदेन वरदेनाऽभयेनाऽभयदेन चेत्थमुद्धृताश्चत्वारो बाहवो यस्यतं. रमाया नन्दनं ’’त्वम्माता सर्वदेवानां देवदेवोहरिः पि’’ तेत्यादिभिर्लक्ष्म्या जगन्मातृत्वस्मरणात्. ’’दयादीना यास्ते विखनसविनिर्मापण विधावना बाधं वन्देमहि पुरुषकारं बहुविथामिति पुरुषकारस्य लक्ष्म्यामुपपन्नत्वाच्च. न्यस्ताब्जं न्यस्तं हस्ते धृतमब्जं पद्मं येन तधोक्तं. हरिमानसोद्भवं, हरिमानसादुद्भूतं, पद्मोद्भवस्य पद्मादुत्पन्नस्य पुरुषस्याऽग्रजं प्राग्भवं. ’’त्वत्तो मे मानसं जन्मे’’ त्यादौ चतुर्मुखस्य जन्म विशेषेषु पद्मोत्पत्तेः प्रागेव मानसोत्पत्तेः स्मरणात्. अथवा पद्मोद्भवस्य चतुर्मुखस्याऽग्रजमवदर्हणीयं उद्यता दण्डेन कमण्डलुना चोपसमीपे सहितमन्वितं. गर्भे तत्त्वदशायामेवाप्तं चक्रस्यभगवद्दिव्यायुध विशेषस्य अङ्कनं लाञ्छनं येन तथोक्तं. गर्भ इति लोकेऽवतरणात्पूर्वभाविन्या अवस्थाया लक्षको बोध्यः. अथवागर्भे आप्तं लम्भितं चक्राङ्कणं येन तधोक्तं यत्सूत्रानुष्ठातॄणां गर्भस्थतादशायमेव भगवदनुग्रहो चक्राङ्कणं विंशोऽध्यायः 388मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता शारङभृन्नन्दकीत्यस्त्रं कवचं निगमादिकं ………………………………………..४ परञ्ज्योतिस्स्वरूपाप्तौ विनियोगः प्रकीर्तित अङ्गन्यासः करन्यास श्श्रीमानित्यादि कथ्यते५ अस्य श्रीविखनसाऽष्टोत्तर शतनामस्तोत्र महामन्त्रस्य भगवान् भृगुः ऋषिः, अनुष्टुप् छन्दः, श्रीमान् नारायणो देवता, आत्मयोनिस्स्वयञ्जात इति बीजं, गर्भवैष्णव इति शक्तिः, शङ्खचक्रधर इति कीलकं, शार्ङभृन्नन्दकीत्यस्त्रं, निगमागममूल इति कवचं, परमात्मसाधक इति नेत्रं, शतकोटिसहस्रांशुतेजोवद्दिव्यविग्रह इति योनिः, परञ्ज्योतिस्स्वरूपाप्तौ विनियोगः, श्रीमते अङ्गुष्ठाभ्यान्नमः, योगप्रभावज्ञाय, तर्जनीभ्यां नमः, मन्त्रवेत्त्रे, मध्यमाभ्यां नमः, त्रिलोकधृते, अनामिकाभ्यां तत्सदृशं फलं वा यतो लभ्यते इति भावः. असृजायुतं हरिणस्या ऽजिनं चर्मकृत्तिर्यस्याऽसनार्थं तं, योग प्रभाया योगशक्त्या वल्लभं प्रियं ’’दयितं वल्लभं प्रिय’’ मिति कोशः ’’जीवात्मनः परमात्मना योगो हि शास्त्रादवगम्यमानः परमार्थः. तथाविधयोगरूपायाः’’ प्रभायाश्शक्त्या वल्लभस्तदर्थ बोधने प्रवणः. तमहं वन्दे इत्यन्वयः. (अस्य श्रीविखनसाष्टोत्तर शतनामस्तोत्र महामन्त्रस्य भगवान् भृगुः ऋषिः अनुष्टुप् छन्दः, श्रीमान् नारायणो देवता, आत्मयोनि स्स्वयञ्जात इति बीजं, गर्भवैष्णव इति शक्तिः शङ्खचक्रधर इति कीलकं, शारङङभृन्नन्दकीत्यस्त्रं, निगमागममूल इति कवचं. परमात्मसाधक इति नेत्रं, शतकोटिसहस्रांशु तेजोवद्दिव्यविग्रह इति योनिः, परञ्ज्योति स्स्वरूपाप्तौ विनियोगः. श्रीमते अङ्गुष्ठाभ्यान्नमः, योगप्रभावज्ञाय, तर्जनीभ्यां नमः, मन्त्रवेत्त्रे मध्यमाभ्यां नमः, त्रिलोकधृते अनामिकाभ्यान्नमः. श्रवणेश्रावणे मासि 389 नमः, श्रवणे श्रावणे मासि सम्भवाय कनिष्ठिकाभ्यां नमः, गर्भवैष्णवाय करतलकरपृष्ठाभ्यान्नमः, भृग्वादिमुनिभिः पुत्रिणे, हृदयाय नमः, त्रिलोकात्मने शिरसे स्वाहा, परात्पराय शिखायै वौषट्, परञ्ज्योतिस्स्वरूपात्मने, कवचाय हुं, सर्वात्मने, नेत्रत्रयाय वषट्, सर्वशास्त्रभृते, अस्त्राय फट्, योगिपुङ्गवसंसेव्य स्फुटपादसरोरुहाय दिग्बन्धः. ध्यानं चक्राब्जेस्सितदाऽ भयोद्धृत चतुर्बाहुं रमानन्दनं, न्यस्ताब्जं हरिमानसोद्भवमहं पद्मोद्भवस्याऽग्रजं उद्यद्दण्डकमण्डलूपसहितं गर्भाप्तचक्राङ्कणं वन्देऽस्रुग्घरिणाजिनं विखनसं योगप्रभावल्लभम्. श्रीमान् योगप्रभावज्ञो मन्त्रवेत्ता त्रिलोकधृत् श्रवणे श्रावणे मासि सम्भवो गर्भवैष्णवः.१ सम्भवाय कनिष्ठिकाभ्यां नमः. गर्भवैष्णवाय करतलकरपृष्ठाभ्यान्नमः, भृग्वादिमुनिभिः पुत्रिणे, हृदयाय नमः, त्रिलोकात्मने शिरसे स्वाहा, परात्पराय शिखायैवौषट्, परञ्ज्योतिस्स्वरूपात्मने. कवचायहुं, सर्वात्मने, नेत्र त्रयाय वषट्, सर्वशास्त्रभृते, अस्त्राय फट्. योगि पुङ्गवसं सेव्य स्फुटपादसरोरुहाय दिग्बन्धः.) श्रीमान्, ब्रह्मश्रीसम्पन्नः मन्त्रवेत्ता मन्त्राणां छन्दसां वेत्ता, त्रिलोकधृत्. स्वप्रवर्तित शास्त्रात्त्रयाणां लोकानां धारकः. श्रवणे श्रावण इति. ’’श्रवणरेक्ष् नभोमासि सम्भवः, इत्यपिपाठः. गर्भवैष्णवः. गर्भे अवतारात्पूर्वमेव वैष्णवो विष्णुप्रियः. १. त्रिलोकात्मा त्रयाणां लोकानामात्मतुल्यः परादुत्तमात्पर उत्तरः. सर्वनामसञ्ज्ञाभावः परञ्ज्योतिस्स्वरूपात्मा विंशोऽध्यायः 390मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता भृग्वादिमुनिभिः पुत्री त्रिलोकात्मा परात्परः परञ्ज्योतिस्स्वरूपात्मा सर्वात्मासर्व शास्त्रभृत्.२ योगिपुङ्गवसंसेव्य स्फुटपादसरोरुहः वेदान्तवेद्य पुरुषो वेदाङ्गो वेदसारभृत्३ सूर्येन्दुनयनद्वन्द्व स्स्वयम्भूरादिवैष्णवः आर्तलोक मनःपद्म रञ्जितात्म स्वरूपधृत्४ राजीवलोचनश्शौरिस्सुन्दरः पुरुषोत्तमः समाराधनदक्षोऽथस्थापकस्थ्सानिकार्चकः५ परञ्ज्योतिरेव स्वरूपं यस्य सचासावात्मा. अथवा परं ज्योतिषो ब्रह्मणस्सत्यानन्दचिदात्मकस्य. स्वरूप इव निजरूपतुल्य आत्मा प्रतिफलनत्वात्. सर्वात्मा सर्वस्य प्रपञ्चस्यात्म आधारः. सर्वशास्त्र भृत् सर्वेषां शास्त्राणामादिस्मर्ता. २. वेदान्त वेद्य पुरुषः. परमार्धपुरुषः. वेदाङ्गः. वेदा अङ्गानि यस्य तथोक्तः. वेदसारभृत्, वेदसारं तत्वं स्वहृदये बिभ्राणः ३. सूर्येन्दुनयन द्वन्द्वः, सूर्येन्दू सूर्याचन्द्रौ नयन द्वन्द्वं यस्य तधोक्तः. स्वयं भूस्स्वयमाविर्भूतः. नतु कर्मणा, आदिवैष्णवः. आदि वैष्णवानां वैखानसानामाथार इति तत्त्वेन व्यपदिष्टः. ’’आदिवैष्णवनामानो विखनस्सूत्र संस्कृताः’’ अनादिवैष्णवाःपञ्च मुनि र्विखनास्त थेत्यादि स्मरणात्. आर्तलोकेति. आर्तलोकस्य शरणागत लोकस्य मनांसि पद्मानीव तेषु रञ्जितमवगाहित मात्मस्वरूपं स्वस्वरूपं धरतीति तथोक्तः. ४. राजीवलोचनः पद्माक्षः शौरि श्शूरस्य विष्णोरपत्यं, पुरुषोत्तमः, पुरुषश्रेष्ठः, समाराधन दक्षो भगवदा राधने समर्थः. समाराधनदीक्ष इत्यपिपाठः स्धापको भगवदालय विग्रहादीनां प्रतिष्ठापकः, स्थानिकार्चकः तत्पुरुषो अधिकृताऽर्चक इति भावः. ५. आचार्यो जगतां पूज्यः त्रिजगज्जेता, स्वसिद्धान्तेन मायावादिनां निर्वापकः. जगन्नाथः 391 आचार्य स्त्रिजगज्जेता जगन्नाथो जनार्दनः शतकोटिसहस्रांशु तेजोवद्दिव्य विग्रहः६ भोक्ता गोप्ताऽमरेन्द्रश्च सुमेधो धर्मवर्थनः क्षेत्रज्ञः पुण्डरीकाक्षश्श्रेष्ठगाम्भीर्यसद्गुणः.७ जितेन्द्रियस्सुप्रसादो ह्यप्रमेयप्रतापनः अब्जहस्तो रमापुत्रो मृगचर्माम्बरोऽच्युतः.८ पद्मोद्भवाग्रजो मुख्यो धृतदण्डकमण्डलुः वैखानसागमनिधिर्नैकरूपो निरञ्जनः.९ जगतां लोकानामुत्तारकः, जनार्दनो जनानां क्लेशार्दनः, शतकोटीति, शतकोटि सहस्रांशूनामनन्त दिवाकरणां तेज इव तेजोऽस्याऽस्तीति तधोक्तस्सचासौ दिव्योऽप्राकृतो विग्रहौ मूर्तिश्च. भोक्तायागादिफलानामुपभोक्ता. गोप्तापालकः अमरेन्द्रस्स्वर्लोकवासिनामराणामिन्द्र इव प्रभुः. सुमेधो धर्मवर्थनः. सुमेधसां विदुषां धर्मविवर्धनः. क्षेत्रज्ञः आत्मा श्रेष्ठेति. श्रेष्ठोऽ तिप्रशस्तो गाम्भीर्याख्य स्सद्गुणो यस्य तधोक्तः ७. सुप्रसादः प्रसादस्वरूपः अप्रमेय प्रतापनः. अप्रमेयविषह्यं प्रतापनं प्रतापो यस्य तधोक्तः अब्जहस्तोऽ भयहस्तेऽनाब्जधरः. ’’धृताम्बुज’’ इत्यपि पाठः. मृगचर्माम्बरो हरिणाऽ जिनासनः. अच्युतश्च्युतिरिहितः. ८. पद्मोद्भवाऽग्रजः उक्तोऽर्थः. धृते दण्ड कमण्डलू येन तथोक्तःस वैखानसाऽगमस्य तच्छास्त्रस्याथवा वैखानसा ख्यस्यागमस्य वेदसमूहस्य निधिराकरो जन्मस्थानं नैकरूपः. एकरूप एव न भवतीति सत्यसङ्कल्पत्वाद्भक्तकामनानुरूपेणानेकरूपो भवतीति तधोक्तः.९. गर्भचक्राऽङ्किताधारः, गर्भचक्राङ्कितानां वैखानसानामाधारः. तच्छास्त्रे तदर्थस्य सकलवैष्णवविलक्षणस्य प्रतिपादनात्. शुचिश्शौचयुक्तः, साधुप्रकाशन विंशोऽध्यायः 392मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता गर्भचक्राङ्किताधारश्शुचिस्साधुप्रकाशनः योगब्रह्म परम्ब्रह्म निरामय तपोधनः.१० माधवाम्फ्रिुसरोजात पूजार्ह श्रीचतुर्भुजः अनघो भगवान् विष्णु र्विजयी नित्यसद्गुणः.११ विराण्मानसपुत्रो वा शङ्खचक्रधरः परः क्रोधहा शत्रुहा दृश्य ब्रह्मरूप्यार्तवत्सलः.१२ स्साधूनां विदुषां प्रकाशन उत्तेजकः. योगब्रह्म. योगनिष्ठानां ज्ञेयं ब्रह्म योगान्तर्ज्ञेयं ब्रह्म वा निरामयतपोधनः. निरामयं निष्प्रति द्वन्द्वं तपोधनं यस्य तथोक्तः. निरामयतपोनिधिरित्यपि पाठः. १०. माधवेति. माधवाऽम्फ्रीु सरोजातयोर्हरिपादाब्दयोः पूजायामर्च नायामर्हा उचिता अत एव श्रिया लोकोत्तरवैलक्षण्यभाजा युक्ताश्चत्वारो भुजा बाहवो यस्य तथोक्तः. अनघः पापरहितः, भगवान् षाड्गुण्य परिपूर्णः . विष्णुरन्तर्यामिरूपेण विश्वव्यापनशीलः ’’विजयी, जयशीलः नित्यसद्गुणः, नित्यास्रै कालिकसत्तावन्तस्सद्गुणा यस्य तधोक्तः ११. विराण्मानसपुत्रः विराजो ब्रह्मणो मानसा मनसि भवः पुत्रः. शङ्खचक्रधरः वरदाऽभययोश्चा पीठमुपलक्षणं. पर उत्तरः, क्रोधहा, स्वाराधकानां क्रोधोपशामकः, क्रोधस्य सद्गतिबन्धकत्वात्. शत्रुहा कामक्रोधाद्यरिषड्वर्गच्छेदकः. दृश्यब्रह्मरूपी, दृश्यं च तद्ब्रह्म दृश्यब्रह्म. स एव दृश्यब्रह्मरूपी, रूप प्रशंसायां लिङ्गव्यत्ययश्च प्राश्यंस्यं च भगवत्समूर्तार्चनाविधिबोधकत्वे नेति बोध्यं अदृश्यब्रह्शैव रूपी रूपवानित्यदृश्यब्रह्मरूपीति वा कारप्रश्लेषेणार्धो बोथ्यः आर्तवत्सलः. आर्तेषु भक्तेषु वत्सलोऽ नुकम्पितः. १२. कामहा भगवदनुग्रह प्रतिबन्धीच्छा निवर्तकः. धर्मकृत् शास्त्रप्रणयनादिना धर्मं प्रवर्तयिता, धर्मविशिष्ट स्स्वाचरणादिना धर्मप्रवर्तकः. शाश्वत स्त्रिकालव्याप्तः. शिवो मङ्गळप्रदः. अव्ययो नाशरहितः, सर्वदेवेशस्सर्वदेवानां प्रभुः. अचिन्त्यभयनाशनः. 393 कामहा धर्मकृद्धर्मविशिष्ट श्शाश्वतश्शिवः अव्ययस्सर्वदेवेशस्त्वचिन्त्य भयनाशनः.१३ भोगीन्द्रो भोगपुरुष अदिदेवोमहात्मकः वैखानसमुनिश्श्रेष्ठनिधिस्स्यात्काञ्चनाम्बरः.१४ नियमस्सात्विकश्श्रीदस्तारकश्शोकनाशनः अर्चनाक्षमयोगीशश्श्रीधरोऽर्चिश्शुभो महान्.१५ अचिन्त्यानां भयानामत्याहितानामाध्यात्मिकादीनां नाशनो निर्वापकः. १३. भोगिनां पातालनिवासिनामिन्द्रः प्रभुः अमरेन्द्र इति पूर्वमुक्तत्व स्वारस्यात्. भोगपुरुषः भोगे सर्पफणायां शरीरे वा शयानः पुरुषः. मध्यमपदलोपी, आदिदेव प्रथमो देवः. महात्मकः, महोत्सवशरीरः वैखानसेति. वैखानसानां तदाख्यानां मुनिश्रेष्ठानां निधिराकरः. काञ्चनाम्बरः. स्वर्णचेलः. १४. नियमो नियमस्वरूपः सात्विकश्रीदः सात्विक श्रियं सत्त्वसम्पत्तिं ददातीति तथोक्तः तारकस्संसारोत्तारकः शोकनाशनो भवदुःखापनोदनः, अर्चनाक्षमयोगीशः अर्चनायां भगवदाराधने क्षमश्चाऽसौ योगीश इति तथोक्तः ’’यत्र योगीश्वरः कृष्ण इति च स्मर्यते. श्रीधरो ब्रह्मश्री सम्पन्नः अर्चिश्शुभः अर्चिषा स्वतेजसा शास्त्ररूपेणोद्गतेन शुभो लोकाना मभ्युदयसम्पादकः, महानतिशयित शक्तिमुक्तः. १५. मुक्तिदो मुक्तिप्रदाता, परमैकान्ती भगवदन्तरङ्गः, श्रीनिधिः ब्रह्मवर्चसनिधिः श्रीकरो मङ्गलप्रदः. शुभश्शुभप्रदः, चन्द्रिकेति. चन्द्रिकया ज्योत्स्नया साकल्येन युतचन्द्र वदिन्दुवद्धवळेन स्वच्छेन मन्दहासेन युतमासनं यस्य तथोक्तः मन्दस्मित मुखारविन्द इत्यर्थः, १९. मुनिपुङ्गवो मुनिश्रेष्ठः, दयालुः दयावान् सत्यभाषी आप्तस्यैव हि वक्तासुमूर्ति श्शो भनविग्रहः, दिव्यमूर्तिमान् अप्राकृत शरीर भूषितः. मतुब विवक्षितः. १७. यात्राकाल इत्याद्युपलक्षणं. स्तोत्रप्रतिपाद्य देवतायाश्शीमन्नारायणत्वेनादौ सङ्कीर्तनात्प्रायः विंशोऽध्यायः 394मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता पठ्यमानेषु नामसुतत्त्वस्यैव ख्यापनाच्च सर्वं हि कामयमानः पुरुष स्तदेव लभत इति वक्तुमुचितत्वात्. अथ प्रसङ्गाद्वर्षवर्थन विचारः क्रियते. श्रवणेदिव्यनक्षत्रे श्रावण्यां शुक्लपक्षके, पद्मनाभ मनोजातं विष्णुपूजाविशारद मिति भगवतो विभवाऽवतारकालः प्रस्तूयते. तथा श्रवणे श्रावणे शुक्लपूर्णिमासोमवासरे सिंहलग्नेन संयुक्ते विखनाः प्रापनैहिश मिति च तत्र वर्षवर्धनोत्सवस्याचरणे तिथिरुतनक्षत्रं प्रधानमिति संशयः श्रवणे श्रावण्यां :- श्रवणे श्रावणे’’ इत्युभयत्र समप्राधा न्यस्यापस्थितेः अत्र जयन्ती निर्णयप्रकरणे तिथि प्राधान्यवादस्य भगवद्भिश्श्रीनिवास मखीन्द्रै स्तात्पर्यचिन्तामण्यां स्पष्टमुपपादनात्तिधिरेव प्रधानमिति सिद्धान्तः, तथा तत्रापि चान्द्रसौरमासयो श्चन्द्रमासस्यैव प्राधान्यं अविद्धा श्रवण रक्ष् युता वियुक्ता वा पूर्णिमा ग्राह्या नित्यत्वेनोपरागादावपि यथायथमिद मनुष्ठेयमेव. तत्र दाक्षिणात्याः परिसर पञ्चरात्रप्राचुर्य प्रपन्नानक्षत्र प्राधान्येनोत्सव माचरन्ति. सौरमासे तथा दिवसदशकपर्यन्त मुत्सव कालावधि स्तत्रापि श्रवणं नक्षत्रमन्तिमं कुर्वन्ति. नात्र वैदिकी काचित्प्रक्रिया प्रतिपाल्यते. किञ्चारम्भदिनात्प्रभृति प्रत्यहं सायम्पात्र स्स्नपनं वीधिभ्रमणं भगवता सह विशेषार्चनं च विशेषः तत्र त त्तद्दिवसेषु वाहनविशेषाः सर्वान्त्ये दशमदिवसे भगवतासाकं तदर्पित माल्यादिनाऽलङ्कृतस्याचार्यस्य स्नापनादीनि भगवता सह वीधी भ्रमणादिविशेषार्चनादि च विशेषः. एतच्चात्र तत्तदालयगत भक्तविग्रहाणाञ्च समानं औत्तरीयास्तु विखनस्सूत्रोदित वर्षवर्धन होमं तत्रत्यप्रक्रियामन्यां चाचरन्ति अयमेव वैदिको विशेषः. मुक्तिदः परमैकान्ती श्रीनिधिश्रीकरश्शुभः चन्द्रिका चन्द्र धवळमन्दहासयुतानसः.१६ वैखानसो विखनसो विखना मुनिपुङ्गवः दयाळुस्सत्यभाषी च सुमूर्तिर्दिव्यमूर्तिमान्.१७ 395 अर्चने च ’’वैखानसायाऽच्युतसंश्रया’’येत्यावाहनं ’’वैखानसाय तपोयुक्ताय शातातपाय ब्रह्मदर्शिन’’ इति चतुर्नामानि अतो देवादिना विष्णोर्नुकादिना च आसन पाद्या र्घ्याचमन स्नानप्लोत वस्त्राभरण पाद्याचमन पुष्पगन्धधूप दीप हवींषि पुनः पाद्या र्घ्याचमनानि पूर्ववत्. विष्णुगायत्र्या मुखवासमष्टाक्षरेण पुष्पाञ्जलिं द्वादशाक्षरेण प्रार्थनं प्रणामं च कुर्यात्. अन्यत्सर्वं भगवदुक्तवत्. अत्र विखनसो दिव्याष्टोत्तरशतनामस्तोत्रं वर्षवर्धनविचारः अर्चनविशेष इत्यंशाः प्रतिपादितानां अदौ श्लोकपञ्चकं ततो वाक्यसमूहः ततो वृत्त श्लोकः ततस्सार्थैकोन विंशतिश्लोकाः एतावता ग्रन्थेन प्रोक्त आनन्दसंहितायां उपोद्घातः इत्युपोद्घातभागः प्रथमः विंशोऽध्यायस्य संस्कृतव्याख्या समाप्ता आनन्दसंहिता समाप्ता इत्येवं श्रीविखनसो नाम्नाष्टोत्तरं शतं यात्राकाले विशेषेण ज्ञानाज्ञानकृतेऽपि च स्नानेऽपि सर्वकालेषु सूर्यचन्द्रोपरागके प्रयाणे भोजने तल्पे विद्यारम्भे महोत्सवे त्रिसन्ध्यासु पठेन्नित्यं सर्वत्र विजयी भवेत्.१८ इत्यार्षे श्रीवैखानसे मरीचिप्रोक्तायामानन्दसंहितायां विखनसाष्टोत्तर शतनामस्तोत्रं नाम विंशोऽध्यायः इत्यानन्दसंहितायामुपोद्घातभागः प्रथमः. आनन्दसंहिता समाप्ता विंशोऽध्यायः 396मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता श्रियै नमः श्रीवेङ्कटेशाय नमः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः श्री विखनसाष्टोत्तर शतनामावळि ॐश्रीमते नमः ॐ योगप्रभावज्ञाय नमः ॐ मन्त्रवेत्त्रे नमः ॐ त्रिलोकधृते नमः ॐ श्रवणे श्रावणे मासि सम्भवाय नमः ॐ गर्भवैष्णवाय नमः ॐ भृग्वादिमुनिभिः पुत्रिणे नमः ॐ त्रिलोकात्मने नमः ॐ परात्पराय नमः ॐ परं ज्योतिस्स्वरूपात्मने नमः १० ॐ सर्वात्मने नमः ॐ सर्वशास्त्रभृते नमः ॐ योगिपुङ्गव संसेव्यस्फुट पादसरोरुहाय नमः ॐ वेदान्तवेद्य पुरुषाय नमः ॐ वेदाङ्गाय नमः ॐ वेदसारभृते नमः ॐ सूर्येन्दुनयनद्वन्द्वाय नमः ॐ स्वयम्भुवे नमः ॐ आदिवैष्णवाय नमः ॐआर्तलोक मनःपद्म रञ्जि नमः ॐ ताऽत्मस्वरूपदृते नमः २० ॐ राजीवलोचनाय नमः ॐ शौरिणे नमः ॐ सुन्दराय नमः ॐ पुरुषोत्तमाय नमः ॐ समाराधनदक्षाय नमः ॐ स्थापकाय नमः ॐ स्थानिकार्चकाय नमः ॐ आचार्याय नमः ॐ त्रिजगज्जेत्रे नमः ॐ जगन्नाथाय नमः ३० ॐ जनार्दनाय नमः ॐ शतकोटिसहस्रांशुतेजो वद्दिव्यविग्रहाय नमः ॐ भोक्त्रे नमः ॐ गोप्त्रे नमः ॐअमरेन्द्राय नमः ॐ सुमेधो धर्मवर्धनाय नमः 397 ॐ क्षेत्रज्ञाय नमः ॐ पुण्डरीकाक्षाय नमः ॐश्रेष्ठगाम्भीर्य सद्गुणाय नमः ॐ जितेन्द्रियाय नमः ४० ॐ सुप्रदाय नमः ॐ अप्रमेयप्रतापनाय नमः ॐ अब्जहस्ताय नमः ॐ रमापुत्राय नमः ॐ मृगचर्माम्बराय नमः ॐ अच्युताय नमः ॐ पद्मोद्भवाग्रजाय नमः ॐ मुख्याय नमः ॐ धृत दण्डकमण्डलवे नमः ॐ वैखानसागमनिधये नमः ५० ॐ नैकरूपाय नमः ॐ निरञ्जनाय नमः ॐ गर्भचङ्क्राङ्किताधाराय नमः ॐ शुचये नमः ॐ साधु प्रकाशनाय नमः ॐ योगब्रह्मणे नमः ॐ परम्ब्रह्मणे नमः ॐ निरामय तपोधनाय नमः ॐ माधवाम्फ्रिुसरोजात पूजार्ह श्रीचतुर्भुजाय नमः ॐ अनघाय नमः ६० ॐ भगवते नमः ॐ विष्णवे नमः ॐविजयिने नमः ॐ नित्य सद्गुणाय नमः ॐ विराण्मानसपुत्राय नमः ॐ शङ्खचक्रधराय नमः ॐ पराय नमः ॐ क्रोदघ्ने नमः ॐ शत्रुघ्ने नमः ॐ दृश्य ब्रह्मरूपिणे नमः ७० ॐ आर्तवत्सलाय नमः ॐ कामघ्ने नमः ॐ धर्मकृते नमः ॐ धर्मविशिष्टाय नमः ॐ शाश्वताय नमः ॐ शिवाय नमः ॐ अव्ययाय नमः ॐ सर्वदेवेशाय नमः ॐ अचिन्त्यभयनाशनाय नमः ॐ भोगीन्द्राय नमः ८० ॐ भोगपुराय नमः ॐ आदिदेवाय नमः ॐ महात्मकाय नमः ॐ वैखानसमुनिश्रेष्ठनिधये नमः ॐ काञ्चनाम्बराय नमः श्रीविखनसाष्टोत्तरशतनामावळि 398मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ॐ नियमाय नमः ॐ सात्त्विकाय नमः ॐ श्रीदाय नमः ॐ तारकाय नमः ॐ शोकनाशकाय नमः ९० ॐ अर्चनाक्षमयोगीशाय नमः ॐ श्रीधराय नमः ॐ अर्चिश्शुभाय नमः ॐ महते नमः ॐ मुक्तिदाय नमः ॐ परमैकान्तिने नमः ॐ श्रीनिधये नमः ॐ श्रीकराय नमः ॐ शुभाय नमः ॐ चन्द्रिकाचन्द्रधवळमन्द हासयुताननाय नमः १०० ॐ वैखानसाय नमः ॐ विखनसाय नमः ॐ विखनसे नमः ॐ मुनिपुङ्गवाय नमः ॐ दयाळवे नमः ॐ सत्यभाषिणे नमः ॐ सुमूर्तये नमः ॐ दिव्यमूर्तिमते नमः १०८ इति श्री विखनसाष्टोत्तरशतनामावळिः. मरीचिप्रोक्त आनन्दसंहित यन्दु उपोद्घातभागमनु प्रथमभागमु सम्पूर्णमु. आनन्दसंहिता समाप्ता 399 श्री विखनसाष्टोत्तरशतनामानि (ईगावारिपालॆं स्तोत्रपाठमु) ॐश्रीमते नमः ॐविखनसाय नमः ॐधात्रे नमः ॐ विष्णुभक्ताय नमः ॐ महामुनये नमः ॐब्रह्मादीशाय नमः ॐ चतुर्भाहवे नमः ॐ शङ्खचक्रधराय नमः ॐअव्ययाय नमः ॐ विद्याज्ञानतपोनिष्ठाय नमः १० ॐसर्वज्ञानाय नमः ॐकनकाम्बराय नमः ॐ योगीश्वराय नमः ॐ वेदमूर्तये नमः ॐ पावनाय नमः ॐ वैष्णवोत्तमाय नमः ॐ कलादात्रे नमः ॐ क्लेशहराय नमः ॐ कलिकल्मषनाशनाय नमः ॐ धर्मरूपिणे नमः २० ॐहरिसुताय नमः ॐ कर्मब्रह्मदयानिधये नमः ॐ भृग्वादीनां पित्रे नमः ॐसर्वदात्रे नमः ॐनारायणाश्रयाय नमः ॐविख्यातनाम्ने नमः ॐ विमलाय नमः ॐ सात्विकाय नमः ॐसाथुधर्मवते नमः ॐसूत्रकृते नमः ३० ॐस्मृतिकृन्नेत्रे नमः ॐसर्वशास्त्रप्रवर्तकाय नमः ॐपरमात्मने नमः ॐमङ्गळगुणाय नमः ॐशान्ताय नमः ॐसर्वजगद्गुरवे नमः ॐश्रीशास्त्रकर्त्रे नमः ॐसुमतये नमः ॐचिन्मयाय नमः ॐश्रीपतिप्रियाय नमः ४० ॐसत्यवादिने नमः ॐदण्डहस्ताय नमः ॐसर्वलोकाभयप्रदाय नमः ॐपुराणाय नमः 400मरीचिप्रोक्ता आनन्दसंहिता ॐपुण्यचारित्राय नमः ॐपुरुषोत्तमपूजकाय नमः ॐसमूर्तामूर्तविधिकृते नमः ॐविष्णवे नमः ॐव्यासादिसंस्तुताय नमः ॐविष्ण्वालयार्चनविधेरध्य क्षाय नमः ५० ॐकमलेक्षणाय नमः ॐभुक्तिमुक्ति प्रदाय नमः ॐवेदवेदान्तेषु प्रसिद्धिमते नमः ॐपरतत्वविनिर्णेत्रे नमः ॐपारम्मातिकसारविदे नमः ॐभगवते नमः ॐपरमोदाराय नमः ॐपरमार्धविशारदाय नमः ॐ परात्परतराय नमः ॐशान्ताय नमः ६० ॐऋषये नमः ॐसत्याद्भुताकृतये नमः ॐभोधायनादिप्रणताय नमः ॐपूर्णचन्द्रनिभाननाय नमः ॐकश्यपात्रिमरीच्यादि मुनिमुख्यनिषेविताय नमः ॐस्वयम्भुवे नमः ॐस्वकुलत्रात्रे नमः ॐतुष्टिदाय नमः ॐपुष्टिदाय नमः ॐअनघाय नमः ७० ॐअप्रमेयाय नमः ॐदीनबन्धवे नमः ॐअनन्ताय नमः ॐनैमिशालयाय नमः ॐशरच्चन्द्रप्रतीकाशमुखमण्डल शोभिताय नमः ॐशुद्धस्फटिकसङ्काशाय नमः ॐस्वर्णभूषापरिष्कृताय नमः ॐअणूपमाय नमः ॐअतिगम्भीराय नमः ॐस्वर्णयज्ञोपवीतवते नमः८० ॐकुन्दतुन्दस्मिताय नमः ॐदामय नमः ॐकुण्डलालङ्कृताय नमः ॐप्रभवे नमः ॐकृष्णवैभवविदे नमः ॐधीराय नमः ॐकृष्णभक्ति प्रदाय नमः ॐमहते नमः ॐविरिञ्चनाय नमः ॐपञ्चमूर्तिविधानज्ञायनमः ९० ॐविधवे नमः 401 ॐस्वराय नमः ॐवेदज्ञाय नमः ॐवेदवादिने नमः ॐवेदमार्गप्रदर्शकाय नमः ॐवैखानसाय नमः ॐविखनसे नमः ॐनिश्चयज्ञानाय नमः ॐजितेन्द्रियाय नमः ॐविष्णुयाजिने नमः १०० ॐविप्रमुख्याय नमः ॐवैखानसजनाश्रयाय नमः ॐमन्त्रशास्त्रप्रभावज्ञाय नमः ॐदेवदेवजयध्वजाय नमः ॐरुरुवाहाय नमः ॐविबीजाय नमः ॐअतितेजस्काय नमः ॐनित्यशोभनाय नमः १०८ आनन्दसंहिता समाप्ता श्रीविखनसाष्टोत्तरशतनामानि