TODO: परिष्कार्यम्

SRI VENKATESVARA ORIENTAL SERIES No. 12 EDITOR-P. V. RAMANUJASVAMI, M.A. 21 VAIKHANASI YA KASYAPA-JNANAKANDA I/66 (KĀŚYAPA-SAMHITÃ) EDITED BY PANDIT R. PARTHASÁRATHI BHATTACHAR, Vaikhānasa Agama Paṇḍıt, Sri Venkateswara Oriental College, Tirupati „CHARYA KAU A A TIRUPATI 01.. LIBRARY A JIRAM * ATESVAR ORIENTAL INSTITUTE Q222:23 } 15448 24716 TIRUPATI TIRUPATI • TIRUMALAI-TIRUPATI DEVASTHANĀMS PRESS, 1948 Price Rs. G/ 24716 230 66 52~1385- 59 MANDIRAM MACHA KALA TIRUPATI. Go……..Dt..

• LIBRARYश्रीवेङ्कटेश्वर प्राध्यप्रन्थमाला, सं १२ प्रधानसम्पादकः परवस्तु बेङ्कटरामानुजस्वामी, एम. ए. श्रीमद्वैखानसे भगवच्छस्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डः ( काश्यपसंहिता) श्रीवेङ्कटेश्वर संस्कृत पाठशालायां श्रीवैखानस भगवच्छास्त्राध्यापकैः आकुलमन्नाडुमामाभिजनैः वैयाकरणपञ्चाननाद्युपाधिसमलङ्कृतैः पंडित रों. भ. पार्थसारथिभट्टाचार्यैः संशोधितः तिरुपति, तिरुमल तिरुपति देवस्थानमुद्रणालये मुद्राप्य प्रकाशितः १९४८ [ मूल्यम रू. ५-०.०. PLACED ON THE SHELP 21-6-96 Date……… 622223 Q222:23 15H 48 SRI VENKATESWARA CENTRAL LIBRARY & RESEARCH CENTRE, ACD No. 24.7.1.6. Date…. TIRUPATI,AMACHARYA MAL KALA INTRODUCTION. No…….. The Vaikhäuasas are a sect of Sri Vaisnavas exclu- sively privileged to offer worship in temples along with the Pancharatras. There is a Vaikhānasa Kalpa-sūtra attached to the Black Yajur Veda and these Vaikhanasas follow that Kalpa in the performance of their Vedic and domestic rituals. From the fact that there is a Kalpa-sūtra attached to the Veda, we may conclude that Vaikhānasas as a sect are very old. They are referred to, moreover, as a pious and orthodox sect of the Sri Vaisnavas in our ancient works on religion. Besides the Kalpa-sutra, the Vaikhanasas have a large religious literature of their own, specially relating to worship in temples, the chief among which are the Samhitas by Marici, Atri, Kasyapa and Bhṛgu. The temple of Srinivāsa at Tirumalai being a Vaikhanasa temple, the authorities took upon themselves the publication of ancient works belonging to that sect not already published elsewhere. The Vimānār cana-Kalpa by Marici has been first published by the Vicharanakartha of the temple. After the Sri Venkatesvara Oriental Institute, mainly devoted to research, was started in 1939 it took over the publication of the literature and published the Samürtärcanädhikarana of Atri in 1943 in the Sri Venkatesvara Oriental Series. The Jñanakanda of Kasyapa is now issued. The Editing work of the Vaikhanasa works has been entrusted to the Vaikhanasa Agama Pandit in the Sri Venka- tesvara Oriental College and the first two works were accordingly edited by the late V. Raghunathachakravarti Bhattachar who was Vaikhanasa Pandit till 1943. He was li assisted by other scholars in the Institute. The present work is edited by his successer in the college, Mr. R. Parthasarathi Bhattachar of Akulamannādu. An account of the manus- cripts used in the edition of the work is found in the Sanskrit Introduction by the Editor. An Introduction in English to the Samhitas comprising an account of the sect, the Vaikhānasa literature, the place of the Samhitas in it and other related literary and historical information is in preparation and will be published shortly as a separate volume. TIRUPATI 3rd Jan. 1948 P. V. RAMANUJASWAMI Director11 T: 11 ग्रन्थ परिचय : . श्रियः कान्ताय कल्याणनिधये निधयेऽर्थिनाम | श्रीवेङ्कटनिवासाय श्रीनिवासाय मङ्गलम || येन वेदार्थविज्ञेन लोकानुग्रहकाम्यया । प्रणीतं सूत्रमौखेयं तस्मै विखनसे नमः ॥ , श्रीवैखानस भगवच्छास्त्रसंहितास्वन्यतमायाः अस्याः ज्ञानकाण्ड संहितायाः निर्माता ’ कश्यपः पश्य को भवति यत्सर्वं परिपश्यतीति सौक्ष्म्यात इति निगम- निरुक्तनिजमहिमविशेषः तत्र भवान् काश्यपः परमर्षिरिति स च भगवतो विखनसः चतुर्षु शिष्येषु भृगुमरीच्यत्रिकाश्यपेष्वन्यतम् इति च तदीयप्रन्थसन्दर्भे- स्वसीयते । अस्यैव महर्षेः कृत्यन्तरे सत्य काण्डतर्ककाण्डौ ग्रन्थगणना याये भगवता मरीचिना परिगणितौ साम्प्रतमस्माभिर्नोपलभ्येते । शास्त्रमेतदधिकृत्य इतरैरस्य सतीयैः भृगुमरीच्यत्रिभिः बहुघः संहिताः प्राणायिषत । आसां चाप्तोपदेशमूलकत्वकथनाय शास्त्रावतारप्रकारो भगवता मरीचिना उपवर्णितः । यथा ’ वैखानसं महाशास्त्रं सर्ववेदार्थसार भृतमप्रतयैमनिन्दितं वैदिकैरुपसेवितं विगोराराधनं सर्वभूतहितार्थाय शाब्दं प्रमाणमवलम्ब्य विष्णुना विखनस उक्तम् । विखनसा मृग्वादीनामुक्त’ मिति (१०१ पटले ) । यथा बा काश्यपेन ’ तस्मादेवं विदित्वा लोकक्षयोद्भवपुण्यपापफलाधारसुखदुः खप्रवर्तनं पत्न्यपत्यधनादीनामसारतां च परिज्ञाय ऐहिकामुष्मिकज्ञानहेतुकमनश्वरमप्रभेद्यम - नादिमध्यान्तमा शाब्दं प्रमाणमवलम्ब्य तत्सारभूतं सर्वार्थसाधकं भुक्तिमुक्तिफल- प्रदमप्रतर्क्य मनवद्यमघौघघ्नं वैखानसमिदं शास्त्र’ मित्यादि (पुटे ३० ) । संहिता स्वेतासु प्रतिपादिता अंशाः चरितक्रियाज्ञानयोगात्यचतुर्विधविभा- जकोपाधिमन्तः सन्दृश्यन्ते । यथाह मरीचिः विमानार्चनाकल्पे ’ अथातो मरीचि मुनयः प्रणम्य चरितक्रियाज्ञानयोगेषु चतुर्षु पूजामार्गषु चरितं भगवता २ विखनसा सूत्रे विस्तरेण प्रणीतमन्यत्संक्षेपेणोक्तम् । तदुपन्यासो बहुप्रयोगक्रमेण क्रियामास्त्वया प्रणीतः । भगवन् ! तत्त्वज्ञानं योगं च श्रोतुमिच्छाम इत्ययाचन्त ’ ( ८५ पटले ) इति । तत्र चरितं नाम ‘गार्भैः होमैः जातकर्म चूडामौञ्जीनिबन्धनैः । बैजिक गार्भिकं चैनो द्विजानामपसृज्यते । स्वाध्यायेन व्रतैः होमैः विद्येनेज्यया सुतैः । , महायज्ञैश्च यज्ञैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः ’ ( मनुः २.८ ) इत्युक्त श्रौतस्मतिधर्मानुष्ठानमुच्यते । क्रियेति श्रीमतो नारायणस्य दिव्य मंगलविग्रह- सपर्योच्यते । तथा श्रीभागवते ’ क्रियायोगं समाचक्ष्व भवदाराधनं विभो । पुत्रेभ्यो भृगुमुख्येभ्यो यथाह भगवानजः ’ (स्कं. ११-२७-१) इत्यारभ्य ’ एवं क्रियायोगपथैः पुमान् वैदिकतान्त्रिकः । अर्चन्नुभयतः सिद्धिं मत्तो विन्दत्यभीप्सिताम् (४९) । इत्यन्तेन ग्रन्थेन विखनसा भृगुमरीच्यादिभ्यः उपदिष्टं भगवदाराधनमेव प्रपञ्चितम् । ज्ञानयोगौ प्रसिद्धौ । तत्र चरितं विस्तरेण श्रीवैखानसकल्पसूत्रे उक्तमिति ज्ञानापेक्षया योगा- पेक्षया च अभ्यर्हितत्वेन आसु संहितासु क्रियायोगप्रपञ्चस्यैव विस्तरेणोपन्यास: क्रियते। अभ्यर्हितत्वं चास्याभिधीयते, ’ तेष्वचनं सर्वार्थसाधनं स्यात् ’ इत्यारभ्य ’ एवं सदा ध्यातुमशक्यत्वात् प्रतिमादिषु पञ्चमूर्तिनामभेदैः समावाह्याभ्यर्चयेत् । एतत्स- मूर्तार्चनं सर्वसिद्धिप्रदत्वात् गृहे देवायतने वा समूतार्चनमेव कारयेत् । अन्यथा न परमं पदमवाप्नोति ’ ( मरीचिः ९६ पटले ) इत्यन्वयमुखेन व्यतिरेकमुखेनापि । किञ्च क्रियावतो ब्रह्मविद्वरिष्ठत्वबोधनेन अस्यैव क्रियायोगस्य अभ्यर्हितत्व- ख्यापनं उपनिषत्स्वपि दृश्यते । यथा मुण्डके ’ आत्मकीड आत्मरतिः क्रिया-३ वाने ब्रह्मविदां वरिष्ठ: ’ ( मु. ३-१-४ ) इति । अत्र क्रिया भगवदाराधनमेव । उपनिषदुपक्रमे तादृशक्रियायोगस्योपदेशपरम्पराराप्रसङ्गे तत्प्रत्यभिज्ञापकसामग्रीलाभात् । यथा ब्रह्मा देवानां प्रथमः सम्बभूव विश्वस्य कर्ता भुवनस्य गोप्ता । स ब्रह्म- विद्यां सर्वविद्याप्रधानामथर्वाय ज्येष्ठपुत्राय प्राह (मुं. १-१-१ ) इति । अयमर्थ:- ‘ब्रह्मा विखनाः ज्येष्ठपुत्राय अथर्वाय भृगवे सर्वविद्यानानां ब्रह्मविद्यां भगवदाराधन- रूपां प्राहेति गुरुपदेशपरम्परा पठिता । तथा श्रुतिरियमुपहिता च श्रीशास्त्रे । ’ ततः परं चतुर्वक्तो जटाकापायदण्डभृत् । नैमिशारण्यमासाद्य मुनिवृन्दनिषेवितम् । तपस्तप्त्वा चिरं कालं ध्यायंस्तेजक्षु वैष्णवम् । पश्चादपश्यद्विपणूक्तमागमं विस्तरात्तदा । संक्षिप्य सारमादाय शाणांल्लिखितरत्नवत् । वाता विखनसो नाम्ना मरीच्यादिसुतान्मुनीन् । अबोधयदिदं शस्त्रं साधकोटिप्रमाणक मिति । । ( नाय चिन्तामण्युपोद्घातः ) किञ्च पूर्वोक्तश्रुतिभ्यस्त्वाराधनमेव ब्रह्मविद्यन्यपि लभ्यते । तदेवोक्तं भग- वता बादरायणेन अपि संराधने प्रत्यक्षानुमानाभ्यामित्याराधनस्य ब्रह्मविद्यात्वम् ।

भगवदाराधनस्य यथा उत्तमब्रह्मविद्यात्वं तस्य विस्तरः भगवच्छ्रीनिवास मखि- वेदान्तदेशिकैरनुगृहीतोत्तमब्रह्मविद्याग्रन्थे द्रष्टव्यः । तादृशमाराधनं भगवद्दिव्यमङ्गलविग्रहसन्निधिमन्तरा न सेत्स्यति । यथाह भगवान्मरीचिः अथ भगवतः समाश्रयणं चतुर्विधं भवति । जपहुतार्च- नध्यानमिति । सावित्रीपूर्व वैष्णवीमृचमष्टाक्षरं भगवन्तं ध्यात्वाभ्यसेत्स जपः । अग्निहोत्रादिहोमाहुतम् । गृह देवायतने वा वैदिकन मार्गेण प्रतिमादिषु पूजयेत् तदचनम् । निष्कलसकलविभागं च ज्ञात्वा अष्टाङ्गयोगमार्गेण परमात्मानं जीवात्मना चिन्तयेत् तत् ध्यान ’ मिति । तेष्वचनं सर्वार्थसाधनं स्यादिति ( ९६ पटले ’ ततः तदचनप्रतियोगिदिव्यमङ्गलविग्रहस्वरूपं तत्र भगवतः सान्निध्यसङ्- क्रमप्रकार: भक्तितत्सर्वविशेषाणामर्चनाङ्गत्वञ्च प्रतिपाद्यते । यथा ’ सोऽव्ययः सर्व- व्याप्याकाशोपमः निष्कलः परमात्मा ज्ञानेन भक्तया च युक्तस्यान्तः सन्निहितो भवति । ‘आत्मा गुहायां निहितोऽस्य जन्तो:’ इति श्रुतिः । तस्माच्छक्तिमता तेन सकलं संङ्कल्प्य भक्तया मन्त्रैश्च प्रतिष्ठापिते बिम्बे भक्तानुकम्पया सकलः तद्विवे समाविष्टः देवः सन्निहितो भवेत् । अव्यक्तं शाश्वतमनादिमध्यान्तमतीन्द्रियं देवैरप्य- भक्ष्यं यद्वैणवं पदं तत्राप्तिफलं तदचन मिति (काश्यप ८३ पु.) । , अन्यत्र च ’ ब्रह्मादयोऽपि तद्रूपलक्षणनिश्चयं ज्ञातुमशक्ताः चित्तभित्तौ तद्रूपं भक्तितूलिकया सङ्कल्प्य वर्णैरावेष्ट्य आलोकयन्ति । तस्माद्भक्तिरेव कारणम् । अभीक्ष्णदर्शनयोग्यं तद्भगवद्रूपं कल्पये दिति (काश्यप. ७९.पु) । f अन्यत्र च अथातो भगवतो नारायणस्याकृतिलक्षणं व्याख्यास्यामः । यस्यास्यमग्निः द्यौर्मूर्धा खं नाभिः भूः पादं चक्षुषी अर्कनिशाकरौ दिक् श्रोत्रे ज्योतीं - प्याभरणानि उदधयोऽम्बरं भृतानीन्द्रियाणि अस्याकृतेः प्रमाणत्वं कल्पितं भृग्वा- दिभिः । तद्धेतुभिर्नावमन्तव्यममीमांस्यमाज्ञासिद्धमिति ज्ञात्वा तदुक्तविधिना कारयेत् ( काश्यप १०० पु. ) इति । समृतार्चनमेव कारयेदिति पूर्वं विहितभर्थमेव व्यतिरेकमुखेन समर्थयति श्रुतिः । यथा मुण्डके ’ नायमात्मा बलहीनेन लभ्यो न च प्रमादात्तपसो वाप्य लिङ्गात ’ ( मुं. ३ - २-४ ) इति । अलिङ्गादिति प्रतिमारहितादित्येव स्वारसिकोऽर्थः । सा च विष्णुप्रतिमेति च । यथोपबृंहितः काश्यपेन श्रुतेरस्या अर्थः । ‘विष्णुपूजाविहीने देशे विप्रो न जात्वपि वसेत् ’ ( काश्यप. १५ पु.) इति । तथा तस्मात सर्वप्रयत्नेन देवीभ्यां सार्धं विष्णुं भगवन्तं सुवर्णरजतताम्रादीना- मन्यतमेन षडङ्गुलादहीनमुपकल्प्य यथाविभवमाराध्य तत्प्रमुखे विधानेन हुत्वैवा- श्नीयात् । अन्यथा आत्मघाती भवति । विष्णुपूजाविहीनं यद्वेश्म तत्पक्कणैः समम् । तद्विप्रमुख्यैः न प्रवेश्यम्, तदधिपेन नासितव्यम्, न सम्भाष्य’ मित्यादि (काश्यप २९ पु) 6 यथा वा ‘गृहं श्मशानं तव बिम्बवर्जित ’ मित्यादि भागवतवचनम् ।f ५ तथाच मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु । ( ८-५४) ’ सततं कीर्तयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रताः । नमस्यन्तश्च मां भक्तचा नित्ययुक्ता उपासते ’ (९-४) इत्यादीनामर्चनाविधायकत्व एव स्वारसिक निर्वाहसिद्धिः । भक्तया उपासत इति भक्तियुक्तोऽचयेदिति । किञ्च ’ प्रवः पान्तमन्धसो धियायते महे शूराय विष्णवे चार्च’ तेति (ऋग्वेदसंहिता, मं १ सू. १९५ मं. १) श्रुतिप्रयोगरूपं ’ अथाग्नौ नित्यहोमान्ते विष्णोर्नित्याच’ इत्यारभ्य ‘भगवन्तं नारायणमर्चयेत्तद्विष्णोः परमं पदं गच्छतीति (४-१३)श्रीवैखानससूत्रमुपनिषत्कृत्य प्रवृत्तेऽस्मिञ्छास्त्रे प्रकृतार्चनानुबन्धिकृत्स्नप्रमेय- जातस्य व्याख्याकरणं नान्तरीयकं सम्पद्यते । ततः अर्चनार्थमर्चनीयदिव्यमङ्गल- विग्रहस्य सन्निधापने तस्य उपादानद्रव्यभेदेन निर्माणे प्रकारभेदः चित्रचित्रार्धचित्रा- भासभेदेन तन्निर्माणे प्रकारान्तरेण भेदः दिव्यमङ्गलविग्रहस्य आभिरूप्यसम्पादनाय तन्निर्माणोपयोगिदशताला दिमानकथनं तादृशविग्रहरक्षणाय देवायतनमण्डपगोपुर- प्राकारादिनिर्माणं तेषां दीर्घस्थित्युपकारक वृत्तिकल्पनं आल्याश्रयग्रामाग्रहारादि- निर्माणमित्यादय: प्रथमोपस्थिता विषया भवन्ति । अतश्च तादृशदिव्यमङ्गलविग्र- हस्य श्रीशास्त्रसिद्धं प्रतिष्ठापनं नित्यार्चनं त्रिविध उत्सवः नवविध स्नपनं तथात्र स्खलितेषु प्रायश्चित्तमित्यादयः अनन्तरमुपस्थाप्यन्ते । अन्तरा च प्रसङ्गात् काम्य- । कल्पाः अद्भुतसम्भवतच्छान्त्यादयः प्रकृता भवन्तीति उक्तविषयविभागेन संहिता व्याख्याताः । किच श्रीसूत्रे ’ विष्णोर्नित्या ’ चैत्यवत्यविष्णुशब्दं विवृणुते काश्यपः । यथा ‘अथ विश्वतश्चक्षुः विश्वतोमुखाङ्घ्रिहस्तं विश्वात्मकं विश्वगर्भ विश्ववेत्तारं विश्वेन्द्रियगुणाभासं विश्वेन्द्रियविवर्जितमनादिनिधनं व्योमाभं यद् ज्ञातृ ज्ञेयं ज्ञान- विहीनं ज्ञानघनं तदेव जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुर्यावस्थानगं बहि: प्रज्ञान्तः प्रज्ञप्राज्ञावस्थं वैश्वानरतैजसहृदयाकाशरूपेण स्थूलं प्रविभक्तमानन्दं भुञ्जानं ब्रह्म तुर्ये चतुप्पादमाम- नन्ति । तदेव ब्रह्म सत्त्वोत्कर्षनिकर्षाभ्यां प्राणिषु चतुर्धा भिद्यते सत्त्वतः पादतो- ऽर्धतः त्रिपादात्केवलात् । धर्मज्ञानैश्वर्यवैराग्यविषयाश्चतस्रो मूर्तयस्त्विमा भवन्ति । ii 1 ६ आसु मूर्तिषु कूटस्थः सूक्ष्ममूर्तिः सत्तामात्रः सोऽत्र परं ब्रह्म विष्ण्वाख्यः ’ ( कश्यप ५२ पुढे ) इति विष्णुः सर्ववेदान्तसिद्धं ब्रह्मैवेत्युक्तम् । स च विष्णुः श्रीसहाय एवार्चनीय इति तत्रैवोच्यते । यथा ‘प्रकृतिपुरुषा- वुभावनादी ताभ्यां लोकप्रवर्तनम् । विकारगुणास्सर्वं प्रकृतिसमुद्भूताः कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिः सा प्रकृतिः श्रीरिति व्याख्याता ’ ( काश्यप ५६ पु. ) इति । तथा मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वर ’ मिति तत्क्लेशसंश्लेषाल्लोकयात्रा- मला देवी । तस्मात्तमनयैव सह देवेशमर्चयन्ति परमयः । सा देवी श्रीरिति प्रोक्ता । सा प्रकृतिः सा शक्तिः । तदभिन्नाः स्त्रियः सर्वाः पुरुषास्तदभिन्नाः सर्वे । ताभ्यां स्थितिः । तस्मात्सहैवाचये ‘दिति (५२). 4 6 विष्णोर्नित्याची सर्वदेवाच भवतीति सूत्रम् । तत्र विहितमर्चनं । साकलमेव । पडङ्गुलादहीनं तद्रूपं कल्पयि’ त्वेत्युक्तत्वात् । उक्तं च ’ मानसी होमपूजा च बेरपूजति सा विधा’ इति त्रेधा ’ अमूर्त समूर्त’ मिति द्वेधा चार्चनम्। समृर्तमिति विम्बार्चनमुच्यते । तथा चोक्तम् ’ अर्चनं द्विविधममूर्त समूर्त चेति । अग्नौ हुतममूर्त समृर्त तद्विम्बेर्चनम्। समूर्ते चक्षुर्मनसोः प्रीतिः सदा संस्थितिश्च’ (काश्यप २ पुटे ) इति । ‘भक्तथा भगवन्तं नारायणमर्चये’ दिति सूत्रे भक्तेरर्चनस्य सन्निहितोपकारक- त्वबोधनात् भक्तिप्रशंसा बहुशः तत्र कृता दृश्यते । यथा ‘तपोभिः कर्मभिः पुण्यैर्वान्यैः नाप्नुयाद्वैष्णवं पदं भत्तयैव निनयेन्नान्यैः । भक्तिरेव परा पुण्या भक्तिरेव शुभप्रदा । तृष्णा वैतरणीयानं संवर्त कातिवृष्टिरक्षा कामहालाहलाम्न्यमृतधारा सङ्कल्पबीजहा देहबन्ध- मोक्षप्रदायिनी सङ्कल्पकण्टकाविद्धविशल्यकरणी योगर्थ्यङ्कुरवर्धनी अस्मिक्रकचच्छेद- रोपसञ्जीविनी दुःखत्रयजालभेदिनी सुखचिन्तामणिप्रदा स्मर्तॄणां भक्तिः ( काश्यप ३० पुढे ) इति । ‘परमं पदं गच्छ’ तीत्यस्य विवरणं च । यथा ‘सर्वदेवमयस्य देवेशस्यार्चनं सर्वशान्तिकरं वेदानां वैदिकानामप्यभिबृंहणम् । एतदेवं यत्नेनापि भक्तघा यः कुर्यात् स पुत्रदारक्षेत्र मित्रस्वकुलपशुभृत्यवाहनादिसमृद्धिं सुवर्णरत्नधान्यादिसर्वसम्पदं व्याध्याद्यशुभनाशनं च लब्ध्वा अभीष्टानि सर्वाणि सुखानि इह लोके चिरमनुभूय तदव्ययं शाश्वतं देवैरप्यनभिलक्ष्यमतीन्द्रियं वैष्णवं परमं पदं गच्छति । तस्यैक-विंशतिपितरः पूर्वजाश्च एकविंशत्यपरजाताश्च विष्णोर्लोके महीयन्ते ’ ( काश्यप १०१ पुढे ) ’ इत्यर्चकस्य सर्वोतर मैहिकभोगानुभवमुक्ता भगवत्यदप्राप्तिरप्युदिता । तथा महाप्रतिष्ठान्ते च ’ समाप्ते वैष्णवयागे भोगैश्वर्यं प्रतिष्ठिते त्यक्ता कलेबरं सद्यः शङ्खचक्रधरः श्यामलानश्चतुर्भुजः श्रीवत्सवक्षाः भूत्वा वैनतेयभुजमारूढः सर्वदेवनमस्कृतः सर्वान् लोकानतीत्यासौ विष्णोः सायुज्यमानुयात् । अन्यलोक - गताः सर्वे पुनरावर्तिनः विष्णुलोकगतानां नास्त्यावृत्ति: ’ ( कश्यप ३० पु. ) इति परमपदस्यापुनरावृत्तिलक्षणत्वं च प्रतिपादितम् । तथोक्तं गीतासु ’ आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन । ’ मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ’ ( ८-१६) इति । मामुपेत्य तु कौन्तेय दुःखालयमशाश्वतम् । नामुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः ’ ( ८-१५) इति च । ‘गृहे देवायतने वा’ इति सूत्रादिदमर्चनं गृहार्चनमालयार्चनमिति द्वेधा अनुष्ठीयते । गृहेषु गृहिभिः आलयेषु तदधिकारिभिश्च । तद्विस्तरस्तु व्याख्यातः । यथा ’ आत्मार्थं वा परार्थं वा गृहे देवालयेऽपि वा । अर्चनं वासुदेवस्य लक्षकोटिगुणं भवेत् । उत्कृष्टः परशब्दोऽयं परार्थो मोक्षवाचकः । मुमुक्षूणां मोक्षदानात् परार्थ इति कथ्यते । स्वार्थं गृहार्चनं प्रोक्तं परार्थं त्वाल्यार्चनम् । परार्थं स्याज्जगच्चक्षुः स्वार्थं स्यात् गृहदीपिका’ इति । अर्चनानवनीते २ पुढे ). गृहार्चनं तु चरितानुगृहीतत्वेन आल्यार्चनमेवात्र संहितासु प्रपञ्च्यते । ? इदं पुनरर्चनं द्वेधा धा वा विभक्तं परिदृश्यते । ‘वैखानसं पाश्चरात्र मित्याद्ये वैखानसं पाञ्चरात्रं भागवतमिति द्वितीये च स विभागो ज्ञेयः । यथा काश्यपीयें ‘वैखानसं पाञ्चरात्रमिति विधानद्वयं विष्णोस्तन्त्रम् । वैखानसं सौम्य - माग्नेयं पाञ्चरात्रम् ’ ( पु. १७१ ) इति । यथा वा मरीचिसंहितायां विमानार्चनाकल्पे ‘वैखानसं वैदिक वैदिकैरचितमैहिकामुष्मिक फलप्रदं पाञ्चरात्रमाग्नेयम वैदिकमामु- प्मिक फलप्रदम् । सौम्यं सर्वत्र सम्पूज्य ‘मिति ( मरीचि ७७ पटले ). darai पाञ्चरा तथा भागवताभिध मिति. तथा क्रियाधिकारे भृगुः | तथा श्रीभागवते इत्यारभ्य f ‘वैदिकः तान्त्रिको मिश्र इति मे त्रिविधो मखः । त्रयाणामीप्सितेनैव विधिना मां समर्चयेत् ’ (११-२७-१०) एवं क्रियायोगपथैः पुमान् वैदिकतान्त्रिकैः । ः। अर्चन्नुभयतः सिद्धिं मत्तो विन्दत्यभीप्सिता मित्यन्तम् (४९). वैदिक ’ मित्यनेन बुभुक्षूणां मुमुक्षूणां च श्रौताग्निहोत्रफलसाधनत्वमपि वैखानसार्चनस्य निरूप्यते सूत्रकौरैरेव । ’ यज्ञेषु विहीनं तत्सम्पूर्णं भव तीति (प्र.४-१३ ). तथा काश्यपेनापि ’ अतस्तद्ग्रामवासिनां यजमानस्य राष्ट्रस्य च सामा- न्यमग्निहोत्र’ मिति ( काश्यप २५ पुढे) तथा तेनैवान्यत्र ’ तस्मादालये विधिना विष्णोः नित्याच नमनाहिताग्नीनामग्निहोत्रसमादेतच्चाग्निहोत्रफलं ददाति । आहि- ताग्नीनामप्येतत्सर्वप्रायश्चित्तहेतुकं सर्वकामावाप्त्यर्थं च द्वितीयं भवति । यतो यजमानमरणेप्याल्यार्चनं भूम्यामन्यैरविच्छिन्नं प्रवर्त्यते । ततः शाश्वतं तिष्ठेत् । एतन्नित्यं परमं पुण्यं भक्तया यत्नतः कुर्यात् । ग्रामादिषु चैतद्रास्तुनिवासिनां सामान्यमग्निहोत्रं सर्वसम्पत्करमिति ब्रह्मा चाशंसत्’ इति । ( काश्यप २ पु. ). ‘वैदिकै ‘रिति वैखानससूत्रोक्तवैदिकसकलसंस्कारशालिभिरित्युक्तं भवति । उक्तं च वैखानसान् प्रस्तुत्य श्रीमद्वेङ्कटनाथवेदान्तदेशिकेन ’ दृश्यन्ते ह्येते वंशपरम्परया वेदमधीयाना वैखानससूत्रोक्तवैदिकसकलसंस्कारशालिनः वर्णाश्रमधर्म- कर्मठा भगवदेकान्ता ब्राह्मणाः ’ इति ( न्यायपरिशुद्धौ शब्दखण्डे १ आह्निके १९६ पु. श्रीरङ्गमुद्रणे ). किञ्च वैखानसपाञ्चरात्त्रशास्त्रयोः प्रक्रियाभेद इव ’ वैदिकैः दीक्षितः ’ इति प्रतिनियताधिरिकत्वस्यापि सिद्धत्वात् वैदिकशब्दो दीक्षितेतरत्वमभिदधाति । एवञ्च पाञ्चरात्रशास्त्रस्यासाधारण्येन पञ्चसंस्कारदीक्षाया विहितत्वेन पाञ्चरात्रशास्त्रो -क्ततादृशदीक्षाविरहितैरित्यर्थान्तरं च ’ वैदिकै’ रित्यनेन सिध्यति । उक्तं च निगमान्तमहा देशिकेनान्यत्र ’ त्वां पाञ्चरात्रिकनयेन पृथग्विधेन वैखानसेन च पथा नियताधिकाराः । संज्ञाविशेषनियमेन समर्चयन्तः प्रीत्या नयन्ति फलवन्ति दिनानि धन्याः इति ( शरणागतिदीपिका श्लो. ३२ ). , उक्तं च श्रीमद्भिः गोष्ठीपुराभिजनैः ‘विष्णुतन्त्रविभागप्रकरणे वैखानसाद्भेदकत्वेन दीक्षायोग उक्तः । दीक्षा पञ्चसंस्काररूपापीति । अत्र ईश्वर- संहिताश्रीप्रश्नसंहितादिषु व्यक्तम् । आनन्दसंहितायाम् श्रीनित्योक्ताराधनस्य ‘वैखानसकुले जातः पाञ्चरात्रेण दीक्षितः । वै न दीक्षितो न जातो वै स वै देवलकः स्मृतः । पाञ्चरात्रविधानज्ञो दीक्षाविरहितोऽर्चकः । कल्पदेवलक’ इति दीक्षारहितपाञ्चरात्रोत्ताराधनस्य निषेधात् पाञ्चरात्रमूलकत्वेनोक्तत्वात् तदर्थं पञ्चसंस्कारस्यैव सर्वैरप्यङ्गीकारात् तस्य दीक्षात्वमवश्याश्रयणीयम् । दीक्षाशब्दस्थाने ’ शङ्खचक्रातिभुजान् गृह्णीयादन्यसूत्रिण ’ इति शङ्खचक्रानकथनाच्च तदभावः स्पष्टमवसीयते । तापविधायकानां पञ्च- संस्कारान्तर्गतता पपरत्वेन तदतिरिक्त केवल तापविधिः तत्प्रयोगविधिरित्यादिकं नास्ति । दीक्षाशब्दस्य सङ्कोचें प्रमाणाभावः । सामान्ये पक्षपातात् । एतेषु नाविश्वसितव्यम् । बहुष्वद्यापि दर्शनात् । न्यायपरिशुद्धिश्रीपाञ्चरात्ररक्षादिषूदाहरणाच्च । एतद्विरो- धिवचनानि पूर्वापराप्रदर्शनात् कुत्राप्यनुदाहरणात् सच्चरित रक्षायामधि- कारान्तरयोरिव सुदर्शनादिधारणविधानाधिकारे अनुपन्यासाच्च शङ्कास्प- दानि । सामान्यप्रवृत्तवचनानि च उत्सर्गापवादन्यायात् ’ सात्त्वतं विधि ’ मिति विशेषवचनदर्शनाच्य सङ्कचितानि । वचनाभावेऽपि विशेषविषय आचार एव सच्च- रित्ररक्षोक्तन्यायेन शान्तविरोधः स्वविषयं व्यवस्थापयति । नित्यत्वमर्चनाङ्गत्वं च अधिकारिभेदप्रयोगभेदनियतमिति न हानिः । मुमुक्ष्वधिकृतानि पञ्चसंस्कारवचनानि उभयप्रधानान् वैखानसान् नाधिकुर्धन्ते इति ।

१० अतश्च वैदिकाधिकारिण्यस्त्वेता : संहिताः भवन्ति । संहितानामासां विद्यास्थानेषु कुल वा अनुप्रवेश इति चेत् स्मृतित्वेन प्रामाण्यं निरधारि न्यायपरिशुद्धौ । यथा ’ ननु च भार्गवादीनि न तावत् कल्पसू- त्राणि तथाऽनभ्युपगमात् अप्रसिद्धेः अयुक्तेश्च । न स्मृत्यन्तराणि । मन्वादिप्पा - ठात् तद्वत्प्रसिध्द्यभावाच्च । न च स्वतन्त्रतन्त्रान्तराणि । साङ्ख्ययोगादिसहपाठा- दर्शनात् । वैखानसानुवर्तनाच्च । तत्कतमां विधामवलम्व्यामीषां प्रामाण्यमुच्यते ? मन्वत्रिभार्गवादिवत् नारदीयादिवच्च धर्मशास्त्रतयैव तेषामपि प्रामाण्यम् । अष्टा- दशपरिगणनस्योपलक्षणतायाः प्रामाणिकैरभ्युपगमात् । स्मृत्यन्तरेषु देवोत्सवादिप्रप- श्चनं नास्तीति चेत् । मा भृत् प्रपञ्चनम् । स्वरूपं तावदनुज्ञातं तत्प्रपञ्चनपराणामिति । ( १९५ पुढे ). विशेषतश्चास्मिन् ज्ञानकाण्डे . १.) वास्तुविधानव्याख्यावसरे ‘तत्र वैष्णवं ब्राह्म रौद्रं गारुडं मौतिकमासुरं राक्षसं पैशाचमति नवविधो देशः । तत्र रूढतरुजन्तुगन्धरसैः परीक्ष्याहरेत् ’ ( १४ पुटे) इत्यध्यायेनोक्तं वस्तु अपूर्वमतिमनोहरमुपलभ्यते । प्रकारान्तरेण संवा- दस्त्वस्य चतुर्धा देशविभागः ‘तोल्काप्पिय’ (vi) मिति दामिडलक्षणयन् दृश्यते । २.) आलयं निर्मित्सुः यथा स्वं रिक्थं विभजेत तत्प्रकार उपदिश्यते । स्वार्थं विभागं कृत्वा एक कुटुम्बभरणार्थमाहृत्य द्विभागं दत्वा तेनैव विधानेन विमानमुपकल्प्येत्यादि ( ३१ पु. ). ३) अनाढ्यस्यापि परहस्तैः याच्ञालन्धार्थैश्च भगवन्मन्दिरनिर्माणे अनुमति- दीयते । यथा ’ अशक्तश्चेत् स्वयं सम्पादयितुं राज्ञा आढयैः ग्राममुरख्यैः वणि- म्भिरनुलोमैश्च कारये दिति (पुटे ३१) तथा ‘पूर्वमेव सुपर्याप्तं भोगं कृत्वा बाला- गारे भगवन्तं प्रतिष्ठाप्यारम्भणं यत्तत्सामृतं बालागारं विना विमानमात्रमेव कृत्वा स्वार्थैः याच्ञालब्धार्थैश्च कृत्वा बेरादीन् कल्पयेदेत्तद्धारकमित्येतयोरेकमा लम्ब्या- रमेत’ ( पुढे ३२ ) इति । अयमेव हारकपक्षः श्रीभागवते मदर्चां संप्रतिष्ठाप्य मन्दिरं कारयत् दृढम् ’ (स्कं ११.२७- ५० ) इत्यत्र११ परामृश्यते । इदं च रहस्यमद्यावधि व्याख्यातृभिः न परामृष्टमिव भाति । यतोऽल काचन व्याख्या ‘मन्दिरं कारयित्वा मदच संप्रतिष्ठापये ‘दिति वाच्ये वैपरीत्योक्तिः मन्दिरे अवश्यार्चाप्रतिष्ठाज्ञापनाय ‘भवापवर्गों भ्रमतो यथा भवे’ दितिव’ दिति । ( दीपिकादीपिनी टिप्पणी - क्रमसन्दर्भश्च आलयरक्षणार्थं विविधवृत्तिकल्पनप्रकारः उपदिश्यते । यथा ‘तत्र बहुशः तूणीं कर्षयित्वा बोजानुत्वा पुरतस्तत्कममार्गेण भोगैश्वर्यवशादर्चनस्नपनोत्सव - बल्यर्थमेतावत् पुष्पगन्धानुलेपनार्थमेतावत् विष्णुपञ्चदिनपूजार्थमर्चनादक्षिणार्थ- मेतावत् शुश्रूषाकारिणामेतावत् वादित्रजीविनां भक्तानामतिथीनामेतावत् शिष्या- णामध्येतॄणामेतावत् अप्सरसां गायकनर्तकवादनकानां विपञ्चीरववादिनां मई- लकानामेतावत् खण्डस्फुटितनिवृत्त्यर्थं नवकर्मक्रियां प्रत्युपकारिणां दानार्थमेताव- दिति निश्चित्य तं सर्वं पूर्ववत्ताम्रपत्रेऽर्पयित्व | सीमाविनिर्णयं कृत्वा आचार्यमर्चकं वा वस्त्राङ्गुलीयककुण्डलादिभिरलङ्कृत्य तद्धस्ते सोदकं दद्यात् । एतत्सर्वेषामेव भव’ तीति ( पुढे ३२ ). अयमेव विषयः पुनर्दाढर्यायोपन्यस्यतेऽन्यत्र । यथा ‘प्रति- ष्ठान्तप्रभृति नित्यमहीनमविच्छिन्नं समयं चिरकालार्चनं यथा गच्छेत्तथा दीर्घस्थिति- मविरोधात्समवेक्ष्य नानाविधभूमिभोगानत्यन्त पुष्कलान् यत्नेन भगवत्पूजनार्थं तत्पूजकानामाचार्यादीनां नित्यदक्षिणार्थं च कल्पयित्वा देवस्य परिच्छदांध दत्वा तथैव चिरकालं नित्यार्चनं कारयेत् । चिरकालार्चनेन अभीष्ठान् सर्वान् कामान् चिरमवाप्नोति । तथा भोगम् । अज्ञानादर्थलोभाद्वा न कुर्यात् चेत् महादोषो भवेत् । देवार्थं कल्पितं हिरण्यपशुभूम्यादि सर्वमन्यद्रव्यं च विष्णोरिदमिति संचिन्त्य आचार्यहस्ते अर्चकहस्ते वा जलेनैव दद्यात् । तत्सर्वं विष्णोत्तमेव भवेत् ’ ( पुढे १०१ ) इति । ५) विप्रेभ्यो ग्रामगृहादिदानप्रकारोपदेशो यथा ’ सर्वदेवमयं तेजो वैष्णवं तद्विरूप’ मितीत्यारभ्य ‘सुप्रसन्नान् वैष्णवान् विमानाहूय देववत्तानभ्यर्च्य तेभ्यो- नृपाज्ञया ग्रामादिप्रान्तानभिज्ञाप्य अनुमान्य स्थलवल्मीका ङ्घ्रिपारामतटाकड्दन- पकुल्यादिभिः सीमां विनिश्चित्य तत्र तुषाङ्गारशर्करायोमलसिकतादीन् खनित्वा - १२ यित्वा करेणुनावयुत्य च विख्याप्य राज्ञः साम्राज्याब्दाश्रयना मविप्रनामादिकं ताम्रपत्रतले लिखित्वापयित्वा ददे ’ दिति ( पुढे १९). ६) दत्तापहारनिन्द्रा यथा ‘सुरविप्रक्षेत्र गोप्पदं वापि यो हन्यात् त्रिसप्त- नरकान् घोरान् गत्वा भृयः तिरश्चां गतिसहस्रमवाप्नुयात् । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन विषवदिसमं राजा सुरब्राह्मणदत्तं परिहरेदिति विज्ञायते ’ ( पुढे २६ ) इति । 1 ७) दत्तस्य नाशापहारादिषु पालने फलविशेषकथनं यथा यत्नादप्येतत्पा- नमुपधिकवर्धनं वा यः कुर्यात् सोऽपि प्रथमेष्टकादि सर्वकर्मफलं लभते । ( पुढे १०१ ) इति । ८) भगवतो विभवावतारनिमित्तोपदेशो यथा यदा ग्लानिः धर्मस्य परि- पालनाथ नारायणाद्भगवतः प्रत्यंशरूपाणि युगे युगे प्रजातानि भवन्ति । तानि रूपाणि संस्थाध्यार्चये ’ दिति ( पुढे. ५४ ). ९) महर्षेः सहजवामाधुरी यथा ‘इन्दिरेशस्य मन्दिरं सुन्दरं कृत्वा (२९) ’ बालकै वालुका कल्पितमध्यधौघध्वंसकृत् ’ ( ३० ) इत्यादि । १०) ग्रन्थान्तरसंवादो यथा श्रुतिः श्रुतयो वदन्ति इति ब्राह्मणम् केचित्, अन्ये, इति भृगुः इत्यङ्गिराः, इत्यात्रेयः, इति भृम्वत्रिमरीच्यादयः, ब्रह्मवादिनो वदन्ति, ब्रह्मा चाशंसत्’ इत्यादयः सन्दृश्यन्ते । तद्विवरणन्तु ग्रन्थविस्तरभिया नाव विलिख्यते । ११) पिष्टपशुसाध्य : विष्णुयागोऽत्र प्रसिद्ध : ( ९९ अ ) । तथा काम्यकल्पेषु सर्वार्थसाधन: पौण्डरीककल्प उपदिष्टः ( ५-८ अ ) । तथा श्रीमदष्टाक्षरमहामन्त्र - करूपश्च ( १०६-१०८अ. ). १२) अत्रोक्तप्रकारस्यैव भगवतो नित्यार्चनस्य भगवदर्चाप्रकरणमिति नाम्ना सम्भवति स्फारः प्रचारः । संहितान्तराणीवेयमपि संहिता मन्त्रपाठक्रमं नानुरुन्धे । तथाऽत्र मन्त्र- प्रतीका अपि तत्र तत्र भिन्नानुपूर्वीवन्तश्च दृश्यन्ते । तद्विचारस्त्वस्माभिः मन्त्र- भाष्यमुद्रणावसरे परामृश्य निरूपयिष्यते ।अत्रायं सङ्ग्रहः अभ्यर्हिता धारादुपकारकक्रिया सन्निपत्योपकारकक्रियात इत्यत्र न संवि- वाद: । कुरुते धानापन्नां क्रियां संसिद्धिसम्पादकतया शास्त्रम् । तदा ह्यभ्यर्हितां क्रियामलङ्कुरुते कैमुतिकन्यायोऽपि । असति बाधके समानाधारविष- यकज्ञानक्रिययोः भवत्यविनाभावः । सोऽपि दरीदृश्यते ह्यन्वयतो व्यतिरेकतश्च । अकारकत्वसद्रारकत्वाभ्यां हि विशेषः । स च व्यक्तीभवति चरमकाष्ठायाम् । अनु- भूयते च रागहसनादिषु तथा । अतश्चरमपर्वतापन्नं ज्ञानं नान्तरा स्थास्यति क्रियायो - गम् । नानैकान्तिकताऽत्र । सैव परिपूर्णशेषवृत्तिः । तथैव भाष्यकारः । अतस्तदत्रैव परिसमाप्यते । तथैवानुगृह्णाति भगवान् श्रीविखना महर्षिः । इत्थं ज्ञानस्य क्रियायोगे परिसमाप्तौ तात्पर्यादन्वर्थता ज्ञानकाण्ड इत्याख्याया इति साधारण्येन सगृहीतो ग्रन्थपरिचयः विद्वद्वयः उपायनीक्रियते । किश्च Į कि ’ अरायिकाणे विकटे गिरिं गच्छ सदान्वे शिरिंबिठस्य सत्त्वभिः । तेभिष्टा चातयामसि ’ ( ऋक् संहिता मं. १०. सू१५५. मं १ ) इत्यादिश्रुत्यु - पगीयमान वैभवस्य श्रीमदखिलाण्डको टिब्रह्माण्डनायकस्य श्रियः पत्युः परब्रह्मणः परम- पुरुषस्य श्रीवेङ्कटाद्रिशिखरशेखरायमाणस्य वैखानसमुनिश्रेष्ठपूजिताङत्रियुगस्य श्री - श्रीनिवासस्यावतारस्य आराधनादिकमिदमेव शास्त्रमनुसृत्य सदा प्रचलतीत्यतः शास्त्रस्यास्य महिमातिशयप्रकटने प्रमाणान्तरं नापेक्ष्यते । ऋगियं च महद्भिर्व्या- ख्यायते । यथा - वेदपुरुषः पुरुषार्थकामुकमुद्दिश्यात्र हितमुपदिशति । हे पुरु- पार्थकामुक ! अत्र सन्दर्भानुरोधात् त्वयीति शेषः । त्वयि अरायि रैशब्द: ऐश्वर्य- वाची ऐहिकैश्वर्यरहिते आमुष्मिकैश्वर्यरहिते वा । काणे बाह्यदृष्टिशून्ये आन्तरदृष्टि- शून्ये वा । विकटे विशिष्टतापत्रयशालिनि । ‘सर्वपापानि वें प्राहुः कटस्तद्दाह उच्यते इति वेङ्कटपदनिर्वचनानुरोधेन कटशब्दस्य दाहपरत्वादयमेवार्थः । सदान्वे दानवैः सहिते दानवशब्दस्य दान्व इति व्यत्ययः छान्दसः । दानवैः ऐहिक पुरुषार्थविरो- धिभिः आमुष्मिक पुरुषार्थविरोधिभिर्वा सहिते सति । शिरिंबिठस्य श्रीपीठस्य श्रीनि- वासस्येति यावत् । अत्र शिरिमिति बिठस्येति च व्यत्ययः छान्दसः । गिरिं वेङ्कटा- चलं गच्छ । उक्तसर्वानर्थपरिहाराय गच्छेत्यर्थः । तत्र गमनमात्रेण कथं तत्परिहार इत्याशङ्कायामाह । शिरिंबिठस्य श्रीनिवासस्य सत्त्वभिः पुरुषैः सर्वोपचार- 111 १४ क्रियानिरतैः पुरुषैः सदा सन्निधानवर्तिभिः परमैकान्तिभिः अन्तरङ्ग- पुरुपैरिति यावत् । शिरिं चिस्येत्युभयत्रान्वयः । सत्त्वभिरिति व्यत्ययः छान्दसः । तेभिः तैः तथात्वेन लोकशास्त्रयोः प्रसिद्धैः तदीयैरित्यर्थः । अत्रापि व्यत्ययः छान्दसः । वा त्वां चातयामसि अनिष्टनिवारणं याचन्तं कारयामः । भग- वतः श्रीनिवासस्य सन्निधौ तदीयैः अनिष्टनिवारण प्रार्थनां कारयितुमिच्छाम इति यावत् । ‘चते, चदे, याचने ( भ्वादि पर. ) इति धातोः ण्यन्तात् लडुत्तमपुरुष- बहुवचनम् । इदन्तीम ‘सीति ( पाणनि ७-१-४६ ) इकारः छान्दसः । ’ अत्रा- नादिसंसारप्रवाहसमापतितानेिष्टनिवारणकामुकाः पुरुषाः श्रीवेङ्कटाचलं गत्वा तन्निवासरसिकस्य भगवतः श्रीनिवासस्य सन्निधौ सर्वोपचारक्रियानिरतान् सदा सन्निध्यनवर्तिनः परमैकान्तिनः अन्तरङ्गपुरुषान् तदीयान् भगवतः श्रीनिवा- सम्य सन्निधौ मदीयामनिष्टनिवारणप्रार्थनां श्रावयतेति प्रार्थयन्ते । ते च महाभागाः तथा तस्य भगवतः श्रीनिवासस्य सन्निधौ एकान्तसेवाद्यवसरे चापन्नानामापन्निवारण- प्रार्थनां श्रावयन्ते। स च परमदयालु भगवानन्तरङ्गपूरुषमुखात् तां श्रुत्वा अनिष्टनिवा- र भक्तानामनुपदमेव करोतीति सम्प्रदायः । अत्र ’ त्वं वेङ्कटाचलं गत्वा भगवन्तं तदीयानाराधकमहाभागान् श्रीवैखानसानू द्वारीकृत्य अनिष्टनिवारणं या चेति विधिर्विवक्षितः | अब ‘अरायि काणे विकटे गिरिं गच्छेति तं विदुः, एवं वेदमयः साक्षाद्गिरीन्द्रः पन्नगाचल: ’ इति भविष्यपुराणान्तर्गतश्रीवेङ्कटाचलमाहात्म्यपरभागः ’ अर्थ मन्त्रः श्रीवेङ्कटाचलार’ इत्युपबृंहयति । ’ इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंह- येत् । विभत्यश्रुताद्वेदो मामयं प्रतरिष्य’ तीति । अतस्तन्निवासरसिकस्य भग- वतः श्रीनिवासस्याचवितारस्य महिमानमवयोधयतीयं श्रुतिरिति स्पष्टमवसीयते ’ इति । एवं च तापत्रयाभिभूतैरमृतत्वाय श्रामहाविष्णुरेवाराध्य इत्यादि । अत्र श्रीमद्भिः परवस्तु वेङ्कटरामानुजस्वामिभिः मान्य डैरेक्टर महाभागैः श्रीवैखानस वाङ्मयसामान्यविमर्शरूपा का चन समग्र सामग्रीसंवलिता कृति : आंग्ल- भाषामयी निर्मिता अचिरादेव मुद्राप्य प्रकटीकरिष्यत इति महदिदं हर्षस्थानम् । ततो विशेष अवसेयाः । यावदुपलब्धि सम्पादितेषु यथामनि परामृष्टेष्वपि बहुषु मातृका कोशेषु प्रायः सर्वत्र ग्रामालयविम्ब निर्माणकल्पकशिल्पभागेषु विशेषतश्च शुद्धपाठसाधने१५ संभृतो महान् क्लेशः । कथं चिन्निर्वृतेऽपि मुद्रणे तत्र बाढमकृतार्थ एव अवशिष्ये इत्यनुवर्तत एव क्लेशः । तत्रोपयुक्तमातृका कोशविवरणं चान्यत्र निरूप्यते । अस्य ग्रन्थस्य संस्करणे परमकृपया मातृका कोशदानेनोपकृतवतां ग्रन्थाधि- कारिणां श्रीश्रीनिवास दिव्य कोशागारद्रव्यदापनेनोपकृतवतामालायाधिकारिणां ग्रन्थ- परिशोधनाय सर्वविधावकाशदानेनोपकृतवतां डैरेक्टरर्महाशयानां अतिमनोहराकारेण मुद्रण कार्यनिर्वाहकाणां मुद्रणालयाधिकारिणां च अत्यन्तं भवामि कृतज्ञताभाजनम् । मानुषिकाज्ञानजनिताननवधानजनितांश्च दोषानल मर्षयन्तु सहृदयाः इति च प्रार्थये । सर्वजिद्वत्सर निजश्रावणशुक्लपूर्णिमा भानुवासरः सज्जनविधेयः पार्थ सारथिः आकुलमन्नाडुग्रामाभिजनः क्रमाक्रः. सङ्केताक्षराणि वस्तु तालपत्र कागज वा. लिपिः. १६ पत्राणि पुटानि वा. ताल आंध्री 219 प. पतयः. 10 अत्र परामृष्टमातृका- परिमाणम्. विस्तीर्णम् #alizate 147 × 14" 108 er. 1 Is 6 2 क- 1 85 प. 8 | 16 x 13.08 अ. 1) " 3 ख काग देवना 362 पु. 17 Fe 1 108 अ. 4 ग ताल ग्रन्थ 97 पु. 916 x 10 194 खण्डा 5 100 पु. 7 167x160 37. अ. " " 100 to 60 to -206 पु. 108 ST. 23 "" "" 6 काग देवना 250 15 Fet 10 T. पु. 7 छ ताल प्रन्थ 103 प.) 9 1673 x 13 08 अ. 8 15 काग 477 पु. 20 " रायल 4 / 108 अ 9 झ ताल 115 प. 9 48 x 1108 T. "" 10 ट काग *" 143 पु. 23 FC 4 71 11 1 वाल 148 प. 6162 x 1391 }; अत्र परामर्श सौकर्याय पूर्वोकमातृकाकोशानां पाठसाम्यात् A. 3. इति वर्गद्वये निवेश: तत्र, क. च पूर्वोदितवर्गद्वयामि तत्र A. वर्गीयाः कावेरी परिसरेषु, B, वर्गीयाः तुण्डीरमण्डलेकोशविवरणम् . अधिकारी, श्रीवैखानसविद्यानिलयम् आकुलमन्नाडु. " श्रीवेङ्कटेश्वर प्राच्यपुस्तकभाण्डागारः तिरुपति, विल्लिवाकम् - अर्चकम् श्री. रामानुजभट्टाचार्याः श्री. नरसिंह भट्टाचार्याः वळवनूर्. १७ श्रीवेङ्कटेश्वर प्राच्यपुस्तकभाण्डागारः तिरुपति, अन्यदापेक्षिकम्.. अक्षराणि स्पष्टानि लिखितं च विश- दम् । नातिशुद्धः कोशः "" अडयार पुस्तकभाण्डांगारात् उप लब्धः. (३०-११-४३) दिने रामचन्द्र- भट्टेन लिखितः। नत्रत्य मातृकासङ्केतः Shelf No. 8. E. 4, अक्षराणि लेखनं च सुगमम् । नाति शुद्धः । खण्डात्मक.. भागद्वयात्मकप्रन्थः शिथिलप्रायः । अक्षराणि लिखितं च न सुगमम् । मातृका चास्य - सिङ्गपेरुमाळुकोविल् श्रीवेङ्कट नरसिंहभट्टाचार्यात् श्रीम द्भिः पंडित रघुनाथचक्रवर्तिभट्टा- चायैः सम्पादिता. २४ आरभ्य ४३ अन्तानि पत्राणि नष्टानि तथा प्रन्थच २२ अध्यायमारभ्य [४९ पर्यन्तंलुप्तः अक्षराणि लेखनं च सुगमम् श्री. अचकं नरसिंहभट्टाचार्या: तिरुमुक्कुडल्. श्री. अर्चकम् तिरुवेङ्गडभट्टाचार्याः उत्तरमेरूर्· विशदतरं स्पष्टैरक्षरैः लिखित: 17 मीमांसाशिरोमणि श्री. टि. आर. नारायणभट्टाचार्याः तिरुविशलूर.

द्यादि न लभ्यते । अस्य मातृकैव अक्षराण्यतीषदुर्निरूपाणि नाति शुद्धः मातृकाकोशेषु सर्वेष्वपि विषमस्थ- लेषु प्रायः शुद्धपाठयुतः । क- 1 घ च कोशा A, दर्गे ख, ग, छ, ज, झ कोशा: B. वर्गे च निवेशिताः । ट, ट, कोशौ } ट कोशीः च महीसंस्थामप्रचुराः भवन्ति । अधुनातनलेखनम् अध्यायान्तग- ट-1 संकेतितः १८ ॥ श्रीः ॥ अत्र परामृष्टमातृकाकशेषु आद्यन्तयोः धृतपाठविशेषसूचिका. क. कोशे- ‘शुक्लाम्बरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम् । प्रसन्नवदनं ध्यायेत्सर्वविघ्नोपशान्तये || इत्येक एव श्लोकः ग्रन्थादौ दृश्यते । तत्र तत्र पत्रेषु प्रायः शीर्षिका लिखिताः । क". कोशे, आदौ – शिष्या हि भृग्वत्रिमरीचिमुख्याः शुश्रूषया यस्य सदागमेषु । विशारदा वंशकरा बभूवुः तमद्य वन्दे विखनोमुनीन्द्रम् ॥ ( इत्येक एव श्लोकः ) अन्ते च - श्रीहयग्रीवपरब्रह्मणे नमः, श्रीरामचन्द्रार्पणमस्तु, श्रीरामाय नमो नमः, श्रीकोदण्डरामाचार्यपाकयाजिस्वहस्तलिखितम् । ग. कोशे - श्रीविखनसपरब्रह्मणे नमः, रुधिरोद्गारिनामसंवत्सरे मिथुनमासे कृष्णपक्षे गुरुवासरे अष्टाविंशद्दिने दिनान्ते काश्यपग्रन्थज्ञानकाण्डं रामानुजभट्टाचार्येण लिखितं सम्पूर्णम् । श्रीमदनन्तभट्टाचार्यगुरवे नमः | श्रीमहालक्ष्म्यै नमः । घ. कोशे आदौ - प्रथमभागे श्रौतस्मार्तादिकं कर्म निखिलं येन सूत्रितम् । तस्मै समस्तवेदार्थविदे विखनसे नमः || यस्य द्विरदक्क्त्राद्याः पारिषद्याः परश्शतम् । विघ्नं निघ्नन्ति सततं विष्वक्सेनं तमाश्रये ॥ अन्ते च द्वितीयभागे - हरिः ओम् । हयवदनपरब्रह्मणे नमः | श्रीविखमसगुरवे नमः। शुभमस्तु। हेविलम्बिवर्षं पङ्गुनिमास २४ तेदि शनिक्किलमै ४-मणिक्कु येळुदि मुडिन्ददु । रङ्गन् इति दृश्यते । तत्र तत्राध्यायान्ते वळवनूर रङ्गन् इत्यपि बहुशो दृश्यते । अन्त्यपत्रे सन्तानगोपालमन्त्रश्च लिखितः । 1 छ. कोशे आदौ - शुक्लाम्बरधरं । यस्य द्विरदवस्त्राद्याः । विष्वक्सेनः स्मृतो रजा । श्रौत- स्मार्तादिकं कर्म । श्रीनृसिंहाय परब्रह्मणे नमः । श्रीविखनसमहागुरवे नमः । 1 शार्बरिनामसंवत्सरे उत्तरायणे वसन्तऋतौ वृषभमासे कृष्णपक्षे मूलानक्षले१९ गुरुवासरे चतुर्थदिने काश्यपप्रोक्तज्ञानकाण्डे शताष्टमाध्यायं सम्पूर्ण माह येदि मुन्दिदु । यादृशं पुस्तकं चैव तादृशं लिखितं मया । अबद्धं वा सुबद्धं वा मम दोषो न विद्यते । करकृतमपराधं क्षन्तुमर्हन्ति सन्तः । पोवळे कळत्तरिलिरुक्कुम् वैखानसं आगस्त्यगोत्रं बेङ्कटशर्मदासन् स्वहस्त- लिखितम् । न. पुस्तके – अन्ते आहत्य ग्रन्थसङ्ख्या ३७५० उत्तरमेरूर् विजयराघवभट्टाचार्यर् कुमारर् तिरुवेङ्गडभट्टाचार्यरुडेय काश्यपप्रोक्तं ज्ञानकाण्डं कल्याणपुरं कृष्णमाचारियाराल् येळुदप्पट्टदु । झ. पुस्तके - शुक्लाम्बरधरं । यस्य द्विरदवक्त्राद्याः । विष्वक्सेनस्स्मृतः । श्रौतस्मार्तादिकं । श्रीरामायनमः | श्रीवाग्देविने नमः । श्रियै नमः । ट. कोशे - आदौ श्रोभूसमेत श्रीवरदराजपरब्रह्मणे नमः । श्रीमते विखनसे नमः । श्रीवैखानसीयकाश्यपसंहिता । मुखपत्रे च - इदं तावदवलोकयतां तत्रभवतां सविधे विज्ञापयति । अस्यतु मातृका कोशे कुत्रापि नाम दृष्टिपथमधिजगाम । अध्यायसमाप्तिप्रतिपादकवाक्यानि च नोपलब्धानि । तथापि ‘काश्यपमाश्रमे समासीन ’ मित्यादिग्रन्थोपक्रमवाक्येन श्रीनिवास दीक्षितीयधृतानां ‘काश्यपीये’ इत्युपक्रान्तानां पूर्व संस्कारादि- वचनजातानामस्मन्मातुलपादैः नाच्चियार् कोविल कृष्णभट्टाचार्यैः मुद्रित- समूर्तभगवद्यजनविधिधृतार्चनाध्याययोश्चात्रोपलम्भात् तत्र प्रकाशिताध्याय - परिसमाप्तिप्रतिपादकवाक्येन च इदं काश्यपीयं ज्ञानकाण्डमित्यवधार्य लिखितु मुपचक्रमे । परिदृश्यमाने च मातृकाकोशः वर्णस्खलनव्यत्ययादिभिरशुद्ध- प्राय आसीत् । तथापि कोशान्तरानुपलम्भात आर्षोक्तिविधिविपर्ययभिया च यथोपलब्धमेबालिखम् । यान्यत्रधनुः चिह्नान्तर्गतान्यनुसा पार्श्वतः प्रदर्शितानि तानि सन्दिग्धान्यक्षराणीति सवियोविदाङ्कुर्वन्तु अन्येयेलेखनप्रमादजाः दोषाः अस्मदीयाः ताम विद्वज्जनविधेयः पूर्वमीमांसाघीती नारायणभट्टाचा मैसूर् । LIMBARY एम्. एस्. RESEARCH vi पञ्चश्लोकी नाहन क्षणदा न खं न धरणिः न ध्वान्तमासीद्यदा न ज्योतिः न च वस्तु लभ्यमपरं श्रोत्रादिबुध्धा यदा । यन्निर्विक्रियमच्छमक्षरमनन्याधीनमे काकृति स्वैरं सत्रिगुणं सपूरुषमभूद्वैखानसारख्यं महः || १ ॥ संज्ञामूर्तिसिसृक्षया स्वविहितस्वानुप्रविष्टात्मक- स्वस्वध्यापितवेदजातधनिना येनार्थवान् श्रीपतिः । निर्माता सपरिच्छदत्रिजगतामाम्नायवक्तूः स्वराट् आस्तेऽसौ विखना मुनिः नियमितः स्फाराधिराज्ये पितुः ॥ २ ॥ औत्सुक्याद्रवधार्य मूर्धनि निजे मालामिवाज्ञां गुरोः अभ्यार्चीदवतीर्य नैमिशवने यः शास्त्रसिद्धाध्वना । वेदानां व्यसनादिव स्वविहिते प्राचीनतां शिक्षितुं सूत्रे वक्तविपर्ययान्मुनिवरो द्योति वैखानसः ॥ ३ ॥ यो भृग्वत्रिमरीचिकाश्यपमुखां शास्त्रप्रतिष्ठापिकां लक्ष्यीकृत्य परम्पराम चकथत् लक्ष्मीशपूजाविधिम् । प्राणैषीच्च हरेः समूर्तयजनव्याख्यानगर्भाः कृती: निर्वाणैकनिकेतनं विजयते योगी स वैखानसः ॥ ८ ॥ सिद्धान्तान्तरनाटकैः सदसदाकल्पावबद्धैः मुहुः तत्त्वे बाढमुपप्लुते जगति तत् सन्धुक्षयन् योऽश्वयीत् । तस्याचार्य वराध्वरीन्द्रनृहरि श्रीवासमुख्यात्मना वैभाजित्रमुपास्महे विखनसो वाल्लभ्यनिम्नं विभोः ॥ ५ ॥ पार्थसारथिः .प्रथमेऽध्याये. १ ऋषिश्नोत्तरम् २ ब्रह्मस्वरूपकथनम् आलयार्चनाफलम् विष्णुपारम्यकथनम् अर्चनस्य द्वैविध्यम् प्रकारान्तरेण द्वैविध्यम् द्वितीयेऽध्याये. ॥ श्रीः ॥ काश्यपसंहिताविषयसूचिका. ३ भुवनखण्डे द्वीपविभाग सप्तोर्ध्वलोकाः सप्ताधोलोकाः कपिलावासः जम्बूद्वीप विस्तृतिः चतुर्थेऽध्याये. ५ शान्तिकलक्षणम् (भूमि: ) शान्तिकवस्त्वन्तराणि पञ्चमेऽध्याये. ६ पौण्डरीकाग्निप्रशंसा षष्ठे ऽध्यायें. ७ पौण्डरीकामिकुण्डलक्षणम् ब्रह्मवर्चसकामस्य विधिः ८ आयुष्कामस्य विधिः प्रजाकामस्य विधि: सप्तमेऽध्याये. अण्डलक्षणम् ९ श्रीकामस्य विधिः भारतादिजम्बूद्वीपखण्डाः षट्सीमापर्वताः भारतवर्षस्वरूपम् प्रसङ्गादग्निसाधने शुभाशुभ- निमित्तकथमम् होमकाले अनुष्ठेयनियमाः द्वीपान्तरेषु वर्षविभागप्रकार: तृतीयेऽध्याये. वर्षेषु पैशाचदेशकथनम् श्रियः प्रसादः राजश्रीकामस्य विधिः १० श्रियः उत्तरासु फल्गुनीषु पूजा अष्टमेऽध्याये. १० विद्याकामस्य विधिः अकल्मषकामस्य विधिः शान्तिकामस्य विधि: नवमेऽध्याये. ११ अद्भुतोत्पत्तिहेतुः अद्भुतानां त्रैविध्यम् तत्र जङ्गमानां पुनः त्रैविध्यम् तथा स्थावराणां त्रैविध्यम् अद्भुतदर्शने दोषः सर्वत्र शान्तिप्रकार: १२ यजुस्संहिता जपप्रशंसा दशमेऽध्याये. पौष्टिक भूमिलक्षणम् पोष्टिकविमानादिलक्षणम् १३ आभिचारिकलक्षणम् आभिचारिकदेशादिलक्षणम् एकादशेऽध्याये. १४ वास्तुविधाने ग्राह्यभूमिः नवविधदेशलक्षणम् द्वादशेऽध्याये. १५ नवविधदेशलक्षणविस्तरः १६ भूपरीक्षाकालविचार: त्रयोदशेऽध्याये. १७ भूपरीक्षाकाले कर्तव्यविधयः तत्र शकुनावेक्षणम् शल्यपरीक्षा १८ नवपदेषु सुरनरराक्षसांशाः निमित्तान्तरपरीक्षणम् चतुर्दशेऽध्याये १८ वास्तुविन्यासे ग्रामाग्रहारादि- लक्षणम् । १९ विप्रशंसा विप्रेभ्यो भूमिदानप्रशंसा तत्र शासनकरणादि ग्रामविन्यासविधिः शकुलक्षणसंस्कारौ पञ्चदशेऽध्याये. २० ग्रामविन्यासे विविधपद कल्पनम् तत्र द्वादशविन्यासयोनयः २१ गर्भन्यासप्रकारः गर्भभाजनप्रमाणम् गर्भस्थापने मुहूर्तविचारः २२ गभभाजनप्रतिष्ठा आचार्य लक्षणप्रशंसा गर्भभाजनस्थापनम् तत्रोतहोमा: २३ वास्तुविन्यास मेदेन ततस्थापने मेदःसप्तदशेऽध्याये. २४ ग्रामविन्यासे देवसभादिकल्पनम् हरिदृष्टिहर पृष्ठगुणः सूर्यादिस्थानम् विष्णुपूजाप्रशंसा २५ हराचनप्रशंसा विष्णुपूजायाः सर्वोत्तरत्वम् ग्राम विन्यासे परिजनस्थानानि कुलालादीनां स्थानम् परिघादीनां स्थानम् तटाकलक्षणम् आरामोक्तवृक्षाः २६ गृहकल्पनम् गृहदानम् ग्रामदानम् दत्तापहारनिन्दा अष्टादशेऽध्याये. वास्तुप्रशंसा कर्षणे मुहूर्तविचारः २७ आयादिविचारः वास्तुपदकल्पनम् वास्तुविधौ शाला भेदाः एकोनविंशेऽध्याये. २८ गृहवास्तुविधानम् २९ गृहे देवायतनम् २९ द्विजादीनां पूज्या देवाः पूजारहित गृहनिन्दा विंशेऽध्याये. ३० विमानार्चनाविधिः परिचर्यामहिमा भक्तिप्रशंसा संसृतिदोषकथनम् मन्दिरनिर्माणफलश्रुतिः एकविंशेऽध्याये. विमानारम्भे वरणाचार्यलक्षणम् ३१ आचार्यलक्षणम् आचार्य परिचार्या धर्मार्थं स्वास्थ्यविभागः अशक्तस्य परहस्तेन धर्मनिर्वाह: ३२ भूमिशुद्धिप्रकार: आलयस्थित्यर्थं वृत्तिकल्पनम् सामृतहारकलक्षणम् द्वाविंशेऽध्याये. ३३ कर्षणे युगलाङ्गलादिलक्षणम् बीज बापनार्थं सप्तदशधान्यानि ३४ सीमानिर्णयप्रकार: कर्षणे निमित्त परीक्षणम् बीजावापनम् गोगणनिवेदनम् ३५ एकाशीतिपदकल्पनम् ३५ अष्टोत्तरशत देवतानामानि पददेवताबलिः ब्रह्मपद्मविधिः ३६ तत्र निमित्तपरीक्षणम् त्रयोविंशेऽध्याये. तरुणालयविधिः तत्र प्रयोगक्रमः चतुर्विंशेऽध्याये. ३७ तरुणालय प्रतिष्ठा ३८ प्रसङ्गात् ब्रह्मणः सकलनिष्कल- स्वभावप्रपञ्चनम् अष्टाविंशेऽध्याये. ४३ शिलासङ्ग्रहणप्रकार: शिलाभेदाः शिलाप्रशंसा ४४ शिलादोषाः दारुदोषाः एकोनविंशेऽध्याये. इष्टकालक्षणम् ४५ इष्टकानिर्माणप्रकार: आलयमानविधिः पञ्चविंशेऽध्याये. द्वितीयतरुणालयविधिः ३९. तत्र प्रयोगः त्रिंशेऽध्याये. ४६ प्रथमेष्टकाविधानम् एकत्रिंशेऽध्याये. ४७ विमानलक्षणम् विमानषडङ्गानि स्तम्भलक्षणम् पडविंशेऽध्याये. ४० वास्तुसवनप्रस्तावे वास्तुपुरुषलक्षणम् ४८ पञ्जरलक्षणम् वास्तुसवनकाले निमित्तानि कवाटलक्षणम् सप्तविंशेऽध्याये. सोपानलक्षणम् शिखरलक्षणम् ४१ दारुसङ्ग्रहप्रकार: तदुपयोगिशस्त्राणां देवताः द्वात्रिंशेऽध्याये. मूर्वेष्टकाविधिः ४२ दारुसङ्ग्रहप्रयोगः ४९. स्थूपिशूलपतिष्ठा प्रायदारूणि विमानालङ्कारकरणम्५० सुधायोगः एकोनचत्वारिंशेऽध्यायें. त्रयस्त्रिंशेऽध्याये. ५७ परिवाराल्यविधिः विमानभेदा: चत्वारिंशेऽध्याये. ‘चतास्त्रशेऽध्याये. ५१ पञ्चमूर्तिकल्पः ५८ महापूजा रूपकल्पनम् तद्रूपकल्पनार्थं दारुसङ्ग्रहः परिवार कल्पनफलश्रुतिः एकचत्वारिंशेऽध्याये. पञ्चत्रिंशेऽध्याये. ५९ दारुशूललक्षणम् ५२ ब्रह्मस्वरूपनिरूपणम् ब्रह्मणो रूपकल्पनम् श्रीस्वरूपम् ५३ देवतान्तराणां नैसर्गिकं रूपम् पट्टत्रिंशेऽध्याये. पञ्चमूर्तिविधिविस्तरः ५४ पीठकल्पनम् भगवदवतारहेतुकथनम् सप्तत्रिंशेऽध्याये. दशावतारस्वरूपम् अष्टविंशेऽध्यायें. ५६ प्रकृतिपुरुषयोः स्वरूपम् श्रीस्वरूपकथनविस्तरः श्रियः पूजाविधिः तत्पूजाफलश्रुतिः 1 द्विचत्वारिंशेऽध्याये. ६० शूललक्षणकथनविस्तरः पौराणिकस्थले यथापूर्वकरणम् देव्यादीनां विधिः ६१ शूलसंयोजनप्रकारः विचत्वारिंशेऽध्याये. शूलस्थापनविधिः चतुश्चत्वारिंशेऽध्याये. ६२ शूलस्थापनविधिविस्तरः प्रसङ्गादभिस्वरूपकथनम् ६३ तत्र होमप्रकार: शूलस्थापनदशः पञ्चचत्वारिंशेऽध्याये. शूलस्थापने रत्नन्यासः w षट्चत्वारिंशेऽध्याये. ६४ शूलस्थापनम् ६५ प्रसङ्गात् अग्निस्थापनविचार: आस्यहोमादिचोदना सप्तचत्वारिंशेऽध्याये, द्विपञ्चाशेऽध्याये. ७४ दिव्यभूषणादीनां मानप्रकार: त्रिपञ्चाशेऽध्याये. ७६ स्थानकासनशयनलक्षणम् तत्र सर्वेषां योगादिवैविध्यम् शूलालेपनार्थं मृत्सङ्ग्रहणम् ७७ योगादिस्थापनफलम् ६६ मृत्संस्कार: चतुःपञ्चाशेऽध्यायें. अष्टचत्वारिंशेऽध्याये. मृत्संस्कारविस्तरः ६७ शर्करालेपनम् रज्जुवेष्टनम् एकोनपञ्चाशेऽध्याये. ६८ बिम्बे रत्नन्यासः पटाच्छादनम् ६९ वर्णसंस्कारः पञ्चाशेऽध्याये. ७० भगवतो रूपकल्पनम् धृवबेरद्वैविध्यम् तयोः फलभेदः कालान्तरे चैकस्य प्रतिष्ठायां विशेषः पञ्चपञ्चाशेऽध्याये. चलाचलभेदेन भगवतो रूपद्वयम् ७८ तत्रैव निप्कलस कलरूपलक्षणम् ७९ तत्राराधनेऽधिकारिनिरूपणम् षट्पञ्चाशेऽध्याये. कौतुकादिद्रव्याणि रत्नभेदा: शास्त्रसिद्धबिंबस्य फलदत्वम् ष्टरत्नानि चित्रबिम्बस्य त्रैविध्यम् मानकथनम् ७१ मानोपयोभ्यं गुलादिलक्षणम् दशतालादिमानविस्तरः एकपञ्चाशऽध्याये. कौतुक निर्माणे रत्नन्यासः ८० मुक्ताफलभेदाः ७३ मानविस्तरः लोहभेदाः देवताभेदेन लोह भेदः सप्तपञ्चाशेऽध्याये. कौतुकादिनिर्माणे मधूच्छिष्टविधिः८१ तद्विधौ अङ्गहीनादिदोषे बेरत्रयकल्पनावसरः अष्टपञ्चाशेऽध्याये. ८२ महाप्रतिष्ठाविधौ अङ्कुरार्पणम् पालिकादिपात्राणां लक्षणम् अङ्करार्पणप्रयोगः ८३ सद्योङ्कुरविधिः एकोनषष्टितमेऽध्याये. शास्त्रोक्तप्रतिष्ठायाः आवश्यकत्वम् प्रतिष्ठामुहूर्तविचारः ८४ आचार्यवरणम् द्विषष्टितमेऽध्याये. । ८८ योगशालालक्षणम् शाल्लङ्करणम् यज्ञकुण्डलक्षणम् ८९ परिवारकुण्डानि त्रिषष्टितमेऽध्याये. भिन्नकाले औत्सवबिम्बादीनां प्रतिष्ठायां विशेषः स्नानश्वश्रम् ९० अहोरात्रप्रयोगः सूतादीनां दैविककर्मस्वनधिकारः पञ्चाग्निष्वाधारविधिः स्थापकादिवरणम् पदार्थिनां कृच्छ्राचरणादि पौण्डरीकाग्न्याघारः चतुष्षष्टितमेऽध्यायें. षष्टितमेऽध्याये. ९१ कुम्भपूजाविधिः ८५ अक्ष्युन्मेषप्रयोगः ८६ पञ्चगव्याधिवासः क्षीराधिवासः जलाधिवासः प्रतिष्ठा सम्भाराहरणम् यज्ञपात्रलक्षणम् १७ तोरणादीनां लक्षणम् होमद्रव्यादीनां सङ्ग्रहः अलब्धप्रतिनिधिः अग्निमन्थनप्रयोगः ध्यानप्रकार: आवाहननिर्वचनम् ९२ प्रतिष्ठाविशेषेण कुम्भपूजायां प्रकार - दुष्टबिम्बस्य त्यागः दोषविहीनबिम्बस्य न त्यागः चतुर्दश कलशस्नापनम् ९३ प्रतिसरबन्धः ‘पञ्चषष्टितमेऽध्यायें. हौत्रशसनप्रकार: [भेद. ९४ सर्वदेवार्चनप्रकार: सहस्राहुतिप्रयोगः पारमात्मिककल्पः ९५ ततदुक्तहोमविशेषाः एकोनसप्ततितमेऽध्याये. १०२ नित्यार्चनाविधिः १०३ स्नानासनप्रयोगः आवाहनप्रयोगः | १०४ मन्त्रासनप्रयोगः षट्षष्टितमेऽध्याये. सर्वदैवत्य होमप्रकारः सप्ततितमेऽध्याये. सप्तषष्टितमेऽध्याये. १०५ अलङ्कारासनप्रयोगः ९८ रत्नन्यासप्रयोगः भोज्यासनप्रयोगः नित्यहोमः देवोत्थापनम् दक्षिणादानप्रकार: नित्यबलिः एकसप्ततितमेऽध्याये. ९९ सुमुहूर्ते आल्यप्रवेश: १०६ बलिविधिः महाप्रतिष्ठाप्रकारः अन्नबलिविधिः अष्टषष्टितमेऽध्याये. अर्घ्यबलिविधिः न्यासप्रकार: १०० आवाहनप्रयोगः कौतुकादिप्रावाहनम् स्थापकैः सह पुण्याहम् नित्यार्चनारम्भः प्रतिष्ठान्तोत्सवः आचार्यसम्माननम् आचार्याय देयद्रव्याणि महाप्रतिष्ठाफलश्रुतिः १०१ एतद्धर्मपरिपालकानां फलम् बलिभ्रमणप्रकार: १०७ अर्चनाकालविचारः द्विसप्ततितमेऽध्याये. अर्चनार्हपुष्पाणि १०८ देवताभेदेन पुष्पभेदः सुवर्णपुष्पपूजाविशेषः त्याज्यपुष्पाणि १०९ पुष्पाहरणप्रकार: पुष्पाणामलाभे प्रतिनिधिः विसप्ततितमेऽध्याये. उपचारनिर्वचनम्हविषां विभागः १० स्नानस्य द्वैविध्यम् |१११ वस्त्राभरणादिनिर्वचनम् ११८ निवेदितस्यविनियोगः हविर्दानफलश्रुतिः षट्सप्ततितमेऽध्याये. पञ्चप्रणामप्रकार: ११२ एकबेरार्चने तरुणालयाचने च नवविधाननिर्णयः पूजाविशेषः सप्तसप्ततितमेऽध्यायें. तिरस्करणीकरणावसरः निमित्तभेदेन उपचारसंख्यानियमः १२१ पञ्चमूर्तिविधिकथनविस्तरः चतुस्सप्ततितमेऽध्याये. अर्चनाङ्गानि अष्टसप्ततितमेऽध्याये. १२३ पञ्चमूर्तिप्रतिष्ठा प्रयोगविस्तरः ९१३ मूर्तिमन्त्रक्रमः ११४ अनन्तशयनप्रतिष्ठायां विशेषः ११५ तथा पञ्चमूर्तिप्रतिष्ठायां विशेषः पञ्चसप्ततितमेऽध्याये. ११६ हविषां विधिः १२५ पञ्चमूर्त्यर्चनाप्रकारः एकोनाशीतितमेऽध्याये. १२७ दशावतारप्रतिष्ठाविस्तरः मत्स्यप्रतिष्ठा कूर्मप्रतिष्ठा हविर्विधायुक्तधान्यानि धान्यसंस्कारः १२८ वराहप्रतिष्ठा अशीतितमेऽध्याये. हविः परिमाणविचारः उपदंशविशेषकथनम् ११७ पञ्चविधहविः कल्पनप्रकारः पाकपात्र निर्णयः पाचककृत्यनिर्णयः भूतहविषोर्लक्षणम् ११८ प्रभूतमहाहविषोर्लक्षणम् पात्र शिष्टविनियोगप्रकारः एकाशीतितमेऽध्याये. १३१ नारसिंहकल्पविस्तरः यशीतितमेऽध्याये. १३३ वामनत्रिवक्रमप्रतिष्ठा १२९ वराहप्रतिष्ठा बिस्तर: १३० नारसिंहभेदः १३३ जामदम्यरामप्रतिष्ठा १३४ राघवराम प्रतिष्ठा त्र्यशीतितमेऽध्याये. १३५ बलरामकृष्णयोः प्रतिष्ठा १३६ कल्किनः प्रतिष्ठा चतुरशीतितमेऽध्याये. १३७ मानुषवासुदेवकल्पः पञ्चाशीतितमेऽध्याये. दैविक वासुदेवकल्पः १३८ महास्नपन कल्पे स्नपननिमित्तम् स्नपनसम्भाराः प्राकद्रव्याणि १३९ प्रधानद्रव्याणि अनुद्रव्याणि कलशादीनि पात्राणि १४० स्नपनालयकल्पनम द्रव्यन्यासप्रकार: षडशीतितमेऽध्यायें. १४१ जयाद्यावाहनप्रकार: १४२ पङ्क्तीशाद्यर्चनम् द्रव्ये प्वावाहनप्रकार: १४३ स्नपनप्रयोग: सप्ताशीतितमेऽध्याये. १४४ ध्रुवाचयां स्नपनविशेषः १० १४५ महास्नपनफलश्रुतिः स्नपनद्रव्यलक्षणप्रमाणादिकथनम् १४५ स्नपनस्य नवविधत्वम् १४६ सहस्रकलशस्नपनप्रशंसा अष्टाशीतितमेऽध्याये. उत्सवकरूपे त्रिविध उत्सवः १४७ दिनसंख्याभेदेन नवधा उत्सवः ध्वजलक्षणम् ध्वजपटलक्षणम् १४८ भेरीपूजाप्रक्रमः देवताह्वानम् १४९ ध्वजारोहणम् ध्वजे अवरोपिते भक्तानां नियमाः एकोननवतितमेऽध्याये. उत्सव ग्रामालङ्कारप्रकार: १५० अवभृथाङ्कुरप्रकारः विशेषपूजाप्रकारः विशेषहोमविधिः १५१ बलिदानप्रकार: वीथीभ्रमणप्रकार: नवतितमेऽध्याये. १५३ तीर्थदिनात्पूर्वं शयनाधिवासः चूर्णोत्सवः अवभृथप्रकार:.११ १५४ एकाहिकोत्सवविधिः दक्षिणादानप्रकार: ध्वजावरोहणम् १५५ उत्सवफलश्रुतिः षण्णवतितमेऽध्याये. १६१ ध्रुवकौतुकयोरनानुरूप्ये जीर्णबेर स्याङ्गसन्धानादिषु प्राय .. अधिवासिते बेरे सप्तनवतितमेऽध्याये. देवयागे दानाधिकारिणः एकनवतितमेऽध्याये. पश्चविधजातिनिरूपणम् १६२ अनुक्तमुहूर्ते स्थापिते बेरे पदार्थां भर्त्सनादौ मरणादौ द्विनवतितमेऽध्याये. १५७ प्रायश्चित्तनिमित्तम् १६३ अधिवासने शयनादीनामलाभे अग्निकुण्डादौ दुष्टे भूपरीक्षादौ संभावितानां क्रियामन्त्रविपर्यासे निमित्तानां प्रायश्चित्तम् अष्टनवतितमेऽध्याये. त्रिणवतितमेऽध्याये. १६४ कुम्भे सम्भाव्यमानदोषेषु प्राय. ५८ कर्षणादौ निष्कृतिः तरुणालयविहीननिष्कृतिः चतुर्णवतितमेऽध्याये. १५९ ब्रह्मपद्मावटे कपालादिदर्शने दक्षिणादान प्रशंसा एकनवतितमेऽध्याये. १६५ अर्चनाहीननिष्कृतिः विष्णुयागप्रकारः शङ्कु स्थापनादौ विमानाङ्गवैकल्ये पञ्चनवतितमेऽध्याये. शततमेऽध्माये. १६६ स्नपननिष्कृतिः एको सरशततमेऽध्याये. १६० दारुसङ्ग्रहणे संभावितानां नि.प्राय १६७ नित्यबलिनिष्कृतिः भूपरीक्षाद्यक्षिमोचनान्तं द्वयुत्तरशततमेऽध्ये. सामान्यप्रायश्चित्तम् | १६८ उत्सवनिष्कृतिः शततमेऽध्याये, १६९ उत्सवनिष्कृतिविस्तरः १९ १७१ सर्वशान्तिफलश्रुतिः षडुत्तरशततमेऽध्याये. चतुरुत्तरशततमेऽध्याये. तरुणालयनिमित्तम् १७२ अष्टाक्षरमहा मन्त्रकल्पः सप्तोत्तरशततमेऽध्याये. पूर्वोक्तमहामन्त्रकल्पविस्तरः १७० जी बेरपरित्यागप्रकार: पश्च्चोचरशततमेऽध्याये. १७१ वैष्णवशास्त्रद्वैविध्यम् शास्त्रसङ्करनिष्कृतिः सवशान्तिहोमः अष्टोत्तरशततमेऽध्याये. १७३ पूर्वोक्तमहामन्त्रकल्पविस्तरः महामन्त्रमाहात्म्यविस्तरः सृष्ट्यादिन्यासप्रकारः || 30 ||श्रीः || ओं नमो वेङ्कटेशाय ॥ श्रीमते विखनसे नमः ॥ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपीये ज्ञानकाण्डः ॥ शुक्लाम्बरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम् । प्रसन्नवदनं ध्यायेत्सर्वविघ्नोपशान्तये ॥ विष्वक्सेनः स्मृतो राजा भगवान् शुद्धकर्मणः । तस्मान्नान्यमुपासीत कर्मणां विघ्नशान्तये || श्रौतस्मार्तादिकं कर्म निखिलं येन सूत्रितम् । तस्मै समस्तवेदार्थविदे विखनसे नमः ॥ ‘शिष्या हि भृम्वत्रिमरीचिमुख्याः शुश्रूषया यस्य सदागमेषु । विशारदा वंशकरा बभूवुः तमद्य वन्दे विखनोमुनीन्द्रम् || ॥ प्रथमोऽध्यायः ॥ हरिः ओम् ॥ " काश्यपमाश्रमे समासीनं सर्ववेदवेसारं सर्वशास्त्रार्थ- त्त्वज्ञमृर्षि सुप्रसन्नमभिगम्य भगवन् केन विधानेन कैर्मन्त्रैः के 8 वमर्चयन्तः परमं पदं गच्छेयुरिति सर्वभूतहिते रताः मुनयोऽ- ऋषिप्रश्नोत्तरम् च्छन् । स तेभ्यः प्राह श्रुत्यनुकूलविधिना वैदिकैर्मन्त्रैः देवेशं विष्णुमर्चयन्तः ’ द्विष्णोः परमं पदं गच्छेयुः । •

1. क - पुस्तकेऽधिकं 2. क - कश्यपं 3. ग–प्रसन्नं. 4. ग-अभ्यर्चयन्तः ख- अर्चयन्ति. - येर्चयन्ति. २ ब्रह्मस्वरूपम् श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे पद्मकोशप्रतीकाशे महति विश्वस्यायतने ‘हृदये विज्वलद्वैश्वानरशिखामध्यस्थं परमात्मानं नारायणं तमेव परं ज्योतिरक्षरं ब्रह्मेति ब्रह्मविदो विदुः । सोयं प्रकृतिस्थस्सन्न’स्वप्नाद्यगोचरोऽपि भूतं भवद्भव्यं चेदं भवति । पुरुष एवेदं सर्वं यद्भूतं यच्च भव्यं " इति श्रुतिः । त्रयीमयोऽयं स्वाध्यायैः श्रीतैः कर्मभिः तपोभिः तोप्यते स यज्ञेशो ‘यज्ञेनेड्यते । " अर्चन फलम् तस्मादालये विधिना विष्णोर्नित्यार्चनमनाहितामीनाममिहोलस ‘मादेतच्चा- मिहोलफलं ददाति । आहितामीनामप्येतत् सर्वप्रायश्चित्तहेतुकं सर्वकामावाप्त्यर्थं च द्वितीयं भवति । यतो यजमानमरणेप्याल्यार्चनं भूम्यामन्यैरविच्छिन्नं प्रवर्त्यते । ततः शाश्वतं तिष्ठेत् । एतन्नित्यं परमं पुण्यं भक्त्या यत्नतः कुर्यात् । ग्रामादिषु चैतद्वास्तुनिवासिनां सर्वेषां सामान्यमग्निहोत्रं सर्व- संपत्करमिति ब्रह्माचाशंसत् । तद्विष्णोरेवोत्पत्तित्राणल्यानवाप्नुवन्तो: देवाध तमेवार्चयन्ति । तस्मिन् देवेशेऽर्चिते देवास्सर्वेप्यचिंता भवन्ति । " अग्निर्वै देवानामयमो विष्णुः परमस्तदन्तरेण सर्वा अन्या देवताः" इति ब्राह्मणम् । तस्मादौ नित्यं हुत्वा नारायणमेवार्चयेदिति “ऋषिणा विष्णुपारम्यम् वैखानसे सूत्रे " संक्षेपेणोक्तं तदुपन्यासं” समन्त्रकं “बहुप्रयोगं 14 क्रमेण विस्तरतोवक्ष्यामि तस्मादेतस्मिन् यत्र यत्र होमो विधीयते तत्र सर्वताग्न्याधारः " स्विष्टकृत्प्रभृत्यन्तहोमश्च तद्वैखानससूत्रोक्तविधानेनैव कर्तव्यः । तथैव तद्विधानेन निषेकादिसंस्कारैस्संस्कृतान् विप्रानाचार्यस्थापकादीनृत्विजोऽर्चकांच वरयेत् । अर्चनस्य द्वैविद्धयम् 15 द्विविधं तदचनमाख्यातममूर्त समूर्त चेति । “तदित्थमभौ हुतममूर्त समूर्त • 17 तद्विम्बेऽनम्” । समूर्ते चक्षुर्मनसोः प्रीतिः सदा संस्मृतिश्च । ताभ्यां भक्तिश्रद्धे स्याताम् । श्रद्धाभक्तियुतस्यैव सर्वसंसिद्धिः ।
2. ख. च- हृदयोज्वलत्. म- हृदये… मध्यस्थः परमात्मानारायणः 2. च खप्नधियां व गोचरोऽपि, 3 घ- स्मृतिमयः 4. कादन्येयज्ञैश्चेडयते 5. क - विप्राणामित्यधिकं 6. म- अभि- होत्रं यस्मात् जं-लुप्यते वाक्यमिदं 7. म- अनेनवास्त्वङ्गालयेष्वप्यर्चनं कारयेत् 8. क- भवतो - त्यधिकं घ 9- देवताच. 10. कादन्ये इतेि त्रियमिणा 11 म-तस्यार्चनम् 12. क-तदु- पन्यस्य 13. क- सह. 14. घ- आधारादीत्येव म- आज्याघार. 15. म-यजमान इत्यधिकं 16. कादन्ये तदर्थं 17 म-पूजनम्. 18. म -संस्थितिथ.द्वितीयोऽध्यायः ३ आलये समूर्तार्चनं बल्युसवाद्युपचारयोगात्संपूर्णम् । यजमानाभावेप्य- चिच्छेदान्नित्यं च । एतदैहिकामुष्मिक भुक्तिमुक्तिफलप्रदं सार्वकालिकं शान्तिकपौष्टिकभेदेन द्विविधं भवति । सर्वशान्त्यर्थं शान्तिकं सर्व- समूर्तार्चन- प्रशंसा पुष्ट्यर्थं पौष्टिकम् | ‘इत्येतदनुष्ठान क्रमं सर्वं समाहिता मुनयः शृण्वन्त्विति काश्यपः ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे प्रथमोऽध्यायः ॥ || अथ द्वितीयोऽध्यायः ॥ अथ ‘शान्तिकानि व्याख्यास्यामः । इमे लोकाः फलानां साधनानि ततः परेष्वेव फलावाप्तिः । तस्मादमुष्मिन् लोके शुद्धे देशे मनोरमे शान्तिक विधानम् द्वीपविभाग: सप्तोर्ध्व लोकाः सप्तपातालाः कपिलावासः कर्मारभेत् । जम्बूशाक कुशक्रौञ्चशाल्मलि गोमेद पुष्करा इति सप्त द्वीपा : मेदिन्याः । क्षारक्षीरघृतदधिमध्विक्षुरसशीतोदधय इत्येते यथाक्रमेणद्वीपान्तरे सप्तोदधय इति । भूर्भुवस्सुवर्महर्जनस्तपस्स- त्यलोका इति यथाक्रमेणैकैकस्योपरि लोका भवन्ति । भूमेरधस्ता - ‘दतलवितलप्रतलातकविद्रावकसंफुल्लाङ्गमहातला इत्येते पातालाः । ततः परमव्यक्तं तस्मिन्नव्यक्ते प्रवालाभस्त्रिलोचनो ‘जगदाधारो निरायुधः शुकपिञ्छा- म्बरधरः केयूरहारप्रलम्ब यज्ञोपवीती श्रीवत्साङ्कश्रतुर्भुजो ब्राह्मणा- सनेनासीनो नित्यमनाद्यमक्षररूपमचिन्त्यं कूटस्थं यत्परं तज्जिज्ञासया ध्यानयुक्तः कपिलो वसतीति तत्त्वदर्शिनो वदन्ति । दक्षिणोत्तरतः पूर्वपश्चि- मतश्चाशीतिसहस्रकोटियोजनो जम्बूद्वीप: द्वात्रिंशत्कोटियोजन पृथिव्या धनविस्तारसमावृता भूमिः क्षारसमुद्रेण द्वीपाद्वीप द्विगुणितं बाह्याद्वाह्यं समुद्राच्च समुद्रं ‘शीतोदधितश्च बाह्यमप्येवं लोकाल्लोकान्तरं तावत्प्रमाणं विवरं सर्वतः परिवृत- मित्येतदेकमण्डम् । अन्यान्यनेककोट्यण्डानीति वदन्ति । जम्बू- द्वीपे भारतहैमवतनैषधमेरुदैववैडूर्यश्वेतशृङ्गगान्धर्व वर्षाश्चति दक्षिणा- जम्बूद्वीपखण्डाः जम्बूद्वीपः
3. एतत्सर्व सममूहित्वा मुनयः कर्वन्तीति 2 क- भुवनखण्डविधिं.. कादन्ये साधतियः परेष्वेव 4. क - अतलवितलसुतल वितलरसातलमहातला इति, 5 A - जटाधरः 6. च-शीतोदं तद्वायं. श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे दुत्तरान्तं नव खण्डा भवन्ति । हिमवद्धेमनिषधनीलश्वेतशृङ्गाश्चेति सीमापर्वताः षडेते सीमापर्वताः ‘पूर्वापरजलाशयौ विगाह्य प्रतिष्ठिताः । भारतवर्ष: हिमाद्रेर्दक्षिणमा समुद्रान्तं भारतम् । हिमवद्धेम मोर्मध्ये हैमवतम् । निषधाद्धेमकूटान्तं नैषधम् । नीलनिषधयोर्मध्ये मेरुः । तत्प्राक् पश्चिमसमुद्राद्दैववैडूर्ये । श्वेतनीलयोर्मध्ये श्वेतः । श्वेतशतशृङ्गयोर्मध्ये शृङ्गः । शृङ्गादा समुद्रा- गान्धर्वखण्ड इति । शाके विंशतिः कुशे “त्रिंशत् क्रौञ्चशाल्मल्योः पञ्चाशत गोमेद सप्ततिः पुष्करे नवतिः वर्षमिति विज्ञायते || भारतादिवर्षेषु पैशाच देशाः 1 इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे भुवनखण्डविधिर्नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ ॥ अथ तृतीयोऽध्यायः ॥ दर्दुरबर्बरमालवसिंहलशृङ्गिकदेशाश्चेत्येते भारतवर्षे पैशाच देशाः । ते विप्रैर्न वस्तव्याः । सालमुद्गंधिकनैधायककुचुमारा इत्येते हैमवते । घाटहार- हाटकमुस्तोर्वर्य इत्येते नैषधे । ** भानुकापहास्यौ दैविके । शाकुण्डवादुकमल्पदाक्षिणक (?) ‘नीलाश्चेत्येते वैदूर्ये । साकुन्धारुणकपोतपिञ्जालभाग- शातन भूतवास जेलायकवानगोलकवरिष्ठ पञ्च भूमिकावासरक्षोहाश्चेत्येते श्वेते । ‘तैष्यप्रम- दैलंभोमत्तस्त्रीवासाश्चेत्येते शृङ्गे । शाण्डिल्यधुंधुमारकापोतबडबामुखा इत्येते गान्धर्वे न वस्तव्याविषया भवन्ति । शाके काकणिकं कुशे पद्मापहारितं क्रौञ्चे मुखतुलक शाण्डिल्य कैटभस्फोटामुखाः शाल्मले कासीसवैराग्यौ गोमेदे काकावास भुजावासौ पुष्करे दारुण (?) इत्येते विप्रैर्न वस्तव्या देशा भवन्तीति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे विश्वासानईदेशनिरूपणं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ॥ अथ चतुर्थोऽध्यायः ॥ अथातः शान्तिकम् भूमौ रम्यं सुभिक्षं साम्राज्यं धर्मपुण्यजयान्वितं साध्वाचारनृ-
4. छ- पूर्वापरार्धमकुटान्तं,
5. छ-सत्रिंशत् ** मेहप्रस्तावो न दृश्यते
6. B-नीलाथ 4. ख- नैष्य. 5. दयान्वितंचतुर्थोऽध्यायः भूयिष्ठं वैष्णवैस्सङ्कीर्णं वेदध्वनियुतं कृष्णमृगकपोतशुकशारिका- मयूरहंसचक्रवाकैः मुख्यपक्षिभिः मुनिवरैरप्याकीर्णं कुशदर्भपला- शान्तिक लक्षणम् शापामार्ग तुलसीयुतं पुण्यनदीपर्वतयुतं क्षेत्रं प्रागान्तं सुगन्धं शङ्खगोक्षीरकुमुदाभम शर्करमपाषाणं सुदर्शनम क्षारमकर्दमं स्रोतसा परिवृतं दूर्वापामार्गधातकी चिरमालिका- सोमवकुलकदली’ ‘कपित्थाश्वकर्णी विष्णुक्रान्ताशोकतिमिशचन्दनागरुको छूशीरलालवङ्ग- कर्णिकारनीपार्जुनासनबिल्वमातुलुङ्गाश्व’ गुणावरसोमरा(?) वल्लीप्रचुड्यपताकाद्यैः पुंवृक्षैः परिवृतमिति । विमानं नलिनकस्वस्तिक ‘पद्मकपर्वता कृति सर्वतोभद्रपञ्चवासन्तिकसोमच्छन्द- नन्द्यावर्तश्रीप्रतिष्ठितचतुस्फुटादि प्राग्द्वारं शौलं द्वादशावरणयुतं ‘विमानम् । शौलजं ध्रुवं बेरं शङ्खगोक्षीरकुमुदाभं कौतुकं रत्नहाटककृतं पुष्पं सौवर्णं नन्द्यावर्ततुलस्यादिचतुर्व- र्णयुतं गन्धं चन्दनागरुकोष्ठकुङ्कुमं धूपं चन्दनागरुकर्पूरगुलमध्वाज्ययुतं दीपं कर्पूरयुतं कनिष्ठाग्रपरीणाहपिचुवर्तियुक्तं द्वादशाङ्गुलोच्छ्रयमर्घ्यं सिद्धार्थककुशाग्रतिलतण्डुल- दधिक्षीराग्बुक्षतयुतं वस्त्रमूर्णं ‘पञ्चवणयुतमंशुकपट्टनिर्मितं हव्यं पायसकृसरगौल्ययावकं जलं नादेयं वस्त्रोत्पूतं मुखवासं क्रमुकतांबूलैलालवङ्गत कोलकर्पूरयुतमाभरणं वज्र- वैडूर्यमणिमुक्ताप्रवालभरकतादिभिरलङ्कृतं समिद्विल्वपलाशाश्वत्थोदुम्बरदूर्वा : होमद्रव्यं तिलसर्षपस्नेहयुतं घृतं गव्यमग्निः पौण्डरीको मन्त्रमृम्यजुस्साम्नां पुटमन्त्रास्तत्र पुंलिङ्गाः स्वाहान्ताः स्त्रियो नमस्कारान्ताः नपुंसकाः शेषा इत्येतच्छान्तिकमिति ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे शान्तिकादिविमानभेदविधिर्नाम ‘चतुर्थोऽध्यायः ॥ || अथ पञ्चमोऽध्यायः ॥ " नारायणध्यानयोगेन सर्वसिसृक्षुर्ब्रह्मा भगवन्तं ध्यात्वाऽऽसीनः " सहस्राब्दे -
7. मुनिगणैः 2. छ- क्षारकर्दमं ज झ अक्षारकर्दमं.
8. दलिद्धानुकर्णी
9. छ- शान्तिकं क्षेत्रमिति.
10. घ - मातुलिङ्गगाथ छ-भातुलिङ्गगंगाच म टङ्गाल. ग- इति… चतुर्थ: खण्ड: Colophon. 6. छ- महापद्म. 17. विमानं शैलजं ध्रुवं बेरमिति कादन्यत्र दृश्यते 8. B- पश्चवर्णमिति नास्ति 9. ग-पुस्तके पञ्चमः खण्डः.
11. छ- नारायणनियोगेन ध-निलयेन. 11. B- अष्टसहस्र • An पौण्डरीक- प्रशंसा श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे ऽतीते हृत्पुण्डरीकं त्रिवेदिसहितं पद्माकृत्येकं व्यक्ती’ भूतं पर्याप्तं दृष्ट्वा आनम्य स मुदा विरिञ्चोऽर्चयिवा तस्याप्रेर्मध्ये वेदानृषीन् पितॄन् भूतादीनसृजत् । प्राच्यामाहवनीयं दक्षिणेऽन्वाहार्थं प्रतीच्यां गार्हपत्यमुदीच्यामावसथ्यं मध्ये सभ्यमजनयत् । पश्चात्स्वयं भूर्भुवस्सु वर्महर्जनलें- केषु गार्हपत्यान्वाहार्याहवनीयावसथ्यसभ्यांश्च यथाक्रमेण प्रतिष्ठापयित्वा पश्चात् मुखबाहूरुपादतो ब्राह्मणक्षत्रियविट्च्छ्रद्वान् क्रमेणासृजत् । तेषामाश्रमिणां ब्रह्मचारिणा- मेकोऽग्निः गृहस्थानां त्रेताभिः वानप्रस्थानां पञ्चाग्निरिति कल्पयित्वा पौण्डरीकामिं स्वयं सङ्गृह्य जपहोमस्वाध्यायादिभिर्यत्परं’ तज्जिज्ञासयाऽभ्यर्चयत् । एवं प्रवृत्ते काले कदाचिदृषयो ब्रह्मलोके भगवन्तमभ्यर्च्य ध्यानेन नियतमानसं पद्मासने सुखासीनं देवं पितामहं दृष्ट्रा आनम्य प्रमुखे मरीच्यत्रिभृग्वादयोऽब्रुवन् । “भगवन् कमर्चयसि कैर्मन्त्रैः केनाग्निना जुहोषि (?) तत्सर्वं श्रोतुमिच्छाम” इत्ययाचन्त । ‘स्नेहार्द्रमानसस्तान् “पृथक्पृथग्वक्ष्यामि युष्माभिवोदितं सर्वं शृणुध्वमृषिसत्तमाः भगवन्तं विष्णुमर्चयामि चतुर्वेदमन्त्रैः ‘वैदिकेन विधानेन पौण्डरीकामिं जुहो” मीति । एवमुक्ते ते सर्वे विस्मयोत्फुल्ललोचनाः त्वया देव कथितमग्निमच्युतपूजार्थं दत्वाऽस्मास्त्रनुग्रहं कुर्वित्यवोचन् । तच्छ्रुत्वा पितामहः “सर्वतश्शान्तिकरं सर्वकामप्रदं पारमात्मिकं सर्ववेदमयमग्निं विष्णुपूजार्थं मुक्तिदं देवैरप्राप्यं गृहीतेत्युक्त्वा तेभ्योऽदात् । तस्मादस्मिन्नग्नौ यद्यत्क्रियते तस्मादमोघं चैव भवति । आभिचारिक- वश्यादिप्रतिषिद्धम् । स्मरणमात्रेणैवापगतपापो भवति किं पुनर्जपैर्होमैः ! दुष्प्राप्यः पारमात्मिकोऽयमग्निः । तस्मादब्जाभिः सम्यग्योग्यैरेव सेवितव्यः । । तस्मादमिं प्रदक्षिणं कृत्वा विश्वमन्त्रेण प्रदक्षिणं प्रणामं च करोति यस्सोव - मेधफलं प्राप्य विष्णुलोके महीयते । नित्यं स्वहृदि श्वेतवर्णं त्रिवेदिभिरलङ्कृतं अष्टसहस्रदलयुतमिलाकृतिं ध्यात्वा तन्मध्ये सहस्रज्वालायुतमाग्नेयमण्डलं तन्मध्ये प्रणवं नित्यं प्रातः कालेऽभ्यस्य विधूतपापसङ्घातो विष्णुलोकं स गच्छति । प्रयाण- कालेप्येवं स्मृत्वा शङ्खचक्रगदाधरः श्यामलाङ्गश्चतुर्भुजो भूत्वा द्विजेन्द्रमारुह्य नमस्कृतः स्तूयमानः सुरगणैः सर्वान् लोकानतिक्रम्य विष्णुलोकं स गच्छति ।
12. भूतवराहं 2. B खर्महः, 3. घ. च- पश्चाभिर्वा 6. B सस्मितं कृत्वा इत्यधिकं. 6. क - कोशे नास्ति ख. घ-ध्यानेन.
13. ख-धर्मपरंषष्ठोऽध्यायः पूर्ववद्ध्यात्वा वारुणं मण्डलं तन्मध्ये श्वेताब्जं सहस्रदलयुतं तन्मध्ये ‘चन्द्रबीज- मादिषष्ठं सानुस्वारं प्रणवोभयसंपुटितं ध्यात्वा नित्यं सायंप्रातः योऽभ्यस्यति ‘संवत्सर- मात्राद् बृहस्पतिसमो भवति । य इदं पर्वणि पर्वणि स्वाध्यायं करोति ब्रह्मलोकं स गच्छति ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे अग्न्युत्पत्तिविधिर्नाम ‘पञ्चमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ षष्ठोऽध्यायः ॥ पौण्डरीक- विधानम् विधिः शुद्धे देशे गोमयेनोपलिप्य तत्र शुद्धाभिः सिक्ताभिरष्टादशाङ्गुलैः श्रमीकृत्य ऊर्ध्ववेदिविस्तारं भागोन्नतं द्विगोलकं मध्येनिम्नं वस्वङ्गलं मध्यलेखा- विस्तारोत्सेधौ भाग इति । अधोलेखाविस्तारः षडङ्गुलमुत्सेधो वेदाङ्गुल ‘मष्टपत्रयुतं कृत्वा आघारं हुत्वा बहुपुष्पैः कपिलाघृताक्तैः पुरुषसूक्तेन लक्षहोमं जुहोति यः सोऽन्ते कलेबरं त्यक्ता परमं पदं गच्छति । ब्रह्मवर्चसकामः अधो वेद्यां धृतिदयुतं कुण्डं कृत्वा पलाशपुष्पैः विष्णुसूक्तेन कामनाभेदेन- द्वादशसहस्रं जुछेति । आयुष्कामः अशीतिदलयुतं कुण्डं कृत्वा समिद्भिः वैष्णवं रात्रिसूक्तं च जप्त्वा विलक्षहोमं जुहोति । स परमायुर्भवति । सहस्रायुः परमायुरित्युपदिशन्ति । विंशतिलक्षैः ब्रह्मायुर्भवति । लक्षायुर्ब्रह्मायुरिति वदन्ति । प्रजाकामस्सपत्नीको द्विरात्रमुपोष्य प्रभाते स्नात्वा शुद्धे देशे यज्ञवाटं कृत्वा मृष्टसिक्तोपलेपनाद्यैः संशोध्य यज्ञवाटं प्रविश्य विधिः पञ्चाग्नीन् कल्पयित्वा सभ्यात्प्राच्यां विंशतिदलयुतं पौण्डरीकामिकुण्डं कृत्वा पूर्ववदाधारं कृत्वा कुण्डात्प्राच्यां विष्णुं पुरुषं सत्यमच्युतमनिरुद्धमिति पृथक्पृथक् यथाक्रमेण सप्तविंशतिविग्रहैरभ्यर्च्य पौण्डरीकामे: प्राच्यां शालिभिः व्रीहिभिर्वा देवेशस्य विष्णोः पीठं तस्य दक्षिणोत्तरयोः ब्रह्मेशौ चोद्दिश्य पीठे च कृत्वा अग्नेरुत्तरतो दण्डवेदिं पञ्चाङ्गुलिविस्तृतामरलिमात्रायतां कृत्वा सप्तर्षीनभ्यच्य
14. आदिबीजम् 2. संवत्सरं स्मृत्या. 5. ग- सप्तमः खण्डः 6. B- कुण्डमिति लुप्यते.
15. ग-षष्ठः खण्डः प्रजाकामस्य-
16. B-सहस्र श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे

" दक्षिणतो द्वादशादित्यानेकादशरुद्रान्वसूनश्विनौ ’ पाद्याद्यर्थ्यान्तमभ्यर्च्य विष्णुपीठे पद्मं संस्थाप्य तन्मध्ये रत्ने हाटकं वा संस्थाप्य तिलसर्षपगन्धाक्षतलाजकुसु- भैरवकीर्य श्रीवत्साङ्कं सहस्राक्षं जगद्वीजं विष्णुं नारायणं जिष्णुं श्रीपतिं पुण्य- मित्यष्टभिर्मन्त्रैः भगवन्तं सप्तविंशतिविग्रहैरभ्यर्च्य दक्षिणेश्रियं वामे हरिणीमित्यभ्यर्च्य * ब्रह्मेश्वरौ च सप्तविंशतिभेदैर्देवी युक्तावभ्यर्च्य प्राच्यां मध्ये वक्रतुण्डं वामे सरस्वतीं दक्षिणभागे’ वामे रौद्री मयन्तमभ्यर्च्य ‘पत्नीसहितः पञ्चगव्यैः ‘स्नात्वा नववस्त्रादिभि- रलङ्कृतः अमेर्दक्षिणतः पत्नीसहितो यजमानः पुण्याहं वाचयित्वा " विश्वा उत त्वयेत्यमिं प्रदक्षिणं कृत्वा अघोरचक्षु " रित्यासनं च कृत्वा " मयि गृह्णा " मीत्यभिवन्द्यामि " मदितेनुमन्य ’ ’ स्वेत्यादिना वेदिं परिमृज्य अग्नीषोमीयं बार्हस्पत्यं “वैष्णवं जुहोति ‘पद्माग्नौ । आहवनीये सारस्वतमन्वाहार्थे वैष्णवं गार्हपत्ये सौरमावसथ्ये वैश्वदेवं सभ्ये सप्तर्षिदैवत्यं वैष्णवं हुत्वा श्वेताब्जं घृताप्लुतं प्राजापत्येन पौण्डरीकामौ दशसहस्रं प्रजार्थी जुहोति । पश्चात् ‘स्थालीपाकवच्चरुं श्रपयित्वा सङ्गृह्य “देवस्य त्वेत्यभिघार्य अन्नं प्रक्षिप्य विभागं कृत्वा कुशाग्रयवसर्प पति लाज्यदधिपयोयुतं पिण्डलयं कृत्वा अतो देवादिनाऽग्रपिण्डं “ब्रह्मज्ञान” मिति मध्यपिण्डं " रुद्रमन्य” मित्युपरि पिण्डमभ्यर्च्य विष्णुब्रह्मेश्वरेभ्यो निवेदयित्वाऽऽचमनं दद्यात् । यजमानो “मम हृदय” मिति वध्वा हृदयमभिमृशेत् । आचार्यहस्तात्पिण्डं विश्वमन्त्रेणानम्य संगृह्य वैष्णवं पिण्डं पत्नीं प्राशयेत् । ब्राह्मं पिण्डं स्वयं प्राश्याचम्य " विष्णुर्योनि” मित्युदरमभिमृश्य शिष्टं पिण्डं जले प्रक्षिप्य शक्तितो दक्षिणां दत्वा ऋखिजो हिरण्यभूगवाश्वाद्यैः संपूज्यानीन्विसर्जयति । देवताश्च यथेष्टं स्तुत्वा विसृज्य स्वगृहं प्रविश्य चतुर्थीक्रियावदुपगमनं करोति । द्वादशमासादायुष्मन्तं बलवन्तं श्रीमन्तं बृहस्पतिसमं पुत्रं जनयति ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे ब्रह्मवर्चसकामादिकर्तव्य- विधिनिरूपणं नाम " षष्ठोऽध्यायः ॥

1. B. प्रागदि. 2. म - अर्ध्यान्त मभ्यर्च्य दृश्यते. 5. घ. सहितं 6. छ. B-स्नापयित्वा B -दक्षिणतः 4 B - बामेइति न 7. ब्राह्मं प्राजापत्यमित्यधिकं 8. B. पद्मामावित्यधिकं. 9. शालितण्डुलेन. 10, ग-अष्टमः खण्डः •सप्तमोऽध्यायः || अथ सप्तमोऽध्यायः ॥ श्रीकामस्यविधिः अथ श्रीकामस्य श्रीसाधनम्। “श्रियं तु साधयेद्यला” दितीयं वैदिकी श्रुतिः । तस्मात्पूर्वजन्मकृतमन’ पेक्ष्यैव श्रियं साधयेत् । तत्र श्रीर्द्विधा । राजश्री ब्रह्मश्रीश्चेति । ’ आढ्यमात्रेण येन केनचिदैश्वर्येण युक्तता राजश्रीरिति विज्ञायते । ब्रह्मश्रीस्त्वमिष्टोमादीनां सर्वेषां ऋतूनामवाप्तिरणिमाद्यैश्वर्य- सिद्धिश्च। बाह्मणैश्च पूज्या ब्रह्मश्रीरिति ‘ब्रह्मवादिनो वदन्ति । तस्मा द्विशतदलयुतं कुण्डं कृत्वा पूर्ववदाघारं हुत्वा तत्राग्निमुप’ लक्षयेत् । विना यत्नेन दीप्यते शिखाभिरुज्ज्वलद्भिः सहितो वा भवेत्प्रदक्षिणं वा वर्तते हृद्यं वा गन्धं रूपं वा सुमनोरमं सोऽभिः सिद्धिं करोति । विसृजेद्वा विस्फुलिङ्गान् दुर्गन्धो यदि वा न दीप्यते अपसव्यं ज्वलत्यसिद्धये । तस्मादेवं ज्ञात्वा साधयेत् । दक्षिणनयनादिस्फुरणमुपलक्षयेत् । ‘उद्वहनकाले यदाज्यगन्धो वाति तदा हस्तप्राप्ता श्रीरिति वेदितव्या । एवं नियमेन पद्महोमः कर्तव्यः । अमिसाधने निमित्तनिरी- क्षणम् होमकाले पद्मशकलैः पुराणपुष्पैर्न जुहुयात् । श्रियोऽप्रियाणि भवन्तीति | दिनद्वय- मतीतानां पुराणत्वमाचक्षते । उभयहस्तेन वामहस्तेनवा “न होतव्यम् । यातुधाना “गृह्णीयुरिति । वाभ्यत एव जुहुयात् । वार्तायुक् ताहुतिमसुरा " गृह्णन्ति । वर्ज्यानि श्रीसूक्तेन होम श्रियं पद्मप्रभां पद्माक्षीं पद्ममालाधरां पद्मासनां पद्महस्तां सुमुखीं सुकेशीं शुक्लाम्बरधरां सर्वाभरणभूषितां सुप्रभया ज्वलन्तीं “सुवर्णकुम्भस्तनीं सुवर्ण’ ‘प्राकारां सुदन्तोष्ठीं सुभ्रूलतां चिन्तयेत् । एवं बुद्धिस्थां कृत्वा पौः कुर्यात् । एवं लक्षहोमाच्छ्रीः प्रत्यक्षा भवति । तां दृष्टुष्टमर्थं लिप्सेत् । सेष्टं घरं ददाति श्रीः । राजश्रीकामो विल्वफलेन जुहुयात् । देव्या ध्यानमात्रेणापि द्रव्यवान् भवति । किं पुनस्त-

• • • श्रीप्रसाद ः राज्यश्रीकामस्य विधिः

1. B- अनवेक्ष्य 2 घ ज-आराध्यतममात्रं ख. आराध्यतन्मात्रं. 3. B- येन केनचिदयुक्तषरराजश्रीः 4. M -वित्तता. 6. M -ब्रह्मविदः 6. ज-द्विशततम 7. M -नयेत्. 8. M- सिद्धिकर: 9. M - उद्वमहत 10. छ-यदि 11. M. गृहन्तीति 12. M -वस्थाः 13 छ- सुवर्ण, 14. M- प्राकारयुताम् 2 • १० श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे उत्तरफल्गुनी- दुपासनया । तस्मादुत्तरफल्गुन्यां यत्त्रतो देवीमभ्यर्च्य यो होमं पूजा विद्याकामस्य कुर्यात्तस्य न दारिद्र्यं भवति । पूर्ववदभ्यच्चैवं जुहोतीति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे श्रीकामकर्तव्यविधिर्नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ॥ अथाष्टमोऽध्यायः ॥ ‘विद्याकामः स षण्णवतिदलं कुण्डं कृत्वा त्रिमधुररा तैरश्वत्थसमिद्भिः ब्राह्म प्राजापत्यं ‘वैघ्न्नं वैष्णवं च हुत्वा पश्चात्त्रिणेत्रीं विद्युद्रपां हस्तद्वयेन 1 विधिः कमलघृतां उभाभ्यां वसुप्रदां सुमुखीं सुकेशीं पद्मासनस्थां मुक्ताभरणभूषितां प्रसादाभिमुखीं शुक्लवस्त्रधरां सुरूपां चिन्तयेत् । एवं ध्यात्वा सारस्वतं नित्यं द्वादशसहस्रं हविष्याशी द्वादशरात्रं जुहोति । त्रयोदशाहे रात्रौ दीर्घ विकृतरूपं पश्यति । तद्दृष्ट्वा निर्भयो भवेत् । पश्चात् विकृताकारं भूतं पश्यति । तद्दृष्ट्वा निर्भयो भवेम् । ततो भगवतीं पश्यति । तां दृष्ट्रा मातृवन्मत्वा नमस्कुर्यात् । सैवं वदति वरं वृणीष्वेति । एवमुक्तोऽपि मुहूर्त स्थित्वा पूर्वोक्तमन्त्रमष्टोत्तरशतं जप्त्वा भगवतीं प्रसीद प्रसीदेति पञ्चोक्ता वरं ब्रूयात् । यद्यत्कामयते ‘तत्सर्वं सरस्वती ददाति । अकल्मषकामः षट्त्रिंशद्दलयुतं कुण्डं कृत्वा तिलेन रात्रिसूक्तं द्वादशसंख्यया अकल्मष कामस्य जुहोति । शान्तिकामः ऋत्विग्दलयुतं कुण्डं कृत्वा श्वेतपद्मे- शान्तिकामस्य च विल्वपत्रैर्वा ‘रात्रिसूक्तं यद्देवादिपारमात्मिकमीङ्कारादिवैषणवं ब्राह्म प्राजापत्यं दौर्ग विष्णुगायत्री च’ जुहुयात् । तत्क्षणात्सर्वपापं नश्यति । सर्वदोषाश्च नश्यन्ति । यद्यत्क्रियते तत्सर्वं विष्णुमभ्यर्च्य आघारं हुत्वा पश्चात्कर्म प्रवर्तते यस्मात्सर्वदेवमयी कपिला तस्मात्कापिलेन घृतेनैव जुहोति । सर्वशान्तिदं सर्वकामप्रदं पौण्डरीकाग्निविधानमिति काश्यपः || विधिः / इति श्रीवैखानसे काश्यपत्रोक्ते ज्ञानकाण्डे पौण्डरीकाग्निविधानं नामाष्टमोऽध्यायः ।। 10 1, ग. नवमः खण्डः 2. घ- पुस्तके इतः पत्रपञ्चकं 12 to 16 गलितं. 3. M-चैश्वदेवं, 4. A. B. हस्ताभ्यामित्यधिकम् वसुप्रभामिति पाठ: 5-B, सर्व. 6. ग इति दशमः खण्डः, 7. ख- कृत्वेत्यारभ्य प्राजापत्यमित्यन्तं न दृश्यते. 8 - M रात्रिसूक्तमिति नास्ति 9. M -जुहोति. 10. ग- इत्येकादशः खण्डः,नवमोऽध्यायः || अथ नवमोऽध्यायः ॥ ११ विधि: त्रिविधाः जङ्गमाः अथातोऽद्भुतं शान्तिं व्याख्यास्यामः । अद्भुतान् मनुजानाम- अद्भुतशान्ति- पराधाद्देवाः सृजन्ति । अद्भुतास्त्रिविधाः । दिव्यान्तरिक्षभौमाश्चेति । दिव्या ग्रहविकारग्रहयुद्धाद्यनेकविधाः । आन्तरिक्षाः परिवेषेन्द्रचा- अद्भुताः विविधाः पोल्कापाताशनिपातनिर्घातो ‘पलवर्षगन्धर्वनगरधूमेन्द्रकेतुप्रतिसूर्यादयः । भौमाश्चर- स्थिरभवा अनेकविधाः । तत्रोत्तममध्यमाधमाश्चेति त्रिविधा जङ्गमजाः । बिद्वब्राह्मणतपस्विषु कालदेशस्वभावविरुद्धं यद्दष्टं तत्प्रवरम् । नागगोमायुमहिषादिषु यद्दृष्टं तन्मध्यमम् । पक्षिसर्प- कृमिकीटपतङ्गादिषु यत्तज्जघन्यम् । स्थावरजाः त्रिविधाः । प्रतिमा- दिषु प्रवराः । प्रासादादिषु मध्यमाः । वृक्षादिष्वधमाः । तत्र प्रतिमादिषु रोदनह- सनज्वलन परिवर्तनस्वेदरुधिरस्राव क्रिमिकीटपतङ्गतृणादयुद्भवज्वलन ‘धूमादयः । प्रासा- दादिषु अप्रवेश्यमृगपक्षिसर्पादिप्रवेशनसर्पणारोहण चलनपरिवर्तनोपसर्पणभित्तिकवाटोर्मा …. त्रिविधाः स्थावरजाः रासनशयनायुधांवरकू’ पाग्निहोत्रोपस्करविहारमक्षिकावल्मीकरक्तस्त्रीजनना- दयः । वृक्षादिषु पतनपरिवर्तनोपसर्पणफलपुष्पपत्रिकाभादिविकारादयद्भुता भवन्ति । दिव्या आन्तरिक्षाश्च राजराष्ट्रविनाशाय । भौमास्तद्भूमिकाशमा - अद्भुतदर्शने दोषः तङ्कार्थनाशानावृष्टितस्करपरचक्रभयानि च सूचयन्ति । अतः शान्ति- विधानमारभेत् । दिव्यान्तरिक्षयोः ग्रहशान्तिविधानेनाभ्यर्च्य शान्तिप्रकारः महाशान्ति सप्ताहं हुत्वा देवेशं सहस्रैः ‘साष्टभिः कलशैः संस्नाप्य महतीं पूजां कृत्वा ब्राह्मणानन्नेन परिवेष्ट्य हिरण्यगवाश्वादीन् दत्वा भगवतो महतीं पूजां कृत्वोत्सवमार- भेत् । भूमिप्रभवेषु देवेशमभ्यर्च्य शान्ति सप्ताहं हुत्वा गुरवे दक्षिणां दद्यात् । ब्राह्मणान् भोजयित्वा पश्चादमिषु शान्ति जुहुयात् । जपन्नेषु यद्देवादिवैष्णवान्तं हुत्वा शक्तितो दक्षिणां दद्यात् । स्थावरप्रभवेषु विष्णुजा लोकविनाशाय ब्रह्मजा द्विजातीनां रुद्रजा सर्व- वर्णानां लोकपालभवा राज्ञां स्कन्दजा माण्डलिकानां विनायक मातृजा नृपस्त्रीणां आदित्यजा नृपवानायुधानां तत्तत्परि ENTRA खार जास्तद्भक्तानां । दुर्गा- भवन्ति । एतेषां शान्तिकर्म सद्य एव समारभेत् । भगवे हाराः 1-M उरुपचन. 2- M सूर्योदयादयः । 5- M रूप. 6- ज. अष्टभिः, प. अष्टशतैर्वा. 3-M
2. MG 4- M धूमिका ATRE, १२ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे 1 कृच्छ्रमारभ्याजामौ महाशान्ति सप्ताहं क्षीरवृक्षसमिद्भिः त्रिमध्वत्ताभिर्हुत्वा देवेशं शताष्टकलशैः संखाप्य ‘महतीं पूजां कृत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत् । सर्वेषां शान्ति ब्रह्म- रुद्रयोः तद्दैवत्यं पलाशसमिद्भिः कोटिहोमं हुत्वा ब्राह्मणान् भोजयित्वोत्सवं कारयेत् । अन्येषां तत्तद्दैवत्यं सहस्रशो हुत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत् । सर्वेषां शान्ति त्रिरात्रं वा ‘जुहुयात् । प्रासादादिषु सर्वेष्वाज्येन शान्ति हुत्वा शक्तितो दक्षिणां ददयात् । वार्क्षेषु सौम्यमिन्द्रानिदैवत्यं वैष्णवं च हुत्वा पौण्डरीकामौ विष्णुसूक्तेन श्रीसूक्तेन पद्महोमेन जपेन यजुः संहिताया मारण्यकेन वा सर्वेषां दोषाणां शान्तिर्भवतीति । शान्तिहोम विधाने सर्वत्र विष्णोर्नु कादि मिन्द्राहुत्या श्रावितादीन् जुहु- यात् । महाशान्तिविधाने सर्वत्र पारमात्मिककाराद्यष्टाशीतीति काश्यपः ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे अद्भुतशान्तिविधिर्नाम 2 नवमोऽध्यायः ॥ यजुः संहितादि जप: पौ. देश: || अथ दशमोऽध्यायः ॥ अथातः पौष्टिकं व्याख्यास्यामः । किञ्चिद्रक्तयुतं पाण्डुरं कुशदर्भापामार्गपला- पौष्ठिकविधिः शदूर्वा तुलस्यादचैर्यज्ञवृक्षैस्तापसैराकीर्णं कदल्याम्रपनसपुन्नागार्जुनचम्प- काशोक वकुलसरलसिंदुवारपाटलेन्दीवरहरिपत्रपरालाशुनकपुष्पतमाल- कैरन्येः पुंवृक्षैश्च’ परिवृतं समशीतोष्णं प्रागुत्तरानतं अपाषाणशर्कराकीर्णं वालुकायुतं सुगन्धमेतत्पौष्टिकं क्षेत्रमिति’ । पौ. विमानादिः विमानं श्रीवृत्तं फुल्लोत्पलं “मुकुन्दानुकूलं कुम्भाकारं त्रिकूटं सोमार्धकं कर्णि- काकारं महाहंसमयूरकूर्म ’ प्रलीनकाङ्गनाकारगरुडाकारस्वस्तिक ‘वृक्ष- मदनाकारं ‘हारब्रहद्रथचतुस्फुटमकुटाकारं महाशङ्खधु वाकारं महेन्द्र “प्रकीर्णं चेत्येतानि प्राग्दक्षिणपश्चिमद्वारमिष्टकादारुजं सुवर्णरजतताम्राच्छादितशिखर- मष्टावरणं पञ्चावरणं त्र्यावरणं’” वा पौष्टिकम् । मृद्दारुमयं षड्ढस्तं पञ्चहस्तं बेरं श्यामलं पीतं वा कौतुकं ताम्ररजतकृतं
3. ख. महती नास्ति. 2. ग. इति द्वादश: खण्ड: 3. M - स्त्रीवृक्षैश्व. 4. ग. इति त्रयोदश: खण्ड: . 5. ज. मुकुंदासुमालालंचीन ख. सुमालांछन. 6. M - प्रकीर्णक. 7. M. 8. ख. ज. भार. 9. M -श्रवणाकार. 10. ख. ज. प्रहादि. 11. M-यावरणंदशमोऽध्यायः १३ पुष्पं द्विवर्णं त्रिवर्णयुतं गन्धं चन्दनागरकोष्ठयुतं धूपं गुग्गुल्वगरु’ चन्दन श्रीवेष्टघना- रुलमिश्रं दीपं घृततैलयुतमष्टाङ्गुलोच्छ्रयं वस्त्रं तान्तवमौर्णपट्टजं हव्यं पूर्वोक्तं समिधो न्यग्रोधखदिरप्लक्षमधूकजम्बूश्रीपर्णपनसादया ये श्रीरिणः पुष्पयुता मध्याङ्गुलिपरिणाहा द्वादशाङ्गुलयुता मधुदधिघृताभ्यक्ताः द्रव्यं यवसर्षपाः ‘अम्मयः श्रामण काहवनीयान्वा- हार्यगार्हपत्यावसथ्यसभ्यपौण्डरीका इत्याचक्षते । अथाभिचारिकम् । राज्ञां शत्रुविजयो धर्मः । येन पथा भगवन्तमभ्यर्च्य शत्रून् आभिचारिक- विधिः आ. देशः जयति’ तदाभिचारिकमिति। शिरोषनिम्बकोविदारार्कबदरपुत्रजीवकरु- द्राक्षादयैः कण्टकवृक्षैश्च परिवृतं श्ववानरमूषिकोरगकुक्कुटवायसगृध्रश्ये- नकाकादयैः क्रव्यादाद्यैः सरीसृपैश्च सङ्गीर्णमत्युष्णमतिशीतलं पाषाण- शर्कराकीर्णं यक्षरक्षोभूतोरगप्रेतवेतालैराश्रितं अतिरक्तकृष्णंसम्मिश्रं किञ्चिगौराकारं मरीचपिप्पलगुलपूतिगन्धं क्षेत्रमाभिचारिकमित्युपदिशन्ति । विमानमलक्षणं मृत्पकु ‘कल्पितं चर्मपांसुकपालतुषकेशास्थियुतं बेरमिष्टकाकल्पितं पकं वा कण्टक वृक्षैर्न- पुंसकवृक्षैर्वा कृतं कालायसपाषाणचूर्ण हिङ्गुलशुन तैलशाणैर्वान्यैः फलपक्कद्रव्यैः संस्कृत- मतिरक्तातिकृष्णमृद्युतातिप्रमाणातिदीर्घातिस्थूलातिकृशम् । कौतुकं कृष्णायसारकूटवृत्त लोह ‘सीसाद चैः कृतमार्द्रा श्रेषामूलकृष्णाष्टमी- चतुर्दश्यादिदिनेषु शर्वय स्थापितं पुष्पं पूतिगन्धं मदगन्धि शिरीषमहाभद्र कार्ककदं- बरक्तकुमुद पुष्पनिर्गुण्डीपनैकवर्णयुतं गन्धं रक्तचन्दनमुग्रगन्धं दीपो नारिकेलैरण्ड- पुन्नागमधूक निम्बकरञ्जादिस्नेहयुतो मध्यमाङ्गुलोछ्रायः अर्घ्यं जलतण्डुलतं वस्त्रं नीलमाभरणं कालायससीसादिकृतं अभिः कपालादिजं समित्कपित्थनिम्बभल्लातवि- भीतकादययाज्ञिकानामष्टाङ्गुलैः षोडशाङ्गुलैर्वायताङ्गुष्ठाग्रपरिणाहा वामहस्तयुतं पृष्ठा - निक्षिप्तं वार्तायुक्तं द्रव्यं कटुतैलनिम्बपत्रयुतं तदाभिचारिकम् । नीलक्ष्यामादिकृत्रिमवर्णैरालेख्यं सुभया कृतं बिम्बं दक्षिणाभिमुखं शयानं देवी- वियुक्तमाभिचारिकम् ।
4. M-को. 2. ख. ज. म. पैण्डरीकेल्यारभ्यते. 3. ग. चतुर्दशः खण्डः. 4. M-मतः । तदनुगुणं भगवन्तमर्चयित्वा 5. M तदाभिचारिकम् । तदत्र निषिद्धमिति. 6. खु. ज.- सममिश्रम् 7. ख. च. मात्रे कल्पितमिति दृश्यते 8 M - सीससिभैः " . १४ काश्यपः ॥ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे बहुना किं प्रलापेन यद्यदत्र विधिविहीनं सशल्यकृतं तत्सर्वमाभिचारिकमिति इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे पौष्टिकाभिचारिकविधानं नाम 1 दशमोऽध्यायः ॥ ॥ अथैकादशोऽध्यायः ॥ अथ वास्तुविधानं व्याख्यास्यामः । वास्तुसंपत्सर्वसंपन्मूलम् | अविरुद्धे वास्तुन्यु- वास्तु विधानम् षित ऐहिकामुष्मिकाणां सिद्धिर्भवति । अतः सम्यक्परीक्ष्यैव सवकर्मा- गृह्यभूमिः णि कारयेत् । शान्तिकं पौष्टिकं वा देशमाश्रित्य वृद्धिदेशं गृह्णीयात् । तत्र वैष्णवं ब्राह्मं रौद्रमैन्द्रं गारुडं भौतिकमासुरं राक्षसं पैशाचमिति नवविधो देशो नवविधः देशः । तत्र रूढतरुजन्तुगन्धवर्णरसैः परीक्ष्याहरेत् । परीक्षा वैष्णव देश: तत्राशोकार्जुनकर्णिकाराश्वत्थधातकीप्रभृतिभिः पुंवृक्षैश्च स्थलारविन्द दधित्थ- विष्ण्वाक्रान्ताखुकर्णितुलसीदूर्वाद्यै: ‘द्विजर्विनृपाढयादारकं हरिवारण- शार्दूलवृषभहंसशुकशारिका कपोताद्यैः ’ स्वभावाहादिभिराकृतिवर्णभद्र- कैराकीर्ण सोदकं पद्मचन्दनगन्धाढ्यं स्निग्धं श्वेतसम्मिश्रं सरक्तं रसनामोदनं मधुररसं बुद्धिसत्वबलप्रदं गम्भीरशब्दं सुश्लक्ष्णं समोष्णं शीतं वैष्णवमिति’ । बिल्वपलाशादियाज्ञिकैर्वृक्षैः कुशदर्भ देवन दासुरनिगुरुप्रभृतिभिर्युक्तं प्राज्ञद्विज- हरिणहंसशकुनिभिराकीर्णं हूयमानाज्यचरुपुरोडाशगन्धितं श्वेतवर्ण- मीषत्कषायमधुररसं सौम्यं सत्वगुणोपेतं ब्रह्मवर्चसकरं सर्वकल्याण- ब्राह्मदेश: संपत्प्रदं तद्ब्राह्ममिति । कण्टकीतिन्दुकतिन्त्रिणीकरंजवेणुजपार्ककार्पास कालरक्तकरंदाला ‘कुलभिगन्ध- माद्यैः रूक्षवृक्षैः रुद्रपाषण्डिचण्डैः हिंस्रमुपचण्डिपक्षिभिरसुखासीनैः ’ तलमात्रायत्रासयुक्तपशुभिराकीर्णं स्तोकरक्तासितवर्णं कपोतसदृशरूक्षं रौद्र देशः
5. म- १५ खण्डः •
6. ग-योडशः खण्डः.
7. छ- कदली. 3. ख- नृपाधद्वारक. 4. ख- B कपोतिन्यैः 6). ग - इति सप्तदश: खण्ड: • 7. ख. ज-कलम 8. ज. सु 1, B-एकादशोऽध्यायः १५ ‘ललाटवत्काराम्लरसं क्रूरकर्मप्रदं सुखप्रीतिविवर्जितैकं शौर्यवीर्यप्रदं श्रुतिधर्मविरुद्धं यत्तद्रौद्रमिति । पनसाम्रकदल्यर्जुनपुन्नागवकुलपाटलसिन्दुवारेन्दीवरसेरिंदारिंदपार्कदिका मालाजाविकापुष्पमालाप्रभृतिभिः वैश्यशूद्राढ्यतमनायका- लंकृतक्रीडामृगपक्षिरिरंसुप्राणिभिर्जलवर्णयुतैराकीर्ण पाटल्यागन्धाढ्यं ऐन्द्रदेश: हरितवर्णं क(१)पृवीरसं धनधान्यविवृद्धिदं ‘पशुकृषिबलाहाददं राजसगुणप्रदं तदैन्द्रम् । अङ्कोलदमकलरधाम।कादित्यसाम्यसर्पध्नैरण्डजर्जरहंससिंहपुष्पाद्यैः मार्जारन- कुलचकोरगोधाशशवृकादिभिराकीर्णं मल्लिकामालतीनिम्बधूमगन्धा- श्रयं हरितवर्णनिभं मदाहादपथसंयुक्तं कषायरसं शौर्यवीर्यकरं प्रजासंपद्वृद्धिदं तद्गारुडमिति । गारुडदेश: इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे वैष्णवादिदेशलक्षणं नाम ‘एकादशोऽध्यायः ॥ ॥ अथ द्वादशोऽध्यायः ॥ अग्निमन्थकेतकनिर्गुण्डीकरवीरकिंशुक हिन्तालमाधवी भूतमोदिनीनन्दादूर्वारा- जवल्लीकाद्यैर्मिश्रं गुलोपेतैः पाणिनाभिस्थूलैर्मण्डकाद्यैश्चाध्युषितं चूर्णकभस्मगन्धितं सम्मिश्रवर्णं तिलरसं प्रजानामन्नदं पुष्टिवर्धनं निद्रातन्द्राविवृद्धिदं तद्भौतिकम् । भौतिकदेशः भल्लाततपनोत्कटपत्रिकसन्दालावरूहयज्ञघ्नपलंडुप्रभृतिभिः पाषण्डरोमकधूर्त- किरातकुक्कुटचक्रगृधोरगवृश्चिकशलल्यादिभिराकीर्णे हरीतकगन्धसी- ताश्री – तातिरक्ताभं श्लेष्मातकरसं ‘विद्यायागविनाशनं युद्धदर्पप्रदं तदासुरमिति” । आसुर देश: कपित्थदण्डकाण्डकर्माग्निदाहरक्तपुष्पोद्भवार्द्रपूगप्रदविषाद्यैः चोरचण्डालाशुभ-
8. ख. ज - ललागावकराम्ल. 2. ग - अथदशः खण्डः क - लालारसामोदाम्लरसं. 3. ख ज - बहु. 4, ख, ज-पशष्य कुषिचलाहावं. 5. ग-१९ खण्डः 6. ग-२० सप्ट 7. एतावत्पर्यन्तं घपुस्तके गलितं. 8. ग-२१ खण्डः, 9. छ- बिन्यागं विनाशनं. 10.ग-२२खाः ו’ १६ राक्षस देशः पैशाचदेश: श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे मृगपक्षिभिः चिचुलिरोगैराक्रान्तं मरीचगोलगुण्डाढ्य मतिरूक्षातिरक्तं प्रजानां क्षयकारणं सुरामांसादिवृद्धिदं तद्राक्षसमिति | श्लेष्मातकविभीतकशाल्मलीसुरुण्डवन्जुलपापकर्णकवचनापचनीकर्तारिका- वासनीलसो मध्निप्रभृतिभिः श्वखरोष्ट्रस्करसृगालचण्डालपुलिन्दशा कु- निकैर्जुष्टं पूतिदुर्गन्धमञ्जिष्ठागन्धितमूषररसान्वितं रूक्षं मृगालनिभ- मुद्रारकरं सरोगं तमिस्रं तामसदं सर्वक्षयकरं तत्पैशाचमिति । एतत्संज्ञानां तद्देशं तस्मात्सुरर्षिमनुष्याणामन्यषट् के वा समाचरेत् । तेष्वेभ्यो ब्राह्मणानां ततो द्वे क्षत्रियाणां विट्शूद्रयोः पुनरेकमेकमिति जानीयात् । तत्र च तद्वर्ण- वृद्धिदां भूमिं ज्ञात्वैव वसेत् । लक्षणान्तराणि सर्वाशागांबुयुता श्रेष्ठा ‘प्रागुत्तरानता मध्यमा अन्यानता जघन्या अग्राह्या । ज्यां खनित्वा तन्मृदं संगृह्य पूरिता अधिकाचेदुत्तमा पूरिता समा- चेन्मध्यमा न्यूनपांसुः कनीयसी । मधुराम्लकषायलवणरसा प्रागुतरा- परयाम्यानता मेघगजशार्दूलदुन्दुभिनिस्वना शुक्लरक्तहरितासितवर्णा ‘क्रमशो भवतीति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपो के ज्ञानकाण्डे भौतिकादिदेशलक्षणं नाम भूपरीक्षाकाल विचार: 4 द्वादशोऽध्यायः ॥ ॥ अथ त्रयोदशोऽध्यायः ॥ ‘अथचैवं देशमभिज्ञाय शुभमासपक्षमुहूर्तेषु भूपरीक्षामारभेत् । सुभिक्षे ‘सुराजनि धर्मिष्ठेऽब्दे माघप्रोष्ठपदाषाढान् हित्वा अन्येषु शुक्लपक्षे- ष्वसितेऽन्त्यत्रिभागे भागंहित्वा रेवतीरोहिणीपुष्यस्वाती श्रविष्ठाश्रवण शतभिषक् चित्रादित्याश्विनीसौम्यानामन्यतमर्क्षे सुरासुरमन्त्रीन्वर्क- शशिजवारेषु नन्दादिषु रिक्तां विवर्ज्यान्यासु तिथिषु अष्टमीं षष्ठीं विष्टियुतां हित्वा करणेषु चरेषु सर्पेन्द्ररौद्रान् विवर्ज्य सुयोगे वैधृतिविष्कम्भवज्रपरिघव्याघातशूलाति-
9. ग-२३ खण्डः 2, B – स्वपूरितापांस्वधिकापदगा ज्यायसी समा समपांसुः इति मित्रानुपूर्वी 3. B-वर्णानां 4. ग-२४ खण्डः, 5. B- चेदृशं 6 B - राजनि, 7. . ज -सुरासुरमिमं त्राणां द्रेाणां शकवारहोरासुरिकामिति पाठः.त्रयोदशोऽध्यायः १७ गण्ड व्यतीपाताद्भुत तिथि वारर्क्ष ‘योगदोषादित्यारासितराहुदोषयुक्तानपोस दिवैवं निर्मले विकाव्यगुरुहोरायां चतुर्थाष्टमे महीने शशिन्यव्ययायोदयायुगगे त्रिषडेकादशगैः पापैः केन्द्रगैश्व शुभैन्यैरूर्ध्वाननहोरायां पूर्वा यजमानो भगवन्तमाराध्य ऋत्विग्भिस्सार्थं पायसं भुक्त्वा पुण्याहान्ते भामिनीं सर्वभोगयुतां शुभामेकां सर्वाङ्गीणार्द्रचन्दनां शुक्लमाल्या- तद्विधाने कालविचार: प्राकरणीयम् म्बरधरां मुक्ताभरणभूषितां पद्मप्रदीपहस्तां पुरस्कृत्य सर्वे चन्दनदिग्धाङ्गाः शुक्ल- स्रग्वसनाः शुभ्राः प्राङ्मुखा उदङ्भुखा वा उद्देशिनीं महीं प्रेक्ष्य अत्वराः शकुनान्युपलक्ष्य विष्णोर्नामानि जप्त्वा पश्चात् " प्रीयतां भगवानित्यारभ्य कुर्वन्तु च सहायता मित्यन्तं शकुनसूक्तं च जप्त्वा गच्छेयुः । शकुनानि तत्र वृषहयगजधेनुध्वजछत्रचामरचक्राङ्कुश पायसदैवताकृति ‘हरिद्रागोमयबीहि- तण्डुलतिलयवालङ्कृतगणिकाभामिन्यादिदर्शने " गच्छाहर गृहाण वद जय शाधि प्रसी’ देत्यादिश्रवणे वीणावेणुमृदङ्गवेदमङ्गलानुवाक- सूक्तश्रवणे च दधिक्षीरघृत जलसुरापूर्णं कुम्भं रज्जुमुखं पिठरं वा शकट- विवधमदोत्कटमातङ्गान्यतमन्यस्तं लोहितं सीसान्यलोहं रत्नं दीप्तमाशुशुक्षणिं वा दृष्ट्टा परमां वृद्धिमादिशेत् । स्कन्धवहं कुम्भं शङ्खमकुटभेर्यादि दृष्ट्ा स्तोकवृद्धिरिति । कृक्लास पललाक्षक्लेदि कृ.प्णरज्जुबालचकोर शुकशाबश्वेतकूबररक्ततुण्डकोकिलबलि जीवं- जीवभृङ्गराजरामा वामाद्दधिक्षणगा: शुभदाः । चाषश्येनबलाकागृह गौलिमा करिवन- कुक्कुटकुण्डिविशालीदात्यूहाः दक्षिणाद्वामगाः शुभदाः । वृकोलूकगौलिकद्रौणानां स्वरो वा मतः शुभदः । कुणिकाणकुशहस्वपापरोगिछिन्न- नासपाषण्डमुण्डषण्डचण्डालगृध्रश्येनवानरोरगगजवाजिनररुधिरस्राव ’ तरुपाताशन्यायु- त्यातेन्द्रचापपरिवेषाहर्नक्षत्रजालप्रतिसूर्यादयः कार्यविघ्नकरा भवन्ति । यत्रास्थि दृश्यते तत्र वास्तुपुरुषस्य तत्पार्श्वे पिशाच इति अश्वास्थि चेद्रक्ष इति श्वखरोष्ट्रान्यतमास्थिचेत्सर्प इति मयूरास्थिचेत् देवावास इति
10. A. योगयोगदोष 2. च पद्महस्तां. 3 A. हरित. 4. 4. रञ्जुमुखां पीठकर 5. B. तरुपातनाश 8 १८ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे विजानीयात् । तत्काले वारणमदविसर्ग प्रत्याशनप्रसवमदोन्मत्तादिसंभवो महदैश्वर्य - सूचनकृत् । ध्वजपताकाद्यभिदहन पतनकलह गजशकृन्मूत्रविसर्गाद्युद्भवेऽर्थहानिः । इत्येवमादिशकुनानि विचार्य इष्टप्रदेशं नवधा परिकल्प्य मध्यतः सुरमनुष्यराक्षसा- श्रयास्त्रयशाः । तेषु देवांशेऽत्यन्तशोभना प्रारब्धकार्यसिद्धिकरी मनुष्यांशे बहुविनमिश्रिता प्रयत्नसाध्या राक्षसांशे मरणरोग- नवपद कल्पनम् ‘भङ्गविघ्नकरा भवन्ति । एवं ज्ञात्वाऽन्तः ‘करणमदपरिम्लानाक्षिभुजादीनां दक्षिणवामस्फुरणवहनादिना शुभाशुभमुपलक्ष्यारभेत । अभीष्टे देशे शुभराशौ स्थित्वा लक्षयेत् । प्रागुत्तरान्तं क्रमेण क्रियादिषु रिप्पान्तं त्रिपर्यायं संस्थाप्य शुभर्क्ष शुभग्रहो दये स्थिरेभामिनीं संस्थाप्य “अङ्गं स्पृश” स्वेति तामुक्ता स्पृष्टाङ्गेनापि लक्षयेत्’। अक्ष्युरोजहृदयास्यस्पर्शने महदैश्वर्यकपोल- कर्णश्रवणगुह्यबाहुललाटपार्श्वनासाभ्रूस्पर्शने वीर्यविवर्धनं पृष्ठो रुकक्षनखकेशस्पर्शने दुःख- विघ्नकरम् । तयोक्तपदाक्षरे प्रथमद्वितीयतृतीयचतुर्थ पञ्चमवर्गाद्यन्यतमाद्युक्ते महदैश्वर्यं षष्ठसप्तमाष्टमेषु ‘कचटवर्गौष्ठ्यान्तस्थोक्तौ मरणकलह विधानीत्यत्यचे ( ? ) दनिलदह- नाक्षिश्रवणयुगलानां (?) पञ्चवर्गाणां पञ्च क्रमेणाजादिषु युज्यन्ते । शेषान् पृष्ठे स्थाप्य राशिक्शात् ग्रहवशाच्चापि लक्षयेत् । एवमालक्ष्य शुभबहुषारभेत् । ततो निर्गमने पूर्वोक्तशकुनान्युक्तप्रतिमाणि शुभानीति ज्ञात्वा स्वगृहं गत्वा शुभ- कर्तुरनुकूलर्क्षे कर्षणं कृत्वोतबीजानि वापयित्वा प्ररूढसस्यानि गोगणेभ्यो निवेद्य ग्रामनगरपतनादीन् विन्यासविधिनाऽभिनिवेशयेदिति विज्ञायते || इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे भूपरीक्षाविधिर्नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ प्रामादिविधानम् नवधाभेदः || अथ चतुर्दशोऽध्यायः ॥ अथ प्रमादिविधानं व्याख्यास्यामः । ग्रामाग्रहारनगरपत्तन- खर्वटकुटिकसेनामुख राजधानीशिबिरा इति भेदा भवन्ति । विप्राणां
11. T.
12. B- यजभङ्गकराः 2. A. करणाहादपरिवृतः 3. ग. 25 खण्ड: 25 खण्डः 5. A. कचटवर्गेषूतषु मरणकलह विघ्नानीत्यान्यदनिल, 6. ग. 26 खण्डचतुर्दशोऽध्यायः १९ सभृत्यानां निवासो ग्राम इति । स एव विप्रमुख्यानामेवाप्रहारइति । अनेकजाति- सम्बाधमनेकशिल्पिजनकुलविकल्पकैराकीर्ण सर्वदेवतासंयुक्तं नगरमिति । द्वीपान्तरा- गतद्रव्यक्रयविक्रयाधिष्ठितं पत्तनमिति । उभयसंमिश्रं खर्वटमिति सपरिवारकैक ग्रामणिकं कुटिकमिति सर्वजातिसमाकीर्णं नृपवेश्मसमायुक्तं बहुगह्वररक्षा विधानं सेनामुखमिति । चतुरङ्गसमाकीर्णा नृपतिदृष्टान्तदृष्टा राजधानीति । नृपसेनाच नाथ- निवेशनं शिबिरमिति । सर्वदेवमयं तेजो वैष्णवं तद्विप्ररूपमिति नास्ति विप्रात्परं दैवं नास्ति विप्रात्परं ज्ञानं नाप्ति विप्रात्परमं पातं पवित्राणां पवित्रं ज्ञानानां ज्ञानं सारात्सारतरम् । विप्रप्रशंसा सावित्रीमात्रसारोऽपि विप्रस्सर्वदेवमयः किंपुनर्वेदपारगः । तस्मात्तेभ्यो भूमिदानप्रशंसा दत्तं परमं पुण्यं लोकसन्तानकारणं परत्र ‘सुखदम् । तद्दत्त भूमिदानेन सदृशं नास्ति । अतो द्वादशदशाष्टसप्तषट्पञ्चचतुस्त्रिध्येकसहस्रं वा सप्तशतपञ्चशतचतुश्शत त्रिशतमष्टाधिकशतं तदर्थं वा पञ्चाशद्वात्रिंशत् चतुर्विंशत् षोडश द्वादश वा विद्या’ तपोवृत्ताढ्यान् पत्न्यपत्या- मिसंयुक्तान् दरिद्रान् वेदपारगान् सुप्रसन्नान्वैष्णवान्विप्रान् आहूय देववत्तानभ्यर्च्य तेभ्यो नृपाज्ञया ग्रमादिप्रान्तानभिज्ञाप्याऽनुमान्यस्थलवल्मीकाङ्घ्रिपारामतटाक हदन चुप- कुल्यादिभिः सीमां विनिश्चित्य तंत्र तुषाङ्गारशर्करा योमलसिकतादीन् खनित्वाऽर्पयित्वा करेणुना वत्या (?) च विख्याप्य राज्ञः साम्राज्याव्दाश्रयनामविप्रना- शासनकरणम् मादिकं ताम्रपततले “लिखित्वाऽर्पयित्वा तत्प्रमाणकृद्विप्रमुख्यानां हस्ते क्षेत्रभूमिं जलेनसह दत्वा ग्रामविभागमाकल्प्य सपरिच्छदानि गृहाण्युपकल्प्य ददेत् । तस्मात्स्वनामग्रामक्षनुकूलझैं ग्रामविन्यासमारभेत् । सहस्रदण्डमानेन तदर्धेन- शतदण्डमानेन वा वृत्तं चतुरश्रं वा सममुपकल्प्य दण्डेन प्रागुदङ्मानं प्रमीय तन्मध्ये नैऋतस्थाने शङ्कुमाहृत्य तच्छायया ’ श्रवणेन (?) बा प्राचीयामुदीचीं वा कल्पयेत् ।

• 1. B. परिचारकैः म. सपरिवार कैरनेकमामणिकं. मिमवियास प्रकारः 2 A नृप तत्भूत्यजुष्टं

3. ट. सुखवेदाशेषविधिः तं सुखदे देशेवासः तदत्र 4 B तपोवृत्तान् 5. A. ताम्रपत्रे • लिखित्वा 6. म. तत्प्रमाणकृतोदकक्षेत्रां भूमिं जलेन दत्वा 7 A ग्रहणेन. श्रीवैखानसे भगवच्छ काश्यपज्ञानकाण्डे खदिर चन्दनकदम्बसालासनवकुलानामन्यतमं सारवन्तमसुषिरं समवृत्तं नाह शकुलक्षणम् द्विगुणं षोडशाङ्गुलमानायतं शङ्कुमाहृत्य शुक्लपक्षे दिने शुद्धे कर्तु - तत्संस्कारः रनुकूले मुहूर्ते पञ्चगव्यैः प्राजापत्येन प्रक्षाल्य प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य पुष्पगन्धधूपदीपाक्षतैरभ्यर्च्य वस्त्रेण परिवेष्ट्य पूर्वेद्यरधिवास्य आचार्यः स्नात्वा अलङ्कृत्यशिल्पिभिर्दण्डमानेन मानितां सुवृत्तांसुसम्मितां स्निग्धां वेदिं कृत्वा न्यग्रोधमण्डलं शत्रुप्रमाणं द्विगुणमर्थं चोल्लिख्य तन्मध्ये बिन्दू उपकल्प्य तद्विन्द्वोरन्तरे शङ्कं प्रातरेव प्राङ्मुखः प्रयतो भूत्वा ब्रह्माणं मनसा ध्यात्वा ‘सूर्य दिग्देवताश्च प्रणम्य ‘तताद्यैर्ब्रह्मघोषैराघोप्य शङ्कु संस्थाप्य ’ छाया प्रपतनं दृष्ट्ा सूच्ययेणाधाययवमालं रेखां सूचयित्वा एवं पूर्वाह्णापराह्णयोरपि क्रमं बुध्वा सूत्रं प्रसारयेत् ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे शुभाशुभपरीक्षणं नाम ‘चतुर्दशोध्यायः ॥ ग्रामादिषु पदकल्पनमू || अथ पञ्चदशोऽध्यायः ॥ चतुर्नवषोडशपञ्चविंशत्षत्रिंशदेकोनपञ्चाशञ्चतुष्षष्ट चैकाशीतिशतसंख्यान्य- तमसंख्यया पदमाहृत्य पदमध्ये गृहाणां सूत्रपीडां परिहृत्य वीथ्यन्तरे गृहश्रेणिकामारभेत ’ । श्रीवत्सं नाभियुक्तं पार्श्वयुक्तं नन्द्यावर्त भद्रकं स्वस्तिकं पद्मकं कर्णिकापद्म पद्मावर्त रथपदं प्रकीर्णकमुत्कीर्णकमिति श्रामामहारयोर्विन्यासयोनयो द्वादशविन्यास - योनयः द्वादश भवन्ति | नगर्यादीनां कुम्भकवेदिकसिंहाख्यसेनानिवेशन दण्डकादि । एवं ज्ञात्वाऽऽरभेत् । नाभिमहद्राजन्तराख्या वीथ्यश्वतत्रो भवन्ति । तत्र ब्राह्मदेवसमावृते नाभिमहावीथी द्वारतिर्यग्युते राजान्तरवीथी क्रमेण भवन्ति । प्राङ्मुखास्तिस्रः पञ्च सप्त वा वीथ्यः कल्प्य युग्मानन्तर बीथिकाः कल्पयेदेतच्छ्री- वत्सम् । एतदेव वीथिप्रोतसनाभिकं नाभियुक्तम् । उभयोः पार्श्वयोः राजवीथीद्वययुक्तं सनाभिकमनाभिकं वैतत्पार्श्वयुक्तमिति । ईशानानलनीलानिलगा: प्राम्याम्यावरोदङ्मुख-
4. सूर्याीदि. 2. म. तत्रायैः ब्रह्मघोषायैः. 3. A. छायामायतं. 4. ग. 48 अध्यायः 5. नं. 29 खण्ड:-पञ्चदशोऽध्यायः ૨૬ द्वारनाभिजाः ताभ्योऽन्तरा युग्म चैतन्नन्द्यावर्तमिति । द्वारवीथी यदि प्रोत्य क्षुद्रमध्यमा महावीथीं स्पृशन्त्येतद्भद्रकमिति । तिर्यक् तिर्यक् समीकृता रथ्याश्चतुर्थया’ प्रोताः स्वस्तिकमिति । नाभिमङ्गलवीथीभ्यां वेष्टितं चतुर्द्वारयुतमेतत्पद्मकमिति । स्वस्तिकवत् क्लतं कोणमभ्याश्रितनाभ्या द्वारावीथीयुतमेतत्कर्णिकापद्ममिति । भद्रकवत्प्रो तरध्यान्तं पद्मावर्तमिति । समषड्राजवीथिका प्रागुत्तरमुखा चतुर्द्वारयुता चेत्येतद्रथ’ पदमिति । पदनाभिकं तद्युक्तानुगाल गन्तवीथिकं प्रकीर्णकमिति । तत्पद प्रतियुक्त व्यत्यस्तक्षुद्र- वीथिकमक्षुद्रवीथिकमुत्कीर्णकमिति । वृत्तैकवीथिकं कुम्भकमिति । वायव्यायनिर्गमं वेदिकम् चतुरश्रं समं कृत्वा नाभ्यष्टदिद्वारमुखमन्यत्पद्मकसंकाशं सिंहारव्यमिति । यथेष्ठाय तैकरथ्याद्वारद्वययुतं दण्डकमिति । एतेषु सर्वेषु नाभिप्रोतं दण्डच्छेदं सूत्रछेदं न सारयेदिति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे ग्रामाग्रहारविन्यासविधिः ‘पञ्चदशोऽध्यायः ॥ || अथ षोडशोऽध्यायः ॥ GENTRAL LIBRARY 24716 TIRUPATI सगर्भा पृथिवी सूते विगर्भा सर्वनाशिनी तस्मात्सर्वम् गर्भ संस्थाप्यैन निवेशयेत् । गर्भभाजन- प्रमाणम् पञ्चदशाधिकद्विशतपलं तदर्पं वा ताम्रमाहृत्याष्टाङ्गुलायतमष्टयमोच्छ्रयं षड्यवघनाधारं चतुर्यवधनभित्ति नवभागभ्यन्तरं कृत्वा द्वघङ्गुलोच्छ्रयं तद्विस्तारसमं पिधानं न्यूनद्वियवं धनं त्वधो भित्त्याननं उभयसंश्लिष्ठं चतुरथं खण्डस्फुटितवर्जितं गर्भभाजनं तदर्थं वैवं कृत्वोक्ततिथि- वारऋक्षांशकलमेषु स्थिरराश्यंशके स्थिते चन्द्रे अनुकूलराशावुच्चगेषु शुभेक्षतेषु महेषु आयुर्ब्रहवर्जिते स्थिरराशौ शर्वर्या गर्भ संस्थापयेत् । तत्रमुहूर्तविचारः
5. म. चतुर्थया ८. म. रथपद्मं. 3. संकाशमित्थतः किंचितृटितमिव भाति. 4. गं. 30 खण्डः. RESEARCH DENT २२ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे स्थापनादिवसात्पूर्वमकुरानर्पयित्वा पूर्वेद्युरेव पूर्वाह्णे पञ्चगव्यैः फेलां प्रक्षाल्य जलेऽधिवास्य मण्डपे प्रपायां वाऽलङ्कृत्य धान्योपरि अण्डजाद्यास्तृते संस्थाप्याघोष्य वास्तु होमं हुत्वा पुण्याहं प्रवाच्याऽऽशीर्वाग्भिः गद्यतालाद्यैः स्तुत्वाऽन्यैश्वाघोष्य पुनः धान्यराशौ प्रतिष्ठाप्य भगवन्तं ब्रह्मेश्वरावभ्यर्च्य दिक्षु दिक्पाल - कगजनागानभ्यर्च्य हवींषि सन्निवेद्य शान्तिं जुहुयात् । शान्तिहोमः निनीय रात्रिशेषं पुनः प्रभाते धर्मात्मा स्नात्वा स्नानविधानेन स्वातं सर्वलक्षणसम्पन्नं मनोवाक्कायकर्मभिर्निर्मलं सुपुष्टाङ्गं सुरूपसम्पन्नं आचार्य लक्षणम् विद्याधर्मविशारदं विष्णुभक्तिपुरस्सरं वेदतत्त्वार्थदर्शिनं दैवपैतृकयो- निश्चलं पत्न्यपत्यसंयुतमदीनमानसमेकं स्थापकमानम्यालङ्कृत्य पृथिवी गर्भजननी स्थापको जनकः तस्मात्तत्प्रसादात्समृद्धिरिति ज्ञात्वा सम्यक् समारभेत् । दिवैव निर्मले द्रव्याणि भाजने क्षिप्त्वा रात्रावेव निधापयेत । दिवा विनश्यति । गर्भभाजनमादाय नवाम्बरोपरि निधाय धूपदीपादिभिरलङ्कृत्य आत्मसूक्तं जप्त्वा रात्रीनिधापनम् प्रणम्य देवेशमनुज्ञाप्य श्रीसूक्तेन फेलामभिमृश्य फेलामध्यपदे स्थापन प्रकार : माहेन्द्रमण्डलं पृथिव्यक्षरपमायुक्तं संस्थाप्योपरि परिवारणे लका- रान्तर्गतमादिबीजं संस्थाप्योङ्कारेणावेष्ट्याष्टशतं प्रणवमावर्त्य " तत्वीये " प्रतिमन्त्रेण सामुद्रमृत्तिकां क्षिप्त्वा गजदन्तवल्मीकवृषविषाणकुलीरावासाराम केदारखननदीपर्वत- जातानां क्रमेणेन्द्रादीशानान्तं क्षिप्त्वा मध्ये मृणालकौमुदोत्पलकल्हार कशेरून चतुर्दिक्षु प्रक्षोदुम्बराश्वत्थवटत्यचः कोणेषु च " इदं ब्रह्मे " त्यर्पयित्वा सामुद्रनादेय- कौप्य ताटाक हाद सारस पाल्वलौप कुल्यतौषारोदकं क्रमेण " येतेश “तमित्या स्त्राव्य रत्नधातुबीजानि मन्त्रेण क्षिपेत् । दण्डकमण्डलुनुग्यज्ञभाण्डोपवीतादीनि विप्रवृद्धिनिमित्तान्यायुधध्वजादीनि क्षत्र- वृद्धये तुलातोदादीनि वैश्यवृद्धये शूद्राणां हलादीन् सौवर्णमयान् मध्यपदे “गन्धद्वास” मिति क्षिप्त्वा पूर्ववदाराध्योपासनाभावाघारं हुत्व । यद्देवादीन् ब्राह्मं वैष्णवं रौद्रं लोकपालाधिदैवत्यमीङ्काराद्यन्तं हुत्वा विष्णवे वेधसे होममन्त्राःषोडशोऽध्यायः २३ रुद्रायादित्येभ्यः अश्विभ्यां वसुभ्यो ‘दिग्गजेभ्यः समुद्रेभ्यो द्वीपेभ्यो लोकेभ्यः सर्वभूतेभ्यः स्वाहेति व्याहृत्यन्तं हुत्वा गर्भरूपं निधापयेत् । ‘हादाम्लानमाला निर्वाणदीपपूर्णकुम्भरत्नगव्यमयानि वस्तूनि गर्भास्येषु कुम्भ- प्रदीपान् ग्रामाग्रहारयोः शेषान् नगर्यादीनां गव्यरत्नमयौ क्षेत्रारामत - प्रमामहारादीनां विशेष: न्यासस्थानम् टाकोदवसितेषु बलाकादीन् तत्तद्रूपान् तप्तहाटकमयं यवमात्रं तदर्थं चतुरङ्गुलं वा कृत्वा " ब्रह्मजज्ञानं, इदं विष्णु” रिति जप्त्वा मध्यपदे निधापयेत् । तदुपरि रत्नानि क्षिप्त्वा पिधाय " विष्णुस्त्वां रक्षतु ” इत्यभिमृश्य अहतवास- साआवेष्ट्य पुण्याहं स्वस्तिमृद्धिं च वाचयित्वाऽलङ्कृत्य निधाय प्रदोषे भूतयक्षपिशाचनाग- ब्रह्मराक्षसयोगिनीढाकिनीप्रभृतीनां चतुष्पथचैत्यवृक्षश्मशानारामेषु गुहमातृशास्त्रादीनां स्थाने चरुलाजापूपसक्तसमन्वितं माषमुद्रहरिद्रा मिश्रितं पुष्पाद्भिः तत्तत्स्थाने बलिं क्षिप्वा रात्रावेव ध्रुवे लग्ने ब्रह्मस्थाने द्वारे महेन्द्रे ग्रह ते भल्लाटे पुष्पदन्ते वा विष्णुशिवस्कन्दानामालये वा ग्रामवृद्ध्यै स्थानमाहत्य ललाटबाहुनाभिसमं तदर्धविस्तारं खनित्वा स्थलगर्भं पीठगर्भं व्यपोहा पिशुननास्तिकजडा मित्रशठ हैतुकादीन् विहाय यथा ते नैव जानीयुस्तथा कर्तव्यमिति ज्ञात्वा पञ्चगव्यैः प्रोक्ष्य रहसिस्थापनम् मुहूर्त समनुप्राप्ते ब्राह्मं वैष्णवं हुत्वा देवदेवं जगन्नाथं विष्णुं ध्यात्वा शुक्लमाल्यांबरधरः श्वेतानुलेपेनालङ्कृतः शुद्धाशयः तत्पात्रं " मेदिनी दे” वीति हस्ताभ्यामभिमन्त्र्य " नमो- वराहा”येत्युक्ताआत्मानं वराहरूपं वसुन्धरोद्धारं ध्यात्वा “ इदं विष्णुरिति तत्र गर्भं निधाय “देवीदं गर्भमाधत्स्वे” ति देवीं वसुन्धरां स्मृत्वा “मेदिनी देवीत्यादिभिर्मन्त्रैः पञ्चभिः सूक्तेन चाभिमन्त्र्य “आत्वाहार्ष” मिति स्थापयेत् । सुवर्णमेदिनीरत्नपशुधान्यादीन् दक्षिणां दत्वा अन्नाद्यदानं च स्वशक्तितः कृत्वा श्वेतपद्मबिसतन्तुकृतवर्तिकां द्व्यङ्गुल- परिणाहां षोडशाङ्गुलोज्ज्वलितप्रदीपिकां षोडशप्रस्थ संपूर्णघृतपात्रप्रतिष्ठितां सम्य- विधाय गर्भस्य दक्षिणपार्श्वे श्रीसूक्तेन निधायाभ्यर्च्य सुदृढं सुस्थितं मृद्भिः सम्यक् प्रकल्प्यारभेत । ‘नगरादीनां देवागारे चैत्यवृक्षे द्वावामे वा ‘बालानामभिवृद्ध्यर्थं वाहना- युधस्थाने वर्षवारिवृद्ध्यर्थं विद्युत् पर्जन्यरूपादीन् सुवर्णेन कृत्वा कामनाभ दे 1. म. नागराजेभ्यः समुद्रेभ्यो लोकेभ्यः इत्यादि. 4. B. हार्दमालामाला A, एतन श्यते 3 A मागराजादीनां 4 म, बळिस्थानामभिवृध्यर्भ. ་ ·

२४ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे पञ्चगव्यैः मृण्मये वा भाण्डे निधाय तटाके सोमौषधिधान्यसमायुक्तं पञ्चगव्यं पश्चरलं बा कैदारिके स्थापयेत् । रत्नबीजधातुसमायुक्तं गृहेषु स्थापयेत्’ । एवं प्रतिष्ठिता भूमिर्धनधान्यसमृद्धिदा । सर्वसंपत्करा पुण्या सफला च भविष्यति ॥ विगर्भा च सशल्या च विनाशाय भविष्यति || विशुद्धेन द्विजेनानुतापयुक्तेनैश्वर्यवृद्धेन स्थापितं गर्भमैहिकामुष्मिकशुभद मन्येन स्थापितं जारगर्भमिवोभयोः विनाशाय भवति । एवं ज्ञात्वा गर्भ प्रतिष्ठाप्य प्रवेशयेदिति विज्ञायते || 1 इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे विमाननिर्णयविधानं नाम 2 ’ षोडशोऽध्यायः ॥ || अथ सप्तदशोऽध्यायः ॥ प्रागुदक्सप्तदशभिः सूत्रैः पदान्युपकल्प्य षट्पञ्चाशद्विशतभागेषु द्रौहिणं षोडशकं वेदाधिकाशीतिपदं दैविकं मानुषं षण्णवतिकं पैशाचं ग्रामविन्यासः हरिदृष्टि: षष्टिरित्येवं ज्ञात्वा दैविकमानुषयोर्विप्राणां पैशाचे कर्मजीविनां ब्राह्मवायन्यैशान्यानलनीलेषु देवसभागोष्ठापणस्थानानि प्रकल्प्य ग्राममध्ये भगवन्तं विष्णुं जिष्णुं जगत्पतिं सर्वदेवमयं देवं परमात्मानं पञ्चमूर्तिविधानेनार्चयेत् । पश्चिमे वान्यत्र वा देवीभ्यामृषिभ्यां वीशशैषिकाभ्यां सहितं बेरं शैलजमुत्तम् । वर्णयुक्तं ग्रामाभिमुखं संस्थाप्यार्चयेत् हरिदृष्टिः शुभदेति । हरपृष्ठम् ऐशान्यां बाह्ये तद्वामपराङ्मुखं देवं हरं स्थापयेत् हरपृष्ठं सूर्यादिस्थानम् शुभदमिति । इन्द्रेशानयोरन्तरे सूर्यमिन्द्राम्योर्मध्ये विघ्नं यमाग्न्योर्मध्ये दुर्गा नैर्ऋते शास्तारं वरुणवाय्वोरन्तरे स्कन्दं प्रामाद्वहिरुदगीशानान्तरे ज्येष्ठामै शान्यां भद्रकाली संस्थाप्यार्चयेत् । एषामर्च नया वा ग्रामशान्तिर्भवति । भगवन्तं विष्णुं विनाऽन्ये देवैर्मनुष्यैश्व न सेन्याः । ब्राह्मशमदमसत्यत्वादिसत्त्वगुणाः विष्णोरेव प्रसादात् । अतो ब्राह्मं तेजः तत्प्रसादाद्वर्धते । ततो विष्णुपूजन प्रशंसा

1. ग. 31 अध्यायः 2. 27 खण्डः,सप्तदशोऽध्यायः २५ हराचन प्रशंसा ग्रामाग्रहारयोः पूज्यो भगवान् हरिः । अश्वरथनागायुधयोधानां ‘जयवीर्यादयो राजसगुणा रुद्रशक्त्या प्रसिद्ध्यन्ति उग्ररूपत्वाद्धरस्य । अतो नगर्या- दिषु हरः पूज्यः । विष्णुः सर्वत्र पूज्यः तत्पूजा विधानाद्धर्मसिद्धिर्भ- वति । वर्णाश्रमधर्माश्रयाः श्रुतिधर्माश्च विष्णुप्रसादात्सिद्धयन्ति । अतस्तद्ग्रामवासिनां यजमानस्य राष्ट्रस्य च सामान्यमभिहोत्रम् । तदाराधनं विप्रवरैर्नित्यं कर्तव्यम् । तस्मात्सेवितव्यो भगवानिष्टापूर्वाभिवृद्धये । विष्ण्वाराधनान्विते देशे देवर्षिपितृगणा सर्वे पूजिता भवन्ति । अपूजिते तस्मिन् पूजिता अप्यपूजिता एव । विष्णुपूजाविहीने देशे विप्रो न जात्यपि वसेत् तत्र तामसस्वभावत्वात् । तस्मात् ग्रामान्तरे देवं संस्थाप्य महतीं पूजां वैखानसेन विधानेनैव कारयेत् सौम्यत्वाद्भुक्तिमुक्तिफलमदत्वाच्च तद्रियेः ।

परिजनस्थानानि कुलालादीनां स्थानम्. परिवादीनां- स्थानम् तत्पूजकानां तत्पाचे स्थानं तस्यैशान्ये सभास्थानमाग्नेग्यां गोष्ठागारं नैर्ऋत्या- मापण पैशाचभागे प्राच्यां कुलालनापिताम्बष्ठादीनां याम्ये तन्तु- वायचक्रिणां वारुणे क्रयविक्रयकारिणां वणिजां सौम्ये द्विजभृत्यानां वादित्रजीविनां चामेध्यां क्रोशमात्रे तक्षादीनां नैर्ऋते गव्यतिमात्रे ’ चण्डालवर्गाणां वायव्ये मृगव्याधशाकुनिकादीनां पैशाचाद्वाह्यतः प्राकारपरिघा परिघायाः परितो धनुश्शतं तदर्धमर्थं कृपारामतटाक- ‘वाप्यादयस्तत्र भवन्ति । ऐशान्ये नदीतीरे वा श्मशानं ग्रामायामसमं दूरे वारुण्यां तटाकं त्रिदण्डसहस्रं तदर्धप्रमाणं वा सेतुबन्धं दृढतर- मत्युन्नतमनवच्छेदचं कारयेत् । तत्र ‘निर्झरोप कुल्या महाकुल्य दि जलयन्त्राणि सम्यक् संकल्पयेत् । तत्पार्श्वतः “सर्वसमसलिलक्षेत्रं केदारं समभागमुप- कल्प्य एवं बहूदकमल्पायासकृतरक्षकमशोप्यमनवाह्यमपवाध्यं जलाशयं यत्नतः कारयेत् जल मूलत्वात्सर्वजन्तूनां प्रवर्तनस्य । तस्मात्सर्वप्रयत्नेनाधारोपरिष्टात् बहुलजल मेवं कुर्यात् । न्यग्रोधोदुम्बराधत्यप्लक्षान् प्रागादिषु चैत्यवृक्षान् प्ररोहयेत् । ‘तत्स्पृष्टानिलप्रवेशात्समृद्धिर्भवति । अन्यथा न समृद्धिः । वारुण श्लेष्मा- तकनिम्बशाल्मलीनाम्ग्नेयादिषु कोणेषु प्ररोहयेत् । शाल्मलिकिंशुककापसक्षीरिकण्टकि- वृक्षान् ग्रामाभ्यन्तरे न प्ररोहयेत् शून्यत्वात्तेषाम् । तटाकम्- आरामवृक्षाः

1. A. जयवीर्यानन्दादयः 2. A चण्डालपणम्. 3. M मठादयः 4. B. तत्र बद्धारोहणमार्ग कुर्यात् इत्यधिकं. 5 A सर्वसमय 6. M तन्मृानिल, 4 २६ गृहकल्पनम् गृहदानम् श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे स्कन्दमिन्दिरां’ च विघ्नं भगवन्तं विना देवमानुषयोर्भागे न संस्थाप्यः । देवता सामान्यछाया शुभदा । एवं विमानानि परिकल्प्य विप्राणामा- वसथानि विधिना मनोरमाणि शुभ्राणि सपरिच्छदानि पृथक् पृथक् कल्पयित्वा बिम्बानि देवदेवस्य तेषु संस्थाप्य द्विजेभ्यो वेदपारगेभ्यो विष्णुभक्ति- युक्तेभ्यो दद्यात्। एवं बहुजलसंपन्न ससारारामकैदारिकं संपन्नभृत्यसंकीर्णमनुपद्रवमव्या- धिजनकमदस्युपरिपन्थिजनसंपन्नं समृद्धं ग्रामं कृत्वा नृपो ददयात् । ‘अकृतोदकमनरण्यमपरिग्रहमकृष्टफालमेव कल्पयित्वा साधुजनगृहीत वा विप्रेभ्यः शक्तितो ददयादतिभक्तिपुरस्सरम् । सर्वपापविनिर्मुक्तः स विष्णुलोकं गत्वा विष्णुसायुज्यमाप्नुयात् । ग्रामदानम् रविप्रक्षेत्र गोष्पदं वापि यो हन्यात् त्रिसप्तनरकान् घोरान् गत्वा भूयस्तिरश्चां गतिसहस्रमवाप्नुयात् । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन विषवह्निसमं राजा सुर- ब्राह्मणदत्तं परिहरेदिति विज्ञायते || दत्तापहारनिन्दा वास्तु प्रशंसा इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे सर्वावासविधिर्नाम 4 सप्तदशोऽध्यायः ॥ ॥ अथाष्टादशोऽध्यायः || अथातो गृहवास्तुविधानं व्याख्यास्यामः । गृहं हि प्राणिनां मूलं ‘देहो मूलं शरीरिणाम् । विना देहं न कार्याणि । अतः सर्वकार्यपरं संपच्छुभोदयं विधियुतम् । विहीनविधिके वास्तुन्यसुरादयो वसन्ति । ऐहिकामुष्मिक- कर्माण्यस्य न सिध्यन्ति । सम्यक् परीक्ष्यैवोपकल्प्य देवावासं समूर्तीमूर्तविधाने- नानुदिनमाराध्योर्ध्वगतिं साधयेत् । कर्षणे 1 माघप्रोष्ठपदाषाढमार्गशीर्षान् ज्ञशुक्रास्तमयं च हित्वा रोहिण्यादित्यतिष्यानल वायव्योत्तरहस्तपैतृक श्रवणनैर्ऋत मैत्र वैश्वदेवाहिर्बुध्न्याश्चयुग्वा सववारु- मुहूर्त विचारः णानि क्रमेणर्क्षचतुष्काणि प्रागादुत्तरान्तं स्थानदिमातभागेषु पूर्वोक्ततिथिवारेषु गुरुकाव्यसौम्योदये गृह्य ऊर्ध्वाननहोरायां द्वात्रिंशद्दण्डमानेन
2. M. चन्द्रं इत्येव. त्रगस्त्रिंशः खण्डः 5. M. देहं

2. M. ससादाराम 3. M. अमृतोदकं 4 ग.अष्टादशोऽध्यायः २७ आय। दिविचार. हस्तमानेन वा यथालाभं प्रागुत्तरैशान्यायतां चतुष्पार्श्वे ओजसंख्यां चतुरश्रां समां पूर्वोक्त गुणसंपन्नां भूमिमाहृत्य तृणगुल्मलता दीनपोह्यो तहलादिना कर्षयित्वा त्र्यंशं षोडशांशं’ वोद्यानार्थं गृहीत्वा कर्तायामाष्टविहस्तं तद्धस्तेनौजमाहृत्य विस्ताराहतायामं त्रिगुणीकृत्य वसुभिर्हत्वा लब्धेषु ध्वजादिषु शुभयोगे वा आरभेत । ध्वजेऽर्थवृद्धिः अजस्रपूजा धूमे हानिर्दुःखं व्याधिभयं सिंहे राजा - मात्यपुरोहितादीनां पूजा खाने कुलानपत्यत्वं वृषे धनधान्यापत्यवृद्धिः खरे दारानाचारत्वं गजेऽप्यैश्वर्यं ध्वांक्षे प्रेप्यप्रवृत्त्यादयः । तस्माद्धजर्सिद्वृषभनागान्यतममा- हृत्य सप्तारत्निमात्रं जलान्तं शिलान्तं घनान्तं वा खनिला मृदं व्यपोझ सिक्ताभिः ‘शौचदृढाभिः मृद्भिश्चापूर्येभपादैर्मुसलैश्च समं दृढतरमुपकल्प्य संवत्सरं तदर्थं त्रिमासं मासं वा तूष्णीं निधाय कालक्रमेण शालामारभत । पुरुषं वास्तुनः ‘प्रागुत्तराङ्गमुतानाननं ज्ञाला मर्माणि परिहृत्य कल्पयेत् । क्रमादीशा- वास्तुपद- कलनम् प्रागुदग्दशभिः सूत्रैर्भूमिं विभज्यैकाशीतिपद कल्पितशरीरे नपर्जन्यजयन्तेन्द्रादित्यसत्यान्तरिक्षभृशाः प्रत्यङ्मुखाश्च अग्निपूष- वितथगृहक्षतयमगन्धर्वभृङ्गराज ऋषय इत्येते ‘दक्षिणस्यामुदङ्मुगः निर्ऋतिदौवारिकसुग्रीवपुष्पदन्तवरुणासुरशोषरोगाश्चेति प्राङ्मुखाः वायुनागमुख्य- भल्लाटसोमार्गलादिनिसूरिदेवा ‘दक्षिणास्या उदीचीनस्थाश्चैकपदभोजिनः द्वात्रिंशद्देवता भवन्ति । अर्यमा दण्डधरः पाशभृद्धनदः प्रागादिक्रमेण पाट्पदिकाः । सवितृसावित्रा- विन्द्रेन्द्राजौ रुद्ररुद्वाजावप आपवत्सावित्येते आग्रेयादिषु कोणेषु द्विपदभोजिनः । तद्वा चरकी देवतारिः पूतना पापराक्षसी इत्येताश्चतस्रः कोणेषु द्विपदभोजिनः पिशाचाख्या भवन्ति । एतेषां मध्ये ब्राह्मं पदमेकं परितः प्रागादीशानपर्यन्तं भृम्बङ्गि- रोत्रिपुलहपुलस्त्यक्रतुमरी चिवसिष्ठानामित्येवं वास्वङ्गानि परिज्ञाय तिष्ठन्ति । अजे वृषे सूर्ये प्राक्प्रतीचीमुखीं सिंहे बुलीरे वा उदग्दक्षिणामुखी परिहृत्य मीने च मिथुने सूर्ये सर्वमुखीमादित्याभिमुखमेवारभेत । प्राक्शालं यदि कुर्याला प्रथमेष्टका पुष्पदन्ते द्वारं पर्जन्यदेशे जलमार्ग
3. A वाप्यूनमर्थं गृहीत्वा 4. M. पंचन्द्र (2) दृढरूपभिः. 7. B दक्षिणास्या इति नास्ति,
4. 1 तद्धस्तेनार्थमाहल. 5. M प्रागुत्तमाङ्ग. वास्तुविधौ शालाभेदाः
5. M गजेर्वसम्पत् i. B दक्षिणस्यामिति नास्ति, २८ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे महेन्द्रसूर्यार्यमदेशे पर्यङ्कमन्तरिक्षे महानसमिन्द्रेन्द्राजस्थाने भोजनं गन्धर्वासुरदेशे वर्चःस्थानं वारुणसौग्ये कूपम्। याम्यायां यदि चेन्महेन्द्रे प्रथमेष्टकां भल्लाटे द्वारं पर्जन्ये वारिमार्गं गन्धर्वसुम्रीवे शयनं नागे वर्चः स्थानं भोजनमहानस कूपजलमार्गाणां पूर्ववत् । वारुण्यां यदि भवेद्र गृहक्षते प्रथमेष्टकां महेन्द्रे द्वारमीशे पचनागारं सुग्रीववरुणे शयनमन्यत्पूर्ववत्। उदीच्यां यदि भवेत्पुष्पदन्ते प्रथमेष्टकां गृहक्षते द्वारमन्यत्समम् । सर्वत्र प्रतिवंशं शयनं गृहस्य दक्षिणनयनालोकं विदिक्षु देवतागारं तत्प्रमुखे अग्न्य- गारमगाराभिमुखं भृत्यानामतिथीनां दक्षिणतो नैऋत्यामुत्करस्थानं पृष्ठतो विद्यास्थानं तत्रैव। एतद्ब्राह्मणानाम् । नृपाणां पुरस्य मध्ये पश्चिमे वा परिघाप्राकरयन्त्राट्टालकशोभितं चतुर्द्वारयुतं बहुपह्ररदुर्गारण्याढ्यमुदक्पश्चिमोद्भूतम. यून प्रकूताभिषेकमण्डपं ’ याभ्यैकप्राविस्तृताङ्क- णं हर्म्यप्रासादसंबाधं प्राङ्मुखमेवातिरम्यं विधिना कल्पयेत् । प्राच्यामायुधागारमामेध्यां गोष्ठागारं याम्यायां भोजनस्थानं नैर्ऋत्यां धनसमूहं प्रतीच्यामन्तःपुरं सौम्यायामाथर्व- स्थानं aari रक्षिणामरू शस्त्राणामैशान्यां याम्यायां वारुणस्थानं वारुण्यां क्रीडा- स्थानं वायव्यां तुरःस्थानं बाप कृपतटाकानामैशान्यामङ्कणेऽभिमुखमार्यास्थानं पार्श्वे हेति मुख्यागार (?) तदक्षिणेऽधिकारानियुक्तानामामेय्यां महानसम् । एवं त्रिप्राकारयुतं सुदृढं परिकल्प्य तदभिमुखमंगनावाटं प्राच्यां “तदर्धासनं सर्वतः सैनिकानाम् ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे गृहवास्तुविधानं नामाष्टादशोऽध्यायः ॥ गृहवास्तु- विधानम्. ॥ अथैकोनविंशोऽध्यायः ॥ वैश्यानां क्रयविक्रयागारं प्रत्यङ्मुखं दक्षिणे भोजनस्थानं बाह्य दक्षिणे गोधनस्थानं तत्पश्चिमे महिषाणामन्यद्विप्रसमम् । शूद्राणां प्रमुखे कर्षद्रव्यपरिग्रहमैशान्यामतिथिस्थानमन्यद्वैश्यसमम् । सर्वेषां नैर्ऋते अरिष्टभल्लातकनिम्बकल्पितं सूतिगृहम् । पैशान्येन्द्रादित्ययमाग्नेयनैर्ऋतानामन्यतमस्था- पितं गर्भागारं भोगश्वर्यमदं गृहक्षतयमगन्धर्वान्यतमे धनधान्यविबृद्धिदमसुरपुष्पदन्त- भल्लाटवारुणे भोगैश्वर्ययुतम् । अधन्यमतिसंक्षिप्तमतिविस्तीर्णमर्थेदम् । द्विहस्तादि द्विगु-
6. M वाम्ये गृहं. 9. B धर्ममानसं सर्वत्रेतन्नियतमिति 3. ग. चतुस्त्रिंश: खण्ड: •विंशोऽध्यायः २९ णोच्छ्रयमत्युच्छ्रितमतिनीचगोपिघटितपार्श्व चातिशोकावहम् । वंशानुचरणं वंशानुगत- द्वारमुपर्यनुगतद्वारं द्वाराखावजलमार्गमसमान निन्दितानुक्तद्रुमकल्पितं च नाचरेत् । सूत्रानुगतं प्रतिवंशमोजं स्थूणमुपकल्प्य ब्राह्मं नवपदं परिहृत्य ‘सूत्रानुगतमित्तिकं चतुःशालं त्रिशालं द्विशालं वैतलक्षणसम्पन्नं गर्भयुतं प्रकल्प्योक्तदेशे देवागारमुपर्यनुगतमुन्नतं रम्यं मनोरमं शुद्धं कृत्वा तस्मिन् पठानि परिकल्प्य मध्ये देवीभ्यामृषिभ्यां देवेशं सर्वजगद्वीजं विष्णुं सर्वदेवमयं सर्वार्थसाधकं भगवन्तं प्रतिष्ठाप्य तस्योत्तरपार्श्वे ब्रह्माणं सावित्र्या सार्धं तदुत्तरे गुहवक्रतुण्डो देवस्य दक्षिणे पार्श्वे दुर्गां सरस्वती- मुमामिन्द्रं शशिनं सूर्यं च संस्थाप्य त्रिकालं द्विकालमेककालं वाऽर्चयेत् । एते च पूजिता यस्य समन्यत्रैव सर्वकल्याणसम्पत् । एतेष्वपि द्विजो नित्यं विष्णुं भगवन्तं ब्रह्माणं रविं स्कन्दं सरस्वतीं चार्चयेत् । क्षत्रियस्त्वार्यां विघ्नं रविं विष्णुं रुद्रम् | वैश्यः कुबेरं दुर्गां श्रियं सरस्वती च। शूद्रश्च द्विजं नित्यं विष्णुं भगवन्तं चन्द्रमिन्द्रं विनायकं यत्नतः पूजयेत् । तस्मात्सर्व- प्रयत्वेन देवीभ्यां सार्थं विष्णुं भगवन्तं सुवर्णरजितताम्राणामन्यतमेन षडङ्गुलादहीन - मुपकल्प्य यथाविभवमाराध्य तत्प्रमुखेऽमिं विधानेन हुत्वैवाश्रीयात् । अन्यथा आत्मघाती भवति । विष्णुपूजाविहीनं यद्वेश्म ‘तत्पक्कणैः समम् । अराधनप्रशंसा तद्विप्रमुख्यैर्न प्रवेश्यम् । तदधिपेन नासितव्यं न संभाष्यम् । तस्मादेवं प्रतिष्ठाप्याराधये- दिति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे चतुर्वर्णसमाराधनयोग्यदेवतानिर्णयो नामै - ‘कोनविंशोऽध्यायः ॥ ॥ अथ विंशोऽध्यायः ॥ विमानार्चना- अथ विमानविधानं व्याख्यास्यामः । विमानमित्यत्र विष्णोः । तद्विमानार्चना पुण्या सर्व कृतुफलप्रदा सार्वजन्या चिरस्थायिनी । विष्णुपूजां विना वेदा: शास्त्राण्याचारसम्पदः शुभदा न भवन्ति यथा आदित्यं ‘विना लोका न मनोहिता यथेन्द्रियाण्यकर्मण्यतां यान्ति । अतः सर्वप्रयत्नेनेन्दिरेशस्य मन्दिरं सुन्दरं विधि:
7. B तत्रानुगत . B विन्धुमितिनास्ति 3. D आमपानि 1. क. तस्पितृवनैः पक्णैः 5. ग. पंचत्रिंशः खण्डः 6. म, लोकामितोहीनानि यथेन्द्रियाणि कैंकर्य महिमा श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे 1 कृत्वा भगवन्तं प्रतिष्ठाप्य परात्परं तल्लोकमवाप्नुयाद्वैष्णवं पदम् । ‘तद्विष्णोः परमं पदं सदा प्रश्यन्ति सूरय ’ इति । विष्णोर्मन्दिरमित्युक्ता बालुकैर्वालुकाकल्पितमप्यघौघनाशकृत् । किं पुनर्विधिनेष्टकादिकृतम् ? तपोभिः कर्मभिः पुण्यैर्वान्यैर्नाप्नुयाद्वैष्णवं पदम् । भक्त्यैव निनयेन्नान्यैः । भक्ति महिमा भक्तिरेव परा पुण्या भक्तिरेव शुमपदा तृष्णा वैतरणीयानं संवर्तकातिवृष्टिरक्षा कामहालाहला स्यमृतधारा संकल्प बीजहा देहबन्धमोक्षप्रदायिनी संकल्पकण्टकाविद्धविशल्यकरणी योगर्ध्यङ्करवर्धन्यस्मिक्रकचच्छेद- रोपसञ्जीवनी दुःखत्रयजालभेदिनी सुखचिन्तामणिप्रदास्मर्तृणां भक्तिरेवं परिज्ञाया- नित्यसुखमस्वस्थं जलबुद्बुदनिस्सारं रोगदुः खाकरं पूत्यमेध्यविनिर्मितमाशा पाशशतैर्बद्धं तृष्णांशुसमुज्ज्वलमेतद्देहं क्षणाद्धित्वा सर्वसिद्धिफलप्रदं सर्वदेवैरभिष्टुतं संसृतिदोष: सर्वयोगिभिरचितं सर्ववेदार्थवेदितं परात्परतरं पुण्यं वैष्णवं पदं प्राप्नुयादिति सञ्चिन्त्य विधिदृष्टविधानेन शक्तितः कर्तुमारभेत । फलश्रुतिः सङ्कल्पमात्रादेव दशपूर्वान् दशापरानात्मानं च नयेलो कान्छुभान् । देवनिर्मितं 1 देशं परीक्ष्य तल्लोकान् स जयिप्यति । अतः कर्षिते क्षेत्र ब्रह्मलोकं ब्रह्म कृते विष्णुलोकं स्थापिते शैषिक विष्णोः सामीप्यं देवचिम्बे कृते तत्र वशिं पदं मन्दिरे कल्पितेपि सालोक्यं वंशजा यान्ति तत्रैव विमाने समाप्ते सारूप्यं देवरूपं कृते बरं तद्वंशजाताः सारूप्यं विम्बं प्रतिष्ठिते सम्यविधिना तद्वंशजातानां पत्नीनां कुलजाः मातृवंशजाः भृत्यवंशभवाश्च विष्णुरूपधराः सौम्याम्सर्वे भवन्ति । समाप्ते वैष्णवयाग भोगैश्वर्यं प्रतिष्ठिते त्यक्त्वा कलेवरं सदयः शङ्खचक्रधरः श्यामलाङ्गश्चतुर्भुजः श्रीवत्सवक्षाः भूत्वा वैनतेयभुजमारूढः सर्वदेवनमस्कृतः सर्वान् लोकानतीत्यासी विष्णोः सायुज्यमाप्नुयात् । अन्यलीकगताः सर्वे पुनरावर्तिनः विष्णुलोकगतानां नास्त्यावृत्तिः । विमानमहावर कौतुकविम्बस्था स्ननव कर्म कर्तारः पचैते विष्णुरूपधरा विष्णुलोक प्रतिष्टिताः तेषां चाप्यधिक पुण्यवान् भोगदाता भवति । स्थण्डिले वा जले ‘वाप्याशये वा ध्यात्वा देवं नमस्कृत्यांतमार्गेण सर्वपाप- विनिर्मुक्तो विष्णुलोकं स गच्छति । किं पुनर्मन्दिरं कृत्वा शाश्वतपूजाकर्तृणाम्। पुण्या भक्तिः। तस्मादेवं विदित्वा लोकक्ष्यां द्रव पुण्यपापफलाधारनुस्खदुःस्वप्रवर्तनं परन्यपत्यधना-
8. M कयच्यं शये 2. M नम इत्युनिमात्रेण ·एकविंशोऽध्यायः ३१ दीनामसारतां च परिज्ञाय ऐहिकामुष्मिक विज्ञानहेतुकमनश्वरमप्रभेदयमनादिमध्यान्त- मार्षं शाब्दं प्रमाणमालम्ब्य तत्सारभूतं सर्वार्थसाधकं भुक्तिमुक्तिफलप्रदमप्रतर्क्यमन- वदयमघौघघ्नं वैखानसमिदं शास्त्रमिति ज्ञात्वा अन्योन्यापाकृतिहेतुदूषितानुमितानयथा- र्थान स्श्रुतिविजृम्भितानदृष्टानदृष्टनानप्यविचारपेशलांस्तर्कानपोस श्रद्धाभक्ती पुरस्कृत्य वैखानसशास्त्रसिद्धं यथाशक्त्यारभेतेति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्तं ज्ञानकाण्डे अर्चनप्रशंसनं नाम ‘विंशोऽध्यायः ॥ ॥ अथैकविंशोऽध्यायः ॥ एवं मनसि सञ्जाते विष्णोर्विमानं चिकीर्षुरास्रक्षुः पदं विष्णोर्वैखानसविदः शिष्टान् वेदतत्त्वार्थदर्शिनः सौम्यान् जितेन्द्रियान् शुद्धान् विष्ण्वाका- रघरानात्मारामान् ज्ञानामृतानन्दहृदयानू हापोहविधानेन ध्वस्तसंशय- आचार्यलक्षणम् मानसान् ध्यानयुक्तान् ब्रह्मरत्नमयान् विप्रान् देववन्नमस्कृत्यानुज्ञाप्याहूय “यूयं भक्त्या - हरेर्विमानं कर्तुमारभध्वं युष्मदङ्घ्रिरजो रक्षितोह मत्प्रेरितां पूजामाहृत्यानुमान्या- स्मिन्कर्मणि’ पुण्यधिं भावयतेत्युक्त्वा तैरोमित्युक्तः तेप्वेकं गुरुं वृत्वा’ पूजयित्वा तेषां सर्वेषां शक्तितो दक्षिणां दत्वा विप्रानन्यांश्च संभोज्य स्वार्थ त्रिभागं कृत्वैकं कुटुम्बभरणार्थमाहृत्य द्विभागं दत्वा तेनैव विधानेन ‘विमानमुप- कल्प्य तस्य दक्षिणपार्श्वे आचार्यसदनं परिकल्पयेत् । गुरुर्विष्णुपरायणस्सद्मन्यावसेत् । आचार्यवरणम् अशक्तश्चेत्स्वयं समापयितुं राज्ञा आढ्यैर्ग्राममुख्यैस्सर्ववणिग्भिरनुलोमैश्च कार येत् । तस्मात्पुण्ये शुभऽनुकूले ‘तद्विभवानुरूपमाराधकपरिचारकान् सङ्गृह्य यथालाभं पायसादिभिर्भोजयित्वा शक्तितो दक्षिणां दत्वाऽऽरभेत । आलयस्वाम्यम् शूद्रं वा अनुलोमं वा ‘विष्णुभक्त्युितं समाहूय ग्रामनगरपत्तनादिषु सरित्समुद्रतीरे पर्वत- पार्श्वे “राष्ट्रमध्ये वा परीक्ष्य विधिना भूमिं शुचौ देशे कारयेद्विमानम् । तत्र द्रुमगुल्म-
9. ग. षट्त्रिंश: खण्ड: 2B रज उक्षितः A पुण्यदातारो भाषयत. 4. B
10. B तेषां सर्वेषामित्यत्र घृतान्सर्वानिति 7. B विधा- आहृत्य • 5. M भोजयित्वा नेनेति लुप्यते. 8, M तद्विभवानुकूलमर्चकपरिचारकानाहूयाभिपूज्य 9 M विष्णुभक्तः शुद्रोऽनुलोमो वा यजमानश्चेत् गुरुस्तं समाहूय प्रोक्य वैष्णवं कारयित्वा 10, M माममध्ये, ३२ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे भूमिशुद्धिप्रकार: वृत्तिकल्पन- प्रकार: लतादीनपोह्य बहुशः कर्षणं कृत्वा शोधयेत् । गोभिराक्रमणाद्दाहना- त्खननादुपलेपनात्पूरणाद्वर्षधाराभिर्भूमेः शौचमित्येवं यथालाभं क्रमेण कारयेत् । तत्र बहुशस्तूष्णीं कर्षयित्वा बीजानुपत्वा’ पुरतस्तत्क्रममार्गेण भोगैश्वर्यवशादर्चनस्नपनोत्सक्बल्यर्थमेतावद्ध विषामर्थमेतावत्पुष्पगन्धा- नुलेपनदीपार्थमेतावद्विप्णुपच दिनपूजार्थमर्चनादक्षिणार्थमेतावच्छश्रपाकारिणामेतावद्वा- दित्रजीविनां भक्तानामतिथीनामेतावत शिष्याणामध्ये तृणामेतावदप्सरसां गायक- नर्तकवादकानां विपञ्चीरखवादिनां मर्दलकानामेतावत् खण्डस्फुटितनिवृत्त्यर्थं नवकर्मकियां प्रत्युपकारिणां दानार्थमेतावदिति निश्चित्य तं सर्वं पूर्ववत्ताम्रपात्रे - यित्वा सीमाविनिर्णयं कृत्वा आचार्यमर्चकं वा वस्त्राङ्गुलीयककुण्डलादिभिरलङ्कृत्य तस्ते “सोदकं दद्यात् । एतत्सर्वेषामेव भवति । एवं कर्तुमशक्तश्चेद्विमानदेशमात्र ददेत । पश्चात्सर्वसमृद्धिर पितस्यैव भवेत् । नगरादिषु पश्चिमे प्राङ्मुखं विमानं सङ्कल्प्याप्सरोभिः प्रकल्पयेत् । विविक्तग्राम पुण्यदेशेषु ताभिस्सार्धं न कारयेत् । सामतहारक कल्पनम् पूर्वमेव सुपर्याप्त भोगं कृत्वा बालागारे भगवन्तं प्रतिष्ठाप्यारम्भणं यत्तत्सामृ- तम् । बालागारं विना विमानमात्रमेव स्वार्थे: याच्ञालब्धार्थैश्च कृत्वा दीन प्रकल्पयेत्तद्धारकमित्येतयोरेकमालम्व्यारभेत । राज्ञां राजसमानां द्विजानाममात्यानां सामृतमेव नान्यथा कार्यम् । यदि कुर्यात् कर्तुर्मृत्युर्भवति । अशक्तानां दरिद्राणां भक्तिमात्रसाधनानां हारकम् । तस्मात्पूर्वमेवोप- कल्प्य भूमिशुद्धिकर्षणानन्तरं बालागारं प्रकल्प्य खनित्वाऽऽपूयरिभेतेति विज्ञायते । इति श्रीवैखानसे काश्यपो के ज्ञानकाण्ड धारादानविधिर्ना मै- कविंशोऽध्यायः ॥ कर्षणम् || अथ द्वाविंशोऽध्यायः ॥ अथ तद्देशशुद्धिकर्पणलक्षणं व्याख्यास्यामः । कर्षणार्थं युगलाङ्गलादीन् क्रमेणा- हरेत् । खदिरासनचम्पकशिरीषभवा: लाङ्गलाः क्रमेण वर्णनां •
11. B ततः 2 A ग्रन्थ व्याख्यातृणामेतावद्गणिकानामनावत . A सम्पूर्ण कलशधारया, 4. घ कोशे इतः आरभ्य पञ्चविंशतिपत्राणि गलितानि. 5. ग. सप्तर्विश: खण्ड:-116 द्वाविंशोऽध्यायः ३३ वेणुचम्पक पुन्नागबर्बरजा युगाश्च । शुभ वृक्षमाराध्य भूतबलिमुपकल्प्य साये ‘अस्मिन् वृक्षे स्थिता यूयं " इत्युक्त्वा प्रदक्षिणं कृत्वा प्रभाते सौम्यहोरायां छेदयित्वा ‘पञ्चतालायामं हलं द्वादशतालायतं क्षिणियं नवतालायतं युगं चतुस्तालाया- ममृषिमाहृत्य सुवर्णरजितताम्रायसानामन्यतमेनस्विंगङ्गुलायामं फाल - युगलाङ्गलादि- माकल्प्य आकृतिवशाद्विष्कम्भनाहादीन् समुपकल्प्य लक्षणयुताना- लक्षणम् हृत्य प्राच्यामुदीच्यां वा प्रपायां संस्थाप्य श्वेतरक्तहरितासितान् वर्णक्रमेण ‘सौम्यवर्ण- वीर्यबलोपेतौ यवसोदकपुष्टाङ्गौ साण्डौ खुरसंस्पर्शिलाङ्गूलौ समखुरशृङ्गावहीनाङ्गी बलीवर्दावाहृत्य पूर्वेद्युरेव पूर्वाह्णे गन्धोदकैः संस्त्राप्यालंकृत्य गोसूक्तेनाभिमृश्य मृष्टय- वसतृणजलादीन् निवेद्य ‘प्रोक्षयित्वा प्रतिसरं बध्वा कर्षकमलङ्कृत्य रात्रावेव निशीथे यक्षराक्षसपिशाचेभ्यो माषापूपसक्तुलाजसमन्वितं बलिमुक्तप्रदेशे परितः क्षिप्त्वा " ओषधिभिः शालियवमाषगोधूमपिष्टं केदारोदकमधुपयोभिरपूपलाजच रुभिः क्रमेण नागेभ्यो बलिं दत्वा प्रभाते स्नात्वा स्नानविधानेन युगलाङ्गलादीन् पञ्चगव्यैः क्षीरेण गन्धोदकेन वा विष्णुगायत्र्या प्रक्षाल्य संस्थाप्य युगे शेषं सीतायां मेदिनीं देवीं फाले ज्येष्ठामृषौ वायुं क्षिणिये इन्द्रं रज्जुबन्धे अपां पतिं प्रतोदे यमं ‘पूर्वादयपरान्तं प्राङ्मुखो भूत्वा अर्ध्यान्तमभ्यर्च्य तेभ्यो हुत्वा शालिनीहियवमुद्र तिलमात्रप्रियङ्गुगोधूम- चणकतिलतिल्वम सूरातसी कुलुत्थसर्षपश्यामाकषाष्टिकनिष्पावा इत्येते सप्तदशधान्या भवन्ति । एतान् संशोध्य संशुद्धान् प्रोक्ष्य सोममभ्यर्च्य बलिं ददात् । बलीवर्दो रूप्यशृङ्गखुराववस्थाप्याभिमृश्याभ्यर्च्य क्षीरेण खुरान् प्रक्षाल्य पायसतण्डुलान् दत्वा प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य प्राच्यां देवं समभ्यर्च्य प्रमुखे वीशं दक्षिणे चक्रं वामे हरं संस्थाप्य सप्तविंशतिविग्रहैरभ्यर्च्य ‘सर्वजित्सर्वशत्रुघ्न ’ इत्यनपायिनं ‘वैनतेयो महावीर्य’ इति वीशं ‘आयातु भगवान् दिव्य’ इत्यमित- मावह्याभ्यर्च्य पुण्याहं स्वस्तिमृद्धिं च वाचयित्वा कर्षकमलङ्कृत्य रूपयौवनसम्पन्नां कन्यामेकां वर्णजामलङ्कृत्य पद्मदीपकरां हंसगामिनीं पुरस्कृत्य तताद चैराघोप्य अष्टमङ्गलधूपदीपध्वजपिञ्छातपत्रचामरादिभिरये अनपायिनं मध्ये वीशं पृष्ठे अमितं
12. A येऽस्मिन् वृक्षे स्थिता यूयं शेषादीन् प्रणमाम्यहं. सप्तदश- धान्यानि
13. M पश्चयमायामं हलं द्वादशायतं क्षिणियं चतुर्थमायाममृषिमाहत्य. 3. M सौम्यौ, 4, A पोषयित्वा ओषधिशालिमाषयवगोधूमैः 6. M पूर्वान्तमपरान्तम्. 5 ● B. ३४ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे रथगजतुरगशिविकानामन्यतमैः सन्नयेत् । कनिक्रदादीन् जप्त्वा पृष्ठतस्तेषामृत्विजः शनैः शकुनान्युपलक्ष्य गच्छेयुः । सीमा निर्णय प्रकारः । तत्र गत्वा चक्रवशशैषिकान् सन्यस्य वारुणान्तं सीमानिर्णयं कृत्वा तत्र बलीवर्दावभिमृश्य देवं नमस्कृत्य आचार्यः कर्षकं " अक्षैर्मादीव्य इति त्रिः प्रोक्षयेत् । कर्षकस्तमभिवन्द्य युगमादाय " त्वं वृ” षेति दक्षिणं " सौरभे " येति वामं त्रिवृतकुशरज्ज्वा बलीवर्द संयोज्य बद्धा “युगं युगशृङ्ग’ ‘मिति लाङ्गलं रज्ज्वा आयोज्य " ऋषिं गृह्णामी " त्यृषिमाहृत्य “विष्णुर्मां रक्ष” त्वित्यात्मरक्षां कृत्वा " येऽस्मिन् देश " इत्यानम्य हलकृष्टा " इति तामिलां प्रागन्तं कर्षयित्वा तस्मादुत्तरतो दण्डान्तरं निवर्त्य प्रतीच्यन्तमेवं क्रमेण ऋज्व- विच्छिन्नपदं दक्षिणावर्ते श्लिष्टपदं प्रागन्तमुत्तरान्तं कर्षयेत् । आचार्यस्तस्यानुपदं पञ्च- गत्यैः प्रोक्ष्य शुभाशुभं परीक्ष्य " गच्छध्वमार्या ” इति विसृजेत् । तत्रनिमित्त- परीक्षणम् ( वामावर्ते छिन्नपदे गोमूत्रे गौरे चाशुभं रक्तकृष्णकपोतगलवर्णे कर्तुर्मृत्युर्भवति । तुषभस्मकपालास्थिकेशरोमनखकण्टकादिदर्शने महद्दुःखम् । श्वेतमृत्ति- कादर्शने स्वर्णरजतताम्रमुक्त पद्मरागवज्रवैदूर्यप्रवालस्फटिकादिदर्शने महांश्च वृद्धिः कर्तुः शुभमिति शुभाशुभं ज्ञात्वा अरिष्टानां शान्ति कारयेत् । एवं प्रागुप्त- रान्तं निरन्तरं कर्षयित्वा प्राणस्थाने बलीवर्दो संस्थाप्य पादान् प्रक्षाल्य विमुच्य तण्डुलानि गुडमिश्राणि तेभ्यो दत्वा प्रदक्षिणीकृत्य " देवस्य त्वेत्यभिवन्द्य विसृज्य युगहलादीन् वाहनस्थाने संस्थाप्य प्रोक्ष्य बीजानादाय " इमे बीजा” इत्यभिमृश्य ‘समुद्रवती - शृङ्गे शृङ्ग” इत्युर्वीमानम्य “देवि त्व” यीत्युक्त्वा सर्वान् प्रागन्तमुत्तरान्तं वा प्रदक्षिणं " दुहतां दिव” मित्यद्भिः प्रोक्ष्य रक्षां सम्यग्बिधायात्वरो गृहं गत्वा संपूज्य हिरण्यपशुभृम्यादीनाचार्याय दक्षिणां ददेत् । एवं कृत्वा कार्तिक्यां मार्गशीर्षे मासे ब्रह्मपद्मविधिं कारयेत् । तत्पूर्वं चतुर्थेऽ- हन्यपराह्णेऽमितं पूर्ववत्संपूज्य दक्षिणे अनपायिवैनतेयौ संपूज्य ‘धारा- सा’ येत्युक्त्वा प्रणम्य वसुधामनुमान्य ‘दैविके ’ त्वित्यमितमानम्यानुमान्य अनुज्ञाप्य गृहं गत्वा प्रभाते स्नात्वा विष्वक्सेनमभ्यर्च्यानम्य सस्या इम इति सस्यं समभिमन्त्र्य “ शुद्धा इम ” इत्यादीन् जप्त्वा सगणान् पशूनाहूय गोसावित्रीं जप्त्वा बीजावापनम् ब्रह्मपद्मविधिः ‘द्वाविंशोऽध्यायः पदविभागः पद देवताः तेभ्यो निवेदयेत् । ’ इमां सिञ्चा’ मीत्यद्भिः प्रोक्ष्य गृहं गत्वा प्रभाते सायाह्ने वा तिलतिल्वचूर्णैरपूपोदनै: ‘भुञ्जन्तु देवा’ इति बलिं सर्वत्र दत्वा ‘देवायार्थं निवे- दयानुज्ञाप्य पूर्ववदेकाशीतिपदेषु देवताः संपूज्य गर्भालयं समुद्दिश्य पञ्चसूत्राणि प्रागुत्तराग्राणि अर्पयित्वा नाग भूत यक्ष दुर्गा घोटमुखी धात्री वपुषी राक्षस जय कृष्ण सुरुण्ड शिव प्राण कवि चक्र पुरुहूत ज्येष्ठा विद्या यशो भद्रा वेदभृतापस संजुषा मित पाञ्चभौतिकाः प्राच्यां ‘गृहपञ्चसूत्रस्था देवता भवन्ति । दक्षिणान् (?) पश्चिमादि शिव विश्व मित्रात्रयः बिम्बपृष्ठतः प्रादक्षिण्यक्रमेण पीठान्ते पूजितव्या भवन्ति । कुस्तुरुण्डाय गर्भाय वरुणाय धनदाय कालायेति दक्षिणे दहनाय विघण्टाय पवनाय “निमुदकाय गोलकायेति पश्चिमे महिषन्नाय ‘वेलाय साराय कपोताय तुल्यवादिन इत्युत्तरे फुल्लाय फुल्लरूपाय विघ्नाय विमकारिणे सर्ववाहनायेति प्राच्यां किष्किन्धाय तीर्थाय मोहनाय दण्डिने यूथकाय अन्तकाय स्पर्धनाय विनाय सुखदाय हितदायेति अङ्कणमध्यतो मध्येऽर्चयेत् । एते अष्टशताख्या देवाः । पिशाचेभ्यो भूतेभ्यो बलिं दत्वा ’ योजः पूरावी ’ रेति सर्वे श्रावयेयुः । ‘सर्वं व्यपै ’ त्विति मन्त्रेण जलमास्राव्य “पूर्वं स्थिता ” इति पुनराश्रावयेत् । अन्नलाजतिलचूर्णतण्डुलमक्ष्यसंपृक्तं ’ चरमं चराम’ इति प्रभूतमव- 1 पद देवताबलिः कीर्य ’ अस्तु स्व’ स्तीति जलैरुत्पूयनं करोति । एवं कृत्वा अमितं पुरस्कृत्य गृहं गत्वा ’ सर्वेश्वर ‘श्चेति ‘सर्वा वरुण मित्युक्त्वोद्धृत्याद्भिः संपूर्य कुम्भं ‘वरुणं पाशभृतं वीरमुदकप’ मित्यभ्यर्च्य पुण्याहं वाचयित्वा पुनः प्रभाते यज्ञवाटं प्रविश्य वैखानससूत्रोक्तविधिना भूमियज्ञं हुत्वा पूर्वोक्तदेवता हुत्वा वास्तुपुरुषमभ्यर्च्य अग्रतो भामिनीं कृत्वा " इमां सिञ्चा ’ मीति जलमाखाव्यानुमृज्य त्वां खना’ मीति खनित्वा पांसून् प्रेष्या’ मीत्युक्त्वा सर्वं तल्लक्षणं ज्ञात्वा ‘यस्स’ खेति विष्वक्सेनं सन्नम्य ’ त्वं सर्व’ मित्यनुमान्य ’ सुक्रमा’ इति कुम्भमभिमन्त्रय ’ पातु मां वरुण ’ इति शेवधिं पूरयित्वा ‘आयातु भगवान् ब्र’ ह्येत्येकं कुशेशयं क्षिप्त्वा ‘इदं ब्रह्मणा पूर्ण’ मिति शुभाशुभं ज्ञात्वाऽऽरभेत । ( क्षिप्तेऽब्जे वामावर्ते याम्यगे कुटिले स्फुटिते स्तब्धे विदिग्गते वाधरोत्तरे
14. M. गृहपञ्चसन्धिस्थाः.
15. M. देवान् निवेद्य. 4R वेत्र साराय. 5. A. इमांसीमां. 3, A. मुदकाय. ३८ ब्रह्मणः सकल. श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे देवमादाय कनिक्रदादीन् जपन् गच्छेत् । देवावासं गत्वा ब्राह्मे मुहूर्ते संप्राप्ते ‘प्रतद्विष्णु स्तवत’ इति देवेशं स्थापयति । देवस्य दक्षिणे यमान्तरे कुम्भं संस्थाप्य यथायसि महासारं मुकुले गन्धं क्षीरे सर्पिः मधुन्युदकं तिले तैलमिव सर्वव्यापिनो व्योमाभस्य ब्रह्माद्यैरप्यनभिलक्ष्यस्य बिष्णोः निष्कलम्बभावः आवाहनं पूजनाभिमुखीकरणमुद्वासनं स्वेच्छानुमोदनमिति ब्रह्मवा- दिनो वदन्ति ’ आणोरणीयान्महतो महीयाना’ त्मेति ‘आत्मैवेदं सर्व’ ‘नेहना नास्ति किंच’ नेति श्रुतयो गृणन्ति । यथादर्शसहस्रेषु दृश्यते पुरुषोत्तमः अम्भस्यर्कबिम्बानि गिरिषु प्रतिशब्द इव तस्य नानात्वम् । यथान्धकारे रज्जुः सर्प - usichara इव भासते तथा विद्याद्धरिम् । तस्मादात्मस्वभावः प्रपञ्चो न प्रपञ्च स्वभाव आत्मा । समुद्रस्वभावस्तरङ्गो न तरङ्गस्वभावः समुद्र इति यावत् । यथारण्यामन- लस्सर्वगोप्येकदेशमथनात् ज्वलति तथा सर्वगतस्याविर्भावः । यथा सर्वगतो वायुः व्यजनेन प्रकाशते । तस्मात् ध्यानमथनाद्याविर्भवति । पश्चादावाहनध्यानजप- होमाद्यैः भक्तियुक्तैस्तृप्तो यथेष्टं ददाति । यथामेर्विस्फुलिङ्गाः तथात्मनो ब्रह्मन्द्रादयः । तद्ब्रह्माचलं चलमिति तत्त्वविदो वदन्ति । चलेषु पूजितं सर्वमचलं गच्छति । तस्मा- दात्मवित् ज्ञात्वैव देवीभ्यामृषिभ्यां दिक्पालैः देवमावाह्याभ्यर्च्य पुण्याहं वाचयेत् । ततो निष्काधिकं पृथक् पृथक् सुवर्णं ‘दत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत् । ततः प्रभृति नित्यं पाद्यादिभिः पञ्चविंशतिभेदैरर्चयेत् । इदं पुनः नापुत्राय नाशिष्याय दद्यात् । एवं कर्तुमशक्तश्चेद्ब्रह्मपद्मे कृते तत्रैवाऽमितं संस्थाप्य सप्तविंशतिभेदैः सान्नबलियुतमेवं प्रतिष्ठान्तमभ्यर्च्य दैविकं बिम्बमादाय विमाने स्थापयेदिति काश्यपः || इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे ‘तरुणालयबिम्बस्थापन विधिर्नाम ‘चतुर्विंशोऽध्यायः ॥ || अथ पञ्चविंशोऽध्यायः ॥ अथ ऊर्ध्वं तरुणालयविधिं व्याख्यास्यामः । स्वेदरुधिरा द्युक्तदोषदर्शने ग्रामस्य यजमानस्य वा अनुकूल क्षिप्रं तरुणालयं कारयेत् । अन्यथा महत्तरो दोषो भवति । तस्मादुक्तनिष्कृतिं कृत्वा आरमेत् । ऐन्द्रे तरूणालयविधिः

1. क. ऋत्विग्भ्योदत्वा. M. सायमन्नबलिसंयुक्तं 3 अध्यायनामक मात्रे 4. ग चत्वारिंशः खण्डः, .पञ्चविंशोऽध्यायः ३९ महद्भयमायां धनलाभं याम्ये वृद्धिप्रदं नैर्ऋते कर्मसिद्धिदं वारुणे सुखदं वायव्ये कर्मनाशकृत्सौभ्ये सर्वनाशप्रदमैशान्ये दुःखदम् । तस्माद्यमपावकनीलवरुणानां दिक्षु मण्डपं प्रपां वा कूटं वा विमानसमं पादहीनमर्धहीनं कपोततुल्यं वा कारयेत् । शून्यागारे मन्दिरैकदेशे वा न कारयेत् । यावत्पदं तावत् यथा मूलस्य तथा ‘द्वारम् | अस्य परिवाराणां तथा परितः पीठान्युपकल्प्यालिये ब्रह्मभागे पीठं प्रकल्प्य कुड्यो - भयपार्श्वस्थलान्यादर्शवत्सममुपकल्प्यानुलिप्याङ्कुरानर्पयित्वा प्रतिष्ठो- तदिनात्पूर्वरात्रौ भूमियज्ञं पर्यग्निं पुण्याहं च कृत्वा पञ्चाग्नीन्परिस्तीर्य पूर्ववद्धुत्वा सभ्ये तद्देवमन्त्रैर्देवीभ्यामृषिभ्यां द्वारपालेभ्यो विमानपालेभ्यो लोकपाले- भ्यस्तत्तन्मूर्तिभिर्जुहुयात् । प्रयोगः पूर्वयामे गते पश्चात्पूर्ववत्कुम्भमाराध्याघोप्य देवस्य यमान्तरे न्यस्य ‘भगवतो बले’ नेति प्रणम्यानुज्ञाप्य सहस्रशीर्षादीन् जप्त्वा नृत्तगेयवाद्यादिभिर्निशां निनयेत् । प्रतिसरां न योजयित्वा प्रभाते स्नात्वा पञ्चभिः प्रकारैर्देवेशमानम्य विष्णुसूक्तं जप्त्वा इमं मन्त्रं जपेत् ॥ " अनर्हतत्त्वद्विम्बं जीर्ण तूर्णं व्यपोह्य च । देवदेव जगन्नाथ ’ स्थीयतामत्र वै प्रभो ।। यावद्वयं नवं कृत्वा प्रतिष्ठां कारयामहे । प्रसादं कुरु तावत्त्वमस्मिन् बेरे जगत्पते ॥ " इत्युक्त्वा अनुज्ञाप्य त्र्यब्दमन्दद्वयमन्दं षण्मासं वा कालावधिं निवेद्य पश्चाद्धातु- रत्नबीजांस्तत्तन्मन्त्रेणोद्धृत्य स्मृत्वा ध्रुवस्थां शक्तिं कुम्भे ‘त्वायातु भगवा ’ नित्या- वाह्य ध्वजपिञ्छातपत्त्रचामरतालवृन्तैः ‘धूपदीपश्च “पताकादिभिरलङ्कृत्य ओङ्कार- जयशब्दैस्तता राघोप्य कनिक्रदादीन् जपित्वा कुम्भयुतमर्चामादाय गच्छेत् । देवा- गारं प्रदक्षिणीकृत्यालयं प्रविश्य ’ भूरसि भू ‘रित्यादिना कुम्भं प्रतिष्ठाप्य अर्चापीठे तदच प्रतिष्ठाप्य कुम्भस्थां शक्तिं समानीय ’ आयातु भगवा ’ नित्यावाहयेत् । अक्षरन्यासं कृत्वा आवाह्य पुण्याहं वाचयित्वाभ्यर्च्य पायसकृसरयावकादीन् निवेद्या- र्ध्याचमनं दत्वा एलालवङ्गकर्पूरादिमुखवासं निवेद्य नित्यमावाहनविसर्गौ’ विना पाद्यादि- •
2. M. द्वारमध्यपरिवाराणां (?) ? A. B. लीयतां 4, M, दीपेच, 5. A. ध्वजपताकादिभिः 6. झ अर्चा. 7 . 3- A. B. नो तावत्, झ. कोशे हित्वा ४० श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे ‘भोगैरर्चयेत् । पश्चात्सर्वगन्धयुतं नादेयं जलं शुद्धपात्रे सङ्गृह्य ‘नमो वरुणः शुद्ध ’ इति ध्रुवस्य पादौ प्रक्षाल्य पश्चादुक्तलक्षणसम्पन्नेन शिल्पिना नवीकरणं कारयेदिति काश्यपः || इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे द्वितीयतरुणालय विधिर्नाम वास्तु सदनम् “पञ्चविंशोऽध्यायः ॥ ॥ अथ पडिशोऽध्यायः ॥ अथ पूर्वसंस्कारम् । वास्तुपुरुषं ज्ञात्वा मर्माणि परिहृत्यान्यत्र पूर्वं खनित्वा शल्यान्यपोह्यारभेत । द्वौ वास्तु पुरुषावचलात्मकः चलात्मकश्चेति । वास्तुपुरुष अचलस्तत्र भूमिष्ठः प्राकुच्छिरा : ‘भृमिममाङ्गोऽधोमुखः । तस्यो- परि परः सवनत्रयार्धरात्रेषु उदक्प्राम्याम्यापरशिरा भृत्वोत्तानतो’ नित्यं चरति । अथ वा मध्य प्राच्या साया दक्षिणतो निश्य पश्चिमे प्रातरुत्तरतशिरस्तस्येति केचित् । तस्मात्तद्रुबाहुहृदयप्रदेशेषु गर्भालयमन्यत्र सन्धिस्थानानि सर्वाण्यन्यदेवा’धिष्ठितदेशं कुर्यात् । सन्धिस्थानानि सर्वाणि गृहं प्रति वर्जयेत् । मेढनाभिसन्धीन् परिहृत्योर्ध्वो- दरे प्रासादं कारयेत् । कृर्परजङ्घाहस्तनखकर्णाक्षिमर्माणि सर्वाणि परिहृत्य यज्ञे प्रधानामिं स्थापयेत् । एवं ज्ञात्वोद्दिश्य ‘सर्वसमं चतुरश्रमाहरेत् । अध्यर्धायामं भौतिक ‘दीर्घायामं राक्षसं किञ्चिद्धीनमासुरं किञ्चिद्दीर्घं पैशाचमिति । अतस्सर्वसमं चतुरश्रं मण्डलं वा दण्डेन समुपकल्प्य खानयेत् । खननात्पूर्वं “भामिनी कर्तारं वान्यं तदैशान्यां स्थितं " वद " स्वेत्युक्त्वा तदुक्तेनाक्षरेणोपलक्षयेत् । तत्र अकचटतपयशवर्गे रत कृष्णश्वेत- तत्र निमित्त- ‘नीलपीतश्यामासितकपिलवर्णाः लोहाङ्गारभसितेष्टकाद्रुमसञ्चयोपल-

परीक्षणम् “कपालरत्नानि तत्रेति ज्ञात्वा स्पृष्टाङ्गैरपि लक्षयेत् । शिरः कण्डूयने पुरुषार्धप्रमाणे Sस्थिशल्यं मुखे हस्तद्वये दारूशल्यं ग्रीवायां हस्तलये “कालशृङ्खलमूर्वोर्हस्तद्वये सा “पधाद्यवयवं हस्तयोर्जानुमात्रात् “खट्टापाद बाह्रा ( है ) स्तत्रये शलाकां दक्षिणहस्ते * 14.

1. ग. भेदः. 4. A. मात्रे नामकथनं. 3. ग. त्रिचत्वारिंशः खण्डः,
2. A उत्तानाननः, 6. B. अधिष्टितं.
3. झ. धूमानः
4. ज. द्वितीया यामं, 11. B. कपालन सुवर्णानि 9 भामिनीमिति न दृश्यते. 12. B. कालं. 13. झ. पश्वरबह वम्
5. ग. सर्वमयं चात्युनं.

A. नीलचित्रश्याम. 14 खादन्यत्र खद्वाङ्गपार्द,सप्तविंशोऽध्यायः ४१ वितस्तिमात्रे हस्त्यवयवं ‘कर्णिकार्यादधः पादे अष्टाङ्गुले चर्मजमङ्गुष्ठे खेटकावयवं ‘सीसं गैरिकं लोहपात्रं कनिष्ठिकायामष्टाङ्गुले ‘कांस्यमन्येषु हिंगुलिकमिति । ‘यदङ्गं स्पृष्टं तस्याङ्गे वास्तुपुरुषस्य सशल्यम् (?) । ’ विधूनन सूचन वीक्षणाद्यसकृद्यत्र तत्त्रास्थिशल्यमिति ज्ञात्वा जलदर्शनात्तत्सर्वं खानयेत् । खननकाले कृमिकीटपतङ्गसङ्कले सर्पमूषिकावृश्चिकादिदर्शने खनकाङ्गपतने- ‘भ्रमणे खननभेदे त्सरुभङ्गे चाद्भुतदर्शने भयातङ्कमरणादयो भवन्ति । तत्र महाशान्ति च हुत्वा शुभ शुभहोरायां देवदेवमनुस्मृत्य अशुभ. निमित्तानि खनित्वा तत्र सीमान्तं सर्वमपोह्यान्यत्र शर्करासिकतासंमिश्रैर्गालिन्दं प्रमृजै: (१) शिलाभिरिष्टकाभिस्सोदकमवटे मृत्तिकां पूरयित्वा क्षुण्णं घनं पूर्ववदेकचितं कृत्वा तूष्णीं निधाय ‘दारूपष्टका विधिनाऽहरेदिति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे वास्तुपुरुषरूपनिरूपणं नाम 8

षडूिंशोऽध्यायः ॥

॥ अथ सप्तविंशोऽध्यायः ॥ अथ दारुसङ्ग्रहम् । श्वः कर्तास्मीत्याचार्यं समनुज्ञाप्य ‘शिल्पिनं चैव विवधकादीनाहूय परशुलूनतक्ष” नीवकुठारटङ्कादीनाहृत्य संशोध्य शुद्धे देशे वस्त्रमाल्यानुलेपनैरलङ्कृत्य परशौ रुद्रं लूने भूतान् तक्षे दारुसंग्रहणम् शस्त्र देवा: वर्ज्यवृक्षाः महेन्द्रं नीवे यमं कुटारटङ्कयोः मृत्युं चाभ्यर्च्याचार्यादीन् भोजयेत् । ऋत्विग्भिस्सह शकुनान्युपलक्ष्य वनं प्रविश्य देवायतनमार्गश्मशाननदीतीरोद्यानजान् सीमागान् " चैत्यगान् बालवृद्धातुरकपक्षिसरीसृपयक्ष’’ राक्षसपिशाच- गन्धर्वोरगाश्रितान् वल्लीनद्धान् कन्यालालितान् (?) हस्तिवाय्वशनिशस्त्रभग्नदग्धान् स्वयं- शुष्कानन्त्यजाश्रितान् ग्रामाभ्यन्तरजानेवमादीन् हित्वा बहुपत्रशाखापुष्पफलाढ्यान् ऋज्वणानकोटरान् दृढतरमूलानालोक्य तस्मादतिदृढतरमुक्तलक्षण सम्पन्नमेकमादाय •

1. ग. कण्टकार्धाथः 2. 4. सममिन्द्रे. क. अङ्ग संस्पर्शे च असमिश्र 3. A . अन्येष्वङ्गलिकमिति ख षडंगुलिकमिति 4. च यदवस्पृष्टस्याने 5-8 विज्ञानन च विसूचन. ·
2. क. भ्रामणेषु तत्सरभेदे.
3. क. शिल्पिनमा हूयेत्येव 6 •
4. क. सम्मिश्रमुपलेष्टका विधिनाहरेत्. 10. च निव. 11 च चेत्वदकान् ·
5. ग. 46 खण्डः 12. च. राक्षसी, ४२ तत्र प्रयोगः श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे तत्पार्श्वे मातृविघ्न’ वीराणां देशमुपकल्प्य शस्त्रदेवान् पृथक् पृथक् सम्पूज्य ‘वृक्षस्य चतुर्दिक्षु’ वनस्पतिभ्यः कुमारीभ्यो वृक्षराजेभ्यः सर्वकामप्रदेभ्यो नम इति बलिं दत्वा अग्नये वनराजाय सोमाय यमाय स्थूललाक्षाय व्याधाय मृगरूपिणे वनस्पतिभ्यः कुमारीभ्यो वल्लीभ्यः कुसुमाय शलाटवे बृहत्त्वत्चे पुण्यायामिततेजसे सूर्याय ‘सूर्यरुपाय शृणे भूतरूपिणे नागहस्ताय दिव्याय ‘त्रिहस्ताय विघ्नाय विघ्न- रूपाय विनायकाय प्रसारिणे मुरुण्डाय न्यर्णाय नागेभ्यो भूतराजेभ्यश्चारणेभ्यो दिवाचरेभ्यो नक्तंचरेभ्यस्सन्धिभ्यस्सन्ध्याचरेभ्योप्सरोभ्यो यक्षेभ्यः कुमारीभ्यः सन्ध्या- चरीभ्यः आसुरीभ्यो राक्षसीभ्यः पिशाचीभ्यो ‘वन्याय स्थलचारिणे वृक्षदेवेभ्यः स्थानदेवेभ्यो “विद्याधरेभ्यो रूपिभ्यो मिथुनेभ्यः सुखेभ्यः स्वाहेति व्याहृत्यन्तं हुत्वा पर्यमिं कृत्वा ‘सर्वेश्वरं जगन्नाथं " चामुण्डं सर्वतश्चरं ब्रह्माणीं सरित्प्रियां वैशाखिनीं “विश्वगर्भा वरदां जयन्तीं काली वक्रतुण्डां च व्याहृत्यन्तं घृतेनैव हुत्वा पुण्याहान्ते प्रतिसरां बध्वा पुष्पगन्धवस्त्राद्यैरलंकृत्य, तरी गृह्णामि देवार्थं त्वां प्रसीद ममानिशम् । गच्छन्तु देवतास्सर्वाः प्रीताश्चैनं समाश्रिताः ॥ इति “वृक्षराजमामन्त्र्याचार्यं शिल्पिनं च सम्पूज्य रातावेव यूथाधिपानपायिनावभ्यर्च्य ताभ्यां घृतमिः सपैर्हृत्वा तिल्लाजसक्त्वपूपसंपृक्तं बलिं भूतेभ्यस्तेभ्यो दद्यात् । प्रभाते स्नात्वा पुण्याहं वाच्य वृतपूर्णपात्रं " सोमाय नम " इति जलमध्ये क्षिप्त्वा “ सोमं राजान” मित्युदङ्मुखं छेदयेत् । तत्र प्राचीमुदीचीं वा शकला यदि गच्छेयुः “महावृद्धिर्भवति । प्रतीच्यभिमुखा विघ्नकरा दक्षिणागा विपत्करा भवन्ति । अतः " प्रतीक्ष्य सर्वाङ्गं छेदयेत् । प्रागमान् कुर्यात् । खदिर|सनसालसुवर्णानिलार्जुनाशोकमधूकवाक सुरवर्तिनिम्बदलिथ वकुल- कन्दलिवञ्जुलाश्चेत्येते सारदारवः सर्वकार्येषु ग्राह्या भवन्ति । तानेव दारुभेदाः
6. क. सोमवीराणां 2. B. वृक्षस्य चतुर्दिश्चिति नास्ति 3. B. वृक्षेन्द्रायेत्यादिकं इतनारम्य वीम्य इत्यन्तं ग कोशे न दृश्यते. 4. B. रूपायेत्येव. 6. B. त्रिहस्ताय विद्यायेति न दृश्यते. 6. च. सन्ध्याभ्यः. 7. च. यक्षीभ्यः. 8. B. वनाय. 9. A. विद्याधरेभ्य इति नास्ति. 10. A सर्वेवरायेत्यादिचतुर्थ्यन्तास्सर्वतश्वरायेत्यन्ताः दृश्यन्ते. 11 च चामुण्डी सर्वतश्च मिति: 19. B विश्वागर्भामित्यादि व्याहृत्यन्तं नास्ति. 13. B. आमन्त्र्य नमस्कृत्य. 14. ग. महर्द्धिः. 15. क. प्रतीच्यां 16. ग. कपित्थ.अष्टाविंशोऽध्यायः ४३ स्थूणाफलकोत्तर ‘बोधिकाद्वारपट्टिकार्गलसालभञ्जिकाद्यर्थं संशोधितानृजुवृक्षांस्तक्षयित्वा आहृत्यो च्छिष्टफेन’ तुषोषरधिंजावर्चः (१) प्रभृतीन् परिहृत्य " शकटैः वैवधैकरन्यैर्म- हिवृषैर्वा वाहयित्वा आघोप्य’ देवस्थानं गत्वा तत्र निधापयेदिति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे दारुसङ्ग्रहणविधिर्नाम 6 " सप्तविंशोऽध्यायः ॥ ।। अथाष्टाविंशोऽध्यायः ॥ अथ शिलासङ्ग्रहणम् । गिरिजा भूमिजा वारिजाश्चेति शिलास्त्रिविधा भवन्ति । गिरिजानां वारिजानामूर्ध्वमुखं भूमिजानामधोमुखं गिरिपार्श्वप्रजा- शिलासङ्ग हणम् तानां तत्प्रेक्षमुखम् । यतो हृतिस्तत्र शिरो विद्यात् । नदीजानां शिलाभेदाः जलमार्गमुखम् । प्राङ्मुखी जयदा दक्षिणा शिराः शान्तिदा पश्चिमाशिराः श्रीकरोत्त- राशिराः शुभदा विदिक्छिरसं विदिङ्मुखीं वर्जयेत् । भूमिजा गरीयसी मध्यमा गिरिजा कनीयसी वारिजा । विशालां बहुलां स्निग्धामविवरां ग्रन्थिवर्जितां व्यक्तशब्द- घनां पुमांसं शरावोदकसङ्काशां वधूं ‘कर्कशां नपुंसकमिति । देवानां पुंशिला देवीनां स्त्रीशिला माया न ग्राह्या नपुंसकशिला । पुष्पजलसङ्कीर्ण भूमिजा वारुणे शान्तिदा । उत्तरे पूर्णतोयाढ्या भूमिजा । पूर्वे क्षीरवृक्षकीर्णभूमिजा ‘दक्षिणेऽहिका कादियुत “भूमिजा अनर्थदा | पूर्वतः “सा माहेन्द्री पुष्टिदा । राजभोगदा “प्राग्दक्षिणयोः । खदिरकार्ष्मपालाशयुता " उत्तरे कपोत - क्रव्यादपक्षि"भ्रमरमयूराधिष्ठिता अन्तर्गततोया अन्यामायुरारोग्यपुष्टिदा विसू (?) श्लेष्मातकविभीतककुस्तुभावृता । वायुसूर्याग्निना दग्धां किरातगणदूषितां” यक्षरक्षः पिशाचदुष्टां वर्जयेत् । शुक्लरक्तपीतासितवर्णाः क्रमश उच्छ्रयास्तत्र कुन्देन्दुक्षीरसदृशी शुभमुक्तानिभा स्फटिकाभा श्वेतपद्मदलप्रभा कुमुदप्रभा मृणालसदृशी ब्राह्मकर्म- शिलाप्रशंसा
7. बोधिकोमरकलालालसालेत्यादि कादन्यत्र - 2.13. वृद्धवृक्षान्. 3. तुषारर्थिवर्चः 4. क. शाखास्समादाय शकटैर्वृषैरित्यादि. 5. च देवेश, 6. ग. सप्तचत्वारिंशः खण्डः. 7. च. इति इत्यधिकं. 8. क. आढयभूमिजेति समस्तं पदं 9. क. कीर्णभूभिजेति समस्तं 10. B. श्रीहिकाक संतृत्रिणपूर्वतः सामाहेन्द्री 11. क. युतभूमिजेति समस्तं पदं. 12. क. स्यात् 13. क. प्रत्यक्. 14 B. तित्तिरि ज्ञेया इत्येव आमेय्यामिति नास्ति 10. ग. भूषितां,
8. क. भ्रमरयूथान्तर्गततोयाः ४४ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे शिलादोषाः विवृद्धिदा वैडूर्यपद्मरागाभा सिन्दूरसदृशी दाडिमकुसुमोपमा रक्तोत्पलदलप्रभा कुन्दुरु- ककुसुम्माभा क्षात्रवीर्यविख्यातिदा हरिद्रा पीतवर्णा पुप्यरागप्रभा मरकतनिभा गोरोचनाभा वैश्यानां गोधान्यधनवृद्धिदा कृष्णा रूक्षप्रभा माषाञ्जनसदृशी नीलश्यामा सकृष्णा अवरववर्णजवीर्य पुष्टिप्रदा । बिन्दुनिम्नसिरास्फोटविपावर्तुल- प्रन्थियुक्तां वर्जयेत् । व्याधिवधबन्धनार्थनाशमरण कीर्तिनाशनत्वात् । उक्तवर्णशिलाला भेऽञ्जनप्रभां गृह्णीयात्सर्वकामफलप्रदत्वात् । उक्तदोषविवर्जितां दारु- ग्रहणविधानेन गत्वा छेदने भेदने तद्वर्णविपरीतानि नानावर्णानि ‘मण्डलानि दृश्यन्ते, यत्र तत्र गर्भ इति जानीयात् । तत्रासितमण्डले कृष्णाहिं कपिले मूषिकां रक्ते कलासं पीते गोधां गुडवर्णे पाषाणं कपोते गृहगोधिकां ‘कृपाणसदृशे जलं पद्मवर्ण बालुकां विचित्रे वृश्चिकान् नीलपीतानि मे शलभान्मधुवर्णे खद्योतम् । ‘मण्डलसंख्यया दारुदोषाः गर्भाणि विनिर्दिशेत् । एवमेव भूरुहेषु जानीयात् । गर्भदर्शने दोषस्वरूपम् महत्तरो दोषो भवति । तत्र सर्पदर्शने स्वयमेव कर्ता नश्यति । मूषिकेऽनपत्यत्वं कृकलासे अल्पायुर्गोधायामनारोग्यं शलभे दारिद्यं खद्योते अन्धत्वं मण्डूके धनक्षयं सिकते व्याधिः जले शरीरपीडा गौलिकायां कुलक्षयं एवमनेके भवन्ति । तस्मात्परीक्ष्य सगर्भां वर्जयेत् । मुखं पृष्ठं शिरः पादौ च ज्ञात्वा सिराश्च परिहृत्य लक्षणसंपन्नमेव कल्प्याहरेदिति विज्ञायते || इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे शिलासङ्ग्रहणं “नामाष्टाविंशोऽध्यायः ॥ ।। अथैकोनविंशोऽध्यायः ॥ अथेष्टकालक्षणम् । सस्यक्षेत्रे नदीतीरे वैकभागं पुलिन्दं द्विभागं वालुकं तत्समं प्रावादिकमेव संशोध्य काष्ठलेोष्टतृणशिलादिवर्जितं श्लक्ष्णं इष्टकालक्षणम् जलेन सम्म बहुदिनपर्युषितमृजुचिक्कणमार्जमेवं’ समादाय कृमि- कीटप्रक्षिकाद्यसङ्कुले समन्तात् जलविमुक्ते मनोरमे शुद्धे अवकाशे अच्छाये विव यमविस्तारान् द्विगुणायामान् भागोच्छ्रितान् सुदृढान् लघुतरनिर्मितान् भूमिकान्
9. B, मण्डलानीति न दृश्यते. 2. क. ग. यतस्सा. 3 क. कृसरसदृशे 4. क. संज्ञया 5. ग. अष्टचत्वारिंशः खण्डः, 6 B. नागां 7, च. और्व्य, 4. •कृत्वा एकोनविंशोऽध्यायः ४५ तैः पृथक् पृथक् विश्रामित्राद्यस्पृष्टाः केशास्थिलोष्टपाषाणशर्कराद्यसंश्लिष्टाः खण्डम्फुटितविहीनाश्चतुराः समाश्चेष्टकाः कल्पयित्वा ‘आतपेनाशोष्य विविक्ते जन- वर्जिते महच्छुल्लीं प्रकल्प्या’ मिनोद्दीप्य विमानसीम्नो बाह्ये स्थापयित्वा आरमेत । एवं तरुपाषाणेष्टकाः सङ्गृह्य नवमार्गे वे कमालव्य यथाशक्त्यारभेत । अष्टशतकं पञ्चसप्ततिकमष्टाचत्वारिंशकं पूजकविप्रजनयुतं क्रमादुत्तमंत्रिकम् द्वात्रिंशत् षोडशद्वादश वा मध्यमं त्रिकम् । नवकं पञ्चकं त्रिकं वाधमत्रिकम् । चतुष्काला चनायुक्तं मूर्तीनां पृथक् पृथक् चतुष्कालं बहूपदंशदधिसर्पिर्हव्यान्नबलि- चतुष्कनृत्तगेयसमन्वितं विष्णुपञ्चकदिन पूजादियुतमयनाब्दयुगान्त भूतसंप्लवादिषु मासि मासि च स्त्रपनबल्युत्सव विस्तीर्णमेवमुत्तम् । द्विकालमन्नबलिसंयुतं साये अर्ध्यपुष्प- बलियुतमयनादिषु कालेषु स्त्रपनोत्सव संयुतं मध्यमम् । मध्याह्ने प्रातः सायं च हव्यसंयुक्तं “त्रिकालपूजनायुतं बलिहीन महीनं वा कालोक्तापनयुतमेतदधमम् । एतेषु स्वशक्तितो भेदा गममालम्व्यलोभमोहविवर्जितो ब्राह्मण विधानेन भगवन्त- मनुस्मृत्यान्यतमयाआचर्यारराधकपरिपूर्ण’ भोगमात्मार्थमिति निश्चित्य तदहं मन्दिरमार- भेत् । कुब्जवामनातिह्रस्वदीं विना कर्तुर्गुरोर्वा हस्तेन " नाहं तदर्धहस्तेनाष्टसप्तषडधिकदश कमानमुत्तमं त्रिकम् । पञ्चचतुस्त्र्यधिक- दशकमानं मध्यम् त्रिकम् । द्वयेकशून्याधिकदशकमानमधमत्रिकम् । नवाष्टसप्तषडूढस्ता- दहीनमेवं विमानप्रमाणमादाय स्वशक्तितः कल्पयेत् । पञ्चहस्तविहीने भगवन्तं नैव कल्पयेत् । कल्पयेदप्यच्युतस्तत्र न रमेत । तदुत्सेधादष्टभागं भूमिब्धं शिरस उपरि (?) इढस्थाने विहीनेऽपि दोषो नास्ति । एवं ज्ञात्वाधस्तात्समं दृढतरमुपकल्प्य विधिना प्रथमेष्ठकान्यासं कृत्वा शिलाभिद्रुमैरिष्टकाभिर्वा रम्यं “मनोहरं शुभदं विमानं शास्त्रज्ञैः सत्सम्मतैर्व्याधिदोषविवर्जितैर्वाकर्मबुद्धिकौशलैस्सर्वदोष विवर्जितैश्चारुदर्शने रूपयौवनसम्पन्नैः शिल्पिभिः कारयेदिति विज्ञायते || आलयप्रमाणम् इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे इष्टकालक्षणविधिर्नामै- “कोनविंशोध्यायः ॥
10. B. अनातपेन 2. क. अभिनेति न दृश्यते 3. घ. एकमार्ग 4. B. उत्तमं 6 च एककालपूजनायुतं 7. क. यहीनान्नमिति क पुस्तके नास्ति, 8. B. गलीति पाठः 9. घ. भोजनं. 10. ग. यहूं 11 क. मनोरमं 12.ग. एकोनपञ्चाशः खण्डः, त्रिकं इत्येव अन्यत्रोत्तममिति नास्ति 5. B. नवबलि . • ४६ प्रथमेष्टका- विधानम् दृष्टा श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे || अथ त्रिंशोध्यायः || अथ प्रथमेष्टकाविधानम् । विधिना कल्पिते देशे दृढतरे ‘जलेन सर्वं सममिति ज्ञात्वा पूर्ववच्छङ्कं संस्थाप्य छायाग्रपतनं ऐशान्यामङ्गुलार्धं मुखं ‘याभ्ये समं वारुण्यां वायुवीक्षणं सौम्यं वायव्यामर्धाङ्गुल- मेवं कृते समं भवति । प्रागग्रपतनार्थेषूत्तेरेऽपि वर्धयेत् । उदगयने समाग्रमर्धाधिकं ततोन्यायं प्राच्योदीच्यप्रबन्धने प्राचीमेवं ज्ञात्वा चतुप्पञ्चषडंशा भित्तिमूलाः क्रमेणो- तममध्यमाधमाः ‘त्रिभूमीनां चतुर्थांशं पञ्चभूमीनामष्टांशं सप्तभूमीनां ‘दशांशमेवं गर्भगृहं ज्ञात्वा शुभ शुभहोरायां प्रथमेष्टकां न्यसेत् । ग्रामस्य यजमानस्यानुकूल्ये ‘स्वारोहितेषु नक्षत्रेषु ध्रुवेषु च करणेषु ‘शुभेक्षिते “शशिराशिस्थेप्वारभेत । तद्दिनात्पूर्वमकुरानर्पयित्वा धः कर्तास्मीति सञ्चिन्त्य प्रभाते दक्षिणे वा प्रपां कृत्वा उत्तरे पूर्ववद्रालौ वास्तुहोमं हुत्वा पायां पञ्चामीन् समुपकल्प्य तत्सूत्रविधिनाघा- रान्ते वैष्णवं हुत्वा ऐन्द्रमाहवनीयेऽन्वाहार्य आमेयं याम्यं नैर्ऋतं गार्हपत्ये वारुणं वायुदैवत्यमावसथ्ये सौम्यमैशानं सभ्ये शान्तिं हुत्वा सभ्याद्दक्षिणे धान्योपरि वासांस्यास्तीर्थेष्टकाश्च शिला वा संस्थाप्याभ्यर्च्य वस्त्रेणाच्छाद्यामि परिस्तीर्य वैष्णवं श्रीभूमिदैवत्यं हुत्वा प्रभाते स्नात्वा आचार्यं पूजायित्वा अलङ्कृत्य स्थापकान् संपूज्य ग्रामं प्रदक्षिणीकृत्य द्वारस्य दक्षिणे भागे पद्मरागवज्रप्रवालेन्द्रनीलमरकतमौक्तिकपुष्य- कान्त वैदर्यस्फटिकादीनि मध्यादीशान्तमाक्षिप्य " आ त्वा हार्ष " सूक्तेन प्रागमं वोत्तराग्रं वा युग्मं च देवदेवमनुस्मृत्य स्थापयेत् । एवं कृत्वा द्वारस्य दक्षिणस्तम्भे कवाटार्गलयोगे गर्भागारे वा यमवरुण सोमदक्षिणांशेषु नृपवैश्यशूद्रविप्राणां वृद्धचै स्तम्भं स्थापयेत् । अधिष्ठानसमं श्वभ्रावगाढं कृत्वा पूर्ववद्गर्भ संस्थाप्य पश्चाच्छिल्पिभिः शिल्पशास्त्रविधानेनारभेतेति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे प्रथमेष्टकाविधानं नाम " त्रिंशोध्यायः ॥

1. B. जलेनेति नास्ति, 2 A प्राग्यामानि लेषु 3.1. च. त्रिभ्रागैकत्रिभूमिनाश्च, 4. च. दशांशं वा च भूमिनामेवं 6. ग. न्यसेदिति नास्ति 6. क. स्वारोहितेध्विति नास्ति, 7. च चन्द्र शुभेक्षित इति 8. क. शशीति नास्ति 9. ग. पश्चाशः खण्डः, • •एकत्रिंशोऽध्यायः ॥ अथैकत्रिंशोध्यायः ॥ ४७ अथ विमानलक्षणम् । हस्तशतं षण्णवतिर्भवतिश्चतुरशीतिरशीतिः पञ्चसप्तति- श्चतुष्षष्टिः षष्टिः षट्पञ्चाशदित्युच्छ्राया विमानानां क्रमेण नवधा विमानलक्षणम् भवन्ति । द्वात्रिंशत्पञ्च विंशोत्सेधं वा द्वादशैकादश दश नवाष्ट सप्तांशं विमानषडङ्गानि तक्षणम् वा विस्तारम् । अधिष्ठानपादप्रस्तरग्रीवाशिखरस्थूप्याह्नाः षड्भागा- भवन्ति । अत्र पादशिखरौ द्वयंशावेकांशाः शेषाः । तत्र ललाटास्योरोनाभिजानु- समोत्सेधानि पञ्चाधिष्ठानानि । तत्तिधा कृत्वैकांशे जगतीं द्वितीये कुमुदं तृतीयं चतुर्धा विभज्य द्वयंशे पट्टिका परितो ‘द्वयंशं प्रतिमुखमेवं प्रतिक्रमं साधैकांशे पट्टिका सार्धैकांशे ‘कण्टकशेषं वाजिनं पादबन्धमिति पाद विस्तारं ‘तदर्धोच्छ्रायं वा मानमादाय त्रिभागावगाडमृजुमच्छिद्रं घनेष्टकाभिः कल्पयेत् । स्तंभाः षड्ढस्ता- यामा द्वादशाङ्गुल’विष्कम्भाः स्तम्भदशांशो दीर्घा’ उपरिष्टात्तालप्रक- ल्पितद्व्यङ्गुलान्यूनवि-कम्भा ‘दशांशोनायामाः वृत्तचतुरश्राष्टाश्र षोडशाश्रपिण्डिकाकुम्भ- बोधिकावीरकाण्डाश्रिताश्चाष्टौ स्तम्भा भवन्ति । जालेष्टकापादै भित्तय’ ‘स्त्रिविधा भवन्ति । स्तम्भलक्षणम् स्तम्भविस्ताराप्युत्तराणि खण्डोत्तरपत्रबन्धे रूपोत्तराणि त्रीणि स्तम्भास्त्रि- भागबहुलाः समनिष्कासाश्च । उत्तरस्तम्भविष्कम्भोत्सेधश्चतुर्धा भूतबहला “भागतुल्य- विस्तारसमोत्सेधा भवन्ति । तदर्धोत्सेधा’ ‘चतुर्मार्गगा दण्डोत्सेधाः प्रस्तरपार्श्वानुगाः " स्युरुत्तरपट्टिकाद्वारानुभागाश्च भवन्ति । " अनुलाजयन्त्यौ वंशानुभा अनुमार्गधारिण्यः कोतनिष्क्रमं त्रिदण्डमध्यर्थं वालिन्द” पादोत्सेधसममर्थं त्रिपादं प्रत्युत्सेधस्तत्र्यंश- समनिर्गमं वाजिनं द्विदण्डं चतुर्दण्डं वा तस्योध्वें षट् चत्वारः “परिवशाः प्रतिवाजिन- तुल्यं वाजिनं वेदिकोपरि जालिकानन्द्यावर्तगुलिकागवाक्षकुञ्चरा"श्चतुरश्राद्यलङ्कारास्तव भवन्ति । पञ्जरविस्तारं त्रिदण्डं चतुर्दण्डं गर्भागारं चतुर्भागं वा नासिकाविस्तारं
2. च पञ्चविंशद्वोत्सेधादद्वादशाङ्गुलदशांशनवसप्तांशं वा. 3. क. खण्डकल्कशेषं 4 च B. उच्च्छायमाहोपण केन 6. च दीर्घतपरिधानां 7. क. ग. दशांशेनायामाः . • जुपिण्डका इत्यादि. 9 च भक्तयः 10. च त्रिधा · • च. द्वयंशमाख्यं
3. च विष्कम्भास्त्ववस्तम्भ. 8. च षोडशाश्रमस्याश्र पूर्वाश्रभुं 11 च भारतुलात 12 B. • • चतुर्मार्गाः 13. ग. अनुगायुत्तर 11. अनुलाजायन्त्यौ इति क कोशे न दृश्यते 15 लिखें कादन्यत्र 16 क, परशवः 17. च, कुतरच, • ४८ पारम् श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे ‘महानासिकाविस्तारं दण्डं द्विदण्डं वा विमानविस्ताराष्ट्रभागं ‘महाकर्णिका नासिकाविस्तारसमं कूटशालाविस्तारं द्विगुणायामं शालायामं हस्तिपृष्ठना सिविस्तारमलिन्दं विस्तारं भागमेव गृह पिण्ड्यः । पादान्तरं द्विहस्तं त्रिहस्तं चतुर्हस्तं च कल्पयेत् । क्वाटम् सोपानानि शिखराणि स्तम्भायामं’ वसुहीनं द्वारोत्सेधं तदर्धविस्तारं स्तम्भविस्तारं वस्वंशं कवाटबहुलं तदर्थं कवाटदण्डं कुण्डलश्रीमुख ‘पिञ्जर पुलकार्गलभ्रमरवलाहकाद्य- लङ्कारयुताः कवाटा भवन्ति । बालवृद्ध सुखारोहणार्थं समखण्डानि शयनानि पदार्थ त्रिपादसमस्थितानि सोपानानि भवन्ति । चतुरश्राष्टाश्र समवृत्तायामाचेति चतस्रः शिखरक्रिया भवन्ति । तासां पावकवर्णस्वरा ‘भिनयनमाहरेत् । त्रयोदशदशाष्टपञ्च लोको दधिपङ्क्ति वसवोऽनुपूर्व्या स्तम्भविष्कम्भोत्सेधात् षोडशांशः ललाटे नयने पादार्धे पादाङ्घ्रिजानुनी कीर्णाशे द्वयंशं कुर्यात् । वा ललाटकुठा- रिजातावच्छित्तिध्वजावदेवं तद्युक्त्या काश्येदिति विज्ञायते || इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे विमानलक्षणविधिर्ना मै- " कत्रिंशोऽध्यायः ॥ || अथ द्वात्रिंशोऽध्यायः ॥ एवं कृत्वा आद्येष्टकविधानेन हुत्वा न्यक्षं दधित्यकं पीवरमार्यकमिति प्राच्यां याम्ये विवस्वन्तं भरतं “विश्वकर्माणं मरीचिमन्तमिति पश्चिमे मूर्चेटका विधि: मित्र “हित्वरं राजिष्मन्तं रमणकमिति उत्तरे क्षतारं महीधर “मुर्व- रोहं शेवधिमित्यभ्यर्च्य पृथक् पृथग्घुत्वा प्रभाते स्वात्वा शिल्पिनं सम्पूज्याचार्यमभि- वन्ध स्रग्वस्त्राभरणादिभिरलङ्कृत्याभ्यर्च्यारमेत् । समाः श्लक्ष्णाः दोषविवर्जिताः पञ्चेष्टकास्समाहृत्य प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य धान्योपहताम्बरे संस्थाप्याभ्यर्च्य वज्रेन्द्रनीलमरतक-
4. महानिर्व्यूह विस्तारं कादन्यत्र 2.क. दण्डं 3. क. सिंहनासिका 4 पिण्डय:. ६. क. महीन. 6. घ. पजर 7. छ. अभिनयनाहत । हृतयदद्रित्रित्रयत्रयोदश 8. घ. अभिनयनाहतयेदं त्रित्रयः त्रयोदश एतदादि एवमित्यन्तं क कोशे नास्ति 9. एकपञ्चाशः ग. 10. ग. दिवं. 11. ग. जित्वरं 12. ग. दुर्बरोहं. खण्ड: .द्वात्रिंशोऽध्यायः ४९. " यमो स्थूनि शूल- कतवैडूर्यपद्मरागान् सुवर्णबद्धान् सुवर्णशकलानि वा “इन्द्रं प्रणवतं " दाधार " " ये ते शतं " " मिश्रवाससः " " ब्रह्मजज्ञान” मिति प्रागादि मध्यान्तं पञ्चरत्नान्याक्षिप्य श्रीसूक्तेनेष्टकाः संविमृश्य स्थिरराश्युदये शुभग्रहेक्षिते लमे ध्रुव- सूक्तेन ‘प्रागमं देवमनुस्मृत्य पञ्चेष्टकाः सुदृढं संस्थाप्य सर्वरत्नमयं जातरूपमुपर्युपर्यर्प- यित्वा सुधया परिलिप्य स्थूपिशूलं ताम्रेण दारुणा वा कल्पयित्वा प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य सुदृढं संस्थाप्य कनिष्ठाग्रप्रमाणं स्थूप्यग्रं पद्ममुकुला- कारमधस्तात्पद्म’ पुष्पाभं तदुपरि कुम्भरूपं वृत्तं चतुरश्रमष्टा श्रं षोडशाश्रं वा कृत्वा तस्योपरि इलाकॄत्यूर्ध्व दीपशिखारूपशिखायुक्तं महानासिकातः किंपुरिमुखसंयुक्तं दिशासु दिग्देवतासु’ इन्द्रं रुद्रं महाविष्णुं ब्रह्माणं वा सुधया कारयेत् । महानासी- शिखाग्रेषु ताम्रेणाऽयसेन वा त्रिशूलान् कृत्वा स्थापयेत् । प्रतिष्ठा तासु पद्मदलानि लतावृतानि’ च कृत्वा तन्मध्ये ‘कोणेच ‘स्तम्ब ‘क दीनि नीत्रे व्यालरूपं “गन्धर्वोद्वहनं इन्द्रनीलादि " कूटेषु “नासिकास्वन्तः पादं बहिः पादं कूटपीठमहानीत्रे “भूतान् हंसान् विद्याधरान् क्रीडारससमन्वितान् " नाना विभ्रमसंयुक्तान् प्रादक्षिण्यवशेन कारयेत् । जातरूपरूप्य " शुल्बान्यतमेन शिखराणि सर्वरत्नोज्ज्वलरूपाणि कारयेदिति केचिदृषयो वदन्ति । सिंहन्यालगजवृष- हंसशुकचक्रवाक मुक्तादामकदलीक्रमुक सोमरूप लतारूप मकरवेदिकादण्डयक्ष- गन्धर्वसिद्ध किन्नरनागेन्द्रादीन् क्रीडारससंयुक्तान् “पादान्तरेष्वर्पयित्वालङ्कत्य भित्ति- भागेषु सर्वत्र " देवांशावतरणक्रीडाभावविधानेनाप्सरोयक्षगन्धर्वनागमुख्यैस्समन्वितं " चक्षुराह्रादकरं रम्यं मनोहरं यत्नतः कारयेत् । " क्लिष्टरूपकबन्धपिशाचब्रह्मराक्ष- सानू पाषण्डसभ्येतर रोगार्तादिरूपोद्वेजनकान् क्वचिदपि न कारयेत् । भित्तिभागेषु सर्वत्र " द्वियवत्रियवयवायवहीनं वृतेः " तलनिम्नमुन्नतं वा सुधया लेपयेत् । 22
5. म. उत्तरानं वा देवदेवं- 5. किंपुरुष. क. 6. क. देवताः म. तासु 10. B कर्णान् नित्रे. छ. कर्णादीनित्रे व्यालरूपं. 12. क नीतेषु. म. कीलेषु. 13. छ. मुखानि के अन्तर्विभ्रम. म. नृत्तविभ्रम, 16 छ, शुल्बातमेव 19 म. चतुर्षु. 20. B. कृश्यकश्यि 21. क. त्रियवयवहीनं. 22. घ. वृत्तिः स्थल क संस्थल,
6. A पत्र. 2, घ, अप्रं. 4. ऊर्ध्वरूप. ध. 7.क. प्रतानानि, 8.च. झ. तु. 9 घ. स्तम्भ. 7 11 छ, गन्धर्वोद्रानं क गन्धर्वगानं. 11. छ प्रभूतान् सिंहान्. 15. क. 17. म. अबान्तरेषु 18. घ. देवदशांश. ५० श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे इष्टकापादविस्तारं पञ्चधा सप्तधा षड्धा विभज्यैकं स्तम्भनिम्नं तदष्टभागं पादामिष्टकापादविस्तारं तरु (?) पादानां तन्मूलविस्तारं उत्तरस्योत्तरस्य त्रिभागैक- मुत्तराबन्धविस्तारं उत्सेधमुत्तराणामेवं योगबन्धयुतया सुधया सर्वत्र कारयेत् । ‘करालमुद्द्रकुल्मास ‘कर्ककी चिक्कणैः पञ्चविधचूर्णैः चतुर्भागिकं सुधायोगः भस्म संयम्य चूर्णं द्विगुणशर्करायुतं शणवालुकायुक्तं जलकषायत्त्रि- फलोदकक्षीर’ मापयूषबन्धोदकैः त्रिभिः ‘मर्दयित्वा माषयूषक्षीरसहितं ‘शुद्धोदकेन शुद्धिं कृत्वा गन्धोदकेनालिप्य सुधया नानारूपक्रियां कारयेत् || विमानभेदाः इति श्रीवैखानसे काश्यपपोते ज्ञानकाण्डे मूर्धेष्टकाविधानं नाम " द्वात्रिंशोऽध्यायः ॥ || अथ वयस्त्रिंशोऽध्यायः ॥ नलिनकादिविमानानि षण्णवतिरुक्तानि । तेषु नलिनकं देवाख्यं मानुषं ब्रह्मवृत्तस्वस्तिक ‘वापीप्रसादार्धचन्द्र शालीकरण पूर्वरङ्ग बहुचित्र गोधामुख पर्वताकृति महापद्म ‘नन्दीविशालाष्टाङ्ग सोमछन्दचतुः स्फुट श्रीवृत्त नन्द्यावर्त श्रीप्रतिष्ठितक सर्वतोभद्राश्चाष्टादश विमानानि देवदेवस्य विष्णोः। तेष्वष्टावाद्या ब्राह्मणानां चत्वारः क्षत्रियाणां शेषा विछ्रद्वयोः | ‘नन्दीविशालं दक्षिणे ग्रामादीनां पश्चिमे “अष्टाङ्गमुत्तरे सोमच्छन्दं पर्वताकृति” सर्वदिक्षु चतुःस्फुटं ग्रामबाह्योद्यानपर्वतनदीतीरेषु नन्दीविशालं सर्वतोभद्रं पर्वताकृतिं वा कारयेत्” । “ब्रह्मवृत्तं सर्वतोभद्रं श्रीप्रतिष्ठितकं वा ग्राममध्ये पञ्चमूर्तिविधानेन कारयेत् । अधस्तले " चतुर्द्वाराः चत्वारो गर्भागाराः । तेषु स्थितानासीनान्वा पुरुषादीनुपरि विष्णुं तदुपरि शयानं सपरिवारं देवीभ्यामृषिभ्यां वा कारयेत् ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे विमानलक्षणस्थाननिर्देशो नाम 15
7. क. कुकराल. 2. कर्कक वयस्त्रिंशोऽध्यायः ॥
8. ध. माषबन्ध. 4. A. कुहयित्वा मांसगुलक्षीर. 5. A. शुद्धोदकेनालिप्य सुधया. (). ग. 52 खण्ड: 7. B. वापि 8 A - B नदीविशाल.
9. B. चरन्त्यां 10. B घ. विशालाङ्गमिति तत्र स्थाने. क. कोशे. 12. ग. इति 53 खण्ड: 18. घ. बृहद्वृतं. चत्वारो गामिगारा: छ. 15 म, इति 54 खण्डः,
10. अत्र पूर्वे इत्यधिकं

B. चत्वारो गणगाराःचतुस्त्रिंशोऽध्यायः Q222:23 15 H48 || अथ चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥ पञ्चमूर्तिकल्पः पुरुषं स्फटिकाभं रक्तास्यनेत्रपाणिपादनखवस्त्रयुतं चतुर्भुजं शङ्खचक्रधरं देवीभ्यामृषिभ्यां जयभद्राभ्यां ’ व्याजकाभ्यां संयुक्तं दक्षिणेऽञ्जनाभं ‘पिनाम्बरं धृतिपौष्णीभ्यां युतं सुरसुन्दराभ्यां वीज्यमानं सत्यं पश्चिमेच्युतं सुवर्णाभं शुकपिच्छाम्बरधरं पवित्रक्षोणीयुतं ‘गुहतुष्टिभ्यां व्याजकाभ्यां उत्तरेऽनिरुद्धं तरुणादित्यसंकाशं श्यामाम्बरमनन्ताध्यासीनं फणैः सप्तभिः पञ्चभिर्वा - च्छादितमौलिंकुचिताननं ‘विवृत्तैकपादं ‘वामजानुप्रतिष्ठितोत्तम्भितसव्यकरमनन्ता- लम्बितान्यं महीप्रमोदायिनीभ्यां वराहनारसिंहाभ्यां स्वाहास्वधाभ्यां व्याजकाभ्यां ‘समन्वितमेवं च क्रमेण संस्थाप्य उपरि विष्णुं श्यामला चतुर्भुजं शङ्खचक्रधरं सर्वाभरणसंयुतं श्रीहरिणीभ्यां सुवर्णश्यामवर्णाभ्यां रक्तश्वेताम्बराभ्यां ‘वामदक्षिणकर- धृतरक्तपद्मोत्पलाभ्यां प्रसारितान्यहस्तभ्यां च ‘भृगुपुराणाभ्यां “प्रवालरजितवर्णाभ्यां श्वेतवस्त्रधराभ्यां किष्किन्धसुन्दराभ्यां व्याजकाभ्यां तदूर्ध्वे ऽनन्तभोगशयनं स्थाप- येत् । चतुर्मूर्ति” विधानेनोपरि नारसिंहं वाराहं वा स्थापयेत् । सर्वत्रानपायिगणैः " सार्धमाचरेत् । देवीहीने पत्न्यपत्यहानिः मुनिहीने धर्मनाशः विष्वक्सेनहीने कुलोत्सादनं वीशहीने “रिपुवृद्धिः परिवार कल्पन. चक्रहीने “संसारोच्छित्तिः शङ्खहीने मौढ्यं ध्वजहीने कार्पण्यं यूथेशहीने भूत्यहानिर्भवति । तस्मादेतै” द्वरागरपालकैरर्चयेत् । उक्तानां विमानानां भेदालङ्कारमानानि भृगूक्तविधिना ज्ञात्वैवं कारयेदिति विज्ञायते ॥ • इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे पञ्चमुर्त्यलयविधि 18 चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥ 1, A व्याजनाभ्यां 2.क. पिङ्गलाम्बरधरं. 3: गुहेि तुष्टिभ्य 4. म. विस्तृतैकपादं 6. क. B आजानु. 6. म. 8. म. हस्तोत, 9. छ. रक्तश्वेताम्बराभ्यो. 12. म. सार्धं सर्वमाचरेत्. नेषु. (सु?) मं. TESWARA BENTKAY फलम् LIBRARY 24716 TIRUPATI. नास्ति. म. कीर्ति 10. क. प्रवालर जितवर्णाया 13. छ अरि. 16. B द्वाराद्वारपालैः. 16 ग. पञ्चपञ्चाशः खण्डः. के B समंचि 11. विधा- 14. म. संसारच. GEREARCH ५२ ब्रह्मस्वरूप- निरूपणम् 2 श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे ॥ अथ पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ॥ अथ विश्वतश्चक्षुर्विश्वतोमुखाङ्घ्रिहस्तं विश्वात्मकं विश्वगर्भं विश्ववेत्तारं ’ विश्वेन्द्रियगुणाभासं विश्वेन्द्रियविवर्जितमनादिनिधनं व्योमाभं यत् ‘ज्ञातृ ज्ञेयं ज्ञानविहीनं ज्ञानघनं तदेव जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितुर्यावस्थानगं बहिः प्रज्ञान्तःप्रज्ञ’प्राज्ञावस्थया वैश्वानरतैजसहृदयाकाशरूपेण स्थूलं प्रविभक्त मानन्दं भुञ्जानं ब्रह्म ‘तुर्यं चतुष्पादमामनन्ति । तदेव ब्रह्म सत्त्वोत्कर्षनिकर्षाभ्यां प्राणिषु चतुर्धा भिद्यते’ सत्त्वतः पादतोर्धत स्त्रिपादात्केवला च धर्मज्ञानैश्वर्यवैराग्यविष- माश्वतत्रो मूर्तयस्त्विमाः भवन्ति । । “आलु मूर्तिषु कूटस्थः सूक्ष्ममूर्तिः सत्तामात्रः । सोऽत्र परं ब्रह्म ब्रह्मणो विष्ण्वाख्यः । अन्या मूर्तयः पुरुषसत्याच्युतानिरुद्धाख्या अभ्यर्च्या रूपकपनम् भवन्ति । अतश्चतुर्व्यूहात्मनो ब्रह्मणस्सर्वगतस्य निरवयवस्य लिपेरिव कल्प्यानि रूपाणि भवन्ति । भक्त्या नियोजितौत्सुक्याद्धधुत्पन्नस्तत्तदा- कृतिः तत्तद्वाञ्छितान् ददाति । " ज्ञानगम्यस्थाकर्तुरविकारिणः शुद्धस्याहेतु- कस्यात्मनः पृथक्त्वं घटाकाशवत् । " तस्मादमेः विस्फुलिङ्गा इव " कालान्निमेषा इव ज्ञानांशा “देवा भवन्ति । “अंशैश्च " पालयन्ति लोकान् । तानेव पूजयन्त्येते भुग्वादयः । । " मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरं " " इति तत्क्लेशसंश्लेषाल्लोकयात्रा मूला देवी । तस्मात्तमनयैव सह देवेशमर्चयन्ति परमर्षयः । सा देवी श्रीरिति प्रोक्ता सा प्रकृतिः " सा शक्तिः तदभिन्नाः स्त्रियः सर्वाः पुरुषा- स्तदभिन्नास्सर्वे । " ताभ्यां स्थितिः । तस्मात् " सहैवार्चयेत् । ताभ्यां यद्वर्तितं संसारं प्रकृति श्री: • 23

1. A विश्ववेत्तृ. 4 B यज्ञानयज्ञेयं 3. B स्थागं, 4. छ. प्रज्ञप्राज्ञावस्थायाः, 6. क. विभक्तरूपं 6. क. तु. म. तुरीयं 7. B विभज्यन्ते इति, 8. म. धर्मज्ञानवैराग्य, 9. छ, स्वस्तिमाचरन्ति अत्र पक्तिद्वयं ख कोशे लुप्यते. म. मूर्तयस्स्वस्तिमत्यः 10. A एतासु 11. म. व्यूहात्मनः 12. ख. कर्तुरविकारिण: 18. तस्मादिति B क. घ. कोशेषु नास्ति 14. अत्र स्थाने - निमेषकेषु इति B कोशेषु दृश्यते. क. हरेरावेशांशाः.
2. क. अंशैरेव 17. पालिनं. तस्मात्तयेव 19. क. सा शान्तिः 22. B तस्मात्सहैव छ तथा सहेष. •
3. A तत्संश्लेषात् छ B. 20 B तदभिनाः न दृश्यते

15. B देवांशाः. B छ लोकयात्रामूला 21. B भक्ताभ्यां 23 म संसारचक्रे यत्सर्व लोकसारं,टूत्रिंशोऽध्यायः ५३ चक्रं यत्सर्वलोकसारं सर्वप्राणिहृदिस्थितं हंसाख्यं चेतनारूपं तच्छंखं यः पृथिव्या- दिपश्चात्मा सर्वदेवमयः छन्दः पक्षः सर्वगः सर्वभूतात्मा अनादिनिधनः सुवर्णो गरुत्मान्यः पृथ्वीवायुसंयोगाच्चापश्शाङ्ग तेजोवायुमयो बाणो विद्याविद्ये इषुधी लोकालोकाद्रिः खेटकः कृतान्तो नन्दकः ‘देहान्तरात्मा सर्वेषां दण्डो दण्डः ध्वजः ‘अपराजितत्वाधारः मेरी शब्दात्मक : ‘लोकसन्तानभित्तिः नागः अश्वः वायुसमवाय’ इति श्रुतयो ’ गृणन्ति । तस्मादेतैस्स हैवोभयत्र बिहिते “देवमर्चयेत् । । मुमुक्षुर्विजने देवेशं शङ्खचक्रधरमेव “अन्यत्रालक्षयेत् । पञ्चबेरसमायुक्तं गर्भागारे स्थापयेत् । देवीभ्यामृषिभ्यां वा ब्रह्मेशानाभ्यां भृगुपुण्या- भ्यां वा अर्चितं “निधीन्द्राभ्यां नागेन्द्राभ्यां वा मया वीशेन 1 स्थानमे देन रूपभेदः “युक्तं वा सूर्यचन्द्राभ्यां ख्यातीशपद्मापितृभ्यां वा भृगुद्रुहिणाभ्यामर्चितं वा संकर्षणप्रद्युम्नानिरुद्धसाम्बै:” पद्मया " वासुदेवमेवं स्थितमासीनं वान्यतमेन संस्थाप्य " ग्रामनगरादीनामृद्धयै पूजयेत् । नान्यथैतदिति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे भावनाकल्पो नाम 17 ” पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ॥ ॥ अथ षटत्रिंशोऽध्यायः ॥ पञ्चमूर्तिविधानेन ग्राममध्ये “वा प्राच्यां स्थानकं शयानं वा दक्षिणपश्चिमयो- रासीनं स्थानकं वा उत्तरे शयानमासीनं वा आग्नेये स्थानकं नैर्ऋते वाराहं वायव्ये नारसिंहमैशान्ये हरिशङ्करं विजने योगासनं नद्युद्यान- पञ्चमूर्ति विधि: समुद्रपार्श्वे शयानं राष्ट्रान्तरे नदीसङ्गमे स्थानकं शयनं वान्यल सुखासनमेव संस्थापयेत् । ससानः,
16. म. चेतोरूपं,
17. घ. सर्पगः क सर्वभक्ष: B सर्वभः, 3. क शान्तः A •
18. क. देवानन्तरात्मा 5 A परापराजित 6 A लोकसविततं. म. लोक- • संस. रमितिः (?) 7. छ. वाय्व ४. छ. गृहन्ति. 9. घ विहीने 10. B देवीं. म. सर्वदेवं 11. B अत्र A अत्रालये,
19. क. संयुक्तं 14 मामादीनां मध्ये स्थानकं, ●
20. छ मिथयेन्द्राभ्यां B निधियेन्द्राभ्यां व निधीशेन्द्राभ्यां. छ, अनिरुद्धेस्साम्बरैः 15. A वासुदेषं दैविकं स्थितं. 16. म.
21. ग. इति षट्पञ्चाश: खण्ड: 18. म. पश्चिमे, B आसमानं वा,

५४ पीठकल्प नम् श्रीवैखानसे भगवच्छाले काश्यपज्ञानकाण्डे गर्भागारसमं पादमर्घविहीनं द्वारसमं पादाधिकमर्धाधिकं पादमानं यजमान- समं वा ध्रुवायामं ध्रुबायामषड्भागं ‘षीठमुत्तममर्धाधिकं द्विभागं मध्यममधमं द्विभागमित्यङ्गिराः । गर्भागारत्रिभागक मासने पीठ - विस्तारं ’ द्वारायामषड्भागमुच्छ्रयं सत्पादहीनं देव्योः पीठोच्छ्रय’ मृत्विग्भागं विभज्य एकेन पादं ‘त्रिभिर्जगती द्वाभ्यां कुमुदमेकेन केसरं पञ्चांशैः कर्णिकां ‘पट्टिके " द्वाभ्यामेवं सिंहासनविधानेन कल्पयेत् । आयामं द्वात्रिंशांशत्रिभागं शयनोच्छ्रयं चतुर्भागं विस्तारं शेषं युक्त्या कारयेत् । स्थानके द्वादशांशं पद्माकारं तदर्धोच्छ्रयम् । अर्चायास्तु भुवंगसमं त्रिवेदिसहितं मण्डलं “चतुरश्रां वा अथवैकामेव वेदिकां कारयेत् । यदा ग्लानिर्धर्मस्य परिपालनाय नारायणाद्भगवतः " प्रत्यंश रूपाणि “युगे युगे प्रजातानि भवन्ति । तानि रूपाणि संस्थाप्यार्चयेत् ॥ भगवदवतारहेतुः इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे पञ्चमूर्त्याद्यालयस्थाननिर्णयध्रुवबेरमानविधिर्नाम दशावतार- स्वरूपम् 13 षट्विंशोऽध्यायः ॥ ॥ अथ सप्तविंशोऽध्यायः ॥ मत्स्य कूर्म वराह नारसिंह वामन जामदम्यराम दशरथराम “कृष्ण कल्किन इत्येतान् बृहद्वृत्तविमाने गर्भागारं द्वादशधा विभज्य आग्नेय्यां पूर्वभागे तप्तहा टकसन्निभं रक्तपद्मारूढं वितस्तिविस्तृतं मत्स्यरूपं पश्चिमे अञ्जनाभं” षोडशाङ्गुलविस्तृतं तदर्धोच्छ्रयं कच्छपं चतुरश्रपीठसंस्थितं " वराहवदनास्यं चतुर्भुजमुर्व्याश्रितोत्सङ्गं” पीताम्बरधरं शङ्खचक्रयुतं नरवराहरूपं “दंष्ट्राकरालसिंहास्यं सटाटोप मुक्ताभकं (?) चतुर्भुजं वीरासने संस्थितं नारसिंहं वामनं श्यामानं ब्रह्मचारित्रते स्थितं जामदग्न्यं दूर्वाभं रक्तवल्कलसंवृतं “टकहस्तं 18. I. A - B पीठमानं द्वारषड्भागात्पीठं इत्यधिकम्. 2. छ. आसनं 3. ग धारायाम, 4. Bऋत्विग्विभज्य 5. छ पादुकं • 6 छ त्रयैः 7. छ पट्टिकां • 8. छ. 8. छ. द्वाभ्यां झभ्यामेवं, A द्वाभ्यां शिष्टमेवं सिंहासनं 9. छ द्विभागं 10. B चतुरश्रीशश्वर्ध वेदिकां मारयेस 11 ख. प्रत्येकं रूपाणि 12 A तत्कर्मानुरूपाणि युगे, 13, ग सप्तपञ्चाशः 4 • खण्ड: 14. बलभद्रकृष्ण, ग. हलिकृष्ण क. 15. B अजनार्ग 17. सितोत्सन. 18. क दंष्ट्राकरालमास्यं B. दंष्ट्राकरालास्यं 16. म. वराहवदनं श्यामल, 19. क. नगस्थं,3 सप्तत्रिंशोऽध्यायः ५५ जटाधरं रामं रम्यविभूषणं चापबाणधरं सीतादेव्यासमन्वितं सिंहासनसमारूढं ‘कृष्णं यौवनशालिनं नीलकुञ्चितकुन्तलं लीलायष्टिधरं हलिनं ‘शङ्खाभं नीलाम्बरेण सीरिणं बलभद्ररामं कल्किनं रक्तसप्त्यधिरूढं भिन्नाञ्जनाभं कवचोज्ज्वलसन्नाहं करवालकरमे- बमाभेयादीशानान्तं ’ ’ द्वारपादं विहाय नवभागेषु दशावतारान् संस्थाप्य’ पश्चिमे भागे अनिरुद्धमादि भूतमनन्तात्मानं स्थापयेत् । एतेषां ‘पृथक् पृथग्वा विमानं कल्पयेत् । एकत्र स्थापिते सर्वदानफलं सर्वयज्ञफलं प्राप्य विष्णुलोके महीयते इति विज्ञायते । अथ पर्वतोत्सङ्गे नदीतीरे विष्णुच्छन्दविमाने मत्स्य कर्मी सहैव पूर्ववत् । ब्रह्मेशाभ्यामर्चितं सर्वतोभद्रे अङ्गनाकारे सोमच्छन्दे वा अरण्ये वाराहं मह्याश्लिष्टं शयानमासनं स्थानकं वा वीशवासुकियुतं पुण्यधर्माभ्यां पूजितं पुष्टिका- कुमुद्वती व्याजने कुख्यद्वारोभयतः ब्रह्मश्रीः राजश्रीः चत्वारो वाहनं वेदाः शैषिकस्तु पुलिन्दाख्यो मुनिः शेषं युक्तया कारयेत् । पर्वताकारे नन्द्यावर्तसर्वतोभद्र पौष्टि कोर्जालपत्रस्वस्तिकान्यतमे उपरितले नृसिंहं स्फटिकोपलमध्येवोत्कुटिकासनं स्वस्ति- कासनं वासीनं जानुप्रसारितोत्तम्भद्विबाहुं शङ्खचक्रधरं वामदक्षिणोत्तम्भजानुस्यैकहस्तं प्रसारितावलम्बितोरस्यैकहस्तं शङ्खचक्रधरं आसने कुञ्चितैकाङ्घ्रिप्रसारितान्याङ्घ्रि- रूरुसमवरदैकहस्तं शङ्खचक्रधरं वा सिंहासनं चतुर्भुजं ब्रह्मेशाभिष्टुतं वा देवीभ्या- मृषिभ्यां यज्ञतीर्थाभ्यां ब्रह्मेशाभ्यां सामभूतीशाभ्यां वाहनशैषिकाभ्यामासीनं गारुड - भौतिकसोमच्छन्द चतुःस्फुटाद्यतया वामनं त्रिविक्रमं वा श्यामलाङ्गं द्विबाहुं ब्रह्मचारि- व्रते स्थितं वामहस्तधृत छत्रमन्यहस्तधृताषाढं कनकशङ्खिलाभ्यां मुनिभ्यां युतं वामनाकारं त्रिविक्रमं जानुसमं नाभिसमं वोद्धृतैकपादं स्थितदक्षिणचरणं चतुर्वाहुं द्रुहिणक्षालितालंब जनुकन्यायुतोद्धृतचरणं बलिं वामनयुतं वीशार्दितं भृगुं चन्द्रादित्य- नमस्कृतं श्रीप्रतिष्ठित महाशङ्ख वा जामदम्यं श्रीप्रतिष्ठितके महाशङ्ख वा रामं सीतासौमित्रियुतं हनूमद्भरताभ्यां स्वस्तिके चतुःस्फुटे वा बलभद्ररामं गणिकाविहार- कुम्भाकार त्रिकूट महाहंसान्विते रुक्मिणीसत्यभामाभ्यां रुक्मिणीवीशाभ्यां वा संयुतं श्रीदाम्ना मायूरके कूर्मे चत्वरे वा कर्किणं पूर्ववत् स्थापयेत् । वैराग्ययोगैश्वर्येप्सुः मत्स्यकूम राजराष्ट्रविवृद्धये बाराहं शतृदस्युविनाशायापराजितत्वकाङ्क्षी नृसिंहं

1. क. हलिनमित्यत्राधिकं. 2. B. शामेन 3. क. प्रागन्तं, 4. दश B. 6, A संस्थाप्य मध्ये पश्चिमे 6. एतेषां प्राग्विमानं. 1 ५६ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे राज्यलाभाय विद्यार्थं वामनं त्रिविक्रमं च जामदग्न्यं धर्मवृद्धिसुखाकाङ्गी रामं योगार्थी सार्वभौमकामो बलभद्ररामं भोगैश्वर्यसुखप्रीत्यै कृष्णं पापौघविघ्नाय कर्किणं पूजये- दिति विज्ञायते ॥ स्वरूपम् इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे दशावतारविधिर्नाम 1 ’ सप्तत्रिंशोऽध्यायः ॥ || अथाष्टत्रिंशोऽध्यायः ॥ प्रकृतिपुरुषावुभावनादी । ताभ्यां लोकप्रवर्तनम् । ‘विकार गुणास्सर्वे प्रकृति- प्रकृतिपुरुषयोः - समुद्भूताः । कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिः । सा प्रकृतिः श्री- रिति व्याख्याता । पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुः । ‘प्रकृतिस्थः प्रकृतिजान् गुणान् भुङ्क्ते । प्रकृत्यैव सर्वाणि कर्माणि’ । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन श्रियं देवीं पूजयेत् । सा च प्रसादानुग्रहपरा वैष्णववत्सला । ततः श्रियं तु साधयेद्यत्नादा- मृत्योः श्रियमेव कालेत । दुर्लभां “नैनामवमन्येतेत्येवमाद्याः श्रुतयो " गृणन्ति । तस्माद् ग्रामनगरपत्तनादिषु नृपवेश्मसु " द्विजोदवसितेषु च पूजयेत् । श्रीवत्सनन्द्यावर्त” नन्दीविशालोत्फुल्लसर्वतोभद्रान्यतमे मन्दिरे इन्दिरां सुमुखीमाबद्धपट्टमुकुटां मुक्तालङ्कार “मालिकां सर्व’’ रत्नकर्णिकां मुक्ता- श्रीपूजाविधिः श्रीस्वरूपम् भरणविभूषितगात्रिकां " बद्धपीनस्तनीं “कृशमध्यां पृथुतरनितम्बबिम्बां श्वेतकौशेयवस्त्रां देवीं देदीप्यमानमेखला “मादियौवनसौभाग्यां धृतहस्तसितपङ्कजयुगां “वरदैकहस्तां धृतरत्नमञ्जरीं वा द्वाभ्यां हस्ताभ्यां घृतकमलां हृद्यां सहस्रादित्यसमप्रभां मन्दारमालालङ्कृतां देवीं पद्मासनसमारूढां छायायां कल्पतरोः " संस्थाप्य तस्याः पार्श्वे • · ·
2. ग. अष्टपञ्चाशः खण्डः, 2. B. उपेतावनादी. 3. B. अनादिनिधनाभ्यां 4. B. बिंदु 5 म प्रकृत्युत्पन्नाः A प्रकृत्यापन्नाः 6 A प्रकृतिस्थः पुरुषः 7.4. क्रियमाणानि करिष्यमाणानि च भवन्ति क्रियमाणानि तस्मात्सर्वेत्यादि B कोशपाठः 8.4. B. सा च प्रसन्ना दासानुमहारा 9 छ तैः A तां. द्विजोदवसितेषूद्यानेषु व. मण्डित, ब.
3. क. नदीविशाल,
4. छ, गृह्णन्ति 11, A. 13. A मौलिकां. 14. ग. रन

छ. अङ्कुश 17. B. अनादियौवन, 15 B. गात्राबद्धपीन. 18. छ. अभयवरदैक, 19. क. संस्थापितांएकोनचत्वारिंशोऽध्यायः, ५७ देवेशं तामुपलालयन्तं संस्थाप्य देव्याः पार्श्वे ‘स्यमन्तक कौस्तुभचिन्तामणीन् शंखपद्म- निधी संस्थाप्य ‘क्ष्माविभूतिशान्तिकान्तिभिः व्यजनहस्ताभिरिन्द्रशेवधिपाभ्यां द्वार- पालकाभ्यां रकपङ्कज’मध्ये स्थापयेत् । एवं ’ स्थपितायां देवदेव्यामभूत्यसमृद्धय- लक्ष्म्यो नश्यन्ति । अथ वा पार्श्वयोर्गजाभ्यां उद्धृतकुम्भजलासा त्रयुतमौलिको वा स्थापयेत् । पुण्या प्रजा धनायूंषि यशः श्रीः ‘प्रज्ञा योगर्धयश्च भविष्यन्ति । अतः सम्यक् प्रयत्नेन श्रियं संस्थाप्यार्चयेदिति विज्ञायते || इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे स्वतन्त्रलक्ष्मीलक्षणं नाम अष्टविंशोऽध्यायः ॥ ।। अथैकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ 1 परिवार विधानम् अथातः ‘परिवारालयविधानम् । मूलागारविस्तृतसमं पादाधिकमर्धाधिकं वा परितः प्राकारं मण्डपं वा पुरस्ताद्दिगुणं तन्मध्ये वाहनागारमुत्तरे तत्सूत्रे “शैषिकावासं गरुडगोपुरयोर्मानं यावत्तावद्गोपुरचक्रयोः तावच्छङ्खध्वजरवमहाभूतानामेवं द्वित्रिचतुः पञ्चषट्सप्तप्राकारान् कल्पयेत् । सप्त- प्राकारमत्युत्तममेकं त्वधमाधमम् । गर्भार्थं परिवाराणामायतनम् । यद्यद्रूपं ध्रुव रूपं तद्वत्परिवाराणाम् । सेनेशमासीनं कुर्यात् । सर्वत्र शयने सर्वेषां स्थानकमासीनं वेति केचित्” । ग्राव्णैव वीशमन्येषां ध्रुवद्रव्येण कारयेत् । वीशं रविं गुहं विघ्नं धिषणां ज्येष्ठामश्मनैव कारयेदिति भृगुः । गर्भागारद्वारे मणिकसन्ध्ये द्वितीये” तापस- “वैखानसौ सोपाने मध्ये श्रीभूतं विमानस्य बहिः प्राच्याद्युत्तरान्तं “न्यक्षविश्वकर्म मित्रक्षत्तन् इन्द्राभियमनीलवरुणवायुकुबेरेशान् क्रमेणैव गोपुराद्दक्षिणे ब्रह्माणं वामे किष्किन्धं तद्बहिः वक्रतुण्डानन्तौ रविभौममन्दहे मश्यामसितभृगुसोमरुदान् प्रागादी- शानान्तं तृतीये गुहहवीरक्षक दुर्गारोहिणीमातृधिषणाज्येष्ठापुष्परक्षक सप्तर्षिमहाभूत- बलिरक्षकान् क्रमेण स्थापयेत् । मूर्तिभेदप्रतिष्ठाचेत्तत्रोक्तविधिना कारयेत् । अल 1 1, च. सनन्द्रकौस्तुभ झ. समन्दक. 2. म. लक्ष्मीबिभूति 3. म. मध्यमे. 4. स्थापिते देवदेव्या B. 5. क. योगप्रियश्च. घ. देव देव्यामैश्वर्यसमृद्धिस्त्वाहृता अलक्ष्मीर्नश्यति 6. ग. इत्येकोनषष्टिः खण्डः 7.म. परिवारविधानम् 8.म. शैषिकागार, 9. यदार्णा रूप. 10. छ. केचिद्वदन्ति वीशमन्येषां 11. क. द्वितीये द्वारे, 12. म. सिद्धिदी. 13. शमित्यादि द्वितीयान्ताः पठयन्ते क कोशे. 8 ५८ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे ‘सूत्रप्रदर्शितविमानानां परिवाराणां ‘मानालङ्कारभेदानि तन्त्रे कास्येनोक्तानि । वर्ण- हीनं ‘वोपलजम् । ‘वर्णयुक्ते नाहाद्यवहीनं (१) प्रकल्प्य वर्णं योजयेत् । आयुः- श्रीकीर्तिवृद्धिदं सौम्यं सर्वकामफलप्रदं स्थानकं पुण्यवृद्धिदमासनं शयनं योगैश्वर्यप्रदं तस्मात्स्थानक सुखासनशयनयोगासनान् क्रमेणाश्रमिणः कुर्वन्तीति भृगुः । तस्मा- त्सम्यक् परीक्ष्येच्छानुरूपं कारयेदिति ‘विज्ञायते ॥ महापूजारूप- कल्पनम् दारुसङ्गह: इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे परिवारालयविधानं ‘नामैकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ || अथ चत्वारिंशोऽध्यायः ॥ अथ महापूजारूपकल्पनं व्याख्यास्यामः । महामूर्तिमायुः श्रीकीर्तिमिच्छन् शिल्या प्रजापुण्यवृद्धिमिच्छन् तांत्रेण योगौश्वर्यसुखार्थी दारुणा सुवर्णभूम्यादीच्छन् मृण्मयेन कल्पयेत् । महारूपं मृदा चोपलैरेव कारयेत् । तस्य पूर्वं ’ मृदाहरणात् शूलग्रहणं कारयेत् । ’ शुभ पूर्वोक्तगुणसम्पन्न गुरुं स्रग्वस्त्राभरणादिभिरलङ्कृत्यानुज्ञाप्य ‘जितं त’ इति भगवन्तं प्रणम्य ’ प्रतद्विष्णुस्तवत’ इति देवागारं प्रदक्षिणीकृत्यो कलक्षण- संपन्नं शिल्पिनमम्बरादिभि रामन्त्रय वास्याकुठारादीनाहृत्य ’ “शैषिकचक्रौ सप्तविंशति- भेदैरभ्यर्च्यालङ्कृत्य यानमारोप्य पूर्ववद्गत्वोक्तलक्षणसम्पन्नं द्रुममाश्रित्य संशोध्य ’ वृक्षराजं देवावासं सुशाखिनं विरिञ्चि” निर्मित’ मिति एतस्योत्तरे अमितं पश्चिमे अनुपायिनं “परश्वादि ’ भवते भवा ’ येत्युक्त्वा दारुचक्रान्तरे अभ्यर्च्य अमिताङ्घ्रिपयोर्मध्येऽग्मिं समाधायाधारान्ते अतो देवादि” वैष्णवं रौद्रं ब्राझं कौबेरं मूलहोमं च हुत्वा भूतेभ्यो बलिं दत्वा सहस्रशीर्षादिना तरुमभिमन्त्रय” गुरवे दक्षिणां दत्वा पुण्याहं वाचयित्वा तन्मूलं ‘सोमं राजान’ मिति घृतेनालिप्य ‘शन्नो देवी’ रिति क्षीरेण च अर्ध्याचमने” दत्वा “अशीर्भिराघोप्य ‘विष्णुस्त्वां

1. क. सूत्रे. 2. छ. नामालङ्कारमेदानि तन्त्रैकासौम्येनोतविद्दीनं वा उपलक्षणं. 3 A चौप- लक्षणम्. 4.क. वर्ण युक्तमन्यविहीनं. 5 A इति काश्यपः 6. ग. इति षष्टितमः खण्डः 7. 13 मृण्मयार्थ छ, दारुणा 6. छ. शुभर्क्षे शयन नक्षत्रे 9 4 अलहत्याभिमन्त्रय. 10. छ हत्या 11 B निर्मितममितमिति 12. छ. पार्श्वयोः भूर्भुवस्सुवरित्युक्वाऽभ्यये दारु छ. पार्श्वादेर्भवति. B भवस्येत्युक्त्वा दारुचकान्तरे 13. म. B. वैष्णवमिति न दृश्यते मनो देवादीति न दृश्यते 11.A अभिवन्द्य 15. क. आचमनानि 16. वाद्यैराषोष्य.चत्वारिंशोऽध्यायः , रक्ष त्विति प्रतिसरां बध्वा प्रभाते स्नात्वा बलिं प्रक्षिप्य ‘पाधे ‘वृक्षराजाय देवावासाय ‘सुशाखिने ‘विरिञ्चिनिर्मिताय ‘सुपत्राय सुपुष्पाय वनस्पतिभ्यो द्यावापृथिवीभ्यां स्वा हेति व्याहृत्यन्तं हुत्वा ‘विष्णवे श्रीधराय वराहायोर्वीसन्धारणाय सर्वव्यापिने श्रियै हरिण्यै ख्यातीशाय चिरायुषे ब्रह्मणे स्थाणवे ‘सर्वदर्शिने चक्रायामिताय देवेभ्यो महेभ्यो नागेभ्यस्स्वाहेति व्याहृत्यन्तं हुत्वा अग्निं विसृज्य परश्वादीनभ्यर्च्यदाय रुद्रमन्य’ मित्यमिमुपस्थाय ‘नमो वरुणः शुद्ध’ इति जलेनाप्लाव्य प्रदक्षिणीकृत्य प्रत्यङ्मुखः स्थित्वा ‘आत्मानमच्युतं ध्यात्वा ‘भवते भवा ‘येति’ वृक्षस्य दक्षिणे ‘सोमं राजान’ मिति ‘पश्चिमे " नाथपा ले त्युत्तरे ’ प्रस ‘सेति प्राच्यां छेदयित्वा पतना- दीनुपलक्ष्य मुखं पार्श्व पृष्ठमिति ज्ञात्वा त्वगादीनुन्मुच्य सारमादाय ‘वसोः पवित्र’ मिति “करीषेणालिप्य “ध्वज पिञ्छादिभिरलङ्कृत्याघोप्य " रथादीनारोप्यागारं गत्वा अमितानपायिनौ संस्थाप्य देवेशं प्रणम्य शुभाशुभं ज्ञात्वा शान्तिं हुत्वा आरभेदिति” विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे महापूजारूपकल्पनं नाम " चत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ॥ अथैकचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ शूललक्षणम् अथ शूललक्षणम् । “प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य अतो देवादिना अग्रं ‘रुद्रमन्य मिति " मध्यं ‘ब्रह्मजज्ञान’ मित्यधस्तादभिमृश्य गोदानसूक्तेन " वास्येन तक्षयेत् । पश्चाच्छिल्पी भगवन्तं “ध्यात्वा ऊर्ध्वभागे दक्षिणे " दक्षिण वामे वामकरं मध्ये वंशदण्डमधोभागे तथा । " पादाद्दण्डायामं षडिशत्यङ्गुले जान्वोर्भागं जङ्घे वा ऊरुसमे चरणौ “जानुसमौ पार्णी चतुरङ्गुले पुरस्तादादित्या- E
2. छ. कर्षेण 1’,
3. B. तत्पात्रप्लवपुष्पै: वृक्ष 2 B शाखिन इति पाठ: ग. इदं नास्ति 4. B सुक्षत्राय 5. इतः प्रभृति पश्चाद्वयाहृत्यन्तं गलितं ख कोशे 6.4 सर्पाशिने 7. आत्मनि B. 8. B. भरदेवेति 9. A प्राङ्मुखः, 10. ख. अर्धपात्रेति सर्वत्र च T2. म. इत आरभ्याधोष्येत्यन्तं न दृश्यते. 13. रथादिना B. कोशमात्रे दृश्यते 15 ग, इति एकषष्टिः खण्डः •
4. इदं क
5. क. दारु प्रोक्षणैः 17. छ. मध्यमं
6. क. सह ध्यात्वा 20. क. दक्षिणं करे,
7. वास्येनेतिक कोशे नास्ति, संलक्ष्येदित्यस्ति 21. क. पाद्दण्डमूरु 22, छ, अर्धजानु 23. क. अङ्गुलं B. पुरस्तादियंशु लं ६० श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे गुरु ज च भक्त इत्यङ्गिराः । कटिदण्डायामं चतुर्यवाधिकं ऋत्विक्परिणाहं क्रिनाकुलं कोलकं शिवायामं विस्तारमर्धाधिकाङ्गुलं पलाशमुकुलोपमं वंशदण्डं चतुरश्रं विस्तारं भागाबाममश्विनीयुतं षष्ट्यङ्गुलं वक्षोदण्डायामं द्वात्रिंशदङ्गुलं बहुलमर्धाधिकं तालं विस्तारं पर्वपार्श्वयोर्भुजमेदेन ‘शिखाः कार्याः । शिखायामं कोलकं तदर्धविस्तारं वक्षोदण्डं त्रिभिश्छिदैः तद्वत्कटिदण्डं च । पार्श्वदण्डायामं प्राजापत्यविस्तारमर्धाधिकं त्रिमात्रमूर्ध्वाधशिखामानं कोलकं बाहुदण्डायाममङ्गनायुतं त्रिष्टुप् प्रकोष्ठदण्डायाम- मेकोनविंशदङ्गुलं भुजनाहं प्रादेशपरिमण्डलं प्रकोष्ठं वस्वङ्गुल ‘सुववदानुपूर्व्येण कायै भवति । ‘जाम्बूनदरौप्यशुल्बा’ न्यतमैर्वा अधिकपादेशेन पाणितलङ्करोति । ऊहमूल- परीणाहमृत्विगङ्गुलं पृष्ठफलकामानं प्राणायामाङ्गुलं वस्वङ्गुलं वा करोति । ‘अर्धाधिक- पञ्चाङ्गुलं चतुरङ्गुलं त्र्यङ्गुलं विस्तारं रुक्मरूप्य शुल्ब तरूणामन्यतमेन मौलिदण्डं रुक्म रूप्यता मान्यतमेन शूलं भवितव्यमित्याचष्ट भृगुः ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्तं ज्ञानकाण्डे दारुशूललक्षणविधानं नामैक- 8 " चत्वारिंशोऽध्यायः ॥ || अथ द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ‘स्थानके चतुरश्रमासनेष्टाश्रं शयने वृत्तमेवं कारयेत् । मेद्रादानामैश्चतुरश्रं मूललक्षण- तद्ब्राझमिति ‘नामेर्हिकान्तरमष्टाश्रं “भगवद्भागमिति " हिकाया मूर्ध- विस्तरः पर्यन्तं वृत्तं “लैनेत्तमित्येव “क्रमं शूलमित्यात्रेयः। पौराणिकेपि पुराणं पौराणिकस्थले बतदेव कुर्यात् । अन्यथा राष्ट्रस्य यजमानस्य राज्ञो महत्तरो दोषो भवति । विशेष : देवीनां वंशायामं वेदाधिकं शकरी पार्श्वायामं रसाधिकं " त्रिंशदङ्गुलं “वक्षः चतुर्विंशदङ्गलं " विस्तारं रसं तदर्ध बहुलमर्धाधिकं द्विमात्रं देव्यादीनां विधिः “शिखायाममध्यर्धविस्तारं कट्यायाममृत्विग्विस्तारं रसमुत्सेधं कोलकं
8. छ. शिखर कार्य 2. क. त्रिकं प्रकोष्ट. B अनुष्टुप् प्रकोष्ठ 3. छ. नामं 4. म. खाधानुग्र्येण 5. B. नेत्यत्राधरत्रिकं. 6. क. B. तामोर्धाधिक 7. अर्धाङ्गुलं करोति इत्यधिकं ध. कोशे. 8. ग. इति द्विषष्टितमः खण्डः, 9. आसन मेदानीत्यधिक
9. A. छ. नामेरथश्रं 11 छ, भवगमिति, ग. B. भगवद्भोगं. छ. कोशे
10. हिकायांग छ, 13. ग. त्रिनेत्रपर्यन्तं

14. B. त्रियंशं.
15. स. अनुलविखाररसं 17. छ. शिखायां B. शिखायुक्तं, ·
16. क. पक्ष्मदण्ड, .६० श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे कुलगुरू जङ्गे च भक्त इत्यङ्गिराः । कटिदण्डायामं चतुर्यवाधिकं ऋत्विक्परिणाहं क्रियाकुलं कोलकं शिस्वायामं विस्तारमर्धाधिकाङ्गुलं पलाशमुकुलोपमं वंशदण्डं चतुरचं विस्तारं भागायाममश्विनीयुतं षष्टयङ्गुलं वक्षोदण्डायामं द्वात्रिंशदङ्गुलं बहुलमर्धाधिकं तालं विस्तारं पर्वपार्श्वयोर्भुजमेदेन ‘शिखाः कार्याः । शिखायामं कोलकं तदर्धविस्तारं वक्षोदण्डं त्रिभिदैिः तद्वत्कटिदण्डं च । पार्श्वदण्डायामं प्राजापत्यविस्तारमर्धाधिकं त्रिमात्रमूर्ध्वाधरस्वामानं कोलकं बाहुदण्डायाममङ्गनायुतं ‘त्रिष्टुप् प्रकोष्ठदण्डायाम- मेकोनविंशदकुलं भुजनाहं प्रादेशपरिमण्डलं प्रकोष्ठं वस्वङ्गुल ‘सुववदानुपूर्व्येण कार्श्य भवति । ‘जाम्बूनदरौप्यशुल्वा ‘न्यतमैर्वा अधिकप्रादेशेन पाणितलङ्करोति । अहमूल- परीणाहसृत्विगङ्गुलं पृष्ठफलकामानं प्राणायामाङ्गुलं वस्वङ्गुलं वा करोति । ‘अर्धाधिक- पञ्चाङ्गुलं चतुरङ्गुलं त्र्यङ्गुलं विस्तारं स्वमरूप्यशुल्वतरूणामन्यतमेन मौलिदण्डं रुक्म रूप्यताचान्यतमेन शूलं भवितव्यमित्याचष्ट भृगुः || शूललक्षण- विस्तरः इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्तं ज्ञानकाण्डे दारुशूललक्षणविधानं नामैक- " चत्वारिंशोऽध्यायः ॥ पौराणिकस्थले विशेष : || अथ द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ " स्थानके चतुरश्रमासनेष्टाश्रं शयने वृत्तमेवं कारयेत् । मेद्रादाना भेश्चतुरश्र तद्ब्राह्ममिति “नामेहिंकान्तरमष्टाश्रं “भगवद्भागमिति " हिक्काया मूर्ध- पर्यम्तं वृत्तं “लैनेत्त्रमित्येव “क्रमं शूलमित्यात्रेयः । पौराणिकेपि पुराणं यत्तदेव कुर्यात् । अन्यथा राष्ट्रस्य यजमानस्य राज्ञो महत्तरो दोषो भवति । देवीनां वंशायामं वेदाधिकं शक्करी पार्श्वायामं रसाधिकं “त्रिंशदङ्गुलं “वक्ष: चतुर्विंशदङ्गुलं” विस्तारं रसं तदर्ध बहुलमर्धाधिकं द्विमात्रं देव्यादीनां विधिः " शिखायाममध्यर्धविस्तारं कट्यायाममृत्विग्विस्तारं रसमुत्सेधं कोलकं
17. छ. शिखर कार्यं. 1.3.
18. क. त्रिकं प्रकोष्ट. B. अनुष्टुप् प्रकोष्ठ 3. छ. नामं • 4. ब. खावानुर्येण 5. B. नेत्यत्राधरत्रिकं. 6. क. B. तामोर्धाधिक 7. अर्धाङ्गुलं का करोति इत्यधिकं ध, कोशे, 8. ग. इति द्विषष्टितमः खण्डः, 9. आसन मेदानीत्यधिकं 10. A. छ. नाभेरथथं 11 छ, भवगमिति, ग. B. भगषड्रोगं.
19. B. त्रियंर्श 15. क. पक्ष्मदण्डं छ. कोशे. •
20. हिकायां ग छ, 13. ग. त्रिनेत्रपर्यन्तं
21. स. विस्ताररसं 17. छ. शिखायां B. शिखायुक्तं, • विचत्वारिंशोऽध्यायः शिखायामं सार्धमात्रं तदर्धमात्रं तदर्धविस्तार मूरुविस्तारं पावकमयं द्वियवाधिकं कोलकं अङ्गामूलविस्तारं यवहीना ’ शुशुक्षणिः ग्रीवाविस्तारं कोलकं बाहुविस्तारं यवाधिकाभि- रथविस्तारं कोलकं प्रकोष्ठविस्तारमर्धाधिकं तत्त्वमप्रविस्तारं द्वियवाधिकमात्रं हस्तपाद- तलौ कर्णी ताम्रपत्रेण योजयेत् । न ’ कीलबन्धैः । प्रमाणहीनं सर्वप्रजामरणम् । तस्मात् ज्ञात्वैव बुद्धयो यत्नतः कारयेत् । ’ शूलानि प्रमाणयुक्तान्यादाय प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य रात्रिसूक्तेनाभिमृश्य विष्णुगायत्र्या ’ तत्तःस्थाने संयोज्य स्थापयेदिति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोते ज्ञानकाण्डे आसन भेदादिनिर्णयो नाम ‘द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ॥ अथ त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ अथ शूलस्थापनम् । उदगयने आपूर्यमाणपक्षे सुनक्षत्रे सुतिथौ पूर्वोक्तगुण- संपन्ना नुक्तदोषविवर्जिताननुज्ञाप्य तैरुक्तविधानेनाचरेत् । तत्र स्थाप-

शूलस्थापन- विधिः काश्चत्वारः सुलुप्तश्मश्रु केशाः सुवस्त्राः अपराह्ने उपवासवतं कुर्युः । सोपवासं शिष्य हिरण्यपवमानैः " अणोरणीया " नित्यनुवाकैश्वाभ्युक्ष्य ‘गुरुः शिष्यस्त्वमित्याहरेत् । तेन शिष्यः पापात्प्रमुच्यत इति । स पत्नीसहितः श्रुत्वा कल्प- विधि भगवन्तं ध्यात्वा श्रद्धाभक्ती पुरोधाय निशायां “संविशेत् । प्रभाते स्नात्वा “शुचिः शुचिवासः समन्वितोन्तर्जलगतः अघमर्षणं कृत्वा प्राणायामं “सहस्रं शतं वाष्टयुतमभ्यसेत् । प्राजापत्ये मुहूर्ते अद्भिः प्रक्षाल्य पञ्चगव्यैः स्त्रापयित्वा " नमो वरुणः शुद्ध” इति " तैलेन शूलमालिप्य " शन्नो देवी: " " सोमो धेनु " मिति मध्वाज्यमिश्रमा लिप्य " भूः प्रपद्य " इति देवेशं नमस्कृत्य " परं रंह " इति पीठा- दादाय " प्रतद्विप्णुस्तक्त” इति श्रभ्रमध्ये देवेशं संस्थाप्य विष्णोर्दक्षिणतः शूलं " मधु वाता” इति मधुना प्रक्षाल्य “स्वस्ति दा “वीति प्रोक्ष्य " वसोः पवित्र” मिति पञ्चगव्यैः देवेशं संखाप्य तत्रावशिष्टगव्यैः " आपो हि " ष्ठेति तत् शूलं प्रोक्ष्य ►

1. आशुशुक्षमविस्तारं 2. ग. किल. 3. B. शूलानीति न दृश्यते 4 छ. तंत्र स्थाने 5.ग. इति त्रिषष्ठितमः खण्डः 6. छ. गुरुः शिध्यस्त्वमित्युदाहरेत् घ. गुरुं शिष्यत्वं. क. गुरुं शिष्यत्वमाचरेत्. 7. गुरुं स्वपत्नी सहितं कृत्वा क. A. सपत्नी, 8. क. कल्प- विषं. 9. क. स्नात्वा. 10. क. स्वपेत् 11. शुचिरप्यशुचिः 12. ष असह चतुःषष्टिसंयुतं च 13 तिलतैलेन, ·६२ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे पश्चाद्देवेशं क्षीरघृतमधुसिद्धार्थोदकाक्ष तोदककुशोदकगन्धोदकैः “ शन्नो देवीरम आयाहाभिमीले पूतस्तस्येमा ओषधयोऽभित्वा शूर ‘चत्वारि वा " गिति ‘संखाप्य “आप्याय ”स्वेति पुनस्संखाप्य क्स्त्रोत्तरीय चित्रकक्ष्याभरणादिभिरलङ्कृत्याभ्यर्च्य शूल- मपि सहस्रशीर्षादिना अग्रे एकाक्षरादिना मध्ये विष्णोर्नुकादिनाऽधस्तादभिमृश्य यक्सर्षप मिश्रेण चन्दनेनालिप्य देववत् ’ ध्यात्वा स्थापकान् वस्त्रोत्तरीयाभरणादिभिर- लङ्कुर्यात् । ततो देवेशं प्रणम्याभ्यर्च्य पायसादीन् निवेद्य दक्षिणां दत्वा मूलागारस्य दक्षिणे यमपावकयोरन्तरे देवेशं संस्थाप्य तस्य दक्षिणे शूलं पुण्याहं वाचयित्वा 1

““स्वस्ति दा” इति प्रतिसरां बध्नीयात् । शूलमपि तथा कृत्वा बैल्वशयने अण्ड जादीनास्तीर्य " यद्वैष्णव ” मिति प्राक्शिरः “शाययीत । श्रीवृक्षफलके शूलं सोत्तरच्छदं शाययेदिति विज्ञायते || शूलस्थापन- विस्तरः प्रसङ्गादभि- इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे त्रिचत्वारिंशोध्यायः ॥ || अथ चतुश्चत्वारिंशोध्यायः || एवं कावा प्राकारवहिरुतरे भूमियज्ञं तथा हुत्वा प्राच्यादिमध्यपर्यन्तं पञ्च- स्वाहवनीयादीन् पूर्ववत् स्थापयेत् । ‘आकारः स्थानान्यथैषां संस्थानं लोकाः । तस्माच्चतुरश्रमाहवनीयं स्वर्गलोकमिति औपासनविधानेन । चन्द्रार्धाकृतिमन्वाहार्यमन्तरिक्षलोकमिति ऊर्ध्ववेद्यां ऊर्ध्ववेद्यां दक्षिणोत्तरं स्वरूपकथनम् " द्वात्रिंशत् " प्राक्प्रतीच्यन्तरं षष्टिरेवं द्विवेदिसहितं विस्तारोत्सेधं भांगं रसनिम्नमेवं कारयेत् । गार्हपत्यं पूर्णचन्द्राकृतिं भूलोकमिति ऊर्ध्ववेदिः षट्त्रिंशदङ्गुलं समम् । आवसथ्यं त्रिकोणं महर्लोकमिति ऊर्ध्ववेद्येकभुजं षव्यवाधिक- मष्टचत्वारिंशदेवं " त्रिभुजं द्विवेदिसहितम् । सभ्यं चतुरश्रं जनो लोकमिति । श्रामणा- कामिकुण्डं ब्रह्मसोमपितृस्थानसमन्वितं विधिना कारयेत् । एतेषामाघारे महाप्रति- ष्ठायां यथोक्तस्तथा पृथक् पृथक् भेदेनैव आघारं हुत्वा आहवनीये दौवारिकं गारुडं •

1. च क्षीरमधुघृत, 2. चत्वारि वेति (2) 3. संस्राप्येति खकोशे नाखि, 4. B. ज्ञात्वा म, स्मरेत्. 5. च स्वस्ति देवेति 6. क. शाययित्वा 7. ग इति चतुष्षष्ठितमः खण्डः,
2. क & B, आधार स्थानान्यथैषां स्थानम् 9 क. त्रिंशत्, 10. क. प्रागपरं. 11. म. प्राह्निकात्यं निले त्रिकोणं, पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ६३ होमप्रकार : वैनं नागराज ध्वाज व महाभूत दैवत्यमन्वाहार्थे इन्द्राभियमगुह हवीरक्षक दुर्गामन्त्रैः गार्हपत्ये ‘नीलवरुणवायुरोहिणीमातृपुष्परक्षक- दैवत्यमावसथ्ये कुबेरेशानादित्यवलिरक्षक सरस्वतीदेवत्यं सभ्ये वैष्णवं सर्वदैवत्यं जुहुयात् । ब्राह्मं श्रीभूमिदैवत्यं गारुडं वैष्वक्सेनमार्षं पारमात्मिकमीङ्कारादीन् क्रमेणाग्न्यास्ये जुहोति । प्रभाते स्नात्वा मृष्टसितोपलेपनाद्यैः देवतागारं संशोध्य ध्वजपताकापुष्पदाम धूपदीपादिभिरलंकृत्य शयनस्थं देवं संप्रणम्या- शूलस्थापनदेशः भ्यन्तरं विभज्य किञ्चिन्मानुषमाश्रित्य दैविकस्थाने स्थानकस्यासनं चेसूवाद्वामे शयने दैवमानुषयोर्मध्ये व भागावगाढं ’ षोडशाङ्गुलावगाढं वा द्विगुणविस्तृतं चतुरश्रं समुपकल्प्य कारयेत् ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे पञ्चामिहोमविधिर्नाम 3 ‘चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः ॥ || अथ पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ‘उदकाक्षतपञ्चगव्यैः प्रोक्ष्य गोमयेनोपलिप्य श्वभ्रमध्ये अधोभागे गजं " तमेकनेमि " मिति " ब्रह्मादेवाना " मिति ब्रह्मस्थाने ब्रह्ममणि शूलस्थापनार्थ रत्नन्यासः " इन्द्रं प्रणवन्त” मितीन्द्रस्थाने इन्द्राय हरितालवज्रौ “अग्नावमि” रित्यग्निस्थाने मनश्शिलामौक्तिकौ " यमो दाधार नमस्त " इति यमस्थाने अञ्जन वैडूर्यो " "” " वसवः प्रथम " इति निर्ऋतिस्थाने श्यामशङ्खजी " ये ते शत " मिति वरुणस्थाने कासीसम्फटिकौ “मरुतः परमात्मेति वायुस्थाने पारद पुष्यकान्तौ " सोमं राजान” मिति सोमस्थाने ‘सौराष्ट्रचन्द्रकान्तौ “ ईशान - ईश ई” शेति ईशस्थाने गोरोचन - नीलाविति’ " शन्नो निधत्ता मिति मध्ये वासुकेरमृतास्मकं " धाता धातृ " णामिति पावकेन्द्रयोरन्तरे साध्येभ्यो ‘लोहिताक्ष्मकं विश्वे देव” स्येति यमाग्न्योरन्तरे विश्वेभ्यो देवेभ्यश्चोत्पलमणि “अधि ब्रह्मा यतता " मिति यमनील- योरन्तरे “सिद्धेभ्यः प्रवालकं “ इमां मूर्धन्या” इति नीलारुणयोरन्तरे गन्धर्वेभ्यो ४. म. षोडशेति पदं न दृश्यते. 3.ग. 6 खण्डः 4. म. साक्षतोदकैः पञ्चगव्यैः. 5. सौराष्ट्रचन्द्रकान्तामिति सर्वत्र पाठः, 6. अत्र इतीत्यधिकं भाति 7. छ. B. लोहिताक्षं. 8. छ. सिद्धानां
3. म. इत आरभ्य शयनस्थमित्यन्तं न दृश्यते, •६४ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे " मनश्शिलां " अप्सरः स्विति” वरुणवाय्वन्तरे अप्सरोभ्यः शुक्तिजं “यं काद्रवेया ’ इति वायुसोमयोरन्तरे नागेभ्यो विमलमणि “ अर्यम्णः कुम्भीति धनदेशानयोरन्तरे अर्थः प्रवालं " ‘तं त्रीण्ये " षेतीन्द्रेशानयोरन्तरे भूतेभ्यो नीलं तस्मादुपरि “ तमेक्नेमि ”मित्युपरि गरुडरूपं ब्रह्मस्थाने ब्रह्मणे सौवर्णं गैरिकं (?) इन्द्राय षष्टिक- ब्रीहियवौ अमये कुलत्थमानौ यमाय मुद्द्वगोधूमौ निर्ऋतये तिलतिल्वौ वरुणाय यव- वंशयवौ वायवे नीवारप्रिय सोमाय गोधूमय वो ईशानाय सर्वबीजानि ततन्मन्त्रेण ‘पूर्ववन्निक्षिपेत् । 36” तमेकनेमि " मित्युपरि कूर्मरूपं "” भूमाननोग्र " इति गदा- चक्रासिशक्तिशरान् दक्षिणपार्श्वे वामे " तन्मा यशोऽग्र " इति शङ्खशार्ङ्गखेटकान्य- थाक्रमं प्रतिष्ठापयति । श्रीक्सपूर्णकुम्भभेर्यादर्शमत्स्ययुम्माङ्कुशशङ्खावर्तानीत्यष्टमङ्ग- लानि इन्द्रादीशानपर्यन्तं यथाक्रमेण "” 66 भूयाम वृत्त्या नमस्सुलोमि” “ क्ष्मामेकां " " देवस्य त्वा ” “ अतो देवाः” “ " " स एको भूत् " " " तन्मा यशोत्रे " ब्रह्मा देवाना " मिति स्थापयेत् । सर्वरत्नसमन्वितं हाटकाम्बुजमध्ये कोलकोच्छ्रयं " जातमयमयं श्रीरूपं कृत्वा “ शं सा नियच्छ “त्विति द्वाराभिमुखं प्रतिष्ठाप्य अश्वत्थ- मूल्शैलार्णवसरोवल्मीकवृषशृङ्गगजदन्तजदर्भमूलगवांगोष्ठेषु मृदं संगृह्य ब्रह्मादीनां यथाक्रमेण तत्तत्स्थाने तत्तन्मन्त्रेण विनिक्षिपेदिति । सरस्वती यज्ञभाण्डस्रुक्स्रुवकमण्ड- लून् सौवर्णेन वृद्धयर्थं ब्राह्मणानां क्षत्रियाणां ध्वजशस्त्रायुधानि वैश्यानां ‘तुलातोदी शूद्राणां हलं सुवर्णेन कृत्वा “ हिरण्यरूप " इति स्थापयेदिति । मेघविद्युल्लता’ रूपौ कृत्वा राष्ट्राभिवृद्ध्यर्थं " ये ते शत " मिति प्रतिष्ठापयेदिति ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे रत्नन्यासविधिर्नाम " पञ्चचत्वारिंशोध्यायः ॥ शुरुस्थापन- क्लिर: " ॥ अथ षट्चत्वारिंशोध्यायः ॥ एवं कृत्वा प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य श्वभ्रं वाससाऽऽछादयेत् । स्थापकान् वस्त्राभरणा- दिभिरलङ्कृत्य ओङ्कारजयशब्दैः “तताद्यैराघोप्य " प्रतद्विष्णुस्तक्त” इति ब्राह्मे मुहूर्ते शूलं संस्थापयेत् । ध्रुक्सूक्तं जपति । “अविच्छिलं •
4. क्त्तीनीति मुक्तिपाटः 2.छ. पूर्व 3. B. तमेकेति 4. भूमानन्तोमे इति मुद्रितपाठः, 5. भूम मात्मवस्या मुद्रितपाठ: 6 जातमयमयमिति B. पाठ: 7. म. तुलां 8. रूपे इति स्मात् 9. ग इति षट्षष्टितम: खण्ड: 10 छ तानामैः घ तानकाद्यैः 11. ग. जस्बा, , • सप्तचत्वारिंशोऽध्यायः ६५ कनिक्रदादि जपन् सुदृढं सुस्थितं अचलं स्थापयित्वा " नमो वरुण " इति क्षीरेण क्षालयेत् । देव्योरप्युभयोः पार्श्वे तत्सूत्रे द्वियवान्तरे तथैव संस्थाप्य ब्रह्मकुड्यान्तरे किञ्चित्पश्चिममाश्रित्यं ऋष्योः शूलं संस्थाप्य हिरण्येनोद्वर्त्य ‘स्पृष्टैव शूलं ‘अतो देवादि सहस्रशीर्षाद्येकाक्षराद्यात्वाहार्षादि विष्णोर्नुकादीन् जप्त्वा सभ्ये सर्वदोषो- पशान्त्यर्थं शान्ति व्याहृतिपर्यन्तमग्न्यास्ये जुहोति । अभिध्यानम्. कुण्डमध्ये प्रत्यङ्मुखः ‘सर्वदेवावृतः स्वाहास्वधाभ्यां ‘ब्राह्ममासनमासीनः सप्तार्चिः समुज्ज्वलन्नूर्ध्ववक्तो वसति । कर्णे हुते व्याधिपीडनं चक्षुप्यन्धत्वं नासिकायां महाव्याधिर्मस्तके सर्वनाशः शेषेष्वपि दारिद्र्यं तस्मात्सर्वप्रयत्नेन आस्यं बुद्धा शरोङ्गारेऽमौ जुहोति । आस्यहोम- चोदना. तिलाज्यमिश्रं चरुं न्यग्रोधफलमात्र अङ्गुष्ठानामिकामध्यमाभिः हुत्वा अभये वैश्वानराय जातवेदसे पावकाय हुताशनाय हव्यवाहनाय स्वाहाप्रियाय स्वाहा इति हुत्वा सर्षप मिश्रं चरुं यज्ञमूर्तये योगमूर्तये विष्णवे वटपत्त्रशायिने ‘अनन्तशायिने पुष्करनाभाय ‘विश्वेश्वराय श्रियै पौष्ण्यै मृकण्डुजाय ख्यातीशाय सुपर्णाय शैषिकाय हलाय ’ जलाय स्वाहेति व्याहृत्यन्तं हुत्वा अमिं विसृज्य देवं प्रणम्याभ्यर्चयति । स्थापकेभ्यः स्वशक्त्या निष्कादहीनं पृथक् पृथक् सुवर्णं दत्वा पश्चात् मृत्सङ्ग्रहणं ‘करोतीति विज्ञायते ॥ इति श्री वैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे शान्तिहोम (विधि) रत्नन्यासविधानं नाम ‘षट्चत्वारिंशोध्यायः ॥ 30 ॥ अथ सप्तचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ अथ मृत्सङ्ग्रहणम् । ‘पुण्यनद्यद्रिसरस्तटाकतीरे शुद्धे देशे मनोरमे पूर्व - वगत्वा संशोध्य अभ्यर्च्य श्रियं च हरिणी “वीशशैषिकौ प्रोक्षणैः शूललेपनार्थं प्रोक्ष्य पुण्याहं वाच्य " उत्तलक्षणसंपन्नामायुर्वर्णसमन्वितां शुभ- मृत्सङ्ग्रहणम्.
5. छ. अस्पृष्टेव.
6. म. वैष्णवं पुरुषसूक्तं विष्णुसूक्तं च जप्त्वा सभ्ये इत्यादि. ·
7. क.
8. ग. इति सप्तषष्टितमः खण्डः: 4, ख, देवयुतः 5 ब्राह्ममासीनः कादन्यत्र. अनन्तशयनाय 7. घ. विश्वाशयाय 8 जलायेति ष म कोशयोः नास्ति. “म. भवतीति. 10. ग. इति अष्टषष्टितमः खण्डः 11. A. पुण्यनद्यादि. 12. A. न दृश्यते इदं पदम्. 13. क. म. वाचयित्वा : 9६६. श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे वृद्धिदां महीं महीसूक्तेनादाय शन्ति हुत्वा देवीभ्यां ऋषिभ्यां वीशशैषिकाभ्यां नदीभ्यः पर्वतेभ्यो नागेभ्यो हुत्वा अमिं विसृज्याशीर्भिराघोप्यागारं गत्वाऽभ्यन्तरं प्रविश्योत्तरे पार्श्वे पार्थिवं धूपदीपसमन्वितं स्थापयेत् । मृत्संस्कार: गन्धवर्णयुतं साधस्कं कापिलं घृतं ‘कांस्ये त्रिद्वयेकप्रस्थं कुडुबं प्रस्था वा ‘तदर्धमादाय संशोध्य दापयोऽतसीस्नेहानेकैकं घृतात्पादाधिकं गृहीत्वा ‘उत्पूय ‘यवसर्षपगोधूमातसीतिल्वदीप्तीनां चूर्णं पृथक् पृथक् हृतमादायैकस्मिन् भाण्डे क्षिप्त्वा पिधाय मासमात्रं तदर्घं दशरात्रं वा निधापयेत् । नारशब्दाखकर्णीत्रिप (?) चलचाकृष्णा मरदारुहरितालहारिद्रमरीचविडंगब्राह्मीन् संशोध्या- ऽऽशोप्य त्रिपलं द्विपलं पलं वा चूर्णीकृत्य द्रोणे द्रोणार्थे आढके वा जले क्षिप्त्वा अर्ध- मासं तदर्धं वा निधापयेत् । न्यग्रोधाश्वत्थोदुम्बरप्लक्षखदिरवज्जुलासनादीनां निर्मोकं पृथक् पृथक् कुट्टयित्वा भागमाहृत्य तुलस्यपामार्गनन्द्यावर्त करवीर भूपतबिल्वादित्य- साहयसहदेवी लक्ष्मीशमीपत्रसारे अवद्धाद्यजिनानि आक्षिप्यार्धमासं निधापयेत् । अश्वत्थोदुम्बरप्लक्षाणां क्षीरमेकैकं घृतार्थमाहृत्यैकस्मिन् भाजने क्षिप्त्वा श्रीवेष्टसर्जर- सकुन्दुरुगुग्गुलुकपित्थनिर्यासान् समभागं चूर्णं कृत्वा तस्मिन् दशरात्रं निधापयेदिति विज्ञायते ॥ मृत्संस्कार- विस्तरः इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे मृदादिसंस्कृतिविधिर्नाम सप्तचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ।। अथाष्टचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ " एवं कृत्वाभिनवेषु कटेषु फलकेषु वा प्रोक्ष्य “ उदुत्यं चित्र " मिति मृदमवकीर्य विश्वामित्रान् परिहृत्या तपेनाशोप्य गायच्या प्रोक्ष्य " मेदिनी देवी " ति पात्रेष्वापूर्य एवं क्रमेणाऽऽशोप्य देवागारोत्तरे उलूखलमुसल प्रक्षाल्य संस्थाप्य ‘ब्रह्मेश्वरावभ्यच्य " श्रिये जात” इत्यापूर्य अतो देवादिभिश्चूर्णयित्वा अभिनवेषु भाण्डेषु ‘धूपितेषु वकुलचम्पक’मल्लिकादिभिर्वासितेषु
9. व. कांस्यं. 2. छ त्रिकुटुबं.
10. M. यवेति न दृश्यते.
11. छ. तदर्ह 4. B. भुवंडित्वा (?) उत्पूय. 6. ग. इत्येकोनसप्ततितमः खण्डः. 7. क. ब्रह्मपrest
12. A. सुपूजितेषु 9. A. महीमिः अष्टचत्वारिंशोऽध्यायः 8 अहोरात्रमापूर्य नादेयं जलमादायोत्पूय " इदमापश्शिवा” “इत्यपोभिमन्त्र्य " इदं विष्णु " रिति पुनः पुनर्मर्दयित्वा आदाय " येते शत " मिति ब्राह्मे मुहूर्ते क्षिप्त्वा सहस्रशीर्षादिनाऽभिमृश्य एकाक्षरादिना वस्त्रेण संशोध्य अहोरात्रं निधाय ‘जलमाखान्य पूर्वोक्तस्नेह कषायचूर्णौषयैः “ ब्रह्मा देवा " नामिति संसृज्य " पूषा त " इति मर्दयित्वा चन्दनागुरुकोष्ट्रशीरैलालवङ्गजातीफलाङ्गनादीनि (?) पेषयित्वा “यन्मे गर्भ इति क्षिप्त्वा ‘सुवर्णरजितताम्रचूर्णैः ‘संमर्च कपित्थनालिकेरत्वक्चूर्ण " मिन्द्रं प्रणवंत ” मिति प्रक्षिप्य " वायु प” रीति पुनः पुनः मर्दयित्वा प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य “वितानाच्छादिते धूपदीपसमन्वितं त्रिरात्रमेकरात्रं वा क्षिपेत्’ । सकृत्कृत्वैवमभिनवेषु दधिदुग्धनालिके- रसलिलानि कांस्ये तदर्धं प्रस्थं वाऽऽहृत्य संस्राव्य वकुलबदरफलसारान् पृथक् पृथक् दुग्धार्धं संस्राव्य महिपाक्षयज्ञ यूपसायसशल्कका पित्थकुष्ठगैरिकान् पृथक् पृथक् तदर्थं पादं वा चूर्णीकृत्य क्षिप्त्वा “करुंजाश्वत्थादिनिर्यासान् पादाधिकदुग्धेन पेषयित्वा प्रक्षिप्य त्रिफलाविश्वभेष “जघनचपलान् एकैकं निर्यासार्धं क्षिप्त्वा नदीरोहादिक्षीर- दुग्धं यथालाभं प्रक्षिप्य वस्त्रेणावेष्ट्य पात्रं त्रिरात्रं वा निधापयेत् । शर्करा लेपनम् एतेन अतोदेवादिना शूलमालिप्य प्राच्यामोपासनामौ शान्ति हुत्वा विष्णवे श्रियै हरियै चिरायुषे ख्यातीशाय गरुडाय शान्ताय चक्राय शङ्खाय भूतेभ्यः सर्वाभ्यो देवताभ्य स्वाहेति हुत्वा व्याहृत्यन्तं जुहुयात् । एतत्पार्षदमिति । 12 अभि विसृज्य नालिकेरनिर्मिकनिर्मितान् त्रिवृतानृजून् “रज्जून् ““स्वस्ति दा” इति सिरावदज्जुबन्धनं करोति । ततः शिल्पिना तदहं योजयेत् । मध्याह्नेऽब्जानौ अब्जहोमं कृत्वा " मेदिनी दे " वीति मृदमभि- मृश्य पारमात्मिकमविच्छिन्नं जप्त्वा “संयोजयेत् ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे सर्वकल्कविधिर्नाम
13. A. इत्यभिमृश्य. 16 " अष्टचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ रज्जुवेष्टनम्
14. घ. जलमास्य, 3. B. समर्थ पिष्टं. घ. सम्मर्यापिद्धं. 4. ट. अगतादि 5 प्रतद्विष्णुस्तक्त इत्यधिकं तत्र ट कोशे. 6. क. सच्छादने छ, नच्छादने घ. छत्रादिने 7. ग इति सप्ततितमः खण्डः 8. B सर्वत्रैवं कृत्वैवं 9. ट धूपसायशल्क- लापिद्धकुंकुष्ठ 10. रुंजाशनादि 11 B घन. 12. क. क्षिपेत् 13. रज्जूनिति घ. म. कोशयोः न दृश्यते 14. A B स्वस्ति देवेति इत्येकसप्ततितमः खण्डः,
15. B. M. संयोज्य 16, ग, •बिम्बे रत्नन्यासः श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे || अर्थकोनपञ्चाशोऽध्यायः ॥ हृदये पद्मरागं ललाटे जातिरलं ग्रीवायां मौक्तिकं बाह्वोर्वैडूर्यं नाभौ ब्रह्म- मणि मेद्रे सौवर्णं पादयोः पुण्यकान्तचन्द्रकान्तौ एकाक्षरा दिसूक्तं ‘विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं दुर्गासूक्तं पारमात्मिकं ध्रुवसूक्तं गोदानसूक्तं क्रमेण जपन् तत्तत्स्थाने रत्नानि निक्षिपेत् । दक्षिणेक्षिण " सूर्यो ” सीति सूर्यकान्तं वामे " चन्द्रो” सीति चन्द्रकान्तं श्रोत्रे मरुतः परमा” मेति वज्रं दक्षिणे वामे " सोमं राजान “मिति शंखं, नासिकापुटयोः " रुद्रमन्यं त्र्यम्बक” मित्यमृता- इमकनीलौ आस्ये " पावका न " इति प्रवालं प्रतिष्ठाप्य पश्चाच्छिल्पिना किरीटमूर्ध- ललाटकण्ठभ्रूनयनघ्राणोत्तरोष्ठाधरोष्ठ कपोलच्र्च्चग्रीवाबाहुजनुवक्षोहृदयपार्श्वकक्ष प्रकोष्ठकू- पैरपा यङ्गुलिस्तनोदरनाभिकटिपृष्ठ योनिमुष्कोरु जानुजङ्घागुल्फप्रपदपार्ण्यङ्गुल्याद्यङ्ग प्रत्य- ङ्गानि लक्षणयुतं कारयेत् । षण्मासं तदर्धं वा मासं वाऽतीत्य पूर्वोक्तगन्धपिचिक (?) पिद्धशर्करा : पेप्य दक्षिणामी पार्षदं वैष्णवं हुत्वा ‘शर्करामभिरिन्द्रादिनाभिमृश्य " दुहतां दिव मित्यादाय सुरभिमृचमनुद्रुत्य “ वाङ् म आसन्, नसोः प्राण " इति तद्वेरे संयोज्य शिल्पिना कारयेत् । " द्विमासमधे ‘पक्षं वातीत्य सूक्ष्मावदातं ‘सुसूक्ष्मश्लक्ष्णं सुसूक्ष्मकोमलमम्बर- मादाय गार्हपत्ये सहस्राहुती हुत्वा गायत्र्याऽम्बरं प्रोक्ष्य " सोमस्य पठाच्छादनम् तनू " रसीति संयोज्यता ‘मौक्तिक ‘मृदालिप्य किरीटोष्णीष- मकरकुण्डल्हारकेयूरकट को दरबन्धनोपवीतकटिसूत्रप्रलम्बमेखलाङ्गुलीयक ‘पादाभरणा- न्यम्बराणि च कारयेत् । दशरात्रं पञ्चरात्रं " त्र्यहं वातीत्याऽवस्त्रध्ये महाशान्ति” पार्षदं च जुहुयात् । 10
17. विष्णुसूकं पारमात्मिकमीङ्कारादीन् धृवसूक्तं, 2. ईकारादीनिति म. छ. कोशयोरधिकं, 8. म. घ. देष्णवान्तं. 4. B. शर्करं 5. पक्षमिति टकोशे न दृश्यते, मासमर्थ वेत्येव. a, .
18. सुसूक्ष्म श्लक्ष्णमिति म ट कोशयोः न हाते, 7. मौक्तिकमिति B कोशें नास्ति 8. क. काट. मृदमालिप्य 9. A. आभरणानि 10. ग. इति द्विसप्ततितमः खण्डः 11. पक्ष त्रयं वातीत्य B. म, पक्षं सर्ववर्णमाहत्य. 12. क. B. महाशान्ति च हुवा. • एकोनपञ्चाशोऽध्यायः ६९ श्वेतसौवर्णश्यामाञ्जनवर्णाश्चतुर्युगेषु हरे रूपं तस्माद्युगे युगे तत्तदहं ज्ञात्वा कापित्थादि वर्णयेत् । शुद्ध ‘संकरजान् वर्णान् ज्ञात्वा " हिरण्यगर्भ " इत्यभिमृश्य ‘गायत्र्यादायात्मसूक्तं जप्त्वा अतो देवादिना तूलिकायेण वर्णसंस्कारः वर्णमादाय विष्णोर्नुकादीन् जप्त्वा ललाटे " चित्रं देवाना “मित्याभरणे " तेजो वत्सव” इत्यंबरे " भूमाननोय " इति चक्रे " अस्मादुपा” स्येति पाञ्चजन्ये " गन्धद्वारा “मिति श्रियं " मेदिनी दे” वीति महीं " चिरायुष” मिति मार्कण्डेयं “ यतस्स्वमासी “दिति ख्यातीशं तदहं वर्णं योजयेत् । ’ ततः शिल्पी भगवन्तं ध्यात्वा मूर्धादि पादपर्यन्तं क्रमेण भक्त्या युक्त्या ‘ततच्छरीरे क्रमेण यावत् द्रव्यं मनोहरं ‘बुध्याह्लादकरं शान्तिकाद्युज्ज्वलितं कारयेत् । तप्तहाटकसंकाशां श्रियं महीं श्यामलांगीं भृगुं प्रवालाभं पुराणं सुवर्णाभं चक्रं रविमण्डलाभं शङ्ख चन्द्राभं कनकाभं किष्किन्धं श्यामलाङ्गं सुन्दरं रक्तं भानुं शुक्लं ‘चन्द्रं सुवर्णवर्ण ब्रह्माणं रुद्रं प्रवालाभं योजयेत् । मणिकं जटाधरं द्विभुजं हृदये अलिसंयुतं " शुकपिञ्छांबरधरं पिङ्गलाक्षं उपवीतोत्तरीयाजिनधरं सन्ध्यां " तत्पत्नीं सर्वालङ्कार- संयुक्तां सुवर्णाभां सुमुखीं मनोज्ञां हृदयेञ्जलिपुटां शुक्लवस्त्रां तापसँ जटिलं दण्डहस्तं शुक्लाम्बरधरं भिन्नाञ्जनाभं “शातातपं दूर्वाभं दण्डिनं कपर्दिनं रक्ताम्बरधरं वीरवेषयुतं गरुडं काञ्चनाभं आपादादाजान्वाना भेराकण्ठादामूर्थं पृथिव्यप्तेजोवायुमयं जातं “शंखनीलाञ्जननिभं गारुडं रूपमित्यृषयो वदन्ति । तद्वद्वापि “बृहत्पक्षाटोपं “भुजस्थ- भुजगेन्द्रं वीर रौद्रसमन्वितं दंष्ट्राकरालं श्यामो तुङ्गमहातुण्डं " ललाटात्ताम्रचूडं हृदये- ऽञ्जलिपुटं कटिविन्यस्तहस्तं " पताकादक्षिणपाणि वा श्यामांबरधरं वा पन्नगवि - भूषितम् । शैषिकं रक्तवर्णं श्यामाम्बरधरं किरीटकेयूरहारप्रलम्बयज्ञोपवीतिनं " द्विभुजमेव कारयेत् । अन्येषामपि सर्वेषां रूपवर्णवर्षत्प्रभृतीनि तत्र तत्रोक्तविधिना

19 17

1. ट. Bचतुर्युगेषु हरेरूपं, 2. B. अर्हमई
2. छ. तच्छिल्पिभिः (). घ. तत्तछविक्रमेण, 6.4. /
3. ८. संस्कार भाक् 4. B. गायत्र्या वा 7. B. बुध्वाह्लादकरं शान्ति कायुज्ज्वलं.
4. क. बुद्ध्वाहाटकरकान्त्युज्वलितं. 9. छ. ब्राह्म. 10. रक्तवर्णं च इति ट कोशे अधिकं. 11. B. घट तन्वर्ती, 12 A वैखानसं 1. B. कालाअननिभं 14.छ. पक्षारोपं. •
5. A. भुजस्थलभुजगेन्द्रं. 16. ट, ललाटान्तात्तचूडं. 17. क पतदक्षिणहस्तं ? 18. ग. इति त्रिसप्ततितमः खण्डः सुवर्णाभमिति तत्र छ कोशे. ट. रकवर्णाभं. 19. जयेश- मिति ककोशे ?श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डै बुद्धया युक्त्या ऊहित्वा कारयेत् । शूलग्रहणवत् दार्वश्मनो: ग्रहणं तस्मादुक्तविधिना- हृत्य स्थापयेदिति विज्ञायते । भगवतो रूपकल्पनत् इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे शर्करावर्णसंस्कारो 1 नामैको पचाशोऽध्यायः ॥ || अथ पञ्चाशोऽध्यायः ॥ अथातो भगवतो नारायणस्याकृतिलक्षणं व्याख्यास्यामः । यस्यास्यमग्निद्यौर्मूर्धा खं नाभिः पादं चक्षुषी अर्कनिशाकरौ दिक श्रोत्रे ज्योतीप्याभरणा- न्युयोम्बरं भूतानीन्द्रियाण्यस्याकृतेः प्रमाणत्वं कल्पितं भृग्वादिभिः । तद्धेतुभिर्नावमन्तव्यममीमांस्यमाज्ञासिद्धमिति ज्ञात्वा तदुक्तविधिना कारयेत् । शास्त्र सिद्धबिम्ब- स्यफलदत्वम् विधिनाकारितं वेरं सर्वपापहरं पुण्यं भुक्तिमुक्तिफलप्रदं स्वबुद्धि क्लृप्तमशुभं पुण्यकीर्तिविनाशनम् । तस्माच्छास्त्रं समा- लम्ब्य बुद्धया युक्त्या प्रमाणयुतमेवं मनोहरं कारयेत्’ । चित्रं चित्रार्थं चित्राभासमिति चित्रं ’ त्रिविधम् । सर्वावयवसंपूर्ण मानोन्मान " प्रमाणलक्षणयुक्तं चित्रम् । तदर्धदर्शनं चित्रार्धम् । “पटकुड्या दिलेख्यो लेख्यमाभासम् । त्रिविधं चित्रम्, मानविचार: ऊर्ध्वमानं भवेन्मानं प्रत्यङ्गेषु च यन्मानं तदुन्मानं अङ्गानां यत्परिणाहं तत्परिमाणमिति । विष्णुब्रह्मरुद्राणां दशताले रविस्कन्देन्द्राणां नवार्ध- तालं ‘देव्योर्देवर्षीणां वेदाङ्गुलाधिकं नवतालं लोकपालामितसुपर्णानां नवतालं नरजघन्यकुब्जवामनभूतकिन्नर कूक्ष्मांड कबन्धानां क्रमेणाष्टसप्तषट्पञ्चचतुस्त्रि- द्वयेकतालानि भवन्ति । “उत्तमाधममध्येन दशतालं त्रिविधं भवति । वेदत्रिष्टुवधिका- धृतिरुत्तमं मध्यमं द्वात्रिंशदधिकमधमं त्रिष्वधिकम्। अधिकेन देवेशं मध्यमेन हरमधमेन विरिंचिमाचरेत् ।
6. ग. इति चतुस्सप्ततितमः खण्डः. खण्ड, 4. चित्रमिति ग पुस्तकें नास्ति
7. A. कल्पितं है. ग. इति पच सप्ततितमः 4 प्रमाणयुतं लक्षगयुतं. 6.1, पटकुडधादि- व्याख्यं यच्चित्रामासम् छ, उल्लेख्य मानवमानं 7. छ. देव्योरेवमृषीणां. 8. क. उत्तम • मध्यमाधम. । पञ्चाशोऽध्यायः ७१ मानोपयोग. अङ्गुलादि- लक्षणम् अणुस्यन्दनरेणु’ पिचुक के शाग्रतनुकतिलयवानां क्रमेण वसुगुणितं मानाङ्गुलम् । मध्यमपुरुषस्य दक्षिणहस्तमध्यमाङ्गुलिमध्यपर्वायतं मात्राङ्गुलम् । यस्य यत्तालमानं तत्संख्यया हृतं देहलब्धाङ्गुलम् । तद्विभज्य मानाङ्गुलेन क्षेत्रवस्तुनिकेतनप्रमाणानि । गृहशाय्यासनयानास्त्रायुधेध्मस्तुवनुवादीनां मात्राङ्गुलम् । बेराणां देहलब्धाङ्गुलमेवं ज्ञात्वारभेत्’ । ‘अथोष्णीषं त्रियवाधिक तद्वच्छिरोभागं पावकं तदधस्तादक्षिसूत्रं पुटान्तं हन्वन्तमेकैकं त्रियवाधिकं भाग गलमर्धाङ्गुलं कण्ठं चतुर्थवाधिकं रुद्राक्ष कण्ठाद्वक्षसः वक्षस आनाभेर्नाभेरासीवन- कान्तमेकैकं ‘मात्रार्ध-यूनं क्रिष्ट ( * ) कुहूः प्राणायामयुतं त्रिष्टुप् ऊस्मानं प्रतिष्ठा जानुजङ्घे चोरुसमे चरणौ जानुसमावेवं त्रिष्टुबधिका " धृतिरिति ‘तलायामं पर्वता - धिकपङ्क्तिर्हि कासूत्राद्वाहुचाङ्गनायुतं ‘सद्व ( ? ) किष्कुप्रकोष्ठ मे कोनविंशद्धस्ततलं चतुर्थ - बाधिकं “सयममिति बृहतीमङ्गुलीपृष्ठेनाहत्यैतच्छीर्षोन्मानं कर्णयोरन्तरे यमं वेदाङ्गुलं पादयवाधिकपादयुगेनाग्निनाहत्यैतत्कर्णपर्यन्तं तारकं यवाधिक रुद्राक्षेण वर्धितं पृष्ठे
8. ट. चबुक 2. ग. इति षट्सप्ततितमः खण्डः 3. अत्र ट कोशे कश्चनग्रन्थभाग अधिक: परिदृश्यते. “अथातेऽङ्गुलिसंज्ञां व्याख्यास्यामः मानमात्र देहलव्धाङ्गुलावेति त्रिविधाभवन्ति तत्र परमाणु पिचुककेशामकनकतिलस्वाङ्गुल्यन्तं क्रमादे कै को ऽत्रगुणितलब्धं तन्मानाङ्ग लामति । मध्यम पुरुषस्य दक्षिणहस्त मध्यमाङ्गुलेः मध्यमपर्वणा लब्धं मात्राङ्गुलमिति । यस्य देहेषु यदुक्तं तद्वि- भज्यैकैकं देहलब्धाङ्गुलामितिं विज्ञायते । पादान्मूर्धान्तं स्वहस्तेनाष्टतालोच्छ्रयं मध्यमपुरुष- मित्याचार्या वदन्ति । मात्रा तत्वं मूर्तिर्विष्णुश्चेत्येकाङ्गुलस्य संज्ञा कीलकाऽश्विनेत्र कालब्राह्मणाश्चेति द्वयङ्गुलस्य मध्यमाग्मिरुद्राक्षसहजाश्चेति त्र्यंगुलस्य भागवेदकरतारकबन्धुप्रतिष्टाश्चेति चतुरङ्गुलस्य तीर्थेन्द्रियभूतखर (?) शर सुतसुप्रतिष्टाश्चेति पश्चाङ्गुलस्य षडास्यांङ्ग कर्मसमयरस गायत्रीति षडङ्गल कस्य मुनि लोकपर्वतसागर प्राणायामं त्रि ( ? ) मातृरोहिण्युष्णिक चेत्यष्टानुलस्य ब्रह्मग्रहधर्मद्वारसूत्र- बृहतीचेति नवाङ्गुलस्य अयोज्यश्च वैखानसः पङ्क्तिः कृतसत्त्वः श्रामणकचेति दशाङ्गुलस्य त्रिष्टुभ् वागे मे(?) रुद्राश्चेत्येकादशाङ्गुलस्य अति (?) त्रिष्टुप् किष्कुश्चेति विंशतेः जगती धनुर्मुष्टिश्चेति त्रिंशतेः अतिजगती प्राजापत्यं चेति चत्वारिंशतेः शक्करीति षष्टेः अष्टिरिति सप्ततेः अत्यष्टिरित्यशीतेः धृतिरिति नवतेरतिधृतिरिति शताङ्गुलस्येत्येताः संज्ञा भवन्ति । ऋकारं च ऌकारं च व्यपोह्याकारा- दौकारान्तं दशादिशतसंख्या संज्ञा भवन्ति । कटपयादीन् वर्गाद्वर्गं प्रति यथा क्रमेण कादि संख्या भवन्ति । मुखं तालं यमं मुनिः प्रादेशमादित्याः कृच्छ्रं वितस्तिश्चेति द्वादशाङ्गुलस्य रत्निस्संकृत- 4. छ. मात्रार्थाम्यूनं. 5. छ. मूर्तिः M. सुष्टिस्स्यादरनिः प्रसृताङ्गुलिरिति विज्ञायते इति मतिधृतिः 6.छ, तालायांम, 7. सइकिष्कुमान्ने इति ट कोशमात्रे M. धटू. 8. च, समय- मिति M. समता वेति७२ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे कर्णयोरन्तरे’ ग्रीवाप्रविस्तारं चतुर्थवाधिकवसुमन्त्रिग्रीवाघनविस्तारं अर्धाधिकं ’ ग्रहं श्रीवामध्यमं बृहतीममिना (?) गुणितं यवाधिकं ‘पङ्क्तिः पृष्ठेन वर्धितं बाहोः कक्षयोरन्तरं चतुर्यवाधिक ‘मश्विनीयुतं त्रिष्टुप् कक्षं तिर्यगर्धाधिकं द्वारं तद्वाहु- शिरसोच्छ्रयमुपबाहृङ्गुलमुभयोरन्तरं च मुखं जगतीमत्युक्तेनाहत्यार्धाङ्गुलमपोह्य तच्छं- स्वच्चत्रः धृतहस्ताङ्गुलयैः (?) पार्श्वकोर्परयोरन्तरं तीर्थं रसं वा प्राणायामार्धाधिकं रसं वेत्यङ्गिराः । स्तनयोरन्तरं चतुर्यवाधिकं यमं बाहुमूलं पावकं वेदयवाधिक द्वारेणाहत्य भुजमध्योन्मानं मध्यं पादाधिकं वसुभिर्हतं कोर्परं यवाधिकं पर्वत्त्रयं ‘कोष्ठमध्यमं पावकाधिकं कुहूर्मणिबन्धं त्रिमात्रार्धत्रियममङ्गुष्ठमध्यनाहं वेदं मध्यमं यवाधिकमय कोलकं तद्यवहीनं प्रदेशिन्या स्तत्सममनामिका कनिष्ठं यवाधिकं नेत्रं ‘कुक्षियवाधिकमृत्विजं सहजेन वर्धयेत् । श्रोणीवेदाधिक शक्करीकां महती शकरी ( ? ) कुहूरर्धाधिका त्युक्तेन वर्धितमूरुमूलं कृच्छ्रत्रयं द्व्यङ्गुलादधस्ताच्चतुर्यवाधिकं प्राजापत्यं मध्योरुगुह (१) कोलकत्रयं “जानुरभ्योजं पावकहतं यवचतुर्दशमपोद्यैतदुन्मानं जङ्घामूलं “त्रियवाधिकं वेदाधिकं त्रिष्टुप् जङ्घामध्यमश्विनीयुतं किं नलिकं (१) प्रदेशोन्मानं कुहूः पादमध्यविस्तारं चतुर्थवाधिका सुप्रतिष्ठा पादाग्रविस्तारमर्धाधिकं रसं त्रयोदशार्धं नवार्धाष्टार्धाष्टसतयवमङ्गुष्ठादिकनिष्ठान्तमूर्वीर्मूलमध्यमजानुजङ्घान्त- पाणिप्रपादाङ्गुष्ठान्तरमर्करं त्रिष्टुप्चतुर्विंशत्द्वात्रिंशश्चतुश्चत्वारिंशचतुष्षष्टियवानां क्रमेण गुल्फांबरान्तरं बर” सनाभेरधस्ताद्वस्त्रपर्यन्तं तथैव भवति । उष्णीषाललाटान्तं षडघवाधिकं तीर्थमुष्णीषा’ ‘च्छिरोन्नतावर्तमर्ध्यं यवाधिकं मध्यमयाहत्यैकन्यूनं पुरोगपार्श्व” कक्षौ पावकं कर्णान्तं तद्यवाधिकं पङ्क्तयुष्णीषात् “पृष्ठ- केशान्तं सप्तयवाधिकानलयुत “मयोज्यं प्रापुरोगं प्राणायामं " शङ्खचकायामं यवाधिकं वेदमपानादूर्ध्व केशान्तं वह्नेः “केशान्ताद्भुवो वार्घार्धं कोलकं तस्माद्भू संगं षट्तिला-
10. B. अन्तरं. 2. M. मामं. 3. छ. पक्तिपृष्ठे न वृद्धिदं. 4. ग & B. अश्विनयुतं. 5. छ. अक्कुलयोः 6. ग. इति सप्तसप्ततितमः खण्डः 7. कोर्परमध्यममिति तत्र ग कोशे. वि. तत्सममानादिका. 9. छ. कुक्षित्रियाधिकमृत्युजं 10 A. B. शकुरिको महती शकुरीति नदृश्यते 11. ट. जानुरभोज्यं पावकहतं. 12. अत्र वेदाधिकमित्यारभ्य जानुजङ्घान्त इत्यन्तं ट कोशे अधिकः पाठः, इतरकोशपाठस्तु त्रियवाधिकााधिकत्रिषट्संघामध्यमजानुजङ्घान्त इत्यादि: 13. छ. सनामे: 14. ग. शिरोन्तं 15. क. B. (रु) क्षोपावक (क) र्णान्तं, 16. . प्रकीष्ट, 17. छ. भोज्यं, 18. छ. शंखायामं 19, ग. केशान्तं. एकपञ्चाशोऽध्यायः ७३ धिकं तत्त्वं तस्मादक्षिसङ्गं भ्रुवोरन्तरे तत्समे भ्रुवोरायामं तीर्थं भ्रूमध्य विस्तारं यवं तदर्धमप्रयोः भ्रूपुच्छात्केशान्तं यवाधिकमत्युक्तत्र्यङ्गुलं ललाटमर्धाधिकमर्थ्यं असूल- नेत्रयोर्मध्य’ मध्यर्धयवं कोलकं तत्समं नेत्रयोरन्तरं वह्निसमं विस्तारं त्रियवाधिकं तत्त्वं यवप्रमाणं करवीरं तदर्थं रक्तं चतुर्थवाधिकं पक्ष्म वर्म साध्यवद्वयं शुद्धं त्रियवाधिकं तत्त्वं तदर्थं कृष्णज्योतिः यत्रं दृष्टिकप्रमाणं नवतिः पक्ष्मरोमाणि एतेषामा- यामं त्रियवमश्रुपातं तत्त्वं तस्मात्कर्णपात्यन्तमर्धाधिकं वेदं कर्णपिप्पलिकादूर्ध्वं ‘नेत्र- रेखाघ्रापमूलसमत्वे नेत्ररेखाष्टार्थसप्तदशार्धयवाः प्राणमध्यमूलाग्रविस्तारं ‘गोजीमूलं नासाग्रोत्सेनं यवाधिकं कोलकं पुटायामं यवाधिकं तद्वत्तद्वारायामविस्तारं चतुस्सप्तयवं यवप्रमाणं बहुलं पुरोत्सेधत्वं पुरस्ताद्वशामविस्तारं षड्यवं पुष्करान्ताग्रविस्तारं ‘द्वये- काव्ययवं पुढं नासाग्रं लम्बविलमध्यर्धयवं ‘गोज्यामूलोत्तराधरोष्ठं यवाधिकं तत्त्वं तदर्थं गोज्यायामविस्तारं द्वियवमुत्तरोष्ठस्य विस्तारं षड्यूकाधिकं त्रियवमास्यं वेद- विस्तारं यवप्रमाणाताली तत्तिर्यग्वृत्तमर्धाधिकं कोलकं तस्माद्वन्वाकृत्यायामं द्विय- वाधिकं पावकमधराचिबुकायाममर्धाधिकं तत्त्वं तद्विस्तारं वियवं सृकियोस्तु कपोलान्त- मर्घ्यं ग्रोबाहन्वन्तं “यवाधिकानलं कण्ठाच्चिबुकनिर्गमं " सार्घसहज मक्षिसूत्रसमत्वे “कर्णस्रोतोभ्रुवोरुत्सेधमसम्येकर्णावर्तिकर्ण विस्तारं यवाध्यर्धाधिकं कोलकायामं तद्दिगुणं नाहं तत्त्वं कोलकं कर्णनिर्गमनिम्नायामविस्तारमर्धाङ्गुलं पूर्वापरनाला वर्धमात्रमङ्गुलं लम्बं त्रियवाधिकं भागं तदन्तरं “यवहीनं तत्त्वमेव लक्षणेन युक्तया कारयेत् । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे देवेशालय विमानविधिर्नाम 13 " पचाशोऽध्यायः ॥ ॥ अथैकपञ्चाशोऽध्यायः ॥ कर्णाद्धिकान्तरायामं वेदं हिक्काया द्विमुखे जलुणी स्याताम् । 14 हिक्कासूलात् स्तनाक्षं " कण्ठाद्वक्षसोऽन्तसमं स्तनाचिमण्डलं • बिम्बमान- विभागः
11. ग. अध्यर्थं, ग. 2. छ. पक्ष्म रोमाण्येकस्य 3: नेत्र इप्ति ट मात्रे दृश्यते. 4. गोजीत्यादिषड यवमित्यन्तमन्थः ट कोशे न दृश्यते 5. A. द्वये कान्ताध्यर्धयवं 6. ट. गोज्या सूत्रोत्तरोष्ठं यवाधिकं तत्वं. 7 A. वेदविस्तारं यवं यवप्रमाणं तत्पाली. 8. ट. यदाधिक्तालं. 9. ट. कर्णात् 10 ट. सहजाक्षिसूक्ष्मसमत्वे. 11. छ. कर्णयोः स्थानभ्रुवोरुत्से- धसाम्ये 12 व यवहीनं तद्वदेवं, 13. ग इति अष्टसप्ततितमः खण्डः, 14. छ. क. ति. 10७४ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे द्वियवाधिकं कोलकं ‘स्तनाक्षि द्वियवं तदर्धमूर्ध्वमुच्छ्रयं स्तनान्तरमुखायामं नाभिनिम्नं वेदयवं श्रोणीमानं यवाधिकं तोर्थं नितम्वानुसमं मेढायामं यवाधिकं तीर्थं विस्तारं नयनं सीवन्या स्रोतस्तत्त्वमत्युक्तं कोपरायामं मणिबन्धं चतुर्थवाधिक ‘समयं तत्समा- मध्यमा अङ्गुष्ठकनिष्ठे त्रियवाधिकभागे अनामिकायवाधिकं समयं तत्समा प्रदेशिनी पर्वाणि त्रीण्यङ्गुलानां द्विपर्वमङ्गुष्टं पर्वा नखायाममङ्गुष्ठनख विस्तारं षड्यवं मध्यमायामं चतुर्यवं शेषाणां यवहीनमङ्गुष्ठमणिबन्धाभ्यामन्तरं दहनं पाणिभागे ’ वामाङ्गुष्ठं वेद प्रदेशिनी तद्वद्यवाधिका ‘विमात्राघधिकं मध्यमायामं अनामिकाया द्वियवाधिकं कोलकं कनिष्ठिकाया नेतं पर्वार्धनखं कृकाटिकायामं सयवं नेत्रं कृकाटिकाया ग्रीवायामं कोलकं तस्मात्ककुद्यवाधिकं भागं ककुत्कटिसन्ध्योरन्तरं कुहरत्युक्तेनाभक्तं सहजही नाद्वाचां सफलके चतुर्यवं तीर्थमाने स्फिपिण्डावूरुमूलाद्वेदाङ्गुलोन्नतौ स्याताम् | कटिसन्धिविस्तारं चतुर्यवाधिकं (?) ‘द्वारयुता पङ्क्तिः स्फिकपिण्डायाम- विस्तारं अर्धाधिकं द्वारमेवं ज्ञात्वा शेषं युक्त्या बुद्ध्या हृदयं मनोज्ञं कारयेत् । 5 ब्रह्मादयोऽपि तद्रूपलक्षणनिश्चयं ज्ञातुमशक्ताश्चित्तभित्तौ तद्रूपं भक्तितूलिकया संकल्प्य वर्णैरालिख्यालोकयन्ति । तस्माद्भक्तिरेव कारणम् । ‘तला तो भीक्ष्णदर्शन- योग्यं तत् भगवद्रूपं कल्पयेत् । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे कतिचिदवयवमानविधि- मैकपञ्चाशोऽध्यायः ॥ || अथ द्विपञ्चाशोऽध्यायः ॥ किरीटायतं विंशत्यङ्गुलं मूलं शिरः परिणाहं मध्यं त्रयस्त्रिंशदङ्गुल्मप्रमष्टा- दिव्यभूषणादी- दशाङ्गुलं पद्मकौस्तुभयोः पञ्चाङ्गुलं मध्ये " मकरकूटं पार्श्वयोः नां मानत्रकार : “पत्त्रपूरितं विस्तारं यवाधिकमिन्द्रियं भूतको ल्काकायामं समात्त्राङ्गुलं मकर कोल्का कायामं तदर्धविस्तारं " मकरस्कन्धारूढबालकनिष्कान्तव्यालसंयुतं श्याम- •
12. ट. स्तानाक्षं. 2. छ. समर्थ. 3. ट. तद्वत्. 4. छ पादाङ्गुष्टं. 5. ट. त्रिमात्रार्थ- मध्यमा वरं. . छ. द्वारयुतपङ्क्तिभिः 7. ट. तस्माद्भक कारणं तत्रातः छ, तस्माद्दर्श नयोग्यं. 8. B. तत्रातोऽभीष्टदर्शनयोग्यं 9. ग. इलेकोनाशीतितमः खण्डः. 10. छ. मकरमकुटपार्श्वयोः 11. छ. पत्रं पुरामं पुरीमविस्तारं 12. छ. मकरं स्कन्धारूढं. द्विपञ्चाशोऽध्यायः ७५ प्रभिषेकं विलक्षणं रत्नाढ्यक्षेपणालङ्कृतमये ‘रत्नपदृयुतं तत् विस्तारं द्व्यङ्गुलं ‘मुक्तादामविभूषितमृजु तिर्यक्कर्णसूत्राभ्यां पार्श्वयोः मध्ये ‘बज्रबन्धाकृतिं शिरश्चक्रायामं द्विरसं प्राणायामं द्वियवं वा विस्तारं रुदनेत्रमेवं सर्वरत्नमयं द्वियवं वा जाज्ज्वल्यमानं सहस्रादित्यप्रभं किरीटं कारयेत्’ । कुण्डले मकराकारे “सार्धाङ्गुलकोलकायामे तदर्धोच्छ्रयसमन्विते मुख- निष्कान्तसिंहाम्ये ‘पादप्रलम्बितमुक्तादमाढ्ये रत्नोज्ज्वले ‘श्रीवत्सहारं पञ्चाननमध्यानन- विस्तारं पावकं द्विगुणायतं पद्मरागप्रबन्धाढ्यं वृत्तं तद्वा चतुरश्रं रत्नबन्धविचित्रितं पार्श्वयोः ‘सूक्तवेशकमौक्तिकावलिशोभितं पार्श्वमुखविस्तारं कोलकं शेषं युक्तघाति- मनोहरं रत्नैर्दीप्यमानं कारयेत् । मुक्ताकलापसंयुक्त रुमध्यविलंबितं कोलक विस्तृत - मपरं मुखायमं रसं तस्य विस्तारं चतुर्थवाधिकं कोलकं केयूरविस्तारमयगुलायामं मुखं द्विमात्रार्थं मकरायामं तदर्थं तारमारूढबाल’ म करास्योद्भूतसिंहकोलकवृत्तवे- शक्तनिधिद्वयसमारूढं कोलकायामं तस्य पावकं षण्मुखं रत्नकटक मुखरत्नविचित्रितं नामेर्भूताङ्गुलादूर्ध्वे चोदरबन्धनं तन्मध्यविस्तारं पावकं त्रिगुणायतं रत्नविचित्रितं मुक्तादामविभूषितं शेषं युक्त्या करोति । “कटिबन्धमष्टाननं विस्तारं “त्र्यङ्गुलं मध्ये कृत्रिममुखं “कलापशापविचित्रितं “नानारत्ननिबन्धनं तदधस्तात्तीणि सूत्राणि कल्पयेत् । एवमेवान्यत्र विस्तृतं “ज्ञात्वा आभरणान्यलङ्कारयुक्तानि कारयेत् । शङ्खचक्रायामं चतुर्ज्यालायुतं चक्रास्यविस्तारं कोलकं चतुर्दशारं मध्य- प्रन्थियुतं शङ्खमध्यमविस्तारं प्राणायामं ज्वालायामं भागमेवमनुक्तं “तत्र ज्ञात्वा लक्षणयुतं रम्यं कारयेदिति विज्ञायते । इति श्रीवैखानसे काश्यपोते ज्ञानकाण्डे किरीटादिमानावेभागो नाम 16 #द्विपञ्चाशोऽध्यायः ।। • .
13. छ. रक्त. 2. द, मुक्तादाममृजुं 3. छ. वजबन्ध 4. ग. इत्यशीतितमः खण्डः 5. छ सार्धाशुलकायामे 6. B. पद. 7. B. श्रीषद्वत्साहारं 8. छ. व्यक्तवेश्यक. 9. छ. मकरास्योद्भूतसिंह देहालकाटतं द्वेषशकनिधिरसद्वयसमारूढं 10. छ. किरीटबन्धनं. 11. छ. दूधलं. 12. छ. कलापापाश चित्रितं 18 छ. नवरत्नप्रबन्धनं. 14. छ, ज्ञात्वाभरणान्य- लंकारयुतानि कारयेत्, म. आभरणाद्यैः नित्यमलङ्कारयुकानि 16. छ. तत्र तत्र 16. ग, इयेकाशीतितमः खण्डः. • • *७६ स्थानका- स्थानकम् श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे || अथ त्रिपञ्चाशोऽध्यायः ॥ अथ स्थानकासन शयनभेदं वक्ष्यामि । विमाने गर्भगृहे दैविकभागं त्रिभा कृत्वा तदपरे तद्दिभागे वैकभागे वा स्थानकं स्थाप्यमेतद्योगं सनशायनानि, भोगं विरहं वीरमिति चतुर्विधं भवति । श्रीभूमिभ्यां रहितं दक्षिणे मुनिना मार्कण्डेयेन अर्चकेन वामे च भृगुणा सहितं दक्षिणे भूम्या वामे मार्कण्डेयेनार्चक्रेन सहितं वा योगस्थानकं तथा देवीभ्यां रहितं अर्चकेन मार्कण्डेयेन भृगुणा च सहितं दक्षिणे दण्डकेन वामे च गरुडेन युतं योगस्थानक - मिति केचित् । तथा देवीभ्यामर्चकमुनिभ्यां च संयुतं भोगस्थानकमेतैस्सर्वैश्च- विरहितं वीरस्थानकं देवीभ्यां रहितमर्चकमुनिभ्यां सहितं वा ‘शंखचक्राभ्यां रहितं वीरस्थानकमिति । आसनम् तथा दैविकभागं विधाकृत्वा " दैविकभागयुतमानुष्ये स्थाप्यमासनम् । तच्च योगं सुखं भोगं वीरमिति चतुर्विधम् । तथा देवीभ्यां रहितमर्चकमुनिभ्यां महीमार्कण्डेयाभ्यां मार्कण्डेयपुण्याभ्यां वा युक्तं योगासनम् । देव्यर्चकमुनिभिर्विन कृतं वा तथा । देवीभ्यामर्चकमुनिभ्यां वा संयुक्तं सुखासनम् । ‘तद्देवीभ्यां तन्मुनिभ्यां च सहितमपरभित्त्याश्रये चामरधारिणीभ्यां मायासंहादिनीभ्यां किष्किरसुन्दराभ्यां वा युक्तं मूर्ध्नि सन्निहितहस्तेन नमस्कार चन्द्रादित्याभ्यां च सहितं भोगासनम् । देव्यर्चकमुनिभिः सहितं ‘रहितं वा देवस्य पादयोरुरुवद्धवस्त्रेण युतं जानूपरिविन्यस्तप्रसारितहस्तद्वयसहितं वीरासनम् । देवीभ्यां रहितमचकमही - मार्कण्डेयसहितं वीरासनमित्येके । शयनम् किञ्चिदेविभागयुतं मानुष्ये स्थापनीयं शयनम् । तदपि योगं भोगं वीरमिति त्रिविधम् । उपधाने निहितं दक्षिणहस्तं प्रसारितं वामहस्तं तदुपधाननिहितमकुटमूर्ध्वननं किञ्चिदुन्मीलितं चक्षुः प्रसारितपादं देवं शयनं कृत्वा तदुपरि भित्त्यार्श्वभागे नाभिपत्रे समासीनं ब्रह्माणं " तद्भित्त्याश्रयान् पञ्चायुधान् पादपार्श्वे स्थिताभ्यां समुद्रतरङ्गाच्छादितजानुभ्या- ·
14. M. शायनेषु इति द्वयशीतितमः खण्डः. 3. छ. अथ 4. छ. चक्शाभ्यां. 6. छ. तदेकभागयुत 6 वा इति छ, पाठे नास्ति, 7. ट. मात्रे तत्. 8. रहितमिति ‘छ’ कोशे न दृश्यते 9. छ. शयनं देवं 10. B. मित्याश्रयपश्चायुधरूपैः. • चतुःपञ्चाशोऽध्यायः 39 ७७ मुग्रवेग ‘मधुकैटभासुराभ्यामर्चकमही मार्कण्डेयाभ्यां च सहितं कुर्यादेतद्योगशयनम् । किञ्चिद्दारनिरीक्षिताननं दक्षिणहस्तेन धृतमकुटं किञ्चित्कुञ्चितप्रसारितवामहस्तं तदुपधाने योजितदक्षिण करमनन्तशयने समासीनं पवित्र्यून्यस्तदक्षिणपादं तथा- सीनमरुन्यस्तवामपदं शयानं देवं तसादे निहितद्विहस्तया पादमर्दिन्या श्रिया भूम्या च संयुतं पूर्ववह्माणं पञ्चायुधश्च सहितं कुर्यादेतद्भोगशयनम् । उपधाने किञ्चिदस्पृष्टमकुटं यथा तोपधाने निहितदक्षिणहस्तेन धृतमकुटं द्वारं सम्यनिरीक्षित- ‘लोचनाननं विस्मयोत्फुल्ललोचनं प्रसारितवामहस्तं द्विहस्तयुतं ‘चक्रशंखयुतहस्ताभ्यां " चतुर्हस्तयुतं वा देवं कुर्यादेतद्वीरशयनम् । योगार्थी योगमार्गं पुत्रार्थी सुखार्थी च सुखमार्गं धनैश्वर्यभोगार्थी भोगेमार्गं वीर्यार्थी वीरमार्ग विरहार्थी विरमार्गमेतेषामभीष्टमार्गेण ध्रुवबेरं कारयेत् ॥ यौगादि स्थापनफलम् इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रति ज्ञानकाण्डे स्थानकासनशयनेषु योगादिभेदो नाम’ त्रिपञ्चाशोऽध्यायः ॥ अथ चतुः पञ्चाशोऽध्यायः ।। ध्रुववेरस्यैवैषभेदो न कौतुकधिम्बस्य । ध्रुव कौतुकसंयुक्तं ध्रुवार्चनमित्यर्चना द्विविधा भवति । “ध्रुवचेरं कौतुकविम्बं च प्रतिष्ठाप्यार्चनंध्रुव- कौतुकसंयुक्तं सर्वाङ्गमुक्तप्रमागैः संपूर्णम् । ध्रुवबेरविधानेन शिलयैव भुवनेर विध्यम् कृत्वा ब्राह्मे कौतुकबिम्बस्थाने अर्चनार्थं वर्णविहीनं प्रतिष्ठाप्यार्चनं श्रुवानम् । एतत्स्थानकासनयोरेवविहितम् । नैवशायने कर्तव्यम् । “ऐहिकामुष्मिकापेक्षी ध्रुवकौतुकसंयुक्तं केवलामुष्मिकापेक्षी ध्रुवार्चनं कुर्यात् । यथैकस्मिन् गृहे त्रेताग्नीन् कल्पयति तथैकस्मिन् विमाने कौतुक - मौत्सवमर्चेति” त्रीणि बेराणि कल्पयेत् । प्रधानार्चनार्थमुत्सवार्थं स्नपनार्थं चैतद्वेराणि 12 तत्र फलभेदः
15. B. मधुकैटभभास्कराभ्यां छ. मधुकैटभाभ्यां 2. ट. पादमर्दनयिकया 3. छ. कुर्याद्योगशयनम् 4. छ. लोचनं, 5. छ. चक्रशङ्खधरे, 6. छ. चतुर्हस्तमेव कुर्यात्, 7.ग. इत्यष्ठाशीतितमः पटलः. छ. ध्रुवेरं कौतुकबिम्बस्थाने प्रतिष्ठाप्यानं ध्रुवकौतुकेत्यादि. 9. छ. ऐहिकापेक्षी M. ऐहिकामुत्र 10. छ. तथैव विमाने 11. ग. इत्येकोननवतितमः पटल:, 12 छ चैव तद्वेराणि. ● •७८ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे प्रथमप्रतिष्ठायां त्रयाणामप्यलाभे कौतुकबिम्बमेकमेव प्रतिष्ठाप्य ‘पश्चादन्ययो- कालान्तरे प्रति - लभे प्रतिष्ठापनं कर्तव्यम् । ध्रुवबेरेण कौतुकबिम्बस्यैकस्यैव संबन्धो ष्ठायो विशेषः नान्येषाम् । तस्मात्तदेकमेव स्थापयेदित्येके । ‘ध्रुवबेरस्यानुरूपमेव तत्कौतुकं बिम्बं कारयेत्’ । ध्रुवबेरे स्थिते स्थित- मासीनेप्यासीनं शयने स्थितमासीनं वा । तस्मिन् ध्रुवे शयाने कौतुकविम्बं शयानं नैव कारयेत् । आसीनेप्यासीनं स्थितं नैवेति केचित् । सर्वत्रोत्सवमच च स्थितमेवेत्यन्ये । प्रादुर्भावेष्वपि तत्तद्ध्रुवबेरानुरूपं कौतुकविम्बं विष्णुं चतुर्भुजं वा कारयेदिति विज्ञायते । भगवतो रूपद्वयम् रूपे 1 इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे ध्रुवबेरलक्षणं नाम ’ चतुः पञ्चाशोऽध्यायः ॥ || अथ पञ्चपञ्चाशोऽध्यायः ॥ अथार्चनाकौतुकारंभसत्क्रियां व्याख्यास्यामः । अचलं चलमिति द्विविधं भगवतो रूपम् । तत्र सर्वगं व्योमाभमपोहलक्षणं ब्रह्माद्यैरप्य- नभिलक्ष्यं निष्कलमचलम् । तदाराधनं निरालम्बं तत्स्थानीयं ध्रुवरूपम् । तस्मादचमात्मनो ‘यद्भिन्नं सर्वदेवात्मकं मत्स्याद्यंशजनकं सकलं तच्चलम् । तदाराधनं सालम्बं तत्स्थानीयं कौतुकम् । तस्मान्महा बेरे दोषोऽपि निष्कलसकल कौतुक संपदा नश्यति । ध्रुवबेरं परंज्योतीरूपं तदलक्षणमपि न दोषाय भवति अरूपत्वात्तस्य । यदा निष्कलं सूक्ष्मं परं ज्योति - नारायण इति च कीर्त्यते ’ ’ यदा स्थूलः सकलस्तदा विष्णुरिति । विष्णुः सुवर्णवर्णी रक्तास्यपाणिपादाक्षः शुकपिंछाम्बरधरः किरीटकेयूरहारमलम्ब कटि- ‘सूत्रोज्ज्वलितः शङ्खचक्रधरः श्रीवत्साङ्को रक्तत्रयसमन्वितः सुवर्णरजित ‘ताम्रदारुण। वा तस्मात्सलक्षणमेव कौतुकं कारयेत् । अलक्षणे तु तत्सर्वं भस्मसाद्भवति सकलत्वात्तस्य । 11
16. छ. पचादपि 2 इत आरभ्य स्थितं नैवेति केचिदित्यन्तं म ट कौशयोः न दृश्यते ततः पश्चादधुवबेर मर्चा चस्थितमेवेत्यन्ये प्रादुर्भावेष्वित्यादि च दृश्यते.
17. ग इति नवतितमः पटल:, 4. ग. इत्येक नवतितमः पटल: 5 B. उद्भिनं बेरदोषोऽपि 8. क. संपदा तस्यापि संपत्, 9 च तददोषाय,
18. छ. शयनकं, 7, छ. • •
19. ग, इति द्विनवतितमः खण्ड: 11 क. सूत्राधुज्ज्वलितः, 12 क ताम्रतरूणामन्यतमेन सलक्षणं. . षट्पञ्चाशोऽध्यायः ७९ निरालम्बाराधनं सङ्कलधनिनां श्रेष्ठाश्रमिणाम् । सालम्बं सम्यक् उपासनाद्वयाधि- संसारनिष्ठानां भुक्तिमुक्ति फलप्रदत्वात् । अभीक्ष्णदर्शनात् परि- कारिणः चर्यया भक्तिर्भवति । नृणामभक्तानां कृतं सर्वं निष्फलम् । तस्माद्भक्तिहेतुत्वात्स- लक्षणं परमपुरुषरूपं कृत्वा श्रिया सहैव संस्थाप्य प्रकृतिपुरुषवार्चयेत् । सालम्बाराधने कौतुकसंपत्सर्वेषां सम्मदिति विज्ञायते । इति श्रीवैखानसे काश्यप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे रूपद्वयलक्षणं नाम 3 ‘पचपचाशोऽध्यायः ॥ ॥ अथ षट्पञ्चाशोऽध्यायः ॥ मणिलो होपलदारुणि कौतुकाद्रव्याणि । तत्रौत्सवं दारु- पाषाणरलैः नैव कारयेत्’ । कौतुकादि द्रव्याणि वज्र मौतिक पद्मरागेन्द्रनीलगोमेद वैडूर्य मरकत’ प्रवाल पुष्यकान्त चन्द्र- कान्त सूर्यकान्त लोहिताक्षोत्पल’ सौगन्धि कल्प स्फटिक कुरुविन्द ‘महानीलाश्चेत्येते सप्तदश शुद्धजातयो मणयो भवन्ति । उपलभेदा- रत्नभेदाः दुष्टरत्नानि रत्नन्यासः श्वानेकाः । तत्रेन्द्रनील वैदूर्य पद्मराग मरतक प्रवाल वज्राश्चेत्येते चोत्तमाः । सौ- गन्धिक पुष्यकांत चन्द्रकान्त सूर्यकान्तोत्पला’ मध्यमाः । शेषाः कनिष्ठाः । तत्रेन्द्र- नीलमयं श्रेष्ठतमं बेरस्येत्याह भगवान् ‘पुरुः । तस्मात्परं नाप्ररमस्ति किञ्चित् । विगत- मला निर्व्रणाः स्निग्धा: मनोरमा : सुप्रभाः मणयः । स्फुटितरुक्षवर्ण- विहीनलघुप्रभान् विवर्ज्य शुभाशुभं परीक्ष्य आल्याद्दक्षिणतः पीठं कृत्वा देवं संस्थाप्यानुज्ञाप्य तस्योत्तरे त्रिवेदिसहितं पीठं कृत्वा दक्षिणे चिन्तामणि मध्ये कौस्तुभं उत्तरे स्यमन्तकम् । चिन्तामणि दीप्तिरूपं श्रीकरं दिव्योद्भवमिति अमृतोद्भवं कौस्तुभं महाभद्रं " कोर्धशयन मिति स्यमन्तकं सर्वदुःख- विनाशनं सुखप्रदं रत्ननाथमिति रत्नत्रयमभ्यर्च्य अमावाघारान्ते शान्ति रत्नत्रयं च घृतमिश्रचरुणा च हुत्वा आशीर्भिराघोप्य पुरुषसूक्तेनाङ्गोपाङ्गानि कल्पयेत् । ‘लक्षणयुतादन्यद्रव्य कृताद्वेरादलक्षणमपि रत्नजं श्रेष्ठम् । 12 · छ. फलप्रदं स्यात् च, ‘फलप्रदानातू. ४. छ. नृणां भक्ति विना कृतं. 3.ग. इति त्रिनवतितमः खण्डः, ः खण्डः 4. ग. इति चतुर्नवतितमः खण्डः 5. छ. प्रवालभरकतक. 6. छ. उपल. 7. छ. महानीलनीलाश्वेत्येते. 8. छ. अलाः 9 A. B. पुरुषः 10. छ. विभज्य, 11. छ. कोयमिति, क, अर्चालयमिति 12 छ, लक्षणयुतरम्यद्रव्यकृतात्. • ● ●८० श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे मुक्ताफलेष्वष्टसु ‘शंखजनागाब्धिजान्यतीव पुण्यफलदानि । ‘अवेध्यानि तानि जातपीठप्रबद्धान्यर्चयेत् । तेष्वम्भोधिजं विष्णुरूपं मुक्ताफलानि परितः सहस्रयोजनस्थनृणामवृद्ध्यरिष्टापमृत्युदारिद्र्या दीन्विनाशयति । तस्मात्सम्यक् पूजयेत्’ । लोहभेदा: देवताभेदेन लोहभेद: सुवर्णरजितताम्रकांस्यत्रपुसीसार कूटवृत्त लोह वैकृतनायांसि लोहभेदा भवन्ति । सौवर्ण पौष्टिकं राजितं कीर्तिदं ताम्रजमृद्धिपदं कास्यं प्रजाकरं तेनापि वैष्णवं रूपं न कारयेदित्यृषयो वदन्ति । कांस्येन वसवः साध्या वृत्तलोहेन मरुतः ‘पित्तल्या दानवाः पुणा असुरा: सीसेन पिशाचा आरक्टेन रक्षांस्ययसा भूताः सर्वलेोहेन कार्याः । सुवर्णेनैव भगवन्तं उपलेन शंकरं रजितेन विरिचं च । ताम्रेणादित्यं कुर्यादिति ऋषयो वदन्ति । बहुना किं प्रलापेन सुवर्णं हरिरुच्यते तस्मात् ‘सुवर्णेनोत्तममिति काश्यपः || इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे कौतुकादि द्रव्यनिर्णयो नाम ‘षट्पञ्चाशोऽध्यायः ॥ ॥ अथ सप्तपञ्चाशोऽध्यायः ॥ मधूच्छिष्टारम्भम्। “देवागारोत्तरे अग्निनोद्दीप्याह तेन नववस्त्रेणोत्पूय ‘अभि- मधूच्छिष्ट- मील’ इत्यभिमृश्य शुद्धपात्रे सिकतमादाय देवेशमाराद्धय प्रोक्षणैः क्रियाप्रकार : प्रोक्ष्य आत्मसूक्तं जप्त्वा पश्चिमेऽमि परिस्तीर्थ महाशान्ति पार्षदं च हुत्वा सिकतमभ्यर्च्य मध्येऽष्टदलं कमलं ध्यात्वा तन्मध्येऽनिरुद्धं” ब्रह्माणं वाष्टदलेषु हंसं संस्थाप्यात्मज्ञः सहस्रशीर्षादिना रूपं संकल्प्य शिल्पिना लक्षणयुतं कारयेत्” । भुवायामं त्रिधा कृत्वा एकभागमुत्तमं नवैकं हित्वा त्रिभागेकमुत्तममध्यममुत्तमोत्तमं “भूतांशांद्वेदशांशमुत्तमाधममाद्याचंशे द्विभागं मध्यमोत्तमं तद्वसांशाद्भूतांशं मध्यम- 8.3.
20. ट. शंखजनागाब्जजानि ४. छ. अवेध्यानि जातमयपीटबन्धानि 3. तेष्वं- भोजं 4. ग. इति पञ्चनवतितमः घण्डः, 5. क. पित्तलोहेन, 6. क. सुवर्णमित्युक्तं 7. ग. इत्यष्टनवतितमः पटल (तत्र पावासपटलद्वयं न लक्षितम् ) 8. छ. देवागारस्योत्तरे पार्श्वे अभिनोद्दीप्यमानं. 9. ट परिषदं 10 ट अनिरुद्धं ब्रह्मणा वेष्टय दलेषु. छ. ब्रह्मणां 11. ग. इत्येकोनशततमः खण्डः, 1 छ, हताश उत्तमोतमाद्वशे विभागं मध्यमोत्तमं हृतं मध्यमध्यमं तद्गुणांशाद्वयंशं मध्यमाधमं. • · सप्तपञ्चाशोऽध्यायः ८१ मध्यमं तत्गुणांशाद्दयंशं मध्यमाधमं प्रथमानलभागैकमधमादुत्तमं तत्त्र्येशाहि- भागमधममध्यममेतद्गुणांशाद्वयंश मधमाधममिति । प्रतिमात्रिभागकं पीठं तत्त्र्यंशं पद्म शेषं पूर्ववदाचरेत् । 1 ज्ञानदेहालंकारजाः प्रभाः प्रोक्ताः । देवदेवस्य विष्णोस्तु प्रभास्तिस्रः रुद्रस्य द्वे धातुः श्रीभूम्यादोनामेका । इन्द्रादीनां मकुटाश्रया बिम्बकल्पितेन लोहेनैव पीठबंधादीन् कल्पयेदन्यथा ‘दोषाय भवति । प्रभाविस्तारं मुखार्थं तस्मिन् ज्ञानभाण्डेचियो (?) यष्टिविस्तारं कोलकं देहजाया भागं यष्टीनामुपरि रश्मिजाला स्त्रिनतानूर्ध्वाग्रान् दक्षिणे दक्षिणावर्तान् वामे वामावर्तानेवं कुर्यात् । इन्द्रचापवयष्टिश्च । अग्निशिखावद्रश्मिज्वाला । " मकुटाच्चतुरंगुलमाहृत्य शंखचक्रधृत् हस्तयोर्भागं संवृत्य पीठपार्श्वयोर्योजयेत् । एव रश्मिजाला ‘नातिनिबिडा नातिविरला भवेयुः । उभयोः । पार्श्वयोः " समग्राश्चैवं कृत्वा बहिर्मुत्तिकया आलिप्य कर्तुरनुकूलक्ष रात्रावेव ’ शुभ शुभहोरायां यथोचितं लोहमादायोद्दीप्य “स्रावयेत् । तत्काले देवदेवमनुस्मृत्या घोष्य शक्तितो दक्षिणां दद्यात् । 12 तत्राङ्गहीनादिदोषेषु पुनर्लोहवदाचरेत् " । बिम्बं तल्लक्षणयुतं संशोध्य पद्मपीठे रत्नानि मन्त्रतो न्यस्य तत्र संस्थाप्य ततः शिल्पिना दृढीकरणं कारयेत् । कौतुकोत्सवाचभेदेन त्रीणि बिम्बान्यगारे स्थापयेत् । ब्राह्म कौतुकं ’ दक्षिणे स्वापनं बामे चौत्सवम् । स्थापिते कौतुकेऽनवद्ये लोहगौरवसंवेशं न कुर्यात् । यदि कुर्यात्कर्तुः मृत्युर्भवति । तद्दोषदर्शने सद्यस्तयोरेकं नियोजयेत् । “एकस्मिन्नालये चैकवपुरिति केचिद्वदन्ति । " एवं प्रकल्पितं विम्बं विधिनाऽधिवास्य स्थापयेदिति काश्यपः ॥ 19 1 इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे मधूच्छिष्टक्रियाबिम्ब निर्माणक्रियाविधिर्नाम “सप्तपञ्चाशोऽध्यायः ॥

J ●

1. ग. इति शततमः खण्डः 2- छ. कल्पलोहेनैव 3. छ. दोषाभवन्ति 4. छ. मुखाभ्यर्धमस्मिन् ज्ञानकान्धयां (?) 5. छ. भवनं वरिजातामुपर्युपरि 6. छ. मकुटाः, 7. छ. निबिडाः 8. समग्राथ 9. छ. ध्रुवशुभहोरायां 10 छ, आस्रावयेत् 11. बिम्ब- मियादि कारयेदित्यन्तं छ कोशे न दृश्यते, 12. छ. दक्षिणेच वामे वोत्सवं च स्थापयेत. 13. च, एकस्मिन्नालये चैकमेव वपुरिति छ पुरुति घ पूरिति 14 ट एवं निम् 16. ग. इत्येकशततमः खण्डः, 11८२ अङ्कुरार्पणम् श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे || अथाष्टपञ्चाशोऽध्यायः ॥ अथाङ्कुरार्पणविधिं व्याख्यास्यामः । देवेशस्य यानि कर्माणि भूपरीक्षादीनि तेषां पूर्वस्मिन् नवमे सप्तमे पञ्चमे ’ त्र्यहे वा अङ्कुरार्पणं कुर्यात् । अङ्कुराननर्पयित्वा कृतं सर्वं निष्फलं भवति । भगवत्कर्मण्यनुक्तेऽपि अङ्कुरार्पणे कृते भगवान् प्रीतो भवेत् । तस्माद्यत्नतः कुर्यात् । पालिकादीनां लक्षणम् 3 तदर्थं पालिकाः छिद्रकुग्भांञ्छरावांश्चाहरेत् । प्रत्येकं षोडश द्वादशाष्टौ चत्वारो वा ग्राह्याः । पालिकानामायामं द्वितालं ध्रुवबेरमुखं तदर्धमूलमानुपूर्व्येण संक्षिप्तं छिद्रकुम्भानां ‘सार्धेतालायामं मूलं भागं चतुर्दिक्षु मध्यतो भागविस्तृतपञ्च द्वारयुतं शरावाणां मुखं तालविस्तारायामं षडङ्गुलमुन्नतं मूलं भागमित्येवं संगृह्य देवालयस्योत्तरेऽभिमुखे वा गोमयेनोपलिप्य पञ्चवर्णैरलङ्कृत्य पञ्चहस्तायतां हस्तविस्तृतां द्वितालविस्तृतचतुर्द्वारयुतां ’ त्रीहिभिस्तण्डु- लैर्वा ‘पङ्क्तिं कृत्वा तन्मध्ये षोडशांगुलायामं तालोन्नतं त्रिवेदिसहितं ब्रह्मणः पीठं कृत्वा शेषादीनां च यथालाभमानेन पीठं कुर्यात् । यजमानो वस्त्राद्यैर्गुरुमभिपूज्य कार्यमावेद्यानुप्रास कर्मेदं कुर्विति प्रणम्य ’ याचेत । तत्र प्रयोगः 6 गुरुरपि तत्कर्म करिष्यामीति संकल्प्य रात्रिपूजावसने देवस्य विशेषपूजां कृत्वाऽऽरभेत | पङक्तिमध्ये पीठे ब्रह्माणमभ्यर्च्य हविर्निवेद्य 1 पूर्वद्वारोत्तरे शेषं दक्षिणद्वारपूर्व वक्रतुण्डं पश्चिमद्वारदक्षिणे पङ्क्ती- शमुत्तरद्वारपश्चिमे सोमं तत्पूर्वे शान्तमैन्द्राद्यैशानान्तं जयाद्यप्सरसोऽभ्यर्च्य यथाशक्ति हविर्निवेद्य दक्षिणां दद्यात् । पालिकाकुम्भयोर्मध्ये नववस्त्रैरावेष्ट्य गोकरीषयुतमृद्भिः सिकताभिर्वाssपूर्य परितः पङ्क्तौ विष्णुगायत्र्या संस्थाप्य पालिकासु मेदिनीं छिद्रकुम्भेषु राकां शरावेषु ‘सिनीवालीं नाम्नाऽभ्यर्च्य पुण्याहं वाचयेत् । कङ्कुमुद्र- यवनिष्पावप्रियङ्गुगोधूमचणकतिलतित्वमसूरसर्षपाणि धान्यानि " सर्वाला मे मुद्रं वा 10
2. त्र्यहे इति छ कोशे नास्ति, 2. छ. अङ्कुरानर्पयेत् 3. छ. ध्रुवबेरमुखायामं सुखं तदर्थं मूलं. 4, छ. साधतालमायामं, म तालायाम, 5. छ. द्वारायताः इत आरभ्य चतु- द्वतामित्यन्तं छ कोशे न दृश्यते. 6. श्री हभिरित्येतत्पूर्व " कुम्भाः किश्चिद्भेदेन पालिका- रामा इत्यंशः क कोशे दृश्यते । " 7. छ. परितो दण्डवत्पतिकृत्वा, 8. . याचयेत् 9. सिनीवालीमिति, 10. A. सर्वाभावे. ड, छ. अष्टपञ्चाशोऽध्यायः ८३ पूर्वमेव यावदङ्कुरदर्शनं तावज्जलेषु निक्षिप्य कांस्यपात्रे धान्यान्यादाय तेषु सोममभ्यर्च्य ‘सोमं राजान’ मित्यभिमृश्य तूर्यघोषणं कारयित्वा तद्धान्यान्यादाय विष्णुसूक्तं ‘सोमं राजान’ मिति च जपन् ’ अङ्कुरानर्पयित्वा वारुणमन्त्रेण जलसेकं कृत्वा ‘मृद्भिः पात्रैः पालिकादीन् पिधाय गुप्ते देशे निधापयेत् । " तदर्वाक् सद्यश्चेदेवं कृत्वा पुण्याहान्ते श्वेततण्डुलैः पुष्पैश्च पालिकादीन् तत्तन्मन्त्रेण पूरयेदेतत्सद्यों कुरमित्याचष्टे भृगुः । दिवाङ्कुरार्पणं देवस्याप्रीतिकरं तस्मात रात्रावेव कुर्यात् ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे अङ्कुरार्पणविधिर्नामाष्ट- पचाशोऽध्यायः ।। सयोङ्कुरम् ।। अथैकोनषष्टितमोऽध्यायः ॥ प्रतिष्टाविधिः अथ ‘विष्णोदेवेशस्य प्रतिष्ठाविधिं व्याख्यास्यामः । सोऽव्ययः सर्वव्याप्याका- शोपमो ‘निष्कलः परमात्मा ज्ञानेन भक्त्या च युक्तस्य अन्तः सन्निहितो भवति । ‘आत्मा गुहायां निहितोऽस्य जन्तो’ रिति श्रुतिः । तस्माद्भक्तिमता तेन सकलं सङ्कल्प्य भक्त्या मन्त्रैश्च प्रतिष्ठापिते बिम्बे भक्तानुकम्पया सकलः तद्विम्बे समाविष्टः देवः प्रतिष्ठितो भवेत् । अव्यक्तं शाश्वतं अनादिमध्यान्तं मतीन्द्रियं देवैरप्यनभिलक्ष्यं यद्वैष्णवं पदं तत्प्राप्तिफलं तदर्चनम् । तस्य मूलं प्रतिष्ठा । तद्विधानं शृणुध्वम् । मासेषु फाल्गुन चैत्र वैशाखतै प्यज्येष्ठेषूत्तमम् । श्रावणाश्वयुजकार्तिकेषु मध्यमम् । प्रोष्ठपदाषाढयोरधमम् । त्वरितोऽपि मार्गशीर्षमाघयोः विवर्जयेत् । यथोक्ततिथिवारनक्षत्रे शुभे करणे शुभराशावनिन्दिते” शुभभर्युक्ते तदीक्षिते वा पूर्वा दिवैव प्रतिष्ठामाचरेत् । · · मूहूर्त विचार :
3. A. अङ्कुरानर्पयेत् 2. छ. मृत्पात्रैः 3. छ. उक्तदिनादर्वाक् सद्यश्चेत्. 4. छ. पुष्पैः, 5. ग. इति पुत्तरशततमः खण्डः, 6. च देवेशस्य विष्णोः 7. छ, निष्कलं, 8. च. अनेन 9. च. म. अमिन्द्रियं 10 ट म. अतिमुते, ↑ ●८४ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे तदर्थं ‘यजमानः पूर्वतो गुरुं स्थापकाद्यानध्वर्यूश्च वरयेत् । पत्न्यपत्यरहितं दुर्वृत्तनास्तिककुब्जवामनातिदीर्घहीनांगातिरिक्ताङ्गपङ्गु बधिरान्धकुनख- आचार्यवरणम् श्यावदन्तशिपिविष्ट षण्डान् क्षयकुष्ठापस्मारोन्मादादिपापरोगयुतान् ‘वेददूषकपाषण्डान् ‘अन्यकर्मपरान् अन्यदेवताभक्तानपि ‘वर्जयित्वा वैखानससूत्रोक्त- विधानेन निषेकादिसंस्कारक्रियायुक्तान् मन्त्रकल्पविदः ’ नित्यस्वाध्यायपरान् मर्मज्ञान- चनादिसर्वप्रयोगज्ञान्’ वैखानसविदः सामीनाहूयाभिपूज्य तेषु ज्ञानोत्कटं श्रुतवृत्त- शीलसंपन्नं भूपरीक्षादिप्रतिष्ठान्तेष्वचनाद्युत्सवान्तेषुक्रिया प्रयोगविशेषज्ञं यथोक्तमन्त्रां स्तत्प्रायश्चित्तं च सम्यग्वेत्तारमास्तिक्ययुतं प्रसन्नमानसं निष्कलसकलध्याने’ निश्चलं शान्तिशक्तिसमायुक्तं नारायणपरायणं तत्कर्मपरं वैष्णवं " भक्तिमन्तमेकं गुरुं वरयित्वा 8 तथैवंविधगुणान् “स्थापकांश्चतुरस्त्रीन् द्वौ वा विम्बप्रतिष्ठापनार्थं स्थापकदिवरणम् पौण्डरीका नेरध्वर्युमेकं पञ्चानीनां पञ्च वास्तु होमस्यैकं परीवार “होमा नामध्वर्यून् ब्रह्मसोमावृत्विजौ द्वौ होतारमेकं सर्वदेवार्चनार्थं चत्वारो द्वौ वा 13 स्थापनार्थं प्रतिबेरमेकमेवं पदार्थिनः सम्यग्वरयित्वा देवयजनं करिष्यामीति ताननु- ज्ञाप्य तैरनुज्ञातो यजमानः " स्वकिल्विषानुरूपं कुच्छं चरित्वा कृच्छ्राचरणादि शुद्धात्मा जितेन्द्रियो यावत्प्रतिष्ठान्तं तावद्भविप्यभोजी भूत्वा आल्याचन- मेतद्देवयजनमारभ्य पूर्वोक्तैरेव कारयेत् । तेऽपि केशश्मश्रूणि वापयित्वा शुद्धदन्ता विधिनैव स्नाता यथाकामं पुरुषसूक्तपूर्वं " यजुस्संहितां स्वाध्यायेन ब्रह्मयज्ञं कुर्वन्तः " प्राजापत्यं पादकृच्छ्रं त्रिरात्रमेकाहं वा कृच्छ्रं चरित्वा यावत्प्रतिष्ठान्तं “तावदनन्यतत्पराः त्रिषवणस्त्रायिनःश्चैककाले " हविष्याशिनो जितेन्द्रिया भवेयुः ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे आचार्यलक्षणं नाम एकोनषष्टितमोऽध्यायः " ॥ •
4. व. म. पूर्वतो यजमानः, 2. च, पाषण्डान्. 3. देवदूषक च. गलितं तत्र म कोशे, 4. ठ. म. अन्यकर्मपरानिति कोशयोः नास्ति 5 च विवर्जयित्वा 6. च नित्य- स्वाध्यायनारायणपरायणान् जन्मज्ञानार्चनादित्यादि. 7 वैखानसविद इति ८ कोशे नास्ति, 8. ट. म. भूपरीक्षाद्युत्सवान्तेषु 9. च घ्यान निवलं. 10. च. धीमन्तं. 11. च. स्थापनार्थ 12 च देवानां 18. च स्थापनार्थमेकं, 14. ट. म. स्वस्थकिल्मिष. 15. व यजुस्संहितास्वाध्यायेन. 16. ट. प्राजापत्यपादकृच्छ्रं. 17. च. अनम्यपरा:. 18, 4, इषिष्यमोजिनः, 19. ग. इति त्र्युत्तरशततमः खण्डः.. • षष्टितमोऽध्यायः || अथ षष्टितमोऽध्यायः ॥ ८५ अक्ष्युन्मेषणम् अथातो नवबिम्बस्याक्ष्युन्मेषणम् । प्रतिष्ठादिवसात्पूर्व पञ्चमेह ऽन्यमन्त्र कं शिल्पिना कारयित्वा समन्त्रकं च कुर्यात् । देवालयस्योत्तरे प्रपायां श्रामणकामिकुण्डं कृत्वा वास्तु होमविधिना वास्तुहोमं हुत्वा आलयाभिमुखं ‘चतुरश्रां प्रपां कृत्वा तोरणपूर्णकुम्भवितानध्वजदर्भमालादिभिरलङ्कृत्य तन्मध्ये चौपासनामिविधिना कुण्डं कृत्वाऽग्निमाधाय तथैवाघारं हुत्वा पुरुषसूक्तं विष्णुसूक्तं जयादीन् मूर्धादि पादपर्यन्तानामभिरङ्गहोमं हुत्वा विमानं चेत् नवं स्थूप्याद्युपानान्ताङ्गनामभिर्विमानदेवताभ्यो हुत्वा देवाभिमुखे सुवर्णशृङ्गां रौप्यखुरां पूर्णपुष्टाङ्गां वस्त्रबन्धां कांस्यदोहनां सवत्सां गां स्थापयित्वा गोदानसूक्तेन सर्वाङ्ग- मभिमृश्याभिं परिषिच्य भूमिदैवत्यं ‘वारुणमैन्द्रं वायव्यमामेयं वैष्णवं व्याहृत्यन्तं जुहुयात्। यजमानेन वस्त्राङ्गुलीयाभरणाद्यैलङ्कृत्याभिपूजितो गुरुः पादौ प्रक्षाल्याचम्य सुवर्णेन कृतं पात्रं तूलिकामप्यादाय तत्पात्रे ‘वर्णं गृहीत्वाभ्यर्च्य देवस्य दक्षिणस्या- मुत्तराभिमुखः स्थित्वा देवाभिमुखं प्रच्छन्नपदं कृत्वा महीसूक्तेन वर्णमभिमृश्य देवं ध्यायन् पुरुषसूक्तेन दक्षिणे नयने ‘वामे चैकाक्षरादिना महाभूतपरमात्माधिदैवतानि पक्ष्मवर्मरक्तशुक्लकृष्णज्योतिर्मण्डलानि ‘यूकाचित्रेण वर्णेन कृत्वा युन्मेषयेत् । ‘गोदानसूक्तेन देवस्य तां गां दर्शयित्वा ’ श्रिये जात’ इति श्रीदेव्याः मेदिन्या- दिना महीदेव्याश्च अन्यदेवानां तत्तन्मन्त्रेणाक्ष्युन्मेषणं तथैव कृत्वा पुण्याहं वाचयेत् । 8 ध्रुवबेरस्य वर्णहीनस्य च नवकौतुकबिम्बादीनां च वर्णं विना सुवर्णसूची- दृढकरीभ्यामेव पक्ष्मादीनि संकल्प्यादयुन्मेषणं कुर्यात् । अथ वा भ्रुवबेरस्य प्रतिष्ठादिनात्पूर्वं पञ्चमेऽहन्यमन्त्रकं तृतीये द्वितीये वा समन्त्रकमक्ष्युन्मेषयेदिति केचित् । अग्नौ वैष्णवं हुत्वा अन्तहोमान्ते नवकौतुकबिम्बादीनामधिवासमारभेत ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यप्रप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे अक्ष्युन्मेषणविधिर्नाम " षष्टितमोऽध्यायः ॥
5. द. म. चतुरथं. ४, म. पादान्ताङ्गानां 3. म, वारुणान् मन्त्रान् 4 म • 4
6. च चैकाक्षरादिना वामे च 6. B. यूकमात्रे वर्णेन कृत्वा, म, यूक्षामेण 7. म. गोसूकेन, 8. ग. मेदिनी देवीति 9 तथैवेति छ कोशे नास्ति, 10. ग. इति चतुरुत्तरशततमः खण्डः •८६ 1 अधिवासनम् श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे ॥ अथैकषष्टितमोऽध्यायः ॥ अथाधिवासनम् । आलयस्योत्तरे प्रपां कृत्वा देवं प्रणम्य आपोहिरण्य- पवमानैर्बिम्बं प्रमार्ण्य वस्त्रादिभिरलङ्कृत्य जलद्रोणीमादाय संशोध्य पञ्चगव्येषु अवटे वरुणं संपूज्य ’ वसोः पवित्र’ मिति पञ्चगव्यैरापूर्य पञ्चशयनानि वासांसि वा आस्तीर्य विष्णुसूक्तेन तत्र प्राच्छिरः शाययेत् । तद्दिनेऽतीते स्वात्वा विष्णुसूक्तेन बिम्बमुद्धृत्यालङ्कृत्य जलद्रोणीं संशोध्य ‘शन्नोदेवी’ रिति ‘गोक्षीरेणापूर्य पद्मोत्पलादिपुण्यपुष्पाणि अवकीर्य क्षीरं क्षीरोदधिं शयनमनन्तं देवमनन्तशायिनं ध्यात्वा “समुद्रवती शुक्रे’ इति प्राश्छिरः शाययेत् । अथ वा दर्भायै: कुशाग्रैर्वा निक्षिप्य जलेनैवापूर्यात्रैव शाययेदिति केचित् । तद्दिनेऽतीते ‘प्रभाते क्षीराधिवासः जलाधिवासः स्नात्वा विष्णुसूतेन बिम्बमुद्धृत्य संस्त्राप्यालङ्कृत्य पुण्याहं कृत्वा वारिपूर्णं तटाकं नदीं वा गत्वा पुण्यतीर्थं शिवं पुण्यदं देवावा समित्यभ्यर्च्य शयनमास्तीर्य जलं शीतोदधिं ध्यात्वा देवं तथैव शाययेत् । अलामे जलद्रोण्यां वा शाययेत् । अहर्वा यामं वा मुहूर्त वा ‘एवमेवं प्रत्येकमधिवासं कुर्यादित्यन्ये । अक्ष्युन्मेषणहोमान्ते त्र्यहमेवं जलाधिवासनं ‘कुर्यात् इति केचित् । प्रतिष्ठासम्भारा- हरणम् यज्ञपात्राणि अथाङ्कुरार्पणादूर्ध्वं प्रतिष्ठादिवसात्पूर्वस्मिन्नेव संभारानाहरेत् । शमीजातमश्वत्थं तदलाभे ऽन्यमरण्यर्थमाहृत्य त्वगाद्यपोझ संशोष्य चतुर्विंशत्यङ्गुलायामां द्विकोलकोत्सेधां षडङ्गुलविस्तृतामरणिं तावत्प्रमाणामूर्ध्वपट्टिकां द्विता- लायामं प्रादेशपरिणाहं मूलाप्रयोरेकाङ्गुलशिखायुतं मन्थदण्डं च कृत्वा यज्ञोक्तवृक्षैः सुवादींश्व कारयेत् । स्रुवस्यायामं द्विप्रादेशं मूलं प्रादेशनाहं तदर्धनाहं कण्ठं शनैः कृशमये प्रादेशपरिमण्डलं द्व्यङ्गुलविस्तृतं भाषमात्र- निम्नयुतं ’ मध्ये सिराक्वीहिमात्रोन्नतमन्तः सुषिरं जुहाभ्धायामं द्वितालं तदर्धनाहं पद्मशुकुलोपमं मूलं मूलार्धपरिणाहं कण्ठमये ‘कृशमूर्ध्वमदेशंषडङ्गुलं चतुरश्रं चतुरंगुल- विस्तृतमष्टाङ्गुलायामं पार्श्वत्रयसमन्वितमेकाङ्गुलविस्तारोन्नतमित्तिकं मध्ये निम्नयुतम् ।
7. न. अथाधिवासम् 2. म. क्षीरेणापूर्य इति उ. म. कोशयोः नास्ति, 5. च, एवं प्रत्येकं इत्यारभ्य सुविरमित्यन्तं तथा कृशमूर्ध्वप्रदेशं षडङ्गुलं

ट.म. समुद्रशिश्रृंगेति. 4. प्रभात 6. म एव कुर्यात्. 7. च. मध्य चतुरश्रमिति 8. ट कोशे न दृश्यते. कषष्टितमोऽध्यायः ८७ तोरणादयः उपजुहाश्वायामं यमद्वयं तदर्धनाहमूलं मूलार्धनाहं कण्ठं शनैः शनैः कृशमूर्ध्व प्रदेशे षडङ्गुलं चतुरश्रमर्धाङ्गुलोन्नतैकाङ्गुलिविस्तृतमित्तिकं मध्ये प्रादेशमात्रवृत्तं चतुर्यवाव- गाढनिम्नयुतं तदूर्ध्वे त्रिकोणं मुकुलोपमं षडङ्गुलनिम्नमामुकुलान्तं घृतधारायुतम् । दयश्चायामं द्वितालं घनमेकाङ्गुलममं भागविस्तारं ‘षडङ्गुलायाममूलं पञ्चाङ्गुलायामं तदर्धविस्तारं मध्ये कोलकं शनैः सक्षिप्तं कृत्वा तोरणार्थमश्वत्थो- दुम्बरप्लक्षवान् सर्वाला अश्वत्थं वा आहृत्य पञ्चहस्तोत्सेधानि तदर्धविस्तृतानि ‘चतुर्हस्तविस्तृतानि त्रिहस्तविस्तृतानि वा मध्ये अरत्निमालवि- शूलयुतानि तोरणानि कारयित्वा दर्भमाला रज्जूः पर्वणि पर्वणि द्वितालाया मलम्ब - दर्भद्वयान्वितां ‘मालां रज्जुं कारयेत् । कपिलाया घृतादीन्यलाभे ’ अन्यगवां वा पलाशाश्वत्थखदिरबिल्वशमीवटो दुम्बरसमिधः सर्वालाभे पलाशमश्वत्थं वा । साम्रान् दर्भान् । वस्त्राणि दुकूलादीनि कार्पासादीनि श्वेतानि वा आहृत्य सुवर्णेनाष्टमङ्गलपञ्चायुधवर्ग चिह्नादीनि कारयित्वा रत्नधातु- अमङ्गलादीनि बीजानि रत्नानामलाभे सुवर्ण बीजानां यवं धातूनां पारदं वा प्रतिनिधि एवमादीन् संभारान् संभरति । 7 होमद्रव्यादीनि सलब्ध- प्रतिनिधिः ‘प्रतिष्ठादिषु यथोक्तद्रव्यहीने ग्रामस्य यजमानस्यापि द्रव्यहानिः क्रियाहीने पुण्यहानिः मन्त्रहीने स्वाध्यायायुष्यहानिः ‘श्रद्धाभक्तिहीने सर्वहानि: न्यूने दीषश्रुतिः तस्मात्सर्वसंपूर्ण कारयेत् । अभिमन्थनम् मौज्ज्या त्रिवृतां रज्जुं कृत्वा आल्याभिमुखे गोमयेनोपलिप्य पञ्चवर्णैरलंकृत्य धान्यराशिं कृत्वा तत्रारणि ‘प्राङ्मुखः संन्यस्य मन्थदण्डे विष्णुमरण्यां महीमूर्ध्वपट्टिकायाममिमभ्यर्च्य मौज्जीरज्जुं गृहीत्वा मन्थमावेष्ट्य वैश्वानरसूक्तेन योजयित्वा ’ जातवेदस’ इति मन्थनं कुर्यात् । करीषेन्धनानि संयोज्य वैश्वानरसूक्तं जप्त्वोत्पन्नमग्निं पात्रे समादाय ’ अयं त इध्म ’ *

10 परितः

1. ग. सुवधारायुतं. 2. क षडङ्गुलायामार्धमूलं च षडङ्गुलायामवच्चमूलं ग षडला- यामममाचमूलं. छ. षडङ्गुलायाममयं मूलं 3 म द्विहस्त 4. पर्वणीत्येव. ट. म. पाठः, 5. च धर्ममूलां रज्जु. 6. म. अलाभे इति न दृश्यते 7. प्रतिष्ठादिषु श्रद्धाभक्तिहीने सर्वहानिरिति च कोशे न दृश्यते 8 म. प्रक्षिप्य 9 प्राङ्मुखं 10. च. ततः- , ·ve श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे इति इन्धनानि प्रक्षिप्य घृतप्रतीक’ इति प्रज्वाल्य ’ आयुर्दा’ इति प्रणम्याप्रमादं ’ निदधाति । सर्वहोमानामेषोऽग्निरिति विज्ञायते । यागशाला- इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे संभाराहरणं 4 2 ’ नामैकषष्टितमोऽध्यायः ॥ || अथ द्विषष्टितमोऽध्यायः ॥ अथ ब्राह्मणान् यथाशक्ति भोजयित्वा आल्यात्पुरतो दक्षिणे वा ब्राह्मणभोजनम् यागशालां षोडशस्तम्भयुतां ‘चतुर्हस्त विस्तृतस्तम्भमध्यां पञ्चहस्तोच्छ्रयां ‘तालोच्छ्रयतलां ‘चतुरश्रां प्रपां कूटं वा यथोचितं कृत्वा चतुर्दिक्षु लङ्करणम् हस्तमात्रं खनित्वा तोरणान्यादाय " वेदरूपाणि ध्यात्वा यथाक्रमेण अश्वत्थोदुम्बरप्लक्षवटैः कृतानि प्रागादिचतुर्दिक्षु ‘अभिमीले ’ ’ इषे त्वोर्जेत्वा ’ अम आयाहि’ ‘शन्नो देवी रिति स्थापयित्वा पूर्णकुम्भकदलीक्रमुकवितानध्वज- दर्भमालास्तम्भवेष्टनमुक्तादामपुष्पमालाद्यैः यथाशक्ति यागशालामलङ्कृत्य कुण्डदिकल्पनम् तन्मध्ये शयनं चतुर्दिक्षु चतुर्हस्तायतं चतुरश्रं द्वितालोच्छ्रयं ‘अर्धाधिकं विम्बमानायतं वा परिकल्प्य तथैवालङ्कत्य शयनात्माच्यां श्रामणकाग्नि- कुण्डविधिनाभिकुण्डं सन्न्यस्य तत्प्राच्यां औपासनामिकुण्डविधानेनाहवनीयस्य शयनाद्दक्षिणस्यां विंशदङ्गुलिभिः भ्रमिं कृत्वा तद्वते दक्षिणार्धेनोर्ध्ववेदिकमन्वाहार्थस्य - प्रतीच्यां ‘सार्धाष्टादशाङ्गुलिभिर्भ्रमीकृत्य " तद्वत्तेनोर्ध्ववेदिकं गार्हपत्यस्य उदीच्यां सपादयवत्त्रयसहिताष्टाङ्गुलिभिः संयुक्त " चत्वारिंशदङ्गुल्यायतैकभुजेन त्र्यश्रोर्ध्ववेदिकं पूर्वाग्रमावसथ्यस्य अन्वाहार्यावसथ्यगार्हपत्याणां कुण्डस्यवेदिद्वयं प्रत्येकं भागोन्नत विस्तारं मध्ये निम्नं षडङ्गुलमन्यत्सर्वमौपासनकुण्डवत् । यथा मध्ये विष्णुः प्राच्यां पुरुष: दक्षिणे सत्यः प्रतीच्यामच्युतः उदीच्यामनिरुद्धः तथा तत्तद्दिक्षु " पञ्चमूर्त्यर्थानां पञ्चा- ५
2. प्रमादमिति सर्वत्र 2. ग. पश्चोत्तरशततमः खण्डः, 3. ग. त्रिहस्तविस्तृतस्तम्भ- मध्यां, 4. म. तालोन्नततलां 5 च चतुर्हस्तमात्र 6 ट विष्णुरूपाणि च. म. वेदिरूपाणीति 7. च. अर्धायतं, 8 च औपासनकुण्डविधानेन 9 च मनुभिश्वार्धेन सहितैः भ्रमीकृते 10 च तद्वलेन 11 च चत्वारिंशदङ्गुल्यायतत्रिभुजेन त्र्यश्रोर्ध्ववेदिकं, 18. च चमूर्त्यां.

· L द्विषष्टितमोऽध्यायः ८९ नामेवमग्रिकुण्डानि कृत्वा सभ्याद्दक्षिणपूर्वे पौण्डरीकाद्मिकुण्ड गाईपत्यामि कुण्डवत् वृत्तमेकैकं भागोन्नतं त्रिवेदिसहितं षडङ्गुलायतषोडशदलैरधोवेदिकं मध्ये निम्न- मष्टाङ्गुलमन्यत्सर्वमौपासनवत् । एवमभिकुण्डानि सिकताभिः मृदा वा कुर्यात् । सभ्यामिकुण्डमध्यनिम्नमष्टाङ्गुलमिति केचित् । सर्वपरिवारदेवानां बिम्बं कृत्वा तत्तदालयाभिमुखे च परिवाराणां कुण्डानि औपासनविधिना महाऽमिकुण्डं शयनं कुम्भपूजां च कारयेत् । दिग्देववीशशान्तचक्रभूतानां वा तेषां बिम्बाभावे देवेशस्यैव पञ्चाग्नीन् पौण्डरीकामिकुण्डानिवा कल्पयेदित्येके । बिम्बाभावेऽपि दिग्देववीशशान्तचक्रमहा- भूतानां पृथगेव होमं यत्नतः कुर्यादिति भृगुः । इति श्री वैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे संभाराहरणं नाम द्विषष्टितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ विषष्टितमोऽध्यायः ॥ पूर्वं प्रधाने कौतुकबिम्बे प्रतिष्ठापिते तत्पश्चादौत्सवार्चयोरेव मिश्रकाले औत्स प्रतिष्ठ| चेत्सभ्यप्रौण्डरीकौ वा कृत्वा तदुक्तहोमं जुहुयात् । देव्योः वादिप्रतिष्टामाम् श्रीभूभ्योश्च पश्चात्प्रतिष्ठा चेत् यागशालामध्ये दक्षिणोत्तरयोः शय्यावेदि प्राच्यां औपासनामिकुण्डं श्वभ्रं कृत्वा कुम्भौ संपूज्य तयोर्देव्यावावाद्य तदभौ हौवं प्रशंस्य देव्योर्मूर्तिमन्त्रेणैवावाहन जुष्टाकारहोमान्ते श्रीदैवत्यं श्रीसूक्तं च श्रीदेव्याः पञ्चभूमि- दैवत्यं महीसूक्तं च महीदेव्याश्च ‘प्रत्येकमेकविंशतिरावर्त्य वैष्णवान्तं हुत्वा ‘तन्मन्त्रेण तत्तत्स्थाने प्रतिष्ठापयेदिति विशेषः । अम्यालयाघारादि मन्त्र स्विष्टकृत्प्रभृत्यन्तहोमानां विधानं वैखानससूत्रेण विज्ञेयम् । आहवनीयादुत्तरपूर्वे स्वपनार्थमोपासन- कुण्डवच्छुभ्रं कुर्यात् । ज्ञानश्वभ्रम्

1. ग. इति षडुत्तरशततमः खण्डः । 2 च प्रत्येक विंशतिः 3 च तत्तन्मन्त्रेण
2. ग. इति सप्तोत्तरशततमः खण्डः 12अहोरात्रप्रयोगः श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे ’ अथाचार्याद्याः सर्वे पूर्वेद्युः स्नाताः कृतप्राणायामाः सायं सन्ध्यामुपास्य स्वकीयानीन् हुत्वा कर्मारभेयुः । स्थापकाः शतं प्राणायामं कुर्युः । ’ गुरुयजमानं शिष्यं संकल्प्य द्विजाति " मणोरणीया” नित्यनुवाकेन प्रोक्ष्य शूद्रोऽनुलोमो वा कारयिता चेदमंत्रकमभ्युक्ष्य राजानं यजमानं करूपयेत् । तद्भृत्यत्वादनधिकाराच्छूद्रानुलोमयोः । तावुभौ च समयं फलं लभेताम् । सूतादिप्रतिलोमो यत्किञ्चिदपि दैविकं कर्म कर्तुं कारयितुं देवार्थं द्रव्यं दातुं च नार्हत्येव । 3 सूतादीनां नाधिकारः आचार्योऽध्वर्युस्तत्तद्धोमेषु नियुञ्जीत । तस्यालयस्योत्तरे तथैव वास्तु होमं हुत्वा विमानस्य गर्भगेहादि सर्वत्र पर्यभिपञ्चगव्योक्षणाभ्यां शोधयित्वा पुण्याहं वाचयेत् । अधिवासगतं देवेशमुद्धृत्य संस्नाप्य वस्त्राभरणगन्धमाल्यैरलंकृत्य यानमारोप्य ग्राममालयं वा सर्ववाद्यघोषयुतं प्रदक्षिणीकृत्य यागशालां प्रवेश्य स्थापयेत् । तत्काले मथितमभि निधाय तदलाभे श्रोत्रियागारादाहृतं वा सर्व- होमेषाज्येनाघारं जुहुयुः । पञ्चामीनामाधारविशेषो वक्ष्यते । पश्चाभिष्ट्राघारः श्रीवैखानस ’ सूत्रोक्तोपासनाम्याधारविधिना सर्वं कृत्वा " गार्हपत्यं गार्हपत्ययज्ञदैवत्तं ओं भूः पुरुषमच्युतमिति गार्हपत्यस्य अन्वाहार्यमन्वाहार्ययज्ञदैवतं ओं भुवः पुरुषं सत्यमित्यन्वाहार्यस्य आहवनीयमाहवनीययज्ञदैवतं ओं सुवः पुरुष पुरुषमित्याहवनीयस्य आवसथ्यं आवसय्ययज्ञदैवतं ओं महः पुरुषमनिरुद्धमित्या- बसस्थ्यस्य सभ्यं सभ्ययज्ञदैवतं ओं जनः पुरुषं विष्णुमिति सभ्यस्य इत्येवमावाह- “नजुष्टाकारस्वाहाकारैर्विशेषमाधारं विभज्य पञ्चस्वमिषु पञ्चधैव जुहुयात् । “पञ्चधामीन् व्यक्रामत् विराट्र्स “ष्टति श्रुतेः । पौण्डरीकामेराघारक्रमेणैवाघरं पौण्डरीकाधारः जुहुयात् । एतस्याधारं भगवान् ऋषिः सूत्रे “वैखानसेऽवोचत् । पूर्ववदौपासनवत्सर्वं कृत्वा पौण्डरीकं पौण्डरीकयज्ञदैवतं ओं तपः पुरुषं ‘वासुदेवं सत्यं पुरुषं नारायणमितिपौण्डरीकस्य आवाहनाद्याघारान्तं जुहुयादित्यत्रिः । सभ्यादिषु •
3. ट. कोशमात्रे 2. क. गुरुरध्वर्यून 3. च. संकल्पयेत् 4 च नियुञ्जीयात् 5. च गव्यप्रोक्षणाभ्यां 6. च सूत्रोक्तविधिना 7. के. अत्र सर्वत्र प्रर्थमोपात्तं द्वितीयान्तमभिनाम ट भिन्नकोशेषु न दृश्यते । 8. च. वैखानस • 9. वासुदेवमिति पौण्डरीकस्य धामणकं श्रामणकयज्ञदेवतं ओं सत्यं पुरुषं नारायणमिति क. कोशे पाठः अत आवाहनादीति मन्यः I चतुष्षष्टितमोऽध्यायः षट्सु च देवं ध्यायन् आज्यमुपजुहाऽदाय वैष्णवं हुत्वा चरुं दर्व्याभिघार्यादाय जुह्वा च वैष्णवं यजेत् । अन्येषु ’ स्रुवेणाज्यं जुहुयात् । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे सर्वाग्न्याधारविधिर्नाम 3 " त्रिषष्टितमोऽध्यायः ॥ || अथ चतुष्षष्टितमोऽध्यायः ॥ कुम्भ पूजाविधिः द्वात्रिंशत्प्रस्थसंपूर्ण पक्कालर्कफलाकारं खण्डस्फुटितकालरहितं कुम्भं संगृह्य ‘इन्द्रं प्रणवन्तं, स्वस्तिदा विशरपति रिति तन्तुना यवान्तरमावेष्ट्य ‘शुची वो हव्या’ इति प्रक्षाल्य दिवैव नद्यां जलं ‘धारा’ स्वि- त्यादाय वस्त्रेणोत्पूय ’ इदमा पश्शिवा’ इत्यभिमृश्य सर्वगन्धयुतेन तज्जलेन ‘विश्वतश्चक्षुः - नमस्मुलो ‘मीति कुम्भमापूर्याहताभ्यां दुकूलाभ्यामन्यच्छेतवस्त्राभ्यां कुम्भस्य कण्ठमावेष्ट्य अतो देवादिना कूर्चकुशपुष्पगन्धाक्षताश्वत्थपल्लवानि निक्षिप्य ’ इयं जागृति’ रित्यभिमृश्य सौवर्णान्यष्टमङ्गलपञ्चायुधानि स्रुक्खुव कमण्डलु - जुहूपजुहूछत्रचामरां कुशध्वजतुला तोदयुगलाङ्गलादीनि ‘वर्णचिन्हानि सर्वाणि द्वयंगुल- मात्राणि ‘चातुर्वर्ण्याभिवृद्ध्यर्थं तत्कुंभे विष्णुसूक्तेन प्रक्षिप्य देवस्याभिमुखे धान्यराशौ तत्कुम्भं संन्यस्य ध्यानमारभेत् । 6 ‘उदङ्मुखः समासीनो गुरुरात्मसूक्तं जप्त्वा हृदये प्रणवं बीजाक्षरं च सन्न्यस्य कुम्भजले वारुणमण्डलं ध्यात्वा तन्मध्ये ‘परमं सर्वकारणं ४ ध्यानप्रकारः ब्रहृमयं सुवर्णाभमादिबीजं संन्यस्य प्रणवैरावेष्टय प्रत्यगात्मवित् ध्यानयुक्तो निर्गुणं निष्कलं सर्वव्यापिनं परमात्मानं हृदये ध्यात्वा तस्मात्तत्कुम्भजले समावाह्य सुवर्णवर्णं रक्तास्यनेत्रपाणिपादं पीताम्बरं किरोटहारकेयूरप्रलम्बयज्ञोप- वीतिनं शंखचकरधरं चतुर्भुजं श्रीवत्सांकं प्रणवात्मकं भक्त्या सकलं ध्यात्वा संकल्पयेत् । विश्वव्यापिनस्तस्यावाहनं विश्वस्मादेकत्र स्मरणमिति केचित् । सूर्यमण्डलादित्यपरे । देव्यौ स्यातां चेत् देवेशेन सह तत्कुम्भे समावाश्च तत्तद्रूपं तथैव च ध्यायेत् । 1
4. वसुश्रामणकेचेति तत्र क कोशे पाठः 2 स्रुवेणैव 3. ग. इत्यथेत्तरशततमः खण्ड; 4, व, चिन्हादि 6. चातुर्वर्ण्यहितार्थ 6. च उदङ्मुखं 7, वरुणं 8. पीताम्बरधरप्रतिष्ठाविशेषे श्रीवैखानसे भगवच्छाले काश्यपज्ञानकाण्डे सहगाये ऽर्यमानं बिम्बमानीय मूलालये प्रतिष्ठाचेत् देवस्य विशेषपूजां कृत्वा अभिमुखे कुम्भपूजनमेवं कृत्वा तद्विम्बाद्देवमावाहयेत् । तदर्चितं बिम्बं ध्रुवबेरस्यानुरूपं लक्षणयुक्तं ’ दोषहीनं चेत्तदेव मूलालये प्रतिष्ठापयेत् । नानुरूपं लक्षणहीनं स्वण्डस्फुटितादिदोषैर्युक्तं दारूपलकृतं च यद्भवति तत् त्यक्क्तान्यदादाय प्रतिष्ठापयेत् । नानुरूपमपि लक्षणयुतं दोषविहीनं लौकिकं तत्कौतुकोत्सवाचबिम्बानां स्थानादन्यत्र तदालये प्रतिष्ठाप्य यथालाभमर्चयेत् । अदुष्टबिम्बस्य पूर्वार्चितं बिम्बं दोषविहीनं यस्त्यजेत् पापीयान् भवति । प्रथमे न त्याग: तरुणलये सद्यः अर्चितुमिच्छन् अलब्धे यथोक्ते कौतुके बिम्बे यथोक्तं तद्यावत्पुनः लभेत तदा ध्रुवबेरस्योक्तवृक्षैरश्वत्थेन वा यथालाभमानेन कृतं बिम्बं प्रतिष्ठाप्यार्चयति । परिवारदेवानां च तत्तद्विम्बं सन्न्यस्य तत्तद्रूपाणि यथोक्तं ध्यात्वाऽऽवाहयेत् । कलशस्त्रापनम् देवेशं देव्यौ कुम्भं च सर्ववाद्यघोषयुतं समानीय बिम्बं श्व तद्दक्षिणे कुम्भं च सन्यस्य व्रीहिभिस्तंडुलैर्वा पुरतो दण्डवत्पङ्क्ति कृत्वा क्षीरघृतमधुसिद्धार्थोदकाक्ष तोदक " गन्धोदककुशोदकैः पूर्णान् कलशान् पार्श्वे तदुपस्नानांश्च उदकपूर्णकलशानुत्तरादि च संन्यस्याभ्यर्च्य ‘शन्नो देवी: अम आयाहि अमिमीले पूतस्तस्य हमा ओषधयः अभित्वाशूर चत्वारि वा’ गित्युक्वा क्रमेण तैः सप्तभिः कलशैः तदुपस्त्रानैः ‘वारीश्वतत्र’ इति देवेशं ‘संस्नाप्य तत्तद्रव्यैः कुम्भं च प्रोक्ष्य शुद्धोदकेन देवं पुनः संखाप्य ’ प्लोतवस्त्रेण विसृज्य वस्त्रोत्तरीयाभरणगन्धमाल्यैरलंकृत्य पाद्याद्यैरर्चयेत् । औत्सवादि बहुबेरै : सह प्रतिष्ठा चेत्स्वपनं पृथगेव विधीयते । भिन्ने गर्भालये ’ तदलाभे च कुंभपूजन स्नपनशयनानि यथोक्तहोमं च पृथगेव कुर्यात् । सर्वालंकारयुते शयनस्थाने धान्यराशिं कृत्वा बैल्वफलकां न्यस्य तदूर्ध्वे च शमनास्तरणम् अण्डजं पक्षिपिंछकृतं मुण्डजं कार्पासकृतमाविकादि मृगरोमकृतं भिने गर्भगेहे 5
5. दोषहीनं चेदित्यारभ्य नानुरूपमपि लक्षणयुतमित्यन्तं च कोशे न दृश्यते . च. कुशो- दकगन्धोदकैः : देवेशं संखाप्य 4. च, प्लोतेन वस्त्रेण ग. होतेन नववस्त्रेण
6. 4. akta. चतुष्षष्टितमोऽध्यायः ९३ ‘रोमजं सिंहव्याघ्रादिचर्मकृतं चर्मजं कौशेयकृतं वामजम् । एतान्युपर्युपरि क्रमेण शयनान्यास्तरेत् । तदलाभे पञ्चवस्त्राणि वा शिरः पादयोरुपधानं च कृत्वा शयन- मभ्युक्ष्य पुष्पाण्यवकीर्य विष्णुसूक्तेन देवेशं कुम्भमप्यादाय तच्छयने समारोप्याभिमुखे तण्डुलेषु सुवर्णसूत्रं तदलाभे कुतपादितंतुं सन्त्र्यस्य पुण्याहं कृत्वा तत्सूत्रं ‘कृणुष्व पाज’ इत्यनुवाकेनाभिमृश्य स्वस्तिसूक्तेनादाय हस्ताभ्यां ’ ’ स्वस्तिदा विशस्पति रिति देवस्य दक्षिणहस्ते देव्यस्ततन्मन्त्रेण वामे प्रतिसरं बध्वा ‘यद्दिग्विमानद्वारं तद्दिमौलिं यथा शयने कौतुकविम्बं यद्वैष्णवमिति शाययित्वा ‘देव्यौ च ’ तत्तन्मन्त्रेण सह पार्श्वयोः प्रति सरबन्धः शयनम् शाययेत् । तदेकशयनवेद्यां पृथगेव शयनान्यास्तीर्य अर्चामौत्सवं च प्रतिसरं वध्वा तथैव शाययेत् । उत्तराच्छादनवस्त्रेण कण्ठादधः प्रच्छाद्य देवपार्श्वे ‘रत्नादीनि संन्यस्य अधिवासयेत् । ऋग्वेदादि ’ चतुर्वेदानां प्रागादिचतुर्दिक्षु अध्ययनं कुर्यात् । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे कुम्भ संग्रहणादिशय्याधिवासान्तविधिर्नाम H चतुष्षष्टितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ पञ्चषष्टितमोऽध्यायः || अथ प्रधानाग्नौ हौत्रप्रशंसनम् । वस्त्राभरणाङ्गुलीयैः अलङ्कृतः होता पादौ प्रक्षाल्याचम्य देवेशं प्रणम्य सभ्यात्प्राच्यां पश्चिमाभिमुखः तिष्ठेत् तं सभ्याध्वर्युः ‘होतरे’ हीति वदेत् । स होताध्वर्यु ‘मध्वर्यो देवता हौशंसनम् इत्युक्त्वा पादौ प्रक्षाल्याचम्य पूर्ववत् स्थित्वा ‘ओं नमः प्रवक्त’ इत्युक्त्वाऽन्ते होता स्वनाम ‘शर्माण’ मिति संयोज्य ‘भूते भविष्य’ तीति च हिं कारपूर्वं ‘भूर्भुवस्सुवरो’ मिति प्राङ्मुखः ‘प्रवो वाजा’ इति वदेत्। सोऽध्वर्युस्तदुक्तमोंकारं श्रुत्वा पलाशसमिधः अभौ क्षिपेत् । सहोता ‘अम महां अ’सीत्यन्ते यजमानगोत्रनाम संयोज्यान्ते ‘देवेद्धा मन्विद्ध’ इत्याद्युक्त्वा देवेशं पञ्चमूर्तिनामभिरावाह्य परिवारार्चनो तानुक्रमेण श्रीभूम्योः •
7. रोमजं चर्मजं वामजमिति त्राणिपदानि पृथक् पृथक् लक्षणवाक्यानि निविष्टानि दृश्यन्ते च कोशे 2. च कुतपादिसूत्रं वा स च कोशे न दृश्यते 4 च यतो द्वारं ततो मौलि तथा शयने 5. ABM. देव्योव 6. छ. रत्नादि 7, AB• चतुर्विधानां च इति नवोसरशततमः खण्डः९४ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे मार्कण्डेयादीन् पाकोर्जुनान्तान् परिषदेवानपि मूर्तिमन्त्रैरावाहयेत् । अध्वर्युरपि देवेशादिशर्वान्तान् दक्षिणप्रणिधौ धात्रादिभूतान्तानुत्तरप्रणिधौ तथावाच आवाहन - क्रमेण जुष्टाकारं कृत्वा मूर्तिमन्त्रैस्तथैवाहुतीर्यजेत् । देवं ध्यायन् वेष्णवं ‘हुत्वा पञ्चवारुणं जयानभ्यातानान् राष्ट्रभृतो यद्देवादींश्च जुहुयात् । यागशालायां परितः सर्वान् देवानेतानर्चयेयुः । शंकर बलिरक्षक सरस्वती रवि शक्रानि पवित्र शौऌषान् प्राच्यां प्रत्यङ्मुखान् भौम गुह सर्व देवार्चनम् दुर्गा ’ यम मन्द सप्तरोहिणी सप्तमातृ रुत्तरमुखान् दक्षिणस्यां निर्ऋति महाकाली विष्णु वरुण बुध ज्येष्ठा पुष्परक्षक वायून् प्राङ्मुखान् पश्चिमस्यां शुक्रं भृम्वादि सप्तर्षीन् गंगा कुबेर चन्द्र महाभूते “शान् दक्षिणाभि- मुखानुत्तरस्यां द्वारेषु द्वारपालान् विमाने न्यक्षादीनभिमुखे श्रीभूत गरुड चक्र ध्वज शंख महाभूतान् ‘सप्तविंशतिविग्रहैः त्रयोदशैर्वार्चयेयुः । सहस्राहुति: पारमात्मिक- कल्पः ’ ततः सभ्यामिं परिषिच्य अभौ ’ स्वस्ति चैवेह प्रजापतये अभिर्धीमंतय आदित्येभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्यो मरुद्गणेभ्यो भूरमये भुवो वायवे सुवरादित्याय भूर्भुवस्सुव’ रिति दशकैः शतशो जुहुयादेषा सहस्राहुतिः । 9 पौण्डरीके : शतं पद्मं ’ आहृत्य कपिलाघृते समाप्लुत्य विष्णुगायत्र्या प्रत्येकं हुत्वा पद्माला बिल्वपत्रेण वा आज्येन ‘विष्णुः सर्वेषां सुसूक्ष्मः ज्योतिर्वा पारमात्मिकं ईशो यस्मात् रायामीशो यो ब्रह्मशब्दो यो वा त्रिमूर्तिर्यद्वा कृतं कं कोशं यं यज्ञैः - यो वा गविष्ठो यो वा वायुः त्वममेत्रिगुणः त्वं जीवस्त्वं भूमेर्वितन्वन् मनस्त्वं भ्रात्वा त्वं बुद्धिर्भूतानां यः सूक्ष्मान् यस्य वा भयात् “यन्त्वां सर्वं यस्त्वं भूत्वा कामो भूत्वा अंगादङ्गात् योमोहयन् यो ‘द्वादशात्मा यो ब्रह्मा ब्रह्मविदां सारस्वतो वा यो वा परं ज्योतिः यो दोषो यस्यैताः -वाको वा द्वावेतौ द्वौ वा आयुः यो वा तेजः " सा संपायात् यो वा 11 12
8. व. त्रिमिहुत्वा 2. च. रविचक्रदि ? .
9. च. यमुना 4. म. प्राङ्मुखान् 5. बीशान् 6. ट. सप्तविंशतित्रयोदशविप्रहैर्षा 7. ट तस्यामि परिषिच्य 8. ट. म. शतान् पद्मान् 9 च व्याहत्या कपिलाष्टतैः 10. ट. A. यन्त्वं 31. योवादशात्मा भाष्यपाठः 12, यो वा आयुः भाष्य पाठः 13. सहसंपावत भाष्यपाठः . রশ 1 पञ्चषष्टितमोऽध्यायः ९५ संयोगः सहस्रं वा स्वातिगा गुप्तयः सत्यं वा सस्यो ज्योतिः - सत्यं पुण्यं सत्योद्योगः ’ कामीमिमां आरिणी वा तत्सत्त्वोवा विष्णुः तद्भूर्भुस्थमापो वा आपः त्रयी वा कामं द्वौ वा मुख्यौ स एकैक स्साधारः - स्वयमादि यत्स्वयं सृष्टं स्वौजसा सर्व क्ष्मामेकां यः कुंधरमाणो यो वा पृथां “यां गामुशन्तीं प्रजापते न त्वत् योधूर्धरं यो वा व्यहिंसीत् - तपोनिधिं यो वा नृसिंहो रयिः ककुद्मान् कामहं वेदाहमेतं ’ दिग्दोषा यस्य पद्मास्य वक्षो यः पुण्डरीको रयीणां पतिं रायां पतत्रे - यत्सारभूतं फलो वा एष धूर्णो वहन्तां विश्वं बिभर्षि सो वा स्वरूपो मूर्भुवो वा दाक्षायण्या माशास्समस्ताः यो जंगमानां थो वा दशानां चत्वारो दोषाः वक्षोवसत्यस्य अणोरणीयान् विष्णुर्वरिष्ठः ‘अब्जो जुषन्तो मामात्मगुप्तां यं चिन्तयन्तः पुण्यां च पुण्यः सो नो भूतः सत्त्वैव नित्यं - या गा वरिष्ठा ‘वाय्वन्तरात्मा सर्वोपरिष्टात् तमः सर्वभूतं ज्योति ज्योतिषां सत्तुं सत्तात्मकं अनिर्भिण्णं यस्येच्छा यो वेदादिः यो वा व्यक्तं- यो वा भूतेः सत्यस्सत्यस्थः ऋतं सत्यमंराजिमन्तं मामात्मगुप्ता मिति पारमात्मिकं देवेशं ध्यायन् जुहुयात् । आहवनीये पुरूषसूक्तं अन्वाहार्ये विष्णुसूक्तं ब्राह्मं च व्याहृत्यन्तं गार्हपत्ये वैष्णवं आवसत्थ्ये वैष्णवं रुद्रसूक्तं च । आहवनीयादिषु चतुरमिषु एवं प्रत्येकं षोडशकृत्वो हुत्वा सकृज्जयादींश्च जुहुयात् । होमान्तराणि इन्द्रादीनां होमेषु तत्तन्मन्त्रानेकविंशतिकृत्वो वीशशैषिकयोर्मन्त्रान् ‘अष्टोत्तरशतं 10 सकृदेषां " मूर्तिमन्त्रैश्व जुहुयात् ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपनो के ज्ञानकाण्डे हौत्रपशंसनप्रधानहोमविधिर्नाम " पचषष्टितमोध्यायः ॥ ॥ अथ षट्षष्टितमोऽध्यायः ॥ अथ देवेशं प्रणम्य सभ्यामौ " परिषदां होमं जुहुयात् । चिरायुषं पुण्यौघनिष्ठायेति मार्कण्डेयं [” पद्मापिले भृगव इति भृगवे ] सर्वदैवत्यहोमः
10. कामीमुमां भाष्यपाठ: 2. यः स्वयं स भाष्यपाठः 3. च. यां गमुशन्तीं .. दिग्दोषोयस्य 5. पद्मास्य वक्षाः भाष्यपाठ: 6. ट. अर्जीनुषन्तः 7. वायुरन्तरात्मा दीक्षितीय पाठ: 8. च षोडशशोहुत्वा 9 च शताष्टकं 10. च एतेषां 11. ग. इति दशोत्तरशततमः 12. च पादपरिषद सर्वदेवानां 18 चिन्हितो भागः क कोश एवं मन्यन्नः . •श्रीवैखानसे भगवच्छासे काव्यपज्ञानकाण्डे ‘ब्रह्मज्ञानं हिरण्यागर्भ’ इति त्राणं ब्रह्मणे ‘रुद्रमन्थं त्र्यम्बक’ मिति रुद्राय ’ द्यावापृथिव्यो ‘रिति पात्रे ‘यस्याः श्रियों वेति विधात्रे तस्थषो ‘नृत्या’ इति ’ भूतये य एष बिभ्रतीति पतंगाय ‘वितत्यविश्व’ मिति पतिराय यो नोऽभिरक्ष’ तीति वरुणाय ‘मुनीन्द्रन’ होति मणिकाय ’ सन्ध्याया’ इति सन्ध्यायै ‘वैखानसा’ येति वैखानसाथ ‘तापसा’ येति तापसाय ‘किष्किन्धा ‘येति किष्किन्धाय’ तीर्था’ येति तीर्थाय ’ त्रातार’ मित्याद्यैन्द्रमिन्द्राय ‘अभिर्मूर्षा अयम’ मि- रित्यमये " यमो दाधारेत्यादि याम्यं यमाय : वसवः प्रथमः सहस्राक्ष’ इति निर्ऋतये ‘ये ते शत’ मित्यादि वारुणं वरुणाय ’ मरुतः परमात्मा महतो गणाना’ मिति वायवे ’ “मिश्रवाससः एतान्घतैता’ निति कुबेराय ’ ईशानस्सर्वलोकानामीश ‘ईशत’ इतीशानाय ’ उदुत्यं चित्र’ मित्यादित्याय ‘ममामे वर्चोऽहमभेऽभिमम आयाही ‘ति त्रीन् भौमाय ‘प्रभुर्देवो गृहाऽधिपति’ रिति शनैश्वराय " बृहस्पति- देवानां बृहस्पतिरसोमो बृहस्पते अति यत उपमायागृहीत’ इति बृहस्पतये " श्रविष्ठजो यः तद्विष्णोः परमं पदं तद्विप्रास’ इति बुधाय ’ प्रजापते न त्वत् सुभूस्स्वयंभू’ रिति शुक्राय ’ भू भामिनीष्टगामि नीति गंगायै ‘सोम यास्ते याते धामानी ‘ति चन्द्राय " रुद्रमन्यं त्र्यम्बक’ मिति रुद्राय जगद्भुवं जगद्भवोऽधिपतिः सुब्रह्मण्यो बृहस्पतेः सुब्रह्मण्यो रुद्रभुवो जगद्भुवः सुब्रह्मण्यो जगद्भुवो योयजद्भुव’ इति सुब्रह्मण्याय ’ अतो देवा इदं विष्णुरिति पुरुषाय या ब्रह्मचारिणी साचारुजन्म नीति महाकाल्यै ’ एषामराणां याम्या’ नीति ज्येष्ठायै ’ जातवेदस ’ इत्यादि दुर्गायै नन्दिन्यामूल आपो विवेशेति नन्दिन्यै ’ शाखाभूत देवी प्रवाहिणीति ग्रन्थिन्यै ‘बिसिनी भूता प्रविधाताया इति " कृच्छ्रियै ’ गंगावाणी विद्यां नोमा’ त्विति " कुण्ठिन्यै ’ माता प्रमेया आयामहं त्वे’ ति विकारिण्यै ’ यया सप्तस्सत्यं प्रसविण्यंग’ इति दद्रुण्यै ‘याभ्यो हि " तप्तं या मानसा वे’ तीन्द्रियविकारिण्यै ‘यतस्त्रमा सीदस्मा अस्मा’ दिति भुगवे ‘कस्याङ्गिरा 8
11. भूतय इात्र भुवंगः प्रकृतः 2. क. यमोदाधार नमस्ते निर्ऋतय इति निर्ऋतये 8.क. मिश्रासस इत्यादिकौर कुबेराय 4. देशिने भाष्य पण्ठः 5. C. बृहस्पतिर्देवैखादि बृहस्पतये 6. श्रविष्ठाय भाष्यपाठः 7. Great vara महत्व

भाषा पाठः 9. 1813. प्रिय पाठ 10 11 ड. भाष्यमदः षट्षष्टितमोऽध्यायः 1 २७ अभूद्विस्मापयतीत्यंगिरसे ‘व्यावर्धते सस्मार साय ’ इति पुलहाय ’ य एषो दान:- आनन्दरो दैत्य ’ इति पुलस्त्याय ’ प्रप्रायशो से निष्यन्दा ’ इति ’ क्रतवे ‘यो नो वसिष्ठः सप्तोत्तमाय ’ इति वसिष्ठाय ‘य आनसूयेशो य एष दिग्भ्य इत्यत्रये ‘सएको भूत् - यस्त्रैष्टुभ’ श्वत्याकाशाय ‘वृषाकपे:- ओजोभिमानीत्यमये ’ आपो विश्रं ’ प्रक्रम्य - यो मातरिति वायवे चातुर्य’ मिति तोयाय ’ तयादित्या तत्त्रीयेपेनि हरिण्यै ‘पावकानो महो अर्ण’ इति सरस्वत्यै ’ ’ शंसानि भूयाम '

इति श्रियै ‘य उत्तमोऽमेः पथा यमिति न्यक्षाय ’ यमर्पयन्ति यस्संहरती ‘ति विवस्त्रते ‘ऋचामधीशो— नीतां धृति’ मिति मित्राय ‘येने समूह्यतेंवे’ ति महीवराय ’ चरुं पचेत् छुल्यांमिति वीरक्षकाय ‘चतुर्मुखी - यालो’ केति ब्रह्माण्यै ‘त्रिणेत्रवारी चिह्न च रौद्र मिति रुद्राण्यै ’ ज्वालामाला “बालान् हरीति षण्मुख्यै ‘युगे युगे सर्व रमेति वैष्णव्यै ‘कल्पेषु कल्पेष्वन्तेष्विति वारा ‘सा सर्वदेवेषु - मालाधरी’ येती द्वा०यै चण्डी हरीमोही विमो’ हीति काल्यै ‘धाता- स्य फुलानही ‘ति पुप्परक्षकाय " विश्वान् वले ‘सौरेति बलिरक्षकाय ‘आमेयः " प्रेक्षाम’ इति विष्वक्सेनाय ’ शतधारं कदापि सृजत’ इति गरुडाय 6 G

• धर्मोघमादौ-योगं धरश्वति विघ्नाय ‘यमर्पयन्ति शन्नो निघता मिति नागराजाय भृमाननो तन्मायशो 10 योन’ इति सुदर्शनाय ‘आसाम ओजो बला येति ध्वजाय

अस्मादुपास्य’ इति पांचजन्याय ’ भूतानां भूतो भूतेष्विति महा- भृताय ’ अक्षहन्ते ये भूता’ इति पाकोर्जुनाय च । 11 एतेभ्यः परिषदेवेभ्यो हुत्वा देवेशाय वैष्णवं “तिर्हुत्वा विष्णुसूक्तमिन्दा- हुत्याश्राविदीन् जुहुयात् । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे सर्वदैवत्यविधानं नाम षट्षष्टितमोऽध्यायः 12

1. ये निष्यन्ताः भाष्यपाठः 2. यस्त्रिष्टुमश्च भाष्यापाठः ट यतै घुस्य 3. शंसानि यच्छदति क कोशंमात्रे 4 येनेटे बलिरक्षितत्यादि भाष्यादृतः पाठः भाष्यपाठः 5 बालाहरीत्येव प्रायशः पाठः 6. विश्वान् •
2. म. सांचोहत 8. प्रेषाम इति भाष्ययपाठः ·
3. वर्मोघमिति भाष्यपाठः. 10, वन्यो न इति भाष्यपाठः 11. च. त्रिमिः 12. भ. इत्येकादशोत्तरशततमः खण्डः . 13९८ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे रमन्यासः ॥ अथ सप्तपष्टितमोऽध्यायः ॥ रात्रौ होमान् समाप्य प्रभाते यजमानेन स्थापकाद्यैश्च युक्तो गुरुर्विधिना कृतस्नानो देवालयं प्रविश्य देवेशं प्रणम्य अधिवासितरलादीन्यादाय गर्भालयं प्रविश्य ब्रह्मपदमध्ये चतुरङ्गुलविस्तारोन्नताभिः वेदिभिः तिसृभिः सहितं तालोन्नतं चतुरश्रं भुवंगसमं पद्माकारं वृत्तं वा कौतुकस्यार्चापीठं कृत्वा तन्मध्ये ’ भागावगाढविस्तारयुतं धनं कृत्वा गोमयेनोपलिप्य पञ्चगव्यैः प्रोक्ष्य 3 4 पञ्चविंशतिपदं परिकल्प्य रत्नादीनभ्यर्च्य ’ तमेकने मिमित्यभिमृश्य मध्ये पदे तेनैव गजं ’ ब्रह्मा देवानामिति ब्रह्ममणि च प्रतिष्ठाप्य शूलस्थापनोक्तवत् ’ इन्द्रं प्रणवन्तमित्याद्यैः वज्रादीनेन्द्रादिषु तत्तदिगन्तरेषु ‘शन्नो निघत्ता’ मित्याद्यैरमृता- इमकादीनिच रत्नानि सन्न्यस्य पश्चात्तथैव ‘ब्रह्मा देवानामित्याद्यैः मध्यादिषु सौवर्ण गैरिकादीन् धातूंश्च ततो बीजानि च तथैव सन्न्यस्य इन्द्रादिषु श्रीवत्साद्यष्ट- मङ्गलानि दक्षिणवामयोः पञ्चायुधान तत्तन्मन्त्रैः पूर्ववत्प्रतिष्ठाप्य ’ ’ ब्रह्म प्रतिष्ठेति वर्णचिन्हानि ‘ये ते शतमिति मेघ’ विद्युल्लताच ’ श्रिये जात’ इति श्रीरूपं तेषामुपरि ‘प्रजापतिं प्रथम मिति कूर्मरूपं च संन्यस्य क्षौमेनाच्छाद्य सुधया परिलेपयेत् । 5 औत्सवादीनामुक्ते स्थाने यथोचितं पीठं रत्नन्यासं विनैव कुर्यात् । सुवर्णशकलानि न्यसेदिति केचित् । देवोत्थापनम् दक्षिणादान- प्रकार : 7 ततो देवेशं प्रणम्य प्रणवेन बोधयित्वा स्थापकैः सहितो गुरुः तं देवमुत्थाप्याभिवन्द्य " पूर्ववस्त्रादीनि विमोच्यान्यैर्नववस्त्रकक्ष्योत्तरी- याभरणैर्नवैः पुष्पमाल्यैर्गन्धैरलंकृत्य पाद्याद्यैरभिपूजयेत् । तत्काले यजमानोऽभिवन्द्य गुरुं स्थापकांश्च वस्त्रोत्तरीयाभरणादिभिरलं कृत्य एतेभ्यश्चाध्वर्युप्रभृतिभ्यः सर्वेभ्यः श्रद्धाभक्तियुतो यत्नेन ब्रह्मेति वर्णचिह्नानि
4. B. समारोप्य 2. B. यजमानः स्थापकाद्यैव यथोक्तगुरुः विधिनैव खात्वा 3. च भागावगाढं तालविस्तारयुतं 4 ट तद्दिगन्तरेषु 5 व ब्रह्म 6. च. छ. दिबुहत 7. ग. इति द्वादशोत्तरशततमः खण्डः 9. च. आभरणायैः 9.7.
5. च पूर्ववत 8.. सप्तषष्टितमोऽध्यायः 3 सोदकं दक्षिणां दद्यात् । सुवर्ण मेकविंशतिनिष्कं गुरवे स्थापकेभ्यः प्रत्येकं पादाधिकं पञ्चनिष्कं सम्यामेरध्वर्यवे होने पौण्डरीकामेरध्वर्यवे च प्रत्येकमेकैकशः पञ्चनिष्कमाहवनीयादीनां चतुर्णामध्वर्युभ्यः प्रत्येकं त्रिनिष्कं " परिवारदेवानां अध्वर्यूणां अन्येषां च पृथक् पृथक् पादाधिक निष्कमित्येवं दक्षिणया सुपूर्णोयं यागः सफलो भवति । " अल्पदक्षिणो यागो यजमानस्य निष्फलो भवति । आल्यप्रवेश- प्रकार: ततो मुहूर्त समनुप्राप्ते सर्ववाद्यैः नृतेगयेः छत्रे पिछे : चामरैः बर्हिणैरन्यैः सर्वालंकारैः “हृष्टजनैश्च परिवृतो गुरुः तत्कुम्भमुद्धृत्य शिरसा धारयन् पूर्वतो गच्छेत् । स्थापकाश्च हस्ताभ्यां देवमृदुद्धृत्य शकुनसूक्तं जपन्तोऽनुगच्छेयुः । पूर्वतो जलधारां कारयित्वा शनैरालयं प्रदक्षिणीकृत्य गर्भालयं प्रविश्यार्चापीठे जितेन्द्रिया ध्यानयुक्ताः स्थापकाः प्रतद्विष्णुरिति कौतुक विभ्वं भक्त्या प्रतिष्ठाप्य तद्दक्षिणे श्रियमच च कौतुकपूर्वे किञ्चिद्दक्षिणाश्रितेऽ’ स्थापनमित्येके । वामे हरिणीमोत्सवं च तत्तन्मन्त्रेण स्थापयित्वा देबेशस्य पादं स्पृशन्तो विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं वैष्णव च जपेयुः ॥ • इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे कौतुक स्थापनविधिर्नाम ‘सप्तषष्टितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथाष्टषष्टितमोऽध्यायः ॥ प्रतिष्ठापनम् पीठस्य दक्षिणपार्श्वे तिष्ठन् अतो देवादिना तत्कुम्भं सन्न्यस्य गुरुरात्मसूकं जप्त्वा ध्रुवबेरस्य पादं स्पृष्टा ध्रुवसूक्तं जप्त्वा तद्वेरस्य पादमध्ये यकारं मूर्खोदरपादेषु क्रमेण ’ सुवर्भुवर्भूरिति च प्रणवं सन्न्यस्य 10 न्यासप्रकार: हृदये सर्वदेवमयं सर्वकारणं सुवर्णवर्णमादिबीजं संन्यस्य तं प्रणवैरावेष्ट्य एकाक्षरादिना कुम्भस्थजलं तच्छक्तियुतं कूर्चेनादाय भक्त्या भगवन्तं ध्यायन् ’ इदं
6. छ. एकं दशनिष्कं
7. च दक्षिणापूर्णीयं 5 ट t ३.
8. च. एकैकं पञ्च निष्कं 3. म. च, परिवार देवहोमानां 6. ट. क्रोशे न दृश्यते 7. B. अर्चास्थानं म अदक्षिण

. अवस्था स्थापयेदित्येकं, 8. B. पादों 10. च सर्ववेदमयं. 9. ग. इति त्रयोदशोत्तरशततमः खण्डःआवाहनम् श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे 3 विष्णु’ रायातु भगवानिति देवेशमयं तज्जलं ’ विष्णुमावाहयामीति ध्रुवमूर्धनि स्रावयेत् । एवं तदचले प्रत्यगात्मानमविकार म- शेषविशेषं पञ्चमूर्तिनामभिरावाहयेत् । ’ अचले देवेशः तद्व्याप्य तिष्ठति । तथैव हि तत्सर्वं व्याप्य नारायणः स्थित इति श्रुतिः । वेरहृदये तद्वीजं सन्न्यस्य श्रियं हरिणां च तत्तन्मन्त्रेणावाह्य दीपाद्दीपमिव ध्रुवबेरादेव कौतुकविम्वेऽर्चाया ‘मौत्सवे चावाहयेत्। यथा गार्हपत्यादाहवनीयादिष्वमिं प्रणीय ‘जुहोति तथा ध्रुवबेरात्कौतुक - बिम्बादिषु समावाह्यार्चयेत् । पुण्याहम् भित्तिपार्श्वे दक्षिणे ब्रह्माणं वामे रुद्रं यथोक्ते स्थाने भृगुं मार्कंडेयमन्य- परिवारदेवांश्च बिम्बे तत्तद्बीजं संन्यस्य तत्तन्मन्त्रेणावाहयेत् । बिम्बाभावे यथोक्ते स्थाने पीटे बीजन्यासं विनैवावाहनं कृत्वा पादौ प्रक्षल्याचम्य गर्भालयं प्रविश्य स्थापकाद्यैः सह पुण्याहं वाचयेत् । यथोचितैरुपचारैः नित्यार्चना- नित्यार्चनारम्भः विधानेनाभ्यच्य, शुद्धोदन पायस कृसर गौल्य " यावकानि हवींषि प्रतिष्ठान्तोत्सवः निवेद्य नैमित्तिकादिबल्यादीनि सर्वाणि कारयेत् । प्रतिष्ठादिने साये ध्वजारोहणं कृत्वा नवाहं सप्ताहं पञ्चाहं त्र्यहं एकाहं वा संकल्प्य उत्सवोक्त- क्रमेणोत्सवं कृत्वा तदवभृथान्ते स्वपनोक्तविधिना स्नपनं कारयेत् । उत्सवं कर्तुकामश्चेद्रात्रौ यथाशक्ति स्वपनं कारयेत् । अथवा शुद्धोदकरूपनं वा । सुवर्णपशु भूम्यादिदक्षिणां गुरवे दद्यात् । तत्प्रतिष्ठायां उपयुक्तशयनोपधानानि वस्त्राणि कुम्भप्रक्षिप्तसुवर्णादीन्यन्यानि च द्रव्याण्युपयोगार्हाणि आचार्यसम्मानम् • सर्वाणी गुरुरेव गृह्णीयात् । अन्यथा यजमानस्य सर्वं निष्फलं भवति । अनुपयोगद्रव्याणि सर्वाणि भूमौ खनित्वा पिदध्यात् । भक्तिश्रद्धायुक्तो देववद्गुरुमभि- पूजयेत् । ’ मास्म नास्तिको भूदिति ब्राह्मणम् । " तस्मादनास्तिको भूयात् । एवं प्रतिष्ठाकर्मणि कृते यजमानस्य पूर्वजन्मविहजन्मनि च ° मनोवाक्काय- जातं पापं सर्वं तदव नश्यति ज्ञानयज्ञाद्यैः सद्यो ब्रह्मवर्चस्वी च फलश्रुतिः • च. 10

1. च आयाहि ४ च अविशेषविशेष 3 च अचलः 4. च तथैवान्तर्बहिस्त त्सर्वमित्यादि . च एवं तथा कौतुकबिम्बे 6 च प्रणीयान्तहोमं जुहोति 7. A. B. यावकानि 8. ग. इति चतुर्दशोत्तरशततमः खण्डः 10. ग. मनोवाक्कायकृतकर्मभि: B. कर्मणि.
2. च तस्मान्नास्तिको मा भूयात्. अष्टषष्टितमोऽध्यायः १.०१ भूयात् । प्रतिष्ठान्तप्रभृति ’ नित्यम हीनमर्विच्छिन्नं समयं चिरकालार्चनं यथ गच्छेत् तथा ‘दीर्घ स्थितिमविरोधात्समवेक्ष्य नानाविधभूमिभोगानत्यन्त पुष्कलान् यत्नेन भगवत्पूजानार्थं तत्पूजकादीनामाचार्यादीनां नित्यदक्षिणार्थं च कल्पयित्वा ‘देवस्य परिच्छदांश्च दत्वा तथैव चिरकालं नित्याचनं कारयेत् । चिरकालार्चनेन अभीष्टान् सर्वान् कामान् चिरमवाप्नोति । तथा भोगम् | अज्ञानादर्थलाभान्मोहाद्वा न कुर्याच्चेत् महादोषो भवेत् । देवार्थं कल्पितं सुवर्णपशुभृम्पादिसर्वमन्यत् द्रव्यं च ’ विष्णोरिद’ मिति सञ्चिन्त्याचार्यहस्ते अहस्ते वा जलेनैव दद्यात् । तत्सर्वं विष्णोदतमेव भवेत् । " येन यन्त्रैव पतेत्तस्य तत्पात्रमित्यहुः । नरके पतनत्राणात् सर्वपात्राणामुत्तमो हरिः। तस्मादेवं तदर्थं दानं तदातुः सर्वकामदमक्षयं वर्धये जगतश्च हितं भवति । सर्वदेवमयस्य देवेशस्याचनं सर्वशान्ति करं वेदानां वैदिकानामप्यभि- बृंहणम् । एतदेवं यत्नेनापि भक्तया यः कुर्यात् स पुत्रदारक्षेत्रमित्रस्वकुल, शुभृत्य- वाहनादिसमृद्धिं सुवर्णरत्नधान्यादिसर्वसंपदं व्याध्याद्यशुमनाशनं च लब्ध्वाऽभीष्टानि सर्वाणि सुखानि इह लोके चिरमनुभूय तदव्ययं शाश्वतं देवैरप्यनभिलक्ष्यं अतीन्द्रियं वैष्णवं परमं पदं गच्छति । तस्यैकविंशति पितरः पूर्वजाश्चैकविंशत्यपरजाता विष्णुलोके महीयन्त इति ब्रह्मवादिनो वदन्ति । 7 ग्रामादिषु तद्वास्तुनिवासिनः सर्वेप्येवमेव तत्फलं सर्वसंपदमशुभनाशन- ममिहोलफलं च चिरमनुभवन्ति । यत्नादप्येतत्परिपालनमुपर्यधिकविवर्धनं वा यः कुर्यात्सोऽपि प्रथमेष्टकादि- सर्वकर्मफलं " लभेतेति विज्ञायते || इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे महाप्रतिष्ठा विधिर्नाम " अष्टषष्टितमोऽध्यायः ॥
3. A. नित्यंमहिमाविच्छिन्नं 2 छ दीर्घस्थितिविरोधान् समवेक्ष्य नानाविध विभूतिमोदानाङ्कात्यन्तफलान्वितं भगवत्पूजनार्थं A. म दीर्घस्य विरोधात् क भूमिखण्डं कल्पयित्वा कामान् सुचिरं कालमवाप्नोति 6. इतो वाक्यद्वयं A. 8. परममिति ट कोशमात्रे 9. ट. एकविंशतिः चतुर्दशोत्तरशततमः खण्डः । नानाविध विभूति गोदानाय नंतफलान्वितं 4. छ. देवदेवस्य 5 छ, अभीष्ठान् कोशेष्वेव लभ्यते 7. ट. सर्वशान्तिकं
4. छ. लभेतेति
5. इति१०२ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे ।। अथैकोनसप्ततितमोऽध्यायः ॥ 1 अथातो भगवतो नित्यार्चनाविधिं व्याख्यास्यामः । यथोक्तैर्मन्त्रैः 2 स्नात्वाऽऽचम्य अभिमुपस्थाय देवानृषीन् पितृन् तर्पयित्वा ब्रह्मयज्ञं 3 नित्यार्चनाविधिः कृत्वा द्वादशभिः सूक्तैश्चतुवदादिमन्त्रैः स्वाध्यायं करोति । प्रतद्विष्णुः स्तवत’ इति देवालयं प्रदक्षिणं करोति । ‘मणिकं प्रपद्ये ’ इति मणिकं प्रणम्य यन्त्रिकां ’ निरस्त’ मित्यादाय ‘हिरण्यपाणि’ मिति कवाटे संयोज्य दिवं विवृणोतु दिवः स्वर्गमिति कवाटोद्घाटनं करोति । ततोऽभ्यन्तरं प्रविश्य अतोदेवादिना देवस्य मुखमभिसमीक्ष्य ‘शाम्यन्तु घोराणीति स्वपाणिना पाणि त्रिः संप्रहार्य ‘भगवतो बले’ नेति देवं प्रणम्य दीपानुद्दीप्य शिष्यो ‘दुहतां दिव’ मिति घटमादाय नदीतटाककृपानां अलाभे पूर्वस्योत्तरमुपतिष्ठेत । ‘आधमभि- गृह्णा’ मीत्याधावं गृह्णाति । ततो देवालयं प्रविश्य शिरः स्थमुद्रकुम्भं ’ सोमं राजान ‘मिति न्यसेत् । ‘शिख ’ , 4 अर्चको ‘ब्रह्म ब्रह्मान्तरात्मेति हृदयमभिमृश्य द्यौधौर’ सीति शिरोऽभिमृश्य इति शिखोद्वर्तनं सकृ देवानामायुधैरिति सर्वत्र " रक्षां कृत्वा सुदर्शन मिति दक्षिणे हस्ते सुदर्शन धारयति । ’ रविपा’ मिति वामे " शंखं च । सूर्यो’ सीति दक्षिणे ’ चन्द्रो’ सीति वामे च चक्षुषोः न्यस्य हृदये बीजाक्षरं न्यस्य हस्तयोस्तलयोः दक्षिणवामयोः सूर्याचन्द्रमसोः मण्डलं न्यस्य ’ आभुरण्यं विधिं यज्ञं ब्रह्माणं देवेन्द्र’ मित्यङ्गुष्ठादि कनिष्ठान्तं न्यस्य ‘अन्तरस्मिन्निम’ इति ब्रह्माणं स्मरति । कुशैर्वस्त्रेण वा ‘धारासु सप्त स्वित्यपामुत्पवनं कृत्वा इदमाप: शिवा’ ‘इत्यपोऽभिमन्ध्य ’ अवधूत’ मिति मार्जन्या " संमाज्य पांस्वादीन् परिहृत्य गोमयेनोपलिप्य ’ आशासु सप्त’ स्विति पञ्चगव्यैः प्रोक्ष्य ’ नश्यन्ति जगता मिति देवस्य निर्माल्यं शोधयित्वा ’ अहमेवेद’ मिति पीठान्निर्माल्यमैन्द्रादीशानपर्यन्तमपोह्य ‘पूतस्त ’ स्येति वेदि परिमृज्य नारायणाय विद्मह’ इति पादपुष्पं 10 A ’ 11 "
6. छ. नित्यपूजाविधि 2 A आदित्यं 3. छ. मात्र 4 तत इत्यादि न्यसेदियन्तं वाक्यं ब्रह्माणं स्मरतीस्यन्तरं निषिष्टं छ. कोशे 5. कवचमिति छ, कोशपाठ: 6. शंखं धारयति
7. छ. सम्मार्जयित्वा 9. शोधयित्वादि ईशान- पर्यन्तमित्यन्तं छ. कोशे न दृश्यते 10. A. परिमृज्य प्रक्षाल्य 11. छ. तत्पुरुषायेति पादपुष्पं.
8. छ. इत्यभिमन्त्रय एकोनसप्ततितमोऽध्यायः १०३ ‘पञ्चभिः मूर्तिभिर्दत्वा ‘विष्वक्सेनं शान्तं हरममित’ मिति देवस्य निर्मास्यहारिणं 3 ‘भगवच्छेषैः सर्वैरर्चयेदित्याचष्टे भृगुः । स्नानासनम् भूः प्रपद्य’ इति देवेशं नमस्कृत्य ’ परं रंह’ इति पीठादादाय प्रतद्विष्णुः स्तवत’ इति स्नानपीठे देवं संयोज्य ’ परिलिखित ’ मित्याम्लादिना संशोध्य ‘वारीश्चतस्त्र’ इति ‘संस्त्राप्य ‘नमो वरुणः शुद्ध’ इति क्षीरेणाभिषिच्य ’ गूरानिलय’ इति गंधतोयैः पुनः संत्राप्य ततः प्रोतेन विसृज्य ‘भूरसि भूः प्रतिष्ठित्या’ इत्यादिना जीवस्थाने प्रतिष्ठाप्य कुशाक्षतैः " समं वारिभिः प्रणिधिं प्रणवेनापूर्य गायत्र्या ध्रुवस्थानं प्रोक्ष्य संयुक्तमेतदिति ध्रुवकौतुकयोः संबन्धकूर्च प्रक्षिपेत् । ध्रुवस्य सम्बन्धकूर्चम्. पादयोर्मध्ये ‘विष्णवे नम’ इति प्राच्यां पुरुषाय सत्याय दक्षिणे 5 6 पुष्पन्यासः प्रतीच्या मच्युतायानिरुद्धायोदीच्या आग्नेय्यां कपिलाय नैऋत्यां यज्ञाय वायव्यां नारायणायैशान्यां पुण्यायेति प्रथमावरणे द्वितीयावरणे वाराहाय नारसिंहाय वामनाय विविक्रमायेति पूर्वादि प्रदक्षिणं चतुर्दिक्षु न्यस्य सुभद्रायेशितात्मने सर्वोद्वहाय सर्वविद्येश्वरायेत्याग्नेयादीशानपर्यन्तं न्यस्य तृतीयावरणे इन्द्राय यमाय वरुणाय कुबेरायामये निर्ऋतये वायव ईशानायेति स्वे स्वे देशे प्रणवादि नमोन्तं पुष्पन्यासं करोति । कर्मास्थाने सुभद्राय हयात्मकाय रामदेवाय पुण्यदेवायेति पूर्वादि प्रदक्षिणं चतुर्दिक्षु न्यस्य सर्वाय सुखावहाय संवहाय सुवहायेत्याग्नेयादी शानपर्यन्त न्यस्य शिवं विश्वं मित्रमत्रिं इति पीठान्ते पश्चिमादिबहिर्मुखानर्चयित्वा सनत्कुमारं सनकं सनातनं सनन्दनमिति वायव्यादि कोणान्तेष्वर्चयित्वा दक्षिणे मार्कण्डेयं धामे पाद्मापितरमित्यर्थ्यान्तं पूजयित्वा दक्षिणोत्तरयोः ब्रह्मेशानौ समभ्यर्च्य आत्मसूक्तं जपति’ । 1 H पश्चात्सुवर्णवर्णं रक्तास्यं " रक्तनेत्रं सुखोद्वहं शुकपिञ्छांबरधरं विष्णुं प्रणवात्माकं किरीटकेयूँरहार प्रलंबयज्ञोपवीतिनं श्रीवत्साङ्कं चतुर्भुजं · आवाहनम्
9. 4. मात्र एकत्र 2. छ. हारिभ्यां 3 व भगवच्छिष्ठैः 4. छ. धारिणा संस्नान्य 5. M. सह 6. M. उत्तरे 7. छ. अभ्यर्च्य 8. पुनलोकपालानपि तृतीयाक् इत्यधिकं तत्र म कोशे 9. ग. इति पचदशोत्तरशततमः खण्डः 10. क. एफनेत्र पाणिनासं छ. रक्तास्वनेत्रं *१०४ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे 1 शङ्खचक्रधरमेवं परमात्मानं सकलं ध्यात्वा मनसा प्रणिध्यां निवेश्य सुवर्भुवर्भूरिति बिम्बस्य मूर्धनाभिपादेषु क्रमेण विन्यस्य यकारं पादयोरन्तरे पीठे न्यस्य हृदये बीजाक्षरं न्यस्य तं प्रणवेष्टयित्वा ‘इदं विष्णुरायातु भगवा’ नित्यूर्ध्व- बाहुमुखः प्रणिधिमुद्धृत्य कूर्चेन तद्वारि विम्वस्य मुनि विष्णुमावाहयामीति संस्राव्य प्रागादि पुरुषं सत्यमच्युतमनिरुद्धमित्यावाह्य दक्षिणे श्रियं वामे हरिणीमित्यावाह्य प्रतद्विष्णु रस्वासनमित्यासनं पृथक् पृथक पुष्पेण ददाति । मन्त्रासनम् C 3 ‘” विश्वाधिकानां जन’ नेति स्वागतं ‘मनोभिमन्तेत्यनुमानं त्वं स्त्री’ति पाद्यमभिमृश्य ’ त्रीणि पढेन्द्रोभिमन्ते ‘ति पाद्यं कूर्चेन वारि

पादयो: ’ स्राव्य ’ शन्नो देवी’ रिति विष्णवे ‘आपोहिष्टेति पुरुषाय योगे योग’ इति सत्याय ‘समाने वृक्ष’ इत्यच्युताय ‘पवित्र त’ इत्यनिरुद्वाय आचमनं दक्षिणे हस्ते कृर्चेन ददाति । " तद्विष्णोः परमं पदं - इमास्सुमनस’ इति पुर्ण ’ तद्विप्रास इमे गंधा’ इति गंध ‘परो मात्रया - वृहस्पतिरिति धूपं ‘विष्णोः कर्माणि - शुभ्राज्योति ‘रिति दी। पृथक् पृथक् मूर्तिभि: संयोज्य ददाति । ’ आ मा वाज ‘स्येत्यपात्राणि संशोध्य वसिष्ठं सोमं यज्ञांगमिन्दु चन्द्रमिति " पात्राधिदेवमाराध्य प्रथमं सिद्धार्थकं द्वितीयं कृशायं तृतीयं तिल चतुर्थं तंडुलं पंचमं दधि पष्ठं क्षीरं सप्तममक्षतमष्टमं तोयमिति संगृह्य कुडुत्रमात्रं पृथक् पृथक् गायत्र्या क्षिप्त्वा वृतेनाभिघार्य ‘अग्ररिन्द्रावरुणा वुहे’ ‘त्यादिनाभिमृश्य ‘” त्रिर्देवः - इन्द्रियाणीति विष्णवे ‘हिरण्यगर्भ’ इति पुरुत्राय ’ इदमापः शिवा’ ‘नारायणाय विद्मह’ इत्यच्युताय ’ कयानश्चिल’ इत्यनिरुद्धाय इति सत्याय . 10 ’ 6 अर्ध्यं निवेद्याचमनं " पूर्ववत् ददाति । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे ध्यानावाहनादिविधि- नमै कोनसप्ततितमोऽध्यायः " ॥ . 1.. काचित्कः पाठः च. सकृत् 8. ग. स पुष्पेण 4. विश्वादिकानां भाष्यपाठः • 1 5. संसाध्य 6. अन पुष्पगंधधूपदीपोपचारेषु छ, कोशे द्वितीय एव मन्त्रो विनियुक्तो दृश्यते । 8. ग. अमेरिंद्रादिना म. 7. ट, म पात्रेष्वाराध्य 9. त्रिदेव इति छ, कोशे नास्ति 10. छ. तत्पुरुषांचेत्यच्युताय 11, ट. कोशमात्रे 12. ग. षोडशोत्तरशततमः सर्गः सप्ततितमोऽध्यायः || अथ सप्ततितमोऽध्यायः ॥ १०५ ‘इषे स्वोर्जे ‘त्वेति ‘मन्त्रस्त्रानं ‘मित्रस्सुवपर्ण’ इति प्लोतं ‘तेजो वत्सव’ इति वस्त्र ‘सोमस्य तनूर’ सीत्युत्तरीयं भूतो भृते’ वित्याभरणं “अमिं दृतमित्युपवीतं पञ्चभ्यो मूर्तिभ्यः संयोज्य ददाति । पूर्वव- लाद्याचमन पुष्पगंधधूपदीपान् दत्वा ‘अथावनीद’ मिति मण्डलं करोति । 2 अलङ्कारासनम् तथा हविः पात्राणि संशोध्य आदित्यं भास्करं सूर्य मार्ताण्डं विवस्वन्तमिति , भोज्यासनम् " पात्राधिदेवमाराध्य पुष्पादीन् संशोध्य ‘देवस्यत्वे " त्याज्येनाभि- पाये ‘पात्रे’ व मृतोपस्तरण ‘सीति हवींषि प्रक्षिप्य अथ फलगुडोपदं- शादीन गायत्र्या क्षिप्त्वा अन्नसूक्तेनाभिमृश्य ’ यत्ते सुसीन’ इति घृतमात्रान्य ’ सुभूः स्वयं भूरिति विष्णवे सर्वं हविर्निवेद्य ‘हिरण्यगर्भ’ इति पुरुषाय पायसं ‘इह पुष्टि मिति सत्याय कुसरं ‘समाववर्ती ’ त्यच्युताय गौल्यं ’ त्रीणि प’ देत्यनिरुद्राय यावकं हविः निवेद्य देवीभ्यामृषिभ्यां निवेद्यामं परिषिच्य अतो देवादिना हुत्या आलयगतेभ्यो देवेभ्यः ’ चतसृभिर्मूर्तिभिर्हुत्वा ⭑ 5 अमिं विसृज्य द्वारपालेभ्यो विमानपालेभ्यो लोकपालेभ्योऽनपायिभ्यः होम: तत्तन्नाम्ना प्रणवादि नमोन्तं पुष्पान्नयुतं बलिं तत्तत्प्रदेशे क्षिप्त्वा बलिशेष पीठस्य दक्षिणे पार्श्वे ‘भृतयक्षपिशाचनागेभ्यो बलिं निर्वपामीति निर्वाप्य आचम्य ’ इदं विष्णु रीति पानीयं दत्वा आचमनं पूर्ववद्ददाति । बलिः प्रणाम प्रकार: घृतात्य’ रीति मुखवासं प्रदाय विधिना बलिमाराध्य प्रदक्षिण कारयति । मस्तिष्कं संयुटं महाङ्गं पञ्चाङ्गं दण्डाङ्गमिति पञ्चभिः " प्रकारैः विष्णुसूक्तेनानम्य विष्णुगायत्र्या पुत्राञ्जलिं ददाति । प्रणवेन यथाशक्ति दक्षिणां दत्वा द्वादशाक्षरेणा- ष्टाक्षरेण प्रणम्य प्राणायामं जप्त्वा देवं बेरे समारोपयेदन्त्यवेलायामिति’ विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपो के ज्ञानकाण्डे नित्यार्चनाविधानं नाम सप्ततितमोऽध्यायः ॥ •

1. A, M. ग. खानमित्येव 2 ८. पात्रेष्वाराध्य 3. छ अमिधायैत्येव 4. छ. पाने अमृतोपस्तरणमसीति हविः प्रक्षिप्य 5 m मूर्तिमन्त्र : हुत्वा 6. छ. प्रकारैरानम्य सहस्रशीर्षा - दिना स्तुत्वा विष्णुगायच्या पुष्पाञ्जलिं दत्वा द्वादशाक्षरेवा प्रणम्य प्राणायामं जत्वा देवं वेरे समारो पयेत् M. द्वादशाक्षरेण प्रणम्य 7. ट, इति काश्यपः 8. ग. इति सप्तदशोत्तरशततमः खण्डः 14१०६ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे ।। अथैकसप्ततितमोऽध्यायः ॥ बलिविधिः अनaल: अथ बलिविधिं व्याख्यास्यामः । सुवर्णरजतताम्राणामन्यतमस्य द्विशतैः शतैः पञ्चाशद्भिः पलैर्वा भुवङ्गस्यार्धसमं तद्भवङ्गबपञ्चभागं कृत्वा त्रिभागं द्विभागं वा बलिपात्रं समवृत्तं तन्मध्ये कर्णिकाकारमष्टाङ्गुल- विस्तृतायतमेकाङ्गुलोन्नतं चतुरङ्गुलायताष्टदलयुतं परितोमित्युन्नतं द्व्यङ्गुलमर्धाङ्गुलं- समवृत्तं तत्पालं कृत्वा प्रस्थाधिकतण्डुलैः पकमन्नं संगृह्य बलिपात्रं प्रक्षाल्य तन्मध्ये रविमण्डलं ध्यात्वा आदित्यं भास्करं सूर्य मार्ताण्डं विवस्वन्तमिति पात्राधिदैवत- माराध्य ‘देवस्य त्वे’ त्याज्येनाभिघार्य पात्रे ’ अमृतोपस्तरणम’ सीत्यन्नं प्रक्षिप्य ‘यत्ते सुसीम’ इति वृतमास्रव्य अन्नं प्रजापतिं ब्रह्माणममृतमयं सर्वभूतमित्यन्नाधिदेवं पूजयित्वा तत्समं मध्ये सुस्थितं सुदृढं सोष्णं द्वादशाङ्गुलैरेकादशाङ्गुलैर्वोच्छ्रयं द्विगुण- परीणाहमूलं तदर्धममं किञ्चित्फुल्लाम्बुजाकारं हस्ताभ्यां बलिं कृत्वा पात्रं रविमण्डलं बलिमम्बुजं स्मृत्वा तन्मध्ये सुवर्णवर्ण रक्तास्यं रक्तनेवं सुखोद्रहं शुकपिञ्च्छाम्बरधरं विष्णुं प्रणवात्मकं किरीटकेयूरहारप्रलम्बयज्ञोपवीतिनं श्रीवत्साङ्कं चतुर्भुजं शङ्ख- चक्रधरमेवं ध्यात्वा योगेशं परंब्रह्माणं परमात्मानं भक्तवत्सलमिति चतसृभिर्मूर्तिभिरा- वाह्य अर्ध्यान्तं पूजयेत् । अन्नबलेरधिदेवो रविः । अर्घ्यबलि: अन्नाभावेऽर्ध्यबलिः । तस्याधिदेवः शशी । तस्मात्पात्रे शशिमण्डलं ध्यात्वा 1 । वसिष्ठं सोमं यज्ञाङ्गमिन्दुं चन्द्रमित्यधिदेवमाराध्य पुष्पादीन् संशोध्याऽर्घ्यं निधाय पूर्ववदेवमावाह्याभ्यर्चयेत् । ’ ब्रह्मा देवानां - हिरण्यगर्भ’ इत्यभिमृश्य ‘देवस्य’ त्वेति तद्बलिं देवाभिमुखे दर्शयित्वा निघाय देवमनुमान्य स्थित्वा अतो देवादीन् जपेत् । पूर्वोक्तलक्षणसंपन्नो बलिधारको वस्त्रोत्तरीयस्वर्णसूत्राङ्गुलीयाभरणहेमपुष्पादिभि - रलङ्कृतः श्रीभूतस्य पश्चिमे देवाभिमुखस्तिष्ठन् ‘सहस्रशीर्षादीन् बलिभ्रमणम् जपेत् । तं शिष्यं " गरुड इति ध्यात्वा पुष्पगन्धाक्षतादिना पूजयित्वा ‘आपो हि’ष्ठेति प्रोक्ष्य ततोभ्यन्तरं प्रविश्य देवं प्रणम्य बलिमुद्धृत्य घण्टां ताडयित्वा ‘उद्यन्त’ मिति जपन् गुरुशिष्यस्य शिरसि स्थापयेत् ।
2. ट, सहस्रशीषीदि 2, 4. गरुडं. । एकसप्ततितमोऽध्यायः 4 } ‘बृहस्पतेर्ध्ना’ इति बलिमादाय शिरसा वहन् ’ “प्रतद्विष्णुः स्तवत इति देवालय प्रदक्षिणं करोति । वितानछत्रापिञ्छध्वजपताकासंघाततत विततं धन- सुषिरादिवाद्यघोषं च कारयित्वा चामरैस्तालवर्हिणैरन्यैव्यजनैर्धूपदीपैरष्टमङ्गलैः हेम- कलशादिपरिच्छदैः परिवृतः कनिक्रदादि जपद्भिर्भकैरनुगतो गच्छेत् । न तिष्ठेत् । शीघ्रं न गच्छेन्न हसेन्न कुप्येन्नाश्रु पातयेत् । नान्यदृष्टिर्युगमात्रेक्षणी भूत्वा प्रथमायां प्रथमं द्वितीयायां द्वितीयं तृतीयायां तृतीयमेवं क्रमेणैकैक चूलिकायमला भे प्रथमावरणे वा त्रिः प्रदक्षिणं कृत्वा ततोभ्यन्तरं प्रविश्य " श्रीमूतवाहनयोर्मध्ये- देवाभिमुखस्तिष्ठन् देवं प्रणम्य विसर्जयित्वा अमितस्थानं प्रविश्य बल्य खण्डयित्वा तत्खण्डं विष्वक्सेनं निवेद्याचमनं दत्वा तस्यालयष्पृष्ठे चरक्यादीनां प्राक्षिप्योदपात्रयुतो भूतपीठं गत्वा ‘भूतयक्षपिशाचनागेभ्यो बलिं निर्वपामीति सर्व पुष्पदनानि प्रक्षिप्य बलिपात्रं प्रक्षाल्याचामेत् । लोपयेत् । विसन्धिष्वन्नबलिरुत्तमं प्रातर्मध्याह्नयोर्मध्यमं मध्याह्नेऽधमं मध्याह्नेऽन्नबलिं न भास्करोदयात्पश्चात् आपञ्चनाडिकायाः आप्रतार्मध्यमास्तमयाच्च पश्चमयामे (१) तत्कालातीते पञ्चविंशतिविग्रहैः देवेशं बल्यधिदेवं च पूजयेत् ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे बलिविधिर्नामिक- “सप्ततितमोऽध्यायः ॥ अर्चनाकाल- विचार: || अथ द्विसप्ततितमोऽध्यायः ॥ अथार्चनार्ह पुष्पाणि । दैविकपैतृकमानुपभौतिक यक्षगन्धर्वासुरराक्षसपैशाचानीति भवन्ति । श्वेतपीतकृष्णरक्तचतुर्वर्णानि त्रिवर्णानि च दैविकान्युत्त- मानि । द्विवर्णानि मध्यमानि । एकवर्णान्यधमानि । रात्रौ अर्चनाई- पुष्पाणि
3. ग. बृहस्पत इति बलिमादाय 2. छ. शिरसि स्थापयित्वा 3. ग. प्रतद्विष्णुरिति 4. क. वितान छत्रपि राच्छादनममेध्वजे त्यादि . 13. श्रीभूतषीशान्तरे A. श्रीभूतावाहनयोः 6. ग इत्यष्टादशोत्तरशततमः खंडः१०८ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे संकुलानि तदा साद्यस्कानि तत्कालो फुल्लानि अर्चने श्रेष्टानि । चम्पकजातिकर्णिकार- पद्ममल्लिकामालतीकुमुदरक्तोत्पलकरवीरनन्द्यावर्तपलाशाशो कतमालकुसुमोरकद्विवर्णव- कुलाम कर्णिकङ्कणिकेत किकुरवकातसीपुन्नागार्जुनकालनन्दाकपित्थभद्रजश्वेति कौदुम्बर- नन्दमाधचीनागवृक्षाल्पायुः कपाकि बहुकर्णदूर्वा रतृणधातुककुम्भानीति दैविकानि प्रा- स्याणि । तरुलताजातान्यन्यानि सुगन्धानि पीतवर्णानि च सर्वाणि । श्वेतानि शान्तिकराणि पीतानि पौष्टिकानि कृष्णानि वशीकराणि रक्तानि द्वेषकराणि । रक्तेषु पद्मोत्पलपलाशाशोकबन्धुकानि पुण्यपुष्पाण्येव माह्माणि नान्यानि । 2 3 विष्णोः प्रियतमं श्वेतं तस्माच्छतगुणा मल्लिका मालती च ततः श्वेतपद्मं तस्मात्कर्णिकारस्ततः जातिस्ततः शतगुणम् । चम्पकं श्रेष्ठम् । श्रीदेव्याः प्रिया मल्लिका । भूमिदेव्याः कान्ता । ब्रह्मणो रक्तानि पद्मपलाशकरवीराणि । रुद्रस्यार्क नीलोत्पलनि- गुण्ड्युन्मत्तमेषद्विकर्णीपट्टिकानि । सूर्यस्य सुवर्चला क्षीरी च । महाकाल्या जपाकोकमाली । कालीदेव्याः द्विकर्णी विष्णोरन्यानां (?) सुवर्णमाली कनकं (?) पत्रेषु तुलसी कृष्ण भूस्तृणं चम् तयोः सहस्रगुणा तुलसी । सर्वपुष्पेभ्यस्तुलसी देवेशस्य प्रियतमा भवति । पुष्पाला भेकुरोक्ताः ‘सर्वेऽङ्कुराश्च स्नपनोक्तबीजानामङ्कुराणि च । अंकुरेषु च तापसाङ्कुरं श्रेष्ठं " तदर्चितमप्येकाब्दं निर्माल्यं नैव भवेत् । तावत्तावत्प्रक्षाल्यार्चयेत् ! ‘अशोकमन्त्रिबोधिनीनामङ्कुरश्च तथैव मासमर्चने योग्यः । 6 सौवर्णैर्मुक्तामणिभिश्चार्चने फलमनन्तम् । ततोऽधिकानि नैव पुष्पाणि । तेषां निर्माल्यत्वं च जात्वपि न विद्यते । तस्मात्तानि पुनः पुनरर्चने सुवर्णपुष्पाणि 8 ‘योग्यानि । 9 अथत्याज्यानि च वक्ष्यामि । ’ जपाकिंशुक कुसुंभकनकको कमालीचतुर्भुज- त्यान्यपुष्पाणि 10 1 सूर्यानन्दानां पुष्पाणि पैशाचानि वर्जयेत् । कुरण्डमण्डकप्रामीली- सुकर्णानां पुष्पाणि चंडाल " पुल्कसाद्यन्त्यजातिसमीपस्थानि यत्न विकसितभमच्छिन्नभुन विशार्णसमुत्पाटित " सलेपकाजिगर्जितान्यगन्धपूतिगन्धानि
4. अत्र वकोशे किश्चिदसङ्गतं प्रकरणान्तरस्थं दृश्यते । 2. छ. करं श्वेतं करवीर B. क. रुद्रस्यालोक चकमालि | 4 G सर्वो यकराच 5. छ. म तापसांकुरः श्रेष्ठः सोचितोऽपि 6. म. किशोरक 7. छ. श्रेष्ठानि 8. ग. इत्येकोनविंशोत्तरशततमः खण्डः 94 किंशुक- कुसुंभकर्णमाली 10. B. पुष्पसलाद्यन्य 11. छ. सलोपकाबीक किबीकन्यागन्धः ! द्विसप्ततितमोऽध्यायः १०९ भस्माक्षिप्तानि जलजातानि सुगन्धानि जले क्षिप्तानि निर्माल्यस्पृष्टान्ये काहातिक्रान्तानि ’ नराघातानि नरैरशुद्वैः स्पृष्टानि च त्याज्यानि । षट्पदाघातानि न त्याज्यानि । जलजातान्येकाहातीतानीति केचित् । सकण्टकानि राक्षसानि । भिन्नछिन्नानि याक्षाणि । उत्पादितान्यासुराणि । गृहीतपरिशीणीनि भौतिकानि । एकरा लोषितानि गान्धर्वाणि । अशुचिस्पृष्टानि विद्याधरीयाणि । तस्मादेतानि सम्यम्वर्जयेत् । पादौ प्रक्षाल्याचग्य ‘नमो वरण’ इत्येकं सोमायैकं हरिपल्यै चैकं पुष्पं विसृज्य शुद्धे पात्रे देविकान्युक्तानि पुष्पाणि गृह्णीयात् । पात्रालाभे चोत्तरीयं गृहीत्वा तानि गृहीतव्यानीति केचित् । वस्त्रेण हस्तेन वा न गृह्णीयात् । त्याज्यानि परिहृत्य प्राह्माणि गृहीत्वा तदुपरि पात्रेणाच्छाद्य पुप्परक्षकायाप्येकं पुष्पं विसृज्य ‘प्रतद्विष्णुरिति देवालयं प्रविश्य निर्माल्यासंकरं न्यसेत् । पुष्पाहरणप्रकार: देवार्थमुक्तद्रव्याणामाधावं प्रधानम् । तत्सर्वार्थसाधकम् । पुष्पालामे तदा- धावेनार्चनं कुर्वन्ति । अर्चको देवेशस्य देव्यांकपात्रेण अन्ये- पुष्पप्रतिनिधिः नान्यस्मिन् पुष्पाणि संगृह्य गन्धादिसंभारांश्च संभृत्य द्वारदेवान् गरुडविष्वक्सेनौ त्रयोदशविग्रहैरभ्यर्च्य पूर्ववात्रिंशद्विमहैः कौतुक बिम्यस्य यथालाभै- विग्रहैरुत्सवस्याचयाश्चार्चनमारभेत् ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपोक्त ज्ञानकाण्डे ग्राह्यत्याज्यपुष्पविधिर्नाम " द्विसप्ततितमोऽध्यायः ॥ || अथ विसप्ततितमोऽध्यायः ॥ अथातो विग्रहाः । पूजाङ्गोपचारा विग्रहा इत्युच्यन्ते । द्वात्रिंशन्नवविंशतिः सप्तविंशतिस्त्रयोदशाष्टौ षडिग्रहा इति समृर्तार्चनस्योपचाराः षड़िधा भवन्ति । तेषामादौ प्रधानमावाहनं सामान्यमुद्वासनमन्ते च । आसन्न - उपचार- निर्वाचनम् स्वा गतानुमानपाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीर्ध्याचमन स्नानलो तवस्त्रोत्तरीयाभरणयज्ञोपवीतपाद्या
5. क. कराहतादि 2. म. पत्रेण 3. ग, इति विंशोत्तरशततम: खण्ड:११० श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे चमन पुष्पगन्धधूपदीपहविःपानीयाचमनमुखवासबलिप्रणाम पुष्पाञ्जलिस्तुतिदक्षिणा इति द्वविंशद्विग्रहाः । तथा आसनाद्याः प्रणामान्ताः नवविंशतिविग्रहाः । मुखवासान्ताः सप्तविंशतिविग्रहाः । तथा अर्ध्याचमनान्ते पुष्पाञ्जलिनमस्कारान्ताः त्रयोदशविग्रहाः । पाद्यार्थ्याचमनःताः तथाष्टविग्रहाः । पुष्पाद्यर्थ्याचमनान्ताः षडिग्रहाः । इत्येतेषामाद्यमा- वाहनम् । तदुद्विविधं भवत्यचलं चलमिति । यथा बरण्यामनलः सर्वव्याप्येकत्र मथनादुज्ज्वलति तथा निष्कलं विष्णुं सर्वव्यापिनं ध्यानमथनेन हृद्याविर्भूतं तेजो भास्वरं भक्त्या सकलं सङ्कल्प्य अचले ध्रुवबेरे कृतं यत्पूर्वमावाहनं तदचलम् । तस्मादेवसकलम् । ध्यानेन चले कौतुकबिम्बे नित्यं यत्क्रियते तच्चलम् । यद्ध्रुव- बेरात्प्रणिधिजले पूर्ववद्ध्यात्वा तज्जलं कौतुकबिम्बस्य मूर्ध्नि तत्प्राणशक्तिरिति स्त्रावण - मावाहनम् । पुष्पदर्भकुशेप्वेकं पीठान्ते न्यस्य तत्रासीनं देवं ध्यायेत्तदासनमिति । विग्रहस्याभिमुखीकरणं स्वागतम् । अर्चनमेतद्गृहाण प्रसीदेति याचनमनुमानम् । पादप्रक्षालनायेति पादयोर्जलस्रावणं पाद्यम्। आचमनायेति दक्षिणहस्ते कूर्चेन तोयदानमाचमनम् । मूर्ध्नि दैविकपुष्पाणि सर्वाणि न्यस्य पादयोः पीठे परितो दक्षिणादि भुजयोः चक्रशंखयोश्च सन्न्यशेत्पुष्पम् । चन्दनकोष्ठादीन् जलेन पेषयित्वा मौलिललाटहृदयभुजेपु नाभेरूर्ध्वे सर्वत्र वा समालेपयेद्गन्धम् । गुभ्गुलुकोष्ठ गुरुचन्दनबिल्ववनशर्कराद्राक्षागुलाद्यैः सुगन्धधूमैः घृतमित्रैर्यथालाभैश्च- तुर्दिक्षु धूपयेदधूपम् । पिचुवर्तियुतं ‘घार्त तैलं वा दीपं पार्श्व दीपयेद्दीपम् । अष्टाङ्गुलोच्छ्रयाः त्र्यङ्गुलोच्छ्रयाः यथालाभोच्चछ्रयाश्चोत्तममध्यमाधमदीपाः । कुडुब- संपूर्णानि पञ्च त्रीणि द्वे वा तथार्घ्यद्रव्यैरापूर्य ललाटान्तमृद्धृत्यार्घ्यं दद्यादर्घ्यम् । तस्यालाऽक्षतं कूर्चेन तोयदानं वा । पूर्ववदाचमनम् । 1 3 स्नानं च द्विविधमभिषेकोऽभ्युक्षणमिति । प्रातर्बिम्बशुध्यर्थमभिषेकम् । पूर्वमेव कृत्वार्चनाक्रमभ्युक्षणं च कुर्यात् । मध्याह्नेऽभ्युक्षणमेव । रात्रौ स्नानद्वयं न कुर्यात् । अरूपेऽर्चनेऽभ्युक्षणमेव । वर्णयुक्ते बिम्बे द्विविधस्नानम् बानं न विधीयते ।
6. छ. वियमभिमुखीकरणं (?) 2, छ. सर्व 3. ग. वार्क्ष म. घृतेन तैलेन दीपम् वाभरणादि तिसप्ततितमोऽध्यायः १११ ततो बिम्बं धौतेन क्स्त्रेण विमृजेल्लोतम् । सूक्ष्म दुकूलपट्टेनान्येन बाससा वा आच्छादयेत्तद्वखम् । तथा तेनैवोत्तरीयं च । किरीटकेयूरहार- प्रलम्बकटिसूत्रो दरबन्धनाद्यैराभरणैः सौवर्णैर्मुक्तामणिमयैर्वा अलड्- कुर्यादाभरणम् । तदलाभे पुष्पाणि तत्तदङ्गेषु योजयेत् । सौवर्ण तान्तवं वा उपवी- तम् । नित्यार्चनायां प्लोतवस्त्रोतरीयोपवीता नामलाभे अङ्कुरदर्भ कुशपुष्पाणामन्यतमं वा दत्वा तथा पाद्याचमनपुष्पगन्धधूपदीपांश्च दद्यात् । देवं ध्यायन् तत्तद्रव्या- णामलाभे प्रतिनिधिं वा सङ्कल्प्य पृथक् पृथक् दत्वा नमस्कारं च कुर्यात् । ततो विधिना पक्कानि शुद्धान्नपायसनुसरगौल्ययावकानीति पञ्चविधानि हविर्विभागः हवींषि अभिघार्य पृथक् पृथक् पात्राणि प्रक्षाल्य एकपालं वाभिघार्य स्थालीषु चतुर्भागं विना ‘त्रित्रिभागानि हवींषि ‘पात्रपूर्ण प्रक्षिप्य उपरि पुष्पमेकं सन्यस्य सर्वालाभे शुद्धान्नं वा यथाभागोपदंशघृतगुलदधिफलैर्युतं प्रभूतं हविर्देवेशाय निवेद्य तत्कालेऽमावभूर्तार्चनं च कुर्यात् । आलयस्य दक्षिणेs- झिकुण्डे चुल्लयां वामिं परिषिच्य उत्कुटिकासनमासीनः साज्यं चरुमतो देवादिना मूर्तिमन्त्रैश्च देवेशाय हुत्वा तदालयगतपरिषदेवेभ्यो जुहुयादेतदुत्तमम् । देवेशाय देवीभ्यामर्चकमुनिभ्यां मध्यमम् । देवेशायैवाधमम् । वस्त्रोत्पूतं शुद्धं शीतलं स्वादु सुगन्धितं वारि पात्रे पानीयं दत्वा आचमनान्ते कर्पूरजातीफलैल्लवङ्गसहितं ‘सक्रमुकं ताम्बूलं दद्यान्मुखवासम् । विधिना बलिमाराध्य देवमनुमान्य बलिमुद्धृत्य प्रदक्षिणं कारयित्वा विष्णुसूक्तेन मस्तिष्कादि पञ्चप्रणामांश्च कुर्यात् । पञ्चप्रणामाः देवं ध्यायन् ‘मस्तकेऽञ्जलौ न्यस्ते स मस्तिष्कप्रणामः । हृदयेऽञ्जलिपुटे 5 न्यस्ते स संपुटः । हृदयेऽञ्जलिं विन्यस्यान तशरीरे स महाङ्गः पाणीव्यत्यस्यैवं स्वस्तिबन्धनं कृत्वा पादाङ्गुलिभ्यां जानुभ्यां ललाटेन च पञ्चाङ्गैः भूमिस्पर्शने कृते स पञ्चाङ्गः । पादौ हस्तौ प्रसार्याधोमुखं भूमौ दण्डवच्छयिते स दण्डाङ्ग इति प्रणामः । अष्टाक्षरेण मन्त्रेण पुष्पाञ्जलिं दत्वा पुरुषसूक्तपूर्व वैष्णवैः ऋग्यजुस्सामा- थर्वभिः यथाकामं संस्तूय रखं सुवर्ण मुखवासं वा दक्षिणां दत्वा यथोक्तहोमान्ते-
7. द्विविभागानि . . पात्रे छ. म पात्रेइतिनदृश्यते. 3. क्रमुकफलं B. 4, मस्तिष्के छ. 5. भानतशिराः 5.११२ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे अमिमाहवनीयाद्गार्हपत्ये समारोपयति तथा कौतुकबिम्बाकोरे देवं संमारोपयति । ध्रुवकौतुकसंयुक्ते प्रातरावाहनं कृत्वा रात्रिपूजान्ते’ विसर्जनमाचरेत् । 1 एकबेराने तरुणालये च तावावाहनविसर्गे प्रतिषिद्धौ । पाद्यादिभिरर्चयेत् । प्रातरचितानि पुष्पाणि उद्यासनान्ते रात्र्यन्ते वा निर्माल्यानि भवन्ति । तावत्पीठे न्यस्त पुष्पाणि नोद्धरेत् । उपर्युपरि पुण्पन्यासं कुर्यात् । विम्बेऽर्चितानि पुष्पाण्यादाय पीठे न्यस्य मध्याह्ने पाद्याद्यैः सर्वैः साये स्नानप्लोतैर्विनान्यैरुत्तमम् | अर्ध्याद्यैरुपवी- तान्तैर्विनान्यैर्विग्रहैः मध्यमे चाधमे च । हविष्यलब्धे त्वर्ध्याचमनान्तैरर्चयेत् । त्रिकाला चनायुक्ते रात्रिपूजान्तेऽर्चनापरिसमाप्तिः । तदैव विसर्गः ३ । स्थण्डिले चावाह्यार्चनान्त एव विसर्जनम् । 3 ‘अर्चनाकाले रार्वे प्रतिलोमा वेददूषकाः पाषण्डिनोप्यदृश्याः । " तस्मात्मच्छ - नपटं कृत्वा देवस्य दक्षिणे वामे वा तिष्ठन् एकजानुना असीनो वा बिम्बस्य यथार्ह - मर्चको मौनी नित्यार्चनमारभेत । प्रतीपगायानो वा न कुर्यात् । अभिमुखे द्विजानुभ्यामासीनस्तिष्ठन् वा तत्तद्विम्बार्हकं स्वपनं कुर्यात् । विमानार्चनायामेव द्वात्रिंशद्विग्रहा नवविंशतिविग्रहाश्च । लब्धे हविषि सर्वत्र सप्तविंशतिविग्रहाः । हविष्यलब्धे त्रयोदश विग्रहाः । कलशैः स्वपनान्तरेऽष्टौ विग्रहाः । होमे षडिग्रहाः । देव दृष्टा ‘विष्णवे विग्रहनिर्णयः नम’ इति पुष्पपत्रादीनामेकं विसृज्य शिरस्यञ्जलिं कुर्यादेतौ द्वौ विप्रहौ । तथा } ‘केवलनमस्कार एको विग्रहः । पूर्वेषामशक्तानामेतौ विधीयेते । इति श्रीवैखानसे काश्यपोते ज्ञानकाण्डे उपचारनिर्णयो नाम " विसप्ततितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ चतुस्सप्ततितमोऽध्यायः ॥ सुभोगयुक्ता भूमिरेतद्विधिर्विमानं देवरूपं प्रतिष्ठासंस्कारः " सम्यगचकः सुध्यानावानाद्युपचारा यथोक्ता मन्त्राः पूजांगद्रव्याणि तैर्यथोक्त- अर्चनाङ्गानि
8. मं. उद्वासनमाचरेत् । 2. B. समाप्तिरित्येव थे. मं. उद्वासना. 4 म एवमर्चना- काले 5 छ तत्तत्मात् 6, 4. स. नमस्कारात् ग इति एकविंशोत्तरशततम: खण्ड: 8. A. तरप्रतिष्ठा 9. छ. सम्यगचैकस्तु चतुरसप्ततितमोऽध्यायः ११३ प्रयोगमर्चनमेतेषां पुरस्सरा भक्तिरित्येतै: ’ संपूर्ण ‘साकलमर्चनमित्याहुः । स्थान- कासनशयनेषु मत्स्यादिप्रादुर्भावेष्वन्यदेवेषु च यत्र विशेषो नैवोस्तल सर्वलाय विधिः ‘सामान्यः । विष्णोः पञ्चमृर्तिमन्त्रैरन्येषां चतुर्मूर्तिनाम मंत्रैरावाहनाद्युपचा रान् करोति । द्विजातरतन्द्रितो देवेशस्यार्चनं भक्त्या नित्यं तद्वेरे कुर्यात् । बेराभावे कूर्चं निधाय देवं ध्यायन् जले वाचनमारभेत् । अथा- वाहनाद्यर्चने मूर्तिमन्त्रान ‘विष्णुं पुरुषं सत्यमच्युतमनिरुद्ध’ मिति मूर्तिमन्त्रकमः विष्णुं देवेशं, ’ श्रियं धृतिं पवित्री “प्रमोदायिनी’ मिति श्रियं ‘हरिणी, पौष्ण, क्षोणी मही’ मिति हरिणीं, ‘मार्कण्डेयं पुण्यं पुराणममित ‘मिति मार्कण्डेयं, "

106 पद्मापितरं धातृनाथं ख्यातीशं भृगु’ मिति भृगुं ‘ब्रह्माणं प्रजाप । पितामहं हिरण्यगर्भ’ मिति भितपार्श्वे दक्षिणतो ब्रह्माणं, ‘गङ्गाधरं वृषभवाहनमष्टमूर्तिमुमापति’ मिति बामे रुद्रं, द्वारेषु ’ धातारं दमिनं सनिलं ‘गवय ‘मिति दक्षिणकवाटे धातारं, ’ विधातारं कीनाशं “मुरुडं ‘न्यर्णमिति वामे विधातारं, "” भृतिं भुवंगमुत्स पीठ’ मिति भृतिं दक्षिणे, ‘पतंगमुत्करमुपदानं कपर्दिन’ मिति पतंगं वामे, ‘पतिर बल्लिदं मध्यगं “मंखण मिति पतिरं दक्षिणे, ’ वरणं तेजास्वनं दंशिनं तरस्विन’ मिति वरणं वामे । मणिकादिद्वारपालानन्यान् परिवारदेवानपि यथोक्तस्थाने ‘मणिकं महाबलं विमलं द्वारपाल’ मिति मणिकं, ’ सन्ध्यां प्रभावती ज्योतीरूपां दृढव्रता " मिति सन्ध्यां ‘तापसं सिद्धिराजं सर्वदोषविवर्जिनं सहस्राश्वमेचिन मिति तापस, “शातातपं तपोयुक्तं सिद्धिदं सर्वदर्शिन’ मिति वैखानसं, ‘किष्किन्धं बहुमर्द बहुसेनं दृढव्रत’ मिति किष्किन्धं, तीर्थमुद्राहकं सर्वयोग्य ’ ’ मुदावह ‘मिति तीर्थ, ‘इन्द्र शचीपतिं पुरुहूतं पुरन्दर’ मितीन्द्रं ‘अग्निं जातवेदसं पावकं हुताशन’ मित्यभि, ‘यमं धर्मराजं प्रेतेशं मध्यस्थ’ मिति यमं, आरंभाधिपतिं निऋर्ति नीलं सर्वरक्षो- धिपति’ मिति निऋति, ‘वरुणं प्रचेतसं रक्ताम्बरं यादस्पति’ मिति बरुणं, ‘वासुं . , 10.क. भूतीसं

1. इत्येके इति A का दृश्यते. ‘म घ. सकलार्चनं 3. ग. समान: 4. म. जसेम बार्चनमाचरेत् ग. इति द्वाविंशोत्तरशततमः खण्डः 6. प्रमोदामिनी मितिमुद्रितमंत्रपाठः 7. सं. पा. मन्धदं 8. मूरुण्डं गन्धर्वमिति प्रायिकः पाठः 9 न्यर्णकं मन्त्रपाठः 11. B. वंखरं मं. पा. पंखनं 12. मं. पा. मुनिपत्नीमित्यधिकः पाठः शातातपं तपोयुक्तं सिद्धिदमिति मन्त्रपाठः 14 अनन्तरं प्रदर्श्यमानाः सर्वे भाव्यपाठा ह. 16 13, विलनसं११४ श्रीवैखानसे भगवच्छाले काश्यपज्ञानकाण्डे जवनं भूतात्मकमुदान’ मिति वायुं ‘कुबेरं धन्यं पौलस्त्यं यक्षराज’ मिति कुबेरं ‘ईशानमीश्वरं देवं भव’ मितीशानं, ’ आदित्यं भास्करं सूर्य मर्ताण्डं विवस्वंत मित्यादित्यं ’ अङ्गारकं वक्रं रक्तं धरासुत’ मित्यङ्गारकं, ‘सूर्यपुत्रं मन्दं रैवत्यं शनैश्वर ‘मिति सूर्यपुत्रं, ‘पीतवर्णं गुरुं तैष्यं वृहस्पति ’ मिति बृहस्पतिं, ‘बुधं , J श्यामं सौम्यं श्रविष्ठज मिति बुधं, ’ शुक्रं भार्गवं काव्यं परिसर्पिण’ मिति शुक्रं ’ नलिनीं जाह्नवीं गङ्गां लोकपावनी ‘मिति गङ्गां ’ वसिष्ठं सोमं यज्ञांगमिन्दुं चन्द्र मिति चन्द्रं ’ भवं शर्वमीशानं पशुपतिमुग्रं रुद्रं भीमं महादेव ’ मिति भवं, ‘जग- द्भुवं यजद्भुवं विश्वभुवं ‘रुद्रभुवं ब्रह्मभुवं भुवद्भुव मिति सुब्रह्मण्यं, " पुरुषं सत्य- मच्युतमनिरुद्धमिति पुरुषं, ’ धात्रीं महोदरीं रौद्री महाकाली’ मिति धात्रीं, भूज्र्ज्येष्ठायिनी भुवज्र्ज्येष्ठायिनी सुबज्यैष्ठायिनीं कलिराजायिनीं कलिपत्नी’ मिति ज्येष्ठां, ’ दुर्गा कात्यायनी वैष्णवीं विन्ध्यवासिनी’ मिति दुर्गां, ‘कुण्ठिनीं नन्दिनीं धरित्रीं रजितप्रिया’ मिति कुण्ठिनीं, ’ ग्रन्थिनीं वेगिनीं प्रजायां प्रवाहिणीमिति प्रन्थिनी ‘कृच्छ्रिणीं शाखिनीं वाहिनी योक्तिणी मिति कुच्छ्रिणीं, ‘कुण्ठिनीं जारिणीं छर्दिनीं प्रवाहिणी ’ मिति कुण्ठिनीं, ’ विकारिणीं दामिनी “बैसिनीं विद्युता ‘मिति विकारिणी, ‘दद्रुगमिन्दुकरां’ सौमनसीं प्रविद्युता’ मिति ददुणीं, इन्द्रियविकारिणीमर्वतीं गङ्गावाणी सृजन्ती मितीन्द्रियविकारिणीं, तथा भृगुं संभूतीशं मरीचि शोचिष्मन्तं पौर्णमासभृत ‘मिति मरीचि, क्षमाधवं पुलहं ‘कर्दमं महाधृति’ मिति क्षमाधवं, ‘पुलस्त्यं प्रीतिभर्तारं सुशङ्करं ‘दांतोनिराज्य मिति पुलस्त्यं, ‘सिद्धिदं निष्कसूनुं सन्नतीशं क्रतु’ मिति ऋतु, ‘ऊर्जापतिं राजपूर्वं वसिष्ठं वाक्पति ‘मिति वसिष्ठं, ‘अत्रि नियामकं सत्यनेत्रगुरुमनसूयापति” मित्यलिं ‘गविष्ठं त्रैष्टुभ’ ‘मिभ्यमाकाश’ मिति गविष्ठं, ‘असुं समीरणं वायुं पृषदश्व’ मिति वायुं, ‘वीतिहोत्रं आभुरूण्यं शुद्धमग्नि’ मित्यमिं, पवित्रममृतं तोयं गह्वर’ मिति तोयं, हरिणीं पूर्ववत्, " सिद्धिं विश्वां भृगुपत्नीं सरस्वती ’ मिति सरस्वतीं श्रियं पूर्ववत्, ‘न्यक्षं “अधित्यकं पीवरमार्थक’ मिति न्यक्षं, ‘विवस्वन्तं भरतं विश्व- 1.A. ब्रह्म भुवं रुद्रभुवमिति व्यत्ययेनः 2 पुरुषं परमपुरुषं पुरुषात्मकं धर्ममयं 3. वैसिनी 4. इन्छुक 5. A. कर्दमार्य, 6. वशंकरं. 7 दान्तिनोराजं 8 सिद्धिराज
2. अनसूयावरं 10. गुह्यं 11 वाग्देवीमिति सिद्धिमितिस्थाने 12. B. बाधेत्यकं… • चतुरसततितमोऽध्यायः १५५ कर्माणं मरीचिमन्त’ मिति विवस्वन्तं मित्रं ‘सत्वरं हविष्मन्तं रमणक’ मिति मिलं, क्षत्तारं महीधरमु रोहं शेवधि’ मिति क्षत्तारं, ‘हवीरक्षकमामेयं शव पचन्त’ मिति हवीरक्षकं, ‘संवैश्वरं जगन्नाथं चामुण्डं सर्वतश्चर’ मिति चामुण्डं, ‘ब्रह्माणी पिङ्गलां गौरीं सर्वतोमुखी मिति ब्रह्माणी, ‘सरित्प्रियां विश्वरूपामुद्रां गणेश्वरी मिति सरिप्रियां, ‘वैशाखिनीं ‘खण्डिनीं गायत्री षण्मुखी’ मिति षण्मुखीं ‘विश्वगर्भा विषोर्मणी कृष्ण रोहिणी ‘मिति विश्वगम, ‘वाराही वरदामुर्वी वज्रदंष्ट्रिणी ‘मिति वाराही, ‘जयन्ती कौशिकी मिन्द्राणां घनाघनी ’ मिति जयन्ती, काली ‘नालिक- दंष्ट्रीं ‘विषहां वेदधारिणी मिति कालीं, ‘पुप्परक्षकं हरितमधिवासं फुल्ल’ मिति पुष्परक्षकं, ‘बलिरक्षकं ‘दण्डं “सर्वदं सम ‘मिति बलिरक्षक, ‘विष्वक्सेनं शान्तं हरममित ‘मिति विष्वक्सेनं, ‘श्रीभूतं वेतवर्णं वैष्णवं मुखपालिन ‘मिति श्रीभूतं, गरुडं पक्षिराजं ‘सुवर्णपक्ष खगाधिप ‘मिति गरुडं, ‘वक्रतुण्डमेकदष्टं विकटं विनायक’ मिति वक्रतुण्डं, " शेषं सहस्रशीर्ष नागराजमनन्त’ मिति शेषं, ‘सुदर्शनं चक्रं सहस्रविकचमनपायिन’ मिति सुदर्शनं, ‘जयमत्युच्छितं धन्यं ध्वज’ मिति ध्वजं, ‘पाञ्चजन्यं शङ्खमंबुजं विष्णुप्रियमिति पाञ्चजन्यं, ‘यूथाधिपं नित्यमुत्रं महाभूतमिति यूथाधिपं पाकोर्जुनं हस्तमगमक्षहन्तं " विष्णुभूतयुत’ मिति पाकोर्जुनं चैवं परिवारदेवानावाह्याभ्यर्चयेत् । ’ 96 एवमेव हौत्रशंसनेऽप्यादिमूर्तेर्विष्णोस्तद्देव्योश्च तत्परिषदेवानां मार्कण्डेया- यक्षहन्तान्तानां च क्रमादावाहनं कुर्यात् । अनन्तशयनप्रतिष्ठ। चेद्विष्णु’मनन्तशयनमनादिनिधनममित महिमानमत्यन्ता - मित्यनन्तशयनं देवं ब्रह्माणं चक्रं शङ्ख च पूर्ववत् । ‘असिं कुन्तात्मकं तृप्तिदं तीक्ष्णधार ‘मित्यसिं, ‘गदां सुसंगतां दिव्यां कौमोदकी ‘मिति गदां, ‘धनुर्वरं कामुकै वरायुधं शार्ङ्ग मिति धनुरित्यनन्तशयने विशेषः । अन्यपरिवार - देवानां पूर्ववत् । पञ्चमूर्तिप्रतिष्ठा चेदचनायां प्रादुर्भावानां च तत्तत्प्रतिष्ठायांमेव तत्तन्मूर्ति- .

• 1. हित्वरं. 2. शिखंडिनी. 3. नालिकदंष्ट्री, 4 वृषभवाहनां. 5. दंडयं. 6. B. सर्पजं, 7. सुपर्ण 8. नागराजं सहस्रशीर्ष मनन्तं शेषं 9. पाक्कोर्जुनं 10 अक्षहं.११८ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे यथाशक्त्युपदेशाद्यैर्युक्तं हविः । द्वात्रिंशति के भूतमेव हविर्निवेदयेत् सप्तविंशति के अन्यदिति । विशेषश्च हविर्द्विविधो भवति प्रभूतं महाहविरिति । तथैवोपदेशाद्यैर्युक्तं द्विद्रोणादिशतप्रस्थान्तं प्रभूतम् । नानाविधैरुपदंशैः घृतगुडदधिफलादिभिः संयुक्तं द्विशतप्रस्थादि प्रत्येकं सहस्रप्रस्थान्तं नवविधं महाहविः । विशेष- प्रभूत महाहविषी पूजायां प्रभूतं काम्यके महाहविः कुर्यात् । प्रभूते महाहविषि चालयावरणे ब्रह्मसूत्राद्दक्षिणे यद्दिग्विमानद्वारं तदिङ्मुखं पादहीनायतविस्तारे विष्टरमासं ( नं?) न्यस्य तत्र देवेशं संस्थाप्य मण्डलमुपकल्प्य त्रीहिींस्तण्डुलांश्चावकीर्य कदली- पत्राणि प्रक्षाल्यास्तीर्य ’ हविष्मन्त’ मिति घृतेनाभिघार्य पात्रेषु हविः प्रक्षिप्य बहनं बहुपदेशाद्यैर्युक्तं घृतगुडदधिफलैर्युक्तं निवेद्य पानीयाचमनं दत्वा ताम्बूलं मुखवासं च निवेद्यालङ्कृत्य देवं प्राणस्थाने स्थापयेत् । सर्वहविःपात्रेषु शिष्टमन्नं सर्वं पूजका गृह्णीयुः । पात्रशिष्ट- विनियोग: निवेदितस्य विनियोगः यथा गुरोरुच्छिष्टं पुत्रशिष्याणां भोज्यं तथा सर्वस्य रक्षितुः सौम्य भूतैः सर्वव्यापिनो विष्णोः जगद्गुरोर्निवेदितमन्नाद्यं विश्वं चातुर्वर्ण्यानां भक्तिमतां सर्वेषां भोज्यम् । अन्येषामपि सौम्यदेवानां तत्पूजकानां तद्भक्तानां भोज्यम् । रुद्राद्यन्यक्रूरदेवानां निवेदितं तत्पूजकानां तद्भक्तानामप्य- भोज्यमेव । तस्मादेतत्सर्वं जलेप्वमौ वा क्षिपेत् । यावत्तण्डुलै : विष्णोर्हविर्दत्तं तावद्वर्ष- सहस्राणि विष्णुलों के महीयते । यद्यत्कामेन देवेशस्य हविर्दीयते तत्सर्वमचिरादेव लभेत इति विज्ञायते ॥ हवन- फलप्रसा इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे हविर्निवेदनविधिर्नाम पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ षट्सप्ततितमोऽध्यायः ॥ अथ नवविधमर्चनम् :- अधमं मध्यममुत्तममिति त्रिविधं भवति तदेकैक त्रिधा कृत्वा नवधा भवति । उत्तमे विमानादौ सर्वमुत्तममेव कुर्यात् । तदुत्तमे न्यूने कृते कर्तुर्महान्दोषो भवति । न्यूनेऽप्यधिकं कार्य श्रेष्ठमेव । तस्मान्यूनेऽप्यधिकमाचरेत् । प्रातर्मध्याह्नयोर्द्वावेवैको वा रात्रौ चत्वारो विधानम्

1. ग. चतुर्विंशत्युतरशततमोऽध्यायः । 1 षट्सप्ततितमोऽध्यायः ११९ द्वौ वा सन्ध्यादीपाः त्रिषु कालेषु पूर्ववदचनं प्रातर्मध्याह्नयोः यथालाभो पदंशादि - युक्तमाढकतण्डुलैः पकं हविर्देवेशस्य मध्याह्ने वा तद्देव्योश्च मध्याह्ने प्रस्थाधिकतण्डुलैः पकं हविरेषां रात्रौ पाद्याद्यर्थ्यान्तैरेवार्चनं धात्रादिद्वारदेवविमानपालद्वारपालैर्युक्तं विष्वक्सेनस्य परिवारदेवस्यैकस्यार्चनमेकोऽर्चको द्वौ वा परिचारकावित्येतैर्युक्तमध- माश्रमम् । एतस्माद्विगुणा दीपास्तथैव त्रिषु कालेषु चाढकं हविर्देवेशस्य मध्याह्ने मूर्तिहोमोऽष्टांगुलिमानान्नचलिर्देव्योः द्विपस्थं हविश्व प्रातर्निशि चार्घ्यबलिः पूर्ववद्- द्वारदेवादियुतं विष्वक्सेनगरुडौ परिवारदेवा वेकोऽचैकः पञ्च चत्वारो वा परिचारकाः यथाशक्ति वाद्यघोषणमेतैर्युक्तमधममध्यमम् । एतन्मूर्तिहोमबलिवाद्य घोषणैर्विना कार - येत् । पूर्वस्माद्दिगुणाः सन्ध्यादीपाः द्वावहोरात्राविच्छिन्नदीपौ विसन्धिषु हविष्पाक- विधौ यथोक्तभागोपदंशवृतगुडदधिफलयुक्तमाढकं हविर्देवस्य पूर्ववन्मूर्तिहोमो ऽन्नार्ध्य- बली च प्रातर्मध्याह्नयोर्देव्यो हविः द्विपस्थं रात्रिपूजान्तेऽध्यामेऽतीते देवस्याचनं द्विप्रस्थं हविर्निवेदनं च यथाविधि मुखवासः तथा द्वारदेवादियुतं विष्वक्सेनगरुडे-. न्द्राद्यष्टदिग्देवादित्या इत्येकादशपरिवारदेवाः तेषां यथालाभमर्चनं बलिदानं च द्वावकौ सप्त परिचारकाः षभिर्वाद्यवादकैरुषःकाले मज्जने चार्चनान्ते भक्तप्रणामार्थं यवनिकोद्धरणं मध्याह्ने हविर्निवेदनबल्युद्धरणे च शङ्खादिवाद्यघोषण’ त्रिप्वेतेषु नैव कालनियतिरेवमेतैर्युक्तमधमोत्तमम् । एतद्दिगुणा दीपाः हविर्विधिनैव यथोक्त- भागोपदंशवृतगुडदधिफलैर्युक्तं द्रोणार्थं हविर्मध्याह्ने प्रातर्निशायामर्धयामे चाढकं हविर्देवस्य विसन्धिषु देव्योर्मध्याह्ने पूजकमुनिविष्वक्सेनानां च द्विप्रस्थं हविः यथोक्तो मुखवासः प्रातर्मध्याह्ने च तथा मूर्तिहोम: द्वादशांगुलमानान्नबलिः निश्ययैबलिः तथैव विष्वक्सेनाद्येकविंशतिपरिवारदेवाः त्रयोचकाः नव परिचारकाच अष्टभिः वाद्य- घोषणं कालः पञ्चनाडिक : मासि मासि श्रवणपूजनमेतैर्युक्तं मध्यमाधमम् । एतस्माद्दिगुणा दीपाः तथोपदंशादिभिर्युक्तं द्रोणार्थं हविः प्रातर्मध्याह्नयोर्निशायामर्धयामे चाढकं हविर्देवेशस्य तद्देव्योस्त्रिसन्धिषु द्विपस्थं मुनिविष्वक्सेनगरुडचक्राणां द्विकाल- मेककालं वा हविः प्रातर्मध्याह्नयोर्विष्णुसूक्तयुतो मूर्तिहोमः तथान्नवलिश्च निश्यर्ध्यबलिः पञ्चनाडिकः कालो यामो वा तत्तद्विमानेषु विष्वक्सेनादिद्वात्रिंशत्परिवारदेवानामर्चनं 1
2. ग. इति १२५ खंडः 2. ग. इति १२६ खंड : 3. म. त्रिष्वित्येव. 4. गं. इति १२७ खंड : 5. ग, इति १२८ खंडः,१२० श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे 3 2 बलिदानं चत्वारोऽर्चका: दश परिचारकाः चतुरसन्धिषु शङ्खकाहला दिवाद्यैर्द्वादशभिः वाद्यघोषणं यथाशक्ति गेयं च श्रवणे द्वादश्योः पर्वणोश्चैतेषु विष्णुपञ्चकेषु विशेष- पूजनमेतैर्युक्तं मध्यममध्यमम्’ । एतद्दिगुणा दीपाः त्रिषु सन्धिषु पूर्ववदुपदंशादिभि - र्युक्तं द्रोणार्धमर्धयामे चाढकं हविः कर्पूरसहितो मुखवासः देव्योः पूर्वकमुन्यादीनां त्रिकालं द्विकालं वा द्विपस्थं हविः प्रातर्मध्याह्नयोरष्टाशीतियुतो मूर्तिहोमो द्वादशाङ्गुल- मानान्नबलिः दिग्देवानां च मध्याह्ने हविर्द्विप्रस्थं तथाष्टचत्वारिंशत्परिवारदेवाः याम एव कालः शीतादिधूपो मासि मासि विष्णुपञ्च केप्वयनेषु च विशेषपूजनं षडर्चका षडूिंशतिपरिचारकाः विंशतिभिर्वाद्यघोणसे तैर्युक्तं मध्यमोत्तमम् । एतद्दिगुणा दीपा : प्रातर्मध्याह्नयोः बहूपदंशादिभिर्युक्तं द्रोणं तथा रात्रावर्धयामे च द्रोणार्थं हविरेला - तक्कोलजातीफलकर्पूरसहितो मुखवास : त्रिसन्धिष्वीकाराद्यष्टाशीतियुतो मूर्तिहोमः द्वादशाङ्गुलमानान्नचलिश्ध देव्योः प्रातर्मध्याह्नयोराढकं " रात्रौ द्विपस्थं मुन्यादीनामिन्द्रा- • दीनां च पूर्ववद्विष्वक्सेनाद्येकपञ्चाशत्परिवारदेवाः विष्णुपञ्चकायनविषुवेषु च विशेष- पूजनमष्टावर्चकाः चत्वारिंशत्परिचारकाश्चतुर्विंशतिभिर्वाद्यघोषणं पञ्चाचार्ययुताभिः रूपयौवनसम्पन्नाभिः द्वादशभिः चतुर्विंशतिभिः त्रिंशद्भिर्वाऽप्सरोभिः त्रिसन्धिषु नृत्तगेयैश्च पूजनं तथैव कालश्वेतैर्युक्तंमुत्तमाधमम् । एतद्दिगुणा दीपाः त्रिसन्धिषु तथा बहुपदेशयुतानि यथाविधि पक्कानि शुद्धोदनपायसकृत्ररगौल्ययावकानि पञ्चविधानि हवींषि तदर्धमर्धयामे च हविः त्रिसन्धिषु वैष्णवमीङ्काराद्यष्टाशीतिविष्णुसूक्तयुती मूर्तिहोमः पूर्ववदन्नचलिर्मुखवासश्च देन्योर्मुन्यादीनामिन्द्रादीनां च त्रिकालं हविः पूर्ववत्तथा षष्टिः परिवारदेवाः पञ्चदशार्चकाः षष्टिः परिचारकाः द्वात्रिंशद्भिः पंचा- शद्भिर्वा वाद्यघोषणं तथाप्सरोभिः नृत्तगेयैश्व पूजनं दशनाडिको यामो वा कालः तथैवमेतैर्युक्तमुत्तममध्यमम् । द्वादशतलं विमानं कृत्वा तत्तत्तले देवेशं प्रतिष्ठाप्य नित्यं सप्तकलशैः स्नापयित्वा नववस्त्रैः सुगन्धिभिः र्गन्धमाल्यैश्चालकस्य यथोक्तमर्चनं कारयेत् । पूर्वस्माद्दिगुणा दीपाः हवींषि च मुखवासमूर्तिहोमान्न बलिप्रभूतानि सर्वाणि पूर्ववदेव विष्णुपञ्चकायन विषुवमासषु नित्यं च विशेषपूजनं महाहविर्निवेदनं च नित्योत्सवं विशेषोत्सवं च कारयेत् । विष्वक्सेना दिसप्तत्ये को तरपरिवारदेवानां च 5
3. ग. इति १२९ खंड : 2, ग, इति १३० खंडः, 3. ग. व्याढकं 4. ग. इति १३१ खंड : 5 इति १३२ खंड : सप्तसप्ततितमोऽध्यायः १२१ सप्तविंशतिविग्रहैरर्चनं नित्यं त्रिसन्धिप्याचरेत् । साष्टशतं त्रिशतं पञ्चशतं सहस्रं वा तथा आराधकाः परिचारकाः द्विशतैः वाद्यघोषणं द्विशताभिर्वा अप्सरोभिः नृत्तगेयवाद्यैश्च पूजनमित्येतैर्युक्तमुत्तमोत्तमम् । एतत्कर्तुमशक्तीनां पञ्चमूर्तिविधानेना- ऽर्चनमुत्तमोत्तममिति विज्ञायते ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे 1 परमतितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ सप्तसप्ततितमोऽध्यायः ॥ अथ पंचमूर्तिविधानं पूर्वं सङ्क्षेपादुक्तं तदेव सविशेषं सविस्तरं व्यत्यास्यामः । विष्णुः पुरुषः सत्योऽच्युतोऽनिरुद्ध इति पंचमूर्तयः । तेषामदिः परमो विष्णुः । यतो धर्मं ज्ञानमैश्वर्यं वैराग्यमिति चतुर्भिर्गुणैः तस्मादादिमूर्तेरव अभिन्नाः पुरुषा- द्याश्चतस्रो मूर्तयः । धर्मेण गुणेन भिन्नः पुरुषमूर्तिः ज्ञानेन सत्यमूर्तिरैश्रयेणाच्युतमूर्ति- वैराग्येणानिरुद्धमूर्तिः । एता मूर्तयश्चतुर्युगाः चतुर्वर्गाः चतुर्वर्णाः चतुर्वेदा: चतुर्वर्ण- समृद्धिप्रदा भवन्ति । आदिमूर्तेरकस्यैव पंचभेदकल्पनं पंचमूर्तिविधानम् । अभिन्न- संकल्पने चैकमूर्तिविधानेऽपि पंचमूर्तिनाभिरेवार्चनं विहितम् । चातुर्वर्ण्यसमृध्यर्थं तस्मात्पंच तिविधानेनार्चनं श्रेष्ठम् । ययैकस्याः कुण्डदिङ्नाममन्त्रैः क्रियाभेदैः पंचधैवाग्निहोत्राहुतिः तथा देवेशस्यैकस्यैव दिग्गर्भालयमूर्तिनाममन्त्रक्रिया भेदैः पंचधार्चनमेतच्छान्तिकम् । पौष्टिकं सर्वसुखकरं सर्वलोकप्रदमपत्यवर्धनं धनधान्या- दिसर्वसम्पत्प्रदं ज्ञानादिकवैदिककर्माभिवृंहणं ब्रह्मवर्चस्करमायुरारोग्यकरं च भवति । नलिनकाष्टाङ्गनन्द्यावर्त चतुर्मुख सर्वतोभद्रश्रीप्रतिष्ठितक विमानानामेकस्मित् पंचमृर्तिविधिना देवेशं प्रतिष्ठाप्यार्चयेत् । सहस्रविप्रावासग्राममध्ये पंचमूर्तिविधिना विष्णोरर्चनं न कारयेद्वास्तु सर्वविनाशायैव भवति । सहखन्यूनेपि शताधिके च कुर्याच्चेतद्वास्तु सर्वसम्पन्नं भवति । एतच्छूद्रोऽनुलोमश्च नैव कारयेत् । सहस्रान्यून- ग्राममध्ये चैकमूर्तिविधिना वार्चयेदिति केचित् । कर्षणादिकर्म सर्वं पूर्वमेवोक्तम् । विमानं त्रितलं चतुर्दिक्षु चतुर्मुखं मध्ये चतुर्दिक्षु पंचगर्भालयं चतुर्दिक्षु मुखमंडपचर्या- सोपानसंयुक्तं कृत्वा मध्यगर्भालयादिभूमिं सिक्ताभिरापूर्य सम्यक् ‘घट्टनं कुर्यात् । 2 3 प्राद्वारे
4. गं. इति १३३ खण्डः 2 दुःखहरं, 3, B सर्वमेवोतं. 4 A घटनं. 16 .१२२ श्रीवैखानसे भगवच्छ काश्यपज्ञानकाण्डे 6 5 देवानासीनान् स्थितान्वा कारयेत् । प्राच्यां सितवर्णं पुरुषं रक्तनेत्रास्यापाणिपाद दक्षिणवामयोदेवीं सुवर्णाभां श्रियं रक्तामां मेदिनीं च ‘वीजयन्तं सुरं रक्तं सुन्दरं कनकाभमर्चकं भृगुं प्रवालाभं मार्कण्डेयं श्वेतामं च कृत्वा भित्तौ दक्षिणवामयोः यथोक्तवर्णां ‘सावित्रीं " स्वयम्भुवं रुद्रमपि प्रागादि नैर्ऋत्यन्तं सौपर्णाद्यांश्च पश्चि- माद्यैशानान्तं ‘विघ्नं निधिपतिं शंखं पद्मं च विलिखेत् । दक्षिणस्यामञ्जनाभं सत्यदेवीं धृतिं रक्ताभां पौष्णी श्यामाभां चैव द्वे व्याजिन्यौ जयां श्यामां भद्रां रक्तां मुनिं धातृनाथं कनकामं चिरायुषं श्यामं कृत्वा विरिंचं गुहं सिद्धान् ज्ञानरूपान् दक्षिणे सोमं रुद्रं वहिं धर्मं च वामे विलिखेत् । पश्चिमे कनकाममच्युतं देवीं पवित्री कनकाभां क्षोणी शुक्लामर्चकं ख्यातीशं प्रवालाभं पुराणं रक्तं वीजयन्तीं विजयां रक्तां विन्दां श्यामां कृत्वा नरनारायणौ दक्षिणे कामं रतिं वामे क्षमां लिखेत् । उत्तरे प्रवालाभमनिरुद्धं अनन्तोत्सङ्ग आसीनं वीरासनेनानन्तस्य ( तस्य ?) सहस्रफणान् कर्तुमशक्यं द्वादश सप्त पञ्च वा फणान् कृत्वा देवीं प्रमोदायिनीं प्रवालाभां मही- मिन्दीवराभामर्चकं भृगुं ‘रौहिणेयं सिताभं दक्षिणे नारसिंहं कन्दमानमेक जानुनासीनं वामे वराहरूपं च लिखेत् । तदूवै तले द्वितीये मध्यमगर्भालये विष्णुं श्यामाम्बुद- प्रभमादिमूर्ति देवीभ्यां सहासीनं कृत्वा अर्चकमुनिं मार्कण्डेयं भृगुं वीजयन्त्यौ मायासंहादिनी द्वारपालं दक्षिण बलिन्दं वामे तुहणं च कृत्वा तदूर्ध्वे तले तृतीये अनन्तशयनं देवेशं कारयेत् । अथवा द्वितीयतले नारसिंहं सिंहासने सहासीनं शङ्खचक्रधरं कृत्वा तदधस्तात् देवस्यामेये ब्रह्माणं ऐशान्ये रुद्रं देवेशमुद्वीक्ष्य विस्म्योत्फल्ललोचनं प्रवालाभं वन्दमानं ब्रह्माणं श्वेताभं रुद्रं च " प्रह्लादं बृहद्वादकं गरुडं च कुर्यात् । तृतीये तले विष्णुमादिमूर्ति पूर्ववत्कारयेदिति केचित् " । एतद्विमानं त्रिभिः पञ्चभिः सप्तभिर्वा प्राकारैर्युक्तं कृत्वा परिवारदेवांश्च कारयेत् । प्रथमावरणे " वैनतेयं पश्चिमोन्मुखं देवमुद्वीक्ष्य स्वस्तिकासनेनासीनं 14 स्थितं वा 13 १ 8 0 · 11 1, A बीजयन्तीं सुरां रक्तां सुन्दरी कनकप्रभं 2. A सावित्री गायत्री 3. म. स्वायंभु बाद्यात्मनात्. (?) 4. विघ्नं निद्रानिधिपतीन् . ग इति १३५ खण्ड: 6. म. अभि- सन्निभमनिरुड 74 दक्षिणे रौहिणेयं रिताभं 10 A तदधस्तादेवमाभेये १३७ खण्डः
5. ग. इति १३६ खण्डः 9. गं. इति 11 प्रह्लादं बृहद्वादकं गरुडमिति B कोशेषु नास्ति, 12 ग इति १३८ खण्ड 13, 4 पश्चिमाभिमुखं वैनतेयं 14 स्थितं वेति म. कोशे नास्ति,

अष्टसप्ततितमोऽध्यायः १२३ ‘ईशान रविचकामीन ’ प्रत्यङ्मुखान गृहदुर्गायमानुदङ्मुखान् निर्ऋति बुधवरुणवायून् प्राङ्मुखान् ब्रह्मकुबेरविष्वक्सेनान् दक्षिणमुखान् द्वाराद्वाह्ये दक्षिणतो विघ्नमुत्तराभि- मुखं वामतः शेषं दक्षिणाभिमुखं च द्वितीयावरणेऽभिमुखे चक्रं गोपुराद्वाये तथा ध्वजं शङ्खं च रक्षागारात्पुरस्तात् भूतपीठं दक्षिणपश्चिमयोरुद्यानमुत्तरस्यामर्चकानामा- वासं चाचार्य गृहं विष्वक्सेन ’ सूत्रेण कारयेत् । तथैव पञ्चमूर्तीनां प्रतिष्ठां कुर्यात् । पुरुषाद्याश्चतस्रो मृर्तरवैवं स्थात्तचतुर्मूर्तिविधानमिति । अनिरुद्धं विना " पुरु- षाद्याः त्रिमूर्तयः । प्रथमे नैव संस्थाप्याः । पृथगनिरुद्धं स्थापयेत् ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्तं ज्ञानकाण्डे पञ्चमूर्तिविधिर्नाम सप्तसप्ततितमोऽध्यायः ॥ ।। अथाष्टसप्ततितमोऽध्यायः ॥ 3 विशेषः अथ पञ्चमृतिप्रतिष्ठायां विशेषो वक्ष्यते । विमानात्पुरतो विष्णोरादिमूर्तेर्याग- शालां पूर्ववत्कृत्यालंकुर्यात् । नृतशालायां तन्मध्ये शयनवेदिं तस्याः पञ्चमूर्तिप्रतिष्ठा- परितः पञ्चानां तथा कुण्डादीनि कल्पयित्वा आहवनीयस्य पूर्वे स्नपनश्वभ्रं पकिं च कल्पयेत् । तस्याः पूर्वस्यां पुरुषमूर्तेर्यागशालां दक्षिणायतां पूर्व- वत्कृत्वा तन्मध्ये शयनवेदिं तदुत्तरे पूर्ववदाहवनीयामिकुण्डं तत्प्राच्यां श्वभ्रं पचि कुर्यात् । विमानादक्षिणे तद्गर्भालयामिमुखे सत्यमूर्तेर्यागशालां दक्षिणायतां पूर्ववत्कृत्वा तन्मध्ये शयनवेदिं " तदक्षिणे अन्वहार्यामिकुण्डं ‘तत्याच्यां धभ्रं पकिं च कृत्वा अच्युतमूर्तेर्यागशालां तद्गर्भालयाभिमुखे पश्चिमायतां कृत्वालंकृत्य तन्मध्ये शयनवेदि तत्पश्चिमे गार्हपत्यामि कुण्डं तदुत्तरे श्रभ्रं प िच कृत्वा “अनिरुद्धमूर्तेश्च तद्गर्भा- लयाभिमुखे यागशालामुत्तरायतामलंकृत्य तन्मध्ये शयनवेदि “तदुत्तरे चावसथ्यामि- कुण्डं तदुत्तरे श्वभ्रं किं पञ्चमूर्तीनामेवं यागशालाः कृत्वा पुरुषमूर्तेर्यागशालायाः प्राच्यामनन्तशयनस्य यागशालामूर्ध्वतलार्थं कृत्वाऽलंकृत्य आदिमूर्तिवदमिकुण्डादीनि - सर्वाणि कारयेत् । तले द्वितीये नारसिंहश्चेत् तस्याप्यादिमूर्तिवद्यागशालाममिकुण्डा- 8 9 兽

1. A प्राङ्मुखान् 2 A बुधदायून्. 3 A उत्तरतः 4 A सूत्रे. 5. A पुरुषायामूर्तयश्वतसः प्रथमो नैव संस्थानः 6. A तदुसरे पूर्ववत्. 7. A तदक्षिणे, 8. A तदुसरे 9 A तत्पश्चिमे 10. इतः परं घ कोशे त्रुटितम् 11. A. दक्षिणस्यां१२४ ་ श्रीवैखानसे भगवच्छ काश्यपज्ञानकाण्डे 2 दीनि । तृतीये विष्णुमूर्तिश्चेत्तस्यापि पूर्ववदेव । द्वारेषु तोरणानि पुरुषभूतैराश्वत्थं सत्यभूतैरौदुम्बरमच्युतः प्लाक्षमनिरुद्धमूर्तेर्वाटमादिमूर्तेः सर्वाण्यपि स्थापयेत् । तद्विमानादुत्तरे वास्तुहोमं हुत्वा पर्यमिपञ्चगव्याम्यां” शोधयित्वा गर्भालयेषु पृथगेव पुण्याहं वाचयेत् । नवचिन्त्रप्रतिष्ठा चेत् अक्षिमोचनाधिवासने पूर्ववत्कृत्वा षट्कुम्भान् सङ्गृह्य तथैव कुम्भपूजनं कृत्वा तत्कुम्भैः सह पूर्ववदादिमूर्ति विष्णुं ततः पुरुषं सत्यमच्युतमनिरुद्धं च क्रमेणानीय व देवान् तत्तत्पार्श्वे कुम्मांश्च संन्यसेत् । यजमानो गुरुपूर्वान् ऋत्विजः वस्त्राभरणैरलङ्करोति । ते च पादौ प्रक्षाल्याचम्य आदिमूर्ते- योगशालायां पञ्चाग्नीनामाघारं कृत्वा पुरुषादीनामपि होमेप्याघारान्ते वैष्णवं जुहुयुः । दण्डवत्पङ्किमादिमूर्तेः “पुरुषमूर्तेश्चोत्तरादि दक्षिणान्तं सत्यमूर्तेः प्रागादि पश्चिमान्तं अच्युतमूर्तेर्दक्षिणाद्युत्तरान्तं अनिरुद्धभूतेः पश्चिमादि प्रागन्तं कृत्वा तत्रोपस्त्रानैः कलशांत्सह सन्न्र्यस्य तैः पूर्ववत्स्नापयेत् । तथा शयनान्यास्तीर्य अलङ्कृतासु वेदिषु देवान् कुम्भैः सह समारोप्य प्रतिसरं बद्धा ’ यद्वैष्णव’ मिति मन्त्रेण तत्तन्नाम संयोज्य " यत्र यत्र गर्भालयद्वारं तत्र तत्र मौलिं शाययित्वा " होता हौत्रं प्रशंस्य तत्तन्मूर्तिमन्त्रैः देवं देव्यौ च दक्षिणप्रणिधौ समावाह्य जुष्टाकारं च कृत्वा ततन्मूर्ति- मन्त्रैराहुतीर्यजेत् । सभ्ये सर्वदैवत्यं पारमत्मिकं जयादीनीकारादीनष्टाशीतिं यद्दे- वादींश्च जुहुयात् । नारसिंहप्रतिष्ठा चेत् तत्राप्येवं हुत्वा ‘यो वा नृसिंह” " इत्येवं मन्त्रं व्याहृत्यः तमष्टाधिकशतमावर्त्य नारसिंहं स्मरन् जुहुयात् " । पुरुषमूर्तेः पुरुषसूक्तं व्याहृत्यन्तं सत्यमूर्त: ’ सत्यः सत्यस्थ’ इति व्याहृत्यन्तं अच्युतमूर्तेः विष्णुसूक्तं व्याहृत्यन्तं अनिरुद्धमूर्तेरेकाक्षरादिसूतं व्याहृत्यन्तं हुत्वा सर्वासां मूर्तीनां होमेषु " यावत्सङ्ख्याः तदाहुतयः तावती : पलाशसमिधो हुवा आज्येन जुहुयात् । अनःतशयनस्याप्यादिमूर्तेरिव जुहुयात् । एवं रात्रौ होमान् समाप्य प्रभाते गुज - मान ऋत्विजश्च खात्वा आल्यं प्रदक्षिणीकृत्य सभ्यादि सर्वानमन् परिषिच्य आज्येन वैष्णवं विष्णुसूक्तं पुरुषसूक्तं च जुहुयात् । गर्भालयेषु सर्वेषु पूर्ववदलन्यासं कृत्वा •
2. अश्वत्थादीनां व्यत्ययेन निवेश: A कोशेषु दृश्यते. 2 A कारयेत 3 A गव्या- भ्यामुक्षणाभ्यां, 4. A हुत्वा, 5. 4 पुरुषमूर्तेः प्रागादि पश्चिमान्तं सत्यस्य दक्षिणाद्युत्त - 7. A मौलिमनतिक्रम्य शयनं कृत्वा . 8. घ. कोश:
3. A. यावत्संख्या आहुतयः तावत्यः. रान्तं (6 4 यत्र यत्र दिशि

पुनरारभ्यते 9 A इत्येतन्मन्त्रं. अष्टसप्ततितमोऽध्यायः 1 + १२५ मुहूर्ते समनुप्राप्ते शयनादादिमृर्ति विष्णुमनन्तशायिनं चोत्थाप्य नारसिंहं विष्णुं वा पुनः पुरुषादिमूर्तीः क्रमादुत्थापयेत् । अथ पाद्यादिभिरभ्यर्च्यलङ्कृत्य शिरसा कुम्भानादि- मूर्ति पुरुषादिमूर्तीरपि क्रमादानीय तदर्भालयं प्रविश्य प्रतद्विष्णुरिति विम्बानि स्थापयित्वा पुरुषसूतेन कुम्भान् संन्यस्य सर्वदेवीश्च पूर्ववत्प्रतिष्ठाप्य तथाबाह्य यथोक्तान् परिषद्देवांश्चावाहयेत् । पुण्याहान्ते देवालयादक्षिणे नित्य हो मार्थमोपासन- विधिना कृतेऽभिकुण्डे सभ्याम्मिं निदध्यात् । आहवनीयमित्येके । अन्यादीन् विसर्जयित्वा आदित्यं प्रणम्य अर्चनाक्रमेणाभ्यर्चयेत् । गुरुं “पूर्वमृत्विजश्च सम्पूज्य यथोक्तां दक्षिणां दद्यात् । अन्यत्पूर्ववत् । सर्वान् कामानवाप्नुयादिति । पण मर्त्यर्चनम् अथ पञ्चमूर्त्यर्चनम् । विष्णुं पुरुषं सत्यमच्युतमनिरुद्धमित्यादिमृर्ति पूर्ववदयेत् । श्रियं धृतिं पवित्री प्रमोदायिनी’ मिति श्रियं ‘हरिणी पौष्णी क्षोणी मही’ मिति हरिणी ‘पद्मापितरं धातृनार्थ ख्यातीशं भृगुमिति भृगुं ’ चिरायुषं मार्कण्डेयं रौहिणेयमुदग्रिण मिति मार्कण्डेयं, द्वारे ‘तुहणं दैत्यराजे विष्णुभक्तं गदाधर’ मिति दक्षिणे ’ देते महावीर्यं बलिन्दं “शूल ॥ णिमिति वामे च । अन्यान् पूर्ववदेव । ’ पुरुषं पुरुषात्मकं परमपुरुषं धर्ममय’ मिति पुरुषनृर्ति देवीं श्रियं कमलां पुरुषप्रियामानन्दा मिति श्रियं मेदिनीं धरणीमुर्वा सर्वाधारा मिति मेदिनी " अर्चकं भृगुं मुनिवरं शुद्धममिवण तपोमय’ मिति भृगुं पुराणं भक्तिमन्तं भार्गवं चिरजीविन’ मिति ‘पुराणं द्वारदक्षिणे ‘शङ्खनिधिं वरं धनदसवं मौक्तिकोद्भव’ मिति शङ्ख ‘पद्मं निधिवरं रक्ताङ्गं भूतनायक मिति पद्मं वामेऽर्यचत | " सत्यं सत्यात्मकं सत्यनिष्ठं सत्यनित्यं सत्याधार’ मिति सत्य देवी ‘धृतिं क्षमां दक्षसुतां सत्यपत्नी’ मिति धृतिं ‘पोष्णीं वरदामुर्वी ‘पृथ्वी’ मिति पौष्णी ‘धातृनाथं पूतकार्य ब्रह्मसम्भवं " वाग्देवी- पति’ मिति धातृनाथं पुण्यं विश्वं शुद्धं वरिष्ठ’ मिति पुण्यं द्वारदक्षिणे शङ्खचूल b

1. A. सर्वमूर्ती: देवीच • 10 L BA दक्षिणे प्रथमावरणं । 3. A. पूर्ववदृत्विजव 4. A, मुनिमिति 51 शूलपाणिनं ( A. अर्चकमुनिं 7. 1. पुण्यं 8. अत्र सर्वत्र . ग्रन्थपातः उपलभ्यते ग. सत्यं सत्यात्मकं सत्यनिष्टं सत्याधारं सलमिति केचित् 9. छ.. प्रकुमां 10 A वाग्देवं 114 विश्वं शुद्धं पवित्रं परिमिति१२६ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे } वृक्षदण्डं श्वेतानं घोररूपिण’ मिति शङ्खचूलं ‘चक्रचूलं महानादमुग्ररूपं भयानक’ मिति चक्रचूलं वामेऽर्चयेत् । ‘अच्युतमपरिमितमैश्वर्यं श्रीपति’ (मत्यच्युतं ‘पक्त्रिी- मिन्दिरां लक्ष्मीमच्युतप्रिया’ मिति पवित्री ’ क्षोणीं वरांगीं वरदां पुण्यदायिनीमिति क्षोणीं ‘भृगुं ख्यातीशं तपोयोनिममृतयोनि’ मिति ख्यातीशं ‘सिताङ्गमुग्रतपसं चिरायुषमनन्तग’ मिति सिताङ्गं द्वारदक्षिणवामयोः शङ्खनिधिपद्मनंधी समर्चयेत् । 2 1 5 6 7 अनिरुद्धं महान्तं वैराभ्यं सर्वतेजोमय मित्यनिरुद्धं ‘प्रमोदायिनीं वरारोहामब्धिकन्यां रमा ‘मिति प्रमोदायीनी ‘महीं गां पृथुलां धृवा’ मिति महीं ‘भृगुं तपोनिधिं ’ वेदरूपं महा- प्रभ’ मिति भृगुं ’ ’ मार्कण्डेयममृतं दीप्तं पुण्यभावन’ मिति मार्कण्डेयं द्वारपालौ तथा शङ्खचूलचक्रचूलावर्चयित्वा मणिकं शङ्किलमसुरं व्यासं धर्मं वेदव्यासं सावित्रीं वेदमातरं गायत्री व्याहृतिं चतुर्दशमनून् वैखानसवालखिल्यान् वैराजं कालं ब्रह्माणं हरिशाङ्कररूपं निद्रां विघ्नं चाभ्यर्च्य ’ धर्मं सत्यं ‘शुभं पुण्य’ मिति धर्मं च दक्षिणे पार्श्वे सरस्वतीं वि रुद्रं चक्रं सूर्य सोमं गन्धर्वराजं गुहं च पश्चिमे ‘कामं मनोभवं रतीशं मकरध्वज’ मिति कामं ’ नारायणं पुराणेशं त्रयीमयं विश्वरूप’ मिति नारायणं ‘सर्वाङ्गं नरं सर्वयोनिं सनातन’ मिति नरं ’ नारसिंहं तपोनाथं महाविष्णुं महाचलमनन्तबल’ मिति नारसिंहं ‘वाराहं वरदमुर्वीसन्धाराणं वज्रदंष्ट्रिण’ मिति " वाराहं गङ्गां सरस्वतीं सिन्धुं कौशिकीं नर्मदां वीपां यमुनां चन्द्रभागां च पूजयेत् । तदूर्ध्वे तृतीयतले शयानं विष्णु’मनन्तशयनमनादिनिधनममितमहिमानमत्यन्ताद्भुत’ मिति देवेशमन्यानपि पञ्चायुत्रांश्च नाभ्यम्बुजसमासीनं ब्रह्माणं च श्रियं भूमिं मार्कण्डेयं वीशशैषिको तथैचार्चयेत् । द्वितीये तले नारसिंहप्रतिष्ठा चेत् ’ नारसिंहं तपोनार्थं महाविष्णुं महा बलमनन्तबल’ मिति नारसिंहं देवेशं दक्षिणे ‘विरिंचि वरदं ब्रह्माणं पद्मसम्भव’ मिति ब्रह्माणं वामे ‘रुद्रं त्र्यम्बकं शर्वं गौरीश’ मिति रुद्रं ‘यज्ञं " सुतपसं शुद्धं भावितात्मान’ मिति पूजकं दक्षिणे ‘तीर्थं वहनं मन्त्रसिद्धं महामतिमिति वामे च ’ विद्वांसं ’ संसृतिजं सुमतिं महाप्रभ’ मिति शैषिकम् | " एतैः मन्त्रः यथोक्तैः विग्रहैश्व पूर्ववदभ्यर्च्य बलिदानस्त्रपनादीनि कारयेत् । " बलिदानस्नपनोत्सवान् सर्वमूर्तीनां
2. 4. पौष्णीं 2. ग, चिरायुमानन्दं
3. क. धीमयं 6. 13. उवधारणं 7. क. वराहं

10 3 A. देवरूपं 4. 13. शुभदं पूर्णमिति * 8. B. सुतापसं 94 विद्वासं सृतिज 10. 4, एतैः मूर्तिमन्त्रैः 114 स्नपनोत्सवाचभूतानां प्रतिष्ठां कर्तुमशको विष्णोरादिमूर्त: एकोनाशीतितमोऽध्यायः १२७ कर्तुमशक्तो विष्णोरादिमूर्तेरेव कारयेत् । अथ वा यस्यां यस्यां मूर्ती नृणां भक्तिः सञ्जायते तस्याः तस्या एवादिमूर्तेः सह वा पृथगेव वा पुण्य पूजां विशेषपूजां च कारयेत । इति श्रीवैखानसे काश्यपोक्ते ज्ञानकाण्डे पञ्चमूर्तिप्रतिष्ठार्चनाविधिर्नाम अष्टसप्ततितमोऽध्यायः ॥ | ॥ अथैकोनाशीतितमोऽध्यायः ॥ अथ प्रादुर्भावाणां पृथग्विमाने बेरकल्पनं पूर्व सपादुक्तम् । इदानीं विस्तरात्लुव्यक्तं ’ सविशेषमेतेषां पृथक् पृथक् भेदं प्रतिष्टां च दशावताराणां ब्रवीमि । मत्स्यः क्रूर्मो वराहो नारसिंहो वामनो जामदग्न्यरामो प्रतिष्ठा, राघवरामो बलरामः कृष्णः कृल्की इति दश प्रादुर्भावान् सर्वेऽप्याहुः । एतेषामेक- विमाने ‘सह प्रतिष्ठा चेत् " एकयागशालायां मध्ये दक्षिणतो मत्स्यस्य तदुत्तरे कूर्मस्य प्रागाद्यष्टदिक्षु तथा वराहादीनां च तथा शयनवेदिं तत्माच्या मेकैकमभिकुण्ड पृथगेव कुम्भपूजनं च कृत्वा तेषां यथोक्तमेकस्मिन्नेवाभौ जुहुयात् । पृथक् प्रतिष्ठा चेत् पञ्चस्वमिषु पूर्ववज्जुहयात् । महाजलैः सर्वचराचरप्रलये सम्भूते जगत् पुनः स्रष्टुं तज्जलोपसंहारार्थं देवेशो महामत्स्योऽभूत् । अस्य नैव भेदः । पूर्ववदेव रूपम् । मत्स्यस्य प्रथम द्वितीयश्चेति द्विविधो भवति कुर्मः । स्वस्थानाच्चलित ’ जगदण्ड- भरणार्थं प्रथमः । ’ अमृतमन्धने मन्थराचलभरणार्थं द्वितीयः । कूर्मस्य तयोश्च तु रूपं पूर्ववत् । मत्स्यक्रूर्मयोः धृववेरमेव । कौतुकं बिम्बं विष्णुं चतुर्भुजमेव कारयेत् । तद्विपरीतमित्येके । तयोः पूजकौ ब्रह्मेशौ । प्रतिष्ठायां विशेषो वक्ष्यते । मत्स्यस्य पौण्डरीके प्रधानाग्नौ हौत्रं प्रशंस्य मूर्त्या वाहनजुष्टाकार- स्वाहाकारप्रधानहोमांश्चाचरेत् । ‘मत्स्यं जलजं भद्रं क्रीडात्मक’ मिति मत्स्यस्या- वाहनादि । पारमात्मिकमिति मन्त्रानन्यान् विना ‘यत्स्वयं सृष्ट’ मिति मन्त्रेणैकेनै- H

1. क. वा 2. ग. इति १४२ खण्ड: 3. A. मेरकल्पनमेतेहां 4. 4. सह- प्रतिष्ठायां 5. 4. एकयागशाला 6 4 जगदण्डाहरणार्थं 7. क. अमृतमन्थनमन्थरा - चोरणार्थं 8, 4. मत्स्यस्य पारमात्मिकमन्त्रेषु यस्स्वयं.१२८ वराहस्य श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे 1 ? वाष्टाधिकशतमावर्त्य जुहुयात् । कूर्मस्य गार्हपत्ये प्रधानामौ हौत्रप्रशंसनादीनि कुर्यात् । ’ अकूपारं जलजं कूर्म कच्छप’ मित्यस्यावाहनादीनि । ‘रायामीश ‘इत्येकेनाष्टाधिकशतमावर्त्य जुहुयात् । अन्यपरिवारदेवानामावा हनादीन्यन्यान्यनुक्तानि सर्वाणि च पूर्ववदेव । एप विशेषः । वैराग्यैधर्याभ्युदयप्रतिष्टाकामः मत्स्यकर्मी सहैव कुम्भकारे त्रिकूटे हस्तिपृष्ठे सोमच्छन्दे नन्द्यावर्ते विमाने वा प्रतिष्ठाप्यार्चयेदिति । अथ वराहः त्रिविधो भवति । आदिवराहः प्रलयवराहो यज्ञवराह इति । महाभार निपीडितां रसातलमनां महीमादावुद्धर्तुं देवेशो महावराह- रूपोऽभूत् । तस्मादादिवराहः । स तां रसातलादुद्धृत्योत्थितः । तस्मादुपलालनबराह आसीत् । तस्य मुखं वराहवदन्यद्रूपं नरवत् । वर्णों नीलाम्बुदवत् सस्यनिमो वा । भुजाश्चत्वारः पादौ द्वौ दक्षिणो भूमौ पीठे ’ स्थितो वामो रसातलादुत्क्रमणायाकुञ्चितः । तदृर्वोर्द्वयोः पञ्चतालमानेन महीं श्यामाभां प्राज्ञ्जलीकृतमयहस्तां प्रसारितोभयपादां पुप्पाम्बरधरां देवमुद्वीक्ष्य " क्रीडा- हर्पयुतां देवीं च कारयित्वा देवस्य दक्षिणहस्तेन देव्याः पादौ गृहीत्वा देवस्य परपा बाह्वोरधस्तात् वामहस्तमाधारवत्कृत्वा महीमृदूधृत्यान्यहस्ताभ्यां " चक्रशङ्खधरं देवी मूर्ध्नि मुखेन जिघ्रन्तं सर्वाभरणभूषितं देवं तत्पूजक श्यामाम पुण्यधम प्रथमद्वारपाल तामां ब्रह्मश्रियं रक्ताभां राजश्रियं च वाहनं श्वेतामं चतुर्वेदं शैपिकं श्यामाभं पुलिन्दं च कारयेत् । एवमादिवराहं सर्वतोभद्रे अङ्गनाकारे सोमच्छन्दे ‘कुम्भकारे त्रिकूटे हस्तिपृष्ठे वा विमाने राजराष्ट्रविवृद्धिकामो " बहुभूमिधनस्यादि- प्राप्तिकामो वा प्रतिष्ठापयेत् । 10 इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे मत्स्यकृद्वितयप्रतिष्ठा- .आदिवराहलक्षणविधिर्नाम एकोनाशीतितमोऽध्यायः " ||
2. ग. इनि १४३ खण्डः • 6
3. इत्येतन 34 रसातलदुद्धत्यो रुस्यामुपलाल यन्नरवराहरूप आसीत् 4. क. पादः 5. क. उत्क्रमणाय कुक्षितः 6. A. लीला 7. क. महीमुद्धृत्य समुद्धितं
4. क. शङ्खचकवरं 9. क. कूटाकारे 1. क. बहुभूमिधनादि 11. ग. इति १४५ खण्डः, 1 अशीतितमोऽध्यायः अधाशीतितमोऽध्यायः १२९ अथावान्तरे महाजलैः जगत्प्रलये प्राप्ते तज्जलमुपसंहर्तुं महावराहोभवत् । 2 वराहस्प स प्रलयवराहः । " तज्जलं रोमकूपेषुपसंहृत्य जगत्पुनः स्रष्टुं नरवराहवदासीत् । तस्यापि भुजाश्वत्वारो द्वौ शङ्खधरी दक्षिणो न्यस्ताभयहस्तो वामः कट्यवलम्बितः पीतवर्णाम्बरं नीलं वा । अन्यानि पूर्ववत । एवं सुखासनेनासीनं देवं कारयित्वा दक्षिणपार्श्वे देवी हस्तेन पत्र वामेन कट्यवलम्बां आसीनां महीं च तत्सिंहासनादधस्तादुतरपार्श्वे द्विम्त वीणारं ‘रक्ताभं नारदं दक्षिणोत्तरयोः पूजकौ पीताभौ मार्कण्डेयभृगू च कारयेत् । एवं प्रलय- वराहमपमृत्युजयकामः स्वकुलवर्धनकामो वा पूर्वोक्तविमाने प्रतिष्ठापयेत्” । सर्वयज्ञ- विप्रेषणकरं हिरण्याक्षं हत्वा यज्ञस्थापनार्थं तथा नरवराहः । तस्यापि प्रलय- वराहदेव रूपम् । वर्णो विशेषः । तथा देवीभ्यां श्रीभूमिभ्यां सह सिंहानने “सुखासीनं देवं कारयित्वा पूजकं कनकामं यज्ञं श्यामाभं तीर्थं च कारयेत् । 7 10 13 5 1 देवं यज्ञवराहं यज्ञादिब्रह्मवर्चसकामः पूर्वोक्त विमाने प्रतिष्ठापयेत् । एत- द्वाराहवयस्यापि सभ्ये प्रधानामौ हौत्रप्रशंसनादीनि । वराहं वरदं भूमिसन्धारणं वज्रदंष्ट्र’ मित्यादिवराहस्य ‘गां पृथुलां " महीमुर्वी मिति मया: ‘पुण्यदं शुभं सुकृतं धन्य मिति पुण्यस्य ‘धर्म परमं वृषं सत्य मिति धर्मस्य ‘ब्रह्मश्रियं धर्ममयी विद्यांगी " शुद्धात्मका मिति ब्रह्मश्रियं ’ राजश्रियं महाभोगां नीनिमयी सुदीप्ता मिति राजश्रियं यं यजुर्मयं साममयमथर्वमय मिनि चतुर्वेदस्य ‘पुलिन्दं सुप्रसन्नं तपोमुख्यं पुण्यनिधि’ मिति पुलिन्दस्य प्रलयवराहं प्रलयहरं भृमीशं जगत्तायक मिति प्रलयवराहस्य देव्याः पूर्ववत् । ’ नारदं मुनिवरं वीणाधरं सर्वज्ञ’ मिति नारदस्य ‘यज्ञवराहं वेदमयं यज्ञेशं यज्ञवर्धन मिति यज्ञस्य ‘तीर्थं पापहरं वरदं “कामरूपिण’ मिति तीर्थस्य तथान्यपरिवारदेवानामावाहनादीनि । ’ क्ष्मामेका ‘मित्यादिवराहस्य 6 14
5. अथान्तरे 2. म. यस्तज्जलं रोमकूपेषु संहृत्य 3. क. व्यवलम्बनकरां 4.क. रक्तनिभं 5 म काम इति न दृश्यते 6. ग. इति १४६ खण्ड: 7. क. विद्वेषणकरं 8. क. नरपराधदासीत् सर्व यज्ञवराहस्यापि ( ? ) ). क. सुखासनेनासीनं 10. ग. एवं 11. क. वाराहं 12. म. उर्वी महीं 13.क. शुद्धाधिकां 11 म. सर्वयनं 15 क. नाम- रूपमिति. 17१३० 7 श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे 4 8 ‘स्वयमा’ दिरिति प्रवराहस्य ’ यं यज्ञ’ रिति यज्ञवराहस्य पारमात्मिकमन्त्रे’ ‘वेक- मेकमेवाष्टाधिकशतमावर्त्य जुहुयादिति विशेषः । अन्यानि पूर्ववदेव । यथेष्टं वराहं प्रतिष्ठा प्यार्चयेत् । अभ्र " नारसिंहश्च गिरिज: स्थूणजश्चेति द्विविधो भवति । धर्मतः यरस्य हिरण्यकशिपोः वधार्थं नारसिंहरूपी गिरेः प्रादुरभूत् । स गिरिजो नारसिंहः । तं " दैत्यवधं दृष्ट्वा देवाः देवेशस्य ’ अहोबल मित्यूचुः | तम्माद हो बलमित्येनं " प्रशंसन्ति । तद्देवस्य मुखं सिंहस्येव केसरसटामण्डलसहितं चतुर्दंष्ट्रं करालं विवृतास्त्रं सिंहस्येव कण्ठं च नरस्येवान्यद्रूपं भुजाः चत्वारो हौ शङ्खचक्रधरौ दक्षिणोऽन्यो दानकरो वामोऽपि तदूरौ न्यस्तश्च । एवं देवेशं शङ्खकुन्देन्दुधवलं किरीटमुकुटाद्याभरणयुतं सिंहासनेन “सुखासनेन वीरासनेन वा समासीनं देवीभ्यां “सहितं वा कारयित्वा तत्पृष्ठपार्श्वे अनन्तस्य सप्तभिः पञ्चभिर्धा फणैः छादितमौलिं चतुर्भुजं द्वाभ्यां चक्रशङ्खधरं अन्याभ्यां स्वकर्णी स्पृशन्तं अथवा अनिरुद्धं विना (?) तथैवानन्तफणैश्च छादितमौलिं नारसिंहमेवं कारयित्वा सिंहासना- दधस्तात् दक्षिणतः तथा वन्दमानं नवतालमानेन ब्रह्माणं चतुर्भुजं द्वाभ्यामक्षमाला- कुण्डिकाधरमन्याभ्यां प्राञ्जलीकृतं अभयकट्यवलम्बनकृतं वा जटामुकुटयुतं वामे च तथा वन्दमानमीशं चतुर्भुजं द्वाभ्यामक्षमालापरशुधरमन्याभ्यां प्राञ्जलीकृतं वा अभयकटबवलम्बनकृतं " जटामुकुटयुतं पूजकौ यज्ञतीर्थों च पूर्ववत् । । एवं माकैडेयभृगू वाहनं सामवेदं श्यामवर्णं शैषिकं रक्ताभं भूतीशं च तत् स्थाने कारयेत् । एवं गिरिजं नारसिंहं शत्रुदस्युविजयार्थी “पराजितत्वसर्वोपद्रवनाशक मो वा पर्वताकातिके श्रीप्रतिष्ठितके नन्द्यावर्तके सर्वतोभद्र के स्वस्तिके वा विमाने तदुपरितले प्रतिष्ठाप्यार्चयेत् । 11 13 इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे प्रल्ययज्ञवराहलक्षण वराह लयप्रतिष्ठा- गिरिजनारसिंह लक्षणविधिर्नाम अशीतितमोऽध्यायः " .
6. क. एकमेकशतं 2 ग इति १४७ खण्ड: 3छ नारसिंहस्तु 4 म. द्विषा- मेदो भवति 5. क. दैत्यवधि 6. क. गिरिं प्रशंसन्ति 7. क. दक्षिणोऽप्यादानकरो कामोन्यूरुन्यस्तश्च 8. क. देवं कुन्देन्दुशधलं B. सुखासनेनेति म कोशे न दृश्यते 10. क. रहितं वा 11. क. शहरं 12 अभयव्यवलम्वनकृतमिति क. कोशे नाखि 13. क. अथ मार्कण्डेयं भृगुं 14. क. पराजितः 15. ग. इति १४८ खण्ड: एकाशीतितमोऽध्यायः ।। अथैकाशीतितमोऽध्यायः ॥ १३१ ’ जगतामिन्द्रादिदेवानां च पीडाकर हिरण्यवधार्थी भक्तरक्षणार्थं च स्थूणादाविरभूत स्थूणजो नारसिंहः । तत्काले च ’ हिरण्यवधं दृष्टा 14 13 नारसिंहस्य 10 देवा देवेशस्य महाबलमित्यूचुः । तस्मान्महाबलमित्येनं प्रशंसन्ति । उपधानरहिते सिंहासने समासीनस्य अतितीक्ष्णनखयुतदीर्घपाणियुताः भुजाश्चत्वारः द्वौ चशधरौ विना वापि तथोद्धृतो दक्षिणोऽन्यो दानकर: वामः प्रबुद्धः तदूरौ न्यस्तः मुखमन्यद्रूपं च पूर्ववत् । महा कोपयुतं देवं तन्मुकुटोपरि छ रक्तवर्णं भित्तिपार्श्वे पूर्ववचामरधरौ किष्किन्धसुन्दरौ च कारयित्वा सिंहासनादधस्तात् दक्षिणवानयोश्च ‘‘प्रभो! कोपमुपसंहारेति देवेशमुद्राक्ष्य वन्दमानों " ब्रह्मेश्वरौं च पूर्ववत्कारयित्वा दक्षिणे प्राञ्जलीकृतां “श्रियं देवी वन्दमानं द्विहस्तं प्रह्लादं च वामे पूर्ववत् तत्तत् स्थाने अन्यपरिवाराश्च कारयेत् । अथवा श्रीदेवी प्रह्लादनारदलोक- पालान् भित्तौ समुल्लिखेत् । एवं स्थूणजं नारसिंहमाधिव्याधिभीतिविनाशार्थी जयकीर्त्यायुप्यकामो वा महापद्मे स्वस्तिके “पद्मभद्रके वा विमाने तदुपरितले प्रतिष्ठाप्यार्चयेत् । एतयोर्नारसिंहयोः आहवनीये प्रधानामौ हौत्रशंसनं आवाहनादीनि कुर्यात् । ’ अहोबलं सर्वबलं बलातिबलमनन्तबल मिति गिरिज पुरा ब्रह्मा समर्चयत्। ’ सुवृतिं सर्वाधारं कामबलममोघ जेतार’ मित्येनं रुद्रः । कर्मबलं " नाथबलमनन्तबलमचिन्त्य बलमर्दन मिनीन्द्रः । अन्ये मुनयोऽप्यपूजयन् । ’ नारसिंहं तपोनाथं तस्मादेतै: द्वादशनामभिः गिरिजनारसिंहस्यावाहनादीनि । महाविष्णुं महाबलमनन्तबल ‘मिति स्थूणज्ञं सर्वेऽप्यपूजयन् । तस्मादेतैः पञ्चनामभि- रेवं स्थूणजनारसिंहस्यावाहनादीनि । बश्लेशानिरुद्धश्रीनारदयज्ञतीर्थलो कपालाद्यन्य- परिवारदेवानां पूर्ववत् । ’ प्रह्लादं दैत्यपतिं विष्णुभक्तं " महामति ‘मिति प्रह्लादस्य सामवेदं " शान्तिसुखं गुरुपर्वमुदारधिय’ मिति सामवेदस्य ‘भूतीशं दिव्यराशि 4. रु. हिरण्य प्रबद्धः 7. क. प्रभूतं कोपमुपसंहरन्तौ 10. क्र. विनाशार्थं 11. छ. 6
7. ग. जगदादिदेवानां 2 क. हिरण्यकशिपु . क च तथा कशिपुवधं 5. क. सुखासीनस्य 6. क. वामतः 8. क. ब्रह्मे 9 क. श्रीदेवी वन्दमानां द्विहस्तां · म भर्तृ के 12 विमान इति क, कोशे नास्ति
8. ग. इति १४९ खण्डः एतयोरिति नास्ति 15 के अनामयमरिमर्जुनं 16. म महाबले सान्तसुखं गुरुपूर्व 14.म.
9. क.१३२ श्रीवैखानसे भगवच्छा काश्यपज्ञानकाण्डे सर्वलोकसुखावहं सर्वविभविनाशन मिति भूतीशस्या वाहनादीनि । ‘पारमात्मिकेषु ‘यो वा नृसिंह’ इत्यष्टाधिक ‘शतमावर्त्य जुहुयात् । अन्यानि पूर्ववत् । ‘हविर्नि - वेदने बलिदाने च पायसं श्रेष्ठमिति विशेषः । वामनस्य 4 त्रैलोक्याधिपान्महाबलेः देवार्थं त्रैलोक्यं छलेनादतुं वामनोऽभवत् ’ । देवस्तदादाय महारूपी त्रिविक्रमणेन त्रिलोकं मानं कर्तुं त्रिविक्रमो- I ऽप्यासीत् । तौ सहैव स्थापयेत् । वामनं पृथगेवेति केचित् । त्रिविक्रममष्टभुजं चतुर्भुजं द्विभुजं वा कारयेत् । भुजेषु दक्षिणेषु चक्रासिगदाशक्तिधरं वामेषु " शङ्खसशरशार्ङ्गखेटकघरं अन्यवामहस्त मुद्धृतपादेन प्रसार्य तथैव स्थितं वामपादमुद्धृत्य दक्षिणेन सुस्थितं महावेगयुतं किरीटाद्याभरणभूषितमेवमष्टभुजमथवा द्विहस्ताभ्यां चक्रशङ्खधरमन्येन दक्षिणेन जलादानमहाहर्षयुतमेवं चतुर्भुजं अथवा दक्षिणेन जलादनपरं वामहस्तमुद्धृतपादेन सह प्रसार्य स्थितमेवं द्विभुजम् । । त्रिविक्रमं कचिद्विभुजं नेच्छन्ति । क्रमात्पादोद्धरणात् त्रयोऽपि त्रिविधा भवन्ति । प्रथमो द्वितीयस्तृतीय इति । भूलोकमानाय बामपादे जानुमात्रमुद्धृते प्रथमः । अन्तरिक्षलोकमानाय नाभिमालमुद्धृते द्वितीयः । स्वर्गलोकमानाय :0 ललाटमाल- मुद्धृते तृतीयः । तिविक्रममेवं कारयित्वा तदुद्धृतपादतलं प्रगृख प्रक्षालनपरं पद्मस्थं ब्रह्माणं ततः " संस्रवद्रूपां स्वर्गान्तरिक्षगामुर्ध्वावलम्बिनीं नाभेरूर्ध्व शरीर- णीमधः स्रोतोरूपां प्राञ्जलीकृतद्विहस्तां श्वेतभां नामुद्धृतपादपार्श्वे भ्रममाणं दैत्यं श्यामामं नमुचिं " भेरीताडनपरं कपिमुखं नररूपं नीलाभं जाम्बवन्तं अपरभित्त्यू- र्श्वभागे छत्त्रधरमाकाश’ ‘स्थमिन्द्रं पार्श्वयोः चामरघरौ यमवरुणौ च स्थितपादाद्वामे 15 13 . अतिशयेन प्रह्लायमानं शुक्रं तदूर्ध्वं मुष्ट्या प्रहन्तं गरुडं त्रिविक्रमस्य दक्षिणे श्यामवर्ण वटुरूपं द्विभुजं दक्षिणेनोदकादनपरं वामेन छत्वाषाढधरं कौपीनवाससं वामनं दक्षिणे " जलदानाय पाणिभ्यां कलशमुद्धृत्य स्थितं सुमुखं सर्वाभरणभूषितं 1. क. पारभात्मिकमन्त्रेषु क. शतमाज्येन 3. क. हविरिति नास्ति 4. ग. इति १५० खण्ड: 5. क. बभूष, स एव तदादाय त्रिविक्रमेण 6. क. शत्रुमुसलशार्क 7. क. उदधुत्य 8 तथैवेत्यादि सहप्रसार्येत्यन्तं म कोशे न दृश्यते सदान्तं 11, 4. सहस्रप्रभामिव 12, क, शरीरं पदयोर्मध्ये सर्वेषु मातृकाशेषु प्रन्यपादः सूक्ति: 14. 10 जादानायेव रात्रीभ्यां A. · 9 म वाममुदधृत 10. क. ● • 13 अत्र मेरीताडन-पर अनयोः

क. आकाशे इन्द्रं 15. म. शयानं यशीतितमोऽध्यायः १३३ सुवर्णवर्ण महाबलि पूजकं कनकामं कनकं शाङ्खाभं शंक्लिं च ‘मार्कण्डेयभृगू वा कारयेत् । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे स्थूणजनारसिंहलक्षण- नृसिंहद्वयप्रतिष्ठावामनत्रिविक्रमलक्षणं * नामैकाशीतितमोऽध्यायः ॥ || अथ द्वयशीतितमोऽध्यायः ॥ विद्यार्थी वामनं भृलोकविजयार्थी त्रिविक्रमं प्रथममन्तरिक्षजयार्थी द्वितीयं स्वर्गलोकजयार्थी तृतीयं सर्वलोकजयकामोऽष्टभुजं सार्वभौमकामः चतुर्भुजं राज्यार्थी द्विभुजमेवं त्रिविक्रमं सोमच्छन्दे दीर्घशालायां 3 4 वामनस्य त्रिकूटे ’ गोपुराकारे गरुडाकारे छत्राकारे चतुःस्फुटे वा विमाने सहैव स्थापयेत् । त्रिविक्रमस्य कौतुकं चिम्बं विष्णुमेव कारयेत् । पृथक चेत्, वामनं हस्तेन दक्षिणेन दण्डधरं वामेन छत्रधरं देवं कारयित्वा पूजक कनकशंकिलावेव कारयेत् । द्वयोः प्रतिष्ठायामन्वाहार्ये प्रधानाम होत्रशंसनादीनि ‘त्रिविक्रमं त्रिलोकेशं सर्वाधारं वैकुण्ठ ’ मिति त्रिविक्रमस्य ’ वामनं वरदं काश्यपमदितिप्रिय ‘मिति वामनस्य कनकं मुनिमुख्यं सुतपसं दयापर मिति कनकस्य ’ शक्ङ्किलं ‘महामतिं वरधर्मं तपांधिक मिति शङ्किलस्य ’ असुरेन्द्रं महाबलिं सुखदं वैरभोजन’ मिति महाबलेः ‘जाम्बवन्तं " नीलाभ ‘चिरज्ञं ‘त्रिलोकपर’ मिति जाम्बवतः पूर्ववदन्यदेवानां चावाहनादीनि । पारमात्मिकेषु ‘यो वा त्रिमूर्ति ‘रित्येकमष्टाधिकशतमावर्त्य जुहुयात् । विष्णुसूतेन प्रतिष्ठामाचरेत् । आकाशस्थदेवानां “तत्तदुद्दिश्याधस्तात् पीठेऽर्चनमिति विशेषः । अन्यानि पूर्ववदिति” । महाबल्बहुक्षत्रियवधाद्भृमिभारनिर्हरणार्थं जमदग्नेरुद्भूतो “जामदग्न्यरामः । तं देवं द्विभुजं " दक्षिणेन परशुधरं वामनोदेशकरं नीलाम्बरधरं वीरमार्गेण स्थितमासीनं वा कारयेत्। " देवं जमदभिरामं फलाकारे • जामदग्न्य- रामस्य

1. क. मार्कण्डेयं भृगुं च ४ ग इति १५१ खण्ड 3. क. गोपुराकारे चतुः स्फट इत्येव 4. क. बिम्बं चतुर्भुजं 5. क. महामुनिवरं घरघर्म 6. क. नीलनिमं 7. क. त्रिकाल B. चरनं 8. म. त्रिलोकवरं ५ क मन्त्रेषु इत्यधिकम् 10. क. तानुद्दिश्य 11. ग. इति १५२ खण्ड: 12, क. जमदग्न्यः 13 छ. दक्षिणं परशुधरं वामं 14 क. परम्१३४ श्रीaaraa भग काश्यपज्ञानकाण्डे अङ्गनाकारे श्रीप्रतिष्ठितक महाशंखे वा विमाने तपोज्ञानजयार्थी स्थापयेत् । अस्यावसत्थ्ये होत्रप्रशंसनादीनि । ’ रामं जमदग्निसुतं भद्रं परशुपाणिन’ मिति परशु- रामस्य परिवारदेवानां पूर्ववत् । पारमात्मिकेषु ’ ’ विष्णुर्वरिष्ठ इत्येकमष्टाधिक- सप्तशतं जुहुयादेष विशेषः । अनुक्तं पूर्ववदिति । राघवरामस्य 5 7 3 7 इन्द्रादिदेवानामृषीणां हिंसनकरं रावणं हन्तुं रघोरन्वये राघवरामोऽभूत् । एष सायुधो निरायुधश्चेति द्विविधो भवति । साधनवतालेन मानेन राघवरामं श्यामामं द्विभुजं दक्षिणेन पाणिना तीक्ष्णशरधरं वामेन धनुर्धरं किरीटमुकुटादिसर्वाभरणभूषितं त्रिभंगस्थित ‘दक्षिणे अष्टतालमानेन देवीं द्विभुजां वामेन पद्मधरां दक्षिणमध: प्रसार्य तथैव स्थितां देवस्य वामे लक्ष्मणं पीताभं रामवत्तथा शरधनुर्धरं किञ्चिद्वामाश्रिते प्रमुख वार्ता विज्ञापनपरं कपिरूपं द्विभुजं दक्षिणेन पिहितास्यं वामेन स्वाम्बरावकुण्ठनपरं हनूमन्तं च कारयेत् । एवं सायुधं रामं सार्वभौमकाभी श्रीकामी वा फेलाकारे अङ्गनाकारे त्रिकूटे स्वस्तिक चतुःस्फुटे वा विमाने मण्डपे प्रतिष्ठाप्यार्चयेत्” । सिंहासने " वामं पादमाकुचितं दक्षिण प्रसार्य हस्तं दक्षिणमभयं वामं कट्यवलम्बन’ ‘करमासीनं देवं तदक्षिणे पार्श्वे देवी द्विभुजां वामेन पद्मधरां दक्षिणं कन्यां न्यस्य पादं वाममाकुञ्च्य दक्षिणं प्रसार्य देवं किञ्चिद्रक्ष्य सहर्षमासीनां सीतां च तत्सिंहासनादधस्ताद्वामतः प्राञ्जलीकृत्य स्थितं लक्ष्मणं दक्षिणे तथा हनूमन्तमेवं निरायुधम् । भरतशत्रुघ्नाभ्यां श्याम- पीताभ्यां तथैव स्थितं लक्ष्मणं सिंहासनादधस्तादासीनं वेति केचित् । एवं निरायुधं राघवं देवं सत्पुत्रदयासत्यतपः श्रीकामः स्थापयेत् । रामस्यान्वाहार्ये प्रधानामौ हौल ’ ’ शंसना वाहनादीनि । ‘रामं दाशरथिं वीरं काकुत्स्थ’ मिति रामस्य ‘सीतामयो- निजां लक्ष्मी वैदेही’ मिति सीतायाः ’ रामानुजं सौमित्रिं लक्ष्मणं लक्ष्मिवर्धन मिति लक्ष्मणस्य ’ भरतं रामप्रियं कैकेयीसुतं सद्वृत्त’ मिति भरतस्य ’ शत्रुघ्नं सुमनस्कं लक्ष्मणानुजं दशरथोद्भव मिति शत्रुघ्नस्य ‘कपिराजं हनूमन्तं शद्वराशि महामति’ मिति 13
2. मन्त्रेष्वित्यधिकं क कोशे दृश्यते 2. क. अधिकसतं. म. इत्येकं सप्तभि: जुहुयात् । 3. ग. इति १५३ खण्ड: 4. ग. श्यामं । 5. क. त्रिभङ्गं सीतां 6. क. तदक्षिणे । 7. A तथैवं 8. क. पा स्थित 9. क. सार्वभौमत्वामः त्रिवर्गकामो वा 10. ग. १५४ खण्ड: 11. क. पादे वामं 12. क. परं 13. क. श्यामरलाभ्यां ज, श्याम सिताभ्यां 14 क. प्रशंसन व्यशीतितमोऽध्यायः ’ १३५ हनूमतः परिवारदेवानां पूर्ववत् । पारमात्मिकेषु ‘स्वौजसा सर्व ‘मिस्येकाधिक- सप्तभिर्जुहुयात् । एष विशेषः । अनुक्तं पूर्ववदिति विज्ञायते " । इति श्रीवैखानसे काश्यपोक्ते ज्ञानकाण्डे वामनविविक्रमजामदग्न्य- रामराघवराम प्रतिष्ठाविधिनाम स्यशीतितमोऽध्यायः ॥ || अथ व्यशीतितमोऽध्यायः ॥ बलाद्दुराचारदैतेयवधार्थं वसुदेवाद्वलराम : नरकासुरान् शिशुपालादि- बलरामकृष्णो नृपान् हन्तुं कृष्णोऽप्यभवत् । तावपि सायुधौ निरायुधौ चेति द्विविधौ भवतः । दशतालमानेन वलरामं शङ्खाभं नीलाम्बरधरं द्विभुजं दक्षिणेन मुसलधरं वामेन हलधरमेवं सर्वाभरणभूषितं बलभद्रं सायुधमेकबेर- विधिना महाबलकामः सोमच्छन्दे हस्तिपृष्ठे वा विमाने स्थापयेत् । तथा सिंहासने राघवरामवदासीनं वलभद्रं सीतावदासीनां रेवतीमजनाभां अथवा तत्सिंहासनस्यार्षे सह समासीनं कृष्णं वा कारयेत् । एवं निरायुधं बलभद्रं कामभोगशुभार्थी स्थापयेत् । एतस्याहवनीये प्रधानाभौ हौशंसनादीनि । ‘बलरामं वीरं यदुवरं हलायुध ’ मिति चलरामस्य ’ रेवतीमिन्दिरां लक्ष्मी रामप्रिया’ मिति रेवत्याश्वावाहना- दीनि । पारमात्मिकेषु’ ‘रायामीश’ " इत्येकविंशतिमावर्त्य जुहुयात् । अन्यानि पूर्ववदिति । नवतालमानेन कृष्णं श्यामलाई पीतवाससं द्विभुजं दक्षिणन क्रीडायष्टिधरं वामेनात्कीडनकरं त्रिभङ्गस्थितं कुन्तलमुकुटं सर्वाभरणभूषितं दक्षिणे सीतावत् स्थितां रुक्मिणी कृष्णाभां वामे सत्यभामां पीताभां दक्षिणेन हस्तेन पद्मधरां प्रसारितवामहस्तां च कारयेत् । अथवा वामपार्श्वे देवहस्ताधारदक्षिणस्कन्धं द्विभुजं प्राखलीकृतं गरुडं कारयेत् । एवं सायुधं कृष्णमैश्वर्यभोगार्थी गणिकाविहारे कुम्भकारे गोपुराकारे विमाने वा स्थापयेत् । तथा सिंहासने राघव रामवदासीनं
3. विज्ञायत इति म 7 1, मन्त्रेष्वित्यधिकं क. कोशे कोशे न दृश्यते 4. ग. इति १५५ एकविंशतिः 7. ग. इति १५६ खण्ड: खण्ड: 9 ४. क. एकाधिकं सप्तति ·
4. A. कोशेषु मन्त्रेष्वित्यधिकं 6. म. 8. क. श्यामलाभं 9. ग. इति १५७ खण्ड :3 १३६ श्रीवैखानसे भगवच्छ काश्यपज्ञानकाण्डे 2 कृष्णं दक्षिणे सीतावदामीनां रुक्मिणी वामे दक्षिणपादमाकुच्य वामं प्रसार्य तथासीनां सत्यभामां च कारयेत् । एवं निरायुधं कृष्णं महाभोगसुखप्रीतिकामः स्थापयेत् । यदूपेण देवो यद्यत्कर्म कृतवान् तत्तद्रूपं ‘यथाभक्ति काश्येत् । पीठे पाढेन वामेन कुञ्चितेन स्थित्वा समाकुञ्चिनं दक्षिणमुद्धृत्य हस्तं दक्षिणं नवनीतयुतमभयदं वा # अन्यमुत्तानं प्रसारितं कृत्वा बहुन्थियुताम्बराधारयुतमम्बरहीनं नवनीतनटं देवमथवा सप्तभिः पञ्चभिर्वा फणैर्युक्तस्य कालीयनागस्य फणोपरि पूर्ववत् नृत्यन्तं प्रसारित- वामहस्तेन गृहीत्वा कालीयनागपुच्छमेव कालीयमदनं कारयेत् । कृष्णरूपाण्यने- कानि तेषु यथेष्टरूपं कारयित्वा स्थापयेत । एतस्य पौण्डरीकामौ हौत्रप्रशंसनादीनि • कृष्णं पुण्यं नारायणं वटपत्रशायिनं ‘त्रिदशाधिप’ मिति कृष्णस्य ’ रुक्मिणी सुन्दरीं देवीं पद्मा मिति रुक्मिण्याः ‘शतरूपां सती ‘सन्नती क्षमा’ मिति सत्यभामायाश्च । अन्यपरिवारदेवानामावाहनादीनि पूर्ववत् । पारमात्मिकेषु " “यं त्वां सर्वं पालना ‘येत्येतेनैवाष्टाधिकशतमावर्त्य जुहुयादिति विशेषः " । कल्किनः 14 13 8 5 10 युगान्ते " संहारार्थं कल्की च भविष्यति । तस्य नैव भेदः । पूर्वव- देव रूपं कारयिल्या स्थापयेत् । तस्थापि पौण्डरीकामौ हौल- शंसनादीनि । ‘कल्किन कामरूपं सर्वेशं सर्वसंहार’ मिति कल्किनश्चावाहनादीनि । पारमात्मिकेषु ‘धूर्नो वहन्ता’ मित्येकविंशतिकृत्वो जुहुयात् । " एवमवमाननाशार्थी कल्किने मयूराकारे कर्माकारे भूताकारे वा विमाने प्रतिष्ठाप्यार्चयेत् । अथवा देवेशस्य विष्णोः पार्श्वे दक्षिणतो मुखमण्डपे " तदाचरणे " विनैव परिवारैः सायुधं रामं सीतालक्ष्मणाभ्यां हनूमता च सार्थं चामतः कृष्णं च सायुधं देवीभ्यां गरुडेन च युक्तं अन्यत्प्रादुर्भावरूपं वा यथेष्टमेव स्थापयेदिति । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे बलरामकृष्ण कल्कि प्रतिष्ठ। विधिर्नाम व्यशीतितमोऽध्यायः " | •

1. B, यथाशक्ति / म अभयं उ म उत्तानप्रसारितं 4. क. गृहीतकालियनाग. पुच्छे 5. ग. इति १५८ खण्ड: (). छ. अभिकुण्डे 7.4. त्रिदशाधिपति 8. क. सन्नति 9. क. पारमात्मिकमन्त्रेषु 100. ग. १५९ खण्ड: 11 सर्वदु संहारार्थ 12 रूपमिति क. कोशे नास्ति 13. कामरूपिणं 14. घ. देवमासनाशार्थी: (?) 10. क. अन्तरावरणे (2) क. भरावरणे 16. क. निमाने परिवारैः (?) 17. ग, इति १६० खण्डः, चतुरशीतितमोऽध्यायः ॥ अथ चतुरशीतितमोऽध्यायः ।। १३७ वासुदेवद्वचम् अथ वसुदेवादुद्भूतो वासुदेवः मनुष्यरूप ‘भारणान्मानुषवासुदेवः दैविकरूप- धारणात् देविकवासुदेवश्चेति द्विविधो भवति । मनुप्यवट्टिभुजं चक्रधरं श्यामलाङ्गं किरीटमुकुटादिसर्वाभरणभूषितं तस्य दक्षिणे पूर्ववत् रुक्मिणी तदक्षिणे ‘हमुसलधरं तथा बलभद्रं तदक्षिणे प्रद्युम्नं रक्ताभ पीतकौशेयवस्त्रं द्विभुजं दक्षिणेन क्षुरिकाधरं वामेन कट्यवलम्बनकरं तदक्षिणे पाणं च यथोक्तं वासुदेवस्य वामेध्यनिरुद्धं द्विभुजं खङ्गखेटकरं पुप्पाम्बरधरं तस्य वामे नीलाभं श्वेताम्बरधरं द्विभुजं दक्षिणेनोत्तानकरमन्येन दण्डधरं “साम्बं तस्य वामे तथा गरुडं च कारयित्वा तेषां च पृथक् पृथक् “कौतुकविम्बानि कारयेत् । अथवा ब्रह्मपद्ममध्ये चतुर्भुजं विष्णुमेकमेव कौतुकविम्बं स्थापयेत् । एवं मानुषवासुदेवं दीर्घशालायां गोपुराकारे विमाने श्रीकीर्ति शौर्यवीर्यादिकामः प्रतिष्ठाप्याचयेत् । वासुदेवसङ्कर्षणप्रद्युम्नानिरुद्धसाम्बान् पञ्चवीरानिति विज्ञायते । 4 इति श्रीबखानमे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे मानुषवासुदेवलक्षणं नाम " चतुरशीतितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ पञ्चाशीतितमोऽध्यायः ।। अथ वासुदेवं देवेशं चतुर्भुजं तथा श्रीभूमिभ्यां सहितं दैविकं वासुदेवं मध्ये तद्दक्षिणवामयोः बलभद्राद्यांश्च देवान् सायुधान् निरायुधान्वा पूर्ववत्कारयित्वा बलभद्रदेव रक्ताभां रेवतीं प्रद्युम्नदेवीं नीलाभां रोहिणीमनिरुद्धदेवी श्यामाभां रमां साम्वस्य देवीं पीताभामिन्दुकरी च पद्मधरैकहस्ताः प्रसारितान्यहस्ताः तत्तद्देवीः तत्तत्पार्श्वे च कारयेत् । एवं दैविकवासुदेवं स्वदारपुत्रपौत्रभ्रातृपूर्वस्वकुलवर्धना- युरारोग्यैश्रर्यसुखभोगश्रीकीर्त्यादिकामः सोमच्छन्दे बृहद्वृत्ते वा विमाने प्रतिष्ठाप्या- र्श्वयेत् । द्विविधवासुदेवस्यापि सभ्यामौ होलशंसनादीनि कुर्यात् । ’ वासुदेवं यदुवरं
2. म. धरणाच 督 क. शङ्खचकर हलमुसलधर 4. क. द्विहस्तं दक्षिणेनै- D. साम्बशब्दस्थान सर्वत्र साम्बव इति क कोशेषु पाठः 6. क. . कौतुकविम्वादीनि कारयेत् क मतिवीर्यशौयादि 7 क. पञ्चवीराः 8. ग. इति १६२ खण्डः, 18१४० पूर्वरात्रकर्तव्यम् स्वपनालयः श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे पूर्वरात्रौ देवेशं विशेषतोभ्यर्च्य हविर्निवेद्य आल्याद्दक्षिणे प्रथमावरणे पूर्ववत्पञ्चशयनानि वासांसि वा आस्तीर्य प्रतिसरां बद्धा ’ तथैव शाययेत् । अथ देवालयस्याभिमुखे शयनमण्डपमुत्तरस्यामैशान्यां वा सप्तभि: द्वादशभिः षोडशभिः चतुर्विंशतिभिर्वा हस्तैः विस्तृतायत चभि: द्वादशाभिः षोडशभिर्वा ’ स्तम्भैश्व सहितमशक्तः शक्तश्चेदधिकैर्वा मण्डपं प्रपां वा कुर्यात् । तत्र चतुर्द्वारषु ‘तोरणपूर्णकुम्भपताकाभिरन्तरे वितानध्वजदर्भमालास्तम्भवेष्टनाद्यैः यथाशक्तयलङ्कृत्य तन्मध्ये श्वभ्रं चतुरश्रं परितश्वोपासनवत् द्विवेदिसहितं कृत्वा मध्ये तालमात्रनिम्नयुतं उत्तरतो जलनिर्याणमार्गयुतं श्वभ्रं कुर्यात् । ’ तत्प्रमाणाधिके बेरपीठे तत्परितश्चतुरङ्गुलायत- विस्तारयुतं धभ्रं कर्तव्यम् । तन्मध्ये वैल्बफलकां न्यसेत् । " वेदिं कदलीपद्म- कुमुदोत्पलादि पत्रैराच्छाद्य परिस्तरण कूर्चान् न्यसेत् । शालालङ्कारः तत् श्वभ्रस्य परितः तण्डुलैः व्रीहिभिर्वा द्वितालविस्तारादहीनां भागोन्नतां कोलकोन्नतां वा चतुर्दिश द्वितालविस्तारद्वारयुतां पतिं कृत्वा तत्र इन्द्रादि- ‘दिग्देवानां तत्तत्स्थाने पड़तीशस्य नैर्ऋतवारुणयोर्मध्ये विष्वक्सेनस्य सोमेशानयोर्मध्ये द्वादशाङ्गुलविस्तृतानि पडङ्गुलोन्नतानि पीठानि कुर्यात् । तत्पङ्क्ति गायत्र्या प्रोक्ष्य सुमिलान’ इति स्थलमुल्लिख्य ‘हिरण्यपाणिमिति दर्भानास्तरेत् । धारा’ स्वित्युदकं गृहीत्वा वस्त्रेणोत्पवनं कुर्यात् । रात्रौ चेदमिसन्निधावेवोदकं ग्राह्यम् । कलशानाहृत्य यवान्तरमङ्गुल्यन्तरं वा तन्तुना परिवेष्ट्य अद्भिः प्रक्षाल्य यथोक्तैः पञ्चगव्यादिद्रव्यैः कलशान् सम्पूर्य तान् पिधानाद्यैरपिदधाति । ’ तत्पङ्क्तयां यथोक्तस्थाने मृदादिद्रव्याणि संन्यसेत् । 96 नादेयाद्यष्टौ मृदः शरावेषु पृथक् चेत् पृथक् गृहीत्वा उदुत्यं- चित्र ‘मितीशानेन्द्रयोर्मध्ये सुसंन्यस्य " द्वारेषु वामपार्श्वे कोणेषु च ‘इदं विष्णुरिति हिमवत्पूर्वान् यमान्योर्मध्ये ‘सोम ओषधीना’ द्रव्यन्यासप्रकार:
3. क. तथैवेति नास्ति कदीपूर्णकुम्भक तत्राभिके
4. ग. इति १६४ खण्डः 3. 4, स्तम्भयुक्त 6 क तद्वेदिं 7. भ. देवानां 8. A. प पथके 9 अत्र सर्वेषु 4. कोशेषु अव्यक्ताक्षरोऽनिर्देश्यः 10. क. द्वावामेषु.
5. क. 1 षडशीतितमोऽध्यायः १४१ मित्यङ्करान् ऐन्द्राद्यैशानान्तं द्वार दक्षिणपार्श्वषु कोणेषु च श्रीवत्सादीन् मनलांध तत्तत् स्थाने तथैव ‘इन्द्राविष्णू’ इति द्वादश प्रधानान् कलशान् ऐशान्ये पञ्चगव्य- मीशानेन्द्रयोर्मध्ये घृतमभीन्द्रयोर्मध्ये मधु पावके दधि यमान्योर्मध्ये क्षीरं याम्यनैरृतयोर्मध्ये गन्धोदकं नैर्ऋत्यामक्षतोदकं निर्ऋतिवरुणयोर्मध्ये फलोदकं वरुणवाय्वोरन्तरे कुशोदकं वायव्ये रत्नोदकं वायुसोमयोमध्ये जप्योदकं सोमेशानयो- मध्ये सर्वोषध्युदकम् । तेषां वामपार्श्व ‘स्वादिष्ठयेति तत्तदुपस्त्रानार्थकलशान् ‘इमास्सुमनस’ इति यमनीलयोर्मध्ये बिल्वपत्रादिपुण्यपुष्पाणि वारुणनैर्ऋतयोर्मध्ये ‘बन्ध्या न एष’ इति जातीफलादिचूर्ण वरुणोदानयोर्मध्ये ‘ये ते शत’ मित्यश्वत्थादि- कषायचूर्णं ‘वारीश्वतस्त्र’ इति नादेयादि तीर्थतोयं च सामोदानयोर्मध्ये रुद्रमन्य ’ मिति सिंयादिवनौषधी: नीलपंक्तीशयोर्मध्ये ‘सिनीवा’ लीति हारिद्रचूर्ण ‘इमे गन्धा इतीशान सोमयोर्मध्ये हरेणुपूर्व सर्वगन्धं नारायणाय विद्मह इत्येशान्ये प्लोतवस्त्रोत्तरीयाभरणयज्ञोपवीतानि पलाशादिमूल्यगन्धान् जातिहिङ्गुलिका दिधातूश्व सन्न्यसेत् । प्रणवपूर्वया गायत्र्यैव मृदादिसर्वद्रव्याणां न्यास के चित कुर्वन्ति । " सर्वाण्येतानि नवैः वस्त्रैः प्रच्छाद्य श्वभ्रस्य द्वितीयवेद्यां प्रागाद्यैशानान्तं जयाद्यप्स- रसोऽर्चयेत् । 46 इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे दैविक वासुदेव- प्रतिष्ठास्त्रपनसम्भाराहरणं नाम पचाशीतितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ षडशीतितमोऽध्यायः ॥ ‘जयां ‘सुखप्रदां समृद्धिनीं ‘भद्रजा’ मिति जयां ‘विजयां बिशोकां पुण्यां ‘कामनन्दा ‘मियि विजयां ’ विन्दां लाभां प्रमत्तामजेया’ मिति 10 विन्दां ‘पुष्टिकाममोघवती पुण्यां प्रमत्ता मिति पुष्टिकां ‘नन्दकां
6. क. इदं विष्णुरिति ३. जयायावाहनम्
7. वन्योन एष इति भाष्यपाठः 3. म. सोमेशानयोर्मध्ये 4. क. तत्पुरुषायेत्यैशान्ये 5. पूर्व तत्र इति क कोशेषु सर्वाण्येतानि इति म को च अधिकांशस्तत्रादौ परिदृश्यत 6. ग. इति १६५ खण्डः म सुखप्रजां 8. म. म 9. म. आनन्दो 10. म. मोघवर्ती,१४२ श्रीवैखानसे भगवा काक्ष्मज्ञानकाण्ये मधुजननी सुयुक्तां सुभगा’ मिति नन्दकां ‘कुमुद्वती ‘सुवहां सुसम्भरां ’ निर्वृति’ मिति कुमुद्वतीं ‘उत्पलकां सुगन्धिनीं सर्वमोदां सर्वात्मका ‘मित्युत्पलकां ‘विशोकां धनराशिमक्षताममिता’ ‘मिति विशोकां च क्रमेणाष्टावप्सरसः । 5 वेद्यां पङ्क्तौ ’ पङ्क्तीशं मित्रं वरदं भूतनायक’ मिति पङ्क्तीशं विष्वकमेन- मिन्द्रादिदिग्देवताश्च तत्तत् स्थाने पूर्वोक्तैर्मूर्तिमन्त्रैरभ्यच्यं देवेशं ’ शयनादादाय व प्रतिष्ठाप्य मृदादिद्रव्येषु तत्तत् द्रव्यधरान् तदधिदेवांश्चैव चतुर्भिर्मूर्ति- मन्त्रैरर्चयेत् । मृत्स्वष्टासु तद्दैवतं हरिणां पर्वतेष्वमिं धान्येषु वायुं च पूर्वोक्तैर्मूर्ति- मन्त्रैः । अङ्कुरेषु ‘तार्क्ष्य पक्षिरूपं सुपर्णमङ्कुराधिप’ मिति ताक्ष्यै " अष्टमङ्गलेविन्द्रं पूर्ववत् । ti पञ्चगव्ये ‘शिवमीशमव्यक्तं पञ्चगव्य’ मिति शिवमेतस्योपस्त्राने ’ विश्वान्- देवान् सर्वान्देवान् ‘विश्वपुत्रान् धर्मसृनुका’ निति विश्वेदेवान् घृते ’ घृतं सामवेदं वज्रं यज्ञ मिति सामवेदं तदुपखाने ‘वत्सरान् क्सुसुतान् निधीन् धर्मसूनुका’ निति वत्सरान् मधुनि च ‘मधु ऋचं साम ऋतु मिति ऋग्वेदमुपस्नाने प्राणमपानं व्यान- मुदानं समान’ मिति प्राणं दनि ‘यजुः दधि मिश्रमिष्टि’ मिति यजुर्वेदमुपस्त्राने ‘रुद्रानेकादशाधिपान ‘हरान् कपर्दिन’ इति दान् क्षीरे ’ अथर्वाणं पवित्रं क्षीरं पुण्य मित्यथर्ववेदसुपत्राने अश्विनौ मरुतौ युग्मौ त्वाष्ट्रीपुत्रा’ वित्यश्विनौ गन्धोदके ‘ऋतून सहराशीन् गन्धान् तीर्था निति पऋतूनुपस्त्राने ‘मरुतो लोकधरान् सप्तसप्तगणान् मरुद्वतीसुता निति मरुतः अक्षतोदके ’ काश्यपं विश्वमृर्ति . मक्षतमनन्त’ मिति काश्यपमुपस्त्राने पीतवर्ण पूर्ववत् फलोदके ‘सोमं फलोदकं- पुण्यममित’ मिति सोममुपस्नाने ‘नागराजं सहस्रशीर्षमनन्तं वासुकि मिति वासुकिं कुशोदके मुनीन् तपो धिपान् कुशान् “पापविनाशना’ निति मुनीनुपस्त्राने तक्षकं सर्पराजं क्षितिजं " घराघर’ मिति तक्षकं रत्नोदके ‘विष्णुं " सर्वव्यापिनं " रलं •
8. म. सुसहां क. निभृति 3. क. अर्धमितां 4 क. शनैरादाय 5. क. मूर्ति
9. क, मङ्गलेषु 7 म विश्वपुण्यान् 8. म. विश्वान् देवान् ). क. भवान् 13, क, व्यापिनं

10. क. अक्षतं तक्षक 11. छ. पापविमाशान 12. छ. घर स्व. धरणिनं 14. ख. र. षडशीतितमोऽध्यायः १४३ विश्व’ मिति विष्णुमुपस्त्राने ‘गन्धर्वान् रम्यान स्वरजान् सोमजा निति गन्धर्बान जप्योदके ’ पवित्र मन्त्र जप्यं शुद्ध’ मिति सर्वमन्त्रमुपस्त्राने ’ विद्याधरान् मन्त्रचलान पुष्पजान् भोगजा’ निति विद्याधरान् सर्वोषध्युदके ‘आदित्यमण्डजं सूर्य सर्वोषा’ मित्यादित्यमुपस्त्राने ‘अप्सरसः ‘मुदावहाः भोगवहाः “स्वरजा इत्यप्सरसः । ་ } पुण्यपुष्पेषु धातारं चूर्णेषु चक्रं कषायेषु वरुणं तीर्थोदकेषु सुब्रह्मण्यं च पूर्ववदेव | औषधीषु ‘शतरुदान औषधीशान त्र्यम्बकान कपालिन’ इति रुद्रान हारिद्रचूर्णे ‘सिनीवाली सुपाणि पृथुष्टुकां ‘देवशानी’ मिति सिनीवाली गन्धद्रव्येषु ‘इन्द्रं भोगं गन्धं शतकतु मितीन्द्रं प्लोते ‘स्वष्टारं रूपजातं निधिर्ज लतात्रिपमिति त्वष्टारं मूलगन्धे ब्रह्माणं धातुपु ‘दुर्गा च पूर्वोक्तमूर्तिमन्त्रैरेव तत्तद्रव्येषु तत्तदधिदेवं त्रयोदशविप्रहैरर्चयति । उत्तममध्यमत्रिकेषु श्वभ्रस्य पूर्व पश्चिमेऽप्योपासनाभिं साधयित्वा पौरुषं दौर्गं वैष्णवं तत्तद्रव्यापित्वा देवम्य स्नपनमारभेत् । 7 G अथातः स्नपनं भवति । यजमानो वस्त्रकुण्डलाद्याभरणैः सशिष्यमाचार्यमल - हृत्य पूजयेत् । ’ दधिक्राव्ण्ण’ इति दधिप्राशनं कृत्वा अप आचम्य सोष्णीषोत- रीयाभरणा भवेयुः । आचार्यो भगवन्तं पूर्ववत् त्रयोदशविग्रहैः पश्चादष्टविप्रहैर- यति । श्वभ्रस्य वामे अर्चनार्थं पुप्पादीन “संभृत्य द्रव्यप्रोक्षणार्थमद्भिः पूर्ण सकूर्च करके निधाय तज्जलेन तद्द्रव्याणि प्रणवेन प्रोक्ष्यादाय ललाटान्तमुद्धृत्य तद्द्रव्येण देवं त्रिः सकृद्वा प्रदक्षिणं कारयित्वा तत्तन्मन्त्रान्ते च तद्द्द्रव्यनाम योजयित्वा विष्ण्वादिपञ्चमूर्तिमन्त्रैः स्नापयेत् । पुनः सकृत् प्रदक्षिणं कारयित्वा तद्द्रव्यपाल पूर्वस्थाने न्यसेत् । द्रव्यं प्रति निर्माल्यमपोह्याभ्यर्च्य घण्टां ताडयित्वा ’ एकाक्षर’ मिति मृदा स्नापयेत् । ‘विश्वे निमम’ इति पर्वतेन प्रदक्षिणं कारयित्वा ‘प्राणप्रसूति’ रिति ‘धान्यैः स्नापयेत् । ’ वितत्य बाण’ मित्यङ्कुरेणाभ्यर्च्य त्वं वज्र- भृदिति मङ्गलैश्च प्रदक्षिणं कारयेत् ।
11. मुदावहा इति स्थाने B. कोशेषु अमृतजा इति क. कोशेषु मुदजा इति च दृश्यते. 2. ख सुरजान् छ सामजान् B. सस्यजा: 3. म. कपालपान क. कपिलान 4. म. · देवनाभि क. देवसनामि 5. म. रौद्रं 6. ग, इति १६६ खण्ड: संगृत्य 9 म. धान्येन
12. क. पूर्व 7.4.
14. B.१४४ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे क्सोः पवित्र ‘मिति ‘पञ्चगव्येन स्नापयित्वा ‘वारीश्वतत्र’ इस्युपस्नानेन ‘अम आया’ हीति घृतेन ‘अमिमील’ इति मधुना ‘इषेत्वोर्जे ‘त्वेति दध्ना ‘शन्नो देवी ‘रिति क्षीरेण अभित्वा शूर’ इति गन्धोदकेन ‘इमा ओषधय’ इत्यक्ष तोदकेन '

6 जपन् दत्वानुम’ दिति फलोदकेन चत्वारि वागिति कुशोदकेन ‘नारायणा’ येति रत्नोदकेन पूतस्तस्येति जप्योदकेन चत्वारि शृङ्गा’ इति सर्वोषध्युदकेन च संस्नाप्य ’ धाता विधातेति पुण्यपुष्पैरर्चयेत् । ‘ऋचो यजूंषीति चूर्णैः संस्नाप्य स एष देवइति कषायेनोद्वर्तयेत् । स सर्ववे’त्तेति तीर्थोदकैः संस्नाप्य ’ सामैश्च तान’ मिति वनौषधिभिः संमार्जयेत् । अतो देवा’ इति हरिद्राचूर्णेन स्नापयेत् । ’ त्वं स्त्री’ति सर्वगन्धेन ’ आपोहिष्ठा इत्युष्णोदकेन संस्नाप्य शुद्धोदकैः संस्नापयेत् । ‘मित्रः सुपर्ण’ इति प्लोतेन विसृज्य पूर्ववद्वस्त्राद्यैरलङ्कृत्य ’ त्वं भूर्भुव इति मूलगन्धैः संस्पृश्य ’ बुद्धिमता’ मिति धातुभिरलङ्कृत्य पूर्ववत्पाद्यादिभिरभ्यर्च्य कनिक्रदादिना आलयं प्रदक्षिणीकृत्य ‘आस्थाने वा संस्थाध्याभ्यर्च्य " पायसादिभिः प्रभूर्त " पायसादिभिः प्रभूर्त " निवेदयेत् । महाहविर्वा यथाशक्ति इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे जयाद्यर्चनमहास्त्रपनविधिर्नाम 7 षडशीतितमोऽध्यायः ॥ 6 ॥ अथ सप्ताशीतितमोऽध्यायः ॥ वाचनायामपि मण्डपे प्रपायां वा मृदादि द्रव्याणि सन्न्यस्यादाय अभ्यन्तरं प्रविश्य तत्रैव ‘देवेशं स्नापयेत् । अथवा औत्सवं बिम्बं तत्पार्श्वे प्रतिष्ठाप्य तत्रैव स्नपनोत्सवादीन् कुर्यात | धृवार्चायामुत्सवं न वृवार्चाय विशेषः कुर्यादित्यन्ये वदन्ति । *

1. म. पचगव्यैः स्नापयित्वा . क. तत्पुरुषायेति रनोदकेन : सामेश्व सानमिति भाष्यपाठः 4. क. अर्चास्थाने वा 5. छ. पायसाद्यं 6. 4. हविर्निवेदयेत् , ग, इति १६७ खण्ड : 8. क. धृवार्चनायां 9. क. देवदेवं, सप्ताशीतितमोऽध्यायः १४५ देवेशस्य स्पनेनावमहद्दुर्भिक्षव्याव्याधिनाशाद्यशुभाश्च सर्वोपद्रवाश्च नश्यन्ति । तस्माद्भक्तयैव कुर्यात् । अथ स्वपनं नवविधम् । मृत्पर्वतधान्या राष्ट्र मङ्गलानीति स्नानभेदा: ’ पच प्राद्रव्याणि । षोडशांगं कृत्वा तदेकांशं घृतं यं दधि व्यंगं क्षीरं चतुरंशं गोमयं पशं गोलमेवमेतैः पञ्चभिः गन्यैर्युक्तं द्रव्यलक्षणमा पञ्चगव्यम् । शुद्धं नवनीतं सद्यः समपक्कं सुवर्णाभ घृतं णादिः

• श्रेष्ठम् | अननतपञ्चदशाहं वा । पुष्पद्रावण के फलद्रावणकं या मधु । तदलाभ नालिकेराम्भो ग्राह्यम् । माक्षिकं वेति केचित् । नशुक्तं दधि । सद्यो दुग्धं श्रीरम् । चन्दनकोष्ठुशीरैलालबङ्गादिगन्यैः ‘मिश्र गन्धोदकम् | यवसर्पप माषैर्युक्तं व्रीहि- भिम्तण्डुलैर्वा अक्षतमक्षतेन युक्तमक्षतोदकम् । कदलीचूत पनसनालिकेरनारङ्ग- मातुलुङ्गो “तममौ कामरभव्यकुन्दादीनां फलैः यथालाभयुक्तं फलोदकम् । कुशः सहितं कुशोदकम् । पद्मरागपुष्यकान्त वज्रवैदूर्य मौक्तिकप्रवालमरतक गोमेदेन्द्रनीलानीति नवैतानि रत्नानि । पूर्वाणि पञ्चरत्नानि नवभिः पञ्चभिर्वा रत्नैर्युक्तं रत्नोदकम् । दर्भैः जलं स्पृष्टा आपोहिष्टामयादीन् त्रीन् मन्त्रानावर्त्य अष्टोत्तरशतं जप्या अभिम- न्त्रितं जप्योदकम् । ओषध्यः फलनाकान्ताः प्रियजुसर्पपमुद्गाद्याः ताभिः सर्वाभिः मिश्रितं सर्वोषध्युदकमित्येतानि प्रधानद्रव्याणि । एतैः प्रधानद्रव्यैः सम्पूर्णाः कलशाः प्रधानाः । तत्प्रधानानन्तरम्नपनार्थं शुद्धोदकपूर्णाः तथोपस्नानाः । पुण्यपुष्पजाती- फलादि चूर्णकषायचूर्ण तीर्थोदक वनौषधिहारिद्रचूर्ण सर्व गन्धचूर्णमूलान्धप्लोत वस्त्रोत्तरीया- भरणयज्ञोपवीतधातव इति द्वादशैतान्यनुद्रव्याणि । प्राग्द्रव्यैरनुद्रव्यैरपि विना द्वादशप्रधानैः द्वादशोपस्नानैः चतुर्विंशतिकलशैः स्नपनमधमाधमम् । नादेयादिमृदो सौवर्णे पृथगेकस्मिन्नकस्मिंञ्चरावे गृह्णीयात् । तथा धान्यान्यरांश्च पूर्ववत् । द्वादशप्रधानाः कलशाः पत्रिंशदुपस्नानाः पुण्य- पुष्पाण्यपि वा शरावे तथा जातीफलादि चूर्णमश्वत्थादिकषायचूर्णं शरावे गृह्णीयात् ।

1. च इति १६८ खण्डः 2 A चतुर्थांशं 3 म. पुष्पद्राविणकं फलद्राविणकं वा. .
2. क. मिश्रितं . म माषैर्युक्तो व्रीहिस्तण्डुलो वा अक्षतं. 6. क. उत्तमकुचिकामर कुरुन दीनां (?) 7. क. गोमेधिक 5 क मन्त्रानित्येव, 19१४६ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे तीर्थोदकानि चतुर्षु शङ्खेषु गोशृङ्गेषु शरावेषु वा तथा श्रीवेष्टकादि चूर्णाद्यानि शरावेषु पृथक्पृथगेव ग्राह्याणि । तथैवं प्राद्रव्यैश्व सहितमष्टचत्वारिंशत्कलशैः 3 स्नपनमधममध्यमम् । 2 एतद्दिगुणानि प्राद्रव्याण्यनुद्रव्याणि च पञ्चगव्यादिद्रव्यैः द्वादशभिः पूर्णाः प्रधानाः कलशाः प्रत्येकं चत्वारश्चत्वारः तथैव तदुपस्नानाश्चेत्युत्तमम् | त्रयस्त्रयः प्रधानाः पञ्चपञ्चोपस्नाश्चेति मध्यमम् । द्वौ द्वौ प्रधानौ षट्षपस्नानाश्चेत्यधमम् । एकैकः प्रधानः सप्तसप्तोपरनानाश्चेति केचिदिच्छन्ति । चतुर: तीर्थोदकपूर्णा : हारिद्रचूर्णार्थाः तदुपस्नानार्था चाष्टौ प्रधानवत् कलशाः प्राद्रव्यैरनुद्रव्यैश्च सहितमेवं शताष्टकलशैः स्नपनमधमोत्तमम् । शताष्टकाद्विगुणं मध्यमाधमं पञ्चगुणं मध्यमोत्तमं षङ्गुणमुत्तमाधममष्टगुणमुत्तममध्यमं दशगुणमुत्तमोत्तमम् । सहस्रक्लशैः स्नपनमुत्तमोत्तममिति भृगुः । कलशानां न्यासो यावत्तावद्विस्तारायतां पतिं तथैव परितः कुर्यात् । शता- टंकद्वयाधिके द्वे तिस्रो वा पङ्क्ती:’ तथैव परितः कुर्यादित्येके । तत्तत्पङ्क्तौ पूर्व - वद्यथोक्तस्थाने सन्न्यस्य मृदादिद्रव्याणि तत्क्रमेणादाय तत्तन्मन्त्रैः स्नापयेत् ॥ इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे नवविधस्नपननिर्णयो नाम & सप्ताशीतितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथाष्टाशीतितमोऽध्यायः ॥ अथोत्सवं व्याख्यास्यामः । कालेत्सवः श्रद्धोत्सवो निमित्तोत्सव इति स त्रिविधो भवति । प्रतिसंवत्सरं तत्तन्मासे तत्तद्दिने “नित्यं संकल्प- नेन यः क्रियते स कालोत्सवः । श्रद्धायामुत्पन्नायां यथेष्टमासे यः क्रियते सोऽयं श्रद्धोत्सवः । अवग्रहदुर्भिक्षाद्यशुभशान्त्यर्थं कृतो निमित्तोत्सवः । तेषु त्रिविधः उत्सवः 1
3. क. चूर्णानि 2. क. सर्वगन्धचूर्ण शरावे गृह्णीयात. 3. इति १६९ खण्डः.
4. क. पचाष्टो.
5. क. इत्यधमोत्तमम्. कुर्यादित्येव 8. ग. इति १७० खण्ड:
6. म. प्राद्रव्यैः सहितं
7. क. तन्मासे ताने. 7 छ. पङ्क्ती: 10. ग. नित्यत्वसंक- ल्पनेन. अष्टाशीतितमोऽध्यायः १४७ कालोत्सवो मुख्यः । तस्मादयने विषुवश्रवणपर्वद्वादशीमा सर्क्षप्रतिष्ठादिनयजमान- जन्मक्षणामेकस्मिन् राज्ञो जन्मर्क्षे वा अवभृथं सङ्कल्य्योत्सवमारभेत् । त्रिंशद्दिनमुत्तमोत्तमं पञ्चविंशतिंदिनमुत्तममध्यम मेकविंशतिदिनमुत्तमाधम ‘पश्च- दशाहं मध्यमोत्तमं द्वादशाहं मध्यममध्यमं नवाहं मध्यमाधमं सप्ताह- मधमोत्तमं पञ्चाहमधममध्यमं त्र्यहमेकाहं वा अधमाधममिति नवधा भवति । पुनर्नवधाभेदः वजलक्षम् एषामेकाहं विना तदुत्सवाहानि त्रिगुणीकृत्य तत्पूर्वेऽह्नि ध्वजारोहणं कुर्यात् । तत्पूर्वे अङ्कुरानर्पयित्वा ब्राह्मणो यजमानश्चेत् वेणुं क्षत्रियो जातिं वैश्यः चम्पकं शूद्रः कारयिता चेत् राजानं सङ्कल्प्य जातिमेव क्रमुकं वा सर्वेषां क्रमुकमेव वा दण्डमशनिहतवात पतितस्त्रयंशीर्णसुषिरकीटकोटरवक्र- वर्जितं सङ्गृह्य विमानस्य समं पादहीनमर्थं वा आयतं ‘नातिस्थूलं नातिकृशं तम्बामा - दधो द्वियमे ततः पञ्चयमे वाऽयमे’ च यष्ट्याधारं ‘यमायामार्धविस्तारं मध्यच्छिद्र - युतं यज्ञीयैः वृक्षैः कृत्वा सुदृढं योजयित्वा खण्डस्फुटितवर्जित कार्पासिकं चतुस्ता- लविस्तृतं द्वादशदशाष्टसप्ततालानामन्यतमायतं विमानद्वारसममायतार्धविस्तृतं वा नवं ध्वजपटं सङ्गृह्य ध्वजाया द्वितालायामममांशात्पार्श्वयोः क्षीणं रज्ज्वाधारयुतं कृत्वा अधः पुच्छौ द्वौ द्वितालायती मध्ये क्रमादाप्रान्तं क्षीणौ च कृत्वा अग्रे- णायं पुच्छेन पुच्छं योजयित्वा अग्रादधः ‘पुच्छयोरूर्ध्वे च यष्टि तिर्यक् संयोज्य ’ स्वस्तिदां’ इति ध्वजपटं कारयेत् । तन्मध्ये स्वस्तिकासनेन वीरास - नेन वा। आसोनं पादं बाममाकुञ्च्य दक्षिण प्रसार्य आकाशमारोहन्तं वा पक्षसंयुक्तं द्विभुजं प्राञ्जलिं सुमुखाख्योरगारूढदक्षिणस्कन्धं नवतालमानेन गरुडं पञ्चवर्णैः समा- लेख्य दक्षिणवामयोः चक्रशङ्खौ द्वौ चामरावुपरि छत्र ‘वजपट: त्र तत् ध्वजमद्भिः प्रोक्ष्य एकविंशतियमायततालपरीणाहमूले बेणुयुतं वेणुं (?) सङ्गृझ तद्यष्ट्यामप्रादधः त्रियमे ’ स्वस्ति दा’ इति ध्वजं बध्नीयात् ।
8. इत आरभ्य. घ. कोशे महान् ग्रन्थपातो दृश्यते. 2. म. दशाहं .
9. क. ततोse यमे. 5. क. यमायाममर्धविस्तारं. म. कोशे नास्ति, are ga rat raji द्वितालायामं षा अनं इति तत्र क. कोशपाठः स्वविता इति.
10. इदं पर्द
11. ऊमं
12. क. त्रियमे१४८ भरी पूजाप्रक्रमः श्रीवैखानसे भगवच्छाले काश्यपज्ञानकाण्डे देवाल्याभिमुखे मण्डपं कूटं वा कृत्वा आलिप्य तण्डुलैः व्रीहिभिर्वा त्रिवेदि- सहितानि पाठानि कृत्वा प्राच्यां पीठे ध्वजं पश्चिमे चक्रमुत्तरे विष्वक्सेनं संस्थाप्य ध्वजे गरुडमावाह्य सप्तविंशतिविग्रहैरभ्यर्च्य मौ- द्विकं हविर्निवेद्य तथा चक्रशान्तावभ्यर्च्य हविर्निवेद्य पुण्याहं वाचयित्वा दक्षिणे धान्यराशौ न्यस्तभेर्यां ‘नन्दीशं महाभुजं रुद्रप्रियं भूतेश ’ मिति नन्दीशमावा- ह्याभ्यर्चयेत् ’ । ततो यजमानो गुरुं वस्त्रोत्तरीयाभरणाः पूजयेत् । बलिप्रकार: स गुरुः कटाहे बलिद्रव्यैः युक्तमन्नं प्रक्षिप्य अग्रतो ध्वजपताकं ततोऽनु भेरीपटहादीनि वाद्यानि धूपदीपादीन् बलिद्रव्यं ततोऽनुछत्र पिञ्छ- चामरबर्हिणाद्यैः परिवृतः चक्रं ध्वजं शान्तं च विमानं ग्रामं च प्रदक्षिणं नयेत् । द्वारपालविमानपाललोकपालानपायिभ्यश्च तदेशे बलि निर्वाप्य ग्रामे सन्धौ सन्धौ यथोक्तं बलिं निर्वाप्य प्राञ्जलिः देवं ध्यायन् एवं ब्रूयात् । देवतादानम् 4 ’ प्रीयतां ’ सर्वलोकेशः श्रीवत्सकृतलक्षणः । भृत्यैश्च’ परिवारैश्चाऽप्यन्यै देवगणैः सह ॥ 3 देवेश भक्तवत्सल भक्तैरस्माभिः कृतमुत्सवं प्रतिगृह्णीप्य अज्ञानात् न्यूनान - पचाराश्च क्षमस्व’ इति देवेशं प्रार्थयेत् । ‘अष्टौं लोकपालाः लयस्त्रि- शद्देवाः नवद्वयगणाः सर्वेऽन्यदेवाः तद्देवपत्न्यश्च स्कन्दो विन्नज्येष्ठा - रोहिणीगणा: ’ मातृगणाः सर्वेप्यृषयः तत्पत्न्यश्च विष्णुभूताश्चान्ये विष्णुलोक गताः ब्रह्मलोक रुद्रलोकलोकान्तरस्था: देवाः सिद्धविद्याधरगरुडगन्धर्वकिन्नरकिंपुरुषाः चारणा भूता यक्षा नागा राक्षसाः बलिवैरोचनिः पूता शृङ्गी पूतना चरकी देवतारिः पिशाचाः पिशाच्यश्चेति सर्वेऽपि स्वैर्गणैः भृत्यैः परिवारैश्च सहैव विष्णुयागार्थमागच्छन्तु । देवेशप्रियकाम्यया समागताः सर्वेऽप्यर्पितं बलिं समादाय भुञ्जन्तु । ते यूयं तद्भु क्ता परं हर्षमवाप्स्यथ ’ इति ‘मध्यादि परितश्चाष्टदिक्षु चोच्चार्योघोप्य भेर्यादि- वाद्यैश्च घोषयेत् ।
13. घ. कोश: पुन: आरभ्यते, 2. क. मामेऽपि दिवष्टसु 4. छ. संबुध्यन्तः 5. म. नृत्यैः परिवारधान्य देवैः सह. दृश्यते. 7. क. तत्संधिषुश्चार्या घोष्य,
14. ग. इति १७१ खण्डः 6 इदंपदं - म. कोशे न एकोननवतितमोऽ ऽध्यायः १४९ अथवा दिग्देवतासुक्तान्युच्चार्य सर्वागमनार्थं वाद्यघोषणमेव कारयेत् । एवं बलिं निर्वाण्या घोष्य ग्रामं प्रदक्षिणं कारयित्वा वृथाधिपपृष्ठे चतुस्ताले वजारोहणम् व्यपोष’ सप्ततालं पञ्चताले वा यथार्हमवनतं खनित्वा मध्ये प्राग्द क्षिणपश्चिमोत्तरेषु मणिवज्रवैदूर्य मौक्तिकपवालांस्तत्तन्मन्त्रैः सन्न्यस्य ध्वजदण्डं प्रक्षाल्य ध्वजयष्टिं यष्ट्याधारेषु योजयित्वा दर्भमाल्या दण्डं वाद्यघोषणयुतं ध्वजाग्र- यष्टिं यत्र विमानं तद्दिगन्तमेतन्मन्त्रेण स्थापयेत् । तन्मूले प्रतिदिक् पादविस्तारोन्नत त्रिवेदिसहितं पीठं कृत्वा पुण्याहान्ते ध्वजे देवमभ्यर्च्य मौद्रिकं हविर्निवेदयेत् । ध्वजावरोहणं यावत्तावद्देवं सप्तविंशतिविग्रहैः नित्यमभ्यर्च्य हविर्निवेदयेत् । I अथवा ‘आपद्युत्सवे प्रथमेऽहनि साये ध्वजभारोप्याऽघोष्य ‘सद्य एवात्सव- मारभेत् । एकाहोत्सवे ध्वजारोहणं न विधीयते । वजे समारोपिते तद्मामस्थाः तदुत्सवस्यावभृथात्पूर्वं ग्रामान्तरं न गच्छेयुः । " गतानां महान्यधिर्भविष्यतेि । इति श्रीवैखानसे काश्यपोक्तायां संहितायां ज्ञानकाण्डे उत्सवघोषणं नाम अष्टाशीतितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथैकोननवतितमोऽध्यायः ॥ अथोर्ध्व शिबिका ‘रथयन्त्रडोलादिनानाविधयन्त्ररज्ञान् मालादीपशूलदी पहस्त- दीपान् बहु सब्रह्म मेरीपटहकाहल प्रदुखमर्दलगोमुखताल झर्झरीवल्ल- ८ वाथीभ्रमण- प्रकार: रीवञ्जलजयघण्टिका शङ्खचणावेणुमृदङ्गपणवभाण्डादिवाद्यानि सङ्गृह्य तद्वादकांश्च नर्तकगायकांच भक्तान् परिचारकांश्चाहूय छत्रचामरबर्हिणतालवृन्तध्व- जपताकादीनलङ्कारान् सर्वानपि अशक्तश्चेत् परिच्छदान् ( 1 ) हविर्द्रव्याणि सम्भा- रानपि सम्भृत्य उत्सवादिदिने देवालयं समाये गोमयेनोपलिप्य छत्रचामरपद्मोत्स- लादिकुसुमानि पूर्णकुम्भपालिकादीनि गजाश्वसिंहचक्रवाकहंसध्वजपताक कवली-
15. A. व्यपोह्यावढं खनित्वा 2 क. यष्ट्याधारे अवटे. इति B क्रोशेषु न दृश्यते क. गतवतां घ. गतक्तां नाम, 7. क. रङ्गगरुड, 5. क. प्रदमर्दरटर्कर B. टकर क. यद्युत्सवे 4 स 6. ग. इति १७२ खण्डः,श्रीवैखानसे भगवच्छा काश्यपज्ञानकाण्डे कमुकादिरूपाणि पैष्टिकादिपञ्चवर्णैः कारयित्वा चालयं सर्वत्र धूपदीपैश्च विता- नध्वजदर्भमालास्तम्भ वेष्टन पुष्पदामाद्यलङ्कारैरलङ्कृत्य द्वारेषु क्रमुकपूर्णकुम्भा- कुरान् सन्यस्य आमची थी : संशोध्याभ्युक्ष्य कदलीकमुकपूर्णकुम्भाङ्कुरध्वजादि- भिरलङ्कृत्य तद्मामवासिनो जना अप्याभरणगन्धमाल्यैरलङ्कुर्युः । उत्सवे प्रथमेऽहनि साये विष्वक्सेनं चक्रं च सप्तविंशत्युपचारैरभ्यर्च्य अलङ्कृत्य यानं वाहनं वा समारोप्य छलपिञ्छचामरादियुतं वस्त्रमाल्यैरलङ्कृतं खनित्रं च पालिकाछिद्रकुम्भशरावान् ध्वजपताकादींश्च पुरस्कृत्य बाद्यघोषसहितं गत्वा अवभृथाङ्कुरार्पणार्थं मृदं गृह्णीयात् । ‘ग्रांमा- दालयाद्वा प्राच्यां चेत्सर्वसमृद्धि: आमेय्यां धान्यनाशः याम्यां प्राणिनाशः नैर्ऋत्यां महाव्याधिः वारुण्यामनावृष्टिः वायव्यां राजकोप: सौ- नवभृथारम् मुद्ग्रहणम् म्यायां पुत्रसमृद्धिः पैशान्यां सर्वसुखावाप्तिः । तस्मादेशान्यां सौम्यायां वा देशं गत्वा शुद्धे मनोरमे गोचर्म मात्रमुपलिप्य चतुरङ्गुलमात्र मृदमपोख ऊर्ध्ववक्तामैशान्ये न्यस्तमौलिकां ‘भूदेवीं नवार्धतालमानेनोपकल्प्य मूर्तिमन्त्रैरभ्यर्च्य पुण्याहं वाचयित्वा अनुज्ञाप्य ललाटे बाहोः वक्षसि स्तनयोर्वा उदङ्मुखः प्राङ्मुखो वा त्वां खना’ मीति मृदं सौवर्णे राजते ताम्रे कांस्ये मृण्मये वा पात्रे गृहीत्वा प्रदक्षिणं आल्यं प्रविश्योत्तरे पूर्वस्मिन् वा सन्न्यस्य तीर्थदिनात्पूर्वं नवमे सप्तमे पञ्चमे त्र्यहे वा रात्रौ सुमुहूर्ते पूर्वोक्तेन विधिनाङ्कुरानर्पयेत् । विशेषपूजा अथ प्रदोषं यजमानो गुरुमभिपूज्य देवेशस्य विशेषपूजोत्सबं कारयेत् । देवेशं संस्नाप्य प्रभूतं हविः निवेद्य देवीभ्यामर्चक- मुनिभ्यां ब्रह्मेशानाभ्यां गरुडचक्रविष्वक्सेनेभ्यश्च अन्यपरिवार- देवानां च " शक्तश्वेद्धविर्निवेदयेत् । तदक्षिणेऽग्निकुण्डे अग्निं परिषिच्य वैष्णवं विष्णुसूतं मूर्तिमन्त्रं चाज्येन देवेशाय हुत्वा तद्दिनाधिपमन्त्रपूर्वं तदालयगतपरिष- देवेभ्यश्च सर्वेभ्यश्च ‘मूर्तिमन्त्रैः हुत्वा आज्यमिश्रेण चरुणा च तथैव जुहुयात् ।
16. क. मामादित्येव 2. B. सर्वदुःखनिवृत्तिः । 3. फ. तस्मादन्यामैशान्यां वा. 4. क. शलिय 5. क. उदङ्मुखः प्रमुख चेति नारित, सनयोदरे वा इत्येष 6. ग. शनि- बेत। 7. ग. चतुर्मूर्तिमन्त्रैः एकोनाशीतितमोऽध्यायः 1 १५१ नलि: द्रोणे : द्रोणार्थै: आढकैर्वा तण्डुलै: पकमन्नं कटाहे प्रक्षिप्य मुद्रनिप्पा- वकुलुत्थतिलतिरुवैः पक्कैरपूपैः लाजैश्च युक्तं कृत्वा तद्बलिद्रव्यं नोयपुष्पगन्धधूपदीपाक्षतांश्च सङ्गृह्य चक्रशान्तगरुडान् बलिं च क्रमेण नीत्वा एतेषां विम्बाभावे दारुणा कृत्वा तदलाभे तत्तन्मूर्तिमन्त्रैः पाले- पाराध्य नयेत् । केवलान्नबलिं वा नयेत् । द्वारपालादितदालय गतदेवेभ्यो बलिं निर्वाप्य ग्रामेऽप्यष्टदिक्सन्धौ तद्दिग्देवलोकपालेभ्यो देवेभ्यो भृतेभ्यो नागेभ्यो राक्षसेभ्यो वैरोचनगणेभ्यश्च मध्ये प्रागाद्यष्टदिक्षु च तत्तन्नाम्ना- नमोऽन्तेन तोयपुष्पगन्धधूपदीपाक्षततोयादि दत्वा बलिं निर्वाप्य तोयं दद्यात् । पूर्व तोयं ततः पुष्पं बलिमन्ते तोयं दद्यादिति । एतद्बलिं दत्वा देवालयेऽत्रा- गतास्ते वैष्णवं बलिं ‘भुंजन्तां ‘अमृतं यथेष्टं सगणाः भवन्तो भुञ्जन्तु’ | इत्युक्ता प्रदक्षिणं गच्छेत् । भूतेभ्यो यक्षेभ्यां राक्षसेभ्यो नागेभ्यः पिशाचेभ्यः सर्वभूतेभ्य ’ इत्युक्ता प्राग्दक्षिणमध्यमोत्तराकाशेषु यथाक्रमेण ’ बलिं दद्यादित्यन्ये । ग्रामसन्धिषु सर्वत्रैवं बलिं निर्वाप्य आलयं प्रविश्य भूतपीठे अलिशेषं निर्वपेत् । वीथी भ्रमणम अथौत्सवं बिम्बं तदभावे कौतुकं वा कौशेयाद्यैः श्रुतपीतकृष्णवर्णैः वस्त्रैः किरीटकेयूरहारप्रलम्बयज्ञोपवीत कट काङ्गुलीयकमकरकुण्डलकटिसूलो दरबन्ध- नाद्यैः सौवर्णैः मुक्तामणिमयैराभरणैः सुगन्धैः पुष्पमास्यैः गन्धे- रप्यलङ्कृत्य ’ वेदाह ’ मिति देवमृद्धत्य शकुनसूक्तेन हस्ताभ्यां नीत्वा यानमारोप्य प्रभामण्डलमप्यलङ्कृत्य योजयेत् । देवेशेन देव्यावपि समारोपयेदिति केचित् । तत्रैव पाद्याद्यैरभ्यर्च्य मुखवासं दत्वा अग्रतो ध्वजपताकान् ततो यन्त्ररङ्गान् सर्ववाद्यानि गायकान् नर्तकान् धूपदीपानपि क्रमेणैव गमयेत् । ततो देवेशं रथे छत्रैः पिन्छेः चामरैश्च बर्हिणैस्तालवृन्तैः अन्यैरलङ्कारैः सौवर्णैः नानाविधाकारैः परिच्छदैश्च परिवृतं नीत्वा आलयं प्रद- क्षिणीकृत्य शनैः ग्रामं च सर्ववाद्यघोषनृत्त गेयजयशब्दः स्तोत्रध्वनियुतं प्रदक्षिणं
17. क. निक्षिप्य 2 B मृ, नागमुख्येभ्यः यक्षेभ्यः पिशाचेभ्यः सर्वभूतेभ्यः । 5. घ तदमृतं क 3. क. देवयात्रागताः । च देवयात्रस्थाः तैः B ते 4. भूतान्तं । तदभतः । 6. म सलिलं । 7. ग. इति ७३ खण्ड: । 8 क शिविकार्या.१५२ atarra भगवच्छ काश्यपज्ञानकाण्डे कारयेत् । यानस्थं देवं मुखवासफलादीन्यपकनि भक्ष्याणि च आमन्त्रकं निवेदये- ह्राह्मणादीनाम् ग्रामादीनेवं प्रदक्षिणीकृत्य आलयं प्रविश्य आस्थानमण्डपे संस्थाप्य नृत्तगेयाद्यैश्च राजवदुपचारैः सम्पूज्य अर्चनोक्तेन स्नपनोक्तेन वा क्रमेण संस्नाध्य प्रभूतं हविः निवेदयेत् । यावदवभृथं तावदन्यदिनेषु नित्यमेवं सायं प्रातरुत्सव- माचरेत् । तदर्थमागतान् सर्वानपि भोजयेत् । प्रथमं ब्राह्मं द्वीतीयमार्ष तृयीयं रौद्रं चतुर्थं वासवं पञ्चमं सौम्यं षष्ठं वैष्णवं सप्तमं सर्वदैवत्यमष्टमं याम्यं नवमं वारुणं दिनम् । तस्मात् तहिना- धिपदैवत्य मन्त्रपूर्वं सन्ध्याधिपदैवत्यं च । प्रातः सन्ध्याधिप भूततर्पणम् उत्सव देवल्यानि इन्द्राणी सायमीशाना वारुणी । एवं सन्ध्याधिपदैवत्ययुक्तं परिष- देवानां मूर्तिहोमं जुहुयात् । दशमादि त्रिंशद्दिनान्तानां सूर्यामिकुबेरकुमार- वायुविष्णुप्रजापतिबृहस्पति गरुडदुर्गाचक्रनिर्ऋतिश्रीमहीविष्वक्सेनपाञ्चजन्या’ श्विनीविश्वे- देवाग्नीषोम पितर इत्येताः यथाक्रमेण दिनानामधिदेवाः । तस्माद्दिनदैवत्य पूर्वमेव होतव्यमिति । एतेषु अवभृथदिने सर्वदैवत्यं होतव्यमिति केचित् ॥ तीर्थदिनात्पूर्वदिने मध्याह्ने पूजान्ते देवं प्रणम्य कक्ष्याक्षुरिकायुतनाना- विधोपायनैरलङ्कृत्य अथवा प्रथमप्रादुर्भावार्चितं बिम्बं वालङ्कृत्य यानमारोप्य मृग- योचितसम्भार : सम्भृत्याजवानरशार्दूलादिभिरन्यैः विलोकितावनानि मृगयोत्सवः । परिवृत्य शीघ्रं नाययित्वा श्रीदेवी वा अलंकृत्याचन्त ( ? ) शिविकायामारोप्य श्रीभूमीपरिवृतदेवस्यानुनयेत् । प्रदक्षिणक्रमेण यथा यथैवान- यित्वा आलयं प्रविश्य तद्रात्रौ पूर्ववब्दल्युत्सवहुतान् पूर्ववत्कारयेत् । इति श्रीवैखानसे काश्ययप्रोक्त ज्ञानकाण्डे उत्सवसम्भाराहरणाद्यत्सवदैवत्यनिर्णयो नाम एकोननवतितमोऽध्यायः " ॥
18. क. अन्यस्मादन्यानि च म अम्नादन्यानि पक्वानि च इत्यधिकं परिदृश्यते । 2. ग. इति १७४ खण्ड: । 3. क. द्वात्रिंशत् । 4. क. भूत B भूतावि । 5. क. पितृसर्व देवाः । 6. ग. इति १७५ खदः नवतितमोऽध्यायः ॥ अथ नवतितमोऽध्यायः ॥ १५३ तीर्थदिनात्पूर्वरात्रावुत्सवान्ते देवेशमभ्यर्च्य हविर्निवेद्य चक्रं च ग्राममालयं वा प्रदक्षिणं कारयित्वा चक्रं तीर्थजले संस्नाप्य आलयं प्रविश्य शयनाधिवासः दक्षिणपार्श्वे ‘भगवतः संस्थाप्य पुण्याहं वाचयित्वा प्रतिसरां बद्धा पूर्ववच्छयने देवेशं शाययित्वा नृत्तगेयाभ्यां रात्रिशेषं नयेत् । प्रभाते स्नात्वा देवमुत्थाप्य त्रयोदशोपचारैरर्चयेत् ॥ 2 यस्य देवस्य यदर्थं प्रतिसराबन्धनं कृतं तत्समाप्त्यन्तं तावत्तस्य हविर्निवेदनं प्रतिषिद्धम् । तदालयगतदेवानां सर्वेषामित्येके || देवेशं तथैवालङ्कृत्य प्रातः पूर्ववत्प्रदक्षिणं कारयित्वा आलयं प्रविश्य आस्थाanush संस्थाप्य विमानाङ्कणे गोमयेनोपलिप्य तत्र उलूखलमुसलौ सन्न्यस्य तयोः ब्रह्मेशानावभ्यर्च्य हरिद्रामादाय प्रोक्ष्य तस्यां लक्ष्मीमावाह्य 1 चूर्णोत्सवः ’ श्रिये जात’ इयुलूखले हरिद्रां प्रक्षिप्य आचार्यः अतोदे- वादिना पेषयित्वा तच्चूर्णै: द्वादशाष्टौ चतुरो द्वावेकं वा कलशमापूर्य अग्रे निधाय सिनीवालीं तस्मिन्नाराध्य तच्चूर्णेन देवेशं संस्नापयेत् । तच्चूर्णं यश्शि- रसि विन्यसेत् तस्याशुभानि नश्यन्ति ॥ 4 भवभृथ प्रकार: मध्याह्ने ततो देवेशं चक्रं च ग्रामं प्रदक्षिणं कारयित्वा समुद्र नदी तटाकं ’ योजनादर्वाक् न गच्छेत् । अथवा विष्ण्त्रालयसमीपस्थं तोयं तस्य पादावसेचनात् गङ्गाजलसमं तस्मात्तत्र वा तीरे देवेशं तत्प मुखे चक्रं च संस्थाप्य अग्रे पञ्चकलशान् जलैरापूर्य मध्यप्राग्दक्षिणपश्चिमोत्तरेषु सन्यस्य तेषु मृत्कुशपुष्पगन्धाक्षतानि यथाक्रमेण प्रक्षिप्य देवेशमभ्यर्च्य स्नपनोक्त- मन्त्रैरेव तत्तत्कलशाम्भोभिः देवेशमभ्युक्ष्य तच्छेष भावेन चक्रं च संस्नापयेत् । ततो देवेशं चक्रं च जलेऽपि मज्जयेत् । चक्रमेव वा । तत्तीर्थतोये स्नाताः ते सर्वेऽपि सर्वपापैः प्रमुच्यन्ते । अथ देवेशं पूर्ववद्यानमारोप्य देवालयं प्रविशेत् ॥ ·
19. B भगवन्तं । 2. क अभ्यर्चयेत् । 3 इत आरभ्य पेषयित्वेत्यन्तं B. कोशेषु नास्ति, 4. क. क्रोशादर्वा गच्छेत्। 5. ग. जलेन । 20१५४ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे अवभृथं दिवैव कुर्यात् । रात्रावुदकस्याशुचिभावात् महान् दोषो भवेत् । एकाहिकोत्सवे च पूर्वरात्रौ विशेषपूजान्ते प्रतिसरां बद्धा पुनस्तदह्नि मध्याह्ने विना हविर्निवेदनं होमं च आज्येनैव हुत्वा पूर्ववद्वलिं निर्वाप्य ऐकाहिकोत्सवः देवं यानमारोप्य तदा सकृदेव ग्रामं प्रदक्षिणं कारयित्वा पूर्वव- च्चूर्ण संस्कृत्य स्नाप्य तीर्थे निमज्ज्य अवभृथं कुर्यात् । ध्वजारोहणाङ्कुरार्पणहविर्निवेदनहोमबलिप्रदानैश्च विना वा कारयेदिति केचित् । तदुत्सवान्ते स्नपनोक्तक्रमेण स्नपनं कृत्वा यथाशक्ति महाहविर्निवेद्य एला- तक्कोलादिमुखवासं च निवेदयेत् । ततो यजमानो गुरवे सुवर्ण शुभूम्यादि दक्षिणां दत्वा परिचारकादीनां सर्वेषां दक्षिणादानम् यथाशक्ति दक्षिणां च दद्यात् । 1 देवेशं स्वस्थाने संस्थाप्य विशेषपूजां कृत्वा अष्टाक्षरेण पुष्पाञ्जलिं दत्वा प्रणम्य वैष्णवैः ऋग्यजुःसामाथर्वभिः संस्तूय ‘स्वामिन् । देवेश ! अपराधक्षापणम् उत्सवाच्चरे प्रमादादप्रमादाद्वा प्रच्युतं न्यूनं ’ तत्संपूर्ण मित्यनुगृहाण प्रसीदेति दण्डप्रणामं कुर्यात् । अथ ध्वजदेवमभ्यर्च्य ’ हविर्निवेद्य चक्रादीन् बिना बलिद्रव्याणि गृहीत्वा आये ग्रामे तत्सन्धिषु शून्यालये चैत्यवृक्षे जलाशयसभास्थान- ‘गोष्ठान्यदेवागारादिषु बलिं निर्वाप्य स्नात्वा आलयं प्रविश्य ध्वजावरोहणम् ध्वजमासाद्य, 6 उन्सवेऽस्मिन् समायाताः सर्वे यान्तु यथाऽगताः । समाप्त उत्सवोऽद्यात्र ध्वजोऽयमवरोप्यते ’ ॥ इत्यानम्य ध्वजदेवं विसर्जयित्वा ध्वजमवरोपयेत् । अथवा तद्दिनादूर्ध्वं त्र्यहे रात्रौ वा ध्वजमवरोपयेत् । पौराणिकेषु पर्वतवनाश्रयवापी वेला सागरतीरस्थे
20. ग, इति १७६ खण्डः । 2. क. दद्यादानम्य. पं. क. यत्तत्संपूर्ण, म, तत्सर्व संपूर्ण 4. क. बलि 5. क. गोष्टागार 6 क, सामा हुता: B समाहूयन्ते. छ. उत्सवे इस्मिन् ये समाहूताः A ते सर्वे यान्तु यथागतम् । समाप्तोऽप्युत्सवोद्यात्र. एकनवतितमोऽध्यायः १५५ च वास्तुरहिते देशे चालये देवस्योत्सवमिच्छतां बल्युत्सवादस्तदालयं परितः कुर्यात् । एतदुत्सवेन देवेशः सुप्रीतो भवेत् । अनेनैव गोब्राह्मणादिचातुर्वर्ण्य- समृद्धिः सस्यविवर्धनं मङ्गल्यं सर्वसम्पत्करम शुभनाशनं ग्रामादि- उत्सवफलश्रुतिः शान्तिः सर्वकामाप्तिश्च भवन्ति । एतेन सर्वे देवाश्च प्रीता भवेयुः । तस्माद्विष्णोरुसर्व भक्तया यः कुर्यात् सोऽयं रहस्यानि प्रकाशानि च पापानि पूर्वजन्मसु इहजन्मनि च कृतानि सर्वाणि मोचयित्वा सर्वकामानामुयात् । एवं यस्य विष्णोरालयार्चनमग्निहोत्रं शाश्वतं तिष्ठेत् स तद्विष्णोः परमं पदं गच्छ - तीति ब्रह्मवादिनो वदन्ति । 12 3 " एतस्मिन् नित्याग्निहोत्रे याजने चातुर्वण्र्येषु ब्राह्मणाद्याः त्रैवर्णिका: शस्ताः । चतुर्थः शूद्रोऽनुलोमोऽपि सर्वस्य नेतारं राजानं यजमानं सङ्कल्प्यैव कार- येत् । प्रतिलोमानामन्तरालानां त्रात्यानां च नैवाधिकार इति काश्यपः । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे अवभृथपुष्पाञ्जलिप्रदान- याजनाधिकारिनिर्णयो नाम नवतितमोऽध्यायः || ।। अथैकनवतितमोऽध्यायः ॥ अथ ’ चातुर्वर्णिकाः अनुलोमाः प्रतिलोमा अन्तराला त्रात्याश्चेति ‘जातयः पञ्चधा भवन्ति । तत्र ब्राह्मणादिचतुर्वर्णेषु जाताः चातुर्वर्णिकाः । उत्कृष्टान्निकृष्टायामनुलोमाः निकृष्टादुत्कृष्टायां प्रतिलोमाः तथा अनु- लोमात्प्रातिलोम्येन अन्तरालाः प्रतिलोमात्प्रातिलोम्येन त्रात्याः । पचधा जाति: तत्र चातुर्वणिकाः सवर्णादनन्यपूर्वायां सवर्णायां यथाविधि जाताः शुद्धाः । तस्मादेवान्यथा जातास्त्वशुद्धाः । तेष्वन्यपूर्वायां तु ब्राह्मणात्कुण्डो गोलब्ध | क्षत्रि-
21. ख. एतेनोत्सवेन B. सवेन । क. तस्मिन् । . क. यजमानाः चातुर्वर्थेषु । 4. ग, इति १७७ खण्ड 1 5. इदं समस्तं पदं दृश्यते सर्वत्र । 6. क. जातिः पञ्चथ। इति ।१५६ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे यात्पट्टचिह्न भोजश्च । वैश्यान्मणिवेधवलयकर्तनवृत्तिः मणिकार : वलयकारश्च । शूद्रादश्वपालो मालवकः । एते अनुलोमाः । अनुलोमाः शूद्रायां ब्राह्मणात् भद्रकालीपूजनचित्रमर्दलवृत्ति : ’ पारशव्यः मृगघाती निषादश्च । वैश्यायां कक्ष्याजीव्याम्नेयनर्तको ध्वजविश्रावकवृत्ति- रम्बष्ठः कुलालवृत्तिः कुम्भकारः नाभेरूर्ध्ववता नापितश्च । क्षत्रियायामाथर्वणकर्मवाहनारोहणसेनाधिपत्यकृत् ब्राह्मणसमः सवर्णः अभिषेकाद्रा- ज्यार्हः ज्योतिरायुर्वेदवृत्तिरभिषिक्तश्च । शूद्रायां क्षत्रियाद्दण्डेषु दण्डधारण वृत्तिरुत्रः शूलारोहणादियातनावृत्तिः शूलिकश्च । वैश्यायां वैश्यवृत्तिः श्रेष्ठित्वभाक् मद्गुः अश्वपण्यः आश्विकश्च । वैश्याच्छूद्रायां काष्ठादिविक्रयकः चूचुकः कटकर्मा heart | प्रथमे अन्यायाचौर्याच्चरमे । प्रतिलोमाः 3 शूद्राद्राह्मण्यादिभ्यो जायन्ते प्रतिलोमाः । शूद्राद्ब्राह्मण्यां मलापहारी झल्लरीकक्षो नैर्ऋत्यवासी कालायससीसाभरणः पूर्वा ग्रामप्रवेशी 5 वाणकण्ठ : 1 चण्डालः । राजन्यायां सुरासवादिपण्यः पुल्कसः गाननर्तनजृम्भकवृत्तिः एैलकश्च । वैश्यायां गवाजमहिषपालनवृत्तिस्तद्रसविक्रयो वैदेहकः तैललवणादिजीवी शूद्वैरप्यभोज्यान्नः अस्पृश्यः चाक्रिकश्च 1 ब्राह्मण्यां वैश्यात् बन्दी जङ्घारिकवृत्तिः मागधः । क्षत्रियायां तन्तुवायः कांस्यवृत्तिः आयोगवः दुष्टसत्त्वघाती’ आरण्यकवृत्तिः पुलिन्दश्च । 8 राज्ञा विप्रायां प्रतिलोमेषु मुख्यः वेदानर्हः धर्मानुबोधकः सूतः शूद्र- वृत्तिः रथवाहनपरिचर्याजीवी ’ रथकारश्चेति । सूतो धर्महीनो द्विजैरस्पृश्यः " । अन्तरालःत्तथाम्बष्ठादद्मजायां समुद्रलङ्घनजीवी नाविकः राजन्यायामधोनापितः मद्गुः (१) । तयोः वेणुकः ’’ चर्मकारश्च । चूचुकात् क्षत्रियायां मत्स्यबन्धश्च वैश्यायां चास्मात् समुद्रपण्यजीवः सामुद्रध । व्रात्याद्वैदेहकात्प्रथमयोः चर्मकार “. 10
22. मर्दनवृत्तिः । 2. क. अध्यजीव वार्ता श्रावकवृत्तिः । 4. B वाकण्ठः । . B मेलक्च । 6. क. खादी 8. B अस्पृश्यः (?) | | | षष्टिकाजी घिनौ ।
23. क. शूद्रात् द्विजभाजः चबोधकारश्चेति । 7.च. 9 B लंघनानोजोवो । 10. ख कर्मकारच | 11, B द्विनवतितमोऽध्यायः १५७ सूचीजीविनौ । आयोगवात्ताम्रजीविखनको खनकान्नृपायां वस्त्रनिर्णेजक : ’ शूद्रै- रस्पृश्यः उद्बन्धकश्च । पुल्कसाद्विप्रायां रजोनिर्णेजकः । तस्यां चण्डालात् श्वमांस- भोजी श्मशानवासी च श्वपचश्चेत्युच्छिष्टाः प्रीताः तृणान्तरसम्भाष्याश्चेति समासः । व्यासस्तु विकल्पमानः सङ्ख्यां नावगाहते। ततो विमृश्यास्ता जातयः तासु तासु वृत्तिषु राज्ञा विनेतव्या इत्युपन्यस्यतीत्युपन्यस्यति । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे जातिपञ्चकसङ्करजाति विवरणं नाम एकनवतितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ द्विनवतितमोऽध्यायः ॥ 3 अथातो निष्कृतिं व्याख्यास्यामः । ’ ’ शान्त्या शान्तो भवेदोषो व्याधित- स्यौषधैर्य ’ थेति ब्रह्मवेत्तारो वदन्ति । तस्मान्यूनातिरिक्तेषु सर्वत्र प्रायश्चित्तप्रकार: ततक्षणादेव शान्तिं कुर्यात् । न कुर्याच्चेत् राजा राष्ट्रं च विन- श्यति । तस्माद्वैदिकेषु सर्वेषु ’ क्रियाविपर्यासे द्रव्यहीने संस्कारादिदोषोपशम- नार्थ प्रायश्चित्तमिति प्रायश्चित्तनिमित्तम् । द्रव्यहीने द्रव्यहानिः ’ क्रिया- हीने क्रियाहानिः मन्त्रहीने तत्सर्वं नश्यति । 5 भूपरीक्षामकृत्वा अज्ञानादर्थलोमाहा विष्णुयज्ञ आरब्धश्चेत् महत्तरो दोषो भवति । तदुपशान्त्यर्थं तत् स्थाने गोमयेनोपलिप्य श्रामणकामिं साधयित्वा भगवन्तमग्नेर्दक्षिणतोऽभ्यर्च्य सप्तविंशतिभेदैराज्येनाहुति- भूपरीक्षादों सहस्रं हुत्वा भूमियज्ञ कृत्वा अतो देवा इत्यार्षे भूतदैवत्यं च हुत्वा आशीर्भिरा- घोष्य अम्मिं विसृज्य वृषभचतुष्कं दक्षिणां दद्यात् । 6 युगलाङ्गलादीनामुक्तवृक्षाला भे भगवन्तमभ्यर्च्य ’ सुवर्णभोररलङ्कृत्य (?) शक्तितो दक्षिणां दद्यात् । युगे प्रमाणहीने वैष्णवं सीरे प्राजापत्यमायसे याम्यं
24. B निम्तेजकः । 2, ग, इति १७८ खण्डः । 3. छ. सा शान्तिः । शास्त्रो वो दोषः । तस्याः शान्तिः निष्कृतिः । 4: ग. क्रियातन्त्र । 5. ग. पुण्यक्रियाहीने । 6. B. सुवर्णभाष्यैः ।१५८ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे लाङ्गले रौद्रं भौतिकं हले वैष्णवम् । एतेषां भेदने ’ शीर्णे रज्जुछेदने अभि साधयित्वा अतो देवादि ब्राह्मं प्राजापत्यं गारुडं भौतिकं महाव्याहृतिमाज्येन हुत्वा देवमभ्यर्च्य रूप्यदानं कुर्यात् । हीनाङ्गे बलीवर्दे प्राजापत्यं रौद्रमार्ष वैष्णवमा- ज्येन जुहुयात् । कर्षणकाले व्रणयुक्ते वृषे सहस्रशीर्षादीन् विष्णोर्नुकादींश्च शान्ति हुत्वा निष्काधिकं दक्षिणां दद्यात् । बलीवर्देषु सुषुप्त भ्रमणपतनेषु पौण्डरी- कामि साधयित्वा आज्येनाहुतिसहस्रं विष्णुगायत्र्या हुत्वा पुनः कर्म प्रवर्तयेत् । 1 2 इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे भूपरीक्षाहीनप्रायश्चित्तादि विधिर्नाम निष्कृतिः 5 द्विनवतितमोऽध्यायः ॥ ’ 3 ॥ अथ त्रिणवत्रितमोऽध्यायः ॥ कर्षणकाले कपालास्थि’ रोमनखदन्ततुषभस्मपाषाणादिदर्शने तत्तदपोह्य पञ्च- कर्षणादौ- गव्येन आपो हि ष्ठेति तिसृभिः प्रोक्ष्य भूमियज्ञं कृत्वा भूमिदानं कृत्वा गवां पश्चात् निवेदयेत् । मन्त्रहीने सारस्वतं वैष्णवं रौद्रं हुत्वा कपिलाचतुष्कं दद्यात् । क्रियासङ्करे महाव्याहृतिं सहस्राहुतिं च जुहुयात् । गवां सस्यनिवेदने हीने गोदानसूक्तं शान्ति च हुत्वा कृष्णवृषभ शुक्कुलिङ्गं विप्रे- भ्यो दत्वा गोष्ठे पलालभारमुत्सृजेत् । विष्वक्सेन पूजाहीने तत्तन्मन्त्रैः तिलसर्पप- मिश्रचरुणा हुत्वा त्रिनिष्कं वा दक्षिणां दद्यात् । 6 लोहबेरहीने दारुणा कृत्वा अतो देवादिना आज्येन ‘शताष्टबारं जुहुयात् । शान्तिहीने विप्रशतं भोजयित्वा ऋत्विजां च दक्षिणां दद्यात् । तरुणालय- विहीने तरुणालयविहीने सर्वनाशः तस्मात् पौडरीकामि साधयित्वा अब्जहोम हुत्वा पारमात्मिकमीङ्कारादीन् शान्त्यर्थं हुत्वा वृषभैकादशं दक्षि- णां दद्यात् । यथोक्तं कारयेत् ।
25. ग. जीर्णे । 2. B हुत्वोष्य ।
26. ग. कुर्यात् । 6. ग. इति १८० खण्डः । ।
27. ग इति १७९ खण्डः ।
28. ग, कोह 7 क. शतायवरं । चतुर्णवतितमोऽध्यायः १५९ ब्रह्मपद्मावटे कपालास्थिशिलादिदर्शने वैष्णवं भूमिदैवत्यं हुत्वा कृच्छ्रं चरेत् । तत्र प्रक्षिप्तपद्मभङ्गे तत्काले प्राजापत्यं वैष्णवं जुहुयात् । ब्रह्म पद्माव इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे कर्षणादिहीनप्रायश्चित्तविधिर्नाम त्रिणवतितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ चतुर्णवतितमोध्यायः ॥ जलस्य विपरीते ब्राह्मं वारुणं घटे भिन्न यज्ञोपस्करनाशे यागसङ्कुले कलहे रुधिरखावे च वैष्वक्सेनं गारुडं वैष्णवं जुहुयात् । वामावर्ते ब्रह्मपद्मावटे जले तस्मिन् ब्रह्मपद्मावटे वारुणं वायव्यं भूमिदैवत्यं यजेत् । ‘सङ्कलं चेदतो देवादि ब्राह्मं भौमं वारुणं गारुडं यजेत् । पांसुच्छन्ने जले अधरो- त्तरे पार्श्वस्थे सति ब्राह्मं वारुणं सहस्रशीर्षाद्याज्येन जुहुयात् । शङ्कुः स्थापनकाले भग्नश्चेत् वैष्णवं ब्राह्मं जुहुयात् । रज्जुछेदने याम्यं वायव्यं वैष्णवं जुहुयात् । इष्टकाप्रविपर्यासे गर्भन्यासहीने प्रस्तरे सङ्कले हीनाने प्रमाणे हीने दोषयुक्ते विहीने द्वारगृहभित्त्यादीनां हीनाधिक्ये अङ्गहीने विमाने यजमानाचार्यविपर्यासे पौण्डरीकामिं समाहरेत् । 3 अभ्युत्पाताशनिपातधूमादिभिः मन्दिरे स्पन्दिते महाशान्ति हुत्वा विप्रशतं भोजयित्वा दक्षिणां दद्यात् । भुवङ्गपतङ्ग कवाटबोधिको- तरस्थूणादीनामालये दोषयुक्ते जीर्णे शीर्णे वा तत्तदपहायान्यं संयोज्य प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य तत्तद्देवत्यं हुत्वा भोजयेत् । विमानाङ्गवैकल्ये सम्यक् संहिते विमाने त्वनारब्धे धृवरूपे अब्दातीते महाशान्ति हुत्वा सहस्रभोजनं च कृत्वा शक्तितो दक्षिणां दद्यात् । शून्ये तथाब्दे द्विगुणं द्विगुण-
29. सकलं चेत् दौवारिकं । 2. क. सहस्रशीर्षायेन । 3. ग. अथोत्पात । 4. B. स्कन्दे A सन्दे ।१६० श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे मारभेत् । द्वादशाब्देषु विष्णुयागं कृत्वा हरिशाङ्करबेरं वा ‘दशाब्दे द्वाद- शाब्दे वा समारभेदिति विज्ञायते । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे जलादिविपरीतप्रायश्चित्तविधिर्नाम 2 चतुर्णवतितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ पञ्चनवतितमोऽध्यायः ॥ दारुसङ्ग्रहणकाले ’ निमित्तेषु विपरीतेषु दृष्टेषु स्नात्वा महाशान्ति हुत्वा अष्टाक्षरमष्टसहस्रमावर्त्य सौदर्शनेनात्मानमभिमृश्य दक्षिणां दत्वा कर्मारभेत् । उक्त- वृक्षालाभे अन्यं वृक्षं सारवन्तमादाय शान्ति हुत्वा निष्काधिक- दारुसङ्ग्रहणादै दक्षिणां दत्वा आहरेत् । अनिष्टदिक्पतने अन्यालाभे महाशान्ति हुत्वा आहरेत् । शूलकल्पनाहीने विपर्यासे सहस्राहुतिं हुत्वा शान्ति संवाच्य आशीर्भिराघोष्य देवमनुमान्य दक्षिणां दत्वा आरभेत् । उक्तरत्नालभे अमिं परि- स्तीर्य दक्षिणतो रत्नत्रयमभ्यर्च्य तेभ्यो हुत्वा सङ्गृह्य तत्तद्रत्नमिति मनसा ध्यात्वा तत्तन्मन्त्रेण स्थापयेत् । धातोरपि पारदमादायैवं समाचरेत् । बीजानां यवं सोममभ्यर्च्य हुत्वा न्यसेत् । रत्नानां सङ्कुले मन्त्रहीने वैष्णवं जुहुयात् । काष्ठ- मृद्रज्जुशर्कराम्बरवर्णादीनां योगकाले क्रियाहीने विपर्यासे शान्ति हुत्वा देवमनुज्ञाप्य दक्षिणां दत्वा आरभेत् । ’ अक्षिमोचनकाले अतिक्रान्ते षण्मण्डल | विपमन्त्रान् शान्ति हुत्वा पश्चादक्षिमोचनं कुर्यात् । मन्त्रद्रव्यक्रियाहीने अक्षिमोचनान्ते शान्ति विधानेन हुत्वा दक्षिणां दद्यात् । भूपरीक्षाद्यक्षिमोचनान्तं यद्यत्क्रियाविहीनं तस्य शान्तये तद्दिने पौण्डरीका - नौ महाशान्ति हुत्वा आरभेत् । उक्तशिलालाभे अंजननिभा- मदाय हिरण्ये दिग्देवताभ्यो हुत्वा अष्टाक्षरमष्टसहस्रं जप्त्वा सामान्यप्राय- श्चितम्
30. B दशांशाद्वादशायुतं (२) । 2, ग, इति १८१ खण्डः । 3. ग. निमित्तानि । 4. 4. अक्षिमोक्षण । { पण्णवतितमोऽध्यायः विष्णुमभ्यर्च्याहरेत् । शिलायां गर्भदर्शने तदपहाय दोषशान्ति हुत्वा अन्यत् शिला महणमारभेदिति विज्ञायते । १६१ शिलाग्रहणे इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे दुर्निमित्तदर्शनप्रायश्चित्तविधिर्नाम 1 पवनवतितमोऽध्यायः ॥ अथ षण्णवतितमोऽध्यायः अथ ’ धृवस्यानुरूप्य विपर्यासे कौतुके प्रमाणहीने अन्यालयकृते नृपराष्ट्र- विनाशाय भवति । तस्मादपनीय महाशान्ति त्रिरात्रं हुत्वा देवं ध्रुवकौतुकयोर- स्थापयेत् । स्थापिते नवे कौतुके ‘अन्यस्मिन् पश्चात् अन्य- नानुरूप्ये संवेशनं नाचरेत् । लोहगौरवं कुर्यात् चेत् शान्ति हुत्वा पूर्ववदाचरेत् । जातरूपं विना अन्यलोहमिश्रितं बिम्बं न स्थापयेत् । स्थापिते तदपनीय पूर्ववद्धत्वा अन्यं संस्थापयेत् । पीठप्रभावनतावन्यलोहकृते च शङ्खचकादिहीने जीर्णानसभा- दुर्भिक्षव्याधिपीडाकरं तस्मादवश्यं सन्दध्यात् । मन्त्रहीने नादिषु मधूच्छिष्टे विधानेन अब्जाग्नौ ब्राह्मं प्राजापत्यं सौरं सौम्यं वैष्णवान्तं हुत्वा ब्राह्मणानन्नेन परिवेष्य शक्तितो दक्षिणां दत्वारभेत् । अङ्गोपानहीने अवकुण्ठिते शीर्णे बिम्बे अर्चनं ’ यदि चेत् महत्तरो दोषो भवति । तस्माज्जीर्ण कौतुकमार्गे- णापहायान्यं स्थापयेत् । ’ सौवर्णं बिम्बं जीर्णं न त्याज्यम् । लोहवत्कृत्वा नवी- कृत्य स्थापयेत् । उपाने दोषयुक्ते तत्तत्प्रतिसन्धाय ° पूर्ववद्धत्वा बिम्बशुद्धिं कृत्वा स्थापयेत् । अनधिवासिते बिम्बे स्थापिते राजराष्ट्रविनाशाय भवति । अज्ञानादर्थ- लोभाद्वा स्थापितं चेत् महाशान्ति हुत्वा पश्चादधिवास्य स्थापनं सम्यगाचरेत् । 18
31. ग. इति १८२ खण्ड: । 2. छ. ध्रुवानुरूपस्य विपर्यासे । ४. अन्यस्मिन्निति स्थाने निवेश्य ’ इति ग. कोशे दृश्यते । 4. छ. यदिकृतं चेत् B. बिम्बार्चना यद्यचेत. 5. छ. सौवर्ण जातरूपमयं । 6, क, प्रति संघाप्य विम्बशुद्धिं । 21१६२ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे स्थानात्पूर्वङ्गवैकल्ये तत्तत् प्रतिसन्धाय स्थापयित्वा शान्ति हुत्वारमे । नयन- मोक्षायां हित्वा स्थापितं चेद्रव्जा विशतं वैष्णवं हुत्वा तदालयगतदेवानां चतुर्भिर्माण मन्त्रैव एवा रहस्राहुति हुत्वा सहस्रभोजः कुलापयेत् । संवत्स- रेऽतीते लोहमयं भवतीति काश्यपः । अनुक्तमुहूर्ते स्थापिते इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते. ज्ञानकाण्डे कौतुकप्रायश्चित विधिर्नाभि 1 षण्णवतितमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ सप्तनवतितमोऽध्यायः ॥ अथ स्थापनानुक्तनक्षत्रे मुहूर्ते स्थापिते अब्जाग्नौ धातादिभूतान्तं च हुत्वा मणान् भोजयित्वा पुनः स्थापनं कुर्यात्। खापकैः दोपयुक्तैः वर्जयेत् (?] । अन्यैरनुत्तश्च स्थापिते पूर्ववद्धत्वा विप्रशतं भोज- यित्वा हिरण्यगृगवादिदक्षिणां दत्वा पुनः स्थापनं कुर्यात् । यजमानाचार्यदिगादिविरुद्धं येन केनचित् भीनशापनहननतर्जनादयः तेषां यदि वर्तन्ते तत्र ब्राह्मं पाञ्चभौतिकं वैष्णवं श्रीभूदैवत्यं रौद्रं सारस्वतं बार्हस्पत्यं हुत्वा आशीर्भिरभिनन्द्यारमेत । तत्रान्यविरुद्धे तु ब्राह्मं प्राजपत्यं वैष्णवं जुहुयात् । तत्तत्कर्मकरविद्रेऽपि वैष्वक्सेनं जुहुयात् । रोदने रुधिरखावणे पतने च शान्ति हुत्वा दक्षिणां दद्यात् । पदार्थिनां भर्त्सनादी मरणादौ मरणे अन्त्यजप्रवेशे च महाशान्ति हुत्वा ब्राह्मणान् भोजयित्वा शान्ति प्रवाच्य समाचरेत् । श्रावाद्युपहतौ प्रवेशे च अग्निशालायां तद्द्रव्याकं शौचं कृत्वा वास्तु होमान्ते वैष्णवं हुत्वा शक्तितो दक्षिणां दत्वा पुण्याहान्ते समारभेत । श्वकाकसूकरादिभिः बिम्बस्पर्शने पञ्चगव्यैः प्रोक्ष्य पुण्याहं वाचयित्वा हेमरूपं स्वशक्तितो दक्षिणां दद्यात् । उच्छिष्टादिभिः स्पृश्यते यदि बिम्बं कुशोदकैः प्रोक्ष्य पुण्याहान्ते दक्षिणां दत्वारभेत । शयनाला अम्बराम्यत्र कल्पयेत् | शयनस्थो देव उत्थापितश्चेत् वैष्णवं
32. ग, इति १८३ खण्डः । 2. छ. ऋत्विगादीनां । सप्तनवतितमोऽध्यायः श्रीभूमिदैवत्यं हुत्वा अन्यत् शयनमा कल्प्य पुनः शाययेत् । शय- नस्थानविपर्यासे ‘सौरं वैध्नं सौदर्शनं वैष्वकेनं जुहुयादिति’ । १६३ शयनादीनामलाभे ऐन्द्रे वास्त्वग्निसंस्थापनं कुर्याच्चेत् ऐन्द्रं वैष्णवं हुत्वा विप्रशतं भोज- येत् । एवमेवान्यदिक्स्थापने तत्तद्दिम्दैवत्यं वैष्णवयुतं हुत्वा भोजनमारभेत । गर्भा लये विमाने वा ‘विलीने निम्ने काले (?) छुल्ल्यां वास्तु होमं यदि कुर्यादाग्नेयं वारुणं वैष्णवं प्राजापत्यं व्याहृत्यन्तं हुत्वा पुनः सम्यगाचरेत् । हीनाधिक्येनाग्निकुण्डं कृतं चेत् ब्राह्मं सौम्यमानेयं सौरं जुहुयात् । स्थापिताग्निविनाशे मथिताग्नावग्नेयं चरुणा हुत्वा रभेत । मथि - अग्निकुण्डादौ ताग्न्यलाभे आचार्यगृहाच्छ्रोत्रियगृहाद्वा आहत्य तस्मै वित्तं दत्वा आग्नेयेन चरुणा हुत्वा आरभेत । वामावर्ते केशे धूमे अगन्धेऽपि विस्फुलिङ्गपि कान्त्यां न्यूनायां अतीव विज्वलिते ज्यालावलीढके ब्राह्मं वैष्णवं व्याहृत्यन्तं हुत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत् । क्रियामन्त्रविपर्यासे वैष्णवमाग्नेयं व्याहृत्यन्तं हुत्वा ’ अहमिन्द्र ’ । क्रियामन्त्र- fere इत्यमिं प्रणमेत् । आहुतीनां विपर्यासे ब्राह्मं वैष्णवं यजेत हुत्वा 1 होमद्रव्यविहीने पूर्णाहुतिं व्याहृतिं विराज्येन जुहुयात् । तेन सर्वे पूर्णं भवति । अन्तहोमक्रियाहीने सङ्कुले वा पूर्ववद्धुत्वा सूक्तं वैश्वानरं जपेत् । सर्वकर्म- समृद्धिर्भवति । यज्ञोपस्करमन्त्राणां विपर्यासे ब्राह्मं वैष्णवं हुत्या दक्षिणां दद्यात् । चणां से अतीते च शान्ति हुवा ब्राह्मणान् भोजयेत् | त्येऽथ गोलस्य विहाने वा आज्येनाएँ वैष्णवं ब्राह्मं ’ प्राजापत्यमैन्द्रं सारस्वतं हुवा पुनरारभेत । हीननिष्कृतिमारभ्येतदन्तं सार्वत्रिकमिति विज्ञायते । इति श्रीवैखानसे काश्यपनो के ज्ञानकाण्डे प्रतिष्ठा प्रायश्चित्तविधिर्नाम " सप्तनवतितमोऽध्यायः ॥ चरुणा ।
33. छ. सौर सौदर्शनमित्येव । 2. ग, इति १८४ खण्ड: । 3. B. लीले निम्ने वा- काले (?) 4. क. वस्तूनां 4. शस्त्राणां । 5. ग. रौद्रं सारस्वतं । 6. ग इति १८५ खण्ड;१६४ कुम्भे श्रीवैखानसे भगवत्रे काश्यपज्ञानकाण्डे ।। अथाष्टनवतितमोऽध्यायः ॥ प्रमाणहीने कुम्भस्य महान् दोषो भवति । मानहीने महाव्याधिः कृष्ण- मण्डलेऽर्थहानिः स्फुटिते पुत्रहानिः खण्डिते जातिभ्रंशः 1

• वस्त्रा- वर्णहीने मरणं भवति । तस्मात्सलक्षणमेवाचरेत् । ’ अलक्षणे आहृते ’ तामपहाय वैष्णवं वास्तुदैवत्यं हुत्वासमारभेत । ‘कुम्भपूजनकाले च आ- चार्यादीनां भ्रमणचलननिद्रालस्य मोह क्रोध लोभाद्यनर्थदर्शने महाशान्ति हुत्वा विप्र- शतं भोजयित्वा गवादिदक्षिणां दत्वा अन्यगुरुं सङ्गृह्य यागमारभेत् । लाभेऽथ कुम्भस्य वैष्णवं वारुणं हुत्वा हिरण्यं दक्षिणां दद्यात् । उच्छिष्टाशुचिका- कादिदर्शने तं त्यक्ता अन्यमादाय महाशान्ति हुत्वा आचार्यमनुज्ञाप्याराध्यारभेत । कुम्भे यदि प्रभिन्ने सर्वप्रजामरणं भवति । तस्मात् भ्रंशं ‘दुःखान्तं विज्ञाय विष्णुयागं तथा कृत्वा हिरण्यभूगवाश्वादीन् दत्वा पुनः समारभेत । विष्णुगायत्र्या प्रणवाद्यया समिदाज्यचरुभि’राहुतिसहस्रमब्जानौ हुत्वा पुण्याहं प्रवाच्य आशी- भिरभिनन्द्य द्वादशनिष्कं तदर्थं वा दत्वा आरभेतेति भृगुः । महाशन्तिं हुत्वा आरभेतेत्यङ्गिराः । 8 रात्रौ प्रतिष्ठा चेत् सर्वदोषकरं तस्मादाग्नेयं वैष्णवं सौरं च पृथक् रात्री प्रतिष्टायाम् पृथगष्टसहस्रं हुत्वा पुनः दिवैव ’ स्थापनं कुर्यात् । 9 ऋत्विगाचार्यादीनां दक्षिणाहीने तत्सर्वं भस्मसात् भवति । तत्फलमसुराः खस्थाः गृह्णन्ति । तस्मात्तेभ्यो दक्षिणां न हापयेत् । यदि दक्षिणा प्रशंसा 12 10 " हापयति शक्तो भासः काकोऽपि भूत्वा पुनः प्रामुयादिति । तस्मात्ते दैववत्पूज्या भवन्तीति विज्ञायते । " ततज्जन्मशतं इति श्रीवैखानसे काश्यपो के ज्ञानकाण्डे कुम्भपूजाविपर्यासादि प्रायश्चित्तविधिर्नाम अष्टनवतितमोऽध्यायः " ॥ • 5 छ दुःखंतं B. दुःखं समास्थाय ।

1. क. अलक्षणेष्वाहृतेषु । 2. क तदपहाच । 3. कुंभपूजना कालेऽपि शान्ति जुहुया. दिति B. कोशेष्यत्राधिकं दृश्यते । 4. वस्त्रालाभे । 6. छ. आज्याहुति । 7. ग. इति १८६ खण्ड: । •
2. B सौर बैष्णवं । 9. B निर्म- 4 , ध्येय इत्यधिकं (?) | 10 B गूहति । 11 B तस्तत्प्रोष्य जन्मशतं । 12. 4 आया- दिति । 13. ग. इति १८७ खण्डः । एकोनशततमोऽध्यायः ।। अथैकोनशततमोऽध्यायः ॥ १६५ अथैककालार्चने हीने अमिं समाधाय वैष्णवं भूमिदैवत्यं हुत्वा द्विगुण- मर्चयेत् । द्विकाले द्विगुणं त्रिकाले त्रिगुणम् । एकाहमर्चने हीने अमिं परि- स्तीर्य शान्ति हुत्वा सप्तभिः कलशैः संस्नाप्य ब्राह्मणान् भोजयेत् । अर्चनाहीन- निष्कृतिः द्वितीये द्विगुणं तृतीये त्रिगुणम् । एवं मासान्तं वर्धयति । मासेऽतीते वास्तुशुद्धिं कृत्वा पञ्चाग्नीन् परिस्तीर्य दिग्दैवत्यं हुत्वा अब्जामौ वास्तुहोमं हुत्वा अष्टशतैः कलशैः भगवन्तं संस्नाप्य हौलं प्रशंस्य विपशतं भोज- येत् । द्वितीये द्विगुणं तृतीये त्रिगुणम् । एवं संवत्सरान्तं वर्धयति । संवत्सरेऽतीते स्थापनं सम्यगाचरेत् । द्वादशाब्दातिक्रमे भगवान् न रमेत । तत्र पिशाचब्रह्मराक्षसादयो वसन्ति । 1 तस्मात्तस्मिन् यदीच्छेचेत् देवेशं स्थापयितुं सुवर्णहलेन कर्षणादीन् मन्त्रेण कृत्वा अगारे पलालभारमुत्सृज्य गोगणाय निवेद्य त्रयोदशाहं सप्ताहं पञ्चाहं त्र्यहं वा विप्रान् भोजयित्वा अगारं नवीकृत्य शुभ वास्तुशुद्धिं कृत्वा मध्ये अब्जामा- वब्जहोमं कुर्यात् । विष्णुयाग: सर्वत्रारभेत अनियमेषु । अत्रैवार्षिकं बीजमजं ब्रह्मवादिनो वदन्ति । तस्मात् शालिपिष्टमयं किष्कायत मृत्विगुच्छ्रयमङ्गोपाङ्गयुतं पशुं कृत्वा अग्नेः दक्षि- णतः संस्थाप्यालङ्कृत्य रात्रिसुतेनाभिमृश्य ‘प्रजापते न त्व’ दिति दक्षिणे कर्णे वामे ‘त्वघोरचक्षुरित्युपांशुनैव जप्त्वा ’ चत्वारि शृङ्गेत्युदरमभिमृश्य ब्राह्ममासनमास्थाय सुवजुह्लादीन् ‘सञ्चत्वे जम्मु ‘रिति प्रोक्ष- यति । अध्वर्युर्वदति ‘होतरे ’ हीति । अत्रैव ‘अध्वर्यो देवता’ इति ‘ओं नमः प्रवक्तू ’ इति होता हौत्रक्रमेणैव ’ स्थापनाधिपानामावाहनक्रमेण जुष्टाकारस्वाहा- कारौ कृत्वा अध्वर्युः ’ ब्रह्मन् वयमिदं त्वया सृष्टस्य जगतः सर्वशान्तिदं देवयजनं करिष्याम ’ इति ब्रह्माणं वदति । ’ होतरे’ हीत्यत्रैवाध्वर्युः " अध्वर्यो देवता 4
3. B द्वादशाब्देऽतीते । 2 B उत्सृज्येति न दृश्यते । 3 B कृत्वा तत्रालामे तुश्नीतश्रिभाषिकं ( १ ) 4. ग. स्थापनाधिपतीनाम् । 5. B अष्वर्यो हनुमन्ते जगस्तृणान्यं देवयजनं कुरुष्वेतीति पाठोsन B कोशेषु दृश्यते ।’ १६६ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे इत्यारभ्य होता ‘हिं भूर्भुवस्सुवरो ‘मित्यन्ते ‘जगद्रक्षाणार्थं देवयजनं कुरुष्वेति ब्रह्माणं वदति । पश्चात् पशुमभिमन्त्रय शृङ्गौ ’ एतावान् त्रिपादूर्ध्व’ इत्यक्षिणी ’ सप्तास्यासन् तं यज्ञ’ मिति ‘कण्ठं ‘सहस्रशीर्षा पुरुषः पुरुष एवे ’ ति ’ तस्माद्विराट् यत्पुरुषेणेति शीर्ष 6 तस्माद्यज्ञात् ’ तस्माद्यज्ञा’ दित्युदरं तस्मादश्वा’ इति पुच्छं ’ यत्पुरुषं व्यदधु’ रिति वृषणं ‘ब्राह्मणो ’ स्येति लिङ्गं चन्द्रमा मनस’ इति नाभि ‘नाम्या आसी’ दिति पूर्वपादौ ’ वेदाहमेतं धाता पुरस्तात् यज्ञेन यज्ञ’ मित्यपरपादौ च क्रमेण च्छित्वा जुहोति । पश्चान्महा- शान्ति व्याहृत्यन्तं हुत्वा आशीर्भिराघोप्य अध्वर्युप्रभृतीनां पृथक् पृथक् दक्षिणां दद्यात् । स एष विष्णुयागः । इत्येवं कृत्वा पश्चात् शूलस्थापनादि कर्मारभेत । * लोकधर्मविगर्हितानां च निवेदने शान्ति हुत्वा सप्तभिः कलशैः संस्नाप्य आचार्यः कृच्छ्रं चरतीति विज्ञायते । 3 इति श्रीवैखानसे काश्यपोक्ते ज्ञानकाण्डे अर्चनाहीनप्रायश्चित्तविष्णुयाग विधानं स्नपननिष्कृतिः 4 नामैकोनशततमोऽध्यायः ॥ || अथ शततमोऽध्यायः ॥ 5 अथातः स्नपन निष्कृतिं व्याख्यास्यामः । दिवा निशि सन्धिषु यत्र यत्र निमित्तं स्यात् तत्तत् स्नपनकालः । कालातीते नित्यार्चनायां न दाषो भवति । प्रमुखे चोत्तरे वापि स्नापनं करोति । " अन्ययोः नाचरेत् । न मूलागारे तथाचरेत् । विदिशान्ये वा कुर्यात् । आमेये नैर्ऋते वायव्ये न समाचरेत् । यदि कुर्यात् शान्ति हुत्वा पुनरन्यत्र स्नपनमारभेत । शय- नस्थे तथा देवे प्रभाते सौरं सौम्यं वैष्णवं व्याहृत्यन्तं हुत्वा बेरमुत्थाप्य प्रोक्षणैः प्रोक्ष्याभ्यर्च्याचरेत् । वेद्याः प्रमाणहीने भूमिमर्थ्यान्तमभ्यर्च्य ’ प्रपायामथवा भूम्यां कूर्च वासो वा न्यस्य कुर्यात् । स्नपनार्थं प्रकल्पितं द्रव्यमग्निदग्धं चेत् आग्नेयं वारुणं सौम्यं वैष्णवं च हुत्वा पुनरादायाचरेत् । प्रमादात्साधितं पूर्ण कलशं 6
4. कर्ण । 4 B शिला । 3. लोकधर्मविरुद्ध व्यापारचतुष्कं । 4. ग. इति १८८ खण्डः । 5 B अन्ययोः यदि लोकसूखागारे 6 प्रपां वा दर्भकू वासो वा । 1 एकोत्तरशततमोऽध्यायः १६७ भिद्यते यदि अन्यं कलशमादाय पूर्ववन्मन्त्रेण पर्याधिदेवमाराध्य द्वादशाक्षरमष्टाक्षरं वा अग्रसहस्रमावर्तयेत् । द्रव्याणामेवं व्यादीनां विपयासे तत्तत्स्थाने निवेदया- भ्यर्च्य विष्णुगायत्री मष्टशतं । एते काकाद्यन्त्याशुचिम्प तदपनीयान्य- मादाय अष्टाक्षरं शतमावर्त्य देवमनुज्ञाप्य तस्थानेऽभ्यर्च्य स्नापयेत् । संसृष्टिनं चैवमपनीयाचरेत् । द्रयाणां हीनता स्याच्चत् जलेन पूरयेत् । उक्तद्रव्याला भे तत्तत्प्रतिनिधिं स्मृत्वा तत्तद्द्रव्याधिपं वैष्णवान्तं जुहुयात् । मध्वजाविकमहि- पाक्षीरदधिस्नापिते शान्ति हुत्वा पञ्चगन्यैः संस्नाप्य शान्ति वाच्यारभेत । प्रमा- निद्राद्यैः पतिबिम्बे तदा संभ्रान्तमानसो भूत्वा उत्थाप्य पञ्चगव्यैः संस्नाप्य प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य व स्थापयित्वा ’ सुवर्भुवर्भू’ रिति विम्बस्य मूर्ध्नि नाभौ पादे च स्पृष्ट’ ’ भगवतो बले’ नेति भगवन्तं म्याम्यच्ये वैष्णवं हुत्वा स्थापयेत् । तोरणा दिविपर्यासे तत्तदविदे केवल विहीने सौरं सौभ्यं प्राजापत्यं बैष्नं सौदर्शनं हुत्वा असङ्कुलमारभेत । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रति ज्ञानकाण्डे स्नपनप्रायश्चित्तविधिर्नाम 1 शततमोऽध्यायः ॥ ॥ अथैकात्तरशततमोऽध्यायः ॥ सुरर्षिमनुष्याणां बलं यस्मात् प्रवर्धते तस्माद्वलिरिनि प्रोक्तम् । बलिमुत्थाप्य विघ्नश्चेद्येन केनचित् ब्राह्मं सौम्यं सौरं गारुडं ‘वैष्कवसेनं हुत्वा पुनरारभेत । एककाले हीने सप्तभिः कलौ : भगवन्तं संस्नाप्य सौरं सौम्यं गारुडं वैष्णवमौपास- नाग्नौ हुत्वा बलिमारभत । द्विकाले द्विगुणमेवं सप्तरात्रं वर्धयेत् । सप्तरात्रेऽतीते तदालयगतानां तत्तन्मन्त्रैः हुत्वा पुनदशान्ति समारभेत । द्वादशा- निलयलि- esia महाशान्ति हुत्वा देवेशं संस्नाप्यारभेत । स्त्रीशूद्रानुपे- ताशुचिपतितान्त्यजादिस्पर्शने निष्कृतिः च तदपहाय ब्राह्मं प्राजापत्यं सौम्यं सौरं गारुडं B निर्माल्ये ।
5. ग. इति • ·
6. क. सौ-
7. A. द्रव्यमेवं कलशादीनां । ग. ज्ञात्वा । १८९ खण्ड: । . B अन्येन । 6. B वैष्णवमिति तत्र । 7. क. पतने च । म्यमिति न दृश्यते ।१६८ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे I वैष्णवं हुत्वा आरभेत । बिम्बे प्रमाणहीने भिन्ने शीर्णे वैष्णवं जुहुयाच्छतम् । बलिधारक पतने गारुडं वारुणं वायव्यं बलिदैवत्यं व्याहृत्यन्तं हुत्वा कुर्यात् । उक्त- लक्षणयुतपात्रालाभे हविःपात्रं सङ्गृह्य तद्रूपं ध्यात्वा तदधिदेवं वैष्णवं हुत्वा बलिमुद्धरेत् । केशकीटादिदूषिते अयोग्याशुय्यन्नकल्पिते तत्त्यक्ता बलिं सौरं सौम्यमा- ग्नेयं गारुडं वैष्णवमार्षमाज्येन व्याहृत्यन्तं हुत्वा आरभेत । एवमेव हविर्निवेदने चोक्तमिति विज्ञायते । 2 इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे बलिहीनप्रायश्चित्तविधिर्नाम उत्सवनिष्कृतिः 3 एकोत्तरशततमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ त्तरशततमोऽध्यायः ॥ अथोत्सवप्रायश्चित्तम् । ध्वजपतनभग्नभेदहीनेषु ध्वाजं वैष्णवं व्याहृत्यन्तं हुत्वोत्सवमारभेत । घोषणे हीने ब्राह्म प्राजापत्यं सौदर्शनमीङ्कारा- दीन् दक्षिणाग्नौ जुहुयात् । चक्रामितगरुडादिपतने गारुडं वैष्णवं सौदर्शनं वैष्वक्सेनं सौरं सौम्यं वैष्णवं जुहुयात् । देवदेवस्य पतने लोकानां च महद्भयम् । तस्मादुद्विग्नमानसो भूत्वोद्धृत्य बिम्बं प्रक्षाल्य सप्तभिः कलशैः संस्नाप्य शान्ति हुत्वा आचार्यं संपूज्योत्सवमारभेत । अङ्गहीनं यदि भवेत् तद्वि- सृज्य अन्यमादाय तदर्चास्थितां शक्तिं तत्रावास संस्थाप्य पूर्ववत्प्रायश्चित्तं ’ हुत्वो- त्सवं कुर्यात् । यानाद्यदि पतिते बिम्बे पीठात् प्रभेदे पुनः संयोज्य संशोध्य भूमियज्ञं कृत्वोत्सवं कुर्यात् । प्रभायुधाभरणादीनां भेदे चैवं कृत्वा | सप्तभिः कलशैः संस्नाप्य शान्ति हुत्वारभेत । 4 इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे ध्वजपतनादिप्रायश्चित्तविधिर्नाम व्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥
8. क. जीर्णे । 2 B अनेनैव । 3. ग. इति १९० खण्डः । 4. छ. यां शति ।
9. B मजित्वा । · व्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥ अथ त्र्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥ १६९ बलिपतने बलिरक्षकमभ्यर्च्य ध्वाजं वैष्णवं हुत्वा चलिमुद्धरेत् । सन्धौ बलिहीने तत्सन्ध्याधिपतिभिः वैष्णवं व्याहृत्यन्तं हुत्वा पुनर्बलि क्षिपेत् । उत्सवनिष्कृतिः वादकगायकनर्तकाप्सरसां पतने भर्त्सने क्रोधे ब्राह्मं गारुडं वैष्णवं हुत्यो- त्सवमारभेत । ध्वजपिञ्छचामराम्बरादीनां दहने पतने गारुडमाग्नेयं वैष्णवान्तं जुहुयात् । दीपहीने अग्निसूक्तं हुत्वा आमेयं धूपहीने बार्हस्पत्यम् । ऋत्विगाचार्यादीनां संक्षोभे सप्तर्षिदैवत्यं वैष्णवान्तं जुहुयात् । कालातीते ब्राह्मं वैष्णवम् । एककालोत्सवे हीने तद्दिनाधिपमभ्यर्च्य शान्ति हुत्वा आरभेत । द्विकाले हीने द्विगुणमुत्सवमाचरेत् ’ । नृत्तगेयवाद्यालङ्कारयानाद्यन्यतमहीने ब्राह्म प्राजापत्यं गारुडे वैष्वक्सेनं वैष्णवन्तं हुत्वा सम्यक् कुर्यात् । कलहे रुधिरस्रावे अग्न्युत्पाते शान्ति हुत्वा ब्राह्मणान् भोजयित्वा पुनरारभेत । अवभृथात्पश्चात् सप्ताहान्नवाहाद्वा अन्तरे यदि ध्वजावरोहणं न स्यात् अनावृष्टिर्भवति । अतो धाजं गारुडं ब्राह्मं वैष्णवं हुत्वा देवमनुज्ञाप्य अवरोह- येत् । भृत्यवर्गसंक्षोभ भौतिक वैष्णवान्तं जुहुयात् । तत्कालेऽतीते ब्राह्मं वैष्ण- वान्ने जुहुयात् । अतः समानीयाराधयति । सूरिषु ( ? ) ब्राह्मं वैष्णवं बार्हस्पत्यं सारस्वतं हुत्वा अभिपूजयेत् । यद्द्द्रव्यं विहीनं तद्दैवत्यमन्त्रान् वैष्णवान्तं जुहु- यात् । प्रतिसरबन्धहीने सौम्यं नागाधिपदैवत्यं वैष्णवान्तं हुत्वा बध्नीयात् । अङ्कुरार्पणहीने सौम्यं भूमिदैवत्यं वैष्णवान्तं हुत्वा आरभत । । इति श्रीवैखानसे काश्यपोक्ते ज्ञानकाण्डे उत्सवबलिपतनादिप्रायश्चित्तविधिर्नाम व्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ चतुरुत्तरशततमोऽध्यायः ॥ स्वेदरुधिरपुलक’ निम्नोषज्वलनचलनक्षेपानतवर्णस्फुटित जल्पनहस नवल्मीक- तृणकत्रकादिसम्भवे अङ्गहीने महाबरे गर्भागारे अन्त्यप्रवेशने जीर्णतलभ्रंशे
10. B, पुनरुत्सवमारभेत । 2. B. बायाद्य लंकारही नान्यतमहीने। 3. B. निम्नेषु 22१७० तरुणालयनिमि- त्तम् श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे गर्भभिन्न (?) सुधावर्णानुलेपने मन्दिरे ‘दुऐ सद्यस्तरुणालयमारभेत । अज्ञानादर्थलोभाद्वा न कुर्याच्चेत् कर्ता राधकयोः ग्रामाणां च मह- यम् । तस्मात द्वादशाहाभ्यन्तरे अनुकूल वा कारयेत् । द्वादशाहेऽतीते महाशान्ति हुत्वा वैष्णवान् संपूज्य शक्तितो दक्षिणां दत्वा आरभेत । मासेऽतीते महाशान्ति च हुत्वा विप्रशतं भोजयित्वा देवमनुज्ञाप्य कुर्यात् । पण्मासेऽतीते भगवान् न रमेत । तस्मात् तरुणालये पूर्ववत् संस्थाप्यार्चयेत् । संवत्सरेऽतीते तावासो भवति । तस्मात्तरुणलाये देव संस्थाप्य जीर्णवेरं विसर्जयेत् । प्रकारः 3 4 गोवालरज्जुभिः कुशरज्जुभिः ऊर्णाभिः तान्तवैः सुतैः वासोभिः बेरमा - जीर्णवेरत्याग- च्छाद्य ’ पूषा ते ग्रन्थि ‘मिति सुदृढमाबद्धय गजगोवृषस्यन्दन- रथरङ्गशिबिकाब्राह्माणानामन्यतममारोप्य आघोप्यालङ्कृत्य समुद्रं समुद्रगां नदीं हृदं वा अशोप्यजलाशयमन्यं वा आश्रित्य तत्तीरे पञ्चाग्नीन् साधयिला दिग्देवताभ्यः पृथक् पृथक् हुत्वा सभ्ये शान्ति हुत्वा यानस्थ बिम्बं प्रणम्य ’ परं रंह’ इत्यादाय नावमारोप्य प्राङ्मुख उदङ्मुखो वा भूत्वा विष्णु- सूक्तं जप्ता ’ अगाधे क्षिप्ता वैष्णवं हुत्वा आचार्येभ्यो धेनुचतुष्कं दद्यात् । दारुशैलजबेराणां पतनोत्पाटनादिषु यदि न स्युः व्रणादयः तान् शुचौ भूमौ खनित्वा कुशदर्भाङ्कराण्यास्तीर्थ तल प्रक्षिप्य त्रिरात्रेऽतीते शिलाग्रहणवद्धत्वा महाशान्ति हुत्वा आरभेत । प्राणामहीने चेत् अपनीयान्यमाहरेत्’ । C तरुणालयमकृत्वा नवकर्मणि कृते महत्तरो दोषो भवति । कर्तारौ यान्ति । अतः सहस्रभोजनं कृत्वा सहस्राहुती : हुत्वा महाशान्ति हुत्वा पुनर्बाला- गारे संस्थाप्यारभेत । बालागारे यथावत्कृते भूमियज्ञं पुनः पुण्याहं शान्ति च हुत्वा यथास्थानं निवेश्यारभेत । आरब्धविधिप्रमाणेनैव सर्वं कारयेत् । विभि- सङ्करदोषो वर्णाश्रमङ्कराय भवति । इति श्रीवैखानसे काश्यपोक्ते ज्ञानकाण्डे जीर्णबेरपरित्यागविधिर्नाम • चतुरुत्तरशततमोऽध्यायः " ॥
11. क. दृष्टे । 2. ग इति १९१ खण्ड: । 3. B. समुद्रया । 4. ग. देवं । 5. क. अस्वाते छ. अघाते । 6. छ. व्रणाः अधस्ताच्छुचौ । 7. B. आरमेन । 8. ग. तत्स्थाने बाला- गारे, घ, अब बारे | 9. क. आरब्धं । 10. ग. इति १९३ खण्ड: । पञ्चोत्तरशततमोऽध्यायः || अथ पश्चोत्तरशततमोऽध्यायः ॥ म १७१ वैखानसं पाञ्चरात्रमिति विधानद्वयं विष्णास्तव वानरी सीमा पाञ्चरात्रम् । तस्माद्यामनगरपत्तनादिषु गृहेषु च वैखानविधानेन भगवन्तं पूजयेत् । भुक्तिमुक्तिफलप्रदत्वात् सौम्यत्वात्स्य । वीती- राद्रिवनप्रदेशे विविक्तेऽपि जनेभ्योऽन्यत पाञ्चाविणैवार्चन । यत्वात्तस्य । न कदाचिज्जनाकीर्णे समृद्धिकामः कारयेत् । कुचिद्विनाशाय भवति । दाने- वैखानसविधानेनार्चिते स्थाने आमेयं नाचरेत् । यदि कुर्यात् मम्मसात् भवति । तद्दोषशमनार्थं महाशान्ति हुत्वा ब्राह्मणान् परिवेष्य वास्तुशुद्धि कृत्वा पूर्ववत् स्थापयेत् । तदाभ्ये सौम्यसंवेशः समृद्धिकरणाय भवति । तस्मात् सम्यक् समाचरेत् । गर्वशान्तिहोगः अनुक्तानामरिष्टानां मूलमन्त्रद्वयजपहोमैः शान्ति कारयेत । ‘सर्ववेदमयं सर्व- र्थसाधकं परात्परतरं गुह्यात् गुह्यतरम् । तस्मात्सम्यक् समाचरेत् । वरं लक्षयुक्तं मध्यममष्टसहस्रमधमं पञ्चसहस्रं तद्धोमः । तस्मात्कर्म- गौरवं विदित्वा तदर्हमाचरेत् । शुचौ देशे भगवन्तं सप्तविंशतिविप्रराराध्य आचार्यं देववत्पूज्यारभेत । आज्येनाश्वत्थसमिद्भिः चरणा दवरेवी हमारे जाज्ज्वल्यमानमुकुटं देवं दिव्यभूषणं श्यामाम्बरधरं तप्तहाटकसकारी रक्तास्यवाणिया- दाक्षं भणवात्मकं शङ्खचक्रधरं परात्परं देवं विष्णुं मनसा ध्याला जुहुयात् । तिल- गन्धपुष्पाक्षतरत्न संपूर्णमश्वत्थलक्षवटापामार्गपलवयुतं रक्तवस्त्रवेष्टितं कलशं धान्यो- परि स्थाप्य तन्मध्ये वारुणं मण्डलं ‘वारिवीजयुतं ध्यात्वा ‘प्रणवैरावेष्ट्य अनेन मन्त्रेणाभिमृश्य तज्जलेन शिष्यं सहस्रशः प्रोक्ष्य स्नानं वा कारयेत् । एतेन ग्रहदोषव्याधिपीडोपद्रवरक्तस्त्रीबल्मीका द्युत्पातदुस्वमदर्शनशत्रुचीरर। जभयबन्धपिशा- चापस्माराद्युपद्रवाः अज्ञानदोषाः दैवकृताश्चान्ये शान्तिं यान्ति । अतः सम्य- गष्टाक्षरेण द्वादशाक्षरेण वा जपेन होमेन वा कर्मगौरववशादुत्तममध्यमाधमप्रकारै- · 3

---

1. B. सर्वदेव 1 2 B पटवेति नास्ति । 3. ग. वारुण । 4. प्रणवेन । 5. क. उत्पत्ति । 5.*.१७२ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे रनुक्तानामाचरेत् । इदं धन्यं पुण्यवर्धनं नामक्ताय नाशुश्रूषवे नापुत्राय नाऽशि- ध्याय ’ नाऽसंसक्ताय दद्यादित्याह काश्यपः । 3 इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे पश्नोत्तरशततमोऽध्यायः ॥ || अथ षडुत्तरशततमोध्यायः ॥ अथातोऽष्टाक्षरकल्पं व्याख्यास्यामः । अयं मन्त्रः साक्षाद्विष्णुमुखात् च्युतः । ‘ओङ्कारः प्रथममादिबीजं पारमात्मिकं परात्परतरं तरुणार्कवर्णं सहस्रशीर्ष सहस्राक्षं सहस्रबाहु सहस्रपाद श्रीवत्साङ्कृतोरस्कं शङ्खासिशक्तिचकशार्ङ्ग पाशहलमुसलयुतं वसुप्रदं जाज्वल्यमानमुकुटं दिव्याभरणमण्डितं पद्मासनस्थितं दीर्घनादं सर्वदेवनमस्कृतं परमपुरुषाधिदैवतम् । एतन्मन्त्रं प्रमाणमिति विज्ञायते । अक्षरकल्पः इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे अष्टाक्षरकल्पे प्रणववर्णनं नाम षडुत्तरशततमोऽध्यायः ॥ ॥ अथ सप्तोत्तरशततमोऽध्यायः || ‘द्वितीयं मकारः पादजं रक्तवर्णं नपुंसकं त्रिशिरस्कं षड्भुजं हस्वनार्द ज्ञानप्रदं पाशच्छेदकरं लम्बोदरकरं बृहत्कायं सुवर्चसमायुक्तं अष्टाक्षरकल्प- विस्तर: 5 कपिलाधिदैवतम् । मकारस्तृतीयं सविसर्गमहङ्कारजं कुन्देन्दु तुहिनाकारं शान्तरूपं द्विभुजं रक्ताक्षं जटावल्कलसंवीत रक्ताब्जमध्ये योगासन - समन्वितं दीर्घनादं बृहद्भुजं त्रिगुणं वैरिश्चाधिदैवतम् । चतुर्थं नकारः तमोजं धूम्रवर्णं चतुर्वक्तुं चतुर्भुजं कूर्चाब्जमालासंयुक्तं स्फाटिके पीठे चासीनं वरं ‘प्रांशु- नादं मुक्तिदं प्राजापत्यम् । पञ्चमं रकारो वह्निशिखाकारं पुरुषरूपधरमेकवक्तुं 8 1 B समाज्ञाय सताय । 2 ग इति १९३ खण्डः । • इत आरभ्य आध्यायान्तं B कोशेषु न दृश्यते । 1 B प्रथमं । तृतीयं । 7. B प्राशनादं । 8. B चतुर्थ रकारः ।
2. क. ओंकार B अकार 5. B द्वितीयं । 6. B अष्टोत्तरशततमोऽध्यायः १७३ श्यामाम्बरधरं द्विभुजं सूर्यमिशिखामृतैः समायुक्तं दिव्याभरणभूषितं स्वरितनाद- मग्निदमर्थदम|मदैवत्यम् । ’ षष्ठं यकार: प्रकृतिजं श्रीरूपसमन्वितं पद्मासनस्थमनु- दात्तनादं सुवर्णकुम्भोमोरस्कं कर्णान्तायतलोचनमत्यन्तसुन्दरं तवस्त्रधरं द्विभुजं पद्मपुष्पधरं तप्तचामीकराभं सर्वनिधिपरिवृतं रत्नत्वययुतं दिव्यैश्वर्यप्रदं श्रिया दारिद्यान्धकारनाशनम् । एतत् शक्तिरित्याचार्या वदन्ति । णकारः सप्तमं क्षेत्र- ज्ञजातं गोक्षीराभं चतुर्भुजं पुरुषं हलाब्जयुतं वसुप्रदं शेषारबन्धमात्मार्पितम् ( ? ) । अष्टमं यकार: प्राणजं रजितप्रभं निष्कलं ध्यानरूपालङ्कृतं प्राणाधिदैवतं ह्रस्वनाद सर्वसिद्धिकरं पृथिवीव्याप्तम् । इति श्रीवैखानसे काश्यपोक्तं ज्ञानकाण्डे अष्टाक्षरकल्पे प्रणवातिरिक्त- 3 सप्ताक्षरवर्णनं नाम सप्तोत्तरशततमोऽध्यायः ॥ ।। अथाष्टोत्तरशततमोऽध्यायः ॥ अग्रक्षरकल्प- एतान्यष्टाक्षराणि । रूपं पूर्वमेवोक्तम् । विद्यमानाशरीरगतिर्यस्य स देवो नारायणः परमात्मेत्यर्थः । इदं पारमात्मिकमिति केचिद्वदन्ति । सर्वसिद्धिकरमिति भृग्वादयः । श्रुतिप्रमाणमिति द्वैपायनः । सिद्धि- बिस्तर: करमिति विद्याधाराः । मङ्गल्यकरमिति नागाः । श्रीकरमिति मनुष्याः । मन्त्राषि- दैवतं परमात्मा । छन्दोगायत्रम् | सांकृत्यायनः ऋषिः । ब्रह्म स्वयमेव पश्चा- ज्ञानि । पूर्वोक्तगुणमाश्रित्य यथाबलं शुश्रूषां कृत्वा शक्तितो दक्षिणां दद्यात् । अनुमान्य विष्णुं भक्ति समाविश्य निश्चलो भूत्वा प्रणवान्वितं ज्ञात्वा यथाविधि जयमारभेत । न स्त्रियै शूद्रायानुपेतायाशिष्याय नासंवत्सरोषिताय मन्त्रं दद्यात् । 5 अन्यथा दीयमानस्य निष्फलं भवति । तस्मात् सम्यक् दीक्षेत । एवं ज्ञात्वा अन्यत्कर्म विहाय दृढमनस्को भूत्वा पूर्ववत्पञ्चाङ्गन्यासं कृत्वा स्वरारीरे अष्टाक्ष-
3. B. पञ्चमं छ. अकारं पक्ष में । 2. B. शेषारिबन्धमात्मारितं । 3. तेषामा- क्षराणां रूप। 4 B. अयं पारमात्मिकः । 5. अन्यथा यदि विनश्यति निष्फलं भवति ।१७४ श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे काश्यपज्ञानकाण्डे राणि विन्यसेत् । न्यासः त्रिविधो भवति । सृष्टिः स्थितिः संहृतिश्चेति । मूर्ध्नि प्रणवं विन्यस्य पश्चाल्ललाटनयनप्राणजिह्व। हृदयनाभिगुह्यचरणान्तरेषु यथाक्रमेण अष्टाक्षराणि न्यस्य सृष्टिन्यासः । पादे प्रणवं विन्यस्यैतद्विपरीतं क्रमेण ज्ञात्वा पादादिललाटान्तं विन्यस्य पुनः प्रणवं मूर्ध्नि विन्यसेदेष संहृति न्यासः । जठरे प्रथमं विन्यस्य द्वितीयं पादयोः तृतीयं बाह्रोः चतुर्थं हृदये पञ्चमं नयनयोः षष्ठं शिरसि सप्तमं वक्ते अष्टमं कर्णे आद्यन्तप्रणवयुतं क्रमेणाष्टाक्षराणि विन्यस्य स्थितिन्यास इति विज्ञायते । इति श्रीवैखानसे काश्यपप्रोक्ते ज्ञानकाण्डे अष्टाक्षरकल्पे न्यासत्रयविधानं नाम अष्टोत्तरशततमोऽध्यायः ॥ ग्रन्थश्च समाप्तः ॥ श्री विखनसे परब्रह्मणे नमः. भृगुमरीच्यति काश्यपेभ्यो भगवच्छास्त्रसंहितानिर्मातृभ्यः परमर्षिभ्यो नमः . श्री श्रीनिवासमखिवेदान्तगुरवे नमः ॥ ॥ ओम् ॥ श्रीः शुद्ध पाठ सूची. पुढे पंडौ, स्खलितम् शुद्धपाठः पुढे पंङ्कौ स्वलितम् शुद्धपाट: २. १९, तदचनं तदचनं २४ तद्र शुद्र ३. २३ वर्षाश्चति वर्षाचेति २८. सहसे सुसहितः ५. ५. उशीर लालवंग उशीरंलालबंग १५, १. विवर्जितक विवर्जित ५. १३. पचवणयुतं पञ्चवर्णयुतं ४. जाविक जालिका ९. ६. ६. दुद्विशत द्विशत ५. जलवर्ण चलवर्ण १०. ७. विद्युद्रपां विद्यद्रूपां हरितवर्ण- ११. काश्यपः पिपलौरमं ११. २. अद्भुतंशन्ति १४. पत्रिकाभादि अद्भुतशान्ति ७. दमकल दमलक पत्रशाखादि ९. पथसंयुक्तं १५. तद्भूमिकाशां तद्भूमिकानां ww १९. परिवेष्ट्य परिवेष्य पण्यसंयुक्त मनाकुलावण्य. पण्ययुक्त २२. जपन्नेषु जङ्गमेषु १५. पाणिनाभि प्राणिभिः १२. २. २. अजाग्नौ अब्जाग्नी १७. पत्रिकासन्दा- पत्रकष्टक- ८. संहितायां संहितायाः पापण्डरोमक पाषण्ड कुहक ९. मिन्द्राहुत्या मिन्दाहुया

हरीतकगन्ध- १०. पारमात्मकका पारमात्मिकर्मी- रादि कारादि मसिताश्रितातिरक्ताभ २१. ब्रहद्रथ बृहद्रथ १५. २० काण्डकर्म काण्ड तिग्म १३. २. घनागुरु घनगुल २१. लालामाव लालभाव १४. ८. सवकर्माणि सर्वकर्माणि १६. १. चिचुक चिंचुल ९. ग्रहय भूमिः ग्राह्यभूमिः गुलगन्धाढयं १५. विष्ण्वाकान्त विष्णुकान्त ४. सोमप्नि सोमनी द्विजार्विनृपाढया द्विजर्षिनृपादये ६. सरोगं क्षोभकर धारकं ८. एतत् एवं तत् १९. सुरघ्नि सुरघ्नी संज्ञानां संज्ञाकानां२२. २७. आद्यष तेष्वेभ्यो तेष्वाद्यौ … १७. १७ वामाचिक्षणगा: वामादक्षिणगाः १९. हस्व हस्व १९. २२ प्राचीयामुदीचीं प्राचीमुदीचीं पुटे, पंङ्कौ स्खलितम् शुद्ध पाठः 4 . पुढे पंडो स्खलितम्. शुद्धपाठः अन्यषट्के १७. अगर अगार स्थितदक्षिण ५५ १९. मन्त्रीन्द्रर्क २४. श्रीदाम्ना सुरासुरमित्राणां ५६. १६. पृथुतर ५७. १३. स्थपितायां स्थापितायां ५९. १९. पादादू ६३. १८. स्फटिकौ २०. १९ राजन्तराख्य राजान्तराख्या ६६. १२. अश्वत्थादि २१. ९. यथेष्ठ यथेष्ट ६५. १७, निर्मिक निर्मोक १८. भागभ्यान्तरं मागाभ्यन्तरं ६९. मेदिनी देवीति- २.२. १६. संस्थाप्योङ्कारेण संस्थाप्य ओङ्का रेण २५. ६. गुणास्सर्वे ७१. ४. … २६. १०. सुरविप्रक्षेत्र ७३. ८. उत्सेध… पभिः मही भूःपादं गृहशय्यासन उत्सेधं २७. १८. आमेयादिषु आग्नेयादिषु १०. अभ्यर्थ… अयर्धयवं २८. ३. सुम्रीवे सुग्रोवे ११. गोज्यायाम २९. ९. ३२. १२. ९. प्राकर १५, अनियुक्तानां नियुक्तानां सम्पत् तामिस्सार्थ प्राकार १७. त्रयवाधिकं त्रियवाधिक २१. कर्णाद्धिकान्तर ७३. २. भानं .. भाग मेद्रायामं मेड्रायामं ३३. २२. समावाह्य २०. भूषणादीनां ३५. २, अपूपौदनैः ७५ १०. 4. अर्ध्या गुल ४१. १२. दृढतरमूलान् ७६, ८. सर्वेश्व सर्वैव ४२. १७. … घृत पूर्णपात्रम् १६. किष्किन्धर किष्किन्ध ४३. १८. अग्नेय्यां आग्नेय्यां २३. शयनं … शयानं २०,२१ सशी ३. प्रतिष्ठायां ४४, १,३,९ सदृशी 92. सत्क्रियां ४८. २२. मरतकवैदूर्य ७९. १४. चोमा: चोत्तमाः ५७. ११, हस्तभ्यां हस्ताम्यां १६, नाप्ररं… नापरं ३ पुटे, पंडौ, स्खलितम्, शुद्धपाठः पुढे, पंडो स्खलितम्. शुद्धपाठः ८०. १४. परिस्तीर्य परिस्तीर्य १०८, २१. सूर्या सूर्य ८१. १०. एव एवं ११०. ३. अर्ध्य अर्ध्य ८५. ११ आभरणायै- १४. संव्यशेत् सन्न्यसेत् कोष्ठादीन् ८६. १२. अस्तीर्य आस्तीये १८. उच्छथाः ९०. १५. यज्ञदैवतं १११. ६. धूप धूप १७. आवसत्थ्य ८. षक्कानि पक्कानि ९२. व्यक्तान्यदादाय ११२, १०, सर्वे १८. तत्तद्रव्यैः १३. तिष्ठेत ९५. २. तद्भर्भूस्थं ११५. २. शलुषं १०. सत्त्वेव ११. एकदंष्ट्रं ९६. २. तस्थुषः १३. ११. महाधिपतिः २२. कार्मुकं १००. १९. सर्वाणी सर्वाणि २४. अर्चनायां २१. अनास्तिक: न नास्तिकः ११६, २३, मुद्रासारं मुद्गसारं १०१. १. अविच्छिन्नं अविच्छिन्नं ११७, लोहपात्र १०२. ४. … चतुर्वेदादि २१. ऊर्ध्वडूं ११. उदकुभ्यं उदकुम्भं २५. … मुख्यद्दविः १०४. १४, … अर्घ्यपात्राणि १२०. १८. इन्द्रादीनां २०. अर्ध्य १२१. ८. १०५. २. मित्रः सुपर्णः १०. १७, … इदं विष्णुरिति :: … १०६. ३. ५. … भुवङ्गपचभाग १२२. ९९. … भित्त्युन्नतं १२३. ६. व्याख्यास्यामः- धर्म मूर्तेरेव उत्फुल्ललोचनं स्थापयेश्चंत् ९. घृतमात्राव्य १६. १०७ २ विततंधन विततघन १२४. २३. जुहुयुः १०. प्रक्षिप्य १२५. ६. पुरुषसूकेन १५. प्रतः आप्रातः १०. … प्रमोदायिनींपुटे, पंडो स्खलितम् शुद्ध पाठः पुटे, पं. स्खलितम्. शुद्ध पाठः १२५ १७. अभिवर्ण १४३. २०. … १९. २०. २१. ::: वामेऽर्चयेत् १४५, १४, मिश्र निर्माल्यमपोख: मिश्रं सत्यं १४७, १५. ध्वजामं पोष्णी १५१. १०. गतास्ते १२७. १०, १२८. राघवरामः प्रतिष्ठाकाम: १५२. २. आमन्त्रर्क अमन्त्र के १७ बिलोकिता विलोकितदनानि • १३२. १७. श्वेताभां १५३. २१. … तच्छेषभवेन २१. उदकादानपरं १५७. १३. उपशमनार्थं

---

१३४. ११. स्वाम्बराव कुष्ठ- १५८. १०. … त्रिणवति नपरं १६१. ६. १५. प्रसार्य १६६. ६. ध्रुवस्य नाभ्या आसीद्वे- दाहमिति स्यात् प्रक्रमात् १४० १७. वस्त्रेण १६८, १६. संस्नाप्य १४१, २१, २२. १४२. १५. Q222:23 15 H48 VERKATESWARA BENTRAL LIBRARY TIRUPATI. RESEARCH CENTRE 24716 … समृद्धिनी १६९, ३. सन्ध्यधिप कामनन्दामिति १७१. ८. अलङ्कृत एकादशाधिपान्

• सार्थमितिस्थाने सार्व
• यावदुपलब्धि संगृहीता. ॥ ओम् ॥ Printed at Tirumalai-Tirupati Devasthanams Preas, Tirupati and published by the Director, Sri Venkateswara Oriental Institute.ANNAMA HACHARY LIST OF SRI VENKATESVARA ORIENTAL INSTITUTES PUBLICATIONS Sri Venkatesvara Oriental Series :

1. Sri Venkatesvara Kavya Kalapa, Ed. by Tatacharya TIRUPATI. P. LIBRARY 3 0 0 1 8 0
2. listory of Tirupati, Vol. II by Dr. S. Krishna“ swam: vaugar
3. A Glossary of dian Philosophical Terms, by Su C. V. Sankara kao
4. Psychology (in felugu) by Dr. K.C. Varada hari, 5. leivasyopanisad Bhashya, of Venkatanatha Ed. with nglish Translation by Dr. K. C. Varada- chari and Sri D. T. Tatacharya
5. Sam-tarchanadhikarana (Atri Samhita) Ed. by Si. Kaghunatha Chakravarti Bhattacharya and Sri M. Kamakrishna Kavi
6. Sav raasaplati, Ed. by Sri N. Aiyaswam Sastri, 8. Kenopanishad Bhashya of Rangaramanuja Ed. لیا with Bagdish Translation by Dr. K. C. Varada- chart und Sri D. T. Tatacharya Tira-kural-Kamattuppal with two old Commen- ravies Ed. by Sri T. P. Palaniappa Villai
7. Sri Venkatesvara Vachanamulu, Ed. by Sri V. Prabhakara Sastri
8. Kathopanishad Bhashya of Rangaramanuja Ed. with nglish Translation by Dr. A. C. Varada chari and Sri D. T. Tatacharya
9. Kes. Jnanakanda (Kasyapa Samhita) Ed. by Pandit R. Parthasarathi Battachar
10. Andhra Kuvalayanandamu Ed. by Ubhaya Bhasha Pravina K. Subramanya Sastri Sri Venkatzsvara Oriental Institute Studies :
11. eory of Knowledge in the Philosophy of Sri Rarja by Dr. H. C Varadachari

spakaparisuddhi by Sri D. T. Tatacharya Copies can be hau of THE DIRECTOR 2 0 0 2 0 0 0 0 6 0 0 200 4 0 0 1 8 0 3 0 0 - 2 0 0 S. V. ORIENTAL INSTITUTE, TIRUPATI (CHITTOOR DT.) SOUTH INDIA,