24 चतुर्विंशोऽध्यायः

चतुर्विंशोऽध्यायः

ॐ
चतुर्विंशोऽध्यायः
अर्चनायां निष्कृतिः कवाटोद्धाटने
अतः परं प्रवक्ष्यामि (1)अर्चनाहीननिष्कृतिम्।
आदित्यस्योदयात्पूर्व प्रातर्देवालयस्य च (1.) महार्चाहीननिष्कृतिम् ख. ॥ 24.1 ॥ सायमस्तमयात्पूर्वं मध्याह्रादह्रि मध्यमे।
कवाटोद्धाटने हीने शीघ्रमुद्धाटयेत्ततः ॥ 24.2 ॥
नित्याग्निकुण्डे छुल्ल्यां वा परिषिच्य च पावकम्।
आज्येन वरुणा सौरैर्जुहुयाद्दवारदैवतैः ॥ 24.3 ॥
वैष्णवैरपि षण्मन्त्रैः पुनः (2)कर्म समाचरेत्।
द्रव्यसङ्ग्रहे
नीतञ्चेदर्चनाद्रव्यं जलपुष्पाद्यमन्त्रकम् (2.) कार्यं आ. ॥ 24.4 ॥
आलये वाऽथ संस्कुर्यात्तमन्मन्त्रं द्विगुणं जपेत्(3)।
अन्यसूत्रिभिरानीतं संस्कुर्यात्?ित्रगुणं चरेत् (3.) भवेत् आ. ॥ 24.5 ॥
गृह्णीयात् ब्राह्मणालाभे नेयञ्चेत्क्षत्रियादिभिः।
शङ्खचक्राङ्कितभुजैः पूर्वालाभे तथोत्तरैः ॥ 24.6 ॥
चतुर्वेदादि षट्कृत्वो जपं कुर्यात्पुनः पुनः(4)।
वापयेन्नखकेशादीस्ते च पर्वणि पर्वणि (4.) प्रयत्नतः ईः ॥ 24.7 ॥
शुद्धाम्बरधराः स्नाताः शुद्धदन्तनखाः तथा।
दीपहीने
सन्ध्यादीपविहीने तु श्रीदैवत्यं सवैष्णवम् ॥ 24.8 ॥
आग्नेयञ्च सकृद्धुत्वा दीपांश्च द्विगुणं ददेत्।
अजस्रदीपविच्छेदे शतमष्टोत्तर यजेत् ॥ 24.9 ॥
सर्वेषामेव देवानां दीपः प्रियतमो भवेत्।
श्वेतपङ्कजनालोत्थैस्सूत्रैः कृत्वा तु वर्तिकाम् ॥ 24.10 ॥
उत्तमं दीपदानन्तु कापिलेन घृतेन वै।
अष्टाङ्गुलोच्छ्रयज्वालो (1)दीप उत्तम उच्यते (1.) यथालाभोच्छ्रयोऽपि वा ख.
॥ 24.11 ॥
(2)उक्तपङ्कजनालोत्थैः सूत्रैः कृत्वा तु वर्तिकाम्।
षङ्गुलोच्छ्रयज्वालो मध्यमो गव्यसर्पिषा (2.) रक्त. ई. ॥ 24.12 ॥
तैलेन कल्पितो दीपः पिचतुवर्तियुतोऽधमः।
त्रियङ्गुलोच्छ्रयज्वालो यथालाभोच्छ्रयोऽपि वा ॥ 24.13 ॥
कर्पूरवर्तिकाक्लृप्तो दीपस्स्यादुत्तमोत्तमः।
मार्जनादिहीने
मार्जने च तथा हीने हीने चैवोपलेपने ॥ 24.14 ॥
‘आपो-हिरण्य-पवमानैः’ प्रोक्षयित्वोपलेपयेत्।
निर्माल्यशोधने हीने हीने चाभ्युक्षणे तथा ॥ 24.15 ॥
वैष्णवं वैष्वक्सेनञ्च वारुणञ्च यजेत्पुनः।
बिम्बाभिषेकेऽशक्तश्चेद्देवेशमभिवाद्य च ॥ 24.16 ॥
कुशोदकैस्समभ्युक्ष्य पूर्ववस्त्रं विसृज्य च।
अन्येन धौतवस्त्रेण देवेशं परिधापयेत् ॥ 24.17 ॥
बिम्बाभिषेकहीने तु वैष्णवं वारुणं यजेत्।
पुष्पन्यासहीने
पुष्पन्यासविहीने तु कालातीते पुनस्तदा ॥ 24.18 ॥
कृत्वैव पुष्मन्यासञ्च विष्णुगायत्रिया पुनः।
जुहुयाद्दशकृत्वस्तु नामभिर्जुहुयाच्छतम् ॥ 24.19 ॥
अन्यदेवार्चनाहीने
गर्भालयगतान् देवान् द्वारेशान् द्वारपालकान्।
समभ्यर्च्चायेद्देवं हीने तेषामथार्चने ॥ 24.20 ॥
द्विगुणं तान् समभ्यर्च्य तत्तन्मत्रं सकृद्यजेत्।
अर्चने ध्यानहीने तु विष्णुसूक्तं यजेत्ततः ॥ 24.21 ॥
देवं सम्यक्ताथा ध्यात्वा पुनरर्चयति क्रमात्।
नवभेदेष्वथैकस्मिन् कल्पितेऽप्यर्चने तथा ॥ 24.22 ॥
आसनादिषु यद्धीनं तत्तत्प्रति विशेषतः।
वैष्णावं विष्णुगायत्रीं जुहुयातृतदनुस्मरन् ॥ 24.23 ॥
देवदेवं स्मरन् बुद्ध्या सर्वव्यापिनमव्ययम्।
हविर्निवेदनहीने
हविर्निवेदने हीने ब्राह्मं हुतृवा ततः परम् ॥ 24.24 ॥
प्राजापत्यं ततो हुत्वा वैष्णवेन समन्वितम्।
विष्णुसूक्तं हविस्तद्वद्द्विगुणञ्च निवेदयेत् ॥ 24.25 ॥
उपदंशेषु हीनेषु यजेत्सौम्यं सवैष्णवम्।
सामादिञ्च घृते हीने जुहुयाद्वैष्णवान्वितम् ॥ 24.26 ॥
जुहुयाद्दधिहीने तु (1)यजुराद्यं सवैष्णवम्।
मुखवासहीने
मुखवासविहीने तु श्रीमन्त्रं वैष्णवं यजेत् (1.) नृ सूक्तं वैष्णवं यजेत् आ. ॥ 24.27 ॥
नित्यहोमहीने
(2)नित्यहोमं कपालाग्रावज्ञानाज्जुहुयाद्यदि।
वैष्णवं व्याहृतीश्चापि हुत्वा च जुहुयात्तथा (2.) नित्याग्नौ मन्त्रहीने तु आ.
॥ 24.28 ॥
नित्याग्निं तमविच्छिन्न्मशक्तो रक्षितुं यदि।
समिध्यात्मनि वाऽऽरोप्य निधायाहरहर्यजेत् ॥ 24.29 ॥
श्रीवैखानससूत्रोक्तो मन्त्र आरोपणे स्मृतः।
तथाऽवरोपणे चाग्नौ (3)नामन्त्रं किञ्चिदाचरेत् (3.) तन्मन्त्रम्. ख. ॥ 24.30 ॥
सकालेऽर्चनेहीने
प्रातस्सन्ध्यार्चने हीने मध्याह्रे द्विगुणं भवेत्।
वैष्णवं पौरुषं सूक्तं (4)विष्णुसूक्तं यजेत्ततः (4.) नित्यकुण्डे यजेत्तथा आ. ॥24.31 ॥
प्रातर्मध्याह्रयोर्हीने सायाह्रे द्विगुणं भवेत्।
एकाहे त्वर्चनाहीने हुत्वा तद्द्विगुणं पुनः ॥ 24.32 ॥
हवींष्यपि निवेद्यैव दक्षिणाग्नौ ततः परम्।
पञ्चविंशतिकृत्वस्तु षण्मात्रान् वैष्णवान् यजेत् ॥ 24.33 ॥
वैष्णवं पौरुषं सूक्तं हुत्वा (1)विप्रांश्च भोजयेत्।
एकाहे त्विदमुद्दिष्टं द्वितीये द्विगुणं भवेत् (1.) विष्णुं समर्चयेत् आ. ॥ 24.34 ॥
?Bद्वादशाहान्तमित्येवं वर्धयेत्तु दिने दिने।
अतीते द्वादशाहे तु दक्षिणाग्नौ ततः परम् ॥ 24.35 ॥
वैष्णवं पौरुषं सूक्तं विष्णुसूक्तं शतं यजेत्।
चत्वारिंशद्भिरष्टाभिः कलशैः स्नापयेत्पुनः ॥ 24.36 ॥
महाहविः प्रभूतं वा समभ्यर्च्य निवेदयेत्।
आचार्याय पशून् दद्याद्ब्राह्मणान् भोजयेत्पुनः ॥ 24.37 ॥
मासहीनं यदि भवेदालयं परितस्तथा।
अग्नीनाहवनायादीन् प्रागादि परिकल्पयते ॥ 24.38 ॥
देवेशं मनसा ध्यात्वा प्रत्येकञ्चैकविंशतिम्।
देवीभ्याञ्च मुनिभ्याञ्च वैघ्नं गारूडमेव च ॥ 24.39 ॥
तत्तद्धोमे सुहोतव्यं महाव्याहृतिसंयुतम्।
शताष्टकलशैर्देवं स्नापयित्वा विधानतः ॥ 24.40 ॥
पुण्याहं वाचयित्वा तु ब्राह्मणानपि भोजयेत्।
यावद्दिनार्चनं हीनं गणयित्वा ततः परम् ॥ 24.41 ॥
तावद्दिनार्चनाद्रव्यं देवेशाय निवेदयेत्।
एवं मासे प्रकुर्वीत द्विमासे द्विगुणं भवेत् ॥ 24.42 ॥
वर्षान्तं वर्धयेदेवं वर्षेऽतीते ततः परम्।
अष्टाधिकसहस्रैर्वा शतैर्वा कलशैस्तदा ॥ 24.43 ॥
स्नापयित्वा तु देवेशं प्रणम्यैवानुमान्य च।
सुवर्णपशुभूम्यादीन् दत्वाऽऽचार्याय दक्षिणाम् ॥ 24.44 ॥
ततोऽब्जाग्नौ महाशान्तिं हुत्वा देवमनुस्मरन्।
सहस्त्रपद्मं सङ्गृह्य गायत्रीं वैष्णवीं वदन् ॥ 24.45 ॥
आप्लुत्याऽप्लुत्य जुहुयात्कापिलेन घृतेन वै।
पूर्वोक्तेन विधानेन प्रतिष्ठां पुनराचरेत् ॥ 24.46 ॥
एवमेवार्चने हीने प्रायश्चित्तं विधीयते।
अन्येषामपि देवानां (1)सामान्यमिदमुच्यते (1.) वैष्णवं शतकृत्वश्च हुत्वाऽभ्यर्च्य निवेदयेत्। चत्वारिंशद्भिरष्टाभिः कलशैः स्नापये. त्प्रभुम्। महाशान्तिञ्च हुत्वा तु प्रभूतञ्च निवेदयेत्. आ. ॥ 24.47 ॥
बलिहीने
(2)प्रातस्सन्ध्याबलौ हीने मध्याह्रे द्विगुणं भवेत्।
वैष्णवं सौरसौम्ये च प्राजापत्यं यजेत्ततः (2.) एतदारभ्य 78 श्लोक पर्यन्तं ई कोशेषु न दृश्यते. अवधिश्च चिह्रितः ॥ 24.48 ॥
प्रातर्मध्याह्रयोर्होने सायाह्रे द्विगुणं भवेत्।
एकाहं बलिहीनञ्चेदग्नावौपासनीयके ॥ 24.49 ॥
जुहुयाद्विणुसूक्तञ्च ,पूर्वमन्त्रैश्च संयुतम्।
उत्थापयेद्वलिं हीनं पूर्वोक्तविधिना ततः ॥ 24.50 ॥
एकाहे त्विदमुद्दिष्टं द्विदिने द्विगुणं भवेत्।
वर्धयेत् द्वादशाहान्तमतीते द्वादशेऽहनि ॥ 24.51 ॥
अग्जाग्नौ पौरुषं सूक्तं विष्णुसूक्तं ततः परम्।
पारमात्मिकसंयुक्तं ‘मीङ्कारादीन्’ जुहोति च ॥ 24.52 ॥
संस्नाप्य सप्तकलशैर्बिम्बं कौतुकमेव च।
महाहविर्निवेद्यैव बलीनुत्थापयेत्क्रमात् ॥ 24.53 ॥
एवमेवविधानेन यावन्मासान्तमाचरेत्।
मासहीनं यदि भवेत्प्राच्यामहावनीयके ॥ 24.54 ॥
यजेदष्टोत्तरशतं सूक्ते वैष्णवपौरुषे।
मध्ये तु सर्वदैवत्यं सभ्यकुण्डे जुहोति च ॥ 24.55 ॥
शताष्टकलशैर्देवं स्नापयित्वा ततः परम्।
पञ्चविंशतिगा दत्वा देवमुद्दिश्य यत्नतः ॥ 24.56 ॥
महाहविर्निवेद्यैव बलीनुत्थापयेत्क्रमात्।
एवमेव विधानेन कुर्यात्संवत्सरावधि ॥ 24.57 ॥
पतिते तद्धलौ स्पृष्टे अस्पृश्यैः श्रुतिदूषकैः।
पूर्ववद्वलिमापाद्य बनिदेवं यजेत्पुनः ॥ 24.58 ॥
बलिमुत्थाप्य विघ्नश्चेत्सौरं सौम्यसमन्वितम्।
हुत्वा तु पूर्ववत्कर्म प्रारभेत यथाविधि ॥ 24.59 ॥
बलौ प्रमाणहीने तु वैष्णवञ्चैकविंशतिम्।
भिन्ने जीर्णे शतं पात्रे तत्प्रमाणविवर्जिते ॥ 24.60 ॥
वेष्णवं पौरुषं सूक्तं विश्णुसूक्तमतः परम्।
पारमात्मिक ‘मीङ्कारान्’ रौद्रं तथैव च ॥ 24.61 ॥
सौरमाग्नेयसंयुक्तं पञ्चवारुणसंयुतम्।
जयाद्यैश्चैव कूष्माण्डैः जुहुयात्तस्य शान्तये ॥ 24.62 ॥
अतिवातातिवृष्ट्योश्च हरिमाराध्य पूर्ववत्।
ध्रुवकौतुकसंयुक्तं गर्भगेहे प्रदक्षिणम् ॥ 24.63 ॥
कृत्वा सौपानमध्ये तु श्रीभूताग्रे बलिं ददेत्।
परिवारबलिञ्चापि देवेशं परितस्तथा ॥ 24.64 ॥
तत्तत्स्थाने समासाद्य दद्यादित्येव केचन।
कल्पितान्नबलौ काले त्वलब्धेऽन्नबलौ सति ॥ 24.65 ॥
कुर्यादर्ध्यबलिं वाऽपि पूर्ववत्पुष्पमेव वा।
नित्याग्नौ दशकृत्वस्तु यजेत्सौरञ्च वैष्णवम् ॥ 24.66 ॥
आलयावरणाद्वाह्ये मुखे वामे प्रकल्पिते।
कल्पिते बलिपीठे च तच्च कुर्यात्पुदक्षिणम् ॥ 24.67 ॥
बलिभ्रमणकाले तु वाद्यहीने तु पौरुषम्।
नृत्तगेयविहीने च विष्णुसूक्तञ्च वैष्णवम् ॥ 24.68 ॥
हुत्वा घण्टाध्वनियुतं बलिभ्रमणमाचरेत्।
जपन्वै शाकुनं सूक्तं स्वस्तिसूक्तसमन्वितम् ॥ 24.69 ॥
शवपाते
पञ्चाशच्चापसीमान्ते चैकवीथ्यां शवे सति।
अर्चनञ्च हविर्दानं देवदेवस्य वर्जयेत् ॥ 24.70 ॥
यदि कुर्यात्तदज्ञानाच्दुद्धोदैरभिषिच्य च।
यद्देवाद्यैश्च हुत्वा तु समभ्यर्च्य निवेदयेत् ॥ 24.71 ॥
षष्टिसप्तत्यशीत्यर्वाक् क्षत्रियादिशवे सति।
अनुलोमशवे कुर्याच्छान्तिं शूद्रस्य चोक्तवत् ॥ 24.72 ॥
अन्यवास्तुगते पूजा न दोषाय भवेच्छवे।
अस्पृश्यस्पर्शे
अर्चकान्यद्विजैः स्पृष्टे शुद्धोदैरभिषेचयेत् ॥ 24.73 ॥
स्प्तभिः क्षत्रियैः स्पृष्टे कलशैः स्नापयेद्धरिम्।
स्नापयेद्वैश्यसंस्पर्शे चतुर्विशतिभस्तथा ॥ 24.74 ॥
शान्तिहोमञ्च जुहुयाच्छक्तितो भोजयेद्दिवजान्।
अष्टोत्तरशतैश्शूद्रैः संस्पर्शे स्नापयेत्तथा ॥ 24.75 ॥
महाशान्तिं ततो हुत्वा ब्राह्मणानपि भोजयेत्।
स्पृष्टेऽनुलोमैश्शूद्रोक्तप्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ 24.76 ॥
उच्छिष्टाशुचिभिर्विप्रैः कुर्याच्छूद्रोक्तनिष्कृतिम्।
स्पृष्टे त्वाशौचवद्वप्रैः कुर्याच्छूद्रोक्तनिष्कृतिम् ॥ 24.77 ॥
प्रतिलोमैस्तु संस्पृष्रूटे जलादिष्वधिवास्य च।
महाशान्तिञ्च सप्ताहमब्जाग्नौ जुहयात्ततः ॥ 24.78 ॥
प्रतिष्ठोक्तक्रमेणैव प्रतिष्ठां पुनराचरेत्।
(अनुलोमैस्तु संस्पृष्टं हविर्यदि निवेदयेत् ॥
कलशैः स्नापयेद्देवं चत्वारिशद्भिरष्टभिः।
महाशान्तिञ्च हुत्वा तु प्रभूतञ्च निवेदयेत् ॥
देवेशं स्नापने काले पूजानैवेद्यकालयोः।
प्रतिलोमाश्च पतिताः पाषण्डा वेददूषकाः ॥
नास्तिका भिन्नमर्यादा यदि पश्यन्ति मोहतः(1)।
हवितर्वा यदि पश्यन्ति (2)श्वकाकाद्याः प्रमादतः (1.) लोभतः ख. (2.) श्वशूद्रस्पर्शने यदि. ई. ॥
देवेशायानिवेद्यैव तद्धविः प्रक्षिपेज्जले।
(3)तद्धविर्न निवेद्यं स्याद्देवेशाय प्रयत्नतः (3.) देवेशं न निवेद्यैव तद्धविर्विसृजे ज्जले. ई. ॥
हविरन्यत्सुसम्पाद्य देवेशाय निवेदयेत्।
वैष्णवं विष्णुसूक्तञ्च (4)महाव्याहृतिसयुतम् (4.) महापातकिदर्शने. ई. ॥
(5)चतुरावर्त्य हृत्यैव पक्वान्नेनैव होमयेत्।)
कारयेत्तान्त्रिकस्पर्शे प्रतिलोमोक्तनिष्कृतिम् (5.) पक्वान्नं जुहुयादपि. आ. ॥ 24.79 ॥
अवेदमूलास्समायास्तान्त्रिका वेददूषकाः।
ब्राह्मणैः पाचकादन्यैः स्पृष्टं नैव हविर्ददेत् ॥ 24.80 ॥
यदि दद्यात्तु मोहेन वैष्णवन्तु सकृद्यजेत्।
उच्छिष्टाशुचिभिर्विप्रैः क्षत्रियैर्विड् भिरेव वा ॥ 24.81 ॥
अन्ने निवेदिते स्पृष्टे शुद्धोदैरभिषेचयेत्।
वैष्णवं दशकृत्वश्च हुत्वाऽन्यच्च निवदेयेत् ॥ 24.82 ॥
स्पृष्टमाशौचवद्विप्रैः शूद्रैर्वाऽथानुलोमजैः।
निवेदयेच्चेदज्ञज्ञनात्कलशैरधमाधमैः ॥ 24.83 ॥
स्नापयित्वा ततश्शन्तिं हुत्वाऽभ्यर्च्य निवेदयेत्।
प्रतिलोमैस्तु संप्पृष्टं हविर्यदि निवेदयेत् ॥ 24.84 ॥
कलशैः स्नापयेद्देवं चज्वारिशद्भिरष्टभिः।
महाशान्तिञ्च हुत्वा तु प्रभूतञ्च निवेदयेत् ॥ 24.85 ॥
देवेशं स्नानकाले वा पूजाकाले निवेदने।
प्रतिलोमाश्च पाषण्डाः पतिता वेददूषकाः ॥ 24.86 ॥
नास्किका भिन्नमर्यादा यदि पश्यन्ति मोहतः।
हविर्वा यदि तैर्द्दृष्टं देवेशाय निवेदयेत् ॥ 24.87 ॥
देवेशं स्नापयित्वा तु शुद्धोदैस्तस्य शान्ये।
अभ्यर्च्य शान्तिहोमान्ते प्रभूतञ्च निवेदयेत् ॥ 24.88 ॥
पूजनार्थ जले पुष्पे मन्त्रवत्संस्कृते पुनः।
स्पृष्टञ्चेद्ब्राह्मणादन्यैः तत्त्यक्त्वाऽन्यत्समाहरेत् ॥ 24.89 ॥
अथवा प्रोक्षणैः प्रोक्ष्य पात्रान्तरनिवेशितम्।
पूर्ववन्मन्त्रसंस्कारं कृत्वा तेनैव पूजयेत् ॥ 24.90 ॥
उच्छिष्टाशुचिभिर्विप्रैः स्पृष्टं यदि तथैव च।
स्पृष्टमाशौचवद्विप्रैः त्यक्त्वाऽन्यद्द्रव्यमाहरेत् ॥ 24.91 ॥
प्रतिलोमैस्तु संस्पृष्टं दृष्टञ्चैव विसर्जयेत्।
शूद्रैरथाप्य शुचिभिः प्रतिलोमैरुदक्यया ॥ 24.92 ॥
स्पृष्टमाज्यं दधि क्षीरं मधु वा तोयमेव वा।
देवार्थं नैव गृह्णीयाद्दष्टं सूतिकया तथा ॥ 24.93 ॥
अज्ञानाद्देवदेवाय यदि तानि निवेदयेत्।
शुद्धोदैः स्नापयित्वा तु हुत्वा शान्तिं समर्चयेत् ॥ 24.94 ॥
त्याज्यं पुष्पञ्च संस्पृष्टमेवमन्यत् फलादिकम्।
न त्यजेद्यदि लोभेन शान्तिं हुत्वाऽभिषेचयेत् ॥ 24.95 ॥
अमन्त्रकाऽर्चनं विष्णोरकाले च तथाऽर्चनम्।
ग्रामनाशञ्च दुर्भिक्षं व्याधिञ्चैव प्रयच्छति ॥ 24.96 ॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन काले काले विशेषतः।
मन्त्रवत्पूजयेद्विष्णुमिति पूर्वजशासनम् ॥ 24.97 ॥
अविज्ञातेषु सर्वेषु मन्त्राणान्तु पृथक् पृथक्।
ऋषिच्छन्दोधिदेवेषु छन्दोऽनुष्टुबिति स्मरेत् ॥ 24.98 ॥
अन्तर्यामी ऋषिः प्रोक्तः परमात्मा च देवता।
इति सामान्यतः स्मृत्वा पूजयेत्पुरुषेत्तमम् ॥ 24.99 ॥
अष्ठविधा भक्तिः
भक्तिमष्टविधां वक्ष्ये देवदेवे तु शार्ङ्गिणि।
तद्भक्तजनवात्सल्यं तत्पूजास्वनुमोदनम् ॥ 24.100 ॥
तत्कथाश्रवणे भक्तिः स्वरनेत्राङ्गविक्रिया।
तदनुस्मरणं नित्यं तदर्थे दम्भवर्जनम् ॥ 24.101 ॥
नित्यं तदेकशेषित्वं यच्च तन्नोपजीवति।
भक्तिरष्टविधा ह्येषा यत्र साधारणेन वै ॥ 24.102 ॥
तमेव पूजकं श्रेष्ठं वरयेन्नान्यमर्चकम् ॥
इत्यार्षे श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे भृगुप्रोक्तायां संहितायां क्रियाधिकारे नित्यार्चनाप्रा?यश्चित्तविधिर्नाम चतुर्विशोऽध्यायः।