त्रिपाठि-भागीरथ-मूलम्

Source: TW

वामनदत्तप्रणीतः संवित्प्रकाशः अथ प्रथमं प्रकरणम् ‘वेद्यवेदकरूपेण बहिरन्तoर्व्यवस्थया । । भेदप्रधानसंकल्पो विभेदयति तत् तथा ।। १ । न तदन्तर्न तद् बाह्ये न वेद्ये वेदके न च । नान्तरे’ न च मध्येऽपि सर्वथापि तदन्यथा ॥ २ । यद् विकल्पैरनाक्रान्तं यच्छब्दैरकदर्थितम् । यदुपाधिभिरम्लानं नौमि तद् वैष्णवं पदम् || ३ | दूरापास्तविकल्पेन न चेद् मायानुभूयते । मध्यमां वृत्तिमास्थाय स संवित्प्रसरोऽमलः ॥ ४ । सर्वः स्वरूपं जानाति परो ज्ञेयो न कस्यचित् । रूपं स्वं सर्वगं च त्वं त्वयेदं पूरितं जगत् ॥ ५ । प्रकाशकानां स्वे रूपे प्रकाश्यत्वं न दुर्लभम् । यदनिर्भक्तरूपास्ते स्वरूपस्य प्रकाशकाः ॥ ६ । केवलं वाक्यभावोऽयं यदभिन्नमपि स्वयम् । विभेदयति ‘तद् वस्तुध्वेति कर्तव्यतावशात् ॥ ७ । १. ॐ श्रीकृष्णाय नमो नमः श्रीपरमात्मने नमः ॐ श्रीगुरवे नमः । ॐ शिवो जयति । २. AB : नान्तरा । ३. AB : ‘न’ नास्ति । ४. AB : मायो । ५. AB : सा ! ि संवित्प्रकाशः यथा राहोः शिर इति शब्दे भेदो न वास्तवः । तथा स्वात्मनि वेद्यत्वभेदशब्दो’ न वास्तवः ॥ ८ । यथा चक्षुः स्थितं रूपं बाह्यं स्वं रूपमीक्षते । तथा ज्ञानस्थिता संविद् ज्ञेयं स्वं रूपमीक्षते ॥ ९ । यथाग्निना समाविष्टं सर्वं तद् रूपमीक्ष्यते । तथा ज्ञानसमाविष्टं सर्वं तद्रूपमीक्ष्यताम् ॥ १० । ‘प्रमातृपक्षाभावेषु नह्यवस्थाव कल्पते । यतस्ततः प्रकाशस्ते स्वयमेव तदात्मना ॥ ११ ॥ त्वदात्मकत्वं भावानां विवदन्ते’ न केचन । यत्प्रकाश्यदशां “यातो नाप्रकाशः प्रकाशते ।। १२ । अपरोक्षे भवत्तत्त्वे सर्वतः प्रकटे स्थिते । यैरुपायाः प्रतन्यन्ते नूनं त्वां न विदन्ति ते ।। १३ । देशकालक्रियाकारैरवच्छिन्नेषु वस्तुषु । अनवस्थितरूपस्त्वं भासि भास्यबहिः स्थितः ।। १४ । त्वया सर्वमिदं व्याप्तं त्वयि सर्वमिदं स्थितम् । भावकश्च त्वमेवास्य सर्वस्य जगतः प्रभो ।। १५ । सर्वेश्वरत्वे सर्वज्ञे सर्वत्वे यैस्तव प्रभो । १ प्रमाणमुच्यते नूनं भवन्तं ते न जानते ॥ १६॥ मातृत्वं यत्र मानत्वाद् व्यतिरिक्तं न किञ्चन । मेयत्वाद् वा जगन्नाथ तत्र १. A: श्चाब्द । ३. A : चस: B : चाक्षः । ५. AB : इयं पङ्क्तिर्नास्ति । ७. A: प्रकाशन्तां B : प्रकाशान्तां । ९. B : याता । १०. AB : स्थिति: । कस्येदृशी कथा ॥ १७ ॥ २. B : इयं पङ्क्तिर्नास्ति । ४. AB : मीक्षताम् । ६. AB : पेक्षा । ८. AB: विवदन्ति । ११. B: इयं पङ्क्तिर्नास्ति । प्रथमं प्रकरणम् कालान्तस्थ’ महाभूत े यथेष्टविनियोजक ’ । सर्गेण देहदृष्टस्त्वं यदा सर्वेश्वरस्तदा ॥ १८ ॥ m सर्वज्ञश्चेतनः संस्त्वं यतः कारणतां गतः । सर्वस्याव्यतिरेकेण स्वरूपेणापरिच्युतः ॥ १६ ॥ सर्वज्ञः सर्वदैव त्वं सर्वस्य हृदये न चेत् । केनान्यथास्य सम्भाव्या नष्टार्थविषया स्मृतिः ॥ २० ॥ मनस्संक्षिप्य विषयात् त्वय्यासीनो जितेन्द्रियः । यद् यद् विधित्सति तथा तत् तज्जानात्यसंशयम् ॥ २१ ॥ ज्ञेयं ज्ञानाद् बहिर्भूतं ‘स्वप्नेऽपि हि न दृश्यते । अतस्त्वदात्मकं विश्वं ज्ञानरूपो यतो भवान् ॥ २२ ॥ ततः शुद्धचिदात्मत्वाद् ६ विश्वरूपस्त्वमुच्यते । परिनिष्ठितरूपं हि कथं रूपान्तरं श्रयेत् ॥ २३ । वेद्यं स्वरूपतां नीत्वा यदा जानाति वेदनम् । तदानों वेद्यता का स्यात् का वा वेदनता परा ॥ २४ ॥ वेद्यवेदकरूपाभ्यां यच्छून्यं भावकं च यत् । तदेव वासुदेव त्वं ततः संवित्समुद्भवः ।। २५ । १० नमः । १२ त्वद्ध्यानामृत ‘निःष्यन्दनिःशेषक्षालिने नमः सदसद्वासनाक्षीणे” आनन्दात्मनि दृश्यते ॥ २६ ॥ निर्मलानन्दबोधैकरूपस्त्वं भव्यबुद्धिभिः ’ वेद्याद् वा वेदकाद् वापि लभ्यसेऽवहितात्मभिः ॥ २७ ॥ १. AB : कालाष्टम | ४. B : स्वपे । ७. AB : वेदकता । १०. AB : क्षालितं । २. A : महाभूतं । ५. A : हि । ३. AB: विनियोजकः । ६. BA : परिनिष्टतरूपं । ८. A : त्वां B. त्व । ९. AB : सृत । ११. AB : क्षये । १२. AB : पश्यन्ति । तवाचित्रैकरूपस्य संवित्प्रकाशः वेद्यवेदकतामयी नाथ मिथ्यैव मन्यन्ते सत्यचिन्मात्ररूपिणः ॥ २८ । न शान्तमुदितं नापि तव रूपं न मध्यमम् रूपं रूपं तव हरे यन्न केनचिदुच्यते ॥ २९ ॥ यदैव विदितं विश्वं तदानीमेव चिन्मयम् । यन्नास्ति भागो वेद्योऽसौ नाथ यो वेदकाद् बहिः ॥ ३० ॥ संवित् त्वदात्मा चेत् सत्यं तदिदं त्वन्मयं जगत् । संविदात्मताम् ॥ ३१ ॥ वेद्यो वेदकतामाप्तो वेदक: विकल्पमूलता दोषाद् भिन्नैः शब्दैर्न तत्कथा । चिदभिन्नोऽपि यच्छब्दः कथं तेनापि तत्कथा ।। ३२ । सर्वातीतमतः केन तव रूपं निरूप्यते । निरूपणा भवेद् भिन्ने भिन्नश्चात्मा न कस्यचित् ॥ ३३ ॥ 3 स च त्वमेव सर्वात्मा ततोऽपि न निरूप्यसे ॥ केवलं निस्तरङ्गेण स्वरूपेण परित्यक्तविभागेन ज्ञायसे न परात्मना । विकल्पसे ।। ३४ । विकल्पातीतरूपत्वात् प्रत्यक्षोऽप्यसि विस्मृतः । पुरः स्थितो यथा भावश्चेतसो ऽन्याभिलाषिणः ॥ ३५ ॥ अविच्छिन्नापि रविभा भावैस्तेभ्यः पृथग् यथा । तथा प्रकाश्य सर्वास्त्वं तेभ्योऽप्यतिरिच्यसे ॥ ३६ ॥ सृजन् विदन् ज्ञापयंश्च त्रिधैकस्त्वं प्रकाशकः । व्यतिरिक्तः प्रकाशेभ्यो न यथाऽन्ये प्रकाशकाः ।। ३७ । १. B : के नदुिच्यते । ४. AB : परात्मनो । ६. AB : अविछिन्नापि । २. AB : रूप । ५. AB : श्चेतनात्या, । ७. AB : इयं पङ्क्तिर्नास्ति । ३. AB : त्मम् । प्रथम प्रकरणम् न प्रकाशाः प्रकाशन्ते त्वत्प्रकाशोदयं विना । प्रकाशाख्यस्त्वमेकोऽतः सर्वेऽन्ये तमसा समाः ॥ ३८ । अखण्डास्ते’ न भासन्ते विवेको नावतिष्ठते । 3 सर्वे समं समाभान्ति चिद्भानावुदिते त्वयि ॥। ३९ । अन्धानामप्यनन्धत्वं ४ मूलानामनपायिवाक् । ॥ अवचिन्वन्ति " मार्गं तं समः सर्वस्य वेदते ॥। ४० । सदैव शुद्धोऽनुभवोऽयं प्रत्याकारकर्बुर: आकारान्तरसंचारकाले तस्यापि निर्मलः ॥ ४१ ॥ यथा जात्या सितं वस्त्रं रक्तं रागेण केनचित् ७ ‘तत्पदप्राप्तशुक्लत्वं पुना रागान्तरं श्रयेत् ॥ ४२ ॥ अयमुच्चारयन् वाक्यं वर्णाद् वर्णं कथं व्रजेत् । यावन्मध्ये न विश्रान्तस्त्वयि शुद्धचिदात्मनि ॥ ४३ ॥ एवं शुद्धा चितिर्जात्या तत्त्यागापरसंचारमध्ये यदाकारोपरागिणी । शुद्धैव तिष्ठति ॥। ४४ । दक्षिणेत रसंचारनिरोधाद् मध्यमाश्रितः । अग्नीषोमेश्वरो भावः प्रकाशयति ते पदम् ॥ ४५ ॥ धिया देहमनालम्ब्य विषयं चादिशन्नपि । यदन्तरा वेदयते तद् रूपं तव निर्मलम् ॥ ४६ ॥ निवृत्तविषयेच्छेन त्वद्भक्त्युल्लसितात्मना । आस्वाद्यते योऽनुभवः सोऽभ्यासादपवर्गदः " ॥ ४७ ॥ १. AB : अखण्डः रवे । ४. AB : रूचं । २. AB : यो । ३. AB : समाभाति । ५. AB : यंगं । ६. AB : न तद प्राप्य ८. AB : ‘चिनिवृग्या । ९. AB : नास्ति । ७. AB : पुनरागान्तरं । १०. A : यदन्तराद, B : नास्ति । ११. B: नास्ति । संवित्प्रकाशः उपरागेऽपि शुद्धत्वं न त्यक्तमनया प्रभो । परित्यज्य निजं रूपं संविदाख्या कुतः श्रयेत् ॥ ४८ । अथाप्राप्यैव तद् रूपं भवेद् रूपान्तरानुगा । तद्रूपा हि च दृश्येत कारणस्यापि संभवात् ॥ ४९ । मुखं विना यथादर्श पृथग् बिम्बो’ न मन्यते । तथा समुद्धृतं ज्ञेयं ज्ञातं न द्वैतपण्डितः ॥ ५० ॥ भावविभाव्यतां तेजस्यार्के वेत्ति यथा जडः । वेद्यवेदकरूपाभ्यां तथा त्वय्यपि मन्यते ॥ ५१ ॥ समुदेति यथा भावान् विना भानुर्नभस्तले । वेद्यं विनैव भगवन् भवान् केन हृतोदयः ।। ५२ । 3 अत्यन्ताच्छस्वभावत्वात् स्फटिकस्य यथा स्वकम् । √ रूपं तथा परोपरक्तस्य नित्यमेवोपलभ्यते ॥ ५३ ॥ ५ भावसमायुक्तं भगवंस्तावकं वपुः । पृथक् तैर्नोपलभ्यते ॥ ५४ ॥ अत्यन्त निर्मलतया नैतावताऽसौ ’ स्फटिकः पृथङ नास्त्येव रञ्जकात् । भावरूपपरित्यक्ता तव वा निर्मला तनुः ॥ ५५ ॥ यथोद्धृतविशेषस्य सामान्यस्य निजा’ स्थितिः । पृथङन शक्या निर्देष्टुं न च तत्रास्ति तावता ॥ ५६ ॥ १० यथोद्धृतकुण्डलादेः कनकस्य स्वयं स्थितिः । " एवं नित्या निजा शुद्धा सुखदुःखनिषेधनात्’ स्वसंवेदन संवेद्या तव संविन्मयी स्थितिः ॥। ५७ । १. AB वालो । २. B : ते य 1 ३. AB : ज्ञातान् द्वैत्यपंडितः । ४. B : मन्यत । ७. AB: निज । १०. AB: निषेधनात् । ५. B : तावकः । ६. AB : एतावता । ८. A : कुण्डलादि । ९. B : एनं ।अविशेषं प्रथमं प्रकरणम् निर्विभागपदं सङ्कटवजितम्’ । स्वज्योतिश्चिद्घनैकान्तं नौमि ब्रह्म सदोदितम् ॥ ५८ ॥ निविशेषो विशेषेषु नाभविष्यद् भवान् यदि ’ । विशेषावगतिर्न स्यात् सर्वस्य स्वात्मनि स्थितेः ॥ ५६ । त्वयि नाथ न भेदोऽस्ति कारणे यत् कुतो भिदा । कार्येऽस्मिंस्त्वं पद्मनाभ निर्विशेषं ततो जगत् ॥ ६० । त्वत्कारणे’ त्वं सर्वस्मिन्नपि ज्ञातं तदन्वयात् । संवित्समन्विते विश्वे नासंवित् कारणं भवेत् ॥ ६१ ॥ सर्वाधार सर्वमये सर्वतश्चातिरेकिणि । त्वय्यन्ते वा कोऽन्यदेशः ‘कालो वा निष्क्रियात्मनि ॥ ६२ ॥ यथा न कालः कालस्य देशो देशस्य वा परः । तथा तवापि सर्वात्मन् व्यतिरिक्तौ न तौ क्वचित् ॥ ६३ ॥ C ७ यत् स्वरूपान्न च्यवते सत् परैर्नोपधीयते । यदन्यैर परिच्छेद्यं तन्नित्यं त्वां विदुर्बुधाः ॥ ६४ ॥ परिच्छेद्यपरिच्छिन्नैस्त्वत्तः कालादिसंभव: । अप्रमेयस्वरूपस्य तव कालादयो न वै " ॥ ६५ ॥ ११ तवाप्रकम्प्यरूपस्य युगपत् सर्वसंस्थितिः । ज्ञेया १२ क्रमस्वरूपेण यौगपद्याविरोधिना ॥ ६६ ॥ क्रमाभावे यौगपद्यं १२ तदभावेऽप्यसौ पुनः । तयोविरोधभावे स्यान्नेतरेतरसंभवः ॥ ६७ ॥ ७ १. A : मदशंकल, B: xxल. २. B: विशेषxx ते न स्यxxx स्वात्मान्तस्थितेः । · ३. AB : कारण । ६. B : कोण्डदेश: । ९. B: नास्ति । ४. B : तदवन्दयात् । ७. B : नन्यो । १२, AB : कम । १०. AB : के । १३. AB : योगपक्ष । ५. B : कारणो । ८. B : नास्ति । ११. B : रूपंयत् । संवित्प्रकाशः एवं हि स्वापरापेक्षं’ स्वप्रकाशमनोरूपं यतः समवभाससे । तव तत्त्वविदो विदुः ॥ ६८ । यो न वह्निर्न वा सोमो न भानुः प्रथते न च । ज्योतींष्यतीत्य सर्वाणि स्वज्योतिस्तन्नमाम्यहम् ॥ ६९ । काप्यवस्था’ न’ ते’ सास्ति यस्यां संविन्न वर्तते । तेन चिद्धनमेव त्वां योगिनः पर्युपासते ।। ७० । ज्ञातदेशादेरक्रियाजगदुद्भवः " । इत्येव त्वत्तो विवृत्या मन्तव्यो न स्वरूपान्यथास्थितः ॥ ७१ ॥ व्रजरत्नोपमो येन परिणामेन वा पुनः । कदाचिदपि संभाव्यो न त्वान्यस्य विनोद्भवः ॥ ७२ ॥ अवाताकाशसंकाशान्निस्पन्दोदधितुल्यतः ’ त्वत्तो ज्ञानघनान्नाथ जगत् सर्वं प्रवर्तते ॥ ७३ ॥ १० “योऽस्पन्दपूर्वः " सस्पन्दः स्वतो नो” व्यतिरिच्यते । नातिरिक्ते व्याप्रियते त्वत्तो नास्ति यतः परः ॥ ७४ ॥ १२ अन्यत्प्रवर्तमानस्य यद्यपि स्यात् प्रयोजनम् । संवित्पर्यवसानत्वात् तस्यापि न पृथक् स्थितिः ॥ ७५ ॥ संविन्मूलाद् वर्णपर्णाज्ज्ञानस्तम्भात् सरस्वती । प्रागघोषा सनादानु पुण्यतीर्था प्रवर्तते ॥ ७६ । त्वत्प्रवृत्ता प्राणयति शक्तिः सा विश्वमोजसा । प्रतियान्ती पुनस्त्वां सा संकोचयति १. B : -ापेक्ष । ४. B: नास्ति । ७. ज्ञानवतान् । १०. AB : सस्पन्दं । १२. B : अन्य ! २. B : नास्ति । ५. B : देशदेः क्रिया । ८. AB : सर्वे । ११. A : स्वतनो, B : नास्ति । संभवम् ॥ ७७ ॥ ३. B : नास्ति । ६. B : तल्यतः । ९. AB : यत् । प्रथमं प्रकरणम् कार्यानुरूपं सा रूपं तथा नामापि बिभ्रती । निर्वाहयति विश्वस्मश्चित्रां यात्रां चराचरम् ॥ ७८ ॥ सा वैखरी मन्त्रवर्णा निहन्ति’ तमसः स्थितिम् । मनः समाश्रया हन्ति मध्यमा राजसीमपि ।। ७९ । निहन्त्यविद्यां पश्यन्ती तदूर्ध्वं प्राणगोचरा । 3 त्वदात्मभूता सा शान्ता समं सर्वप्रकाशिका ॥। ८० । स्वस्मिन् साध्ये साधनेषु स्वातन्त्र्यं येन संस्थितम् । तेनात्यक्तत्वदाकारा सर्वत्रैषा विजृम्भते ॥ ८१ ॥ महाविभूते रमलात् समात् सूक्ष्मान्निरञ्जनात् । भेदेना लक्ष्यवपुषस्त्वत्तः * निर्वासनं सदानन्दं शुद्धं परमकारणात् ॥ ८२ । सर्वात्मकेवलम् । व्यज्यते " प्रथमं ज्ञानं यत् ‘तवैश्वर्य संभवात् ॥ ८३ ॥ " हेत्वन्तरानपेक्ष्यं यत् स्वातन्त्र्यं विश्वनिर्मितौ । तदैश्वयं जगद्वेद्यं त्वदृते कस्य संभवेत् ॥ ८४ ॥ निपीतचित्तरूपायाः सर्वत्र समसंस्थितः । अव्याहतायाः कार्येषु त्वत्तः शक्तेः समुद्भवः ॥ ८५ । ज्ञानान्नान्यत् तवैश्वर्यं भक्तिर्नान्या तथेरिता’ । त्वय्येताः कथिता नाथ ध्यायिविश्रामभूमयः ॥ ८६ । १० वस्तुपूर्वं ततो भावः पश्चादर्थस्ततः क्रिया । तथा" यदीप्सिततमं तव तत् कर्मसंज्ञितम् ॥ ८७ । १. AB: निहन्ती । ४. B: वपु । २. A -हन्ती । ५. B : व्यज्यते ८. AB : पेक्ष्यं । १०. B : पूर्व । ७. B : हे त्वं तद । B : नास्ति । २ ३. B : तदूर्ध्वे । ६. AB : यदत्वं । ९. A : तथेशि तु । ११. A: तया । ९ ..१० संवित्प्रकाशः क्रियान्तं सर्वभावेषु चातूरूप्यमिदं यतः । चतुरात्मा’ त्वमेकोऽतः सर्वमावृत्य तिष्ठसि ॥ ८८ । शान्तरूपाथ पश्यन्ती मध्यमा वैखरी तथा । चतुरूपा चतुरूपं वक्ति वक्ता हि यथानया जगद् विद्धं सर्वमेव वाग्वपुः ३ ॥। ८९ । निजात्मना । तथा त्वयानुविद्धेयं सर्वतो भाति भारती ॥ ९० ॥ ४ सर्वसाधारणं रूपं यतो वाचां अभ्येति यत्र च पुनस्तत् ते विष्णोः प्रवर्तते । परं पदम् ॥ ९१ । भवन्निष्ठौ यदा देव विश्वस्मिन् प्रभवाप्ययौ । व्यवहारेषु सर्वेषु तथा तन्मध्यवर्तिषु ॥ ९२ । शरीरजो वा शाब्दो वा मानसो वा समुद्गतः । व्यवहारोऽप्यसौ नास्ति यत्र त्वं नाथ नाग्रगः ॥ ९३ ॥ त्वामुक्त्वा तत्परं ब्रूमः " सद्गतौ व्यावहारिकम् । यश्चेन्द्रियाणि मनसा परित्यक्तानि मन्यते ॥ ९४ । तच्च वातैः परित्यक्तं तत् सर्वं सर्वविद् भवान् । पर्यवस्यति सर्वं च संविन्निष्ठतया " त्वय्येवानन्तरूपिणि ।। ९५ । सर्वव्यवहारव्यवस्थिते । पृथ्व्यादिकालपर्यन्ताः क्रमात् सूक्ष्मा महत्तराः ॥ ९६ ॥ परेषां व्यापकाः पूर्वे निर्मलाश्चानुवेधिनः । अलक्ष्यतत्त्वा व्याप्येषु तद्गुणोद्धरणं विना ॥ ९७ । १. B : चत्वर । ४. B : साधारणे रूपे । ७. B: समुद्भूतः । १०. AB : तश्च । ३. AB : वर्षं वपुः । २. AB : नास्ति । ५. B: विस्योः । ६. B : मनसों । 6 ८. AB : ब्र ूतः । ११. B : संविन्नष्टतया । ९. B : संहाती । यथोत्तरं प्रथमं प्रकरणम् लोकयात्रामधिकां

• त्वदधिष्ठिततत्त्वानां येनैषामेव सा संप्रतन्वते । स्थितिः ॥ ६८ । येनासि सूक्ष्मः सूक्ष्मेभ्यो महद्भयश्च महत्तरः । तथेदं विहितं विश्वं त्वया नाथ भवन्मयम् ॥ ६६ ॥ 3 विना रज्जुं न सर्पाभा यथा साध्यतमात्मिका । कर्मेदं त्वत्कृतं चापि त्वन्मयं येन माधव ॥ १०० । विलीनाहंकृति एतावतैव " ततस्त्वमेव परिशिष्यसे । । भेदोsस्य यदहंमानितात्मनि ॥ १०१ ॥ सा चेद् विलीना त्वद्भक्त्या नष्टो’ भेदः स्थितैकता अविद्येयमियं माया मिथ्याज्ञानमिदं तु तत् ॥ १०२ ॥ यदचित्रैकरूपे त्वय्यद्वये द्वयदर्शनम् । मायात्वमेतदेवास्य " यन्नाशस्तत्त्वदर्शनात् ॥ १०३ ॥ यदविज्ञातदेहस्य शुद्धधीर्मन्यते पुनः । अतिनिर्मलबोधैकरूपे देहपरिग्रहः ॥ १०४ ॥ विवर्तपरिणामाभ्यां द्वाभ्यामप्युपपद्यते । विवर्ते ऽप्यतथारूपस्तथा भासि त्वमच्युत । १०५ । परिणामे स एव त्वं सुवर्णमिव कुण्डले । विवर्तात् परिणामस्य भेदस्त्वयि न विद्यते ॥ १०६ । न्यूनातिरिक्तान्यथात्वदोषैर्यन्नाभिभूयसे 1 विदुः सब्रह्मका लोका भूताधारं भवद्वपुः ॥ १०७ । १. B : त्वदधिष्टित । २. B : नास्ति । ३. B : स्जु ं । ४. A : -कृतमपि B : - कृतमस्ति । ५. AB : वतस् । ६. A : नष्ट B : नास्ति ८. A : विवृक्ताव B: विवत्तो व । ७. B : र । ११ १२ संवित्प्रकाशः ‘अन्तर्भूतं बहिर्भूतं देवा अपि न तद् विदुः । सृष्टौ स्थितौ च संहारे कस्य चाध्यक्षशेषताम् ॥ १०८ ॥ महाविभूत्यभिन्नस्य वासुदेवस्य ते विदुः । यथा हेम्नो रूपकेषु वैचित्र्यं स्वापरिच्युतम् ॥ १०६ ॥ अपरित्यक्तरूपस्य तथा ते विश्वरूपता । यथा गलितरूपस्य हेम्नः पिण्डात्मना स्थितिः ॥ ११० । तथा गलितवेद्यस्य तव शुद्धचिदात्मता’ । नासतो विद्यते भाव इत्याद्यादेशतः प्रभो ॥ १११ । यत् किञ्चिद् दृश्यते लोके तत् सत् पूर्वं त्वदात्मकम् । क्रिया त्वदात्मिका विष्णो’ कार्यं नाथ त्वदात्मकम् ॥ ११२ ॥ कारणं च त्वमेवात्र किं तदस्ति न यद् भवान् । आकृतेरपि सद्भावो न ते नाथ विरुध्यते ॥ ११३ ॥ केवलं भौतिकी मा भूत् संविन्मय्यस्ति का क्षतिः । ७ अनुल्लिखितरूपस्य ज्ञानं बहिरसंभवात् ॥ ११४ ॥ सर्वस्यापि हि भावस्य तत् तु केन निरुध्यताम् । भौतिकी वाऽस्तु भगवन् सापि नित्योपपद्यते ॥ ११५ ॥ त्वयि सत्कारणे नित्ये सापि नित्या यतः स्थिता । परिणामभवा भावा निवर्तन्ते न केचन ॥ ११६ ॥ इति त्वमेव सर्वस्मिन् जगत्येकोऽवशिष्यसे । परितः सर्वरूपाय समन्तात् संविदात्मने ॥ ११७ ॥ १. A : यत्तु B : यन्त । २. AB : भूत । ३. B : -चित । ४. B : लोको । ५. B : ान्यता । ६. B: विस्नो । ७. A : अनुलिखितरूपस्य, B : अनुलिखिरूपस्य । प्रथमं प्रकरणम् 3 सर्वतः स्वप्रकाशाय तुभ्यं सब्रह्मणे नमः । नन्वहं’ न पृथक् त्वत्तो न े तु त्वमसि मत्पृथक् ॥ ११८ ॥ आवयोर्नमनं नान्यत् फलभेदे कथैव का । इत्थं ज्ञानक्रियैक्यं स्यात् तदैक्ये का क्रियाक्षतिः ॥ ११९ । क्रियाक्षतिर्न चेन्नाथ त्वां नौम्येष सहस्रशः । बलादयो हि करणाः सर्वस्मिन्नेव कर्मणि ॥ १२० । ते च त्वय्येव नियताः कोऽहं केन करोमि किम् । त्वयि संन्यस्तकर्माहं करोमि न करोमि च ॥ १२१ ॥ " परां निर्वृतिमायामि त्वय्यपतविधिक्रियः । श्वेतं सहस्रशिरसं महाभोगं वहज्जगत् ॥ १२२ ॥ तथानन्तवपुनमि पर्य शुद्धसंविदः । महाभूतदलं पद्मं यस्य नाभेः समुत्थितम् ॥ १२३ । भूम्यादिकालपर्यन्तं पद्मनाभं नमामि तम् । अन्तर्गृहीत सर्वार्थं भावयन्नादसूक्ष्मकम् ॥ १२४ ॥ जगत् सिसृक्षतः पूर्वं नौमि ते स्वसुखं वपुः । तदनन्तचिदाधारं बिभ्रन् मन्त्रमयीं च गाम् ॥। १२५ । नौमि यज्ञवराहस्य रूपं ज्ञानक्रियात्मकम् । वेद्यवेदरूपेण ज्ञानमेव द्वयात्मकम् ॥ १२६ । दर्शयन्तं नरहरे नौमि तेजोमयं वपुः नौमि त्वां वामन सौक्ष्म्याज्जगद्वयाप्त्या १. AB: नन्ताहं । ४. B: बल्यादयो । ७. AB : नाभेः । १०. B : व्याप्या । २. A : न तु व्यस्तं न । ५. B: परो । ८. B : सूक्ष्मकः । १ त्रिविक्रमम् ॥ १२७ ॥ ३. B: त का कथा । ६. A: महाभागं । ९. B : रूप । १३ १४ वायुवाहनरूपेण वायुवाहन रूपेण संवित्प्रकाशः सक्रियत्वात् खगासनम् । ‘ब्रह्माण्ड शतसंकाशं नौमि ते व्यक्तरूपिणः ॥ १२८ ॥ निःशेषकल्मषप्लोषपावकं तावकं अनेक सुखदोषोत्थसंतापशमनोद्यतम् वपुः । ॥ १२९ । नौमि त्वां चेतसो राममारामं पुण्यसंपदाम् । नमः सर्वविदे तुभ्यं सर्वेश्वर नमोऽस्तु ते ॥ १३० ॥ सर्वात्मक नमस्तेऽस्तु सर्वातीत नमोऽस्तु ते । यद् भूमिविकल्पानां शब्दानां यन्न गोचरम् ॥ १३१ ॥ यदलक्ष्यं स्वोपाधीनां नौमि तद् ब्रह्म शाश्वतम् । ५ नमामि त्वां च संस्तौमि स्तुतेर्वाचा ‘यतो विधिः ॥ १३२ ॥ वाचामतीते भवति किं स्तोत्रैः श्रेयसी गतिः । ७ तस्याङ्गभूता या वाचः कतिचिन्मत्समीरिताः ॥ १३३ | त्वत्प्रसादन हेतुं मे प्रश्नं तादृशमेव ताः । मया वामनदत्तेन त्वया संवित् प्रकाशिता ॥ १३४ ॥ यं यं तया प्रसीद त्वं सर्वस्य स्वात्मनि प्रभो । रात्रदत्तिर्देवदत्तो रत्नादेव्यां यमात्मजम् ॥ १३५ ॥ लेभे वामनदत्ताख्यं तत्स्तुत्या प्रीयते हरिः । षष्ट्यत्तरं श्लोकशतमिदं बोधं विनापि यः ॥ १३६ ॥ पठेन्मधुरिपोरग्रे भक्त्या मोक्षं स गच्छति । एकायने प्रसूतस्य कश्मीरेषु कृतिर्वामनदत्तस्य सेयं द्विजात्मनः ॥ १३७ ॥ भगवदाश्रया । ॥ इति संवित्प्रकाशो नाम प्रथमं प्रकरणम् ॥ १. AB : कृषाण्ड - । २. B : स्नोष - 1 ३. AB : स्वपाधीनां । ४. AB : स्वान् । ७. B : तत्परो । ९. B : मोव । ५. AB : नास्ति । ८. A : धुरिणो B : सफरिपो 1 ६. AB : वाचा । 1 अथ द्वितीयं प्रकरणम् ॐ अप्रमेयस्वरूपाय शुद्धानन्तचिदात्मने । स्वसंवित्त्येकसिद्धाय नमस्ते परमात्मने ॥ १ । अबहिः साधनाधीनं नित्यं सुखमभीप्सतः’ । तथा दुःखजिहासुंश्च प्रतीदमभिधीयते ॥ २ । नात्मनः पर आनन्दो दुःखं नानात्मनः परम् । अनात्मनः परित्यागादात्मनः प्राप्तिरिष्यते ॥ ३ । अनात्मन्यात्मनो भावादात्मनिष्ठा समाप्यते । स्वतस्तथैव यत् सिद्धं किं तत्रान्यैः प्रमान्तरैः ॥ ४ ॥ आत्मा न मेयः कस्यापि तदन्यन्नोपपद्यते । मेयभेदात्मनो भेदस्तस्याभावे स किंकृतः ॥ ५ । आत्मा यदि भवेन्मेयस्तस्य माता भवेत् परः । परान्यात्मा’ तदानीं स्यात् स परो यस्तु मीयते ॥ ६ । विषयोक्तिर्न भावादिपदैस्तुल्यार्थवस्तुषु । प्रमातृपारतन्त्र्येण सा प्रसिद्धिमयी यतः ॥ ७ । स्वीकारो विषयीकारः स तत्रोद्धोष्यते बुधैः । यदन्यत्र प्रसिद्धं तत् संविदः किमपोह्यते ॥ ८ ॥ संविदा स्वीकृतं यच्च न तद् विषयसंज्ञितम् । v : तत् स्वीकृतं तदात्मैव विषयोक्तिः क्व तिष्ठताम् ॥ ९ ॥ १. B : -भीत्सताः । २. B : -जिहारं अप्रतीदम- ३. B: कि । ४. A : पर आत्मा B : परन्यात्या । ५. B : तन्नो । ६. A : -पोध्यते । ७. B : पश्चात् । ८. B : स्फुतिष्टताम् । १६ संवित्प्रकाशः 3 यत् सत्तामनुबध्नाति स्वसत्तास्थितये जगत् । मानं तदात्मनि ज्ञानं स्वभावात् ’ स्वादतृप्तिमत् ॥ १० ॥ आत्मन्यविदितं न स्यादस्य बाह्यप्रमोद्भवः । * यदेतस्यार्थतामूलं यद्बोध्यञ्च यदत्र च ॥ ११ ॥ वेद्यं तद् वेदकं शास्त्रं तद् बोध्यार्थितावशात् । जडावबोधो बोधस्य बुधैर्बोद्धुं न पार्यते ॥ १२ ॥ “भावाभावौ विषयौ तौ विरुद्धौ चिज्जडौ मतौ । इतरेतरबोधन तयोरन्यतरस्थितिः ॥ १३ ॥ कल्प्यते न तु संबन्धः स्वभावेन विरुद्धयोः । संबन्धोऽपि भवेज्जात्या ताभ्यामर्थवदात्मकः ॥ १४ ॥ तदात्मकत्वे ता एव तज्ज्ञातृत्वे पृथक स्थितिः । " संबन्धिव्यतिरेकेण सम्बन्धे १ १२ तैरदशि ।। १५ । भवेन्मुग्धो जनो दूतैवप्रलब्धो “वृयोक्तिभिः । संबन्धः सिद्धयोर्नास्ति नैराकाङक्ष्येण ‘वृत्तितः ॥ १६ ॥ नासिद्धयोरसत्त्वेन तेनासौ स्यान्न " भावनालक्षणं’ १६ शक्यते भावनं १५ वस्तुतः । पृष्टैः १७ सिद्धैर्न भावनादृते ॥ १७ ॥ यदभिन्नं स्वसंवित्तौ १. B : स्वभावत्वाद ४. B : शास्तं । १८ वक्तुः परापेक्षाप्रवेशतः । तत्परस्य २. AB : यद् तस्य- 1 ५. B: स्वव- । ११. AB : रेकेन । ॥ यदोच्यते ॥ १८ । ७. A : विषय, B: विदय । ८. B : मनो १०. B : संबधिष्यति । १३. B : भवेत् मुग्धो जनो दुर्ते विप्रलब्धो इति नास्ति । १४. B : नराकांक्ष्येन । १७. B: शिष्टं । ३. AB : यदबाध्यं । ६. AB : भावा । ९. B : पृथकियतिः । १२. A : पूतैर् । १५. B : स्वान्त । १६. B : लतणं । १८. BA : वक्त ।द्वितीयं प्रकरणम् तदा भिन्नमिवाभाति ’ शाब्दों भूमिमुपागतम् । निराकाङक्षा न चैकस्य कष्टादर्थे मतिर्भवेत् ॥ १९ ॥ अविचित्रे विचित्रे वा वैचित्र्यमभिमन्यते । १७ निरस्त कर्तृभावे तु’ कारणत्वाद्यसम्भवः ॥ २० ॥ मेयत्वं हि परिच्छेदः स च ज्ञाने न विद्यते । न च भावः स्वतः स्वस्य स्वः कदाचिन्न गोचरः ॥२१ । सर्वदैव अतद्रूपस्य परस्यायं भवेद् मिथ्याभिमानतः । ताद्रूप्यग्रहावेशवशोदयः ॥ २२ ॥ न तदस्त्यात्मनो रूपं यत् परेणावगम्यते । कथमेतन्न जानीमश्चिन्तयन्तोऽपि यत्नतः ॥ २३ ॥ भावानां भवनं रूपं न मातृत्वं न मानता । R “सेयं विनिर्मिता केन मातृमानव्यवस्थितिः ॥ २४ ॥ अतिरिक्तं हि सत्ता नो यद् रूपमवधार्यते । भावनात् तदिदं मिथ्या न भावानवगाहते ॥ २५ ॥ मातृत्वमेयताहानौ यत् तयोरवतिष्ठते” । “पृथक्स्थयोर्ग्रहे” रूपं तत्सत्यमितरन्मृषा ॥ २६ ॥ यद् यत् सत्तातिरेकेण भावेषु विनिवेश्यते ’ १४ न तत् तद् रूढिमभ्येति व्युप्तं "” बीजमिवोषरे ॥ २७ ॥ कारकग्रामविलये क्रियारूपं परित्यजेत् । क्रियावियोगाद् भावानां सत्तैवैकावशिष्यते ॥ २८ ॥ १. AB : शाब्दी । ३. AB : भावेषु । ६. B: वमन्यते । ९. A : सत्तातो । १२ B : पृथक् यथा । ३ २. B : अविचिन्ने ४. B : सर्व । ७. B : सेवं । १०. भावनाम् । १३. AB : गृहे । विचिन्ने । ५. AB : भावयतः । ८. B : के च । ११. B : - वतिष्टते । १४. B : सुप्तं । TA १८ संवित्प्रकाशः मत्तः परोऽयमेतस्मादन्योऽहमिति यापि धीः । नेयमैक्यविरोधेन स्थातुं’ क्षणमपि ३ क्षमा ।। २६ । परव्यवस्थापि परे यावन्नात्मीकृतः परः । तावन्न शक्यते कर्तुं यतो बुद्धः ‘बुद्धश्च बोधभेदेन भवेन्न परः परः ॥ ३० ॥ व्यवहारभाक् । व्यतिरिक्तस्य बुद्धत्वे सर्वं बुद्धं न किं भवेत् ॥ ३१ ॥ स्वसत्तामात्रसन्तुष्टैनिरपेक्षैः स्वभावतः । “भावैः किमपराद्धं वो येन मेयत्वमापिताः ॥ ३२ ॥ यथेन्द्रियैविना भूतं विषयैरप्यनाविलम् । स्वतः प्रकाशते ज्ञानं विषयो नैवमिष्यते ।। ३३ । ६ तत्राङ्गविषयज्ञप्त्यैर्यत् प्रमाणत्रयं तदभ्येति पृथक् । पृथग् विषयसंयोगान्न वेदनम् ॥ ३४ ॥ . साक्षात् समक्षधीरर्थात् ते मूलमागमस्याहुरिति सम्बन्धादनुमानधीः । नान्यप्रमोद्भवः ।। ३५ । त्रयाणामपि मानानां प्रतिभाप्राणतेष्यते । ॥ ३६ ॥ सम्यङ् मिथ्यात्वनिर्णीतेरन्यथानुपपत्तितः स्ववित्तिरेव प्रतिभा कर्तव्येषु क्रमात्मिका । निर्मला कथिता तज्ज्ञैर्यया जीवन्ति जन्तवः ॥ ३७ ॥ सर्वज्ञतायाः सा बोजमैश्वर्यं तदधिष्ठितेः " । जायते केवलं नैति समस्तात्मसु गोचरम् ॥ ३८ ॥ ३. B : त्मनी । १. B : स्याते । ४. B : बुद्धा । २. B : व्यवस्था । ५. B : साधैः । ६. B : ज्ञप्य । ७. AB : -ङ्ग-1 ८. B : -घिष्टते । ९. A : सामहात्मसु, B: सामस्तात्मसु । स्वसंवेदनसारेण’ द्वितीयं प्रकरणं यदि सर्वस्य मानता ।

तत् किं मानान्तरैः कार्यं मेयोत्तरनिराकृतैः ॥ ३९ । अज्ञेन ज्ञानसारूप्यं माने तद् विफलं मतम् ।

• । वैकल्पिकेन देशैकरूपा भेदेन वस्तुतस्त्वेकमेव तत् ॥ ४० ॥ तैर्ज्ञेया संविदर्थप्रकाशता । न हि ज्ञानादपोद्धृत्य दृष्टोऽर्थः केनचित् क्वचित् ॥ ४१ ॥ ज्ञानेऽप्यन्तः प्रविष्टस्य भावस्य यदि “बाह्यतः । ज्ञानादेव तदा बाह्यं स्वमिदानीं किमुच्यताम् ॥ ४२ । अर्थाप्रविष्टं विज्ञानं सत्तास्य ज्ञायते कुतः । ज्ञानस्यैवाधिकारोऽस्ति सदसन्मार्गणे यतः ॥ ४३ । यथार्थो न मया नीतो शुद्धोऽपि न मया तथा । इति बोध्यं स्वसंवित्तौ ज्ञानतार्थस्य दुर्घटा ॥ ४४ ॥ येन येन विभिद्यन्ते हेतुना भावनिम्नगाः तेन तेनैक्यमायान्ति " " बोधोदधिसमागताः ।। ४५ । अभावो व्यवहार्येण यथा भेदेन भावोऽपि व्यवहार्येण तथा भेदेन कल्पितः । कल्पितः ॥ ४६ ॥ यदि भावो विरूद्धयेत भावेनान्येन केनचित् । स्वभावेऽपि विरोधोऽस्य भावत्वात् केन वारितः ॥ ४७ ॥ " विकल्पशून्यज्ञानस्य सत्तैव “संविदुच्यते । न तु भेदेन कल्पिन्या धिया यद्वद् घटादिकम् ॥ ४८ ॥ १. AB : -सारखं ४. B : मानं । २. AB : मानातेरः । ५ B : भेदं न । ८. AB : अ । ११. B : ध्यान्ति । १३. A : - शून्यस्य । १४. AB : स्वविदु- 1 ७. B : प्रविक्ष्यस्य । १०. B : निम्नगः । ३. AB : मेयोतर । ६. A : -रूपस्तं B : रूप्यन्ते । ९. AB : नीली । १२. B :-दधि । १९ २० संवित्प्रकाश: यतो न वित्तिभेदेन तस्यान्येन निरूप्यता । ज्ञानताक्षतेः ।। ४९ । अवच्छेदः कल्पनातस्तदभावादनन्तता ॥ ५० ॥ ज्ञानोत्तर निरूप्यत्वे ज्ञानस्य अविकल्पिकया’ वृत्त्या सर्वात्मत्वेन भूयते । मेयं नाम न वस्त्वस्ति मात्रपेक्षा हि मेयता । मातर्यपि न मातृत्वं सत्यं मेयव्यपेक्षणात् ॥ ५१ ॥ अनपेक्षा सतां सिद्धेरसिद्धेरपि निरपेक्षेषु भावेषु न मातृत्वं ३ सत्ताया न विशेषोऽस्ति सापि नासताम् । न मेयता ।। ५२ । स्वयमनेकता । निर्मूलैवाहता’ कस्मादिति माया न बुद्धयते ॥ ५३ ॥ प्रकाशते संविदेका तदन्यत् तु” प्रकाश्यते । प्रकाश्ये च भवेत् कर्म तच्च कर्त्रा विना कथम् ॥ ५४ ॥ कर्तृत्वं च न सत्तायाः कथञ्चिदतिरिच्यते । सत्तैव यदि कर्तृत्वं ‘तदनुक्तमसंवृतम् ॥ ५५ । असत्त्वादेव नो सत्त्वमसतां परिकल्प्यते । " विचित्रत्वं तु सत्ताया न विनान्यानुवेदनम् ॥ ५६ ॥ C सत्तायास्तु भवेदन्यद् यदसत्तां भवेदन्यद् यदसत्तां विचिन्तयेत् । कथं सत्ता सतो हेतोर्वैचित्र्यं नास्ति तां प्रति ॥ ५७ ॥ वस्तुस्थित्या न बन्धोऽस्ति तदभावान्न मुक्तता । विकल्पघटितावेतावुभावपि १. A: अविकल्पकया । ३. B : सत्ता यो तु । ५. B : तदत्यन्ता । ७. B: विचिन्नत्वं । न किञ्चन ।। ५८ । २. B : मतर्यपि । ४. A : -ता । ६. B : -तूक्तम | ८. AB : सत्ता । ९. A : तदा । द्वितीयं प्रकरणं यत् चतुष्पथा बोधनका मेयमानप्रमातृत्वमितौ पर्यवस्यते । ‘चतुरात्म्योक्तिभाजनम् ॥ ५९ ॥ इमां वामनदत्तेन विहितामात्मसंस्तुतिम् । अधिगम्य विमुच्यन्ते जन्तवो भवविप्लवात् ॥ ६० । एकायने प्रसूतस्य कश्मीरेषु द्विजात्मनः । कृतिर्वामनदत्तस्य सेयमात्मप्रकाशिनी ॥ ६१ ॥ ॥ ’ इत्यात्मसंस्तुतिर्नाम द्वितीयं प्रकरणम् ॥ ॥ १. “श्चातुरान्योक्त- । २. B : अपि तस्य । ३. A : आत्मसप्तति ३१ then मै मह उत्थुल (स्व. ५०, 7.88 तसे) atnemlas Min में नारद संग्रह ‘सर्वो निकल्प:’ संसारो नान्यो बन्धो विकल्पतः।” अथ तृतीयं प्रकरणम् यस्य मायापरिस्पन्दविहिता अस्मद्विकल्पसंङ्कल्प संहर्ता’ सर्वो विकल्पः संसार ४’ विश्वसंस्थितिः । २ तमहं नतः ॥ १ ॥ इत्युक्तेरयमाशयः । यदसत्त्वं सृतेः सत्त्वं शुद्धायाः संविदः स्थितम् ॥ २ । विकल्पशब्दो लोकार्थप्रसिद्धया” न हि सार्थकः । किन्तु शास्त्रप्रसिद्धचैव सा चास्मिन्न प्रतिष्ठिता ॥ ३ ॥ सत्सु शब्देषु चार्थेषु संवृतो वाथ वास्तवः । सम्बन्धस्तेषु सम्भाव्यो विकल्पार्थो बहिः क्व सत् ॥ ४ ॥ अर्थवन्तः सर्वशब्दा सर्वशब्दा विकल्पार्थेन यन्मतम् । औपचारिकया वापि सत्तया तन्मतद्वये ॥ ५ । भवेदेतद्विकल्पार्थो यदि कश्चित् स्थितो भवेत् । यावदेतत् तदर्थस्य नाद्याप्यस्ति प्रतिष्ठितिः ॥ ६ ॥ 19 न चोपचारसत्तापि विकल्पार्थात् परा मता । स्यादुपचारेऽस्तमायाति ॥ ७ ॥ पृथक्त्वं वास्तवत्वं स वा तेषां यदेतस्य तेषां चैकार्थतोच्यते ॥ ८ । विकल्पशब्दस्यान्ये किं शब्दाः पर्यायतां गताः । विकल्पशब्दो नाप्यर्थस्तेषां ते सर्वशब्दानां यदि उच्यते १. B: -विकल्पसे । ४ A : -सत्त्वमृतेः । ७. B : प्रतिष्ठितः । 1 २. B : नतः ५. B : प्रसिद्धा । ८. AB : - यति । न तदर्थता । लोकोऽनुमन्यते ॥ ६ । ३. A: सर्वे । ६. B : प्रतिष्टिता । तृतीयं प्रकरणम् विकल्पशब्दत्वं वाच्यं यदि किञ्चित् प्रकल्पयेत् । इतरेऽपि तदर्थं न नार्थवन्तः कथं किल ॥ १० ॥ विकल्पार्थश्च शब्दार्थ इत्युक्तिः पर्यवस्यति । निरर्थकत्वे शब्दानां विकल्पार्थो यतो मतः ॥ ११ । स्थित्युत्पत्ती विना शाब्दौ यदा मोहविमोहिताः । पतन्ति प्रतिपत्तारः सविकल्पो विविच्यते ॥ १२ ॥ विवेच्यते विकल्पोऽपि विकल्पेन विकल्पेन तदात्मना । विचाररहितं येन निर्विकल्पं स्ववेदनम् ॥ १३ । विचार्यते विकल्पस्य विकल्पस्य મ 9 व्यापारस्थितिरुद्भवः । स्वरूपं वेत्ति नैतेभ्यो यद् विचारपदं परम् ॥ १४ ॥ तत्र स्वरूपं शब्दो वाप्यर्थो वा ज्ञानमेव वा । शब्दार्थयोर्विकल्पत्वे न ’ तावल्लोकसम्मतम् ॥ १५ ॥ शिष्यते केवलं ज्ञानं न तत्रापि विकल्पता । सर्वत्रास्ति विशेष्यत्वं विकल्पेन चितो यतः ॥ १६ ॥ सम्भवे व्यभिचारे च विशेषणपदा चितिः । विशेषणपदस्यार्थे प्रसिद्धयाङ्गीकृते सति ॥ १७ ॥ यावद् विकल्पशब्दस्य कश्चिदर्थो न साधितः " । तावद् विशेषणं नायं शब्दमात्रो निरर्थकः ॥ १८ । ० उद्भवश्चिन्त्यते तस्य यस्य व्यापारसंस्थितिः । ज्ञायते तदभावे तु कस्य कस्मात् समुद्भवः ॥ १९ ॥ १. AB : नमन् । ४. A : चेति । ७. B : मुनि । १०. AB : संस्थिती । 9 २. B : प्रतिपन्नातः । ५. B : -नाव । ८. B : मापितः । ११. B : -भावेन ! ३. विरिच्यते । ६. B: विकल्पना । ९. B. विशेषणे । الله २३ २४ संवित्प्रकाशः स्थितिरव्यापृतस्यापि न कस्याप्युपलभ्यते । व्यापारेण पदार्थानां यत्स्वरूपावधारणम् ॥ २० ॥ अर्थक्रियासमर्थत्वाल्लक्षणत्वाद्धि वस्तुनः । यदनर्थक्रियाकारि न तत् सदिति युज्यते ॥ २१ ॥ व्यापारविरहादेव’ न “पुष्पादेरसत्प्रथा’ । व्यापारश्च विकल्पस्य न स्वात्मनि परेऽपि वा ॥ २२ ॥ नाभिमान गृहीतोऽपि विकल्पस्तेन नैव सत्’ । परस्य तेनासंस्पर्शो यथावद् वस्तुनस्ततः ॥ २३ ॥ व्यापारः स्वात्मनि न च ‘सिद्धेः स्वात्मनि तेन ‘किम् । " नहि सिद्धेषु भावेषु व्यापारः फलवान् भवेत् ॥ २४ ॥ तु भवेत् सम्भावनास्पदम् । अभिमानगृहीतं विकल्पादभिमानस्य मतिभेदे प्रसाधिते ॥ २५ ॥ यस्त्वैक्ये” नाम भेदोऽयमेतयोर्न स्वरूपतः । १ गृहीतोक्तिरतो व्यर्था ’ ’ स्वात्मैवास्तु " तथाविधः ॥ २६ ॥ १४ तस्माद् विकल्पः संशुद्धाद् विज्ञानान्नातिरिच्यते । तेनैव निर्विकल्पोऽयं विकल्पः स्वात्मनि स्थितः ।। २७ । अगृहीते गृहीतोक्तिनिश्चितोक्तिरनिश्चिते । क्रियते मन्दमतिभिर्विकल्पस्य विकल्पकैः ॥ २८ ॥ पूर्वापरं न मन्यन्ते नापि शब्दस्य कारणम् । विकल्पः केवलं ज्ञानं न च ज्ञानं विशिष्यते ।। २९ । १. B : -प्युलभ्यते । २. B : यतव- । ३. - विरहारे वनि । ४. AB : पुण्यादे । ६. B : न्न नैव सत् इति नास्ति ८. B : न च इति नास्ति । । ५. B : सम्यथा । ७. A : गते -; B-गत | ९. B : नास्ति । १०. B : नास्ति । ११. B : यद्यक्ये । १२. B : न्यर्था । १३. B : न्य । १४, A : विकल्प । !

विशेषणं तृतीयं प्रकरणम् विजातीयं तच्च ज्ञाने जडं भवेत् । न जडस्य प्रवेशोऽस्ति ज्ञानात्मनि कथञ्चन ॥ ३० । परस्परविरुद्धा हि जडचेतनयोः स्थितिः । प्रकाशस्य तमः शक्तं न विशेषयितुं क्वचित् ॥ ३१ ॥ पूर्वापरेण सम्बन्धमशक्यं भिन्नकालता । पौर्वापर्ये यतो हेतुस्तच्चैकस्तु’ कथं न सः ॥। ३२ । अथ निर्विषयं ज्ञानं न क्षमं भवितुं यदि । विषयोऽपि कथं शक्तः स्थातुं विषयिणा विना ॥ ३३ ॥ परस्परविधातृत्वं यदि वा तदयुक्तं यतः कार्यात् कारणं मतमेतयोः । पूर्वमिष्यते ॥ ३४ ॥ परस्परानपेक्षा चेत् सत्ता विषयतद्वतोः । सिद्धा सिद्धो विकल्पस्य स्वात्मैव हि तथाविधः * ॥३५॥ विकल्पात्मनि सर्वत्र व्याप्य चेदास्थिता चितिः । विकल्पस्य विकल्पत्वं किं तज्ज्ञानातिरेकि यत् ।। ३६ । विषयान्न विकल्पत्वं न स्वरूपाच्चिदात्मकात् । विकल्पस्य विकल्पोक्तिस्तदिदं खे विलीयते ॥ ३७ ॥ यैर्विकल्पात्मनि ज्ञानं सर्वमेव प्रतिश्रुतम् । " तैरर्थानिर्विकल्पं तदुक्तं स्वात्मन्यकल्पनात् ॥ ३८ ॥ यैर्वा ५ विकल्पहेतुस्तद्विकल्पे कि न बोधता । “बोधता चेत् कुतो भेदो न हि स्वात्मनि भिन्नता ॥ ३९ ॥ १. AB : स्तों चेकं ४. B : तथाविधिः । ७. B: विकल्पत । ९. B : प्रतिस्फुतम् । २. B : क्षमं च । ५. B : संवृत्त । ३. B: विकल्पोऽस्य । ६. B : वेद । ८. A : विकल्पत्व । B: विकल्प | १०. B तर । ११. A : भेधता । 1 २५ २६ 8 संवित्प्रकाश: अबोधता विकल्पे चेत् कथं विज्ञानजन्यता । नोपादानं विरुद्धस्येत्येवं ‘नान्यगतिस्थितेः ॥ ४० ॥ विरुद्धत्वाद् ज्ञानं नैवोपपद्यते । अन्यत्वे च विरुद्धत्वं विनान्यत्वे स्वात्मैव हि न किं परः ॥ ४१ ॥ तस्मादस्तीह विज्ञानं नित्यं सहजनिर्मलम् । एकं विचाररहितं यद्योगिभिरुपास्यते ॥ ४२ ॥ एवं चेज्जगतश्चित्रा संस्थितिः किं कृता मता । अविचित्रात् ‘तु ‘विज्ञानाद् वैचित्र्यमुपपद्यते ॥ ४३ ॥ अत्रोच्यते न वैचित्र्यं पदार्थेषूपपद्यते । सर्वस्यात्मैकनिष्ठत्वात् परेण च न सङ्क्रमात् ॥ ४४ ॥ तद्वद्भावैकतात्यागात् तत्त्यागे चित्रता गतेः । पृथग्बाह्येषु दृष्टेषु बहुभिन्नास्ति चित्रता ॥ ४५ ॥ एक बुद्धिसमारूढे चित्रत्वे का विचित्रता । पृथक् स्थितेषु बाह्येषु का भावेषु विचित्रता ॥ ४६ ॥ १० ज्ञानस्य च विचित्रत्वं स्वप्नेऽपि न यदा हृतम् । प्रबुद्धे तदिहादित्वमिति केनावगम्यताम् ॥ ४७ ॥ ११ । जागरायां यथा बुद्धैः " १२ स्वप्न ज्ञानमसत्कृतम् । जागरापि तथा शुद्धज्ञानात्मभिरसत्कृता ॥ ४८ ॥ १. A : न्याय- । ३. A : अविचित्रा तु B: अविचिन्नान्नः । २. B : सता । ४. AB: विज्ञाताद् | ५. B: निष्टत्वात् । ६. B : ननुद्धावेकता । ७. B : पृथगङ्गषु । ८. B : वङ्गभिज्ञास्ति । १०. B : स्वमे । ९. B : पृथकियतेषु । ११. B : बुद्धेः । १२. B : स्वम्- ।तृतीयं प्रकरणम् तस्माद् यैरुच्यते मूढैर्विचित्रेयं प्रथा कुतः । ते प्रत्युक्त्या विचित्रत्वस्यैकवस्तुसमाश्रितेः ॥ ४९ । यस्मान्निरंशे विज्ञाने चित्रतायाः समुद्भवः । ‘सांशे भवेयुस्तेऽप्यंशा भिन्नता नास्ति वै यतः ॥ ५० ॥ तेन’ विज्ञानविज्ञेया ‘तत्रान्येन न संस्थितिः । तस्माज्ज्ञानमसंक्रान्तरूपं शक्तं न तदृते ॥ ५१ ॥ रूपसङ्क्रान्तिमेतस्य भागवृत्तां प्रकल्पयेत् । सा चास्मिन् दुःशका ज्ञातुं तेन न ज्ञानचित्रता ।। ५२ । ज्ञानेन न यदादिष्टं न तद् ‘ग्राह्येण गम्यते । तथैकतायां अनेकता चित्रत्वमपि बाह्येऽतिदुष्करम् ॥ ५३ ॥ चित्रता हि सा चैकत्वविरोधिनी । ज्ञानज्ञेयपरित्यागाच्चित्रता शब्दमात्रकम् ॥ ५४ । एवं वैचित्र्यसद्भावे प्रतिषिद्धं पराकृता । • मातृमानप्रमेयाणां पृथक्त्वानामपि स्थितिः ॥ ५५ ॥ एतत्त्रयपरित्यागे येन रूपेण भूयते । तेनैव सत्यं विज्ञेयं विलीयमाने पुरतः तदन्यदसमञ्जसम् ॥ ५६ । स्वात्मस्थस्यासमञ्जसे । प्रपञ्चेऽस्मिन्नविश्वासे विश्वस्तास्ते’ ‘कथं चिरम् ॥५७ । स्वप्ने वापि समाश्वास इत्थं केन निवारितः । नहि स्वप्नेन दृश्यन्ते भावा बहुविधा बहिः ॥ ५८ ॥ १. B : संशे । ४. AB स्तत्र । २. B : भावेयुस् । ५. A : तं द्वितो, B : ते व्रतौ । ७. A : नास्ति । ८. AB : ग्राह्यंव । ३. AB : तेन्य । ६. A : भागवतां । ९. B : प्रमेयानां । १०. B : पृथक्यानामपि । ११. A : श्लोका: ३।३१-४२ श्लोकयोर्मध्ये विद्यन्ते । १२. AB: विश्वस्ताः । ३।५४-५५ २७ २८ संवित्प्रकाश: स्वप्ने’ भीतैः प्रयत्नेन प्राप्यते जागरा यथा । जागरायां तथा दुःस्थैर्य नाल्लभ्या परात्मता ॥ ५६ ॥ इति वामनदत्तेन विकल्पोऽपस्तवः कृतः । य एनमवगाहन्ते बाध्यन्ते ते न विप्लवैः ॥ ६० । ॥ इति विकल्पविप्लवो नाम तृतीयं प्रकरणम् ॥ १. B : स्वप्न । २. B: विनवे । 1 ३. A : श्लोकाः ६१ । यज्ज्ञेयं अथ चतुर्थं प्रकरणम् पुरुषेणेह संसारविचिकित्सुना । तदुच्यते यथाम्नायं न्यायानुभवसम्मितम् ॥ १८ देहश्च कार्यो भूतानां तानि शक्त्युद्भवान्यपि । सा विद्या प्रकृतिर्मायेत्यादिशब्दाभिधेयताम् ॥ २ । प्रतिदर्शनभेदेन प्रतिपन्ना निजाकृतिः ’ । अमुञ्चती पारतन्त्र्यमीश्वरादिपदाभिदे || ३ | ततोऽप्यभिन्ना भिन्ना’ वेत्यभिधातुं न शक्यते । न हि नित्यैकरूपस्यानित्यं बहुविधं वपुः ॥ ४॥ शक्यते वक्तुमपृथक् सिद्धयोगतः । न भिन्नं सत्येयमस्त्वसत्या वा नास्माकमुपयुज्यते ॥ ५ । रूपनिरूपणैः । न बुध्यते ॥ ६ । अस्या हेयैकरूपत्वादल किन्त्वविज्ञातरूपस्य हेयतैव तेन हेयत्वविज्ञाने विज्ञेयेयं न रूपतः । यद् यत् कर्मपदं प्राप्तं तत् तद्धेयं विचक्षणैः ॥ ७ । कर्मणश्च परित्यागात् कर्तृतापि विलीयते । कर्तृकर्मपरित्यागाद् तदुपादेयतां यातमेतयोः ५ यन्मातुरवशिष्यते ॥ ८॥ परिहारतः । ‘नित्यलब्धतयाप्यस्य लब्धकः " केन लभ्यते ॥ ९ । १. AB: निजाकृतेः । ४. AB : -पद | B: नित्यलनुभयाप्य । २. AB : भिन्नभिन्ना । ५. B : -मातर- । ७. AB : लब्धाकः । ३. B : रूपता । ६. A : नित्यब्धप्य, ८. AB : कश्च । ३० यद् यस्य’ संविप्रकाशः कर्मपदवीमुपारोहति * देहिनः । अशरीरं तदा ज्ञेयं सर्वं विद्याविजृम्भितम् ॥ १० ॥ 8 हेतुः ’ सा देहवैचित्र्ये सर्वेन्द्रियतया बहिः । सप्तधात्वात्मनाप्यन्तस्त्रिधातुकतयापि वा ॥। ११ । एका सा विविधावस्था चराचरतया स्थिता । द्विषट्कपत्रं सा पक्षं कालमाधारमाश्रिता ॥। १२ । ५ व्यज्यते कलनात् तस्याः कालः कालत्वमागतः 1 सोत्पादक्षयरूपेण भावानां कालकर्षणी ॥ १३ ॥ क्रियात्मको हि यः कालः क्रियाकारकमाश्रितः । षोढा च कारकग्रामः शक्त्यात्मनि हि तिष्ठति ॥। १४ । शक्तिद्रव्याश्रिता नित्यं तत्परं ब्रह्मशब्दितम् । तत्समुत्था व्याप्रियते परे सा विश्वकर्मणि ॥ १५ ॥ सा स्वसंस्कारचिह्न ेन प्रत्यगात्मानमात्मनः " । उपोद्धरति संलीनं प्रलये वासराचितम् ॥ १६ ॥ तस्याधारतयात्मानमपि सैव व्यधात् तथा । यथायमीश्वराज्ञास्यो वर्तते भोगमोक्षयोः ॥ १७ ॥ स तु तस्यां यदोद्विग्नो मोक्षसंस्कारचोदितः । तदा पलायते तस्या येनैवायमिहागतः ।। १८ । विषयावनिपर्यन्तं स कृत्स्नो ब्रह्मणस्तथा । ततस्तामेव पूर्वं स विचिकित्स्यतयाश्रितः ॥ १९ । १. AB : यद्यश्च । २. AB : स्थेयं । ३. AB : हेतु । ४. AB : स्त्र- 1 ७. AB :- ग्राम ९. B: – । ५. AB : - गताः । ६. AB : -श्रिता । ८. A : -नामात्मनः, B : -ननात्मनः । चतुर्थं प्रकरणम् 3 को यो हि विषयो नाम स्वतन्त्रस्य समास्थितः । मायेयं यन्न जानाति तत्त्वमस्य विवेचयन् ॥ २० ॥ एकोऽयं स्यादनेको वा तत्त्वमत्र न बुद्धयते । एकत्वेनास्ति वै तथ्यं वैतथ्ये चैकता कथम् ॥ २१ ॥ अहमेको निरंशश्च सांशानेकग्रहक्षयः । कथं स्याद् ग्रहणं तद् वा कस्य धर्मोऽवसीयताम् ॥ २२ । पृथक्स्थयोर्द्वयोर्नो’ यत् तच्चेत् सङ्गतयोः स्थितम् । माया न यदि तत् कोऽर्थः ’ स स्यादिति विवेच्यताम् ॥ २३ ॥ इत्थं विषयनिष्पेषे यदिन्द्रियसुखेन यत् । ज्ञायते वस्तुनो रूपं न तत् किश्चिदिति स्थितम् ॥ २४ ॥ इन्द्रियस्यापि विषयाभावात् करणता क्व नु । एवं या गोलके शक्तिरैन्द्रियी सा विलीयते ॥ २५ ॥ अस्तु वा विषयो नाम कथञ्चिदुपपादितः । तथापि तत् तत्त्वविदां न सम्मोहयितुं क्षमः ॥ २६ ॥ विषयस्यापि यद् रूपं सूक्ष्मं तदपि भावयेत् । स्वदेहेन्द्रियदेशेषु यत्र यत् संविदा स्थितिः ॥ २७ ॥ जपन् भगवतो नाम स तस्यैव वशो भवेत् । तद्वशत्वे स विषयो न स्यात् क्वापि निबन्धकृत् ॥ २८ । मूले मध्ये तथाग्रे च शब्दस्पर्शरसाश्रयम् । विज्ञेयमिन्द्रियं स्वं स्वं जिह्वायां सह संविदा ।। २९ । रसना यत्र चोत्क्षिप्ता किञ्चिद् विकिरति स्वयम् । तद्रूपसंविदः १. B : पृथक्ययोर् । ४. AB विकरति । क्षेत्रं तज्ज्ञानेनावधारयेत् ॥ ३० । २. A : तर्को भूः । ५. A : -ज्ञानं तत्र । ३. A : संस्थितम् । ३१. ३२ संवित्प्रकाशः घोणाग्रे’ धारयेद् विद्वानिन्द्रियं गन्धसंविदः । एकस्माद् येन चोत्पत्तिर्मता विषयतद्वतोः ॥ ३१ ॥ मनःक्षेत्रं तथा कण्ठो बुद्धि शिरसि धारयेत् । उरसोऽन्ते समूहं च यत्र सत्त्वं रजस्तमः ॥ ३२ ॥ आवापयति विज्ञानं कर्मिणो विकलस्थितेः । 55 तेन तत्र समादद्यात् परिशुद्धेन चेतसा ॥ ३३ ॥ व्यज्यते तत्र कर्मात्मा सर्व संस्कारसंस्कृतः । तस्यापवर्गसंस्कारेष्ववधेयं ते हि कृतात्मना ॥ ३४ ॥ संस्कार संस्कारविरोचकतया यतः । वर्तते तेन तेष्वेव मुमुक्षुर्यत्नवान् भवेत् ।। ३५ । स्तनस्याधो ‘वामपार्श्वे दोषस्थानमनुस्मरेत् ५

• । तद्बभूवान् ततो दोषान् वारयेच्छुद्धचित्स्मृतिः ॥ ३६ ॥ उरोहृदययोर्मध्ये कालपुष्करमास्थितम् । धारयेत् तत्र विज्ञानमिन्द्रियं तद् विवेचकम् ॥ ३७ ॥ ततो मध्यमनाड्यात्मा विवेच्यो यत्र सन्निधिः । अध्यक्षस्यात्मनि खस्थः स इष्टो योगिभिर्यतः ॥ ३८ ॥ ‘आद्यैव सा परा शक्तिः कर्मकारितया स्थिता । भूतात्मना च विद्येति तामाहुर्ब्रह्मवादिनः ॥ ३९ ॥ तन्वी नीवारा शूकाभा नैतद् यत्र न सा स्थिता । तन्मध्यविनिविष्टानां नास्ति सङ्कल्पसम्भवः ।। ४० । सङ्कल्पासम्भवात् तत्र न मृत्युर्बाधिते बुधान् । ८ मृत्युः सङ्कल्पजन्मैव निर्विकल्पेषु नास्त्यसौ ॥। ४१ । १. B : घोणा । ४. B : स्यानम् । ६. B: दनी । २. A : हृतात्मना । ३. B : वा स । ५. A : बुभूषं, B: बुभूषे । ७. AB : अदन्यैव । ८. B: -त्मैव } ३३-४० पञ्चमं प्रकरणम् स्वप्रकाशवपुषः समुत्थिता नादशक्तिरिह कर्तृकर्म करणादिभेदगां विश्वकारणम् । सा बिर्भात तनुमष्टमूर्तिकाम् || ६ | शब्दशक्तिरविभागमागता बिभ्रती सकलविश्वरूपताम् । त्वत्समागमविधान हूतिका सेव्यते प्रतिभयैव शुद्धया भोक्तृभोग्यविषयस्य वस्तुतः साग्निचन्द्रजनतेन ॥७॥ ज्ञायते । मातृका इव पितुः समागमा- देव या मसृणमारुतेरिता ॥ ८ । वाच्यवाचक विभागवजितं ’ नेह किञ्चिदुपपत्तिभाग् यतः । त्वामृते तत इयं भवद्वशाद् विवर्तते ॥ ९ । आद्यबीजसमवस्थितिः सदा द्वैधमेत्य बहुधा 1 ज्ञायते न तु तदेति चाप्ययम् । तत्स्वरूपपरिलब्धवृत्तिभि- १. A 1 -विवर्जितं । ३. A 1 ननवदेति । भूयते विभुतयैव* बुद्धया ॥ १० ॥ २. A : - समवम्यितिः । ४. A : विभु तथैव । ४१ ४२ तद्विवृत्तिरुदिता संवित्प्रकाशः ‘जगत्पति- स्तद् विना भवति नैव येन सा । तत्स्वरूपघटिता विलुप्यते तद्विवृत्तिरिति कथ्यते बुधैः ॥ ११ ॥ तद्द्द्वितीयकलनात् कलावतः ‘कालताप्तमिह सम्भवो भवेत् । दीर्घतामिव यतः “समागतं भाति यत् स्वमपि नाथ ते वपुः ॥। १२ । तत्तृतीयलब्धरूपवर्णता ‘पञ्चप्राणसहिता निगहिनी | तावके वपुषि वर्णसंग्रहा विश्वरूपिणी ।। १३ । शक्तिरुद्भवति ॐ रूपं किं सिद्धमेतत् तन्नान्यद् “वाच्येऽनित्ये वाचको नह्यनित्यः । वाच्यं ब्रह्मप्रणवस्यैव सिद्धं दिक्कालाद्यैर्यत् परिच्छिद्यते न ॥ १४ ॥ स्वाध्यायादौ वेदविद्भिः प्रणीतः । । तेनैवायं सर्ववेदेषु पूर्व तस्मिन्नुक्ते वाचि " यत् सम्मुखत्वे तन्नः सिद्धं सर्वदा च भवद्भयः ॥१५। १३ १. A : जगति- । ४. A: कालतम्नत्तह । ७. A : -साण- 1 १०. A : वान्ये । २. A: मनसा । ५. A : समागते । ८. A स्वरूपं । ११. A : नास्ति । ३. A - गतितो । ६. A : नास्ति । ९. A: कं । १२. A । भूभ्यः । पञ्चमं प्रकरणम् तस्मिन्नन्तः सर्वसिद्धं प्रविष्टं ‘वाचस्तत्त्वं वाग्विवतं च सर्वम् । अन्त्यौ स्वरौ बिन्दुविसर्गयुक्ता- वाद्यस्य दीर्घेण परेण भेदः ॥ १६ ॥ तथैव पञ्चार्णविभेद उक्तः षष्ठस्तथाद्यावपि चान्त्ययोर्यो । योऽतः परोऽपि स्वरवर्णवर्ग- स्तृतीयमूलो विबुधैरपीष्टः १ ॥ १७ । शाक्तं यथैतावदिह प्रदिष्टं वर्णद्वयं सर्वविकारबीजम् । ॥ १८ ॥ अधिष्ठितं यत् परमेण पुंसा प्रागन्तयोरच्युतरूपिणैव मूलं तदेवेह निरस्तरूपं सर्वार्णरूपं प्रथमं तस्माज्जाताः सर्ववर्णस्य भेदा यदाहुः । येषां विश्वचित्ररूपानुकारि ॥ १९॥ एककादिपरिपोषितं क्रमात् सर्वषट्कपरिपूर्णविग्रहम् वर्णषट्कमिह विश्ववस्तुनः सूक्ष्मतां समुपगृह्य वर्तते ॥ २० ॥ वर्णपक्तिरियमेत्य चित्रतां संस्थया विविधया विवर्तिता । वाक्यतामथ पदानुसंधितां लोकसंविधिकृते प्रपद्यते ॥ २१ ॥ १. A । स्तत्त्व । २. A -विर्वते । ३. A । -धीष्टः । ४३ ४४ संवित्प्रकाशः यत् तु पूर्वमविभक्तरूपया शुद्धया प्रतिभया समाश्रितम् । लौकिके न तदुपैति वाक्यतां वक्तरोच्छति परप्रबोधनम् ॥ २२ ॥ वर्णषट्कमिदमेव तत् स्वयं सूर्य सोममयतां समाश्रयत् । द्वादशार्णविधिना दिनं व्यधात् षोडशार्णविधिना च षोडशार्णविधिमध्य संस्थितं यन्नपुंसकचतुष्टयं तन्मलं शशितयोदितं बुधै- ’ स्तद्वशादुभयहानिभागयम् दक्षिणेन दहनात्मतां दधद् शर्वरीम् ॥ २३ । विधौ । ॥ २४ ॥ तु । दाह्यतामपि तथोत्तरेण मध्यमेन तु समत्वदक्षिणो- त्तरं दधच्चास्ति तयोः प्रवर्तकम् ॥ २५ ॥ वागेवास्याः कारणं विश्ववृत्ते- ‘न्याय्यं चैतन्नागमः केवलोऽयम् । नासंकल्पं किञ्चिदस्तीह कार्य वाचं विना न विकल्पोऽस्ति कश्चित् ॥ २६ ॥ नावर्णा वाग्वाचिका किञ्चिदेव वर्णास्त्रशद् विंशतिश्चैकरिक्ताः
• वर्णा नादात् " सम्भवन्त्येवमेव नादः श्रेष्ठः प्रणवप्राण एकः ।। २७ । १. A : बुद्धस् । २. A : -तरमथ प्रवार्यकम् । ४. A वणाः । ५. A संभवत्य- । ३. A : न्ययं । ६. A : श्रेष्टः ।तस्मान्नादात् पञ्चमं प्रकरणं प्रणवप्राणनोर्ध्वाद् भेदं प्राप्तं द्वादशानां चतुष्कम् । एकश्चार्णो यः परं ज्ञानमुक्तो ॐकारोऽयं 8 यत्प्राणो वाग् विश्वमेतत् तनोति ॥ २८ ॥ प्रतिभा विश्वकर्तु- “विष्णोरुक्तो वेदवेदान्तविद्भिः । अस्मिन्नन्तर्युगपत् सन्निविष्टं यावद् वाच्यं वाचकं यावदेव || २९ । भात्मैवायं देवदेवः पुराणो नैनं प्रति प्रतिशब्देन योगः । परापेक्षः प्रतिशब्दाद् यतः सः जगत् सिसृक्षो नातः परः कस्यचिदप्रमेयः ॥ ३० । रञ्जितस्य पूर्व वेदात्मैक: प्रणवः संबभूव । अन्तर्निगीर्णप्रलयोदयोऽयं एतद्वाच्यात् जगत् समीक्ष्य प्रतियोगमेति ।। ३१ । सर्ववाच्यप्रसूति- र्यद्वत् तद्वद् वादकानामतोऽसि 1 “यथैवासावनभिव्यक्तरूप- स्तद्वल्लोके प्रणवोऽपि प्रसिद्धः ।। ३२ । २. A : चतुष्टम् । ४. A : विस्तो- । १ A : प्राप्ता । ३. A : यत्प्राणा । ५A : तरं । ६. पक्षप्रतो । ७. A: यदेव | 17 d: A CA ४५ संवित्प्रकाश: ब्राह्मो वायं स्वप्रकाशोऽव्ययात्मा स्वाकारस्थं ब्रह्म तत् प्राह येन । तस्माज्जाता येऽपि वर्णास्तथान्ये तेऽपि स्वार्थं प्राहुरेवं यथायम् ॥ ३३ । नादः सोऽयं सर्ववर्णान्तरात्मा प्रादुर्भूतो ब्रह्मणः यद् यत् कार्यं व्यापकात् संबभूव सर्वहेतोः । तत् तत् सर्वं नामभिर्व्याप्य सोऽपि ॥ ३४ ॥ व्याप्यैर्भावैः स्थगितं ब्रह्म यद्वा तद्वद् वर्णैः भावाश्चैते तद् विना नैव भान्ति । स्थगितं नादरूपं नादं विना न च तेऽपि स्फुरन्ति ॥ ३५ ॥ शक्तिः सेयं वैष्णवी घोररूपा यस्याः पातान्मोक्षिणो यान्ति मोक्षम् । अस्यां युक्ताः कल्पनापाशमुक्ताः स्वात्मारामा यान्ति चिन्तामचिन्त्याम् ॥३६॥ गगनमध्यधिष्ठिता मध्यमे ब्रह्मणस्त्वियमुदेति रूपिणी । शब्दशक्तिरिह जीवसंज्ञया ॥ ३७ ॥ सर्व शब्दमयमात्मनो वपु - सर्वभाव विलयादनन्तरम् ४ र्यो विवेचयति कारणाद् धृतम् । तद्वदुच्चरति तन्मुखाद् 1 १. A । सो- 1 ३. A मध्यमं । वच- स्तत् तदेति तनुसर्गमन्त्रताम् ॥ ३८ ॥ २. A । चिन्त्यम् । ४. A कारणादृतम् । पञ्चमं प्रकरणम् ॐ स्वरूपमिह यत् सर्वमेव प्रदर्शितं ‘तदकारसंश्रितम् । तद्धि सर्वजगतः प्रवर्तक २ तत्स्वरूप रहितं प्रकाश्यते ॥ ३९ । भासते स्वयं हलन्तं " ॐकल्पमुभयरूपसंगमाद् वर्तते वाग्वपु: " स्वकं यन्न कर्तृ न च कर्म कस्यचित् । भवति तत्प्रकाशकं कर्तृकर्मकरणादिसंश्रयात् सकलसंसृतिस्थितिः । 11801 तद्वियोगकरणेन धीमतां जायते निखिलबन्धमुक्तता ॥ ४१ ॥ अच्स्वरूपमिह पौरुषं वपु- ४७ स्तत्प्रकाशक सवर्ण निष्ठितम् प्राकृतं यदपि हल्स्वसंज्ञितं तद् विकारवपुषि प्रतिष्ठितम् ।। ४२ । अच्स्वरूपरहितं वपुर्यदा हस्य भाति तत एव तत् तदा । स्पन्दते तदिह तत्प्रकाशितं चित्रविश्ववपुषा हस्वरूपमुपलीयते यदा पूर्ववर्णवपुषि “आभिमुख्यमवलम्ब्य तद्गतं क्षीणसंसृतिरिहोच्यते १. A : तदाकार- । ४, A : हलान्तं । २. A : -जगतो प्रवत्तकं । ५. A : अभिमुख्य । तदग्रतः ॥। ४३ । प्रभास्वति । तदा ।। ४४ । ३. A : चावपुः । ०४८ संवित्प्रकाशः षोडशार्णकलनादनु तदा यार्णजातिरपराप्युदेत्यतः सा क्रमेण परिशिष्टदेवता बीजरूपविधिनैव 126 अहंकारः ‘सोऽयमिष्टश्चिकित्स्यः सार्थका ।। ४५ । नैतन्मानी प्रतिमुच्यते कश्चित् । त्यक्त्वैवैनं सर्वकामैर्विमुक्ताः शान्तात्मानो ब्रह्मभूयत्वमीयुः ॥ ४६ ॥ एतावत्यः कल्पनाः सम्भवन्ति याः संसृष्टा विश्ववैचित्र्यहेतोः । यासां बीजेष्टा हिताः स्था यथाहं कामप्राप्त्या सर्वधर्मपरिवर्जितं यदा वैश्वरूप्यं भजन्ते ॥ ४७ ॥ द्रव्यमेति सुधियां दृशः पथि । वाप्यचेतनं चेतनं भवतु मुक्तये भवति तावतैव तत् ॥ ४८ ॥ यद् यदत्र परिकल्पशुद्धया वस्तु किञ्चन दृशा विभाव्यते । तत् तदेव भवतो विमुक्तये ज्ञायते किमुपदेशविस्तरैः ॥ ४९ ॥ इति वामनदत्तेन कृतो एतस्य सत्यविज्ञानादहंकारो वर्णविनिश्चयः । न बाधते ।। ५० ।

1. A-forfreur I ३. A : हिता । २. A -माली । चतुर्थं प्रकरणम् ३३ तदत्ययः । तन्निषेधे कुतः सृतिः ॥ ४२ ॥ ममेति’ च भवेन्मृत्युर्न ममेति सङ्कल्पमूलममता ममतापि च सङ्कल्पः सोऽन्यसङ्कल्पकारणम् । ज्ञेयः स स्पन्दजो नित्यं स स्पन्दो न विकल्पगः ॥ ४३ ॥ न च प्रवेशो दुःसाधस्तत्र ज्ञेयो विचक्षणैः । यथा स भगवान् साक्षात् प्रादिशत् तत्र भारते ॥ ४४ ॥ समकायशिरोग्रीवं यावन्न तत्र धारणाच्चिन्तनागतिम् । संविष्टस्तावन्नास्त्यविचिन्तनम् ॥ ४५ ॥ तस्या विचित्र निर्माणो योऽयं ब्रह्माण्डसंज्ञितः । तस्याः पर्वसु विश्रान्ताः सप्तेमे लोकधातवः ॥ ४६ ॥ द्वासप्ततिः सहस्राणि नाडीनां यानि तानि सा । तिर्यगूर्ध्व मधस्ताच्च चक्रे विपरिवर्तते ॥ ४७ । चराचरस्य जगतस्तामाहुर्जननीं पराम् । तया यद् यदनुज्ञातं तत् तद् भवति कुत्रचित् ॥ ४८ ॥ ४ सर्वस्य च जगत् सर्वं तयात्मनि निवेदितम् । तेन येन जनो मा भूदेष क्वापि कुतूहली ॥। ४९ । सोत्पत्तिशक्तिः कर्माग्रे हृदये स्थितिसाधनी । संहाररूपा भ्रूमध्ये तदूर्ध्वे य एनां निर्विशेषणा ॥ ५० ॥ समुपासन्ते शक्तिं संदर्शनेप्सवः । तेषां स्वयं समायाति देवी ‘सा हृदयाम्बुजम् ॥ ५१ ॥ स्वसङ्कल्पविनिर्माणे विश्वपक्षे कृतालया । अन्तर्ध्वनन्ती मधुरं लभ्यते शक्तिषट्पदी ।। ५२ । १. AB : समेति । २. A : कुतो मृतिः । ४. B : सयस्य । ७. B : -ष्विति । ५ ५. B: निवेशितम् : ८. AB : नास्ति । ३. AB : -ग्रीव । ६. B : क्तापि । ९. B : अन्तर्धनन्ती ! ॥ ३४ अनाश्रयस्य सा संवित्प्रकाशः पत्युविहितान्तःपुरं सती । हृत्पक्षमध्ये त्वात्मा सा मध्यनाडितया स्थिता ॥ ५३ । यदुद्यमननिष्पादी कालः कलयति प्रजाः । यास्तयैव भविष्यन्त्यात्मस्वरूपेण संसृताः ॥ ५४ ॥ अनभिव्यक्तरूपादिव्यक्तात्मनि वपुः प्रभोः ’ । भाविविश्वतया लब्ध्वा सजीवेव सुखं स्थिता ॥ ५५ । न केवलं भोक्तृतया तयास्य वपुराहितम् । यावच्छरीरमप्यस्य स्वयं भोग्यतयाहितम् ॥ ५६ ॥ अत्यन्त रागहृतया न तयात्मनि शेषितम् । किञ्चित् स्वतन्त्रं यत्रास्याः पतिभोग्यत्वमागतम् ॥ ५७ ॥ स्वभावेन सास्य देहोपकारिणी । स्वरूपेण बहिर्विषयदाप्यसौ ।। ५८ । एवास्या लभन्ते परमं प्रभुम् । येन येन तेन तेन अन्तर्भवन्त अनन्तरा” य एतस्या न लभन्ते कदाचन ॥ ५६ । पथारोह क्रमेणैव तत्तदैश्वर्यदा भवेत् । यावत् सर्वेश्वरमपि प्रयच्छति हृदि स्थितम् ॥ ६० । अटवी ब्रह्म नाडीति समा सापि च पिङ्गला । चराचरस्य लोकस्य मध्यमा मध्ययोगतः ॥। ६१ । ८ आभाति वसते यावद् भानुमण्डलमध्यगा । वर्तते तदन्या कालकर्मात्म विद्यारूपस्वरूपिणी ॥। ६२ । द्वारसंरोध यस्तदाकाशगोचरः । लभते स परं स्थानं” यतो भूयो न संसृतिः ॥ ६३ ॥ १. B: प्रभो । २. B : तथा । ४. A : विभुम् । ५. A : रज्ञा, B : गज्ञा च । ७. A: अचरी । १०. B ; ध्यानं । ८. AB : आभोगि । ३. B : वपुरहितम् । ६. B : पर्वाग्रहे । ९. B : वमते । चतुर्थं प्रकरणम् तस्या यः कर्मदेशस्थो भागो ‘रोमानुसंज्ञितः । स वासुदेवस्यावासस्तत्र तं चिन्तयेदजम् ॥ ६४ ॥ देवे’ विश्वस्य प्रभवाप्ययम् । अनादिनिधने ज्ञानक्रियेच्छाशक्तीनां कारणं निर्गुणं विभुम् ॥ ६५ ॥ ज्ञानशक्तेरधिष्ठाता तदूर्ध्वे चतुरङ्गुले । ध्येयः संकर्षणो देवो नाभिमण्डलमध्यगः ॥ ६६ ॥ ५ तदूर्ध्वमेतावत्येव क्रियाशक्तेरपि प्रभुः । प्रद्युम्ननाम मध्ये यो स ईष्टे सर्वधातुषु ॥ ६७ । एतावत्येव तु पुनः प्रदेशे पृष्ठवर्तिनि । ध्येयोऽनिरुद्ध इच्छाया नाथो ब्रह्मसमुद्भवः ॥ ६८ । ६ हृदयात् कण्ठदेशान्तं यावत् तत्स्थानमिष्यते । प्रभवोऽयं क्रमः प्रोक्त आप्ययोऽयमतः परः ॥ ६९। अनिरुद्धोऽपि यात्येव प्रद्युम्नं मुखमास्थितम् । प्रद्युम्नो याति संकर्षं कालज्ञानात्मकं विभुम् ॥ ७० ॥ ललाटदेशाधिष्ठानं १० " स चेष्टस्तदुपासकैः । स हि सङ्कल्प्य सकलं प्रयाति परमेश्वरम् ॥ ७१ ॥ वासुदेवमजं नित्यं परं कारणमव्ययम् । सर्वमूर्ध्नि स्थितं देवं सर्वव्यापिनमुत्तमम् ॥ ७२ ॥ कालः पचति भूतानि सर्वाण्येव महात्मना । काल: पक्वो यमं त्वेति यस्तं वेद स वेदवित् ॥ ७३ ॥ १. B: देस्याभामोसेमोत । ४. B: धिष्टाता । ७. B : संकर्षे । १०. B: संकलप्य । २. B : सर्वा । ५. AB : य । ८. AB : -धिष्ठानं ११. AB : सकले । ३. A : -निधनं देवं । ६. B 1 - देशान्ते । । ९. AB : नास्ति । १२. AB : यमत्येति ।. ३५ shuld be आत्मोध्य ३६ संवित्प्रकाशः तस्येयं कल्पनाद्या यत् ’ कन्दे’ मूनि हृदि स्थितिः । सर्वात्मनोऽन्यथा तस्य कः स्थाने नियमक्रमः ॥ ७४ ॥ 3 ६ ततः समुत्थिता भावाः प्रतियान्ति तमेव च । एतावत्येव “कर्तव्ये “प्रतिपत्तुरयं क्रमः ॥ ७५ ॥ इति सर्वज्ञताज्ञप्त्यै सर्वज्ञैः सम्प्रदर्शितः । न चायमेव नियमः किन्त्वयं योग्यताश्रयः ॥ ७६ ॥ व्यवहारो न कर्तव्यः " ‘क्वचिद् दृष्टमतोऽन्यथा । तथाप्येके हि मन्यन्ते " धारणामिन्द्रियैः सह ॥ ७७ ॥ ततोऽप्यन्यदूह्यमागमपण्डितैः " । हृद्येवैति १२ तथाद्युक्तं " मदुहित्र्या २ वामदेव्या हरिस्तुतौ ॥ ७८ ॥ उपासानियमाभावो ‘ह्य विकारसमाश्रयात् । 93 सर्वाङ्ग सर्वतो देवं त्वां मत्वा सर्वसंस्थितम् ॥ ७९ । उपासानियमो नेष्टः कैश्चिदुद्दामचेष्टितेः । १४ ’ आगमेऽपि पुनः प्रोक्तं नियमाभावसूचकम् ॥ ८० ॥ विकल्पशमनाच्छास्त्रमिच्छत्याप्तिं येन येन लघुभूतं मनः ॥ परात्मनः । शाम्येदयत्नतः ॥ ८१ । सहेन्द्रियैः सह प्राणैस्तत् तदेवाचरेत् ततः । यथा महाहृदः क्षुब्ध” आत्मन्येव प्रसीदति ॥। ८२ । तथा विद्वान् धृतप्रज्ञ आत्मन्येव प्रसीदति । 19 आत्मप्रसादप्राप्त्यर्थं यतन्ते सर्व १. A : स्तु । ४. AB : हर्तव् 1 ७. AB : गन्तव्य | १०. AB : वह्यम- 1 १३. A : -धिकारि- । १६. B : इयं पङ्क्तिर्नास्ति । २. B : कर्मे । ५. B : प्रतिपन्ने । ८. AB : कश्चिद् । ११. AB : ह्य ुक्त’ । १४. B : अगमे । १७. B : येन ते । B. आगमाः ।। ८३ । ३. B : -त्मता । ६. B : -ज्ञप्तं । ९. AB : धारणम् । १२. A : दुहित्रा । १५ B : वस । चतुर्थं प्रकरणम् आत्मा च भगवान् देवो वासुदेवः ‘गुणप्रथनयोगाभ्यां सेवित्वा ते २ परो मतः । मुमुक्षवः ॥ ८४ ॥ प्राप्नुवन्ति परं धाम यतो भूयो न सम्भवः । स संकर्षणश्च प्रद्युम्नः सोऽनिरुद्धः प्रकीर्तितः ॥ ८५ । तत्र प्राप्तस्य वेति नास्ति संकल्पसम्भवः । ४ यत्प्रकाशैकनिष्ठं हि तत् पदं परमेष्ठिनः ॥ ८६ । वेद्मीति प्रत्ययाद् विद्वान् न वेद्मीति तदत्ययः । " स त्वात्मानं न जानाति स हि ज्ञानमयो यतः ॥ ८७ । तद् वेत्ति विद्वांस्तद् वेद्यं नातोऽन्यद् वाग्ग्मिता सताम् । यदीदमस्ति नो चेत् तत् तदेव प्रथते स्वयम् ॥ ८८ । एतावद्विभिवा विद्या विज्ञेया हेयताकृतेः । अङ्गीकृत्यापि विषयं तत्तत्त्वज्ञो न मुह्यति ॥ ८९ । तत्स्वरूपपरिज्ञानमिन्द्रियेष्वेव निष्ठितम् । तेनेन्द्रियाश्रयेष्वेव धारणासु विधिः स्मृतः ॥ ९० । ३७ एताव x X X X X X X X स्वेनात्मना

१. AB : प्रधान । ३. AB : संकर्षणप्रद्युम्नौ । ५. AB : न । ७. AB : -कृते । X सकलकल्प निराकृतेन ॥ ९१ ॥ २. B : प्रामुवन्ति । ४ AB निष्टं । ६. AB : सत् । ८. A : निकृतेन । ३८ संवित्प्रकाशः ‘संकल्प संततिनिवृत्तिरुपेति साम्यात् साम्यं तथा हृदयपक्षसमाश्रयेण । मध्ये निधाय कमलस्य च चित्स्वरूपं स्वं तत्त्वमेति विमलं कलनाविमुक्तः ॥ ९२ ॥ नायं जिघृक्षति यदा किमपोह वस्तु नो वा जहाति न चिकीर्षति किञ्चिदेव । विद्वेषदोषपरिवर्जितचित्तवृत्तिः साम्यात् स्वरूपमुपयाति निवृत्तबन्धः ॥ ९३ ॥ नायं यदा भवति मेघनिषण्णचित्तो नो वा ‘बुभूषुरपि तत्सकलात्मवृत्त्या । नो मध्यमामपि दृशं प्रतियाति यत्नात् तत्त्वं तदा समुपयात्यखिलस्वरूपम् ॥ ९४ ॥ तत्त्वं यदा निजमवेत्य विरुद्धवृत्तिः सर्वेण सर्वरचितं रहितं च सर्वैः । आकाशकल्पमथवा चलसिन्धुतुल्यः

• स्वं रूपमेति हि तदा परिशुद्धबुद्धिः ।। ९५ । सर्वत्र साम्यमुपयाति यदा स्वदेहे नाधिक्यमेति हृदये न च कण्ठमूर्ध्नाः । संविद् विचारशिथिला बहिरन्तरस्य " प्राप्तं तदा भवति रूपमिदं पुराणम् ॥ ९६ । १. A : सकल्प- । २. A : मेघ । ३. A : वायुभूष- 1 ४. A : निजमेवेत्य । ७. A : रूपमयं । ५. A : स्वे । ६. A : प्राप्तस् ।चतुर्थं प्रकरणम् “भेदं न वेत्ति जडचेतनयोर्यदैव न स्पन्दते हृदयसद्मनि मध्यसंस्थः । भारूपमात्रपरिशेषितसर्वभावः प्राप्तं तदा भवति रूपमिदं पुराणम् ।। ९७ । ४ एकायने प्रसूतस्य कश्मीरेषु द्विजात्मनः । कृतिर्वामनदत्तस्य सेयं विद्यासमाश्रया ।। ९८ । ॥ इति विद्याविवेको नाम चतुर्थं प्रकरणम् ॥ १. A: भेदेन । ४. A ॥ द्विजत्मनः ! २. A : - पद्मनि । ३. A रूपमयं । ३९ अथ पञ्चमं प्रकरणम् वेशकालगुणकार्य द्वारगं सर्वतः सममनीशमीश्वरम् । ‘आमनोनियमशब्दगोचरं सर्वशब्दविषयं च नौमि तम् ॥ १ । त्यागसंग्रहविधानुपासिभिः सर्वतः समतया समाश्रितैः । सर्वभूतगुणकार्यव जिते- भूयते ध्रुवमज त्वदात्मता ॥ २ । नैव तत् क्वचन किं च यन्न तत् त्वद् विना ननु किमर्थमीशषे । स्वात्मनः प्रभुरतोऽपि सन्मतः स्वप्रभापरिकरः सुदर्शनः ॥ ३ । सर्वशक्तिपरिवारदृश्यया यः श्रिया भुवनपद्मसंस्थया । सेव्यते बहुविधं त्रिभेदया नौमि तं परमकारणं हरिम् ॥ ४ । मध्यमाभिमतमध्यखेचरः कण्ठमूलधरणान्त उत्पतन् 1 " प्राप्यसे प्रणवपाशवेष्टितो योगिशाकुनिकदृष्टिगोचरः ॥ ५ । १, A अमन- । २. A : - दुश्या । ३. A : प्राप्य में । पञ्चमं प्रकरणम् विबुधवरवरिष्ठं पूजितं पूजनीयै- स्त्रिभुवनवरमीडे संस्तुतं संस्तवाहैः । अधिगतजनदोषं पाप्मनश्चित्रभानुं भवभयभिदमेकं केशवं संश्रयेऽहम् ॥ ५१ ॥ एकायने प्रसूतस्य कश्मीरेषु द्विजन्मनः । कृतिर्वामनदत्तस्य सेयं वर्णसमाश्रया ।। ५२ । 8 ॥ इति वर्णविकारो नाम पञ्चमं प्रकरणम् ॥ १. A : वरिष्ट । ३. A : प्रस्तुतस्य । ७ २. A : - मिहे । ४. A : श्लोकाः ५२ । ४९ अथ षष्ठं प्रकरणम् परमात्मानं ’ तन्मण्डलविधिक्रियाम् । प्रणम्य तद्भक्तेषूपदेक्ष्यामि नित्यप्रबुद्धरूपाय अगृहीतविकल्पाय यथान्यायं यथागमम् ॥ १ । बाह्यान्तरनुमोदिने’ । स्वभावगुरवे नमः ॥ २ । 3 रत्नानि नोपयुज्यन्ते न धनानि न चापि भूः । न चापि पशवो यत्र न मन्त्रो न बलेः क्रिया ॥ ३ ॥ न मुद्रा न जपध्याने नाधिवासो न चार्चनम् । नापि ’ शुद्धिर्न दाहादिविधिरावाहसम्भवः ॥ ४ । भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो धीरहंकृतिः । अयत्न सिद्धे हृत्पद्मे दलैरेभिविभूषिते ॥ ५ ॥ कालचक्रसमाविष्टे कणिकायां स्थितः प्रभुः । साधकैः प्रार्थ्यते देवो यः स्थितः परमेश्वरः ॥ ६ ॥ सदा स्वात्मेन्द्रियैः शुद्धैः प्राणप्रलयकल्पितैः । ‘अच्छिन्नैनित्यमेवैभिदिवारात्रमतन्द्रितैः ॥७॥ ’ चक्रारविन्द नाभ्यस्मिन् मण्डले धातृनिर्मिते । अविच्छिन्नप्रवाहेण दीक्षितैः सर्वतः समैः ॥ ८। विस्मृतेर्लेपादवलेपादयं “केवलं क्रमः । ‘कुर्वती तद्रसाक्षेपा’ तत्र बोध्या बुधैरसौ ॥ ९॥ १. A त्मने । २. A - नुमोदने । ३. A X जि । ४A : नाध्य । ५. A : नित्मेरच्च । ६. A -रवि । ७. A : -लेपाम । ८. A : कुर्वानो । ९. A तद्रमाक्षेपां । षष्ठं प्रकरणम् यत्क्रियाकारिणस्ते स्युस्तां क्रियामात्मसंगताम् । मन्वानाः प्रविमुच्यन्ते बध्यन्ते पुनरन्यथा ॥ १० ॥ तथा च बोधितः साक्षात् परमेशेन पाण्डवः । वचसा यत् करोषीति तत् कुरुष्व मदर्पणम् ॥ ११ ॥ एवं बुद्ध्वा वर्तमानो या: सिद्धोरभिवाञ्छति । अयत्नेनैव ताः सर्वाः सम्प्राप्यन्तेऽणिमादयः ।। १२ । अप्रमेयप्रभावो हि यस्य राजा वशे स्थितः । भवन्ति वशगास्तस्य सर्वे तदनुचारिणः ॥ १३ ॥ तथा हि राजा यो यस्मिन् विनियुक्तो भवेत् पदे । तत्र शमस्थ राजोऽसौ भवेत् तत्प्रार्थितप्रदः ॥ १४ ॥ शरीरारम्भिका एवं भूताधिष्ठातृदेवताः । तां तां भूमिमवाप्तस्य देवस्य स्वसमृद्धिदाः ॥। १५ । केवलं तत्र संरोधमर्थयन्तेऽस्य ताः पुनः । अनादृत्य प्रणीतस्य’ न्यग्भवन्ति न्यग्भवन्ति स्वभूमिषु ॥ १६ ॥ गन्धक्षेत्रादिषु भृतो यावत् प्राप्तो न पिङ्गलाम् । तावत् सेच्छास्तदास्येच्छामनुधावन्ति देवताः ॥ १७ ॥ मध्यमान्तः प्रविष्टस्य प्राप्तस्य स्वपदं प्रभोः । आशिषः प्रविलीयन्ते परिपूर्णस्य सर्वतः ॥ १८ ॥ ५ यथा च राजधानीस्थे न एते न करप्रदाः । “करान् समुपवाञ्छन्ति यथा विषयवासिनि ॥। १९ । १. A : मन्वानः । ४. A : -प्रणतस्य । ७. AB : समुपच्छति । २. A : सिद्धा यो । ५. A : एता । ३ A : स्तम्पायोत्य । ६. A : करात् । ५१ ५२ संवित्प्रकाश: अथवास्यानवच्छिन्ना तदा भूतिः प्रवर्तते । निरुध्यते यदा नायं मितैर्विषयवासिभिः ।। २० । 9 तथा च पतञ्जलिना निर्दिष्टो धारणाक्रमः । प्रदेशवती येनैषां जायते ऋद्धिसम्भवः ॥ २१ ॥ ऋद्धयो भूतसंभूतास्तेषु यातेषु वश्यताम् । अर्थादेव प्रवर्तन्ते कस्तासामुपरि ग्रहः ॥ २२ ॥ आस्थेय आत्मतत्त्वावलोकने । तस्मात् प्रयत्न नह्यनात्मविदः ’ क्वापि कदाचिदपि भाजनम् ॥ २३ ॥ अनात्मनः परित्यागादात्मनः प्राप्तिरिष्यते । न तु भिन्नस्य तस्याप्तिर्ज्ञेया ग्रामघटादिवत् ॥ २४ ॥ मन्त्रः सदोदितो नादो मुद्रा या काचिदास्थितिः । ध्यानं सार्वत्रिकी दृष्टिर्जपो यद् यत् प्रभाषणम् ॥ २५ ॥ केवलं सर्वकार्येषु न चेदात्मनि विस्मृतिः । सर्वकर्मफलावाप्तिर्भवेदेवं विजानतः ॥ २६ ॥ यस्माद् वामनदत्तस्य परमार्थप्रकाशनात् । प्रीयतां पुण्डरीकाक्षः परमात्मा सनातनः ।। २७ । ॥ इति परमार्थप्रकाशो नाम षष्ठं प्रकरणम् ॥ १. A : धारणक्रमः । ३. A : सर्वन्निकी । २. A : नह्यतात्सविदः । ४. A : श्लोकाः २७ । अथ सप्तमं प्रकरणम् यतः सर्वाणि भूतानि प्रजायन्ते युगागमे । यस्मिश्च प्रलयं यान्ति नमस्तस्मै महात्मने ॥ १ । ‘यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मीत्येतद् गीतासु यच्छू तम् । . सर्वक्रियाविशेषेण तदेतदिह चर्च्यते ॥ २ । परात् सूक्ष्माद् व्यापकाद् वाऽप्यनिर्देश्यात् ’ स्वयंभुवः । जायते’ प्रथमं शक्तिः परा वाग् विश्वकारणम् ॥ ३ ॥ प्रणवात्मा प्राणहेतुस्त्रिरूपा त्रिषु कारणम् । यावत् संभव संकल्पक वलीकृतविग्रहा ॥ ४ । यस्तस्याः प्रथमावेशः सा सूक्ष्मा कालसंस्थितिः । यस्याः संवत्सरे’ निष्ठा या” वायं देशसन्निधिः ॥ ५ । कालपर्यवसानैव देश संस्थितिरिष्यते । स्वरूपान्नातिरिच्येते देशकालौ परस्परम् ।। ६ । कालो द्वादशमासानां ज्ञातः संक्रमणाद् रवेः । " सर्वस्व देशः स्वान्तस्थः सर्व एव तदाश्रयः ॥ ७ । सोऽपि द्वादशभागात् स बुद्ध्यादोन्द्रिययोगतः । ‘चिदा 11 21 १. A : यज्ञानो । २. A : व्यनिवेश्यात् । ३. A : ज्ञायते । ४. A : संवत्सगे ५. A : य ६. A : -मासाता । ७. A : सर्वस्थ | ८. A: स्वादेम्नः । ९. एतावतोंऽशस्यैव मातृकासु समुपलम्भात् प्रकरणस्यास्य नामादिकं न विज्ञायत इति विज्ञापयति सम्पादको वागीशः शास्त्री । ус सुसङ्ग्राह्याणि अनिवप्रकाशननि १. अद्वेतमकरन्दः — श्रीलक्ष्मीधरकविप्रणीतमिदं न्थरत्नं ‘पण्डित परिक्रमायाः ’ चतुर्थस्तबकरूपेण श्रीस्वयंप्रकाशयतिप्रणीत्या ‘रसाभिव्यञ्जिका’ व्याख्यया, B अथ च श्री ए० ई० गफप्रणीतेन आङ्ग्लभाषावादेन समलङ्कृत्य प्रकाशितम् - १००-०० २. वेदान्तकौस्तुभप्रभा — श्रीमत्केशव काश्मीरिभवरचितोऽयं परिक्रमायाः’ षष्ठस्तब करूपेण सुसम्पाद्य प्रत्रशितः ग्रन्थः ‘पण्डित- ३००-०० ३. ईश-केनोपनिषदौ — ग्रन्थोऽयं पण्डितक्षेत्रेशचन त्रट्टोपाध्यायकृताङ्ग्लभाषानुवादेन समलङ्कृत्य ‘पण्डितपरिक्रमाया: ’ सप्तमस्त करूपेण प्रकाशित:- तत्त्वमुक्तावली — गौडपूर्णानन्दचक्रवर्तिविरक्तिमिदं ५०-०० ग्रन्थ रत्नं ‘पण्डितपरि- क्रमायाः पञ्चमस्तबकरूपेण श्री ई० बी० कावेलमहोदयकृताङ्ग्लभाषानुवादेन समलङ्कृत्य प्रकाशितम् - ५. शब्दार्थमीमांसा - व्याकरणशास्त्रस्यापूर्वोऽयं डॉ० गौरीनाथशास्त्रिमहोदयैः स्वोपज्ञतया प्रणीतः- ५०-०० ग्रन्थो - बहुशास्त्रममंशैः ६. काशीखण्डः (द्वितीयो भागः) — महर्षिव्यसप्रणीतः ग्रन्थ आचार्यश्रीरामानन्दकृतया ‘रामानन्द’ - संस्कृतव्याख्यया, अथ च पण्डित- श्रीनारायणपतित्रिपाठिकृतया ‘नारायणी’ - हिन्दीव्याख्यया च समलङ्कृत्य स्कन्दपुराणान्तर्गतोऽयं २००-०० ८०-०० काशित:- रणशास्त्रे लौकिकन्यायानामुपयोगः - प्रन्थोऽयं व्याकरणशास्त्रममंज्ञः डा० रामकिशोरशुक्लमहोदयः प्रणीत:- ८. वास्तुसोरयम् श्रीगेटरनल विरचितं ज्योतिषशास्त्रस्य वास्तुसम्बन्धिग्रन्थमिदं याचार्य श्री कमलाकान्त शुक्लकृतया हिन्दी व्याख्यया समलङ्कृत्य प्रकाशितम् - १२०-०० सुन्दरीमहोदयः श्रीशङ्करानन्दनाथ प्रणीतस्तन्त्रशास्त्रत्या पूर्वोऽयं ग्रन्थः पाठ- भैदानालोच्य सर्वप्रथमं सुसम्पाद्य प्रकाशितः-

१५०-०० १०. त्रिकदर्शनम् — ग्रन्थोऽयं बहुशास्त्रमर्मज्ञः प्रो० रामचन्द्रद्विवेदिमहोदयैः स्वोपज्ञ- तया प्रणीतः — ११. श्रीस्वच्छन्दतन्त्रम्-

• तन्त्रशास्त्रस्याधारभूतमिदं १००-०० ग्रन्थरत्नं महामाहेश्वराचार्यं- श्रीक्षेमराजकृतोद्द्द्योताख्यविवरणोपेतं सत् प्रकाशितम् - प्रथमो भागः तृतीयो भागः १००-०० द्वितीयो भागः ५०-०० ५०-०० चतुर्थो भागः ६००० पश्चमो भाग: ५०-००

१२. श्रीतन्त्रालोकः — ग्रन्थोऽयं महामाहेश्वराचार्य श्रीमदभिनव गुप्त विरचितः । अशेषागमोपनिषदालोकोऽयं ग्रन्थ आचार्यश्रीजयरथकृतया ‘विवेक’ - व्याख्यया, अथ च डॉ० परमहंसमिश्रकृतया ‘नीर-क्षीर-विवेक’ हिन्दी- व्याख्यया समलङ्कृत्य प्रकाशित:- प्रथमो भाग:-१२४-०० द्वितीयो भाग:- १३२-०० विद्यानन्दचक्रवतिकृतविवृत्या, १३. विरूपाक्षपयाशिका — ग्रन्थरत्नमिदं श्रीविद्यानन्द चक्रवर्तिकृत विवृत्या, अथ च गभीरया भूमिकया समेधितं सत् प्रकाशितम्- १४. साम्बपञ्चाशिका —— श्रीसाम्ब प्रणीतोऽयं ग्रन्थो राजानक श्रीक्षेमराजकृत- विवृत्या, अथ च भीरया भूमिकया समलङ्कृत्य प्रकाशित:-

१६-०० १२-०० पत्रव्यवहारसङ्केतः - प्रकाशाधिकारी, सम्पूर्णानन्दसंस्कृत विश्वविद्यालयस्य, वाराणसी-२२१००२