५ वर्ण-विकारः

अथ पञ्चमं प्रकरणम् देशकालगुणकार्यद्वारगं सर्वतः सममनीशमीश्वरम् 1आमनोनियमशब्दगोचरम् सर्वशब्दविषयं च नौमि तम् ॥ १ ॥ त्यागसंग्रहविधानुपासिभिः सर्वतः समतया समाश्रितैः सर्वभूतगुणकार्यवर्जितै- -र्भूयते ध्रुवमज त्वदात्मता नैव तत् क्वचन किं च यन्न तत् त्वद्विना ननु किमर्थमीशषे स्वात्मनः प्रभुरतोऽपि सन्मतः स्वप्रभापरिकरः सुदर्शनः सर्वशक्तिपरिवारदृश्यया 2 यः श्रिया भुवनपद्मसंस्थया । ॥ २ ॥ | ॥ ३ || 3 || नौमि तं परमकारणं हरिम् ॥ ४ ॥ सेव्यते बहुविधं त्रिभेदया मध्यमाभिमतमध्यखेचरः अप्राप्यसे प्रणवपाशवेष्टितो कण्ठमूलधरणान्त उत्पतन् ’ योगिशाकुनिकदृष्टिगोचरः ॥ ५ ॥ स्वप्रकाशवपुषः समुत्थिता नादशक्तिरिह विश्वकारणम् । कतृकर्मकरणादिभेदगां सा बिभर्ति तनुमष्टमूर्तिकाम् ॥ ६ ॥ शब्दशक्तिरविभागमागता 1. A : आमन- 2. 3. A : दृश्या A : प्राप्य मे 39 40 पञ्चमं प्रकारणम् बिभ्रती सकल विश्वरूपताम् सेव्यते प्रतिभयैव शुद्धया त्वत्समागमविधानहूतिका भोक्तृभोग्यविषयस्य वस्तुतः साग्निचन्द्रजननेन ज्ञायेत मातृका इव पितुः समागमाद् एव या मसृणमारुतेरिता वाच्यवाचकविभागवर्जितं 1 ॥ ७ ॥ 1 नेह किञ्चिदुपपत्तिभाग् यतः । त्वामृते तत इयं भवद्वशाद् द्वैधमेत्य बहुधा विवर्तते आद्यबीजसमवस्थिति:2 सदा ज्ञायते न तु तदेति चाप्ययम् । तत्स्वरूपपरिलब्धवृत्तिभि- -र्भूयते विभुतयैव^ बुद्धया तद्विवृत्तिरुदिता ‘जगत्पति- स्तद्विना भवति नैव येन सा० । तत्स्वरूपघटिता’ विलुप्यते || 2 11 ॥ ९ ॥ ॥ १० ॥ तद्विवृत्तिरिति कथ्यते बुधैः ॥ ११ ॥ तद् द्वितीयकलनात् कलावतः कालताप्तमिह संभवो भवेत् । दीर्घतामिव यतः समागतं‍

1. A: विवर्जितं

A: समवम्यितिः 3. A: ननवदेति 4. A : विभु तथैव 5. A : जगति- 6. A: मनसा 7. A : गतितो 8. A : कालतम्नत्तह 9. A : समागते संवित्प्रकाशः भाति यत् ’ स्वमपि नाथ ते वपुः ॥ १२ ॥ तत्तृतीयलब्धरूपवर्णता 2पञ्चप्राणसहिता निगूहिनी I तावके वपुषि वर्णसंग्रहा ॥ शक्तिरुद्भवति विश्वरूपिणी ॥ १३ ॥ ॐरूपं किं’ सिद्धमेतत्तन्नान्यद् वाच्येऽनित्ये वाचको नह्यनित्यः । वाच्यं ब्रह्मप्रणवस्यैव सिद्धं दिक्कालाद्यैर्यत्परिच्छिद्यते न ॥ १४ ॥ तेनैवायं सर्ववेदेषु पूर्व स्वाध्यायादौ वेदविद्भिः प्रणीतः । तस्मिन्नुक्ते वाचि यत्’ संमुखत्वे तन्नः सिद्धं सर्वदा च 7भवद्भ्यः ॥ १५ ॥ तस्मिन्नन्तः सर्वसिद्धं प्रविष्टं वाचस्तत्त्वं॰ वाग्विर्वतं च सर्वम् । अन्त्यौ स्वरौ बिन्दुविसर्गयुक्ता- -वाद्यस्य दीर्घेण परेण भेदः ॥ १६ ॥ तथैव पञ्चार्णविभेद उक्तः षष्ठस्तथाद्यावपि चान्त्ययोर्यो । योऽतः परोऽपि स्वरवर्णवर्ग- स्तृतीयमूलो विबुधैरपीष्टः 1० ॥ १७ ॥ शाक्तं यथैतावदिह प्रदिष्टं 1. A: नास्ति 2. A: साण- 3. 4. A : स्वरूपं A: कं 5. A : वान्ये 6. A : नास्ति 7. A: प्तभूभ्यः 8. A: स्तत्त्व 9. A: विर्वते 10. A : धीष्ट: 41 42 पञ्चमं प्रकारणम् वर्णद्वयं सर्वविकारबीजम् अधिष्ठितं यत् परमेण पुंसा प्रागन्तयोरच्युतरूपिणैव मूलं तदेवेह निरस्तरूपं सर्वार्णरूपं प्रथमं यदाहुः तस्माज्जाताः सर्ववर्णस्य भेदा ॥ १८ ॥ येषां विश्वचित्ररूपानुकारि ॥ १९ ॥ एककादिपरिपोषितं क्रमात् सर्वषट्कपरिपूर्णविग्रहम् वर्णषट्कमिह विश्ववस्तुनः सूक्ष्मतां समुपगृह्य वर्तते वर्णपंक्तिरियमेत्य चित्रतां संस्थया विविधया विवर्तिता । वाक्यतामथ पदानुसंधितां लोकसंविधिकृते प्रपद्यते यत् तु पूर्वमविभक्तरूपया I शुद्धया प्रतिभया समाश्रितम् । लौकिके न तदुपैति वाक्यतां ॥ २० ॥ ॥ || 38 || वक्तरीच्छति परप्रबोधनम् ॥ २२ ॥ सूर्यसोममयतां समाश्रवत् वर्णषट्कमिदमेव तत्स्वयं द्वादशार्णविधिना दिनं व्यधात् षोडशार्णविधिना च शर्वरीम् ॥ २३ ॥ षोडशार्णविधिमध्यसंस्थितं यन्नपुंसकचतुष्टयं विधौ तन्मलं शशितयोदितं बुद्धे 1- -स्तद्वशादुभयहानिभागयम् ॥ २४ ॥ दक्षिणेन दहनात्मतां दधद्

1. A : बुद्धैस् संवित्प्रकाशः दाह्यतामपि तथोत्तरेण तु । मध्यमेन तु समत्वदक्षिणो- -त्तरं दधच्चास्ति तयोः प्रवर्तकम्’ || २५ || वागेवास्याः कारणं विश्ववृत्ते- -2र्न्याय्यं चैतन्नागमः केवलोऽयम् । नासंकल्पं किञ्चिदस्तीह कार्य 43 वाचं विना न विकल्पोऽस्ति कश्चित् ॥ २६ ॥ नावर्णा वाग्वाचिका किञ्चिदेव वर्णास्त्रिंशविंशतिश्चैकरिक्ताः । अवर्णा नादात् ‘संभवन्त्येवमेव नादः श्रेष्ठः प्रणवप्राण एकः ॥ २७ ॥ तस्मान्नादात् प्रणवप्राणनोर्ध्वाद् भेदं ‘प्राप्तं द्वादशानां चतुष्कम्” । एकश्चार्णो यः परं ज्ञानमुक्तो व्यत्प्राणो वाग्विश्वमेतत् तनोति ॥ २८ ॥ ॐकारोऽयं प्रतिभा विश्वकर्तु-

• र्विष्णोरुक्तो वेदवेदान्तविद्भिः । 10अस्मिन्नन्तर्युगपत् सन्निविष्टं यावद् वाच्यं वाचकं यावदेव भात्मैवायं देवदेवः पुराणो नैनं प्रति प्रतिशब्देन योगः । ॥ २९ ॥

A : -त्तरमथ प्रवार्यकम् 2. A: न्याय 3. A: वणाः 4. A : संभवत्य- 5. A : श्रेष्टः 6. A : प्राप्ता 7. A: चतुष्टम् 8. A: यत्प्राणा 9. A: विस्नो- 10. A : न्तरं L 44 पञ्चमं प्रकारणम् परापेक्ष: 1 प्रतिशब्दात् यतः सः नातः परः कस्यचिदप्रमेयः जगत्सिसृक्षो रञ्जितस्य पूर्व वेदात्मैकः प्रणवः संबभूव अन्तर्निगीर्णप्रलयोदयोऽयं जगत् समीक्ष्य प्रतियोगमेति एतद्वाच्यात् सर्ववाच्यप्रसूति- र्यद्वत्तद्वद्वादकानामतोऽसि थ्यथैवासावनभिव्यक्तरूप- ॥ ३० ॥ | ॥ ३१ ॥ -स्तद्वल्लोके प्रणवोऽपि प्रसिद्धः ॥ ३२ ॥ ब्राह्मो वायं स्वप्रकाशोऽव्ययात्मा तस्माज्जाता येऽपि वर्णास्तथान्ये स्वाकारस्थं ब्रह्म तत् प्राह येन तेऽपि स्वार्थं प्राहुरेवं यथायम् नादः सोऽयं सर्ववर्णान्तरात्मा प्रादुर्भूतो ब्रह्मणः सर्वहेतोः यद् यत् कार्यं व्यापकात् संबभूव 1 ॥ ३३ ॥ तत् तत् सर्वं नामभिर्व्याप्य सोऽपि ॥ ३४ ॥ व्याप्यैर्भावैः स्थगितं ब्रह्म यद्वा भावाश्चैते तद्विना नैव भान्ति | तद्वद् वर्णैः स्थगितं नादरूपं नादं विना न च तेऽपि स्फुरन्ति ॥ ३५ ॥ शक्ति: उसेयं वैष्णवी घोररूपा यस्याः पातान्मोक्षिणो यान्ति मोक्षम् । अस्यां युक्ताः कल्पनापाशमुक्ताः स्वात्मारामा यान्ति चिन्तामचिन्त्याम् || ३६ | 1. A : नपेक्षोप्रतो 2. A : यदैव- 3. A : सो- 4. A: चिन्त्यम् 1. संवित्प्रकाशः मध्यमे गगनमध्यधिष्ठिता ब्रह्मणस्त्वियमुदेति रूपिणी सर्वभावविलयादनन्तर -र्यो विवेचयति कारणाद् धृतम् 2 स्तत्तदेति तनुसर्गमन्त्रताम् शब्दशक्तिरिह जीवसंज्ञया सर्वशब्दमय मात्मनो वपु- यद्वदुच्चरति तन्मुखाद् वच- ॐ स्वरूपमिह यत् प्रदर्शितं तद्धि सर्वजगतः प्रवर्तकं भासते स्वयं वाग्वपुः 5 स्वकं सर्वमेव तदकारसंश्रितम् । तत्स्वरूपरहितं प्रकाश्यते यन्न कर्तृ न च कर्म कस्यचित् । " हलन्तं भवति तत्प्रकाशकं कर्तृकर्मकरणादिसंश्रयात् ॐकल्पमुभयरूपसंगमाद् वर्तते सकलसंसृतिस्थितिः तद्वियोगकरणेन धीमतां ॥ ३७ ॥ ॥ ३८ ॥ ॥ ३९ ॥ ॥ ४० ॥ जायते निखिलबन्धमुक्तता ॥ ४१ ॥ अच्स्वरूपमिह पौरुषं वपु- -स्तत्प्रकाशकसवर्णनिष्ठितम् प्राकृतं यदपि हल्स्वसंज्ञितं तद्विकारवपुषि प्रतिष्ठितम् ॥ ४२ ॥ अच्स्वरूपरहितं वपुर्यदा A: मध्यमं 2. A: कारणादृतम् 3. B: तदाकार- 4. A: जगतो प्रवत्तर्क 5. A : चावपुः 6. A: हलान्तं 45 46 पञ्चमं प्रकारणम् हस्य भाति तत एव तत् तदा । स्पन्दते तदिह तत्प्रकाशितं चित्रविश्ववपुषा तदग्रतः हस्वरूपमुपलीयते यदा पूर्ववर्णवपुषि प्रभास्वति ‘आभिमुख्यमवलम्ब्य तद्गतं क्षीणसंसृतिरिहोच्यते तदा षोडशार्णकलनादनु तदा ॥ ४३ ॥ ॥ ४४ ॥ यार्णजातिरपराप्युदेत्यतः सा क्रमेण परिशिष्टदेवता बीजरूपविधिनैव सार्थका ॥ ४५ ॥ अहंकारः सोऽयभिष्टश्चिकित्स्य: 2 नैतन्मानी प्रतिमुच्यते कश्चित् । त्यक्त्वैवैनं सर्वकामैर्विमुक्ताः शान्तात्मानो ब्रह्मभूयत्वमीयुः ॥ ४६ ॥ एतावत्यः कल्पनाः संभवन्ति याः संसृष्टा विश्ववैचित्र्यहेतोः । आसां बीजेष्टा हिता: स्था यथार्ह कामप्राप्त्या वैश्वरूप्यं भजन्ते ॥ ४७ ॥ सर्वधर्मपरिवर्जितं यदा द्रव्यमेति सुधियां दृशः पथि चेतनं भवतु वाप्यचेतनं | मुक्तये भवति तावतैव तत् ॥ ४८ ॥ यद् यदत्र परिकल्पशुद्धया वस्तु किञ्चन दृशा विभाव्यते । तत्तदेव भवतो विमुक्तये 1. A : अभिमुख्य- 2. A : श्चिकित्क्ष्या 3. A : -गाली 4. A : हिता संवित्प्रकाशः ज्ञायते किमुपदेशविस्तरैः इति वामनदत्तेन कृतो वर्णविनिश्चयः एतस्य सत्यविज्ञानादहंकारो न बाधते -स्त्रिभुवनवरमीडे 2 संस्तुतं संस्तवार्हैः । विबुधवरवरिष्ठं पूचितं पूजनीयै- अधिगतजनदोषं पाप्मनो चित्रभानुं एकायने प्रसूतस्य कश्मीरेषु द्विजन्मनः कृतिर्वामनदत्तस्य सेयं वर्णसमाश्रया 47 ॥ ४९ ॥ ॥ ५० ॥ भवभयभिदमेकं केशवं संश्रयेऽहम् ॥ ५१ ॥ ॥ ५२ ॥ वर्णविकारो नाम पञ्चमं प्रकरणम् || 1. A : वरिष्ट 2. A: मिहे 3. A प्रस्तूतस्य 4. A : श्लोकाः ५२8893 48