अथ द्वितीयं प्रकारणम् अप्रमेयस्वरूपाय शुद्धानन्तचिदात्मने स्वसंवित्त्येकसिद्धाय नमस्ते परमात्मने अबहिःसाधनाधीनं नित्यं सुखमभीप्सतः’ तथा दुःखजिहासूंश्च प्रतीदमभिधीयते नात्मनः पर आनन्दो दुःखं नानात्मनः परम् अनात्मनः परित्यागादात्मनः प्राप्तिरिष्यते अनात्मन्यात्मनो भावादात्मनिष्ठा समाप्ते 1 | ॥ १ ॥ ॥ २ ॥ ॥ ३ ॥ स्वतस्तथैव यत् सिद्धं किं तत्रान्यैः प्रमान्तरैः ॥ ४ ॥ आत्मा न मेयः कस्यापि तदन्यन्नोपपद्यते मेयभेदात्मनो भेदस्तस्याभावे स किं कृतः आत्मा यदि भवेद मेयस्तस्य माता भवेत् परः परान्यात्मा* तदानीं स्यात स परो यस्तु मीयते विषयोक्तिर्न भावादिपदैस्तुल्यार्थवस्तुषु प्रमातृपारतन्त्र्येण सा प्रसिद्धिमयी यतः स्वीकारो विषयीकारः स तत्रोद्घोष्यते बुधैः यदन्यत्र प्रसिद्धं तत्संविदः किमपोह्यते" संविदा स्वीकृतं यच्च न’ तद् विषयसंज्ञितम् | ॥ ५ ॥ ॥ ६ ॥ ६॥ ॥ ७ ॥ ॥ ८ ॥ तत् स्वीकृतं तदात्मैव विषयोक्तिः क्व तिष्ठताम् ॥ ९ ॥ यत् सत्तामनुबध्नाति स्वसत्तास्थितये जगत् | मानं तदात्मनि ज्ञानं १स्वभावास्वादतृप्तिमत् ॥ १० ॥ TA 1. 2. B:-भीत्सताः B :- जिहा रंअप्रतीदम B : कि B: पर आत्मा B: परन्यात्मा 3. 4. 5. B : तनो- 6. A पोष्यते 7. B: पश्चात् 8. B: स्फुतिष्टताम् 9. B: स्वभावत्वाद- 15 TA 16 द्वितीयं प्रकारणम् ॥ ११ ॥ मतौ । आत्मन्यविदितं न स्यादस्य बाह्यप्रमोद्भवः 1यदेतस्यार्थतामूलं यद् बोध्यञ्च± यदत्र च वेद्यं तद् वेदकं ‘शास्तं तद् बोध्यार्थितावाशात् जडावबोधो बोधस्य बुधैर्बोद्धुं न पार्यते भावाभावौ 5 6 विषयौ तौ विरुद्धौ चिज्जडौ इतरेतरबोधेन तयोरन्यतरस्थितिः कल्प्यते न तु संबन्धः स्वभावेन विरुद्धयोः संवन्धोऽपि भवेज्जात्या ताभ्यामर्थवदात्मकः तदात्मकत्वे सा एव तज्ज्ञातृत्वे पृथक् स्थिति: ‘संबन्धिव्यतिरेकेण 10 संबन्धे तैरदर्शित भवेन्मुग्धो जनो 11 दूर्तैर्विप्रलब्धो12 वृथोक्तिभिः संबन्धः सिद्धयोर्नास्ति नैराकांक्ष्येण वृत्तित: नासिद्धयोरसत्त्वेन तेनासौ 13 स्यान्न वस्तुतः भावनालक्षणं14 पृष्टैः15 सिद्धैर्न भावनादृते शक्यते भावनं वक्तुं16 परापेक्षाप्रवेशतः यदभिन्नं स्वसंवित्तौ तत्परस्य यदोच्यते । ॥ १२ ॥ ॥ १३ ॥ ॥ १४ ॥ । ॥ १५ ॥ । ॥ १६ ॥ ॥ १७ ॥ ॥ १८ ॥
- AB: यद् तस्य-
B: यदबाध्यं 3. A: शास्त्रं 4. B: स्वव- 5. AB:-भावा 6. A: विषय, B: विदय 7. B: मनौ 8. B: पृथकियति: 9. B: संबधिष्यति 10. AB:-व्यतिरेकेन 11. A: पूत्तैर् 12. B: भवेन्भुग्धो जनो दूतैर्विप्रलब्धो इति नास्ति 13. B: स्वान्त 14. B: लतणं 15. B: शिष्टे 16. AB: वक्त संवित्प्रकाशः तदा भिन्नमिवाभाति शाब्दीं भूमिमुपागतम् निराकांक्षा न चैकस्य कष्टादर्थे मतिर्भवेत् अविचित्रे विचित्रे 2 वा वैचित्र्यमभिमन्यते निरस्तकर्तृभावे तु कारणत्वाद्यसंभवः मेयत्वं हि परिच्छेदः स च ज्ञाने न विद्यते 1 ॥ १९ ॥ ॥ २० ॥ न च भावः ‘स्वतः स्वस्य स्वः कदाचिन्न गोचरः ॥ २१ ॥ सर्वदैव परस्यायं भवेद् मिथ्याभिमानतः अतद्रूपस्य ताद्रूप्यग्रहावेशवशोदयः ॥ २२ ॥ ॥ २३ ॥ न तदस्त्यात्मनो रूपं यत् परेणावगम्यते ’ कथमेतन्न जानीमश्चिन्तयन्तोऽपि यत्नतः भावानां भवनं रूपं न मातृत्वं न मानता 7सेयं विनिर्मिता केन’ मातृमानव्यवस्थितिः ॥ २४ ॥ अतिरिक्तं हि सत्तातो’ यद् रूपमवधार्यते भावनात् 10 तदिदं मिथ्या न भावानवगाहते मातृत्वमेयताहानौ यत् तयोरवतिष्ठते 11 ॥ २५ ॥ 12पृथक्स्थयोर्ग्रहेग्रूपं तत्सत्यमितरन्मृषा ॥ २६ ॥ यद्द. सत्तातिरेकेण भावेषु विनिवेश्यते न तत्तद् रूढिमभ्येति व्युप्तं 14 बीजमिवोषरे ॥ २७ ॥
- AB: शाब्दी
- B: अविचित्रे विचिन्ने AB:-भावेषु
B: सर्व 5. AB: भावयतः 6. B: नवमन्यते 7. B: सेवं 8. B: के च 9. B : सत्ता नो 10. B: भावनाम् 11. B: वतिष्टते 12. B: पृथक्यथा- 13. AB: गृहे 14. B: सुप्त 17TA 18 द्वितीयं प्रकारणम् कारकग्रामविलये क्रियारूपं परित्यजेत् क्रियावियोगाद् भावानां सत्तैवैकावशिष्यते मत्तः परोऽयमेतस्मादन्योऽहमिति यापि धीः नेयमैक्यविरोधेन स्थातुं’ क्षणमपि क्षमा परव्यवस्थापि± परे यावन्नात्मीकृतः परः | । ॥ २८ ॥ ॥ २९ ॥ तावन्न शक्यते कर्तुं यतो बुद्धः परः परः ॥ ३० ॥ 4 बुद्धश्च बोधभेदेन भवेन्न व्यवहारभाक् व्यतिरिक्तस्य बुद्धत्वे सर्वं बुद्धं न किं भवेत् ॥ ३१ ॥ स्वसत्तामात्रसंतुष्टैर्निरपेक्षैः स्वभावतः 1 ॥ ३३ ॥ ॥ ३४ ॥ ऽभावैः किमपराद्धं वो येन मेयत्वमापिताः ॥ ३२ ॥ यथेन्द्रियैर्विना भूतं विषयैरप्यनाविलम् स्वतः प्रकाशते ज्ञानं विषयो नैवमिष्यते तत्राङ्गविषयज्ञप्त्यै यत्’ प्रमाणत्रयं पृथक् पृथग् विषयसंयोगान्न तदभ्येति वेदनम् साक्षात् समक्षधीरर्थात् संबन्धादनुमानधीः ते मूलमागमस्याहुरिति नान्यप्रमोद्भवः त्रयाणामपि मानानां प्रतिभाप्राणतेष्यते सम्यङ्ग्मिथ्यात्वनिर्णीतेरन्यथानुपपत्तितः स्ववित्तिरेव प्रतिभा कर्तव्येषु क्रमात्मिका । || 34 || ॥ ३६ ॥ निर्मला कथिता तज्ज्ञैर्यया जीवन्ति जन्तवः ॥ ३७ ॥ सर्वज्ञतायाः सा बीजमैश्वर्यं तदधिष्ठिते: जायते केवलं नैति समस्तात्मसु गोचरम् ॥ ३८ ॥ 1. B: स्या 2. B: व्यवस्थापि 3. B: नत्मनी- 4. B : बुद्धय 5. B : सापैः 6. B :- ज्ञप्पै- 7. AB: - 8. B: पिष्टते 9. A : सामहात्मसु B: सामस्वात्तासु संवित्प्रकाशः स्वसंवेदनसारेणः यदि सर्वस्य मानता 1 तत् किं ±मानान्तरैः कार्य उमेयोत्तरनिराकृतैः ॥ ३९ ॥ अज्ञेन ज्ञानसारूप्यं “माने तद् विफलं मतम् वैकल्पिकेन भेदेनऽ वस्तुतस्त्वेकमेव तत् देशैकरूपा॰ तैर्ज्ञेया संविदर्थप्रकाशता 1 ॥ ४० ॥ नहि ज्ञानादपोद्धृत्य दृष्टोऽर्थः केनचित् क्वचित् ॥ ४१ ॥ ज्ञानेऽप्यन्तःप्रविष्टस्य 7 भावस्य यदि बाह्यतः । ॥ ४३ ॥ ॥ ४४ ॥ ज्ञानादेव तदा बाह्यं स्वमिदानीं किमुच्यताम् ॥ ४२ ॥ ॰अर्थाप्रविष्टं विज्ञानं सत्तास्य ज्ञायते कुतः ज्ञानस्यैवाधिकारोऽस्ति सदसन्मार्गणे यतः यथार्थो न मया श्नीतोऽशुद्धोऽपि न मया तथा इति बोध्यं स्वसंवित्तौ ज्ञाततार्थस्य दुर्घटा येन येन विभिद्यन्ते हेतुना भावनिम्नगा: 10 तेन तेनैक्यमायान्ति11 बोधोदधिसमागताः12 ॥ ४५ ॥ अभावो व्यवहार्येण यथा भेदेन कल्पितः भावोऽपि व्यवहार्येण तथा भेदेन कल्पितः यदि भावो विरुद्ध्येत भावेनान्येन केनचित् स्वभावेऽपि विरोधोऽस्य भावत्वात् केन वारितः ॥ ४७ ॥ । ॥ ४६ ॥
- AB:- सारैवं
AB: मानातरैः 3. AB: मेयोत्तर- 4. B: मान B : भेदं न 6. A :- रूपस्तै, B: - रूप्यन्ते 7. B : प्रविक्ष्यस्य 8. AB: अया- 9. AB: नीली 10. B: निम्नगः 11. B: ष्पान्ति 12. B: नेदयि- 19 20 द्वितीयं प्रकारणम् ॥ ४८ ॥ ॥ ४९ ॥ ’ विकल्पशून्यज्ञानस्य सत्तैव संविदुच्यते न तु भेदेन कल्पिन्या धिया यद्ववद्वटादिकम् यतो न वित्तिभेदेन तस्यान्येन निरूप्यता ज्ञानोत्तरनिरूप्यत्वे ज्ञानस्य ज्ञानताक्षते: अविकल्पिकयाः वृत्त्या सर्वात्मत्वेन भूयते अवच्छेदः कल्पनातस्तद्भावादनन्तता मेयं नाम न वस्त्वस्ति मात्रापेक्षा हि मेयता ^मातर्यपि न मातृत्वं सत्यं मेयव्यपेक्षणात् ॥ ५१ ॥ अनपेक्षा सतां सिद्धेरसिद्धेरपि नासताम् निरपेक्षेषु भावेषु न मातृत्वं न मयेता सत्तायां न विशेषोऽस्ति सापि स्वयमनेकता । ५० ॥ ॥ ५२ ॥ निर्मूलैवाहृता॰ कस्मादिति माया न बुद्ध्यते प्रकाशते संविदेका तदन्यत्तु प्रकाश्यते ॥ ५३ ॥ प्रकाश्ये च भवेत् कर्म तच्च कर्त्रा विना कथम् ॥ ५४ ॥ कर्तृत्वं च न सत्तायाः कथंचिदतिरिच्यते सत्तेव यदि कर्तृत्वं तदनुक्तमसंवृतम् असत्त्वादेव नो सत्त्वमसतां परिकल्प्यते १विचित्रत्वं तु सत्ताया न विनान्यानुवेदनम् सत्तायास्तु भवेदन्यद् यदसत्तां10 विचिन्तयेत् कथं सत्तासतो हेतोर्वैचित्र्यं नास्ति तां प्रति ॥ ५५ ॥ ॥ ५६ ॥ ॥ ५७ ॥ 1. A : शून्यस्य 2. AB: स्वविदु- 3. A: अविकल्पकया 4. B: मंतर्यपि 5. B: सत्ता यो 6. A : नदृता 7. B: तदत्यन्ता 8. B:-तूक्तम्- 9. B: विचिचत्वं 10. AB: UT संवित्प्रकाशः वस्तुस्थित्या न बन्धोऽस्ति तदभावान्न मुक्तता । विकल्पघटितावेतावुभावपि न किंचन मेयमानप्रमातृत्वैर्मितौ यत् पर्यवस्यते चतुष्पथा बोधनका चातुरात्म्योक्तिभाजनम् ? इमां वामनदत्तेन विहितामात्मसंस्तुतिम् अधिगम्य’ विमुच्यन्ते जन्तवो भव विप्लवात् एकायने प्रसूतस्य कश्मीरेषु विद्वजात्मनः कृतिर्वामनदत्तस्य सेयमात्मप्रकाशिनी
आत्मसप्ततिर् नाम द्वतीयं प्रकरणम् ॥ ५८ ॥ | ॥ ५९ ॥ ॥ ६० ॥ | ॥ ६१ ॥ 1. 2. 3. 4. A: तदा- B : - श्चातुरान्योक्त- B: अपि तस्य B: आत्मसंस्तुति 5. A: श्लोकाः ५९ 21 22 22