श्रीनारायणीश्रीरुवाच-
कथं नित्या अपि जीवा ज्ञानवन्तोऽपि देहिनः ।
जानन्तोऽपि मृत्युपदं प्रयान्ति कारणं वद ॥१ ॥
श्रीपुरुषोत्तम उवाच-
सर्वं जिह्मं मृत्युपदं जिह्मा मृत्युं प्रयान्ति हि ।
कुटिलां वृत्तिं कुर्वन्ति कामाद्यास्ते हि मारकाः ॥२ ॥
त एव निजदेहस्थाः शत्रवो घातकाः सदा ।
तद्धीनानां न वै मृत्युर्योगिनां च सतां रमे ॥३ ॥
मृत्युर्वै नरकः प्रोक्तः स च जन्मादिनिर्मितः ।
जन्म कर्मबलात् प्राप्तं कर्म वासनयाऽर्जितम् ॥४ ॥
सा चेन्निर्दह्यते शान्त्या दमेन सेवया सताम् ।
हरेर्भक्त्या क्षालयेच्चात्मानं विशदतां दिशेत् ॥५ ॥
ततो मृत्युः कष्टरूपो मरणाख्यो न जायते ।
दिव्यभावमुपायातो याति ब्रह्म सनातनम् ॥६ ॥
चिरञ्जीवो भवत्येव शाश्वतैश्वर्यवान् भवेत् ।
मृत्युशीला धातवोऽस्य दिव्या भवन्ति मद्बलात् ॥७ ॥
प्रमादश्चापि मोहश्च विनश्यतोऽस्य सर्वथा ।
तावेव मृप्युरूपौ हि नास्याऽऽविशतो वै क्वचित् ॥८ ॥
मायाहीनस्य भक्तस्य मम योगे स्थितस्य च ।
माया दिव्या जायतेऽपि बन्धनादिविवर्जिता ॥९ ॥
ततोऽसौ नित्यमुक्तात्मा ब्रह्मण्येव प्रवर्तते ।
एवं लक्ष्मि भवत्येव त्वं यथा चाब्धिजा ह्यपि ॥3.169.१ ०॥
वर्तसे मम योगेन दिव्या मायाविवर्जिता ।
नित्या सुसमसंस्थाना वृद्धिहासविवर्जिता ॥१ १॥
यथाऽहं च तथा त्वं वै तथा भक्तो भवत्यपि ।
मदिच्छा तादृशी लक्ष्मी तया तथैव जायते ॥१२॥
आत्मनस्तु पुराऽहङ्कारेण युद्धमवर्तत ।
अहङ्कारेण देहोऽयं निजराज्यात्मकः कृतः ॥१३॥
सुगन्धश्च हृतस्तेन सर्वोऽपि निजराज्यजः ।
दुर्गन्धश्चावशिष्टश्च मृत्युदो दुःखदो गरः ॥१४॥
चिदात्मा वीक्ष्य दुष्कृत्यं ज्ञाननाशात्मकं ह्यपि ।
अनात्म्याचरणं वीक्ष्य शस्त्रं विवेकमादधे ॥१५॥
अहङ्कारस्य दुष्टस्याऽवासृजन्मृत्युदस्य तत् ।
वध्यमानोऽप्यहङ्कारः शस्त्रेण चातिवेगिना ॥१ ६॥
विवेश पृथिवीं त्यक्त्वा जलभागं निरामयम् ।
सुरसश्च हृतस्तेन सर्वोऽपि निजराज्यजः ॥१७॥
द्रुष्टरसोऽवशिष्टश्च मृत्युदो दुःखदो गरः ।
आत्मा शस्त्रं पुनस्तस्याऽवासृजद् वधहेतवे ॥१८॥
वध्यमानो विवेशाऽहङ्कारो ज्योतिःप्रदेशकम् ।
तत्र रूपं सुरूपं च जग्राह निजराज्यगम् ॥१ ९॥
कुरूपं चाऽवशिष्टं च चिदात्मा पुनरेव च ।
तीक्ष्णं शस्त्रं विवेकाख्यमस्य चाऽवासृजत्ततः ॥3.169.२०॥
ताड्यमानोऽप्यहङ्कारो विवेश वायुभूस्तरम् ।
तत्र स्पर्शं सुष्टुसञ्ज्ञं जग्राह निजराज्यगम् ॥२१॥
कुस्पर्शश्चावशिष्टो वै तं विलोक्य पुनस्तथा ।
शस्त्रं चाऽवासृजत्तस्य विनाशार्थमथापि सः ॥२२॥
अहङ्कारोऽविशद् व्योम शब्दं जग्राह तद्गतम् ।
कुशब्दश्चावशिष्टश्च वीक्ष्य तं तु पुनस्तथा ॥२३॥
चिदात्मा शस्त्रमागृह्य मारयामास यावता ।
अहङ्कारो विवेशाऽपि चिदात्मनि निराश्रितः ॥२४॥
चिदात्मा च गुरुर्भूत्वोपादिदेशाप्यहङ्कृतिम् ।
अहं ब्रह्मस्वरूपोऽस्मीत्यहङ्कारोऽपि तद् दधौ ॥२५॥
ततो ब्रह्मस्वरूपस्याऽभिमत्या ब्रह्मतां ययौ ।
मायिकोऽपि गुरोर्वाक्यादुपास्त्या ब्रह्मतां ययौ ॥२६॥
चिदात्मा तं विवेकेन जघानापि न वै हतिम् ।
ययौ चात्मस्थितस्तस्माज्जातो मृत्युविवर्जितः ॥२७॥
स्वस्वभावं परित्यज्य चिदात्मरूपतां गतः ।
अवध्यभावमासाद्य दिव्याऽहम्भावमाश्रितः ॥२८॥
बुद्धिं दिव्यां समाश्रित्य परमात्मानमाप्तवान् ।
अवध्यः स सदा जातो दिव्यबुद्ध्याऽऽत्मसंस्थितः ॥२९॥
परमेश पराभक्त्या मुक्तभावमुपागतः ।
मुक्तानां दिव्यतत्त्वानां व्याघातो नैव जायते ॥3.169.३०॥
एवं लक्ष्मि विनाशो वै मृत्योर्भवति चार्पणात् ।
आत्मार्पणं समस्तानामिन्द्रियाणां च कर्मणाम् ॥३१ ॥
वृत्तीनां चात्मना साकं ब्रह्मार्पणं हि निर्गुणम् ।
निर्गुणे मयि नास्त्येव मृत्युर्लोकाभिदुःखदः ॥३२॥
व्याधयो द्विविधा लक्ष्मि शारीरा मानसास्तथा ।
तेषां परस्परं जन्म परस्परमपेक्षिणाम् ॥३३॥
वातपित्तकफानां तु वैषम्ये देहजा हि ते ।
अवैषम्ये स्वस्थभावश्चारोग्यं गीयते हि तत् ॥३४॥
ओषधेन यथामृद्यं मृद्यते तद्विरोधिना ।
उष्णेन मृद्यते शीतं शीतेनोष्ण्यं च मृद्यते ॥३५॥
मानसेऽपि तथा दोषे मृदुस्तीक्ष्णेन मृद्यते ।
हर्षेण बाध्यते शोको हर्षः शोकेन बाध्यते ॥३६॥
सत्त्वरजस्तमसां चेत् साम्यं स्वास्थ्यं तदात्मनः ।
वैषम्यं व्याधिरेवाऽयं तत्र मर्दनमिष्यते ॥३७॥
दुःखवान् यतते सौख्ये सुखी दुःखं स्मरत्यपि ।
गुणजौ तावुभौ भावौ मानसौ न तु चात्मनः ॥३८॥
तथापि वेगमासाद्य वहते तत्प्रवाहणे ।
सङ्गं च लभते देही मनुते मानसान्निजे ॥३९॥
यदि चेल्लभते प्रज्ञां पुराणीं सद्गुरोर्मुखात् ।
सच्चिदानन्दभावां स्वां मनो नाशं तदेच्छति ॥3.169.४०॥
यतते तद्विनाशार्थं प्रज्ञाशस्त्रेण चात्मनः ।
आत्मा योद्धा स्वयं स्याच्च ब्रह्मरथे निषद्य वै ॥४१ ॥
पारब्रह्मपदं लक्ष्मि तदा चात्मा विजेष्यति ।
बाह्यं सर्वोपकरणं वैश्यं द्रव्यं समुत्सृजेत् ॥०८२॥
असङ्गश्चाऽपरिग्रहस्ततः सिद्धिं प्रलप्स्यते ।
ममेति जायते यावन्मृत्युस्तावदुपस्थितः ॥४३॥
न ममेति यदा भावो मृत्युस्तस्य गतो मृतिम् ।
सोऽहं ब्रह्मेति तस्यैव शाश्वतं सम्प्रकाशते ॥४४॥
एतादृशस्य तु विवेकिनो लक्ष्मि ह्यसीमकम् ।
ब्रह्माण्डराज्यमस्याऽस्ति जङ्गमस्थावरात्मकम् ॥४५॥
तथापि नाऽस्य ममता मृत्युस्तं किं करिष्यति ।
मृत्युमूर्धपदं कृत्वा स याता ब्रह्म शाश्वतम् ॥४६॥
कामं वै वसतो लक्ष्मि वने वन्येन जीवतः ।
ममतामत्यजतस्तु मृत्युः केशेषु तिष्ठति ॥४७॥
बाह्यान्तराणां ममतां मायां वीक्ष्याऽऽन्तरात्मना ।
अन्तर्ब्रह्मस्वरूपेण स्थातुर्मुक्तिर्महाभयात् ॥४८॥
सर्वाः प्रवृत्तयो लोके कामोद्भाव्या भवन्ति ताः ।
विचार्याऽकामगो भूत्वा यदि संहरते मनः ॥४९॥
कारणस्यैव संहाराद् भूयोऽभ्यासबलैधितः ।
मायाप्रवाहमुत्तीर्य याति ब्रह्मसनातनम् ॥3.169.५०॥
सारमार्गं प्रलम्बेत दानं व्रतं तपो मखम् ।
सारमपि ह्यसारं चाऽकामं कृत्वाऽनुसञ्चरेत् ॥५ १ ॥
हर्यर्पणं महासारं कृत्वा यद्वाऽनुसञ्चरेत् ।
सर्वं तस्योत्तरणाय भवेदुत सहायकृत् ॥५२॥
निग्रहो मोक्षबीजं वै प्रग्रहो भवबीजकम् ।
शृणु लक्ष्मि पुरागाथां वृत्तां जीवात्मनो यथा ॥५३॥
आत्मा सुखी स्वयं पार्श्वस्थितं पप्रच्छ चैकदा ।
अभिमानं सुखे विघ्नकर्तारं बलिनं मुहुः ॥५४॥
कथं केन विनाशस्ते यदि सत्यव्रतो भवान् ।
वद् मे येन प्रयते त्वन्नाशे सुखवानहम् ॥५५॥
तदाऽहङ्कारपुरुषः श्मश्रुबलं प्रदर्शयन् ।
सरोषं देहिनं प्राह शृणु सत्यं वदामि तत् ॥५६॥
न कश्चिन्मम नाशं वै कर्तुमत्र भवोत्थितः ।
ऋते नारायणं यद्वा महाभागवतं जनम् ॥५७॥
नाऽहं शक्यः सङ्गवता हन्तु भूतेन केनचित् ।
यद्बलेन हन्यते तद्बलं प्रहरणं च वा ॥५८॥
न मां हन्तुं समर्थं वै यावत्त्वेन भवत्युत ।
बीजपुष्टिकरं स्याद् यत् पुनः प्रादुर्भवाम्यहम् ॥५९॥
यज्ञाद्यैर्दक्षिणाढ्यैर्मां हन्तु प्रयतते यदि ।
धर्मेच्छाऽस्य मम पुष्टिस्तया प्रादुर्भवाम्यहम् ॥3.169.६०॥
जपेन चापि मौनेन मां हन्तुं यतते यदि ।
साहम्भावोऽत्र पुष्टिर्मे तया प्रादुर्भवाम्यहम् ॥६१ ॥
वेदान्तैर्ज्ञानमार्गैर्वा मां हन्तुं यतते यदि ।
मया हतेत्यहम्पुष्टिस्तया प्रादुर्भवाम्यहम् ॥६२॥
सन्न्यासेन विरागेण मां हन्तुं यतते यदि ।
प्रमादोऽन्यत्र पुष्टिर्मे तया प्रादुर्भवाम्यहम् ॥६३॥
प्रमादिनो बहिश्चित्ताः पिशुनाः कलहोत्सुकाः ।
सन्न्यासिनोऽपि वर्तन्ते देवसन्दूषिताशयाः ॥६४॥
धृत्या ब्रह्मव्रतेनापि मां हन्तुं यतते यदि ।
जयाऽभिमानबीजाख्यपुष्ट्या पुनर्भवाम्यहम् ॥६५॥
तपसैश्वर्यलब्ध्या मां प्रहन्तुं यतते यदि ।
मधुमत्यादिभिश्चमत्कृतिभिर्याङ्गसिद्धिभिः ॥६६॥
बीजात्मिकाभिरत्यर्थपुष्ट्या पुनर्भवाम्यहम् ।
मोक्षार्थं साधनैश्चापि मां हन्तुं यतते यदि ॥६७॥
तमज्ञं साधनतुष्टं नृत्यामि च हसामि च ।
एवंविधाभिलषिणामवध्योऽहं सनातनः ॥६८॥
ममत्वं विपरीते वा स्वेष्टे मनाग् भवेद् यदि ।
तत्राऽहं जीवनं लब्ध्वा भवामि भवबन्धकृत् ॥६९॥
ममता मनसो भावो मनोनाशे विनश्यति ।
काचभावे क्षितेर्दोषा विनश्यन्ति न संशयः ॥3.169.७०॥
तथापि भग्नताभावः काचस्यापि न नश्यति ।
तथाऽऽत्मनो ममतात्मा भावोऽन्ततो न नश्यति ॥७१ ॥
प्रलयं तु समासाद्य पृथ्वी जले विलीयते ।
एवङ्क्रमेण तत्त्वानां महत्तत्त्वे लयो भवेत्॥७२॥
मनसश्च लये मायालये जीवत्वरोधने ।
आत्मत्वभासने मृत्युर्मम स्यादपुनर्भवः ॥७३॥
आत्मावभासः सहसा परमेशकृपावशः ।
तदर्पणेन सर्वस्य मम नाशो यतो मतः ॥७४॥
एवमुक्तः पुरा चात्माऽभिमानेन गरीयसा ।
सोऽयं लक्ष्मि यतेतैव परमेशे मयि ध्रुवे ॥७५॥
सर्वार्पणादिभावेन तदाऽहन्ता विनश्यति ।
ममता लीयते चापि पतिता परमात्मनि ॥७६॥
लवणस्य यथा पाते समुद्रे लीनता सदा ।
न प्ररोहो भवेत् क्वापि तथा कृष्णोऽस्य नांऽकुरम् ॥७७॥
ज्ञात्वैवं यतते साधुः सर्वात्मार्पणमुत्तमम् ।
देहेन्द्रियमनःप्राणाऽहङ्कारमहतामपि ॥७८ ॥
सत्त्वरजस्तमसां च सच्चिदानन्दधर्मणाम् ।
अस्तित्वस्याऽर्पणं चापि सर्वार्पणं करोति हि ॥७९॥
मय्यर्पणेन भक्तानां सर्वं मद्योगतः किल ।
मत्स्वरूपं भवत्येव न तद्बन्धाय जायते ॥3.169.८० ॥
शृणु लक्ष्मि कथयामि मम भक्तस्य वै कथाम् ।
भक्तो नाम्ना साधुभावायनश्चात्र सरस्तटे ॥८१ ॥
सङ्कुच्य वृत्तीः सर्वास्तु समाधौ संस्थितोऽभवत् ।
तावत्तस्य समीपस्थोऽहङ्कारपुरुषोऽभवत् ॥८२॥
विकरालश्चोग्ररूपः कृष्णवर्णोऽतिपुष्टिमान् ।
हसन्नुवाच तं साधुभावायनं हृदन्तरे ॥८३५॥
कस्त्वं कस्मादितो मां वै निष्कासयसि मद्गृहात् ।
व्रते चाऽहमहङ्कारो पुण्यविषयसंस्थितः ॥८४॥
दाने चाहमहङ्कारः स्वर्गधर्मव्यवस्थितः ।
यज्ञे चाहमहङ्कारः कर्तृवृत्तिव्यवस्थितः ॥८५॥
दक्षिणाविषयश्चापि यजमानत्वसंस्थितः ।
तीर्थे चाहमहङ्कारः पावित्र्यविषयस्थितः ॥८६॥
सेवायामप्यहङ्कारः करोमीत्येव संस्थितः ।
जपे चाऽहमहङ्कारोऽघनाशवृत्तिमास्थितः ॥८७॥
ब्रह्मचर्येऽप्यहङ्कारो व्रती चाहमितिस्थितः ।
विद्यायामप्यहङ्कारो विद्वानिति व्यवस्थितः ॥८८ ॥
वैराग्ये चाप्यहङ्कारो ह्यदोषोऽहमिति स्थितः ।
सन्न्यासे चाप्यहङ्कारः संसारक्षपणो न्वहम् ॥८९॥
ध्याने चापि ह्यहम्भावो ध्याताऽहं योगवानहम् ।
समाधावप्यहङ्कारश्चैश्वरोऽहं विमायिकः ॥3.169.९०॥
एवं मे विगमे चैकेऽपरे पक्षे तु जीवनम् ।
वर्तते चेति तस्मान्न मृतो भवामि कर्हिचित् ॥९ १ ॥
एकेनाऽर्पणभावेन गच्छामि चार्पिते श्रये ।
पुण्यं कर्म फलं भक्तिश्चात्मा वृत्तिश्च मानसम् ॥९२॥
अर्पितानि मतिश्चाऽहं यदि श्रीपरमात्मनि ।
तदा सर्वे प्रगच्छामोऽर्पणाश्रये शुभाश्रये ॥९३॥
अर्पितारं विहायैव गच्छामो दानकर्मणा ।
तस्मात् साधोऽर्पय बुद्धिं मायां त्रिगुणशोभनाम् ॥९४॥
अविद्यां च तथा विद्यां महत्तत्त्वं वृषाश्रयम् ।
धर्मादिकान् सर्वभावान् मानसं चापि धर्मवत् ॥९५॥
इन्द्रियाणि समस्तानि देवता वृत्तीरन्तरम् ।
बाह्यं च करणं सर्वं तन्मात्राणि च गोचरान् ॥९६॥
विषयान् पञ्चभूतानि भौतिकानि गृहाणि च ।
गोलकान् तत्फलं चापि गुणान् कर्माणि यानि च ॥९७॥
सर्वाणि चेषणाः सर्वा वासनाश्चापि भावनाः ।
सम्बन्धाँश्च तथा सर्वसंस्कारानपि चार्पय ॥९८॥
अनादिश्रीकृष्णनारायणे भक्त्याऽर्पणं कुरु ।
तदाऽहं स्वकुटुम्बेन युतो यास्यामि नान्यथा ॥९९॥
श्रुत्वैवं सहसा मित्रं मत्वोत्थाय समाधितः ।
अनादिश्रीकृष्णनारायणे मयि समर्पणम् ॥3.169.१०० ॥
सर्वस्य कर्मकाण्डस्याऽकरोत् साधुभवायनः ।
मद्भाःव सर्वथा भूत्वाऽऽर्पयच्चात्मनिवेदिताम् ॥१०१ ॥
एवं योगसमाध्यादींस्त्यक्त्वा श्रीपौरुषोत्तमीम् ।
सेवात्मिकां क्रियां सर्वां नारायणे समार्पयत् ॥१ ०२॥
अभिमानस्तदा तस्य विलीनः परमात्मनि ।
नित्यमुक्तोऽभवत् सोऽपि मदात्माऽक्षरवासकृत् ॥१ ०३॥
एवं सर्वार्पणं लक्ष्मि साधनं दुःखनाशनम् ।
मोक्षस्य साधनं चैतन्ममाऽर्पणं समस्ततः ॥१ ०४॥
पठनाच्छ्रवणादस्य निर्ममत्वं प्रजायते ।
अनादिमुक्तता चापि जायते वर्तनात्तथा ॥१ ०५॥
इति श्रीलक्ष्मीनारायणीयसंहितायां तृतीये द्वापरसन्ताने मृत्युप्रदकारणानि तद्विनाशसाधनं साधुभावायनर्षिदृष्टान्तेनाऽभिमानस्य कृष्णार्पणविधया
नाशश्चेत्यादिनिरूपणनामा नवषष्ट्यधिकशततमोऽध्यायः ॥१६९ ॥