श्रीलक्ष्मीरुवाच-
भगवन् श्रोतुमिच्छामि शारदं रासमण्डलम् ।
कृष्णनारायणगोपीलीलामयं निशामय ॥१ ॥
श्रीनारायण उवाच-
शृणु तत्ते प्रवक्ष्यामि रासरमणमुत्तमम् ।
गोपीभिर्नवलक्षाभिर्नवलक्षैश्च माधवैः ॥२ ॥
शरच्चन्द्रपूर्णिमायां किशोरः स युवाऽभवत् ।
युवतीभिर्युवानश्च श्रीकृष्णा रेमिरे प्रिये ॥३ ॥
विचार्य श्रीहरिर्नक्तं वनं वृन्दावनं ययौ ।
शुभो, चन्द्रोदये सर्वगोपीसङ्कल्पपूर्तये ॥४ ॥
चकार तत्र कुतुकाद् विनोदमुरलीरवम् ।
तच्छ्रुत्वा राधिका विनिःससार च द्रुतं गृहात् ॥५ ॥
त्रयस्त्रिंशद्वयस्याश्च सुशीलाद्या ययुर्मुदा ।
समा वेषेण वयसा रूपेण च गुणेन च ॥६ ॥
ययुस्त्वन्या नवलक्षगोप्यस्त्यक्त्वा गृहादिकम् ।
सर्वा बभूवुरेकत्र मालाहस्तास्तु काश्चन ॥७ ॥
चारुचन्दनहस्ताश्च श्वेतचामरहस्तकाः ।
काश्चित् कस्तूरिकाकराः काश्चित् कुङ्कुमवाहिकाः ॥८ ॥
काश्चित् ताम्बूलपात्राश्च काश्चित् काञ्चनभाम्बराः ।
कृष्णकृष्णवदन्त्यश्च ददृशू रासमण्डलम् ॥९ ॥
सुनिर्जनं कुसुमितं वासितं पुष्पवायुभिः ।
शुश्रुवुस्ता द्विरेफाणां कोकिलानां मधुध्वनिम् ॥1.488.१०॥
राधा गोप्यः प्रविविशुः शोभितं रासमण्डलम् ।
राधां गोपीश्च संवीक्ष्य हसन् कृष्णोऽप्यदृश्यत ॥११ ॥
नवयौवनसम्पन्नो रत्नाभरणभूषितः ।
कन्दर्पकोटिलावण्यरूपोज्ज्वलो मनोहरः ॥१ २॥
वक्रलोचनकोणेन ददर्श गोपिका मुहुः ।
गोपीनां नवलक्षाणि कृष्णानां च तथैव हि ॥१३॥
लेक्षाण्यष्टादश युगलानि वै रासमण्डले ।
रासं रेमे कीर्तनैः सत्तालैश्च कूर्दनैर्मुहुः ॥१४॥
हस्तानां मेलनैस्तालीदानैर्वक्रविभङ्गिभिः ।
दण्डैश्च स्कन्धसंयोगैश्चुम्बनैः करपीडनैः ॥१ ५॥
एवं वै रासमाक्रीड्य श्रान्ता निषेदुरुन्मुखाः ।
पुपूजुस्ताः प्रियं कान्तं ददुस्ताम्बूलमुत्तमम् ॥१६ ॥
जगृहुर्मुखताम्बूलं परस्परं स्मरान्विताः ।
कामरूपः स्वयं कृष्णो ज्ञात्वा तन्मानसानि वै ॥१७॥
कामभावेन ताः सर्वा जग्राह च चुचुम्ब च ।
शृङ्गाराऽष्टप्रकारं च संयोगं त्वङ्गयोस्तथा ॥१८ ॥
नखदन्तकराणां च प्रहारं वै यथोचितम् ।
चुम्बनाष्टविधं चापि चकार रसिकेश्वरः ॥१९ ॥
अङ्गैरङ्गानि प्रत्यङ्गैः प्रत्यङ्गानि युयोज च ।
चकाराश्लेषणं तासां कामुकीनां सुखावहम् ॥1.488.२० ॥
नवलक्षस्थले कृष्णः कान्तासक्तो विराजते ।
तासां दत्वा रतितृप्तिं तूर्ध्वरेताः स्वयम्प्रभुः ॥२१ ॥
स्थलक्रीडां तथा कृत्वा जलक्रीडार्थमाययौ ।
नवलक्षयुगलानि रेमिरे यमुनाजले ॥२२ ॥
सवस्त्राश्च विवस्त्राश्च रमन्ते कामतृप्तये ।
चुचुम्बुः स्वामिनं मूर्छां प्रापुरानन्दवारिधौ ॥२३ ॥
समाश्लिषुर्दृढं कान्तं कृत्वा वक्षसि वर्ष्मणि ।
एवं तृप्तिं ददौ कृष्णो जलेऽपि सुचिरं प्रभुः ॥२४॥
अथ निर्गत्य वस्त्राणि धारयामासुरुत्सुकाः ।
ततश्च खेलनं चक्रे भिन्नं भिन्नं सुरञ्जनम् ॥२२ ॥
शृङ्गारं च विविधं ताश्चक्रे कृष्णस्य गर्विताः ।
कृष्णस्तासां कबर्यादिशृगारं त्वसृजन्नवम् ॥२६ ॥
काचित् कान्तं पुरः कृत्वा चकार केशसाधनम् ।
काचिद् ददौ तु चूडायां मयूरपिच्छमुत्तमम् ॥२७॥
काचिद् ददौ चक्षुषोस्तु कज्जलं भालकुङ्कुमम् ।
गुञ्जामाल्यं च चूडायां वेष्टयामास काचन ॥२८ ॥
काचिद् वस्त्रं ददौ सूक्ष्मं स्वामिने चोत्तरीयकम् ।
काचिद् ददौ कुसुमानां मालां कण्ठे मनोहराम् ॥२ ९॥
काचिच्चकार तिलकं चन्द्रकं काचिदादधत् ।
काचिदलक्तकं हस्तपादतलनखेष्वदात् ॥1.488.३० ॥
काचिद् वंशी ददौ हस्ते काचित्ताम्बूलकं ददौ ।
अन्या सुदर्पणे रम्यं दर्शयामास चाननम् ॥३ १ ॥
परा चकार कृष्णस्य पादसंवाहनं मुदा ।
अन्या जलं ददौ काचिद् ददौ सत्पवनं शनैः ॥३२ ॥
काचिच्चन्दनलेपं च चकार कृष्णवर्ष्मणि ।
अपरा हस्तमादाय ग्रन्थिस्फोटं चकार ह ॥३३ ॥
इतरा जङ्घयोः सक्थ्नोर्मर्दनं प्रचकार वै ।
ननृतुश्च जगुः काश्चित् काश्चिच्चुचुम्बुरुत्सुकाः ॥३४॥
काचित् कृष्णं समादाय निकुञ्जे प्रजगाम ह ।
अन्या तं शयने कृत्वाऽऽददे रतिसुखं मुदा ॥३५॥
नर्तनं कारयामास तं तु काचिद् बलेन वै ।
सोऽपि कस्याश्चित्कबर्याः सुनिर्माणं चकार ह ॥३६॥
सिन्दूरं प्रददौ भाले कस्तूरीं बिन्दुभिः सह ।
अतिसूक्ष्मं चन्दनेन्दुं कौतुकात् तदधो ददौ ॥३७॥
पत्रावलीं सुललितां सुकपोले चकार ह ।
पादयोर्मञ्जिरे दत्वाऽलक्तकं सुन्दरं ददौ ॥३८॥
भूषणैर्भूषयामास लोपयामास चन्दनम् ।
प्रददे नासिकामध्ये दुर्लभं गजमौक्तिकम् ॥३९॥
एवं कृष्णा नवलक्षं नवलक्षं च गोपिकाः ।
अन्योन्यं भूषयामासुः रमे! कामातिचेष्टिताः ॥1.488.४०॥
बहुमूर्तीः संविधाय योगिनां परमो गुरुः ।
पुनश्चकार शृङ्गारं गोपीनां कामसौख्यदम् ॥४१ ॥
मूर्छामवापुः सततं कामानन्दपरिप्लुताः ।
एवं रामा रमयित्वा कृत्वा षाण्मासिकीं निशाम् ॥४२॥
निद्रां दीर्घां भुवि कृत्वा कृत्वाऽर्कस्य स्थिरां गतिम् ।
कामतृप्तिं परां दत्वाऽप्यूर्ध्वरेताः परेश्वरः ॥४३॥
अप्रस्खलितः श्रीकृष्णो बभूव कामगर्वहृत् ।
पुनर्जगाम रासस्य मण्डपे रासखेलनम् ॥४४॥
चकार बहुभ्रमणैर्विविधैः कीर्तनैस्तदा ।
सर्वे देवादयो व्योम्नि स्थिताः पत्नीप्रजायुताः ॥४५॥
चिक्षिपुः पुष्पवृष्टिं च ददृशू रासमण्डलम् ।
कस्तूरीचन्दनादीनां वृष्टिं चक्रुर्मुनीश्वराः ॥४६ ॥
जयकारं स्तुतिं कृत्वा ययुस्ते यमुनातटे ।
श्रीकृष्णो रमयामास विश्रम्य तु पुनश्च ताः ॥४७॥
विजहाराऽपि सर्वत्र निर्जनेषु यथेष्टकम् ।
पुष्पोद्यानेषु रम्येषु सरसां सुतटेष्वपि ॥४८॥
कन्दरे कन्दरे रम्ये नदेषु च नदीष्वपि ।
वाञ्च्छितेषु प्रमदानां त्रयस्त्रिंशद्वनेष्वपि ॥४९॥
भाण्डीरे श्रीवने रम्ये कदम्बकानने तथा ।
तुलसीकानने कुन्दवने चम्पककानने ॥1.488.५०॥
निम्बारण्ये मधुवने जम्बीरकानने तथा ।
नालिकेरवने पूगवने च कदलीवने ॥५ १ ॥
बदरीकानने बिल्ववने नारिङ्गकानने ।
अश्वत्थकानने वंशवने दाडिमकानने ॥५ २॥
मन्दारकानने तालवने चाम्रवने तथा ।
केतकीकाननेऽशोकवने खर्जूरकानने ॥५३ ॥
आम्रातकवने जम्बूवने शालसुकानने ।
कटादिकानने पद्मवने जातिवने तथा ॥५४॥
न्यग्रोधगहने रम्ये तथा श्रीखण्डकानने ।
प्रकृष्टकेसरवने रेमे षाण्मासिकीं निशाम् ॥५५॥
कामिनीनां यथा कामः शृङ्गारेण विवर्धते ।
तथा तथा हरी रेमे तासामानन्ददायकः ॥५६॥
तथापि मानसं पूर्णं कामिनीनां बभूव न ।
आप्रातरेवं रासेषु ददौ कामसुखं हरिः ॥५७॥
सर्वासां च यदा कामतृप्तिर्जाता मुमोच ताः ।
ततो यम्यां गता वार्षु क्रीडनार्थं ततः परम् ॥५८॥
कृष्णस्त्वदृश्यतां यातो गोप्यो ययुर्निजालयान् ।
एता गोपाङ्गनाः सर्वा नेश्वरं मेनिरे पतिम् ॥५९॥
कामुक्यः कामभावेन रतिशूरं हि मन्वते ।
तथापि तन्मनस्कास्ताः प्रापुर्दिव्यगतिं प्रियाः ॥1.488.६ ०॥
दिव्ययोगाज्जडं चापि दिव्यभावं व्रजत्यपि ।
कृष्णं लोष्टं वह्नियोगाद् वह्निभावं हि ऋच्छति ॥६ १ ॥
अथ रासस्य वै श्रेष्ठान्मण्डपान् कृत्रिमान् शुभान् ।
विश्वकर्मकृतान् दिव्यान् शतयोजनविस्तृतान् ॥६ २॥
नवलक्षासनान् रम्यान्पर्यङ्कान्नवलक्षकान् ।
विश्वकर्मा तिरोहिताँश्चकार क्षणमात्रतः ॥६ ३ ॥
अथैकलः किशोरोऽयं श्रीकृष्णः स्वगृहं प्रति ।
यावद्गच्छति मार्गे तं ददर्श मुनिपुङ्गवः ॥६४॥
अष्टावक्रः कृष्णवर्णो दिगम्बरो जटान्वितः ।
नखश्मश्रुसुदीर्घश्च शान्तः प्रणतकन्धरः ॥६ ५ ॥
स वै प्रणम्य गोविन्दं तुष्टाव मुनिपुङ्गवः ।
प्राणाँस्तत्याज योगेन निपत्य चरणाम्बुजे ॥६६ ॥
तत्तेजस्तु समुत्तस्थौ सप्ततालप्रमाणकम् ।
सुदिव्यः पुरुषो भूत्वा तस्थौ कृष्णसमीपतः ॥६७॥
दृष्ट्वा मृतं मुनिं कृष्णः संस्कारं कर्तुमुद्यतः ।
षष्टिवर्षसहस्राणि निराहारोऽभवन्मुनिः ॥६ ८॥
रक्तमांसाऽस्थिहीनं तद्वर्ष्म भस्मभृतं ह्यभूत्॥
तदुद्धृत्य ददौ कृष्णश्चितायां भस्म मिश्रितम् ॥६ ९ ॥
एतस्मिन्नन्तरे व्योम्नः स्यन्दनः प्रसमाययौ ।
पार्षदप्रवरैर्युक्तः श्रीकृष्णसदृशैर्वरैः ॥1.488.७०॥
पार्षदाः श्रीहरिं नत्वा नीत्वा तं दिव्यपूरुषम् ।
अष्टावक्रं मुक्तदेहं जग्मुर्गोलोकमुत्तमम् ॥७१ ॥
शृणु लक्ष्मि! ब्रह्मणस्तु प्रचेतास्तस्य चाऽसितः ।
सुतः सपुत्रविहीनस्तपस्तेपे सहस्रकम् ॥७२॥
अब्दानां सकलत्रोऽपि न लेभे च यदा सुतम् ।
तदा प्राणान् विहातुं सोऽभवदुद्यमितोऽथ वै ॥७३॥
तं सम्बोद्धुं बभूवाऽथ सत्या वागशरीरिणी ।
कथं त्यजसि प्राणाँस्त्वं गच्छ शङ्करसन्निधिम् ॥७४॥
सिद्धं कुरु गृहीत्वा तु मन्त्रं शङ्करवक्त्रतः ।
वरेणाऽभीष्टदेव्याश्च पुत्रस्ते भविता ध्रुवम् ॥७५॥
श्रुत्वा ययौ स कैलासं सकलत्र उवाच तम् ।
महादेव कृपासिन्धो देहि पुत्रं नमाम्यहम् ॥७६॥
हरः प्राह भविता ते पुत्रो मदंशमत्समः ।
जप मन्त्रं ‘राधिकायै श्रीकृष्णाय नमोऽस्तु ते’ ॥७७॥
राधा मन्त्रेण प्रत्यक्षा शतवर्षोत्तरं ह्यभूत्॥
पुत्रवान् भव चेत्युक्त्वाऽदृश्या बभूव राधिका ॥७८॥
असितस्य ततः पुत्रो देवलाख्यो बभूव ह ।
सुयज्ञनृपतेः कन्यां रत्नमालावतीब्रुवाम् ॥७९॥
जगृहे स विवाहेन शतवर्षोत्तरं स च ।
विरक्तः शयने त्यक्त्वा तां स्वयं तु वनं ययौ ॥1.488.८०॥
तपसे पर्वते गन्धमादनेऽब्दसहस्रकम् ।
तपश्चचार दिव्योऽभूद् देहेन सूर्यवद् द्विजः ॥८१ ॥
रम्भा तं देवलं दृष्ट्वा त्वेकदा काममोहिता ।
तपोभङ्गार्थमागच्छज्जग्राह देवलो न ताम् ॥८२॥
रुष्टा शापं ददौ कोपादन्तर्दुःखान्विता सती ।
कामदुःखेन दुःखार्ता यतो मां स्वीकरोषि न ॥८३॥
भव कुब्जश्चाष्टवक्रो जर्जरो नीलविकृतः ।
तपोहीनः कुरूपश्च कामिनीजनगर्हितः ॥८४॥
रम्भा शप्त्वा ययौ स्वर्गमृषिर्नाम्नाऽष्टवक्रकः ।
देवलः स प्रसिद्धोऽभूत् प्रययौ मलयाचलम् ॥८५॥
षष्टिवर्षसहस्राणि तपः पुनश्चकार सः ।
सोऽयं ज्ञात्वा रासखेलं दर्शनाय समागतः ॥८६॥
ध्यानमग्नो दीर्घसूत्री न प्राप्तो रासदर्शनम् ।
कृष्णयोगाद् ययौ धाम गोलोकं भक्तिमान् मुनिः ॥८७॥
कृष्णनारायणो विष्णुर्ययौ नन्दगृहं ततः ।
प्रातः स्मरन्ति सर्वास्ता विकृताः कृष्णतन्मयाः ॥८८॥
इति लक्ष्मि! कथितं ते रासमण्डलमुत्तमम् ।
पठनाच्छ्रवणात्त्वस्य कृष्णप्राप्तिर्भवेद्ध्रुवम् ॥८९॥
इति श्रीलक्ष्मीनारायणीयसंहितायां प्रथमे कृतयुगसन्ताने रासमण्डले गोपीभिः कामभावेन कृष्णस्य चरित्रम्, देवलस्य रम्भायाः शापेनाऽष्टावक्रत्वं, तस्य मोक्षणं चेतिनिरूपणनामाऽष्टाशीत्यधिकचतुश्शततमोऽध्यायः ॥४८८॥