द्वाविंशो ऽध्यायः
विष्वक्सेनः—
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि स्नपनस्य विधिं परम् ।
प्रासादाग्रे मुनिश्रेष्ठ मण्डपं कारयेत् क्रमात् ॥ २२।१ ॥
त्रिंशद्धस्तायतं ब्रह्मन् तदर्धं विस्तृतं भवेत् ।
एवं ज्ञात्वा मुनिश्रेष्ठ मण्डपं तु शुभं परम् ॥ २२।२ ॥
शिल्पशास्त्रानुसारेण शेषमस्मिन् समाचरेत् ।
यथासम्भवतो वापि चाग्रे मण्डपमाचरेत् ॥ २२।३ ॥
मण्डपं तु त्रिधा कृत्वा तन्मध्ये कलशान् न्यसेत् ।
पश्चिमस्यां तृतीये तु भागे तु स्नानवेदिकाम् ॥ २२।४ ॥
कारयेच्छास्त्रदृष्टेन (-दृष्ट्या तु?) तत्क्रमं चाधुना शृणु ।
द्विहस्तमेकहस्तं वा सञ्ज्ञात्वा मानमत्र तु ॥ २२।५ ॥
कारयेद्वेदिकां पूर्वं विस्तारायामतादृशम् ।
हस्तोद्धृतं तदर्धं वा वेदिकालक्षणं मुने ॥ २२।६ ॥
चतुरङ्गुलमुत्सेधं घनं तादृशमुच्यते ।
वेदिकायां तदूर्ध्वे तु मेखलां परितो न्यसेत् ॥ २२।७ ॥
कर्णिकासहितं मध्ये चाष्टपत्रकमुत्तमम् ।
कारयेदुत्तरे तस्य स्नानकुल्यं यथाक्रमम् ॥ २२।८ ॥
तालमानेन कर्तव्यं स्नानकुल्यं समेखलम् ।
पूर्ववन्मेखलां कुर्यात् मध्ये धारां समाचरेत् ॥ २२।९ ॥
उत्तरे वेदिकायां तु स्नानश्वभ्रं तु कारेयत् ।
शिलाभिरिष्टकाभिर्वा मृदा वा वेदिमाचरेत् ॥ २२।१० ॥
एवं सङ्क्षेपतः प्रोक्तं विशेषं कथयामि ते ।
नित्ये नैमित्तिके चैव सर्वसम्पत्सुखावहम् ॥ २२।११ ॥
सौवर्णं राजतं वापि ताम्रं वा रीतिकां तथा ।
मिश्रलोहमयं वापि सङ्गृह्यास्त्रेण नारद ॥ २२।१२ ॥
कारयेद्वेदिकां तत्र चतुर्गात्रसमन्विताम् ।
कारयेच्छिल्पिभिः सम्यक् आचार्यानुज्ञया मुने ॥ २२।१३ ॥
पेवौक्तेन विधानेन काष्ठैर्वा वेदिमाचरेत् ।
एवं सङ्क्षेपतः प्रोक्तं सूत्रपातविधिं शृणु ॥ २२।१४ ॥
प्राक्प्रत्यग्ब्रह्मसूत्रं तु कारयेत् प्रथमं मुने ।
मध्यभागं समाश्रित्य तत्सूत्रं ब्रह्मवृद्धिदम् ॥ २२।१५ ॥
क्षत्रियस्य जयार्थ तत् वैश्यस्य सुखवृद्धिदम् ।
शूद्रः सद्गतिमाप्नोति तस्मात्तत्सूत्रमाचरेत् ॥ २२।१६ ॥
प्रागग्रानुदगग्रान् भास्करसूत्रान् सुशालिपिष्टाक्तान् ।
पद्मातो तमिस्राषः (?) पार्श्वस्थाःसर्वतस्त्यक्त्वा ॥ २२।१७ ॥
चतस्रोली (?) वीथ्यर्थं प्रमृज्य पङ्क्त्यापि पार्श्वयोः ।
सूत्रं व्यूहानां तव नवपदकाङ्गुलायामान् ॥ २२।१८ ॥
कृत्वा विभजेत् पश्चात् प्रणवेनाभ्युक्ष्य पदशुद्ध्यै ।
प्रत्येकं प्रस्थेनापूर्य कलशानि शालीनाम् ॥ २२।१९ ॥
प्रस्थाप्य कूर्चयुक्तान्यथ सर्वद्रव्याणि सापिधानम् ।
शुद्धान्याढकपूर्णापूर्णान्यथ गन्धाद्यर्च्यदिवसान्तम् ॥ २२।२० ॥
प्रतियूपं नववस्त्रैरावेष्ट्य पुनस्तु पाद्यादि यवोदकम् ।
॥॥॥रामं कुर्यात् स्नपनं शास्त्रार्थतत्त्वज्ञः ॥ २२।२१ ॥
एतल्लक्षणहीनान् देवान् मानुषाद्वापि विरोधात् ।
तत्स्थानस्यानुपपत्या सूत्रपाते ऽप्यकौशल्यात् ॥ २२।२२ ॥
नारदः— प्रत्यासन्ने स्नपने किं कर्तव्यं त्रिभिर्हरेर्भक्तैः ।
स्नपनं प्रश्नमिमं लोकहितार्थ ब्रवीतु भगवान् ॥ २२।२३ ॥
विष्वक्सेनः— वक्ष्याम्युत्तरमस्य शृणु भक्तानां हिताय तव साधो ।
॥॥॥॥॥॥तत्स्थाने व्रीहिर्नास्ति यत्र तत्रापि ॥ २२।२४ ॥
व्रीहिस्थाने विलिखेत् विष्णुबीजं सबिन्दुनामिकया ।
प्रणवं जपन् प्रसन्नस्तदुपरि संस्थाप्य कलशानि ॥ २२।२५ ॥
अष्टाक्षरेण कुर्यात् स्नपनं सर्वार्थसाधको भवति ।
इत्युक्तं मम गुरुणा स्नपनमिदं सारतस्तवोद्दिष्टम् ॥ २२।२६ ॥
द्रव्याणां परिमाणं द्रव्याख्यानामाढकं (?) कथितम् ।
तदलाभेर्ऽधं वापि नि त्रिदशमुने त्रीणि रणानाम् ॥ २२।२७ ॥
॥। इध्मानां शुष्कानामेतत्त्रिगुणं तथात्राणाम् (?) ।
सुस्निग्धं तनुसूत्रपञ्चरत्न्यायतं नवं वस्त्रम् (?) ॥ २२।२८ ॥
स्नपनान्ते पूर्वोक्तं पङ्कजमालिख्य तत्र हरिबीजम् ।
कूर्चस्योपरि कुर्यात् रजनीचूर्णमाढकपूर्णम् ॥ २२।२९ ॥
सम्प्रोक्ष्य प्रागुक्ताभावेर्ऽधाढकं वापि ।
प्रणवं जपन् मथित्वा कूर्चेनाधोमुखं तदेवात्र ॥ २२।३० ॥
प्रक्षिप्य सापिधानं पूज्य यथापूर्वमभिषेकम् ।
कृत्वार्धस्नपनं वालुकवृक्षाम्रकशुक्लोदैः ॥ २२।३१ ॥
आच्छाद्यांशुकमुख्यैरर्घ्याद्यभ्यर्च्य दीपान्तम् ।
निवेद्य हविर्महता त्रिदशमुने साधकः सिद्धः (?) ॥ २२।३२ ॥
द्रव्याणां देवतानां च लक्षणं कथयामि ते ।
सङ्क्षेपेण मुनिश्रेष्ठ स्नपने ऽस्मिन् यथाक्रमम् ॥ २२।३३ ॥
आढकेन तु सम्पूर्णं कपिलाज्यमनुत्तमम् ।
सङ्गृह्य मुनिशार्दूल देवेशमभिषेचयेत् ॥ २२।३४ ॥
शुद्धतोयं तु सङ्गृह्य क्षीरवृक्षोद्भवेन्धनैः ।
सिद्धं देवगृहे सम्यक् उष्णोदकमनुत्तमम् ॥ २२।३५ ॥
वज्रं च मौक्तिकं चैव मणिवैडूर्यमेव च ।
प्रवालं स्फटिकं चैव कदलीफलमेव च ॥ २२।३६ ॥
बिल्वमामलकं चैव कदलीफलमेव च ।
नारिकेलं च हव्यं च तथा वै बीजपूरकम् ॥ २२।३७ ॥
पनसाम्रं तथाष्टाङ्गं फलाम्भः परिकीर्तितम् ।
सुवर्णं रजतं ताम्रं रीतिमायसमेव च ॥ २२।३८ ॥
त्रपुकं लोहतोयस्य चाङ्गानि परिपठ्यते ।
रजनी सहदेवी च शिरीषं सूर्यवर्तनी ॥ २२।३९ ॥
कुशाग्राणि सदद्राभ (सदाभद्रं?) मार्जनद्रव्यमुच्यते ।
कुङ्कुमं चागरुं चैव चन्दनोशीरमेव च ॥ २२।४० ॥
हरिबेरं (ह्रीबेरं च?) मुरं चैव कोष्ठं मांसीते पठ्यते ।
गन्धद्रव्यमिति प्रोक्तमक्षतोदकमुच्यते ॥ २२।४१ ॥
क्षालितं शुद्धतोयेन पञ्चमन्त्रैः क्रमान्मुने ।
प्रस्थस्यार्धाक्षतं चैव कलशे निक्षिपेद्बुधः ॥ २२।४२ ॥
पञ्चविंशतिभिर्वापि तस्यार्धं वार्धमेव वा ।
यवं गृह्य मुनिश्रेष्ठ तोयमध्ये विनिक्षिपेत् ॥ २२।४३ ॥
श्यामाकं विष्णुपर्णी च दूर्वा चाम्बुजमेव च ।
पाद्यद्रव्यमिति प्रोक्तं समासेन महामते ॥ २२।४४ ॥
घृतवद्दधि सङ्गृह्य मन्त्रेणाद्येन मन्त्रवित् ।
पूरयेत् कलशे मध्ये चार्घ्यद्रव्यमिहोच्यते ॥ २२।४५ ॥
एवं गन्धं फलं पुष्पं सिद्धार्थाक्षतमेव च ।
कुशाग्राणि तिलं चैव अष्टाङ्गं चार्घ्यमुच्यते ॥ २२।४६ ॥
क्षीरमाज्येन संयुक्तं मध्यमे कलशे न्यसेत् ।
अक्षतं जातिकक्कोलं लवङ्गं तिलमेव च ॥ २२।४७ ॥
द्रव्याण्याचमनीयार्थपात्रतोये विनिक्षिपेत् ।
वृक्षोद्भवं नवं गृह्य मधु चाढकमेव च ॥ २२।४८ ॥
तस्यालाभे तु सर्पिः स्यात् इत्थं लक्षणमुच्यते ।
प्रस्थपादं घृतं चैव दधि तद्द्विगुणं भवेत् ॥ २२।४९ ॥
त्रिगुणं क्षीरसंयुक्तं गोमयं तु चतुर्गुणम् ।
षड्गुणं चैव गोमूत्रं पञ्चगव्यस्य लक्षणम् ॥ २२।५० ॥
पलाशखदिराश्वत्थबिल्वमौदुम्बरं तथा ।
वैकङ्कतशमीजालां (-जम्बू?)कषायाङ्गमिति स्मृतम् ॥ २२।५१ ॥
कपिलाज्यस्याभावे तु चान्यद् गोघृतमुच्यते ।
उष्णोदकस्याभावे तु पुष्पतोयं प्रशस्यते ॥ २२।५२ ॥
रत्नानामप्यलाभे तु मुक्तमेकं (?) प्रशस्यते ।
फलानामप्यलाभे तु कदलीफलमुत्तमम् ॥ २२।५३ ॥
लोहानामप्यलाभे तु सुवर्णं शस्यते परम् ।
मार्जने सहदेवी च शेषालाभे प्रशस्यते ॥ २२।५४ ॥
गन्धद्रव्ये तथोशीरं शेषालाभे प्रशस्यते ।
अभावे चाक्षतस्यैव यथासम्भवमाचरेत् ॥ २२।५५ ॥
यवाभावे तु शाली (-लि?) स्यात् वेणुबीजमथापि वा ।
द्रव्याणामप्यलाभे तु पाद्ये दूर्वा प्रशस्यते ॥ २२।५६ ॥
एतेषामप्यलाभे तु अर्घ्ये सिद्धार्थकं परम् ।
शेषालाभे तु कक्कोलं शस्तमाचमनीयके ॥ २२।५७ ॥
अभावे पञ्चगव्यस्य गोमयाद्यं प्रशस्यते ।
दधिगोमयदुग्धाज्यं यथालाभं प्रशस्यते ॥ २२।५८ ॥
अश्वत्थं च प्रशस्तं स्यात् शेषालाभे कषायके ।
द्रव्याणामप्यलाभे तु पुष्पैरेव प्रकल्पयेत् ॥ २२।५९ ॥
नववस्त्राणि सर्वाणि सर्वद्रव्यसमं भवेत् ।
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन वस्त्राभावे तु नेष्यते ॥ २२।६० ॥
द्रव्याणां लक्षणं प्रोक्तं घृतादि मुनिसत्तम ।
यावद्वस्त्रावसानं हि तावद्द्रव्याणि निक्षिपित् ॥ २२।६१ ॥
शेषास्तु कलशाःसर्वे शुद्धोदकसमन्विताः ।
अत्र सप्तदश प्रोक्ताः प्रधानकलशास्तु ये ॥ २२।६२ ॥
तान् सर्वान् विष्णुगायत्र्या स्थापयेच्च पृथक्पृथक् ।
शेषानन्यांश्चतुष्षष्टि द्वादक्षाक्षरविद्यया ॥ २२।६३ ॥
स्थापयेत् कलशान् सर्वान् प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः ।
नववस्त्राणि सर्वाणि मूर्तिमन्त्रमनुस्मरन् ॥ २२।६४ ॥
कलशानां तदूर्ध्वे तु प्रागग्रेण तु साधकः ।
तोरणान् कलशान् सर्वान् गन्धपुष्पादिनार्चयेत् ॥ २२।६५ ॥
चर्मरोगादिरहितं कृमिकीटविवर्जितम् ।
रजःस्वेन गुहाःशुक्योलूखले क्षिप्य साधकः (?) ॥ २२।६६ ॥
पुनःपुनर्मुनिश्रेष्ठ द्वादशाक्षरविद्यया ।
गणिकादीनलङ्कृत्य मङ्गलालापनैर्युतम् ॥ २२।६७ ॥
शङ्खभेर्यादिसंयुक्तं घातयेद्वैष्णवैःसह ।
मुसलं सङ्ग्रहेत्तत्र घातयेच्च पुनः पुनः ॥ २२।६८ ॥
ततः परागं सङ्गृह्य पूरयेत् कलशं क्रमात् ।
कलशान्ते मुनिश्रेष्ठ देवेशमभिषेचयेत् ॥ २२।६९ ॥
एवं द्रव्याणि (द्रव्यं तु?) सम्प्रोक्तमुद्धारणमथो मुने ।
पाद्यं तु प्रथमं दद्यात् द्वितीयं चार्घ्यमुच्यते ॥ २२।७० ॥
तृतीयमाचमनीयं पञ्चगव्यं चतुर्थकम् ।
घृतं तु पञ्चमं विद्यात् दधि षष्ठं तथैव च ॥ २२।७१ ॥
सप्तमं तु ततः क्षीरं मधु चैव तथाष्टमम् ।
कषायं नवमं चैव उष्णाम्भो दशमं स्मृतम् ॥ २२।७२ ॥
एकादश्यां(-शं?) फलाम्भस्तु द्वादश्या(-शं?)मार्जनोदकम् ।
त्रयोदशं च साम्भोजं रत्नतोयं चतुर्दशम् ॥ २२।७३ ॥
लोहं पञ्चदशं ज्ञेयं षोडशं गन्धवारि च ।
यवोदकं सप्तदशं एवं चोद्धारणक्रमः ॥ २२।७४ ॥
स्वे स्वे च नवके चाष्टौ सह तेन समुद्धरेत् ।
मध्यमं नवकं मुक्त्वा ऐन्द्रादिक्रमयोगतः ॥ २२।७५ ॥
मध्यमान् कलशान् सर्वान् विष्णुगायत्रियोद्धरेत् ।
शेषमष्टाक्षरेणैव वासस्तेनैव मोचयेत् ॥ २२।७६ ॥
ततः पुरुषसूक्तेन दद्याद्वा मुनिसत्तम ।
देवदेवमनुस्मृत्य दद्यात् पाद्यादिकान् क्रमात् ॥ २२।७७ ॥
पाद्यादिनवकान् स्नाप्य उपस्नानं तु कारयेत् ।
वस्त्रं दत्वा तु पाद्यादीन् गन्धादीनपि दापयेत् ॥ २२।७८ ॥
नवकानां तथान्ते तु कुर्यादेवं विचक्षणः ।
मध्यमे नवकेप्येवं कलशान्[सण्टप्रदापयेत् ॥ २२।७९ ॥
एवं चोद्धारणं प्रोक्तं कथयाम्यधिदैवतम् ।
घृतस्य दैवतं विष्णुरुष्णाम्भस्य(?)दिवाकरः ॥ २२।८० ॥
रत्नानां देवतं ब्रह्मा कुबेरश्च फलाम्भसः ।
लोहोदकस्य वसवो विश्वेदेवाश्च मार्जनम्(ने?) ॥ २२।८१ ॥
गन्धर्वा गन्धतोयस्य निरृतिश्चाक्षतस्य तु ।
आप्या यवोदकस्यापि पाद्यस्य पितरस्तथा ॥ २२।८२ ॥
क्षीरर्घ्यस्य भवेद्देवः सरस्वत्याचमनीयके ।
पञ्चगव्यस्य दक्षस्तु दध्नः शक्रस्तु दैवतम् ॥ २२।८३ ॥
पयसो दैवतं सोमो महेन्द्रो मधुनस्तथा ।
कषायस्य यमो देवो [वराहस्तु गुलाम्भसः ॥ २२।८४ ॥
तथा चेक्षुरसस्यापि नारसिंहस्तु दैवतम् ।
श्रीधरो नारिकेलस्य हयास्यः शान्तिवारिणः ॥ २२।८५ ॥
मूर्तयो वासुदेवाद्याश्चतस्रो मङ्गलाम्भसः] ।
ट शुद्धोदकानां सर्वेषां देव्यः शान्त्यादयः क्रमात् ॥ २२।८६ ॥
कलशानां तु सर्वेषामश्विनौ दैवतं परम् ।
चक्रिकाणां तु सर्वेषां दैवतं सप्तमातरः ॥ २२।८७ ॥
वासवो(-सां?)देवतं विष्णुः सर्वेषां विष्णुरेव वा ।
मूलमन्त्रेण वा सर्वं कुर्यान्मन्त्रविचक्षणः ॥ २२।८८ ॥
अधमोत्तममेतत्तु स्नपनं परिकीर्तितम् ।
कोणे तु कलशा ये तु द्वात्रिंशच्छुद्धवारयः ॥ २२।८९ ॥
तैर्विहीनं तु यत्स्नानं तत्स्यादधममध्यमम् ।
यच्छुद्धवारिकलशैर्हीनं सर्वैर्यथादिशम् ॥ २२।९० ॥
केवलं सप्तदशभिः कृतं तदधमाधमम् ।
स्नपनादौ तु कर्तव्यं क्रमात् कौतुकबन्धनम् ॥ २२।९१ ॥
ऊर्णासूत्रयुतं सूत्रं साधितं तण्डुलोपरि ।
सौवर्णं रजनीचूर्णमाढकं वाधिकं तु वा ॥ २२।९२ ॥
आढकार्धं तदर्धं वा चूर्णं कृत्य (?) यथाविधि ।
स्नपनानां क्रमादन्ते देवमूर्ध्नि निधापयेत् ॥ २२।९३ ॥
शुद्धस्नानं ततः कृत्वा अलङ्कृत्यार्चयेद्धरिम् ।
पुनराचमनं दत्वा दर्पणं दर्शयेत् क्रमात् ॥ २२।९४ ॥
नृत्तगीतसमायुक्तं वेदाध्ययनसंयुतम् ।
छत्रचामरसंयुक्तं धूपदीपसमन्वितम् ॥ २२।९५ ॥
देवस्य शिरसि भ्राम्य चाष्टपिण्डानि दीपयुक् ।
इन्द्रादीशानपर्यन्तं निक्षिपेत् पिण्डमस्त्रतः ॥ २२।९६ ॥
महापीठे नयेद्देवं यथायोग्यं प्रवृद्धिकृत् ।
महाहविर्नवेद्याथ पूर्ववद्देशिकोत्तमः ॥ २२।९७ ॥
पूर्वे वा चोत्तरे वापि नित्याग्नौ वा तु होमयेत् ।
समिदाज्यचरूणां तु यथाकलशसङ्ख्यया ॥ २२।९८ ॥
आचार्यं पूजयेत् पश्चात् नववस्त्राङ्गुलीयकैः ।
अत्रोपयोग(-युक्त?)द्रव्याणि आचार्याय प्रदापयेत् ॥ २२।९९ ॥
यवैश्च वेणुबीजैश्च नीवारैर्गौरसर्षपैः ।
नीलैश्च तुलसीपत्रैः भवेद्धात्र्युदकं क्रमात् ॥ २२।१०० ॥
एतेषामप्यलाभे तु तुलसीपत्रमुत्तमम् ।
इन्द्रवल्यङ्कुरं चैव अश्वत्थाङ्कुरमेव च ॥ २२।१०१ ॥
एकपत्रं(-द्मं?) च पद्मं च भवेद्वै मङ्गलोदकम् ।
एतेषामप्यलाभे तु चाश्वत्थाङ्कुरमुत्तमम् ॥ २२।१०२ ॥
तदलाभे मुनिश्रेष्ठ इन्द्रवल्यङ्कुरो भवेत् ।
एकपद्मं च पद्मं च यथासम्भवमाचरेत् ॥ २२।१०३ ॥
एवं सङ्क्षेपतः प्रोक्तं स्नपनं सर्वसिद्धिदम् ।
[नारदः]—
भगवन् विष्णुभूतेश विष्णुपारिषदेश्वर ॥ २२।१०४ ॥
स्नपनं श्रोतुमिच्छामि कुम्भोत्तरसहस्रकम् ।
बहुशः स्नपनं पूर्वं श्रुतं विष्णुमुखात् प्रभो ॥ २२।१०५ ॥
त्वया च कथितं यद्वै इममेव विधिं प्रति ।
तस्माद्यथा महाबाहो प्रीतिर्यद्यस्ति चेन्मयि ॥ २२।१०६ ॥
विष्वक्सेनः—
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि कुम्भोत्तरसहस्रकम् ।
प्रासादाग्रे तु कर्तव्यं मण्डपं च यथाविधि ॥ २२।१०७ ॥
द्वात्रिंशद्धस्तमायामं विंशद्धस्तं तु विस्तरम् ।
चत्वारिंशच्च पङ्क्तोना(?)मष्टतालं पृथक्पृथक् ॥ २२।१०८ ॥
तद्भागे कलशस्थाने पञ्चविंशतिपङ्क्तिके ।
तस्य मध्यमभागे तु द्वादशं तालसम्मितम् ॥ २२।१०९ ॥
चतुस्तम्भसमायुक्तमुत्सेधं तावदेव तु ।
परितः सप्ततालानि द्वादशस्तम्भसंयुतम् ॥ २२।११० ॥
तद्बहिः सप्ततालानि विंशतिस्तम्भसंयुतम् ।
पश्चिमे स्नानभागे तु तत्पञ्चादशभागिके ॥ २२।१११ ॥
तस्य मध्यमभागे तु द्वादशं तालमिष्यते ।
स्तम्भाष्टदशसंयुक्तं स्नानवेदिं यथाविधि ॥ २२।११२ ॥
शेषाणामपि पङ्क्तीनां सप्ततालेन मीयते ।
सर्वेषामपि तालानां चतुष्षष्टिर्यथाक्रमम् ॥ २२।११३ ॥
चत्वारिंशत् सुविस्तारं तालानां परिमीयते ।
चतुरुत्तरपञ्चाशत् स्तम्भानां परिकीर्तितम् ॥ २२।११४ ॥
भूमिभाग इति प्रोक्तः शेषाणां कथयामि ते ।
चतुस्तालेन विस्तीर्णं तदर्धायामसंयुतम् ॥ २२।११५ ॥
तदर्धमुपपीठं तु उपरिष्टादुपानहम् ।
जगतीकुमुदं चैव पट्टिकोपरि शोभितम् ॥ २२।११६ ॥
समं स्निग्धं प्रकुर्वीत पीठं तत्र विचक्षणः ।
उत्तरे वेदिकायास्तु स्नानश्वभ्रमं तु कारयेत् ॥ २२।११७ ॥
धाराकुल्या च कर्तव्या श्वभ्रं वा वेदिकोपरि ।
मूलमध्याग्रपर्यन्तं नहनं तु प्रमाणतः ॥ २२।११८ ॥
पीठिकावलयं कुर्यात् पादपीठस्य चोपरि ।
तत् पात्रं तु ततः कुर्यात् वृत्तं वा चतुरश्रकम् ॥ २२।११९ ॥
चतुरङ्गुलमुत्सेधं तावद्विस्तारसंयुतम् ।
कुल्या तदनुयुक्ता स्यादुदकश्वभ्रगोचरम् ॥ २२।१२० ॥
पीठिकालक्षणं प्रोक्तं शेषान् वक्ष्याम्यशेषतः ।
चतुर्द्वारसमायुक्तं चतुस्तोरणभूषितम् ॥ २२।१२१ ॥
चामरैस्तालवृन्तैश्च घण्टा नानापताकयुक् ।
लम्बयेन्मुक्त(?)दामानि द्वारदेशेषु मन्त्रवित् ॥ २२।१२२ ॥
अलङ्कृत्य ततः पश्चात् पुण्याहं तत्र कारयेत् ।
मार्जनं विधिना सम्यक् मण्डपालेपनं ततः ॥ २२।१२३ ॥
प्रोक्षयेत् पञ्चगव्येन साधको मन्त्रवित्तमः ।
पश्चात्तु पूजयेत् सर्वद्वारेषु द्वारपालकान् ॥ २२।१२४ ॥
कुम्भांस्तु पूजयेद्द्वौ द्वौ द्वारदेशविधानतः ।
ततस्तु तोरणान् पूज्य केतूंश्चापि तथैव च ॥ २२।१२५ ॥
स्वनाम्ना पूजयित्वा तु गन्धपुष्पादिभिः क्रमात् ।
वेष्टयेत्तोरणस्तम्भानृ क्षौमैः कौशेयकैरपि ॥ २२।१२६ ॥
कलशस्थानमासाद्य शालिपिष्टैर्विचित्रयेत् ।
ब्राह्मं तु मध्यमं भागं दैविकं तदनन्तरम् ॥ २२।१२७ ॥
तृतीयं मानुषं भागं पदमेवं न्यसेत् क्रमात् ।
ब्रह्मस्थाने पदं कुर्यात् एकाशीतिविधानतः ॥ २२।१२८ ॥
घृतमुष्णोदकं चैव रत्नाम्भः फलवारि च ।
लोहाम्भो मार्जनं चैव गन्धाम्भो ऽक्षतमेव च ॥ २२।१२९ ॥
यवोदकं च इत्येते मध्यमे नवके न्यसेत् ।
तस्यैव परितः कुर्यात् दिक्ष्वष्टसु समन्ततः ॥ २२।१३० ॥
पाद्यार्घ्याचमनीयं च पञ्चगव्यं ततो दधि ।
पयोमधुकषायं च दिक्ष्विन्द्रादिषु विन्यसेत् ॥ २२।१३१ ॥
पाद्यादि पञ्चगव्यान्तं महादिक्षु निवेशयेत् ।
दध्यादि च कषायान्तं कोणेषु विनिवेशयेत् ॥ २२।१३२ ॥
एवं द्रव्याणि चोक्तानि विन्यसेन्नवकं प्रति ।
मध्ये मध्ये विनिक्षिप्य द्रव्याणां तु यथाक्रमम् ॥ २२।१३३ ॥
शेषान् शुद्धोदकान् सर्वान् चतुष्षष्टिं तु कारयेत् ।
ततस्तु दैविके भागे पदं कुर्वीत साधकः ॥ २२।१३४ ॥
दिशि चापि तथा कोणे कुर्यात् सप्तदशं क्रमात् ।
मध्ये मध्ये तथा कुर्यात् द्रव्यकुम्भं विचक्षणः ॥ २२।१३५ ॥
ऐन्द्रे तु मध्यभागे तु न्यसेच्चन्दनकर्दमम् ।
याम्ये तु मध्यभागे तु न्यसेत् कुङ्कुमकर्दमम् ॥ २२।१३६ ॥
वारुणे मध्मभागे तु न्यसेत् कर्पूरकर्दमम् ।
सौम्ये तु मध्यभागे तु न्यसेदौशीरकर्दमम् ॥ २२।१३७ ॥
आग्नेये मध्यभागे तु विन्यसेत्तिलतैलकम् ।
नैरृते मध्यभागे तु न्यसेदामलतैलकम् ॥ २२।१३८ ॥
वायव्ये मध्यभागे तु न्यसेत् सर्षपतैलकम् ।
ईशाने मध्यभागे तु न्यसेत् कर्पूरतैलकम् ॥ २२।१३९ ॥
[चन्दनं कर्दमाम्भयच कुङ्कुमं कर्दमं तथा ।
कर्पूरकर्दमाम्भश्च औशीरं कर्दमं तथा ॥ २२।१४० ॥
ऐन्द्रादि सोमपर्यन्तं विन्यसेत्तु विचक्षणः ।
तिलं चामलकं तैलं तथा सर्षपतैलकम् ॥ २२।१४१ ॥
तथा कर्पूरतैलं च आग्नेयादिषु विन्यसेत्] ।
पुरुषश्चैव सत्यश्च नरो नारायणो ऽच्युतः ॥ २२।१४२ ॥
अनिरुद्धो हरिः कृष्णश्चन्दनाद्यष्टदैवताः ।
शेषान् शुद्धोदकैः सर्वान् अष्टाविंशच्च तत्क्रमात् ॥ २२।१४३ ॥
पूरयेत् सर्वतः पश्चादाचार्यः सुसमाहितः ।
तृतीये मानुषे भागे चैन्द्रादीन् षोडश क्रमात् ॥ २२।१४४ ॥
प्रत्येकं तु पदं कुर्याच्चत्वारिंशन्नवोत्तरम् ।
तेषां मध्ये तु विन्यस्य द्रव्यकुम्भं विचक्षणः ॥ २२।१४५ ॥
गुलं तु विन्यसेत् प्राच्यादि(-मि?)क्षुतोयं तु दक्षिणे ।
प्रतीच्यां नालिकेराम्भः उदीच्यां शान्तिवारि च ॥ २२।१४६ ॥
वाराहं नारसिंहं च श्रीधरं हयशीर्षकम् ।
गुलाद्यानि च चत्वारि तस्य तस्याधिदैवतम् ॥ २२।१४७ ॥
आग्नेयादिषु कोणोषु मङ्गलांश्चोपविन्यसेत्(?) ।
मूर्तयो वासुदेवाद्याश्चतस्रो मङ्गलाम्भसः ॥ २२।१४८ ॥
इन्द्राग्न्योर्मध्यभागे तु विन्यसेद्धिमतोयकम् ।
धर्मपावकयोर्मध्ये विन्यसेच्च तिलोदकम् ॥ २२।१४९ ॥
यमनैरृतयोर्मध्ये विन्यसेत्तण्डुलोदकम् ।
निरृतेर्वरुणस्यापि मध्ये निर्झरवारि च ॥ २२।१५० ॥
मध्ये वरुणवाय्वोश्च विन्यसेद्वृष्टितोयकम् ।
वायव्यसोमयोर्मध्ये विन्यसेच्च कुशोदकम् ॥ २२।१४१ ॥
ईशानसोमयोर्मध्ये विन्यसेत्तुलसीजलम् ।
तथेशानेन्द्रयोर्मध्ये न्यसेत् सामुद्रकं जलम् ॥ २२।१५२ ॥
ततः सप्तदशान् कुम्भान् उत्तराननषष्टिकान् ।
पूरयेत् पूर्ववत् सम्यक् गन्धपुक्तेन वारिणा ॥ २२।१५३ ॥
अर्चयेच्च ततः पश्चात् मूलमन्त्रेण मन्त्रवित् ।
अर्चयित्वा यथान्यायं कुम्भान् सर्वान् यथाविधि ॥ २२।१५४ ॥
वेष्टयित्वा यथा वस्त्रैः कुम्भान् सर्वान् यथाक्रमम् ।
पाद्यादीनां तु सर्वेषां मन्त्रं पुरुषसूक्तकम् ॥ २२।१५५ ॥
मूलमन्त्रेण वा कुर्यादिदं विष्णुरिति त्र्यृचा ।
अर्चयेद्देवदेवेशं द्रव्याणां (द्रव्यैः सं?) स्नापयेद्बुधः ॥ २२।१५६ ॥
ततो द्वितीयावरणे स्नापयेच्च विचक्षणः ।
विष्णोरराट मन्त्रेण चन्दनाम्ब्वादि भेदतः ॥ २२।१५७ ॥
मूलमन्त्रेण वा कुर्यादिदं विष्णुरिति त्र्यृचा ।
स्नापयेच्च चतुर्दिक्षु चत्वारः क्रमयोगतः ॥ २२।१५८ ॥
तिलतैलादि चत्वारि आपोहिष्ठाक्रमादिना ।
एवं द्वितीयावरणे कोणेषु स्नापयेद्बुधः ॥ २२।१५९ ॥
पश्चाद्गुलोदकाद्यैस्तु इदं विष्णुरिति मन्त्रतः ।
मङ्गलाम्भांसि चत्वारि विष्णोर्नुकमिति त्र्यृचा ॥ २२।१६० ॥
स्नापयेद्दिक्षु चाष्टासु मन्त्रवच्च यथाक्रमम् ।
हिमाद्यम्भांसि चत्वारि आपो अस्मादिति त्र्यृचा ॥ २२।१६१ ॥
अग्निमीले तिलाम्ब्वादि चत्वारि स्नापयेत् क्रमात् ।
पाद्यादीनां तु सर्वेषां द्रव्याणां तु सुविस्तरम् ॥ २२।१६२ ॥
शृणु गुह्यमना भूत्वा सङ्क्षेपाद्वक्ष्यते ऽधुना ।
तुलसीपद्मदूर्वार्(-वे?) च श्यामाकं विष्णुपर्णिका ॥ २२।१६३ ॥
बिल्वपत्रं च इत्येते(-वं?)पडङ्गं पाद्यमुच्यते ।
व्रीहिस्तण्डुलसिद्धार्थर्ं(-थो?)गन्धपुष्पे फलं पयः ॥ २२।१६४ ॥
तिला यवाः कुशाश्चैव अर्घ्यस्य दश चोच्यते ।
कर्पूरजातिकक्कोलं(?) पुष्पमेलालवङ्गकम् ॥ २२।१६५ ॥
षडङ्गानि तु चैतानि ह्युक्तान्याचमनीयके ।
न्यग्रोधाश्वत्थशम्यश्च प्लक्षजम्बूकपित्थकम् (?) ॥ २२।१६६ ॥
खादिरोदुम्बरश्चैव मधूकश्च विकङ्कतम् ।
बिल्वं पलाश इत्येते कषाय(-ये?) द्वादश स्मृतम् ॥ २२।१६७ ॥
वज्रं प्रवालं मुक्ता च वैडूर्यं मरकतं मणिः ।
पुष्यकं ब्रह्मरागं च इन्द्रनीलं च गारुडम् ॥ २२।१६८ ॥
रत्नोदकस्य द्रव्याणि दशरत्नानि सङ्ग्रहः ।
पनसाम्रकपित्थं च कदल्यामलकं तथा ॥ २२।१६९ ॥
बिल्वं हव्यं मातुलुङ्गं नालिकेरं च दाडिमम् ।
बदरीकुटजं चैव फलं द्वादश उच्यते ॥ २२।१७० ॥
शिरीषं च कुशाश्चैव राजसूर्यविवर्तनी ।
भूस्तृणं च सदाभद्रा असनं तुलसीद्वयम् ॥ २२।१७१ ॥
सहदेवी च इत्येते(-वं?) दशाङ्गानि तु मार्जने ।
उशीरं च तथा कुष्ठं कुङ्कुमं चन्दनं तथा ॥ २२।१७२ ॥
अगरुर्देवदारुश्च मांसीरं(?)मुरमेव च ।
हरिबेरश्च कर्पूरं नाटरं मुक्तमेव च (?) ॥ २२।१७३ ॥
गन्धोदकस्य इत्येते गन्ध द्वादश उच्यते (?) ।
वैणवं च यवं चैव पालाशं पद्ममेव च ॥ २२।१७४ ॥
तुलसीदलनीवारगौरसर्षपमेव च (?) ।
शान्त्युदकस्य चैतानि कथितानि समासतः ॥ २२।१७५ ॥
इन्द्रवल्यङ्कुरं चैव वंशकाङ्कुरमेव च ।
अश्वत्थस्याङ्कुरं चैव एकपद्मं तथैव च ॥ २२।१७६ ॥
पलाशस्याङ्कुरं चैव पद्मपुष्पं तथैव च ।
एतानि चाङ्कुराण्यष्टौ मङ्गलाम्भसि विन्यसेत् ॥ २२।१७७ ॥
सुवर्णं रजतं ताम्रमायसं त्रपुकं तथा ।
फलं कनकचूर्णं च पैत्तलोहं (-लं च?) तथेव च ॥ २२।१७८ ॥
अष्टाङ्गानि तु लोहाम्भः कथितानि समासतः ।
नीवारवैणवं चैव यवसर्षपमाषकाः ॥ २२।१७९ ॥
प्रियङ्गुतण्डुलं ब्रीहिरक्षताष्टाङ्गमुच्यते ।
पात्रवस्त्रादिके द्रव्ये क्रियाद्रव्यं तु कारयेत् ॥ २२।१८० ॥
स्वीकृतो यजमानेन स्नपनाय समारभेत् ।
अन्यथा हि न कर्तव्यं क्रिया भवति निष्फला ॥ २२।१८१ ॥
शेषाणामपि वस्तूनामेवं कुर्यात् प्रकीर्तितम् ।
कलशानां तु सर्वेषां देवो नारायणः स्मृतः ॥ २२।१८२ ॥
चक्रिकाणां तु सर्वेषां ब्रह्माणं परमेष्ठिनम् (?) ।
शेषाणामपि वस्तूनां देवो विष्णुः सनातनः ॥ २२।१८३ ॥
स्नपनं विधिवत् कृत्वा ह्याचार्यस्तन्त्रवित्तमः ।
यच्चूर्णं स्नापेयत् पश्चात् गन्धयुक्तैर्विमिश्रितैः(?) ॥ २२।१८४ ॥
चूर्णं तु विमृजेत् पश्चात् स्नापयेद्गन्धवारिणा ।
आराधयेत्ततो देवं वस्त्राभरणमादितः ॥ २२।१८५ ॥
मधुपर्कं ततो दद्याद्देवदेवाय भक्तितः ।
चरुभिः पूजयेद्भक्त्या राजवत् पुरुषोत्तमम् ॥ २२।१८६ ॥
अन्ते बहुविधैर्भक्ष्यैः पायसौश्च गुलौदनैः ।
विचित्रान्नैश्च विविधैरुपदंशैरनेकशः ॥ २२।१८७ ॥
सर्वभक्ष्यैरपूपैश्च स्वादूनि रसवन्ति च ।
सौगन्धिकेन चाज्येन दद्याद्देवाय मन्त्रवित् ॥ २२।१८८ ॥
दद्याद्गुलद्वयं चैव कदलीफलमेव च ।
पनसाम्रफलं चैव क्रमेणैवं निवेदयेत् ॥ २२।१८९ ॥
दध्योदनं ततो दद्यात् बहिरन्तश्च देशिकः ।
निवेदितं च यद्द्रव्यं पुष्पं फलमथापि वा ॥ २२।१९० ॥
ममाग्रे स्थाप्य तन्त्रज्ञो मद्दक्षिणकरे ददेत् ।
अर्घ्यपाद्यादिनाभ्यर्च्य स्वनाम्ना मन्त्रवित्तमः ॥ २२।१९१ ॥
निवेद्य शेषं सर्वेषां वैष्णवानां तु दापयेत् ।
हुतशेषं तथाचार्यः प्राशयेत् प्राङ्मुखः शुचिः ॥ २२।१९२ ॥
कुञ्जरं वा तुरङ्गं वा ग्रामं दासीगणं तथा ।
गाश्चैव विविधं वस्त्रं हिरण्यं वापि शक्तितः ॥ २२।१९३ ॥
आचार्याणां तु देयं स्यात् (दद्याद्वै?) यथावित्तानुसारतः(?) ।
एवमुक्तविधानेन सहस्रकलशैःशुभैः ॥ २२।१९४ ॥
स्नाप्य भक्त्या हरिं सम्यक् अश्वमेधफलं लभेत् ॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां [स्नपनविधिर्नाम] द्वाविंशो ऽध्यायः ॥