त्रयोदशो ऽध्यायः
विष्वक्सेनः—
मन्त्राणां प्रणवादीनां सर्वविद्याविधानकम् (कान्?) ।
ऋषिछन्दादि(?)वक्ष्यामि सर्वमेव यथातथम् ॥ १३।१ ॥
अन्तर्यामी मुनिश्छन्दो देवीगायत्रमेव च ।
परमात्मामरो वर्णः वेदाद्यास्वस्मितं स्मृतः ॥ १३।२ ॥
विश्वामित्रमुनिर्विष्णुः देवता परमात्मनः ।
परमात्मैव छन्दस्तु वर्णस्तस्य सितः स्मृतः ॥ १३।३ ॥
जामदग्न्यमुनिश्छन्दो वासुदेवश्च देवता ।
अनुष्टुब् वासुदेवस्य सितवर्ण उदाहृतः ॥ १३।४ ॥
छन्दो ऽनुष्टुप् भरद्वाजो मुनिः सङ्कर्षणो मतः ।
सङ्कर्षणस्य विद्याया रक्तो वर्ण इहोच्यते ॥ १३।५ ॥
प्रद्युम्नस्य मुनिश्छन्दो गौतमः पङ्क्तिरेव च ।
प्रद्युम्नो देवता वर्णः कनकाभ इति स्मृतः ॥ १३।६ ॥
अनिरुद्धस्य विद्याया मुनिश्छन्दो ऽत्रिरेव च ।
त्रिष्टुप् देवो ऽनिरुद्धस्तु नीलजीमूतवर्णकः ॥ १३।७ ॥
वसिष्ठो मत्स्यमन्त्रस्य छन्दस्तु जगती स्मृता ।
वासुदेवस्तु देवः स्यात् नीलो वर्ण इहोच्यते ॥ १३।८ ॥
कूर्मस्य काश्यपं विद्यान्मुनिं च्छन्दो विराजते ।
देवो नारायणः श्यामः विद्याया वर्ण उच्यते ॥ १३।९ ॥
अगस्त्यो वाराहविद्याया देवीगायत्रमुच्यते ।
मुनिश्छन्दो ऽमरो विष्णुः श्यामवर्णं निगद्यते ॥ १३।१० ॥
नारदो नारसिंहस्य विद्यायास्तु हरिः(?) स्मृतः ।
ऋषिश्छन्दो नृसिंहस्तु देवता सितवर्ण[कः?] ॥ १३।११ ॥
॥।मने मङ्कणं विद्यात् ऋषिश्छन्दो मुनिस्तथा (?) ।
मन्त्रे ऽस्मिन् वामनं दैवं अञ्जनं वर्ण उच्यते ॥ १३।१२ ॥
भार्गवे भार्गवं विद्यात्॥।दैवस्तु कथ्यते ।
मुनिं तु भार्गवं देवं पीताभो वर्ण उच्यते ॥ १३।१३ ॥
वाल्मीकीं रामविद्यायाः निझ्र्चृत्टगायत्रमुच्यते ।
मुनिश्छन्दस्तु देवस्तु परमात्मा पयोनिभः ॥ १३।१४ ॥
बृहस्पतिः बलं(ले?) विद्यात् सुप्रतिष्ठामुनिः स्मृतः ।
छन्दस्तु वायुदेवस्य देवः कनकवर्णकः ॥ १३।१५ ॥
भृगुः कृष्णस्य विद्याया मुनिश्छन्दस्तु दैवतम् ।
परमात्मा प्रतिष्ठा तु रजतो वर्ण उच्यते ॥ १३।१६ ॥
कल्किविष्णोस्तु मुनी यो याज्ञवल्क्यो मुनिःस्मृतः ।
छन्दो देवं तु गायत्रं विष्णोस्ताभ्रस्तु वर्णकम् ॥ १३।१७ ॥
शातातपो मुनिः पङ्क्तिश्छन्दः केशवदैवतम् ।
केशवस्य तु विद्याया रीतिका वर्ण उच्यते ॥ १३।१८ ॥
नारायणस्य मन्त्रस्य देवीगायत्रमुच्यते ।
अन्तर्यामिनः स्वात्मा वर्णे मरकतो भवेत् ॥ १३।१९ ॥
माधवस्य तु संवर्तो माधवो देवता स्मृतः ।
मुनिश्छन्दस्तु जगती वर्णः स्फटिकसन्निभः ॥ १३।२० ॥
गोविन्दस्य मुनिर्व्यासो विराट्छन्दश्च दैवतम् ।
गोविन्द एव वर्णस्तु वज्रसन्निभ उच्यते ॥ १३।२१ ॥
मुनिः सनत्कुमारः स्याद्विष्णुमन्त्रस्य देवता ।
विष्णुरेव विराट्छन्दः पद्मरागस्तु वर्णकः ॥ १३।२२ ॥
मधुसूदनविद्याया मुनिर्दक्षस्तु दैवतम् ।
मधुसूदनस्त्वनुष्ठुप्छन्दो वर्णः प्रवालकः ॥ १३।२३ ॥
त्रिविक्रमस्य माणिक्यं(?) संवर्तो मुनिरुच्यते ।
छन्दस्तु बृहती वर्णं(?) देवता तु त्रिविक्रमः ॥ १३।२४ ॥
पराशरो वामनस्य मुनिः त्रिष्टुबिति स्मृतम् ।
छन्दस्तु वामनो देवो मुक्ताभो वर्ण उच्यते ॥ १३।२५ ॥
श्रीधरस्य मुनिः कण्वः छन्दस्तूष्णिगिझ्र्ती?टष्यते ।
देवता श्रीधरस्तज्ज्ञैः वर्णो वैडूर्यसन्निभः ॥ १३।२६ ॥
अङ्गिरास्तु हृषीकेशे मुनिश्च जगती स्मृता ।
छन्दः कौकिशि(?)नीलाभो हृषीकेशस्तु दैवतम् ॥ १३।२७ ॥
पद्मनाभस्य तु मुनिः वैशम्पायन उच्यते ।
छन्दः त्रिष्टुबिति ज्ञेयं वर्णो राजतसन्निभः ॥ १३।२८ ॥
शुकश्च ब्रह्मविद्याया बृहती मुनिरुच्यते ।
छन्दो ब्रह्माधिदैवं तु वर्ण इन्दुसमप्रभः ॥ १३।२९ ॥
दामोदरस्य विद्याया मार्कण्डेयो मुनिर्भवेत् ।
अनुष्टुप् पद्मसङ्काशो वर्णो दामोदरो ऽमरः ॥ १३।३० ॥
विश्वरूपस्य वर्णस्तु च्यवनो रविसन्निभः ।
तिसृगायत्रिक(?)च्छन्दो वासुदेवो ऽमरो मुनिः ॥ १३।३१ ॥
यज्ञमूर्तेः पुलस्त्यः स्यात् तिस्रः च्छन्दो ऽधिदैवतम् ।
पीतवर्णस्तु विद्याया मुनिः सङ्कर्षणः स्मृतः ॥ १३।३२ ॥
ऐतरेयो मुनिर्वेदमूर्तेश्छन्दो विराट् स्मृतम् ।
शातकुम्भनिभो वर्णः प्रद्युम्नो ऽमर उच्यते ॥ १३।३३ ॥
पिप्पलादो मुनिर्मुद्राविद्यायाश्छन्द उच्यते ।
प्रतिष्ठा अग्निवर्णः स्यादनिरुद्धो ऽधिदैवतम् ॥ १३।३४ ॥
ऋषिर्दक्षो विराट्छन्दः कमला देवता स्मृता ।
वर्णो दीपनिभः पद्मविद्याया मुनिसत्तम ॥ १३।३५ ॥
कण्वस्तु पुष्टिविद्यायाः छन्दो गायत्रमिष्यते ।
देवता पुष्टिरुक्ता स्यात् मुनिर्वर्णः सितः स्मृतः ॥ १३।३६ ॥
मेधामन्त्रस्य संवर्तमुनिः त्रिष्टुबुदीरितम् ।
छन्दो मेधाधिदेवं तु शङ्खवर्ण इहोच्यते ॥ १३।३७ ॥
मैत्रेयस्तु सरस्वत्या विद्याया जगती स्मृता ।
छन्दः सरस्वती दैवं वर्णो गोक्षीरसन्निभः ॥ १३।३८ ॥
काश्यपस्तु मुनिश्छन्दः त्रिष्टुब् दुर्गैव दैवतम् ।
वर्णस्तु श्यामलःप्रोक्तः विघ्नेशस्य ततः शृणु ॥ १३।३९ ॥
गाणकस्तु मुनिश्छन्दः त्रिष्टुब् गणपतिः स्मृतः ।
देवता धवलो वर्णः विद्याया गणपतेस्तथा ॥ १३।४० ॥
आदितः(त्यः?)स्यादृषिः नीलो वर्णः गायत्रमुच्यते ।
सदाविष्णुस्तथा दैवं छन्दस्तु परमेष्ठिनः ॥ १३।४१ ॥
पुरुषस्य मुनिः सूतः श्वेतो वर्णश्च दैवतम् ।
वासुदेवस्तथा छन्दो गायत्रमिति कथ्यते ॥ १३।४२ ॥
रविर्मुनिः स्याद्विश्वस्य तरुणार्कनिभस्तथा ।
सङ्कर्षणस्तथा दैवं उष्णिक् छन्दो निगद्यते ॥ १३।४३ ॥
निवृत्ते राजतो वर्णः प्रद्युम्नो ऽमर उच्यते ।
मुनिस्तथानुमान् छन्दो गायत्रमिति पठ्यते ॥ १३।४४ ॥
मार्तण्डः सर्वविद्याया मुनिः ना(नी?)रदवर्णकः ।
उष्णिक् छन्दो ऽनिरुद्धश्च देवतेत्यभिभाष्यते ॥ १३।४५ ॥
येषामनुक्तमन्त्रे ऽस्मिन् ऋष्यादि मुनिसत्तम ।
तेषां सामान्यतो विद्यात् ऋषिरादित्य एव च ॥ १३।४६ ॥
गायत्रमेव छन्दः स्यात् सदाविष्णुश्च दैवतम् ।
बीजानां बीजवर्णं च छन्दो दैवतमेव च ॥ १३।४७ ॥
मुनिं चाजानतार्चायां सा (चेत्?) कृताप्यकृता भवेत् ।
तस्मात् क्रमेण विज्ञाय विद्यादीन् साधकोत्तमः ॥ १३।४८ ॥
यथोक्तमर्चयेन्नित्यं लब्धविद्यः शुचिर्मुने ।
अन्यथार्चति यो मोहादघ(-द्धन?)नाशं कुलक्षयम् ॥ १३।४९ ॥
कुरुते नृपनाशं च नात्र कार्या विचारणा ।
अतःक्लेशेन विज्ञाय मन्त्रादीनर्चयेद्बुधः ॥ १३।५० ॥
विद्यानामतिगुह्यानां सर्वव्रतविवृद्धये ।
अतःपरं प्रवक्ष्यामि सूक्तस्य पुरुषस्य च ॥ १३।५१ ॥
अनुष्टुबस्य सूक्तस्य त्रिष्टुबन्तस्य(?)देवता ।
छन्दो मुन्यादि सङ्क्षेपाच्छृणु नारद सत्तम ॥ १३।५२ ॥
पुरुषो यो जगद्बीजं ऋषिर्नारायणः स्मृतः ।
उक्तं हि समुदायस्य प्रत्यृचं शृणु नारद ॥ १३।५३ ॥
प्रथमस्य मुनिर्वासुदेवो उष्णिक् छन्द उच्यते ।
परमात्मामरो वर्णं शुक्लमित्यभिधीयते ॥ १३।५४ ॥
सङ्कर्षणो मुनिश्छन्दो ऽनुष्टुप् देवो ऽस्य मत्स्यकः ।
द्वितीयस्य मुनिश्रेष्ठ वर्णो धूम्र उदाहृतः ॥ १३।५५ ॥
तृतीयो देवीगायत्रं छन्दो वर्णःस्मृतोरुणः ।
प्रद्युम्न ऋषिरित्याहुः देवता कूर्म उच्यते ॥ १३।५६ ॥
अतिरुद्धस्तुरीयस्य मुनिश्छन्दो विराडिति ।
देवतास्य तु वाराहो नीलो वर्ण उदाहृतः ॥ १३।५७ ॥
पञ्चमस्य मुनिश्छन्दः उष्णिक् केशव उच्यते ।
देवता नरसिंहस्तु वर्णो गोक्षीरसन्निभः ॥ १३।५८ ॥
नारायणो ऋषिश्छन्दो निचृत्गायत्र उच्यते ।
देवता मान(-ध?)वो विद्यात् षष्ठस्यैव तु धूम्रकः ॥ १३।५९ ॥
सप्तमस्य मुनिर्वर्णः माधवो ऽस्य सितःस्मृतः ।
रामं तद्दैवतं विद्यात् उष्णिक् छन्द उदाहृतः ॥ १३।६० ॥
गोविन्दश्चाष्टमस्यैव ऋषिश्छन्दोष्णिगेव(?) च ।
दैवं दाशरथी रामो वर्णः कालाग्निसन्निभः ॥ १३।६१ ॥
नवमस्य मुनिर्विष्ण१ः बलरामो ऽस्य दैवतम् ।
गायत्रीछन्दसो(?)वर्णः गोक्षीराकृतिरुच्यते ॥ १३।६२ ॥
मधुसूदनो मुनिःस्याद्देवीगायत्र उच्यते ।
दशमस्याधिदैवं तत् (तु?) कल्किरग्निनिभो भवेत् ॥ १३।६३ ॥
त्रिविक्रमो मुनिश्छन्दो विराडग्निनिभो भवेत् ।
दैवतं विश्वरूपो ऽयं एकान्तं दशमस्य तु ॥ १३।६४ ॥
द्वादशस्य मुनिं विद्यात् वामनं वह्निसन्निभम् ।
विराट् छन्दो ऽमरो यज्ञमूर्तिस्तु परिपठ्यते ॥ १३।६५ ॥
त्रयोदशस्योष्णिक् छन्दः श्रीधरो मुनिरेव च ।
वैकुण्ठो दैवतं वर्णः तप्तहाटकसन्निभः ॥ १३।६६ ॥
चतुर्दशस्य गायत्री देवीपूर्वाञ्जनाकृतिः ।
हृषीकेशो मुनिर्देवो महाविष्णुरिति स्मृतः ॥ १३।६७ ॥
पञ्चोत्तरदशस्यैव पद्मनाभो मुनिः स्मृतः ।
वेदमूर्त्यधिदैवं तु उष्णिक्छन्दो सितः स्मृतः ॥ १३।६८ ॥
षोडशस्य ऋषिश्चैव दामोदर इति स्मृतः ।
हयग्रीवो महर्षिश्च छन्दो ऽग्निर्देवसन्निभः (?) ॥ १३।६९ ॥
एवं पुरुषसूक्तस्य ऋष्यादि परिकीर्तितम् ।
ऋचां ऋषिं च वर्णं च दैवतं छन्द एव च ॥ १३।७० ॥
अज्ञानादर्चयेन्मोहात् सुकृतो ऽप्यकृतो भवेत् ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन ऋष्यादीन् ज्ञापयेत् क्रमात् ॥ १३।७१ ॥
अथर्वणस्य सूक्तस्य सृष्ट्यादिप्रतिपादकम् ।
नारायण ऋषिश्छन्दो देवीगायत्रमेव च ॥ १३।७२ ॥
परमात्मामरोवर्णः शुक्ल इत्यभिधीयते ।
येषामनुक्तमन्त्रे ऽस्मिन् ऋष्यादि मुनिसत्तम ॥ १३।७३ ॥
तेषां सामान्यतो विद्यात् ऋषिर्नारायणः स्मृतः ।
गायत्रमेव छन्दः स्यात् परमात्माधिदैवतम् ॥ १३।७४ ॥
पीतो वर्ण ऋचां चैवमेतद्गुह्यं मयोदितम् ।
ऋचामेवमुनक्तानां ऋष्यादि परिकीर्तितम् ॥ १३।७५ ॥
सङ्क्षेपात् कथितं गुह्यं साधकानां हिताय वै ॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे विष्वक्सेनसंहितायां झ्र्मन्त्राणां ऋषिछन्द- देवतादिकथनं नामट त्रयोदशो ऽध्यायः ॥