आगमे वैष्णवे विश्वासटिप्पन्यः

॥ अथ चतुर्थः पटलः ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ वक्ष्यामि संक्षेपात् क्षेत्रक्षेत्रज्ञनिर्णयम्।
सृष्टिसंहारयोगं च भोक्तृभोज्यत्वसंयुतम्॥ 4.1 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

क्षेत्राख्या प्रकृतिर्ज्ञेया तद्वित् क्षेत्रज्ञ ईश्वरः।
उभयं चेदमत्यन्तमभिन्नमिव तिष्ठति॥ 4.2 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

अव्यक्तं बुद्ध्यहङ्कारौ तन्मात्राणीह पञ्च च।
एकादशेन्द्रियैर्भूतैः क्षेत्रमेवं प्रकीर्तितम्॥ 4.3 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्थूलसूक्ष्मविभागेन द्विधा क्षेत्रमवस्थितम्।
कार्यषोडशकं स्थूलं सूक्ष्मं बुद्ध्यादिमात्रजम्॥ 4.4 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तदनित्यं च नित्यं च शरीरं सर्वदेहिनाम्।
पुर्यस्यामुषितो भोक्ता पुरुषश्चैष कथ्यते॥ 4.5 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

चिन्मात्रः पुरुषो व्यापी
व्याप्या पूस् त्रिगुणा जडा।
तन्नियोगात् स्वतन्त्रेव
सूते भावान् हरत्यपि॥ 4.6 ॥

मूलम्

चिन्मात्रः पुरुषो व्यापी व्याप्या पूस्त्रिगुणा जडा।
तन्नियोगात् स्वतन्त्रेव सूते भावान् हरत्यपि॥ 4.6 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

परार्थाऽचेतनासूक्ष्मा त्रिगुणा नित्यविक्रिया।
प्रकृतिर्गुणभेदात् तु बुद्ध्यादिविकृतिस्त्रिधा॥ 4.7 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सत्त्वं सुखं रजो दुःखं तमो मोहश्च ते गुणाः।
तेऽन्योन्याभिभवव्यक्तमिथुनाश्रयवृत्तयः॥ 4.8 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

लघुप्रकाशकं सत्त्वं क्रियानिर्बन्धकृद् रजः।
तमो गुरु निरोध्येते सितरक्तासिताः स्मृताः॥ 4.9 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रिभिरेव गुणैरेतैः प्रकृतिस्थैः समन्विताः।
सर्वे भावा भवन्त्येते श्रेष्ठमध्यमकन्यसाः॥ 4.10 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रकृतेर्गुणसंयोगभेदैरेकोऽप्यनेकधा।
निर्गुणोऽपि पुमान् भाति स्फटिकोऽन्यैरिवान्वितः॥ 4.11 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सात्त्विकैरर्चयेन्मुक्त्यै भावैर्भोगाय राजसैः।
तामसैः परपीडादौ मिश्रितैर्मिश्रसिद्धये॥ 4.12 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्मात् तं प्रत्युपासीनः सर्वान् भावानतन्द्रितः।
कुर्याच्च सात्त्विकानेव भावानन्योपमर्दनात्॥ 4.13 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

महदाख्याऽष्टधा बुद्धिर्जाताऽव्यक्ताद् गुणैस्त्रिभिः।
चतुरेकत्रिभेदा सा बुद्धिरष्टविधा स्मृता॥ 4.14 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

धर्मो ज्ञानं च वैराग्यम्
ऐश्वर्यं सत्त्वबुद्धयः।
अवैराग्यं रजोबुद्धिर्
अधर्माद्यास् तमोऽधिकाः॥ 4.15 ॥

मूलम्

धर्मो ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं सत्त्वबुद्धयः।
अवैराग्यं रजोबुद्धिरधर्माद्यास्तमोधिकाः॥ 4.15 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यमश्च नियमो धर्मो मनोवाक्कायजक्रियः।
देवप्रसादनायासौ कर्तव्यो मोक्षकाङक्षिभिः॥ 4.16 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रद्धा धृतिः प्रसादाख्यो मानसो धर्म उत्तमः।
सत्यप्रियहितालापो वाग्धर्म इह कीर्तितः॥ 4.17 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

शारीरः परिचर्याशुद्ध्यनुग्रहमयस्त्रिधा।
एते धर्मास्तु कर्तव्या वर्णाश्रमगताश्च ये॥ 4.18 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

वैदिकास्तान्त्रिका वाऽस्य सिद्धिर्भवति नान्यथा।
ज्ञानं तु मोक्षधर्मार्थकामाङ्गत्वाच्चतुर्विधम्॥ 4.19 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्विधा विवेकनिर्वेदकृतं वैराग्यमिष्यते।
आद्यमाभ्यन्तरं मुक्त्यै बाह्यमन्यत्तु बन्धनम्॥ 4.20 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

जातो बुद्धेरहङ्कारस्त्रिविधस्त्रिगुणात्मकः।
येन जन्तुरनात्मानमात्मानमिव मन्यते॥ 4.21 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

वैकृतः सात्त्विको गर्वो राजसस्तैजसाह्वयः।
भूतादिस्तामसो नाम्ना गर्वभेदा इमे स्मृताः॥ 4.22 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

वैकारिकादहङ्कारात् पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि च।
समुत्पन्नानि यैर्ज्ञानं नरस्यार्थेषु जायते॥ 4.23 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

कर्मेन्द्रियाणि पञ्चैव कर्मार्थानि च तैजसात्।
मनो जातं द्विरूपं च ततः सङ्कल्पसाधनम्॥ 4.24 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

मनः श्रोत्रादिषु ज्ञेयं चित्तं वागादिषु स्मृतम्।
भूतादेः पञ्च जातानि तन्मात्राणि यथाक्रमम्॥ 4.25 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च पञ्चमः।
परमेष्ठ्यादयो ज्ञेया विष्णोस्ताः पञ्च शक्तयः॥ 4.26 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

याभिरेष परो देवः परमे व्योम्नि तिष्ठति।
चिच्छक्तिः सर्वकार्यादिकूटस्था परमेष्ठ्यसौ॥ 4.27 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वितीया तस्य या शक्तिः पुरुषाख्यादिविक्रिया।
विश्वाख्या विविधाभासा तृतीया करणात्मिका॥ 4.28 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुर्थी विषयं प्राप्य निवृत्त्याख्या स्थिता पुनः।
पूर्णज्ञानक्रियाशक्तिः सर्वाख्या तस्य पञ्चमी॥ 4.29 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एताभिः शक्तिभिर्युक्तः परमात्मा निरञ्जनः।
उत्पत्तिस्थितिसंहारहेतुः स्यादक्रियोऽपि सन्॥ 4.30 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

निग्रहानुग्रहौ चापि करोति जगतः प्रभुः।
एकैकोत्कर्षभेदेन पञ्चधा पञ्चशक्तिभिः॥ 4.31 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

पञ्चात्मानः स्मृता ह्येते सूक्ष्मरूपा व्यवस्थिताः।
संसारविषयातीता योगगम्याः सनातनाः॥ 4.32 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एतत् सूक्ष्मशरीरं तु कथितं मूर्त्तिकारणम्।
तन्मात्रेभ्यस्तु भूतानि क्रमाज्जातानि पञ्च वै॥ 4.33 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

व्योम वायुश्च तेजश्च जलं पृथ्वी च पञ्चमी।
एतत् स्थूलशरीरं तु सर्वाधारं प्रजायते॥ 4.34 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा घ्राणं बुद्धीन्द्रियाणि तु।
कर्मेन्द्रियाणि वाक्पाणिगुह्यपाय्वङ्घ्रयः स्मृताः॥ 4.35 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवं सृष्टिः शरीरान्ता स्थूलसूक्ष्मविभागतः।
कीर्तिता ते मया सर्गविपरीतो लयक्रमः॥ 4.36 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

यथैकसूक्ष्मदेहोऽपि देही जन्मनि जन्मनि।
देहैरनेकतामेति तता देवोऽपि मूर्तिभिः॥ 4.37 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

परस्य पुरुषस्यैव शक्तयः कोटिशोऽपराः।
जातिनामस्वरूपाणां भेदाद् भिन्ना इव स्थिताः॥ 4.38 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

शरीरं भौतिकं प्राप्य कर्मभिः स्वैरुपार्जितैः।
दीर्घं भ्रमन्ति संसारे ते वै संसारिणो जनाः॥ 4.39 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

शुभेन कर्मणा यान्ति गतिमूर्ध्वमुखीं शुभाम्।
अशुभेनाशुभं चैव तथा गतिमधोमुखीम्॥ 4.40 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

पुमांसो व्याकृते मग्नाश्चिद्रूपा अपि ते स्वतः।
अशक्ताः स्वं परं ज्ञातुमाश्रयध्वान्तमोहिताः॥ 4.41 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

रागद्वेषादयस्तेषां दोषाः प्रकृतिसम्भवाः।
संसारवासनामेव कुर्वन्त्यस्य पृथग्विधाम्॥ 4.42 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तेषां सत्त्वगुणोद्रेके गतिर्देवत्वमिष्यते।
मानुष्यं रजसा प्रोक्तं तिर्यक्त्वं तमसा तथा॥ 4.43 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवं शरीरिणः सर्वे गच्छन्ति विविधां गतिम्।
कालचक्रं समारुह्य भ्रमन्त्यज्ञानमायया॥ 4.44 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

यत्र व्यस्ताः समस्ता वा धर्माद्याः सात्त्विका गुणाः।
स प्रियोऽस्याप्रियश्चान्यो यत्राधर्मादयः स्थिताः॥ 4.45 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रलयान्ते तु सम्प्राप्ते निर्व्यापारः परः पुमान्।
विज्ञानघनरूपोऽसौ परमे व्योम्नि तिष्ठति॥ 4.46 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

यत एवमतो लब्ध्वा शरीरं सर्वसाधनम्।
शुभं कर्मैव कर्तव्यं तत्प्रसादाय मानवैः॥ 4.47 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रसादितेऽस्मिन् सर्वेषां स्ववर्णाश्रमकर्मभिः।
सर्वे हस्तगताः कामा मुक्तिश्चान्ते न दुर्लभा॥ 4.48 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

कार्यार्था मूर्तयस्तस्य लोकानुग्रहहेतवः।
अतः साकारमिष्ट्वेमं भक्त्याप्याः सर्वसिद्धयः॥ 4.49 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

भक्त्यैव परया तुष्टो देवदेवः स योगिनाम्।
पूजाद्यनुग्रहायादौ रूपं भेजे चतुर्भुजम्॥ 4.50 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्मात् तेनैव रूपेण ध्येयोऽर्च्यश्च सदा बुधैः।
आकारेऽस्मिन् कृता पूजा स्तुतिर्वा ध्यानमेव वा॥ 4.51 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

विधिना शास्त्रदृष्टेन देव एव कृता भवेत्।
उदयायापरः पूज्यो निर्वाणाय परः पुमान्॥ 4.52 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

पूर्वाह्णे चापराह्णे च पूजनं शस्यते तयोः।
श्याममष्टभुजं देवं कल्पयित्वा सवाहनम्॥ 4.53 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

सायुधं सपरीवारमुदयार्थी प्रपूजयेत्।
शुद्धस्फटिकसङ्काशं शङ्खचक्रगदाधरम्॥ 4.54 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुर्भुजमनन्तस्थं यजेन्मोक्षाय भक्तितः।
सृष्टिबीजं विदुः पद्मं चक्रं स्थितिनिबन्धनम्॥ 4.55 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

गदशङ्खौ च संहारमुक्त्यर्थौ सर्वदा स्मृतौ।
सर्वतत्त्वयुतस्यैव पूजा संहारमार्गतः॥ 4.56 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

ध्यानं फलानपेक्षित्वमिति मोक्षार्थिनां क्रमः।
उत्तरोत्तरभूयिष्ठं कर्मवाग्बुद्ध्युपासनम्॥ 4.57 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

तामसं राजसं चैव सात्त्विकं च तथा भवेत्।
समयोऽग्रे समाचारः स्वाध्यायो द्रव्यसङ्ग्रहः॥ 4.58 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

बुद्धिर्यागः स्तितिर्ध्यानमित्येवं विधिरष्टधा।
द्विविधः पुरुषो भक्तो दीक्षितोऽदीक्षितस्तथा॥ 4.59 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

दीक्षितः सर्वकर्ताऽन्यः समयार्चनमात्रभाक्।
क्रियार्चा समयो भक्तविश्वासः पूजनादरः॥ 4.60 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

नः कथाश्रुतिः शान्तिरनाजीवो व्रताष्टकम्।
स्वारामोत्पादितैः पुष्पैर्वन्यैः क्रीतैस्तु वाऽर्चयेत्॥ 4.61 ॥

मूलम्

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रतिग्राह्यं न पूजार्थं दातुरेव फलं यतः।
अलाभे गन्धपुष्पाभ्याम् पुष्पैरपि समर्चयेत्॥ 4.62 ॥

मूलम्

पुष्पालाभे तु तोयेन तोयालाभे तु चेतसा॥ 4.63 ॥

॥ इति विष्णुसंहितायां चतुर्थः पटलः ॥