ब्रह्म-दत्त-सङ्ग्रहात्

TODO: अपरिष्कृतम्!

श्रीगणेशायनमः ।

॥ प्रथमोऽध्यायः ॥

अथ पञ्चसंस्कारप्रतिपादनवर्णनम् ।

अम्बरीषस्तु तं गत्वा हारीतस्याश्रमं नृपः । ववन्दे तं महात्मानं बालार्कसदृशप्रभम् ॥१

संपृष्टः कुशलस्तेन पूजितः परमासने । उपविष्ट ततो विप्रमुवाच नृपनन्दनः ॥२ भगवन् ! सर्वधर्म्मज्ञ ! तत्त्रवेदविदाम्बर । । पृच्छामि त्वां महाभाग ! परमं धर्ममव्ययम् ॥३

प्रायः ]

पभ्वसंस्कारप्रतिपादनवर्णनम

ब्रूहि वर्णाश्रमाणान्तु नित्यनैमित्तिकक्रियाः । कर्तव्या मुनिशार्दूल ! नारीणाञ्च नृपस्य च ॥४ स्वरूपं जीवपरयोः कथं मोक्षपथस्य च । तत्प्राप्ते साधनं ब्रह्मन् ! वक्तुमर्हसि सुब्रत ! ॥५ एवमुक्तस्तु विप्रर्षिस्तेन राजर्षिणा तदा । उवाच परमप्रीत्या नमस्कृत्य जनार्दनम् ॥६

हारीन उवाच ।

शृणु राजन् ! प्रवक्ष्यामि सवं वेदोपवृ’ हितम् । यदुक्तं ब्रह्मणा पूर्व पृच्छतो मम भूपते ! ॥७ तद्ब्रवीमि परं धर्म शृणुष्वैकाममानसः । सर्वेषामेव देवाना मनादिः पुरुषोत्तमः ॥८ ईश्वरस्तु स एवान्ये जगतो विभुरव्ययः । नारायणो वासुदेवो विष्णुर्ब्रह्मात्मनो हरिः ॥ स्रष्टा धाता विधाता च स एव परमेश्वरः । हिरण्यगर्भः सविता गुणधृड् निर्गुणोऽव्ययः ॥ १० परमात्मा परं ब्रह्म परं ज्योतिः परात्परः । इन्द्रः प्रजापतिः सूर्यः शिवो वह्निः सनातनः ॥११ सर्व्वात्मकः सर्वसुहृन् सर्वभृद्भूतभावनः ।

॥

यमी च भगवान् कृष्णो मुकुन्दोऽनन्त एव च ॥१२ यज्ञो यज्ञपतिर्यज्वा ब्रह्मण्यो ब्रह्मणः पतिः ।

स एव पुण्डरीकाक्षः श्रीशो नाथोऽधिपो महान् ॥ १३ सहस्रमूर्द्धा विश्वात्मा सहस्रकरपादवान् । यद्गत्वा न विवर्तन्ते तद्धाम परमं हरेः ॥१४

[[६६५]]

[[६६६]]

‘वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ प्रथम-

चतुर्भिः शोभनोपायैः साध्योऽयं सुमहात्मनः । तुरीयपदयोर्भक्त्या सुसिद्धोऽय मुदाहृतः ॥ १५ त स्वीकुर्वन्ति विद्वांसः स्वस्वरूपतया सदा । नैसर्गिकं हि सवपां दास्यमेव हरेः सदा ॥१६ स्वाम्यं परस्वरूपं स्याद्दास्यं जीवम्य सर्वदा । प्रकृत्या त्वात्मनो रूपं स्वाम्यं दास्यमिति स्थितिः ॥ १७ दाम्यमेव परं धर्मं दास्यमेव परं हितम् । दास्येनैव भवेन्मुक्तिरम्यथा निरयं भवेत् ॥१८ विष्णोर्दास्यं परा भक्तिर्पषां तु न भवेत् क्वचित । तेषामेव हि संसृष्टं निरयं ब्रह्मणा नृप ! ॥१६ नारायणस्य दासा ये न भवन्ति नराधमाः । जीवन्त एव चाण्डाला भविष्यन्ति न संशयः ॥२० तस्माद्दास्यं परां भक्तिमालम्व्य नृपसत्तम ! नित्यं नैमित्तिकं सर्वं कुर्यात्प्रीत्यै हरेः सदा ॥२१ तस्य स्वरूपं रूपश्च गुणांश्चापि विभूतयः । ज्ञात्वा समर्चयेद्विष्णुं यावज्जीव मतन्द्रितः ॥२४ तमेव मनसा ध्यायेद्वाचा सङ्कीर्तयेत्प्रभुम् । जपेश्च जुहुयाद्भक्तो तद्वानेकविलक्षणः ॥२३ शङ्खचक्रोर्ध्व पुण्ड्रादिधारणं दास्यलक्षणम् । तन्नामकरणञ्चैव वैष्णवन्तदिहोच्यते ॥२४ अवैष्णवाश्च ये बिप्रा हर्षदास्ते नराधमाः । तेषां तु नरके वासः कल्पकोटिशतैरपि ॥२५

स्वायः ].

पञ्चसंस्कारप्रतिपादनवर्णनम ।

[[६६७]]

तदादि वर्षसवारी मन्त्ररत्नार्थतत्ववित ।

वैष्णवः स जगत्पूज्यो याति विष्णोः परं पदम । २५ अचक्रधारी यो विप्रो बहुवेदश्रुतोऽपि वा ।

स जीवन्नेव चण्डालो मृतो निरयमाप्नुयात ॥२६ तस्मात्ते हरिसंस्काराः कर्त्तव्या धर्मकाङ्क्षिणाम । अयमेव परं धर्म प्रधानं सर्वकर्म्मणाम् ॥२७

इति वृद्धहारीतस्मृत्यां विशिष्टधम्मशास्त्रे पञ्चसंस्कार- प्रतिपादनं नाम प्रथमोऽध्यायः ।

॥ द्वितीयोऽध्यायः ॥

अथ पुण्डसंस्कारवर्णनम् ।

अम्बरीष उवाच ।

भगवन् ! वैष्णावाः पञ्च संस्काराः सर्व्वकर्मणाम् ।

प्रधानमिति यच्चोक्तं सर्वैरेव महर्षिभिः ॥ १

तद्विधानं ममाचक्ष्व विस्तरेणैव सुव्रत ! ।

हारीत उवाच ।

श्रुणु राजन् ! प्रवक्ष्यामि निर्मला वैष्णवाः क्रियाः ॥२

यदुक्तं ब्रह्मणा पूर्वं वसिष्ठाद्यैश्व वैष्णवैः ।

છૂટ

वृद्धहारीतरमृतिः ।

[ द्वितीयों-

संस्काराणां तु सर्वेषा माद्य चक्रादिधारणम् ॥३ तत् कर्तव्यं हि सर्वेषां विधीनां वै द्विजन्मनाम । आचार्य संश्रयेत् पूर्वमनघं वैष्णवं द्विजम् ॥४ शुद्धसत्वगुणोपेतं नवेज्याकर्मकारणम । सत्सम्प्रदायसंयुक्तं मन्त्ररत्नार्थकोविद ॥५ ज्ञानवैराग्यसपन्नं वेदवेदाङ्गपारगम् । शासितारं सदाचार्यैः सर्वधर्मविदांवरम ॥ महाभागवतं विप्रं सदाचार निषेवणम् । आलोक्य सर्वशास्त्राणि पुराणानि च वंष्णवाः ॥७

तदर्थमाचरेद्यस्तु स आचार्य उदाहृतः । आस्तीक्यमानमं सद्भिरुतं धर्मवत्सलम ॥८

श्रद्दधानं सदाचारं गुरुशुश्रूपतत्परम् । सम्वत्सरं प्ररीक्ष्यार्थे तं शिष्यं शासयेद्गुरुः ॥ ६ तस्याऽऽदौ पञ्च संस्कारान् कुर्यात सम्यग्विधानतः । प्रातः स्नात्वा शुचौ देशे पूजयित्वा जनार्दनम् ॥१० स्नातं शिष्यं समानीय तेनेव सह देशिकः । स्नाप्य पञ्चामृतैव्यैश्वादीनचयेत्ततः ॥११ पुष्पैर्धूपैश्व दीपेश्च नैवेद्यैर्विविधैरपि । तत्तत्प्रकाशकैर्मन्त्रैरयेत पुरतो हरेः ॥ १२ अग्नौहोमं प्रकुर्वीत इष्माधानादिपूर्वकम् । पौरुषेण तु सूक्तेन पायसं घृतमिश्रितम् ॥१३

इच्छावः ]

वैष्णवान पुण्ड्रसंस्कारवर्णनम् ।

[[800]]

आज्येन मूलमन्त्रण हुत्वा चाष्टोत्तरं शतम् ।

वैष्णव्या चैव गायत्र्या जुहुयात् प्रयतो गुरु. ॥१४ पश्चादग्नौ विनिक्षिप्य चक्राद्यायुधपञ्चकम् । पूजयित्वा सहस्रारं ध्यात्वा तद्वह्निमण्डले ॥१५ षडभरेण जुहुयादाज्यं विंशतिसंख्यया । सर्वेश्च हेतिमन्त्रैश्च एकंका ज्याहुति क्रमात् ॥१६ ततः प्रदक्षिणं कृत्वा स शिष्यो वह्निमात्मवान् । नमस्कृत्वा ततो विष्णुं जात्वा मन्त्रवरं शुभम् ॥१७ प्राङ्मुखं तु समासीनं शिष्यमेकाप्रचेतसम । प्रतपेश्चक्रशङ्खौ द्वौ हेतिभिर्मन्त्रमुचरन् ॥ १८ दक्षिगे तु भुजे चक्रं वामांशे शङ्खमेव च । गदां च भालमध्ये तु हृदये नन्दकं तदा ॥ १६ मस्तके तु तथा शाङ्ग मङ्कयेद्विमलं तदा ।

पश्चात् प्रक्षाल्य तोयेन पुनः पूजां समाचरेत् ॥२० होमशेषं समाप्याथ वैष्णवान् भोजयेत्ततः ।

एवं तापः क्रियाः कार्याः वैष्यत्र्यः कल्मपापहाः ॥२१ प्रधानं वैष्णवं तेषां तापसंस्कारमुत्तमम् । तापसंस्कारमात्रेण परां सिद्धिमवाप्नुयात् ॥ २२ केचित्तु चक्रश्ङ्खौ द्वौ प्रतप्रौ बाहुमूलयोः । धारयन्ति महात्मानश्चक्रमेकं तु चापरे ॥२३ वैष्णवानां तु हेतीनां प्रवानं चक्रमुच्यते । तेनैव बाहुमूले तु प्रत तेनाङ्कयेदुधः ॥२४

।

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ द्वितीयो-

जात पुत्रे पिता स्नात्वा होमं कृत्वा विधानतः । तेनामिनैव सन्तप्तचक्रेण भुजमूलयोः ॥२५ अङ्कयित्वा शिशोः पश्चान्नाम कुर्याच्च वैष्णवम् । पश्चात्सर्वाणि कर्माणि कुर्वीतास्य विधानतः ॥ २६ अङ्कयित्वा स (न) चक्रेण यत्किञ्चित्कर्म सभ्वरेत । तत्सर्वं याति वैकल्यमिष्टापूर्तादिकं नृप ! ॥२७ कारयेन्मन्त्रदीक्षायां चक्राद्याः पञ्च हेतयः । चक्रं वै कर्मसिध्यर्थं जातकर्मणि धारयेत् ॥ २८ अचक्रधारी विप्रस्तु सर्वकर्मसु गर्हितः । अवैष्णवः समापन्नो नरकं चाधिगच्छति ॥२६ चक्रादिचिह्नरहितं प्राकृतं कलुषान्वितम् । अवैष्णवस्तु तं दृरात् श्वपाकमिव सन्त्यजेत् ॥३० अवैष्णवस्तु यो विप्रः श्वपाकादधमः स्मृतः । अश्राद्ध यो पाङ्क्तेयो रौरवं नरकं व्रजेत् ॥३१ अवैष्णवस्तु यो विप्रः सर्वधर्मयुतोऽपिवा ।

गवां (स पाषण्डेति) षण्डति विज्ञेयः सर्वकर्मसु नार्हति ॥ ३२

तस्माच्चक्रं विधानेन तप्त वै धारयेद्विजः ।

सर्वाश्रमेषु वसतां स्त्रीणां च श्रुतिचोदनात् ॥ ३३ अनायुधासो असुरा अदेवा इति वे श्रुतिः । चक्रेण तामपवप इत्यृचा समुदाहृतम ॥३४ अपेत्थमकमित्युक्तं वपेति श्रवणं तदा । तस्माद्वै तप्तचक्रस्य चाकनं मुनिभिः श्रुतम् । पवित्रं विततं ब्राह्मं प्रभोर्गात्रे तु धारितम् ॥३५ऽस्त्रयः ]

वैष्णवानांपुण्ड्रसंस्कारवर्णनम् । १००१

श्रुत्यैव चाङ्कयेद्गात्रे तद्ब्रह्मसमवाप्तये । यत्ते पवित्रमर्थिष्यमग्ने वततमन्तरा ॥३६ ब्रह्मेति निहितन्नैव ब्रह्मणो श्रुतिवृ ंहितम् । पवित्रमिति चैवाग्निरग्निर्वै चक्रमुच्यते ॥३७ अग्निरेव सहस्रारः सहस्रा नेमिरुच्यते । नेमितप्ततनुः सूर्यो ब्रह्मणा समतां व्रजन् ॥३८ यत्तं पवित्रमचिष्यमग्नेस्तु न सुनिहितः । दक्षिणे तु भुजे विप्रो विभृयाद्वै सुदर्शनम् ॥३६ सव्ये तु शङ्ख विभृयादिति ब्रह्मविदो विदुः । इत्यादिश्रुतिभिः प्रोक्तं विष्णोश्चक्रस्य धारणम ॥४० पुराणेतिहासेषु सात्विकेषु स्मृतिष्वपि । शङ्खचक्रोद्ध पुण्ड्रादिरहितं ब्राह्मणं नृप ! ॥४१ यः श्राद्ध भोजयेद्विप्रः पितॄणां तस्य दुर्गतिः । शङ्खचक्रोर्ध्व पुण्ड्रादिचिह्नः प्रियतमैहरेः ॥४२ रहितः सर्वधर्मेभ्यश्च्युतो नरकमाप्नुयात् । रुद्रार्चनं त्रिपुण्डस्य धारणं यत्र दृश्यते ॥ ४३ तच्छूद्राणां विधिः प्रोक्तो न द्विजानां कदाचन । प्रतिलोमानुलोमानां दुर्गागणसुभैरवाः ॥४४ पूजनीया यथार्हेण विल्वचन्दनवारिणम् । यक्षराक्षसभूतानि विद्याधरगणस्तदा ॥४५ चण्डालानामर्चनीया मद्यमांसनिषेवणाम् ।

स्ववर्णविहितं धर्ममेवं ज्ञात्वा समाचरेत् ॥४६

[[१००२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ द्वितीयो

रुद्रार्थनाद्ब्राह्मणस्तु शूद्रेण समतां व्रजेत् । यक्षभूतार्चनात् सद्यचण्डालत्त्रमवाप्नुयात् ॥४७ न भस्म धारयेद्विप्रः परमापद्गतोऽपि वा । मोहाद्वै विभृयाद्यस्तु समुरापो भवेध वम ॥४८ तिर्यक् पुण्डधरं विप्रं पट्टाम्बरधरं तथा । श्वपाक इव चीक्षेत न सम्भाषेत कुत्रचित् । तस्माद्विजातिभिर्धार्य्य मूर्द्ध पुण्ड विधानतः ॥४६ मृदा शुत्रेण सततं सान्तरालं मनोहरम् । स्नात्वा शुद्ध ऽपि पूर्वाह्न विष्णुमभ्यर्च्य देशिकः ॥५० स्नातं शिष्यं समाहूय होमं कुर्वी पूर्ववत् । परोमात्रेति सूकंन पायसं मधुमिश्रितम् ॥५१ हुत्वोऽथमूलमन्त्रेण शतमप्रोत्तरं घृतम ।

स्थण्डिले तु तत पश्चान्मण्डलानि यदा क्रमात ॥ ५२

दीमध्ये चत्वारि विन्यसेन पुरतो हरेः ।

विलिखत्तत्र पुण्ड्रादि विस्तारायामभेदतः ॥ ५३

वर्चयेत्ततो धमान् केशवादीननुक्रमात् । तत्र तत्र च तन्मूर्ति ध्यात्वा म त्रैः समर्थयेत् ॥५४ गन्धपुत्रपादि सकलं मन्त्रैणैवाचयेद्गुरुन । प्रदक्षिण मनुब्रज्य स शिष्यः प्रणमेत्तथा ॥५५ तद्वाहौ निक्षिपेच्छिष्यः केशवादीननुक्रमात् ।

हृदि विन्यस्य पुण्ड्राणि गुरुक्तानि स वैष्णवः ॥ ५६

उपायः ]

वैष्णवानांपुण्ड संस्कारवर्णनम् ।

[[१००३]]

शुभ्रेणैव मृदा पश्वाद्विभृयात् सुसमाहितः । त्रिसन्ध्यासु मृद्दा विप्रो यागकाले विशेषतः ॥ ५७ श्राद्ध े दाने तथा होमे स्वाध्याये पितृतर्पणे । श्रद्धालुरूर्द्ध पुण्ड्राणि विभृयाद्विजसत्तमः ॥ ५८ श्राद्धो होमस्तथा दानं स्वाध्यायः पितृतर्पणम् । भस्मीभवति तत्सर्वमूर्ध्वपुण्ड्र विना कृतम् ॥५६ ऊर्ध्वपुण्ड्र विना यस्तु श्राद्धं कुर्वीत स द्विजः । सव तद्राक्षसैनीतं नरकं चाधिगच्छति ॥ ६० ऊर्ध्वपुण्ड़विहीनन्तु यः श्राद्ध भोजयेद् द्विजम् । अश्नन्ति पितरस्तस्य विण्मूत्रं नात्र संशयः ॥ ६१ तस्मात्तु सततं धार्य मूर्ध्वपुण्ड’ द्विजन्मना । धारयेन्न तिर्यक् पुण्डमापद्यपि कदाचन ॥ ६२ तिर्यकुण्डधरं विप्रं चण्डालमिव सन्त्यजेत् । सोनईः सर्वकृत्येषु सर्वलोके गर्हितः ॥ ६३ ऊर्ध्वपुण्ड विहीनः सन् स. ध्याकर्म्म समाचरेत् । सर्वं तद्राक्षसेनीतं नरकभ्व स गच्छति ॥ ६४ यदि स्यात्तु मनुष्याणा मूर्खण्ड विवर्जितम् । द्रष्टव्यन्नन तत्किञ्चित् श्मशानमित्र तद्भवेत् ॥६५ ऊर्ध्वपुण्ड्र मृदा शुत्र ललाटे यस्य दृश्यते । चण्डालोऽपि हि शुद्धात्मा विष्णु ठोके महीयते ॥ ६६ ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मध्ये तु ललाटे सुमनोहरे ।

लक्ष्म्या सह समासीनो रमते तत्र वै हरिः ॥ ६७

[[१००४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

निरन्तरालं यः कुर्य्यादूर्ध्वपुण्ड द्विजाधमः ।

स हि तत्र स्थितं विष्णुं श्रियञ्चैव व्यपोहति ॥ ६८ अथेदमूर्ध्वपुण्ड्रन्तु यः करोति द्विजाधमः । कल्पकोटिसहस्राणि रौरवं नरकं व्रजेत् ॥६६ तस्माद्रागान्वितं पुण्ड्रन्धरेद्विष्णुपदाकृति । ललाटादिपु चाङ्गपु सर्व्वकर्मसु वैष्णवः ॥ ७० नासिकामूलमारभ्य ललाटान्तेषु विन्यसेत् । अमुलद्वयमात्रन्तु मध्यच्छिद्रं प्रकल्पयेत् ॥ ७१ पार्श्वे चाङ्गुलमात्रन्तु विन्यसेद् द्विजसत्तमः । पुण्ड्राणामन्तराले तु हारिद्रां धारयेच्छ्रियम ॥७२ ललाटे पृष्ठयोः कण्ठे भुजयोरुभयोरपि । चतुरङ्गुलमात्रन्तु विभृयादायकं द्विजः ॥७३ उरस्यष्टाङ्गुलं धार्यं भुजयोरायतं तदा । उदरे पार्श्वयां नित्यमायतन्तु दशाङ्गुलम् ॥७४ केशवादि नमोऽन्तैश्च प्रणवाद्यैरनुक्रमात् । ललाट केशवं रूपं कुक्षौ नारायणं न्यसेत् ॥७५ वक्ष स्थले माधवश्च गोविन्दं कण्ठदेशतः । विष्णुभ्य दक्षिणे पार्श्वे वाह्वोश्च मधुसूदनम् ॥७६ त्रिविक्रमन्तु वामांसे वामनं वामपार्श्वतः । श्रीधरं वामवाहौ तु हृषीकेशं तदा भुजे ॥७७ पृष्ठे च पद्मनाभन्तु ग्रीवे दामोदरं तदा । तत्प्रक्षालनतोयेन वासुदेवेति मूर्धनि ॥ ७८

[ द्वितीयो-

ऽध्यायः ]

वैष्णवानांपुण्ड्रसंस्कारवर्णनम् ।

केशवस्तु सुवर्णाभः शङ्खचक्रगदाधरः ।

शुक्लाम्बरधरः सौम्यो मुक्ताभरणभूषितः ॥७६ नारायणो घनश्यामः शङ्खचक्रगदासिभृत् । पीतवासा मणिमयैर्भूषणैरुपशोभितः ॥ ८० माधवश्वोत्पलप्रख्यश्चक्रशार्ङ्गगदासिभृत् । चित्रमाल्याम्बरधरः पुण्डरीकनिभेक्षणः ॥८१ गोविन्दः शशिवर्णः स्यात्पद्मशङ्खगदासिभृत रक्तारविन्दपादाब्ज स्तप्तकाञ्चनभूषणः ॥ ८२ गौरवर्णो भवेद्विष्णुचक्रशङ्खहलासिभृत । क्षौमाम्बरधरः स्रग्वी केयूराङ्गदभूषितः ॥ ८३ अरविन्दनिभः श्रीमान् मधुजित्कमलान ( स ) नः । चक्रं शार्ङ्गश्च मुसलं पद्म दोर्भिर्विभर्त्यसौ ॥८४ त्रिविक्रमो रक्तवर्णः शङ्खचक्रगदासिभृत् । किरीटहारकेयूरकुण्डलैश्च विराजितः ॥८५ वामनः कुन्दवर्णः स्यात् पुण्डरीकायतेक्षणः । दोभिर्वा गदां चक्रं पद्म हैमं विभर्त्यसौ ॥८६ श्रीधरः पुण्डरीकाख्य चक्रशाङ्ग च पद्मधृक् । रक्तारविन्दनयनो मुक्तादामविभूषितः ॥८७ विद्युद्वर्णा हृषीकेशश्चक्रशार्ङ्ग हलासिभृत् । रक्तमाल्याम्बरधरः पुण्डरीकावतंसकः ॥८८ इन्दनीलनिभश्चक्रशङ्खपद्मगदाधरः ।

।

पद्मनाभः पीत्तवासा श्चित्रमाल्यानुलेपनः । दामोदरः सावभौमः पद्मशार्मासिशङ्खभृत् ॥८६

[[१००५]]

2.00€

[ द्विती

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

पीतवासा विशालाक्षो नानारत्नविभूषितः । एवं पुण्ड्राणि सततं धारयेद्वैष्णवोत्तमः ॥६० पुण्ड्रसंस्कार इत्येवं शिष्येणापि च कारयेत् । मन्त्रशेषं समाप्याथ वैष्णवान् भोजयेत्ततः ॥ ६१

इति पुण्ड्रसंस्कारो द्वितीयः ।

अथ वैष्णवानांनामसंस्कारवर्णनम् ।

तृतीयं नाम संस्कारं कुर्वीत शुभवासरे ॥६२ स्नात्वा संपूज्य देवेशं गन्धपुष्पादिभिर्गुरून् । नामाधिदैवतं पश्चात् पूजयेत् प्रयतात्मवान् ॥१३ द्वादशैव तु मासास्तु केशवाद्यैरधिष्ठिताः । आरभ्य मार्गशीर्षं तु यदा संख्या द्विजोत्तमः ॥६४ यस्मिन्मासि भवेद्दीक्षा तन्मूर्त्तर्नाम चोदितम् । नृसिंहरामकृष्णाख्यं दासनाम प्रकल्पयेत् ॥६५ शक्त्या दशावताराणां वर्जयेन्नाम वैष्णवः । नामदद्यात्प्रयत्नेन वैष्णवं पापनाशनम् ॥६६ यस्य वै वैष्णवं नाम नास्ति चेत्तु द्विजन्मनः । अनामिकः स विज्ञेयः सर्वकर्मसु गर्हितः ॥६७ चक्रस्य धारणं यस्य जातकर्मणि सम्भवेत् । तत्र वै मासनामापि दद्याद्विप्रो विधानतः । ध्यात्वा समर्थयेनाममूर्ति मन्त्रेण देशिकः ॥६८

]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

धूपं दीपथा नैवेद्यं ताम्बूलथा समर्पयेत् ।

प्रदक्षिण मनुत्रज्य भक्तया सम्यक् प्रणम्य च ॥६६ तन्मत्रं मूलमन्त्रं वा जपेत् साहस्रसङ्ख्यया । पश्चाद्धोमं प्रकुर्वीत शतमष्टोत्तरं हविः ॥ १०० वैष्णवैरनुवाकैश्च जुहुयात् सर्पिषा तदा ।

नाम दद्यात् ततः शिष्यं मन्त्रतोये समाप्लुतम् ॥१०१ ततः पुष्पाञ्जलिं दत्वा होमरोषं समापयेत् । वैष्णवान् भोजयेत्पश्चादक्षिणाद्यैश्च तोषयेत् ॥१०२ एवं हि नाम संस्कारं कुत द्विजसत्तमः । गुणयोगेन चान्यानि विष्णोर्नामानि लौकिके ॥ १०३ विशिष्टं वैष्णवं नाम सर्वकर्मसु चोदितम् । हरेः परं पितुर्भाम यो ददात्यपरं सुनम् ॥१०४ अतिरोचनकं दिव्यं तृतीयं श्रुतिचोदितम् । तस्माद्भगवतो नाम सर्वेषां मुनिभिः स्मृतम् ॥१०५

इति नामसंस्कार स्तृतीयः ।

अथ वैष्णवानांमन्त्रसंस्कारवर्णनम् ।

एवं तृतीय संस्कारं कृत्वा वै वैदिकोत्तमः । चतुर्थमन्त्र संस्कारं कुत्रत द्विजसत्तमः ॥ १०६

ततः (प्रातः) स्नात्वा विधानेन पूजयेत् जगतां पतिम । अष्टोचरसहस्रं तु मन्त्ररत्नं जपेद् गुरुः ॥१०७

[[१००७]]

[[१००८]]

[ द्वितीयों

वैष्णवानांमन्त्रसंस्कारवर्णनम् ।

स्नातं शिष्यं समाहूय सुवेषं समलङ्कृतम् । आदाय कलशं रम्यं पवित्रोदकपूरितम् ॥१०८ पञ्चत्वक्पल्लवयुतं पञ्चरत्नसमन्वितम् । मङ्गलद्रव्यसंयुक्तं मन्त्रेणैवाभिमन्त्रयेत् ॥ १०६ सम्मार्जयेत् ततः शिष्यं तज्ज ेन कुशैः शुभैः । सूक्तैश्च विष्णुदेवत्यैः पावमानैस्तदैव च ॥ ११० अष्टोत्तरशतं पश्चान्मन्त्ररत्नेन मार्जयेत् । अभिषिच्य ततो मूर्ध्नि शुक्लवस्त्रधरं शुचिम् ॥ १११ स्वलङ्कृतं समाचान्त मूर्ध्वपुण्डधरं तदा । पवित्रहस्तं पद्माक्षमालया समलङ्कृतम् ॥ ११२ निवेश्य दक्षिणे स्वस्य आसने कुशनिर्मिते । स्वगृह्येोक्तविधानेन पुरतोऽग्निं प्रकल्पयेत् ॥ ११३ पौरुषेण तु सूक्तेन श्रीसूक्तंन तथैव च ।

मध्वाज्य मिश्रितं रम्यं पायसं जुहुयाद्गुरुः ॥ ११४ अष्टोत्तरशतं पश्चादाज्यं मन्त्रद्वयेन च ।

मूलमन्त्रेण जुहुयाञ्चरु घृतविमिश्रितम् ॥ ११५ केशवादीन् समुद्दिश्य नित्यान् मुक्तांस्तथैव च । एकैकमाहुति हुत्वा होमशेषं समापयेत् ॥११६ ततः प्रदक्षिणं कृत्वा नमस्कृत्वा जनार्दनम् । आचार्यः स्वगुरु नत्वा जपेद्गुरुपरम्पराम् ॥११७ मातरं सर्वजगतां प्रपद्येत श्रियं ततः ।

त्वं माता सर्वलोकानां सर्वलोकेश्वरप्रिये ! ॥११८

ऽध्यायः ] वैष्णवानां मन्त्रसंस्कारवर्णनम् । १००६

अपराध रातैर्जुएं नम स्तेन मम च्युतम् ।

एवं प्रपद्य लक्ष्मीं तां श्रियं सद्गुरुभावत ॥ ११६ नित्ययुक्तं तया देव्या वात्सल्यादिगुणान्वितम् । शरण्यं सर्वलोकानां प्रपद्यं तं सनातनम् ।

नारायण ! दयासिन्धो ! वात्सल्यगुणसागर ! ॥ १२० एनं रक्ष जगन्नाथ ! बहुजन्मापराधिनम् । इत्याचार्येण सन्दिष्टः प्रपद्येत जनार्दनम ॥ १२१ प्रपद्येत ततः शिष्यां गुरुमेव दयानिधिम् । गुरो ! त्वमेव मे देव स्त्वमेव परमागतिः ॥ १२२ त्वमेव परमो धर्म स्त्वमेव परमं तपः ।

इति प्रपन्नमाचार्यो निवेश्य पुरतो हरेः ॥ १२३ प्रागग्रेषु समासीनं दर्भेषु सुसमादितः ।

स्वाचार्यं पुरतो ध्यात्वा नमस्कृत्वाथ भक्तिम न् ॥१२४ गुरोः परम्परा जसा हृदि ध्यात्वा जनार्दनम् । कृपया वीक्षितं शिष्यं दक्षिणं ज्ञानदक्षिणम् ॥ १२५ निक्षिप्य हस्तं शिरसि वामं हृदि च विन्यसेत् । पादौ गृहीत्वा शिष्यस्तु गुरोः प्रयतमानस ॥१०६ भो ! गुरो ! ब्रूहि मन्त्रं मे ब्रूयादिति दयानिधे ! । अध्यापयेत्ततस्त मै मन्त्ररत्नं शुभाह्वयम् । १२७ सन्न्यासञ्च समुद्रश्च सर्पिषण्डोऽधिध्वतम् । सायंमध्यापयेच्छिव्यं प्रयतं शरणागतम् ॥१२८

[[६४]]

[[१०१०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ द्वितीयो

अष्टाक्षरं द्वादशाणं षट्कुक्षीं वैष्णवीं तदा । रामकृष्णनृसिंहाख्यान् मन्त्रान् तस्मै नि दयेत् ॥ १२६ न्यासे वाध्यर्चने वापि मन्त्रमेकान्तिनं श्रयेत् । अवैष्णवोपदिष्टेन मन्त्रेण नरकं व्रजेत् ॥ १३० अवैष्णव द्रोर्मन्त्रं यः पठेद्वैष्णवो द्विजः । कल्पकोटिसहस्राणि पच्यते नरकात्मना ॥१३१ अचक्रचारिणं यस्तु मन्त्रमध्यापयेद्गुरुः । रौरवं नरकं प्राप्य चाण्डालीं योनिमान्नुयात् ॥१३२ तस्मादीक्षाविधानेन शिष्यं भक्तिसमन्वितम् । म. त्रमध्यापयेद्विद्वान् वैष्णवं पापनाशनम् ॥१३३ अनधीत्य द्वयं मन्त्रं योऽन्यवैष्णवमुत्तमम् । अधोयमन्त्रसंसिद्धिं न प्राप्नोति न संशयः ॥ १३४ जातक मंणि वा चौले तहा मौलोनिबन्धने । चक्रस्य धारणं यत्र भवेत्तस्य तु तत्र वै ॥ १३५ उपनीय गुरुः शिष्यं गृह्येोक्तविधिना ततः । अध्यापयेच सावित्रं तपोमन्त्रं द्वगं शुभम् ॥१३६ प्रातमन्त्र स्ततः शिष्यः पूजयेच्छ्रद्धया गुरुम् । गोभूहिरण्यरत्नाद्यैः वासोभिर्भुवणैरपि ॥१३७ सद्वक्ता शासयेच्छिष्यमाचार्यः संशितःत । स्वरूपं साधनं साध्यं मन्त्रेारमै निवेदयेत् ॥ १३८ द्वयेन वृत्तियाथात्म्यं सम्यगस्मै निवेदयेत् । आचार्याधीनवृत्तिस्तु संयतस्तु वसेत् सदा ॥ १३६

1ऽध्यायः ]

पश्च संस्कारविधिर्नामवर्णनम् ।

कर्मणा मनसा वाचा हरिमेत्र भजेत् सुधीः । यावच्च तीरपातन्तु द्वयमावर्तयेत्सदा ॥ १४०

एवं हि विधिना सम्ययन्त्र संस्कार संस्कृतः ॥ १४१

इति मन्त्रसंस्कारश्चतुर्थः ।

अथ पञ्चसंस्कारविधिर्नामवर्णनम् ।

मन्त्रार्थतत्वविदुषं यागतन्त्रे नियोजयेत् ।

।

पूर्वाह्न पूजयेद्दवं तस्य प्रियतरं शुभः ॥ १४२ मन्त्ररत्न विधानेन गन्धपुष्पादिभिर्गुरुः । अर्चयित्वाच्युतं भक्त्या होमं पूर्ववदाचरेत् ॥ १४३ सर्वैश्च वैष्णवः सूक्तैः पायसं घृतमिश्रितम् । आज्यं मन्त्रेण होतव्यं शतमष्टोत्तरं तदा ॥ १४४ शक्त्या च वैष्णवैर्मन्त्रैः सर्वैर्होमं समाचरेत । एकैकमाहुति हुत्वा सर्वावरणदेवता ॥ १४५ प्रणवादिचतुर्थ्यन्ते स्तेषां वै नामभिर्यजेत् । होमशेपं समाप्याथ वैष्णवान् भोजयेत्तदा ॥ १४६

मन्त्ररत्नेन तद्विम्बं पुपाञ्जलिशतं यजेत् ।

प्रणम्य भक्त्या देवेशं जप्त्वा मन्त्रमनुत्तमम् ॥ १४७ आहूय प्रणतं शिष्यं तद्विम्बं दर्शयेद्गुरुः ।

कृपयाथ ततरतमै दद्यद्विम्बं हरेगुरुः ! ॥१४८

[[१०११]]

[[१०१२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

एनं रक्ष जगन्नाथ ! केवलं कृपया तव ।

अर्चनं यत्कृतं तेन विभो ! स्वोकर्त्ती मर्हसि ॥१४६ एवं लब्धा गुरोर्विम्बं पूजयेत्तं प्रयत्नतः । हिरण्यवस्त्राभरणयानशय्यासनादिभिः ॥ १५० ततः प्रभृति देवेशमर्च्चयेद्विधिना सदा । श्रीतम्मात्तांगमोक्तानां ज्ञात्वान्यतममच्युतम् ॥१५१

[ द्वितीयो-

इति वृद्धहारीतस्मृत्यां विशिटर्मशास्त्रं पञ्चसंस्कार- विधानं नाम द्वितीयोऽध्यायः ।

॥ तृतीयोऽध्यायः ॥

अथ भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

अम्बरीप उवाच ।

भगवन् ! सर्वमत्राणां विधानं मम सुत्रत ! ।

ब्रूहि सर्वमशेषेण प्रयोगं सार्थसंस्कृतम् ॥१

हारीत उवाच ।

शृणु राजन् ! प्रवक्ष्यामि मन्त्रयोगमनुत्तमम् । यथोक्तं विष्णुना पूर्व ब्रह्मणा परमात्मना ॥२ सर्वपामेव मन्त्राणां प्रथमं गुह्यमुत्तमम । मन्त्ररत्नं नृपश्रेष्ठ ! सद्यो मुक्ति फरप्रदम् ॥३

ऽध्यायः ] भगवन् म त्रविधानवर्णनम् ।

सर्वैश्वर्यप्रदं पश्यं सर्वपां सर्वकामदम् । यस्योश्चारणमात्रेण परितुष्टो भवेद्धरिः ॥४ देशकालादिनियममरिमित्रादिशोधनम् ।

स्वरवर्णादिदोपश्च पौरश्चरणकं न तु ॥५

ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः स्त्रियः शुद्र स्तथेतराः । तस्याधिकारिणः सर्वे सत्वशीलगुणा यदि ॥६ : पञ्चसंस्कारसम्पन्नाः श्रद्धावन्तोऽनसूयकाः ।

भक्त्या परमयाविष्टा युक्तास्तस्याधिकारिणः ॥ ७ पञ्चविंशाक्षरो मन्त्रः पदेः पडूभिः समन्वितः । वाक्यद्वयं परं ज्ञेयं मन्त्ररत्नमनुत्तमम् ॥८ यदाश्रयति विद्यादिः संस्थिता जगतां पतिम् । तया विद्याऽनपायिन्या संयुतः परमः पुमान् ॥६ नारायणोऽच्युतः श्रीमान् वात्सल्यगुणसागरः । नाथः सुशीलः सुलभः सर्वज्ञः शक्तिमान् परः ॥ १० आपदबन्धुः सदा मित्रं परिपूर्णमनोरथः । दयासुधाब्धिः सविता वोर्यवान् द्युतिमान् विभुः ॥११ प्रपद्य े चरणौ तस्य शरणं श्रेयसे मम । श्रीमते विष्णवे नित्यं सर्वावस्थासु सर्वदा ॥ १२ निर्ममो निरहङ्कारः वयं करवाण्यहम् । एवमर्थ विदित्वैव पश्चान्मन्त्रं प्रयोजयेत् ॥ १३ नारायणो महाशब्दो गायत्री च परा शुभा । स्वयं नारायणः श्रीमान् देवता समुदाहृतः ॥ १४ :

[[१०१३]]

[[१०१४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

करयोः स्थलयोराद्य मक्षरं विन्यसेद् द्विजः । शेपाक्षराणि देयानि चतुविशतिपर्वसु ॥१५ पपदैरङ्ग लिन्यास मङ्गेषु च यथाक्रमम् । पड पट्पदैः कृत्वा मन्त्रार्थेश्च यथाक्रमम् ॥ १६ मूनि भाले नेत्रनासाश्रवणे तथाऽनने । भुजयां लदेशेच स्तनयोर्नाभिमण्डले ॥१७ पृष्ठे व जघने कट्योरूर्वाजन्वोश्च पादयोः । पञ्चविंशाक्षराण्यस्य क्रमे गाङ्गंपु विन्यसेत् ॥१८ एवं न्यासविधिं कृत्वा पश्चाद्वयानं समाचरेत् । इन्दीवरदलश्यामं कोटिसूर्यामिवर्चसम ॥१६ चतुर्भुजं सुन्दराङ्गं सर्वाभरणभूषितम् । पद्मासनस्थं देवेशं पुण्डरीकनिभेक्षणम् ॥२० रक्तारविन्दुसदृशदिव्यहस्तपदाश्चिनम् । माणिक्यमुकुडोपेतं नीलकुन्तलशीर्षजम ॥२१ श्रीवत्म कर भोरस्कं वनमालाविराजितम् । दिव्यचन्द लिनाङ्गं दिव्यपुःपावतंसकम् ॥२२ हारकुण्डलकेयूरनू पुरादि विराजितम् । कटकैरङ्गुरीयश्च पीतवस्त्रण शोभितम् ॥२३ शङ्खपद्मगदाचक्रपाणिनं पुष्पोत्तमम् ।

वागा चिन्तयेत्तस्य देवीं कमललोचनाम् ॥२४ तरुणी सुकुमाराङ्गीं सर्वलक्षणशोभिताम् । दुकूलवस्त्रसंयुक्तां सर्वाभरणभूषिताम् ॥२५

[ तृतीयो-

ऽध्यायः ]

एवं

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

तप्रका वनसङ्काशां पीनोन्नतपयोधराम् । रत्नण्डलसंयुक्तां नीलकुन्तलशीर्षजाम ॥ २६ दिव्यचनलिङ्गी दिव्यपुष्पवर्तकाम । मातुलिङ्गं च रक्ताजं दणिं वरदं तथा ॥ ७ देवीं च विभ्रतीं दोभिन्नियेदिदां सदा ।

परं नित्यमवयेदच्युतं द्विजः ॥२८ यथात्मनि तथा देवे ज्ञानकर्म समाचरेत् । अर्चनेदुपचारैश्च मनसा वा जनादनम् ॥२३ आवाहनासने पाद्यमध्यमाचमनीयकम् । स्नानं वस्त्रं पनीते च भूपणं गन्धमेव च ॥ ३० पुष्पं धूपं तथा दोपं नैवेद्य’ च प्रदक्षिणम् । नमस्कारश्च ताम्बूलं पुष्पमालां निवेदये 1 ॥ ३१ नमः कृत्वा गुप्न पश्चाज्जपेन्मत्रं समाहितः । अष्टोत्तरस म्रन्तु शतमष्टोत्तरं तथा ॥ ३२ ध्यायन्वै मनमा देवं जपेदेकाग्रमानसः । प्राङ्मुखोदन्मुखो वापि समासीनः कुशासने ॥३३ त्रिसन्ध्यासु जपेदेवं सर्वसिद्धिमवा’ नुयात् । आदावन्ते जपस्यास्य प्राणायामान् समाचरेत् ॥३४ पूरकः कुम्भ को रेच्यः प्राणायामस्त्रिलक्षणः । वामेत पूरयेद्वायुं वाह्य नासा जपन्मनुम् ॥३५ उभाभ्यां धारणं वायोः कुम्भकं समुदाहृतम् । तद्रेचनं दक्षिणेन रेचनं समुदाहृतम् ॥३६

[[१०१५]]

[[१०१६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

पर्यावृत्या पुनश्चैवं प्राणायामत्रयं क्रमात् । पूरके कुम्भके चैत्र रेचके च विशेषत ॥३७ अष्टा वैशतिवारं तु जपेन् मन्त्रं समाहितः । उत्तनं मुनिभिः प्रोक्तं प्राणायमं नृपोत्तम ! ॥३८ जन् द्वादशवारं तु उत्तमं तत्प्रकीर्तितम् । पद्दार तु कनोयः स्यात्त्रिवार मधमं स्मृतम् ॥३६ मनसेाचयेदवं पश्चादर्थं विचिन्तयेत ।

प्राणायामत्रयं कृत्वा पश्चन्न्यासं समाचरेत् ॥४० स्नाला शुक्लाम्बरधरः कृत्वा सन्ध्यादिकर्म च । धृतोद्ध उड़देहश्व पवित्रकर एव च । ४१

धृत्वा पद्माक्षमालां च सन्निवा वासने स्थितः । भूतशुद्धिविधानश्च कृत्वा मन्त्रं प्रयोजयेत् ॥४२ अष्टक्षरस्य मन्त्रस्य गुरुर्नारायण स्मृतः । छन्दश्च दैवी गायत्री परमात्मा च देवता । जपश्वाप्राक्षरो मन्त्र सर्वपापप्रणाशनः ॥४३ सर्वदु ख हरः श्रीमान् सर्व कामफलप्रदः । सर्वदेवात्मको मन्त्र स्ततो मोक्षप्रदो नृणाम् ॥४४

वो यपि सामानि तथैवाथर्वणानि च । सत्रन अरान्तस्थं तच्चान्यदपि वाङ्मयम् ॥४५ सर्वार्थो वेदगर्भस्थः वेदाश्वासरे स्थिता । अष्टाक्षरस्तु प्रणवे अकारे प्रणवः स्थितः ॥४६

[ तृतीयो

ऽध्यायः ]

भगवन्म त्रविधानवर्णनम् ।

इह लौकिकमैश्वर्यं स्वर्गाय पारलौकिकम ।

कैवल्यं भगran मन्त्र साधविष्यति ॥४७

सकृदुच्चारणान्नृणां चतुर्वर्गफल दम ।

स्वरूपं सावनं प्राप्यं ददाति हि समञ्जसा ॥४८ महापापं चातिपापं विद्यते वोपपापकम् । जपादत्य मनोराशु प्रणश्यन्ति न संशयाः ॥४६ अश्वमेधसहस्राणि राजसूयशतानि च । सकृदृष्टाक्षरं जात्वा लभते नात्र संशयः ॥ ५० गव मयुतदानस्य पृथिव्या मण्डलस्य च ।

कन्याशतसहस्रस्य गजाश्वाना तथन च । ५१ दानस्य यत्फलं नृणां सत्पात्रे नृपनन्दन ! । शतबारं मनुं जप्त्वा तफ : सर्वमानुयान् ॥ ५२ साथ समुद्रं सन्न्यासं स पिच्छन्दोऽविदेवतम् ।

अष्टाक्षरमञ्जत्वा बिष्णु मायुज्यमाप्नुयात् ॥५३ पदत्रयात्मकं मन्त्रं चतु र्या सहितं तदा । स्वरूपसाधनोपेयमिति मत्वा जपेदुधः ॥५४ प्रणवेन स्वरूपं स्यात् साधनं मनसा तथा । संबिभक्या चतुर्य्यात्र पुष्पार्थो भवेन्मनोः ॥५५ अकारश्चाप्युकारश्च मकारञ्चेति तत्वतः । साम्येकधा समभवन्त होमित्येतदुच्यते ॥ ५६ तस्मादोमिति प्रणवो विज्ञेयः साक्षरात्मकः । वेदत्रयात्मकं ज्ञेयं भूर्भुवः स्वरितीति वै ॥५७

[[१०१७]]

[[१०१८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

अकारस्तु भवेहिष्णु स्तग्वेद उदाहृतः ।

[ तृतीयो-

।

उकारस्तु भवेल्लक्ष्मीर्यजुर्वेदात्मको महान् ॥५८

मकारस्तु भवे जीव स्तोस उदाहृत । पञ्चविंशाक्षरः साक्षात् सामवेदस्वरूपवान् ॥५६ पञ्चविंशोऽयं पुरुनः पञ्चविंश आत्मेति श्रुतेः । आत्मा पञ्चविंशः स्यादिति मम त्मानं संम्मरेत् ॥६० इत्यौपनिपदं हायं विदित्वा खं निवेदयेत् । अवधारणमन्ये तु मध्यमाणं वदन्ति हि ॥ ६१ तदेवानि तदायु स्तत्सूर्य स्तदपि चन्द्रनाः । इत्येवं धारणश्रुतेरेव मे गोपवृ हितम् ॥६२ ऊ (ओं) कारेणैव श्रीशब्दः प्रोच्यते मुनिसत्तमः । न्यायेन गुणमिद्धिस्तु तस्यैव श्रीपतेर्वरौ ॥ ६३ श्रीरस्येशाना जगतो विष्णुपत्नोति वै श्रुतिः । कल्याणगुगसिद्धिन्नु लक्ष्मीभर्तुश्च नेतरा ॥ ६४ सामानाधिकरण्यत्वात्कारणत्वं तदोच्यते । अकार एव सर्वेपामक्षराणां हि कारणम् । ६५ अकारो वै सर्वा वागित्यादि श्रुतिवच स्तथा । म्पर्शोष्मभिर्व्यज्यमानो नानाबहुबिवोऽभवत् ॥६६ कारणत्वं तथैवास्य विष्णोर्वे जगतां पतेः ।

तस्मात् स्रष्टा च दाता च विधाता जगतां हरिः ॥६७ रक्षिता जीवलोकस्य गुणवानेव सर्वगः ।

अनन्या विष्णुना लक्ष्मी र्भास्करेण प्रभा यथा ॥ ६८

ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

लक्ष्मीमनपगामिनो मिति श्रुतित्रचो महत् ।

तस्माद कारो वे विष्णः श्रीश एव जगत्पतिः ॥६

लक्ष्मीपतित्वं तम्येत्र नान्यस्येति सुनिश्रितम् । नित्यैवैपा जगन्माता हरेः श्रीरनपायिनी ॥७० यथा सर्वगतो विष्णु स्तनैवेपा जगन्मयी । तस्मादकारो वै विष्णुक्ष्म भर्ना जत्पतिः ॥ ७१ तस्मिंश्चतुर्थीयुक्तत्वात् त्रिपदस्य च संग्रहः । अकार प्रथमां तस्माच्चतु यीं संप्रहं न तु ॥ ७२ सब श्रुतिविरोधत्वान्न युक्तमिति चोदिनम् । महसे ब्रह्म त्वा वे ओमित्यात्मानं युञ्जीत ॥ ७३ परस्य चाननां तस्माद्भद स्तन सुनिश्चितः ॥७४ स्वमस्माकं तपस्येन युक्तमपि पार्थिव ! । तो शाश्वतौ विपचना वियन्नाविति वं तथा ॥ ७५ ग्रभिष्य दया प्रागेवनात्मा न विश्वभृत् । असोयमत्यों मर्त्येन नयेनेत्येवयोनिता ॥७६ इत्यादि श्रुतयो भेदं वदन्ति परजीवयोः । दास्यमेवात्मना विष्णोः स्त्ररूपं परमात्मनः ॥७७ साम्यं लक्ष्मीवरप्रोक्तं देवादीनां तथ त्मनाम् । अनन्यशेषरूपा वै जीबास्तस्य जगत्पतेः ॥७८ दास्यं स्वरूपं सर्वेपामात्मनां सतपं हरेः । भगवच्छेषमात्मानमन्यथा यः प्रपद्यते ॥७६

[[१०१६]]

[[१०२०]]

वृद्धहारीतः मृतिः ।

[-तृवीबो-

स चैव हि महापापी चण्डाल स्यात् नसंशयः । तस्मान्मकारवाच्योऽसौ पञ्चविंशात्मकः पुमान् ॥८० अकारवाच्यस्येशस्य दास एवाभिधीयते । अनुत्रानाश्रयो नित्यो निर्विकारोऽव्यय सदा । देहेन्द्रियात् परो ज्ञाता कर्त्ता भाक्ता सनातनः ॥८१ मकारवच्यो जीवोसौ दास एव हरेः सदा । श्रीशम्याकारवाच्यस्य विष्णोरस्य जगत्पतेः ॥ ८२ स्वस्वामिनोरुकारेण ह्यवधारणमुच्यते ।

स जीवः स्यादतः स्वामी सवदा नृपसत्तम ॥ ८३ अनयोर्नान्यथेत्युक्तमुकारेण महर्षिभिः ।

इत्येवं प्रणवस्य थं प्रणवस्य पदस्य तु ॥८४ आत्मनश्च स्वरूपत्वा द्विजेय मृपिसत्तमः । सर्वपामेव मन्त्रणां कारणं प्रणवः स्मृतः ॥८५ तस्म दूव्याहतयो जातास्ताभ्यो वेदत्रयं तथा । भूरेत्येव हि ऋग्वेदो भुव रिति यजुम्तथा ॥८६ स्व रिति सामवेदः स्यात्प्रणवो भूर्भुव सुवः । भूर्विष्णुश्च तदा लक्ष्मीर्भुव इत्यभिधीयते ॥८८ तयोः स्वरिति जीवस्तु सुव इत्यभिधीयते । अनिर्वायुस्तथा सूर्यस्तेभ्य एव हि जज्ञिरे ॥८८ य एता व्याहृतीहु त्वा सवं वेदं जुहोति वै । प्रसङ्गात्महितं चेदं मन्त्रशेषमुदीर्यते ॥ ८६ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

अस्वातन्त्र्यात्त जीवानामधीनं परमात्मनः । नमसा प्रोच्यते तस्मान्नहन्ताममतोऽपितम् ॥६० स्वरूपादित्रिवर्गस्य संसिद्धिर्भतु सव हि । नमसा रहितं सर्वं विफलं सम्प्रकीर्त्तितम् ॥६१ नमसैत्र हि संसिद्धिर्भवेदन न संशयः । पुरतः पृष्ठतश्चेत्र पार्श्वतश्च वरोपत ॥३२ ममोक्षते राजन् ! त्रिवर्गः सर्वदेहिनाम । मकारेण स्वतन्त्रः स्यान्न रकस्तं निषिध्यति ॥ ६३ तस्माच्च नम इत्यत्र स्वातन्त्र्यमपनोदति । द्वयक्षरस्तु भवेन्मृत्युरूक्षरस्तु हि शाश्वतम् ॥६४ मनेति द्वयक्षरं मृत्युर्न ममेति तु शाश्वतम् । न ममेति च सवत्र स्वातन्त्ररहित य वै ॥६५ युज्यते मुनिभिः सम्यक् सर्वकर्मसु पार्थिव ! । !!

तस्मात्तु नमसा युक्ता मन्त्राः सर्व च पार्थिव ! ॥६६ सर्वसिद्धिप्रदा नृणां भवन्यत्र न संशयः ।

नमना रहिता ये तु न तु मुक्तिप्रदा नृणाम् ॥६७ तस्मात् नम सैने पारतन्त्र्यत्वमीशितुः । पारतन्त्र्याल ने सिद्धिं सातन्त्र्यान्नाशमेय्यति ॥६८ दास्यमेव हि जोवानां प्रोच्यते नमसैत्र तु । मनसा रहितं लोके किञ्चिदत्र न विद्यते ॥ ६६ नमो देवेभ्यो नम इति येामोरो तथा मनः ।

तस्विनो नमसा अविवाक्येति वै श्रुतिः ॥१००

[[१०२१]]

[[१०२२]]

वृद्धहारीत मृतिः ।

क्षयैरकारः सम्प्रोक्तो नकारस्तं निषिध्यति । तस्मात्तु नर इत्यत्र नित्यत्वेनोच्यते जनः ॥ १०१

नारा इति समूहले बाहुल्यत्वाज्जनस्य च । तेषामयनमावासस्तेन नारायणः स्मृतः ॥ १०२ महाभूतान्यहङ्कारो महदव्यक्तमेव च ।

[ तृतीयो

अण्डं तदन्तर्ग ना ये लोकाः सर्वे चतुर्दश ॥१०३. चतुर्विधशरीराणि कालः कर्मति व जगत् । प्रवाहरूपेणैवैवां नारत्येनोच्यते बुधैः ॥ १०४ तेषामपि निवासत्वान्नारायण इतीरितः । अन्तर्वश्वि जगतो धाता सच सनातनः ॥ १०५ स्रष्टा नियन्ता शरणं विधाता भूतभावनः । माता पिता सखा भ्राता निवासश्व सुहृद्गतिः ॥१०६ योनौ श्रियः श्री परमस्तेन नारायण स्मृतः । नराणां सर्वजगतामयनं शरणं हरिः ॥ १०७ तस्मान्नारायण इति मुनिभिः सम्प्रकीर्त्यते । सर्वेषु देशकालेषु सर्वावस्थासु सर्वदा ॥१०८ तस्यैव किङ्करोऽस्मीति चतुर्द्रा परमात्मनः । भगवत्परिचर्यैव जीवानां फलमुच्यते ॥ १०६ तद्विना किं शरीरेण यातनाश्य जनस्य तु । यस्मिन् शरीरे जीवानां न दास्यं परमात्मनः ॥ ११० तदेव निरयं प्रोक्तं सर्वदुःखफलं भवेत् ।

दास्यमेव फलं विष्णोर्दास्यमेव परं सुखम् ॥ १११

ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

[[१०२३]]

दास्यमेव हरेर्मोक्षं दास्यमेव परं तपः ।

ब्रह्माद्याः सकला देवा वशिष्ठाद्या महर्षयः ।

काङ्क्षन्तः परमं दास्यं विष्णोरेव यजन्ति तम् ॥ ११२

तस्माच्चतु यी मन्त्रस्य प्रधानं दास्यमुच्यते ।

र्या

।

न दास्यवृत्ति जीवानां नाशहेतु परस्य हि ॥ ११३ इत्थं सञ्चिन्त्य मन्त्राथ जपेन्मत्रमतन्द्रितः । अविदित्वा मनोरथं जपेत् प्रयतमानसः ॥११४ न संसिद्धिमवा नोति स्वरुभ्व न विन्दति । संसारश्च समुद्रभ्व सर्पिचण्डोऽधि दैवतम् ॥११५ सार्द्धं स यज्ञं सद्ध्यानं मन्त्रमेव प्रपूजयेत् । नारायणार्प गायत्री देवी चन्द्रोऽधिदेवता ॥ ११६ परमात्मा च लक्ष्मीशो विष्णुरेवाच्युतो हरिः । प्रणवस्तु भवेद्रोजं चतुर्थी शक्तिरुते ॥११७ क्रुद्धोल्काय महोल्काय विष्णूल्काय तथैव च । जाल्काय सहस्रोल्काय पश्च ङ्गो न्यास उच्यते ॥ ११८ हृन्मून’श्च शिखायाश्च कवचो नेत्रयोर्न्यसेत् । पञ्चाङ्गन्यासमित्युक्तं सर्वमन्त्रेषु वैष्णवैः ॥ ११६

यदा त्रयेण कुर्वीत षडङ्गं तु यथाक्रमम् । मूयनने च हृदये भुवयोर्जघने तथा ॥ १२० पृष्ठे च जावो. पदयोर्म त्रार्णानि यदा न्यसेत् । अष्टाक्षराण्यष्टदिक्षु क्रमेण तदनन्तरम् ॥१२१

[[१०२४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

नासिकायां तथाक्ष्णोश्च श्रोत्रयोरानने तथा । कण्ठे च स्तनयोर्नाभौ गुह्ये च तदनन्तरम् ॥ १२२ अचक्राय विचक्राय सुचक्राय तथैव च । ज्वालामहासुचक्राय त्रैलोक्याय तदन्तरम् ॥१२३ आधारकालचक्राय दशदिक्षु यथाक्रमम ।

स्वाहान्तं प्रणाद्यन्तं न्यसेवक्राणि वैणवः ॥ १२४ एवन्न्यासविधिं कृत्वा पश्चाद्वयानं समाचरेत् । हृदये प्रतिमायां वा जले सवितृमण्डले ॥ १२५ बडौ च स्थण्डिले वाऽपि चिन्तयेद्विष्णुमव्ययम् । बालार्क कोटिसङ्क शं पीतवस्त्रं चतुर्भुजम् ॥ १२६ पद्मपत्रविशालाक्षं सर्वाभरणभूषितम् । चक्रमजं गदां शङ्ख चतुदर्भि घृतं तथा ॥ १२७ श्रीभूमिसहितं देवमासीनं परमासने ।

[ तृतीयो-

तत्र चाधारशक्त्याद्यैर्धर्मायै सूरिभिर्धृतैः ॥ १२८ दिव्यरत्नमये पीठे पङ्कजेदले शुभे । तत्कर्णिकोपरि ले तप्त काञ्चनसन्निभे ॥ १२६ देवीभ्यां सहितं तस्मिन्नासीनं पङ्कजासने । चिन्तयेद्दक्षिण पार्श्व लक्ष्मीं काञ्चनसन्निभाम् ॥१३० पद्महस्तविशालाक्ष्मीं दुकूलवसनां शुभ म् । व मे दूर्वादलश्यामां विचित्राम्बरभूषिताम् ॥१३१ चिन्तरेद्धरणीं देवीं नीलोत्पलधरां शुभाम् ।

माहिष्य (श्वदापु चिन्तयेद्धृतचामराम् ॥१३२

ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

[[१०२५]]

एवं ध्यात्वा हरिं नित्यं जपेत्प्रयतमानसः ।

स्नातः शुक्लाम्बरधरः कृतकृत्यो यथाविधि ॥१३३ धृतोद्ध पुण्ड्रदेहश्च पवित्रकर एव च ।

शुचिः कृष्णाजिनासीनः प्राणायामी च न्यासकृत् ॥१३४ शङ्खचक्रगदाखङ्गशार्ङ्गपद्मान्यनुक्रमात् । ताक्ष्यंश्च वनमालाश्च मुद्रा अष्टौ प्रपूजयेत् ॥ १३५ पश्चात् ध्यात्वा जगन्नाथं मनसैवाचयेद्विभुम् । गन्ध उपादि सकलं मन्त्रेणेव निवेदयेत् ॥ १३६ अनेनाभ्यर्चितो विष्णुः प्रीतो भवति तत्क्षणात् । अयुतं वा सहस्रं वा त्रिसन्ध्यासु जपेन्मनुम् । विष्णोः समानरूपेण शाश्वतं पदमाप्नुयात् ॥१३७ आयुष्कामी जपेन्नित्यं षण्मासं नियतेन्द्रियः । अयुतं तु जपेन्मन्त्रं सहस्रं जुहुयाद् घृतम् ॥१३८ आयुर्निरामयं सम्पद्भवेद्वपंशताधिकम् ।

विद्याकामी जपेद्वपं त्रिसन्ध्यास्वयुतं मनुम् ॥ १३६ जुहुयाद्विमलैः पुष्पैः सहस्रं नियतेन्द्रियः ।

अष्टादशानां विद्यानां भवेद् व्याससमो द्विजः ॥ १४०

विवाहार्थी जपेन्नित्यमेवं वर्षचतुष्टयम् ॥१४१

राजहोमी सहस्रं तु लभेत्कन्यां मुशोभिताम् । सम्पत्कामी जपेन्नित्यं त्र्ययुतं वत्सरत्रयम् ॥ १४२ पद्मै पद्मपत्रे तथा होमी श्रियं लभेत् । भूकामी तु जपेन्नित्यं वत्सरं विजितेन्द्रियः ॥१४३

[[६५]]

[[१०२६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

दूर्वाभिर्जुहुयात्तद्वल्लभेद्भूमिमभीप्सितम् ।

राज्यकामी जपेन्नित्यं षडब्दं त्र्ययुतं तथा ॥ १४४ सहा जुहुयात नित्यं पायसं घृतमिश्रितम् । चक्रवर्ती भवेत् मच पद्माभर्तुः प्रसादतः ॥ १४५ द्वादशाब्दं जपेदेवं सततं विजितेन्द्रियः । आत्महोमो तु यो नित्यमिन्द्रत्वं लभते न र ॥१४६ लक्षञ्जपेत्र यो नित्यं त्रिंशद्वषं जितेन्द्रियः ।

[ तृतीयो

ब्रह्मत्वं वा शिवत्वं वा समाप्नोति न संशयः ॥ १४७ यावज्जीवं तु यो नित्यमयुतं सुसमाहितः । सहस्रं वा शतं वापि होतत्र्यं वह्निमण्डले ॥ १४८ आज्येन चहगा वापि तिलैव शर्करान्वितैः । पद्म व बिल्वपत्रैर्वा समिद्भिः पिप्पलस्य वा । कोमलैस्तुलसीपत्रैरर्चयित्वा सनातनम् ॥१४६

अनन्तविहगेशानां क्षिप्रमन्यतमो भवेत् । किमत्र बहुनोक्तेन सर्वसिद्धिप्रदो नृणाम् ॥१५०

श्रीमदष्टाक्षरो मन्त्रो नित्यप्रियतमो हरेः ।

आसीनो वा शयानो वा तिष्ठन्त्रा यत्र कुत्रचित् ॥१५१

जपेदष्टाक्षरं मन्त्रं तस्य विष्णुः प्रसीदति ।

संस्नातः सर्वतीर्थेषु सर्वयज्ञेषु दीक्षितः ॥ १५२

अभितः सर्वदेवानां यो जपेत्सततं मनुम् । ब्रह्मघ्नो वा कृतघ्नो वा महापापयुतोऽपिवा ॥१५३

ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

अष्टाक्षरस्य जप्तारं दृष्ट्या पापैः प्रमुच्यते । अष्टाक्षरस्य जप्तारो यथा भागवतोत्तमाः ॥ १५४ पुनन्ति सकलं लोकं सदेवासुरमानुषम् । अष्टाक्षरस्य जप्तारं प्रणमेद्यस्तु भक्तितः ॥ १५५ सर्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुलोके महीयते । अचिन्त्यमेतन्माहात्म्यं मनोरस्य जगत्पतेः ॥ १५६ न हि वक्तुं मया शक्यं ब्रह्मादित्रिदशैरपि ।

अथ वक्ष्यामि माहाम्यं द्वादशार्णस्य पार्थिव ! ॥१५७ यस्योच्चारणमात्रेण द्वादशाब्दफलं लभेत् ।

नमो भगवते नित्यं वासुदेवाय शार्ङ्गिणे ॥ १५८ प्रणवेन समायुक्तं द्वादशार्णमनु जपेत् । पूर्ववत्प्रणव स्याथ नमसश्च महामनोः ॥ १५६ ऐश्वयं च तथा वीर्यं तेजः शक्तिरनुत्तमा । ज्ञानं बलं यदेतेपां पण्णां भगवदीरितः ॥ १६० एभिर्गुणैः पूर्ववाक्यः स एव भगवान् हरिः । नित्या च या भगवती प्रोच्यते मुनिसत्तमैः ॥ १६१ ऐश्वर्यरूपा सा देवी सुभगा कमलालया । ईश्वरी सर्वजगतां विष्णुपत्नी सनातनी ॥ १६२ तस्याः पतित्वा धीशस्य भगवानिति चोच्यते । तस्मात्तु भगवान् श्रीमानेकार्था मुनिभिः स्मृतः ॥ १६३ भगवानिति शब्दोऽयं तथा पुरुषइत्यपि ।

निरुपाधौ च वर्तेत वासुदेवेऽखिलात्मनि ॥१६४

[[१०२७]]

[[१०२८]]

वृद्धहारीतरमृतिः ।

[ तृतीयो-

वक्ष्यन्ति केचिद्भगवान् ज्ञानवानिति सत्तमाः । तद्वामुदेवेनोक्तं स्यात्सामान्यत्वात्ततोऽन्यथा ॥१६५ तस्मात्कल्याणगुणवान् श्रीमान् योऽसौ जगत्पतिः । स एव भगवान् विष्णुर्वासुदेवः सनातनः ॥ १६६ भगवते श्रीमते चेत्येकार्थे हि प्रोच्यते बुधैः । गुणवान् भगवानेव सृष्टिस्थिति विनाशकृत् ॥१६७ द्वौ द्वौ गुणावधिठाय सर्वाद्यमकरोत्प्रभुः । प्रद्युम्नचानिरुद्धश्च सङ्कर्पण इतीरितः ॥ १६८ भगवान् वासुदेवोऽमौ सृष्ट्याद्यमकरोन स्वयम् । ऐश्वर्यवोयवान् सर्गे प्रद्युम्नः पर्यपद्यत ॥ २६६ तेज शक्ति समाविश्य अनिरुद्धो हारालयत् । बलजाने तथा द्वे तु मणो ह्यविष्ठितः ॥ १७० अकरोद्भगवानेव संहारं जगतः पुनः ।

एवं पड्गुणपूत्वान् पतिलाच्यपि च श्रियः ॥ १७१ सर्गादिः कारणत्वाच्च भगवानिति चोच्यते । सर्वत्रासौ ममत्तं च वसयत्रेति वै यतः ॥१७२ ततः स वासुदेवेति विद्वद्भिः परिपद्यते । चतुर्थी पूर्व विद्विद्यात् कैकथं महात्मनः ॥ १७३ एवं झाला मनोरथं द्वादशार्णस्य चक्रिणः । संसिद्धि परमाप्नोति सम्यगावर्त्य चेतसा ॥१७४ गत्वा गत्वा निवर्तन्ते सर्वक्रतुफलैरपि ।

तद्गत्वा न निवतन्ते द्वादशाक्षरचिन्तकाः ॥१७५

ऽध्यायः ]

भगवन्मत्रविधानवर्णनम् ।

[[१०२६]]

।

द्वादशा सज्जप्त्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते । ब्रह्महत्यादिपापानि तत्संसर्गकृतानि च ॥ १७६ द्वादशार्णं मनोर्जन्तु दहत्यग्निरिवेन्धनम् । सर्वसौभाग्यसुखदं पुत्रपौत्राभिवर्द्धनम् ॥१७७ सर्वकामप्रदं नृणामायुरारोग्यवर्द्धनम् । देवत्वममरेशत्वं शिवब्रह्मत्वमेव च ॥ १७८ द्वादशार्ण मनुं जप्त्वा समाप्नोति न संशयः । दुराचारो पि सर्वाशी कृतघ्नो नास्तिकांऽपि वा ॥१७६ द्वादशार्णमनु जात्वा विष्णुसायुज्यमाप्नुयात् । प्रजापतिः कश्यपश्च मनुः स्वायम्भुवस्तथा ॥ १८०

सप्तर्षयो वचैते ॠपयस्तस्य कीर्तिताः ।

ध्र

वशिष्ठः कश्यपोऽत्रिश्च विश्वामित्रश्च गौतमः ॥ १८१

जमदग्निर्भरद्वाजस्त्वेते समहर्षयः ।

भगवान् वासुदेवो वै देवतास्य प्रकीर्त्तित ॥१८२ छन्दश्च परमा दैवी गायत्री समुदाहृता । साधकानां सदा राजन् कामुधेनुरितीरितः ॥ १८३ दशाङ्गुलीषु तलयोर्द्वादशार्णानि विन्यसेन् । पदैश्चतुर्भिरङ्गेषु विन्यसेत्तदनन्तरम् ॥ १८४ चतुरङ्गेषु विन्यस्य मन्त्रेणोत्तरयोर्द्वयोः । मूर्त्यास्यनेत्रयोर्ना साकर्णयोर्भुजयो स्तथा ।

हृदि कुक्षौ तथा गुह्यं ऊर्जा त्वोश्च पादयोः ॥ १८५

[[१०३०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

मन्त्रार्णानि तु विन्यस्य क्रमेणैव नृपोत्तम ! अचक्राय विचक्राय सुचक्राय तथैव च ॥ १८६ तथा त्रैलोक्यचक्राय महाचक्राय वै तथा । असुरान्तकचक्राय स्वहान्तं प्रणवादिकम् ॥ १८७ हृदयादिपडङ्गेषु यथाशास्त्रं प्रयोजयेत् ।

[ तृतीयो-

क्षीराब्धौ शेपपर्यङ्कं समासीनं श्रिया सह ॥ १८८ नीलजीमूतमङ्काशं तप्तकाञ्चनभूषणम । पीताम्बरधरं देवं रक्ताव्जदललोचनम् ॥१८६ दीर्घेश्वतुर्भिर्दोर्भिश्च सर्वाभरणभूषितैः । शङ्खचक्रगदाशाङ्गन् विभ्राणं परमेश्वरम् ॥ १६० नानाकुसुमसम्बद्धनीलकुन्तलशीर्षजम् । श्रीवत्सकौस्तुभोरस्कं वनमालाविभूषितम् ॥१६१ समाश्रिष्टं श्रिया दिव्या पद्मया पद्महस्तया । स्तूयमानं विमानस्थैर्देवगन्धर्वकिन्नरैः ॥ १६२ मुनिमिः सनकाद्यैश्च सेवितश्च सुरर्षिभिः । एवं ध्यात्वा हरिं नित्यं जपेन्मन्त्रं समाहितः ॥ १६३ अचयित्वा हृषीकेशं सुगन्धकुमुमैः सदा । शालग्रामादिकस्था वर्चऽमानं जपेद् बुधः ॥१६४ जपित्वा दशसाहस्रं यावज्जीवं समाहितः । वष्णवं पदमाप्नोति पुनरावृत्तिवर्जितम् ॥ १६५ आयुष्कामी जपेन्नित्यं वत्सरं विजितेन्द्रियः । संख्या द्वादशसाहस्र होमं तिलसहस्त्रकम् ॥१६६ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

लभेताऽऽयुः शतसमा दुःखरोगविवर्जितम् ।

विवाहकामी षण्मासं जपेन्नित्वं जितेन्द्रियः ॥१६७ आज्यहोमी सहस्रन्तु लभेत्कन्यां सुलक्षणाम् । सम्पत्कामी जपेन्नित्यं वत्मरन्तु सहस्रशः ॥ १६८ साज्यैश्च व्रीहिभिर्होमी सहस्रं श्रियमाप्नुयात् । राज्यमिन्द्रपदं वापि शिवत्वं ब्रह्मतामपि ॥ १६६ बहुकालं विल्वपत्रैः कमलैर्वा जपेन्मनुम । जुहुयाच्च जपेन्नित्यं तत्तत्प्राप्नोत्यसंशयम् ॥२०० यं यं कामयते चित्ते तत्र तत्र नृपोत्तम ! । जुहुयान्मालतीपुष्पैरयुतं विजितेन्द्रियः ॥२०१ तां तां सिद्धिमवाप्नोति पदं चाप्नोति वैष्णवम् । द्वादशार्णेन मनुना पक्षे पक्षे द्विजोत्तमः ॥ २०२ द्वादश्यां पूजयेद्विष्णुं कोमलै स्तुलसीदलैः । विष्णुतुल्य वपुः श्रीमान् ! मोदते परमे पदे ॥ २०३ द्वादशार्णमनोरेवंविधानं प्रोच्यते नृप ! ।

अद्य ते सम्प्रवक्ष्यामि षडक्षरमनोरिदम ॥२०४

विधानं सर्वफलदं जन्ममृत्युवि कृन्तनम् ।

अनमो विष्णवे चेति षडक्षर मुदाहृतम ॥२०५

पूर्ववत्प्रणवस्यार्थं नमः शब्द उदाहृतः ।

व्याप्तत्वाद्वयापकत्वाच विष्णुरित्यभिधीयते ॥ २०६ सदैकरूपरूपत्वात् सर्व्वात्मत्वाद्विभुत्वतः ।

[[१०३१]]

[[१०३२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

अनामयत्वादीशत्वाद्गभस्तत्वाद्वृणित्वतः । यथेष्टफलदातृत्वाद्विष्णुरित्यभिधीयते ॥२०७ णकारो बलमित्युक्तः षकारः प्राण उच्यते । तयोस्तु सङ्गतिर्यत्र तदात्मेत्युच्यते धृतिः ॥२०८ तस्माष्णकार ष कारावनुसंहितमुत्तमम् ।

सप्राणं सबलं देव ! संहितामुत्तमां तु यः ॥ २०६ तस्यैवायुष्यमित्युक्तं नेतरस्यैव च श्रुतेः ।

एतदेव हि विद्वांसो वक्ष्य. ते ये महर्षयः ॥ २१० एवं वक्ष्यामहे किन्तु किमुत व्याख्यामहे वयम् । इमौ णकारपकाराव मुसंहितमेति यत् ॥ २११ तदेव विष्णु वृति जिष्णुरित्यभिधीयते । विष्णवे नम इत्येष मन्त्रः सर्वफलप्रदः ॥ २१२ ऐश्वयं तु विकारः स्यात्तादात्म्य. गव्यं स्मृतम् । ऐश्वर्य्यद्वयवीजं स्याहिष्णुमन्त्रमनुत्तमम् ॥२१३ तत् पडर्णविधानेन केवलं वे जपेमहि ।

इत्युक्त्वा मुनयः सर्वे वेदवेदान्तपारगाः ॥ २१४

॥ परित्यज्येतरं धर्मं तदेकशरणं गताः ।

एवं महामनु जात्वा विधानेनाच्युतं गताः ॥ २१५ तस्मादेत महामन्त्रं सवसिद्धिप्रदं नृप ! । सकृदुच्चारणेनास्य हरिस्तत्र प्रसीदति ॥ २१६ ब्रह्माद्याः सनकाद्याश्च मुनयश्च जपन्ति हि । छन्दस्तु तस्य गायत्री देवता विष्णुरच्युतः ॥ २१७

[ तृतीयो-

ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

स्यादोम्बीजं नमः शक्तिर्मनोरस्य प्रकीर्तितम् । त्रिभिः पदैः षडङ्गेषु यथासंख्यं सुविन्यसेत् ॥ २१८ अङ्गुलीष्वपि चाङ्गेषु मन्त्रार्णानि यथाक्रमात् । मूत्यस्ये हृदये वाह्रोः पृठे गुझे यथाक्रमम् ॥ २१६ विन्यस्य चक्रन्यासं च पश्चाद्धानेपु तमयम् । प्रणोनोन्मुखीकृत्य हृत्पङ्कजमधोमुखम् ॥ २२०

विकासयेच्च मन्त्रेण विमलं तस्य केशरम् । तस्योपरि च वह्नयर्कसोम विम्वानि चिन्तयेत् ॥२२१ तत्र रत्नमयं पीठं तन्मध्येऽदलाम्बुजम । तस्मिन् कोटिशशङ्काभं सर्वलक्षणलक्षितम् ॥२२२ चतुभुजं सुन्दराङ्ग युवानं पद्मलोचनम् । कोटिकन्दर्पलावप्यं नीलभ्र लतिकालकम् ॥२२३ लक्ष्णनासं रक्तगण्डं विम्बितोज्ज्वलवुण्डलम् । शङ्खचक्रगदापद्मवारणं दोभिरुज्वलैः ॥ २२४ केयूराङ्गदहाराद्यं भूपणैश्चन्दनैरपि ।

अलङ्कृतं गन्ध रक्तहस्त ङ्घ्रिपङ्कजम् ॥२२५ मुक्ताफलाभदा तालि वनमालाविभूपितम । श्रीवत्सकौस्तुभोरस्कं दिव्यपीताम्बरं हरिम् ॥ २२६

तप्तकाञ्चनवर्णाभं पद्मया पद्महस्तया ।

समाश्रिष्टममुं देवं ध्यात्वा विष्णमयो भवेत् ॥२२७ मनसैवोपचाराणि कृत्वा मन्त्रं जपेत्ततः ।

त्रिसन्ध्यासु जपेन्नित्यं सहस्र साष्टकं द्विजः ॥ २२८

[[१०३३]]

[[१०३४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

विष्णोर्लोकमवाप्नोति पुनरावृत्तिवर्जितम् ।

पूर्ववज्जपहोमाज्यं कृत्वा सिद्धिं नरो लभेत् ॥ २२६ भगवत्सन्निधौ वापि तुलसीकाननेऽपि वा । समाहितमना जप्त्वा षडणं नियतेन्द्रियः ॥ २३० तिलहोमायुतं कृत्वा सर्वसिद्धिमवान्नुयात् । एवं विष्णुमनोः प्रोक्तं विधानं नृपसत्तम ! ॥ २३१ विधानैरधुनाऽमुष्य मस्त्रस्यापि ब्रवीमि ते । षडक्षरं दाशरथेस्तारकब्रह्म कथ्यते ॥२३२ सर्वैश्वर्यप्रदं नृणां सर्वकामफलप्रदम् । एतमेव परं मन्त्रं ब्रह्मरुद्रादिदेवताः ॥२३३ ऋषयश्च महात्मानो मुक्त्वा जप्त्वा भवाम्बुधौ ।

एतन्मन्त्रमगस्त्यस्तु जप्त्वा रुद्रत्वमाग्नुयात् ॥ २३४

ब्रह्मत्वं काश्यपो जप्त्वा कौशिकस्त्वमरेशताम् । कार्त्तिकेयो मनुत्वच्च इन्द्रार्कौ गिरिनारदो ॥ २३५ बालखिल्यादिमुनयो देवतात्वं प्रपेदिरे ।

एप वै सर्वलोकानामैश्वर्यम्यैव कारणम ॥ २३६ इममेव जपेन्मन्त्रं द्रस्त्रिपुरघातकः ।

ब्रह्महत्यादि निर्मुक्तः पूज्यमानोऽभवत् सुरैः ॥ २३७ अद्यापि काश्यां रुद्रस्तु सर्वेषां त्यक्तजीविनाम् । दिशत्येतन्महामन्त्रं तारकब्रह्मनामकम् ॥२३८ तस्य श्रवणमात्रेण सर्व एव दिवं गताः ।

श्रीरामाय नमो ह्येष तारकब्रह्मनामकः ॥२३६

[ तृतीयो-

ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

नाम्नां विष्णोः सहस्राणां तुल्य एव महामनुः । अनन्तो भगवन्मत्रो नानेव तु ममाः कृताः । श्रियो रमणसामर्थ्यात्सौकर्यगुणगौरवान ॥२४० श्रीराम इति नामेदं तस्य विष्णोः प्रकीर्तितम् । रमया नित्ययुक्तत्वाद्राम इत्यभिधीयते ॥ २४१ रकारमैश्वर्यवीजं मकारस्तेन संयुतः । अवधारणयोगेन रामेत्यस्मान्मनोः स्मृतः ॥२४२

शक्तिः श्री रुच्यते राजन् ! सर्व्वाभीष्टफलप्रदा ।

श्रियो मनोरमो योऽसौ स राम इति विश्रुतः ॥ २४३ चतुर्थ्यां नमसश्चैव सोऽर्थ पूर्ववदेव हि ।

ब्रह्मा विष्णुश्च मद्रश्च अगस्त्याद्या महर्षयः ॥ २४४

छन्दश्च परमा देवी गायत्री समुदाहृता । श्रीरामो देवता प्रोक्तः सर्वैश्वर्यप्रदो हरिः ॥ २४५

अङ्गुलीष्वपि चाङ्गपु न्यासकर्माद्यवीजतः । मूध्यस्ये हृदये पृष्ठ गुह्ये चरणयोस्तथा ॥ २४६ वैष्णवाच गुरोः पञ्चसंस्कारविधिपूर्वकम् । अधीत्य मन्त्रं विधिना पश्चाद्देवं जपेद्बुधः ॥ २४७ ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः स्त्रियः शूद्रास्तथेतराः । मन्त्राधिकारिणः सर्वे ह्यनन्यशरणा यदि ॥ २४८ स्नानादिकृतकृत्यः सन्नूर्ध्वपुण्डः पवित्रधृन ।

कृष्णाजिने समासीनः प्राणायामी च न्यासकृत् ॥ २४६

[[१०३५]]

[[१०३६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

ध्यायेत्कमलपत्राक्षं जानकीसहितं हरिम् ।

नैव ध्यानं प्रकुर्वीत विप्रहे सति शार्ङ्गिणः ॥ २५०

चन्दनागुरुकर्पूरवासिते रत्नमण्डपे ।

वितानंः पुष्पमालायै धूपै दिव्यैर्विरजिते ॥२५१ तन्मध्ये कल्पवृक्षस्य छायायां परमासने । नानारत्नमये दिव्ये सौवर्ण सुमनोहरे ॥ २५२ तस्मिन् बालार्कसङ्काशे पङ्कजे उदले शुभे । वीरासने समासीनं वामाश्रितसीतया ॥२५३ सुस्निग्वशाद्वलश्यामं कोटिकेश्वानरप्रभम् । युवानं पद्मपत्राक्षं कनकाम्बरशोभितम् ॥२५४ सिंहम्कन्धानुरूपांसं कम्बुग्रीवं महाहनुम् । पीनवृत्तायतस्निन्धमहाबाहुचतुल्यम् ॥ २५५ विशालत्रक्षसं रक्तहस्तातलं शुभम् ।

बन्धूकमितमुक्ता भदन्तौष्ठद्वयशोभितम् ॥ २५६ पूर्ण चन्द्राननं स्निग्धं युगं घननासिकम् । रम्भोमद्वयमानीलकुन्तलं स्मिनचन्दनम् ॥ २५७ तरुणादित्यसङ्काशकुण्डलाभ्यां विराजितम् । हारकेयूरकटकैरङ्गुलीयैश्च भूषणैः ॥२५८ श्रीवत्सकौस्तुभाभ्याञ्च वैजयन्त्या विभूपितम् । हरिचन्दनलिप्ताङ्ग कस्तुरीतिलकाश्वितम् ॥ २५६ शङ्खचक्रधनुर्वाणान् विभ्राणं दोर्भिरायतः ।

वामाङ्क सुस्थितां देवीं तप्तकाश्चनसन्निभाम् ॥२६०

[ तृतीयो-

ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

पद्माक्षी पद्मवदनां नीलकुन्तलशीर्षजाम् ।

आरूढयौपनां नित्यां पीनोन्नतपयोधराम् ॥ २६१

दुकूलवस्त्र सम्बीतां भूपणैरुपशोभिताम् ।

भजतां काम पद्महस्तां सीतां विचिन्तयेत् ॥ २६२ लक्ष्मणं पश्चिमे भागे धृतच्छत्रं महाबलम् । पार्श्व भरतशत्रुघ्नौ बालव्यजनपाणिनौ ॥ २६३ अप्रतस्तु हनूम तं बद्धाञ्जलिपुटं तथा । सुग्रीवं जाम्बवन्तश्च सुपणञ्च विभीषणम् ॥ २६४ नीलं नलञ्चाङ्गदञ्च भं दिक्षु पूजयेत् । वशिष्ठो वामदेवश्व जावालिरथ कश्यपः ॥ २६५ माकण्डयश्च मौद्स्य स्तथा पर्वतनारदौ । द्वितीय वरणं प्रोक्तं रामस्य परमात्मनः ॥ २६६ धृष्टिजेयतो विजयः सुराष्ट्रो राष्ट्रवर्धनः । अलको धर्मपालश्च सुमन्तुश्वाहमन्त्रिणः ॥ २६७ तृतोयावरणं तस्य तत्र चन्द्रादिदेवताः । कुमुदाद्याश्च चण्डाद्या विमाने चान्तरीयकाः ॥ २६८ एवं ध्यात्वा जगन्नाथं पूजये. मनसाऽपि वा । षट्सहस्रं जपेन्मन्त्रं जुहुयाश्च सहस्रकम ॥२६६ जुहुयाञ्चरुगा वापि शतं पुष्पाञ्जलिं न्यसेत् । एवं संपूज्य देवेशं यावज्जीवमतन्द्रितः ॥ २७० तरहपतने तत्य सारूप्यं परमे पदे ।

विद्या स्त्री राज्यवित्ताद्यं यं यं कामयते हृदि ॥ २७१

[[१०३७]]

[[१०३८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

अन्यं देवं नमस्कृत्वा सर्वसिद्धिमवाप्नुयात् । विना वं वैष्णवं मन्त्रमन्यमन्त्रान्विसर्जयेत् ॥ २७२ तमेव पूजयेद्रामं तन्मन्त्रं वै जपेत् सदा ।

अन्यथा नाशमाप्नोति इह लोके परत्र च ॥ २७३

अद्वितीयं यदा मन्त्रं तारकब्रह्म नामकम् ।

[ तृतीयो

जपित्वा सिद्धिमाप्नोति अन्यथा नाशमाप्नुयात् ॥२७४

सावित्री मन्त्ररनञ्च तथा मन्त्रद्वयं शुभम् ।

सर्वमत्रं जपन् पूर्वं संसिध्यथं जपेत् सदा ॥२७५

अजयैतान्महामन्त्रान्न तु संसिद्धिमाप्नुयात् । तस्माच्छक्त्या जपित्वेतान् पश्चान्मन्त्रं प्रयोजयेत् ॥ २७६ विद्या स्त्रीवित्तराज्यादिरूपारोग्यजयार्थिनः । पुष्पाज्यविल्वरक्ताब्ज जातिदूर्वाङ्कुरैस्तथा ॥२७७ आरक्तकरवीरं हुत्वा सिद्धिमवाप्नुयुः । सर्वसिद्धिमवाप्नोति तिलहोमेन वैष्णवः ॥२७८

अष्टोत्तरसहस्रं वा शतमष्टोत्तरं तु वा ।

सायं प्रातश्च जुहुयात् षण्मासं विजितेन्द्रियः ॥२७६ यावज्जीवं जपंद्यस्तु भक्त्या राममनुस्मरन् । सदारपुत्रः सगण प्रेत्य स्वर्गे महीयते ॥ २८०

षट्कारयुक्तं स्वाहान्तं रामास्त्रं सम्प्रकीर्तितम्

सर्वापत्सु जपन्मन्त्रं रामं ध्यात्वा महावलम् ॥२८१ चोरामिशत्रुसम्बाधे तथा रागभयेषु च ।

तोयवातग्रहादिभ्यो भयेषु च सभक्तिकम् ॥२८२

ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

शङ्खचक्रधनुर्वाणपाणिनं सुमहाबलम् ।

लक्ष्मणानुचरं रामं ध्यात्वा राक्षसनाशनम् ॥२८३ सहस्रन्तु जपन्मन्त्रं सर्वापद्भ्यो विमुच्यते । सूर्यादये यथा नाशमुपैति ध्वान्तमाशु वै ॥२८४ तथैव रामस्मरणाद्विनाशं यान्त्युपद्रवाः । एवं श्रीराममन्त्रस्य विधानं ज्ञायते नृप । ॥२८५ विधानं कृष्णमन्त्रस्य वक्ष्यामि शृणु पार्थिव ! । !! श्रीकृष्णाय नमो ह्मष मात्र सर्वार्थसाधक ॥२८६ कृष्णेति मङ्गलं नाम यस्य वाचि प्रवर्त्तते । भस्मीभवन्ति राजेन्द्र । महापातककोटयः ॥२८७ सकृत् कृष्णेति यो ब्रूयाद् भक्त्या वापि च मानवः । पापकोटिविनिर्मुक्तो विष्णुलोकमवाप्नुयात् ॥२८८ अश्वमेधसहस्राणि राजसूयशतानि च ।

[[१०३६]]

भक्त्या कृष्णमतु जप्त्या समाप्नोति न संशयः ॥ २८६ गवाञ्च कन्यकानाभ्च ग्रामाणाश्चायुतानि च । दत्त्वा गोदावरी कृष्णा यमुना च सरस्वती ॥ २६० कावेरी चन्द्रभागादिस्नानं कृष्णेति योऽसमम् । कृष्णेति पञ्चकृत्वा सर्वतीर्थफलं लभेत् ॥२६१ कोटिजन्मार्जितं पापं ज्ञानतोऽज्ञानतः कृतम् । भक्त्या कृ णमनु जात्रा दह्यते तूलराशिवत् ॥ २६२ अगम्यागमनात्पापादभक्ष्याणाञ्च भक्षणात् ।

सकृत् कृष्णमनु जस्त्वा मुच्यते नात्र संशयः ॥२६३

[[१०४०]]

वृद्धहारीतरमृतिः ।

[ तृतीयो

सकृद् (कृषि) भूवाचकः शब्दो णश्च निरृतिवाचकः । उभयोः सङ्गतिर्यत्र तद्ब्रह्मेत्यभिधीयते ॥ २६४

णकारश्च पकारश्च बलप्राणा वुभौ स्मृतौ । आत्मन्येतौ समायुक्तौ जर तो स्यापि कृणतः ॥२६५ तस्मान् कृ णेति मत्रोज्यं वाचकः परमात्मनः । कृष्णेति परमो मन्त्रः सर्ववेदाधिकः स्मृतः ॥ २६६ श्रियः सतः प्राणपदात् श्रीकृष्ण इति वै स्मृतः । एवमर्थ विदिचैव पश्चान्मन्त्र जपेद्बुध ॥ २६७ सर्वकामप्रदत्वाच्च वीजं कान्दर्पमुच्यते । नित्यानपाया श्रीशक्तिर्मणोरस्य प्रयुज्यते ॥ २६८ देव नारदस्तत्य गायत्री छन्द उच्यते । देवता रुक्मिणी भर्त्ता कृष्णः सर्वफलप्रदः ॥ २६६ पूर्ववद्विधिना मन्त्रं गृहीत्वा वैष्णवाद्गुरोः । स्नानवस्त्रादिभिः शुद्ध कृत्यं कृत्वोर्ध्वपुण्डधृन् ॥३०० तुलसीकानने रम्ये देशे वा प्राङ्मुखः शुभे । कुरो कृष्णाजिने वापि पुष्पे वा शुभवासरे ॥३०१ समासीनस्नु कुर्वीत प्राणायामांश्च पूर्ववत् । आदिवीजन कुर्वीत पडङ्गपु यथाक्रमम् ॥३०२ अङ्गुष्वपि तेनेव न्यासकर्म समाचरेत् । मुखं वाह्वोश्व हृदये ध्वजे जान्वोश्च पादयोः ॥३०३ विन्यस्य मन्त्रवर्णानि चक्रं न्यासं ततः कृतम् । पूर्व (जन्ममयादो नि) वन्मन्त्रपादीनि

स्मरे (दाभरणानि)च्छाभरणनि च ॥ ३०४ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

विचित्रशुभपर्यङ्क दिव्यकल्पतरोरधः ।

[[१०४१]]

सुगन्धपुष्पसङ्कीर्णे सर्वतः सुविचित्रिते ॥ ३०५ तस्मिन् देव्या समासीनं रुक्मिण्या रुक्मवर्णया । नीलोत्पलाभं कन्दर्पलावण्यं पद्मलोचनम् ॥३०६ चन्द्राननं जपापुष्परक्तहस्तपदाम्बुजम । नीलकुञ्चितकेशं च सुकपोलं सुनामिकम् ॥३०७ सुत्र युगं सुविम्बोष्ठं सुदन्तालिविराजितम् । उन्नतांसं दीर्घबाहु पीनवक्षसमव्ययम् ॥ ३०८ निरङ्कचन्द्रनखरं सर्वलक्षणलक्षितम् । श्रीवत्सकौस्तुभोद्धासं वनमालामहोरसम् ॥३०६ पीताम्बरं भूषणाढ्यं वालाकांभं मुकुण्डलम् । हारकेयूरकटकैरङ्गुलीयैश्च शोभितम् ॥३१० मौक्तिकान्वितनासाग्रं कस्तूरी तिलकाश्चितम् । हरिचन्दनलिप्ताङ्ग सदैवाऽऽरूढयौवनम् ॥३११ मन्दारपारिजातादिकुसुमैः कबरीकृतम् । अनर्घ्यमुक्ताहारश्च तुलसी वनमालया ॥३२ चक्रशङ्खसमेताभ्यामुद्बाहुभ्यां विराजितम् । इतराभ्यां तथा देवीं समाश्रिष्टं निरन्तरम् ॥३१३ अलङ्कृताभिः सत्यादिमहिषीभिः समावृतम् । कालिन्दी सत्यभामा च मित्रविन्दा च सत्यवित् ॥३१४ सुनन्दा च सुशीला च जाम्बवती सुलक्षणा ।

एता महिष्यः संप्रोक्ताः कृष्णम्य परमात्मनः ॥ ३१५

[[६६]]

[ तृतीयो-

हातभ्मृति. ।

नाभिकन्याना सहस्रः परिसेवितम् ।

तव शोभितं निधिभिर्वृतम् ॥३१६ त्यहा नित्यमचयित्वा जपेन्मनुम् । भातगावने वा स्थण्डिले हृदि ॥ ३१७

म व पेन त्रिसन्ध्यामु पद्महस्रं मनु द्विजः ।

मान्विष्णुलोकमवाप्नुयात ॥३१८

सर्वामिनाति इह लोके परत्र च । धियन्तं जपत ध्यायन् ऋतुत्रयम् ॥३१६ नया विद्यासिद्धिमवाप्नुयात ।

सगर

मा

मन पहिं वत्सरान् ह्ययुतं जपेत् ॥३२०

तिलहुत्वाऽऽयुराप्नुयात ।

पेसा गोडशं व्ययुतं हरिम् ॥३२१

जुन्याला जेर्मधुविमिश्रितः ।

स्वाभिमता पौदार्यवती सतीम् ॥३२ नित्य मध्याह्न तु ऋतुत्रयम् ।

र या नर्मायां ग्नसिहासने स्थितम् ॥ ३२३

लावासं

राजकुलैरपि मुसेवितम् ।

शङ्गाद्यायुधधारिणम् ॥३२४

होमं च जपश्चायुत संत्र्यया ।

अग्निपि होमं मधुविमिश्रितम् ॥ ३२५

शामती श्रियमानोति कुवेरसदृशो भवेत् ।

कपला कामी तु रा ( स ) ममण्डलमध्यगम् ॥३२६

४ ४६

ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

ध्यायस्त्रिमासमयुतं जप्त्वा लावण्यवान् भवेत् । एवं कृष्णमनोरस्य माहात्म्यं परिकीर्तितम् ॥ ३२७ अनन्तान् भगवन्मत्रान् वक्तुं शक्य’ न ते मया । वाराहं नारसिंहञ्च वामनं तुरगाननम् ॥३०८ क्रमेणैव तु वक्ष्यामि यथावच्छृणु पार्थिव ! । हुङ्कारं प्रथमं वीजमाद्यं वाराहमुच्यते ॥ ३२६ पश्चात्तु धरणीवीजं लक्ष्मीवीजं ततः परम् । त्रीन् वीजानादितः कृत्वा पश्चान्मन्त्रप्रयोजनम् ॥ ३३० ओं नमो भगवते पश्चाद्वराहरूपाय भूर्भुवः ।

स्वः पतयेति भूपतित्वं मे देहीति तदाप्यायस्वेति ॥ ३३१ अङ्गुलीषु यथाऽङ्गेषु वीजेनाऽऽग्रेन वै क्रमान । यथा सन्न्यासवद्भूत्वा पश्चाद्वयानं समाचरेन ॥३३० वृहत्तनुं वृहद्ग्रीवं वृहदंष्ट्रं सुशोभनम् । समस्त वेदवेदाङ्गसाङ्गोपाङ्गयुतं हरिम् ॥३३३ रजताद्रिसमप्रख्य’ शतबाहुं शतेक्षणम् ।

उद्धृत्य दंष्ट्र्या भूमिं समालिङ्गन्य भुजैर्मुदा ॥३३४ ब्रह्मादित्रिदशैः सर्वैः सनकाद्यैर्मुनीश्वरः । स्तूयमानं समन्ताश्च गीयमानञ्च किन्नरैः ॥३३५ एवं ध्यात्वा हरिं नित्यं प्रातरष्टोत्तरं शतम् । जप्त्वा लभेच्च भूपत्वं ततो विष्णुपुरं व्रजेत् ॥३३६ नमो यज्ञवराहाय इत्यष्टाक्षरको मनुः । उक्तबीजत्रय ं पूर्वं कृत्वा मन्त्रं जपेदुधः ॥३३७

[[१०४४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ तृतीयो-

मूलमन्त्रमिदं प्राहुर्वाराहं मुनिपुङ्गवाः । एतमेव परं मन्त्रं जात्वा भूमिपतिर्भवेत् ॥३३८ नित्यमसहस्रं तु जपेद्विष्णुं विचिन्तयन् । कमलैर्विल्वपत्रैर्वा जहुयाच्च दशांशकम् ॥३३६ एवं संवत्सरं जावा सार्वभौमो भवेद्ध वम् । राज्य कृत्वा च धर्मेण पश्चाद्विष्णुपदं व्रजेत् ॥ ३४० विधानं नारसिंहम्य मनोर्वक्ष्यामि सुत्रत ! उग्रं वीरं महाविष्णुं ज्वलन्तं सर्वतोमुखम् ॥३४१ नृसिंहं भीषणं भद्रं मृत्योर्मृत्युं नमाम्यहम् । आप ब्रह्माऽनुष्टुपूच्छन्दो देवता च नृकेसरी ॥३४२ चतुश्चतुश्च षट् पटूच षटूचतुश्च यथाक्रमान । शिगे ललाटनेत्रपु मुग्ववाह्वनिसन्धिपु ॥३४३ सायंपु कुक्षौ हृदये गले पाश्वंद्वयेऽपि च । अपराने ककुद्मे (दि)च न्यसेद्वर्णान्यनुक्रमान ॥ ३४४ वायोदशाक्षरं यत्तु बहुङ्कारं जपेन सकृत् । विन्दुना सहितं यत्तु नृसिंहं वीजमुच्यते ॥ ३४५ अङ्गुलीषु तथाङ्गेषु न्यासन्तेनैव चोदितम् । तद्वीजमादितः कृत्वा मन्त्रं पश्चात्प्रयोजयेत् ॥ ३४६

ओं नमो भगवते वासुदेवाय नमो नरसिंहाय ज्वालामालिने दीर्घदंष्ट्रायाग्निनेत्राय सर्वरक्षोघ्नाय सर्वभूतविनाशाय दह दह पच पच रक्ष रक्ष - हुं फट् स्वाहा इति ज्वालामालिपातालनृसिंहाय नमः ॥ वीजेनैवन्यासः । आं ह्रीं क्षौं क्रौं हुं फट् ॥

ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

[[१०४५]]

अस्य मन्त्रस्य ब्रह्मपि पक्ति श्छन्दो नृसिंहो देवता नृसिंह स्त्रमिदं वीजेनैव न्यासः ।

श्रीकारपूर्वी नृसिंहो द्विजयादुपरि स्थितः ।

त्रिः सप्तकृत्वो जप्तुः स्यान्महाभयनिवारणम् ॥३४७ अस्य ब्रह्मा च रुद्रश्च प्रह्लादश्च महर्षयः । तथैव जगति च्छन्दो देवता च नृकेसरी ।

न्यासं वीजेन कुर्वीत ततो ध्यानं नृपोत्तम ! ॥३४८ माणिक्याद्रिममप्रभं निजरचा सन्त्रस्तरक्षोगणम् । जानुन्यस्तकराम्बुजं त्रिनयनं नोल्लसद्भूपणम् ॥ बाहुभ्यां धृतशङ्खचक्रमनिशं दंट्रोल्लसत्म्वाननम् । ज्वालाजिह्वमुदद्मकेश निचयं वन्दे नृसिंहं प्रभुम ॥३४६ secsiरिविप्रभं नरहरि कोटिक्षपेशाज्वलम दंष्ट्राभिः सुमुखोज्वलं नग्वमुखे दीर्घग्नेर्भुजेः ॥ निर्भिन्नामुग्नायकन्तु शशभृत्नूर्याग्मिनेत्रत्रयम विद्युजिह्वसटाकलापभयदं वह्निं वहन्तं भजे ॥ ३५० कोपादालोलजिह्व विवृतनिजमुखं सोमसूर्याग्मिनेत्रं- पादादानाभिरक्तं प्रसभमुपरि संभिन्नदैत्येन्द्रगात्रम् । चक्रं शङ्ख सपाशाङ्कुशमुमलगदाशार्ङ्गं वाणान्वहन्तम् भीमं तीक्ष्णाग्रदंष्ट्रं मणिमय विविधाकल्पमीडे नृसिंहम ॥३५१

महाभयेष्विदं ध्यानं सौम्यमभ्युदयेषु च ।

सौवर्ण मण्डपान्तस्थ’ पद्म ध्यायेत्स केसरम् ॥३५२ पश्चास्यवदनं भीमं सोमसूर्याग्निलोचनम् ।

[[५०४६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ तृतीयो-

तरुणादित्यदित्यसङ्काशं कुण्डलाभ्यां विराजितम् ॥३५३

उपेयन्यामं सुमुग्वं तीक्ष्णदंष्ट्रविराजितम् ।

व्यात्ताम्य मरुणोष्ठश्च भीत्रणैर्नयनैर्युतम् ॥ ३५४

सिहस्कन्धानुरूपांसं वृत्तायचतुर्भुजम् ।

जपासमाङ्घ्रिहस्ताब्जं पद्मासनसुसंस्थितम् ॥ ३५५

श्रीवत्मकौस्तुभोरस्कं वनमालाविराजितम् । केयूराङ्गदहाराज्यं नूपुराभ्यां विराजितम ॥३५६ चक्रशङ्खाभयवरचतुर्हस्तं विभुं स्मरेत् ।

वामाङ्के संस्थितां लक्ष्मीं सुन्दरीं भूषणान्विताम् ॥३५७ दिव्यचन्दनलिप्ताङ्ग दिव्यपुप्पोपशोभिताम् । गृहीतपद्मयुगलमातुलिङ्गकरां चलाम् ॥३५८ एवं देवीं नृसिंहस्य वामाङ्को परिसंस्थिताम् । ध्यात्वा जपेज्जपं नित्यं पूजयेच यथाविधि ॥ ३५६

क्षौं ह्रीं श्रीं श्रीं नृसिंहाय नमः ॥

इमं लम्मीनृसिंहस्य जपेन सर्व्वार्थदं मनुम् ।

अष्टोत्तरसहस्रं वा जपेन सन्ध्यासु वाग्यत ॥ ३६०

[[7]]

अखण्डबिल्वपत्रैश्च जुहुयादाज्य मिश्रितैः । सर्वसिद्धिमवाप्नोति पण्मासं प्रयतो भवेत् ॥ ३६१ देवत्वममरेशत्वं गन्धर्वत्वं तथा नृप ! ।

प्राप्नुवन्ति नराः सर्वे स्वग मोक्षश्च दुर्लभम् ॥३६२ यं यं कामयते चित्ते तं तमेवाऽऽनुयाद् ध्रुवम् । ब्रह्मप तत्र गायत्री नरसिंहश्च देवता ॥ ३६३

ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवणनम !

तदेव वीजं शक्तिः श्रीमनोरम्य विधायत । न्यासमध्येन वीजन चाचनं तुलसा “। पूर्वोक्तविधिना पीठे पूजयित्वा सम परितः पूजयेद्दिक्षु गमनं शङ्क तथा ॥… शेपश्च पद्मयोनिश्च श्रियं माया पनि नका पुष्टिममदिक्षु ततो लोकेश्वरान यज । ॥.. महाभागवतं दन्यनाशकं देवमगत

एवं सम्पूज्य देवेशं नारसिंहं मन १५ ॥ . तत्पदं समवाप्नोति मुद्रितः भजन +- कर्पूरधवलं देवं दिव्यकुण्डलभूमि ॥ किरीटकेयूरधरं पीताम्बरधरं मु पद्मासनस्थं देवेशं चन्द्रमण्ड

सूख्यकोटिप्रतीकाशं पूर्णचन्द्र न

मेखलाजिनदण्ड दिन रणं ॥२॥

कलधौतमयं पात्रं दानं

[[4]]

पीयूकलशं वामे दानं दिनं ….

सनका. स्तूयमानं सर्वदेव

एवं ध्यात्वा जपे नित्यं स्वासन

ह

विष्णवे वामनायेति प्रणवादिनः ।

इन्द्राश्व विराट्छन्द्रो देवता

सुधावीजं सुदीर्घन्तु बीजमाद्यन्तु वामनम् ।

[[1]]

तेनैव तु पड़ङ्खाय न्यासं कुर्वतः ॥६७४

[[१०४८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

॥

दध्यन्नं पायशं वाऽऽपि जुहुयात्प्रत्यहं द्विजः । औपासनाग्नौ जुहुयादोत्तरशतं गृही ॥३७५ कुवेरसदृशः श्रीमान् भवेत्सद्यो न संशयः । अनमो विष्णवे पतये महाबलाय स्वाहा ॥३७६

इति वामनमन्त्रः-

।

स्मृत्वा त्रैविक्रमं रूपं जपेन्मंत्र मनन्यधीः ॥ ३७७ मुक्तो बन्धाद्भवेत सद्यो नात्र कार्य्या विचारणा । ह्रीं श्रीं श्रीवामनाय नम इति मूलमन्त्रः । ब्रह्मार्ष चैव गायत्री देवता च त्रिविक्रमः । न्यासं बीजंन जप्त्वानष्टोत्तरसहस्रकम् ॥३७८ इति वामनमन्त्रस्य जपादन्नपतिर्भवेत् । उद्गीथप्रणवोद्गीथ सर्ववागीश्वरेश्वर ! ॥३७६ सर्ववेदमयाचिन्त्य ? सवं बोधय मे पितः ! ।

हुं ऐ हयग्रीवाय नमः ॥

[ तृतीयो-

नित्याषं (ब्रह्मा) चैव गायत्री हयग्रीवोऽस्य देवता । न्यासं बीजेन कृत्वाऽथ पश्चाद्ध्यानं समाचरेत् ॥३८० शरच्दशाङ्कप्रभमश्ववक्तं मुक्तामयैराभरणैरुपेतम् । रथाङ्गशङ्खाञ्चितत्राहुयुग्मं जानुद्वयं न्यस्तकरं भजामः ॥ ३८१ शङ्खाभः शङ्खचक्रे करसरसिजयोः पुस्तकं चान्यहस्ते वित्रव्याख्यानमुद्रां लसदितरकरो मण्डलस्थः सुधांशोः । आसीनः पुण्डरीके तुरगवरशिराः पूरुषो मे पुराणः श्रीमानज्ञानहारी मनसि निवसता मृग्यजुः सामरूपः ॥ ३८२

ऽध्यायः ]

भगवन्मन्त्रविधानवर्णनम् ।

एवं ध्यात्वा जपेन्मत्रं सन्ध्यासु विजितेन्द्रियः । सर्ववेदार्थतत्त्वज्ञो भवेदत्र न संशयः ॥ ३८३

अष्टोत्तरसहस्रं वा शतमष्टोत्तरन्तु वा । जपेच जुहुयाचैवं साज्यैः शुभः सतण्डुलेः ॥ ३८४ विद्यासिद्धिमवाप्नोति पण्मासं द्विजसत्तमः ।

अष्टादशानां विद्यानां वृहस्पतिममो भवेत् ॥३८५ सहस्रारं हुं फडित्येवं मूलं सौदर्शनं मनुम् । अहिर्बुध्न्योऽनुष्टुभम्य देवता च सुदर्शनम् ॥३८६ अचक्राय विचक्राय सुचक्राय तथैव च ।

वै

विचक्राय सुचक्राय ज्यालाचक्राय व क्रमात् ॥ ३८७ पडङ्गेषु च विन्यम्य पश्चाद्ध्यानं समाचरेत् ।

नमश्काय स्वाहेनि दशदिक्षु यथाक्रमम् ॥३८८ चक्रेण सह बध्नामीत्युक्त्या प्रतिदिशेत्ततः ।

[[१०४६]]

त्रैलोक्य रक्ष रक्ष हुं फट् स्वाहा इति वे क्रमात् ॥ ३८६

अग्निप्रकारमन्त्रोऽयं सर्वरक्षाकरः परः ।

आं मूर्ध्नि स भ्रमध्ये हं मुखे स्वाहमधीत्यतः ॥ ३६० रं गुह्ये हं तु जान्वोश्च फट् पदद्वयसन्धिषु । कल्पान्तार्कप्रकाशं त्रिभुवनमग्विलं तेजसा पूरयन्तम् रक्ताक्षं पिङ्गकेशं रिपुकुलभयदम्भीमदंष्ट्रा जहासम् । शङ्ख चक्रं गदाजं पृथुतरमुशलं चापपाशाङ्कुशाळाम् विभ्राणन्दोर्भिराय मनसि मुररिपुं भावयेश्चक संज्ञम् ॥३६१

[[१०५०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

ॐ नमो भगवते महासुदर्शनाय हुं फट् ।

इति पोडशाक्षर मिति सुदर्शनविधानम् ॥

तृतीयो-

इति वृद्धहारीत मृतौ विशिष्ट धर्मशास्त्रे भगवन्मन्त्रविधानं नाम

तृतीयोऽध्यायः ॥

॥ चतुर्थोऽध्यायः ॥

अथ प्राप्तकालभगवत्समाराधनविधिवर्णनम् । हारीत उवाच ।

अथ वक्ष्यामि राजेन्द्र ! विष्णोराराधनं परम् । प्रत्यूष सहसोन्थाय सम्यगाचम्य वारिणा ॥ १ आत्मानं देहमीशञ्च चिन्तयेन संयतेन्द्रियः । ज्ञानानन्दमयो नित्यो निर्विकारो निरामयः ॥२ देहेन्द्रियात्परः साक्षात्पञ्चत्रिंशात्मको ह्यहम् । अम्मिन् देशे वसाम्यद्य शेपभूतो हि शार्ङ्गिणः ॥३ शुक्रशोणितसम्भूते जरारोगाद्युपद्रवे । मेदोरता स्थिमांसादिदेहद्रव्यसमाकुले ॥४ मलमूत्रवसापङ्क नानादुः समाकुले । तापत्रय महावदिह्यमानेऽनिशम्भृशम् ॥५ इपणात्रय कृष्णाहिबाध्यमाने दुरत्यये । किश्यामि पापभूयिष्ठे कारागृहनिभेऽशुभे ॥ ६ऽध्यायः ] प्राप्तकालभगवत्समारधनविधिवर्णनम् । १८५१

॥७

बहुजन्म बहु कलेशगर्भवासादि दुखिते । वसामि सर्वदोषाणामालये दुःखभाजने ॥ ७ अम्माद्विमोक्षणायैव चिन्तयिष्यामि केशवम् । वैकुण्ठे परमव्योम्नि दुग्धा वैष्णवे पदे ॥८ अनन्तभोगिपङ्कं ममासीनं श्रिया सह । इन्द्रनीलनिभं श्यामं चक्रशङ्खगदाधरम् ॥ पीताम्बरधरं देवं पद्मपत्रायतेक्षणम् । श्रीवत्सकौस्तुभोरस्कं सर्वाभरणभूषितम् ॥१० चिन्तयित्वा नमस्कृत्वा कीर्तयेद्दिव्यनामभिः । सङ्कीत्यं नाममाहस्रं नमस्कृत्वा गुम्नपि ॥ ११ तुलसीं काञ्चनं गाञ्च संस्पृश्याथ समाहितः । दूराद्बहिर्विनिष्क्रम्य शुचौ देशे च निर्जने ॥१२ कर्णस्थ ब्रह्मसूत्रस्तु शिरः प्रावृत्य वाससा । कुर्यान्मूत्रपुरीषं च प्रीवनोच्छाम वर्जितः ॥१३ अहन्युदङ्मुखो रात्रौ दक्षिणाभिमुखस्तथा । समाहितमना मौनी विण्मूत्रे विसृजेत्ततः ॥१४ उत्थायातन्द्रितः शौचं कुर्यादभ्युद्घृतैर्जलैः । गन्ध रेपक्षयकरं यथासङ्ख्यां मृदा शुचिः ॥१५ अर्द्ध प्रमृतिमात्रां तु मृदं दद्याद्यथोक्तवत् । पडपाने त्रिलिङ्ग तु सव्यहस्ते तथा दश ॥ १६ उभयोः सप्त दद्याच तिम्रस्तिस्रस्तु पादयोः । आजङ्घान्मणिबन्धात्तु प्रक्षाल्य शुभवारिणा ॥१७

[[१०५२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

उपविष्ठः शुचौ देशे अन्तर्जानुकरस्तथा । पवित्रपाणिराचामेत् प्रसृतिम्थः स वारिणा ॥ १८ त्रिः प्राश्याङ्गुष्ठमूलेन द्विधोन्मृज्य कपोलकौ । मध्यमाङ्गुलिभिः पश्वाद्विरोष्ठौ मृजयेत्तथा ॥१६ नासिकौष्ठान्तरं पश्चात् सर्वाङ्गुलिभिरेव च । पादौ हस्तौ शिरश्चैव जलैः संमार्जयेत्ततः ॥ २० अङ्गुष्ठतर्जनीभ्यां तु पृगेन द्वौ नामिकापुटौ । अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां तु चक्षुः श्रोगे जलैः स्पृशेत् ॥२१ कनिष्ठाङ्गुएनाभिश्च तलेन हृदयन्ततः । सर्वाङ्गुलिभिः शिरसि बाहुमूले तथैव च ।

नामभिः केशवाद्यश्च यथासङ्ख्यमुपस्पृशेन ॥२२ द्विराचामेत्तु सर्वत्र विण्मूत्रोत्सर्जने त्रयम् । सामान्यमेतत् सर्वेषां शौचं तु द्विगुणोदितम् ॥२३ आचम्यातः परं मौनी दन्तान् काष्ठेन शोधयेत् । प्राङ मुग्वोदङ्मुखो वापि कपायं तिक्तकण्टकम् ॥२४ कनिष्ठाग्रमितम्थूलं द्वादशाङ्गुलमायतम् । पर्वाधः कृतकूर्खेन तेन दन्तान्निकर्षयेत् ॥ २५ अपां द्वादशगण्डूपैः वक्त्रं संशोधयेद्विजः । मुग्वं संमार्जयित्वाऽथ पश्चादाचमनं चरेत । पवित्रपाणिराचम्य पश्चात स्नानं समाचरेत् ॥ २६ नद्यां तडागे खाते वा तथा प्रस्रवणे जले । तुलसीमृत्तिकां धात्रीमुपलिप्य कलेवरे ॥२७

[ तृतीयो-

Sध्यायः ] प्राप्तकाल भगवत्समाराधनविधिवर्णनम् । १०५३

अभिमन्त्रय जलं पश्चान्मूलमन्त्रेण वैष्णवः । निमज्ज्य तुलसीमिश्रं जलं सम्प्राशयेत्ततः ॥ २८ आचम्य मार्जनं कुर्यात् कुशैः सतुलसीदलैः । पौत्रेण तु सूक्तेन आपो हि ष्ठादिभिस्तथा ॥ २६ निमज्ज्याप्सु जले पश्चात्त्रिवाग्मघमर्पणम् । उत्थाय पुनराचम्य पश्चादप्सु निमज्ज्य वें ॥३० मन्त्ररत्न त्रिवारं तु जपन्ध्यायन सनातनम् । पिवेदुत्थाय तेनैव त्रिवाग्म भिमन्त्रितम् ॥३१ आचम्य तर्पयेद्देवान् पितृनपि विधानतः । निष्पीड्य कूले वस्त्रं तु पुनराचमनं चरेत् ॥ ३२ धौतत्रत्रं मोत्तरीयं सकौपीनं धरे स्थितम् । निबद्वशिखकच्छस्तु द्विराचम्य यथाविधि ॥३३ धारयेदूर्ध्वपुण्ड्राणि मृदा शुभ्राणि वैष्णवः । श्रीकृष्णतुलसीमूलमृदा वाऽपि प्रयत्नतः ॥ ३४

मन्त्रेणैवाभिमन्त्रयाथ लालाटादिपु धारयेत् नासिकामूलमारभ्य विभृयाच्छीपदाकृति ॥३५

सान्तरालं भवेत् पुण्ड्र दण्डाकारं तु वा तथा । ललाटादि तथा पश्चाद्मीवान्तं केशवादिभिः ॥ ३६ नाम्नां द्वादशभिर्मूर्ध्नि वासुदेवं तलाम्बुना । पवित्रपाणिः शुद्धात्मा सन्ध्यां कुर्यात् समाहितः ॥ ३७ प्रादेशमात्रौ कौशेयौ साम्रौ मूलयुतौ तथा । अन्तर्गर्भी सुविमलौ पवित्रं कारयेदुद्विजः ॥३८

[[१०५४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

देवार्चने जपे होमे कुर्याद्ब्राह्मय पवित्रकम् । इतरे वर्तुलमन्थिरेवं धर्मो विधीयते ॥ ३६ पथि दर्भाश्रिता दर्भा ये दर्भा यज्ञभूमिषु । स्तरणासनपिण्डेषु ब्रह्मयज्ञे च तर्पणं ॥४० पाने भोजनकाले च धृतान् दर्भान् विसर्जयेत् । सपवित्रकरेणैव आचामेत्प्रयतो द्विजः ॥४५ आचान्तस्य शुचिः पाणिर्यथापाणि स्तथा कुशः । सन्ध्याचमनकाले तु धृतं न परिवर्जयेत् ॥४२

[ चतुर्थी-

अप्रमृता स्मृना दर्भाः समिधस्तु (प्रसूतास्तु ) कुशाः स्मृताः । समूलास्तु कुशा ज्ञेया छिन्नाप्रास्तृणसंज्ञिताः ॥४३ कुशोदकेन यत्कण्ठं नित्यं संशोधयेद् द्विजः । न पर्युपन्ति पापानि ब्रह्मकूर्च दिने दिने ॥४४ कुशासनं सदापूतं जपहोमार्चनादिषु । केरोनैव कृतं कम सर्वमानन्यमश्नुते ॥४५ तम्मान कुशपवित्रेण स ध्यां कुर्यात् यथाविधि । स्वगृह्येोक्तविधानेन सन्ध्योपाति समाचरेत् ॥४६ ध्यात्वा नारायणं देवं रविमण्डलमध्यगम् । गायत्र्याऽध्यं प्रदद्याच जपं कुर्वीत भक्तिमान् ॥४७ सूर्यस्याभिमुख जप्त्वा सावित्री नियतात्मवान् । उपस्थानं ततः कृत्वा नमस्कुर्यात्ततो हरिम् ॥४८ नमो ब्रह्मण इत्यादि जपित्वाऽथ विसर्जयेत् । तत. सन्तर्पयेद्विष्णुं मन्त्ररत्नेन मन्त्रवित् ॥४६

ऽध्यायः ] प्राप्तकालभगवत्समाराधनविधिवर्णनम् । १०५५

शतवारं सहस्रं वा तुलसी मिश्रितैर्जलैः । वैकुण्ठपार्षदं पश्चात्तपयेच यथाविधि ॥५० अनन्तदीपा रेखादिदेवनानामनुक्रमान् ।

एकैकमञ्जलिं दत्त्वा पश्चादाचमनं चरेत ।

श्रीशस्याऽऽराधनार्थं वे कुर्यात पुष्पस्य सञ्चयम् ॥५१ तुलसीविल्वपत्राणि दव कौशयमेव च । विष्णुक्रान्तं मरुवकं केशाम्बुदद्दलं तथा ॥ ५२ उशीरं जातिकुसुमं कुन्दञ्चैव कुरण्टकम् । शमीभ्वम्पाङ्कदम्बच चूनपुष्पं च माधवीम् ॥५३ पिप्पलस्य प्रबालानि जाम्बवं पाटलं तथा । आस्फोटं कुटजं लोध्र कर्णिकारञ्च किंशुकम ॥५४ नीपार्जुने शिशपञ्च श्वेत किंशुकनामकम् । जम्बीरं मातुलिङ्ग च यूथिकारचयं तथा ॥५५ पुन्नागं वकुलं नागकेशराशोकमल्लिकाः । शतपत्रं च हारिद्रं करवीरं प्रियङ्गु च ॥५६ नीलोत्पलं तूत्पलञ्च नन्द्यावर्तञ्च कैतकम् । घटजं स्थलपद्मं च सर्वाणि जलदानि च ॥ ५७

तत्कालसम्भवं पुष्पं गृहीत्वाऽथ गृहं विशेत् । वितानादियुते दिव्यधूपदीपैर्विराजिते ॥५८

चन्दनागरुकस्तूरी कर्पूर । मोदवामिते । विचित्ररङ्गवल्याढ्य मण्डपे रनपीठके ॥५६

[[१०५६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

विस्तीर्णपुष्पपर्यङ्क देव्या सहितमच्युतम् ।

[ चतुर्थी-

सन्निधा वासने स्थित्वा कुशे पद्मासने स्थितः ॥६० प्राणायामविधानेन भूतशुद्धिं विधाय च । प्राणायामत्रयं कृत्वा पश्चाद्ध्यानं यथोक्तवत् ॥ ६१ परव्योनि स्थितं देवं लक्ष्मीनारायणं विभुम् । पराभिः शक्तिभिर्युक्तं भूलीलाविमलादिभिः ॥ ६२ अनन्तविहगाधीशसैन्याद्यैः सुरसत्तमैः । चण्डाद्यैः कुमुदाद्यैश्च लोकपालैश्च सेवितम् ॥ ६३ चतुर्भुजं सुन्दराङ्ग नानारत्नविभूषणम् । वामाङ्कस्थश्रिया युक्तं शङ्खचक्रगदाधरम् ॥६४ मन्त्ररत्नविधानेन न्यासमुद्रादिकर्मकृत् । पञ्चौपनिषदं न्यासं कुर्यात् सर्वत्र कर्मसु ॥ ६५ ओ मीशाय नमः परायेति परमेष्ठ्यात्मने नमः । ओं यां नमः परायेति ततः पुरुषात्मने नमः ॥६६ ओं रां नमः परायेति ततो विश्वात्मने नमः । ओं वां नमः परायेति स्वनिवृत्यात्मने नमः ॥६७ ओं लां नमः परायेति ततः सर्वात्मने नमः । शिरोनासाग्रहृदयगुह्यपादेषु विन्यसेत् ॥६८ यथाक्रमेण तन्मन्त्रान् पञ्चाङ्गेषु क्रमान्न्यसेत् । तन्मुद्रया तदाऽऽवाह्य दद्यादासनमेव च ॥ ६६ पाद्यार्थ्याचमनस्नानपात्राणि स्थाप्य पूजयेत् । पूरयित्वा शुभजलं पात्रेषु कुसुमैर्गुतम् ॥७०

ऽध्यायः ] प्राप्तकालभगवत्समाराधनविधिवर्णनम् । १०५७

द्रव्याणि निक्षिपेत् तेषु मङ्गलानि यथाक्रमात् । उशीरं चन्दनं कुठं पाद्यपात्रं विनिक्षिपेत् ॥७१ विष्णुक्रान्तश्च दूर्वाश्च कौशेयान् तिलसर्पपान् । अक्षतांश्च फलं पुष्पमध्येपात्र विनिक्षिपेत् ॥७२ जातीफल कर्पूर मेला चाचमनीयके । मकरन्दं प्रबाल व रत्नं सौवर्णमेव च ॥७३ तानि दद्यात् स्नानपात्रे धात्री सुरतरु तथा । द्रव्याणामप्यलाभे तु तुलसीपत्रमेव च ॥७४ चन्दनं वा सुवर्ण वा कौशेयं वा विनिक्षिपेत । दर्शयेत सुरभेमुद्रां पूजयेत् कुसुमत्रजेः ॥७५ अभिमन्त्र्य च मन्त्रेण पदीपेर्निवेदयेत् ।

अनन्तं चोद्धरण्या च दद्यात्पाद्यादिकं तथा ॥७६ तत्पात्रश्नालनं कृत्वा तथा पुत्रपाञ्जलि न्यसेत् । सौवर्णानि च रौप्याणि ताम्रकास्यानि योजयेत् ॥७७ पात्राणामयलाभे तु शङ्खमेकं विशिष्यते । शङ्खोदकं सदा पूतमतिप्रियतरं हरेः ॥७८ उद्धरिण्या जलं दद्यान्नासु शङ्ख निमज्जयेत् । अष्टाक्षरेण मनुना मन्त्ररत्नेन वा यजेत् ॥७६ पाद्यार्थ्याचमनं दत्त्वा मधुपर्क निवेदयेत । पुनराचमनं दत्वा पादपीठं निवेदयेत् ॥८० दन्तधावनगण्डूषदर्पणा लोचनं तथा । निवेद्याभ्यञ्जनं तैलेनोद्वत्तं केशरञ्जनम् ॥८१

[[६७]]

[[१०५८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

सुखोष्णितजलैः स्नानं पुनरुद्वर्तनं चरेत् । कुङ्कुमेन हरिद्रेण चन्दनेन सुगन्धिना ॥८२ उद्वर्त्य गन्धतोयेन स्नापयेच पुनस्ततः । स्नानपात्रोदकं पश्चादादाय कुसुमैः सह ॥८३ पौरुषेण तु सूक्तेन स्नापयेत्कमलापतिम् । मार्जयेच्छुभवस्त्रेण दीपैनींराजयेत्तथा ॥८४ वस्त्रञ्चैवोपवीतश्च दद्यादाभरणानि च । कस्तूरीतिलकं गन्धं पुष्पाणि सुरभीणि च । अङ्क निवेश्य देवस्य लक्ष्मीं संपूजयेत्तथा ॥८५ पाश्वयोरर्द्ध धरणी महिष्यः पतिता स्तथा । विमलोत्कर्षाणीत्यापः पूर्वमेव प्रकीर्तिताः ॥ ८६ चण्डादि द्वारपालांश्च कुमुदादींस्तथार्चयेत् । वासुदेवः सीरपाणिः प्रद्युम्नश्च उषापतिः । दिक्षु कोणेषु तत्पत्न्यो लक्ष्मीरेव रती उषा ॥८७ द्वितीयावरण पश्चात्केशवाद्याः सशक्तयः । संकर्षणादयः पश्चान्मत्स्यकूर्मादयस्तथा ॥८८ श्री लक्ष्मीः कमला पद्मा पद्मिनी कमलालया । रमा वृषाकपेर्धन्या वृत्तिर्यज्ञान्तदेवता ॥८६ शक्तयः केशवादीनां संप्रोक्ताः परमे पदे । हिरण्या हरणी सत्या नित्यानन्दा त्रयी सुखा ॥६० सुदन्धा सुन्दरी विद्या सुशीला च सुलक्षणा । सङ्कर्षणादिमूर्तीनां शक्तयः समुदाहृताः । ६१

[ चतुर्थो-

ऽध्यायः ] प्राप्तकालभगवत्समाराधनविधिवर्णनम् । १०५६

वेदा वेदवती धात्री महालक्ष्मीः सुखालया । भागवी च तदा सीता रेवती रुक्मिणी प्रभा ॥६२ मत्स्यकूर्मादिमूर्तीनां शक्तयः सम्प्रकीर्तिताः । एवं सशक्तयः पूज्याः केशवाद्याः सुरेश्वराः ॥६३ पश्चात्सशक्तयः पूज्या श्रक्रशङ्खादिहेतयः । शङ्ख चक्रं गदां पद्म शार्ङ्गश्च मुसलं हलम् ॥१४ वाणश्च खड्गम्वेटं च छुरिका दिव्यतयः ।

भद्रा सौम्या तथा माया जया च विजया शिवा ॥६५ सुमङ्गला सुनन्दा च हिना रम्या सुरक्षिणी । शक्तयो दिव्यतीनां पूजनीयाः सनातनाः ॥६६

बर्हिर्लोकेश्वराः पूज्याः साध्याश्च समरुद्गणाः । एवमावरणं सर्वमर्चयेत्परमात्मनः । पुनरर्ध्यादिकं दत्त्वा धूपदीपैर्निवेदयेत् ॥६७ प्रागुदीच्याश्च सदृशं नागराजं तथापरे । पुरतो वैनतेयश्व पूजयेच्छक्तिभिः मह ॥६८ सेनापतेः सूत्रवतीं नागराजस्य वारुणीम् । भद्राश्वलां तथा यस्य पूजयेद्वैष्णवोत्तमः ॥६६ गुग्गुलुं महिषाक्षी सालनिर्यासमेव च । अगरु देवदारुथ्व उशीरं श्रीफलं तथा ॥ १०० हीबेरं चन्दनं मुस्ता दशाङ्ग धूपमुच्यते । गवाज्येन च संयोज्यं दद्याद्भूपं सुवासितम् ॥१०१

[[१०६०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

कार्पासमार्क क्षौमश्च शाल्मलीक्षीरकोद्भवम् । अम्भोजं कौटजं काशतूलिकाऽष्टाङ्गमुच्यते ॥१०२ गवाज्यं तिलतैलं वा कुमुमैश्च सुवासितम । संयोज्य वह्निना दीपं भक्त्या विष्णोर्निवेदयेत् ॥ १०३ नवेयं शुभहृयान्नं पायसापूपसंयुतम ।

फलैश्च भक्ष्यभोज्यैश्व पानकैर्यञ्जनः सह ॥ १०४ गवाज्यश्च दवि क्षीरं शर्कराश्च निवेदयेत् । शुद्ध हविष्यं हृद्यश्च मुमच्यं वै निवेदयेत् ॥ १०५ यच्छास्त्रपु निषिद्धं तु तत्प्रयत्नेन वर्जयेत् । कोद्रवं चौलकं लुब्धं यावनालं तथा सितम् ॥१०६ निष्पावच्च मसूरञ्च तुच्छधान्यानि सर्व्वशः । भुक्तं पर्युपितं रूक्षं यज्ञे कर्म्मणि वर्जयेन ॥ १०७ वजयेदारनालञ्च मद्यमांसममानि च ।

[ चतुर्थी-

निर्यासान्वर्जयेत् सर्व्वान्विना हिङ्गु च गुग्गुलम् ॥१०८ छत्राकं मूलकं शिग्र करञ्ज लशुनं तथा ।

कुम्भीदलच पिण्याकं श्वेतवृन्ताकमेव च ॥ १०६

आवश्व नालिकाशाकं नालिकेर्याख्यमेव च ।

( पीलु ) बिल्वश्च शणपुष्पश्च भूस्तृणं भौतिकं तथा ॥ ११० कोशातकीं बिम्वफलं मद्यमांससमानि च । अभक्ष्याण्यप्यशेषाणि वर्जयेद्यज्ञकर्मणि ॥ १११ कालिङ्ग कतकं बिल्वफलं जन्तुफलं तथा । वंशाङ्कुर मलाबु तालहिन्तालके फले ॥११२ऽध्यायः ] प्राप्तकालभगवत्समाराधनविधिवर्णनम् । १०६१

अश्वत्थं प्रनीपच वटमारग्वधं तथा । कलम्बिका च निर्गुण्डिमुण्डिवार्त्ताकमेव च ॥ ११३ ऊपरं लवणञ्चैव श्वेतभ्व वृहतीफलम । नग्वचमतिकञ्चैव चिश्चिलञ्चति यत्नतः ॥ ११४ विज्ञेयानि च भक्ष्याणि वर्जयेद्यज्ञकर्मणि । श्लेष्मातकञ्च विड्जानि प्रत्यक्षलवणं तथा ॥ ११५ अनिर्दशाह गोक्षीरमवत्साया स्तथाऽऽविकम् । ओमेकशफञ्चैव पशूनां विड् भुजामपि ॥ ११६ अतिदीर्ण तथा तर्क कर निम्मन्थिन्दधि । ताम्रण संयुतं गव्यं क्षीरध्व लवणान्वितम् ॥ ११७ घृतं लवणसंयुक्तं प्रयत्नेन विवर्जयेत् ।

सूपान्नभ्व गुड़ान्नभ्च शर्करामधुसंयुतम ॥११८ मरीचिमिश्रं दध्यन्नं पायसान्नं फलैः सह । तुलसीदलसम्मिश्रं जलैः सम्प्रोक्ष्य वाग्यतः ॥ ११६ अष्टाविंशतिवारन्तु मूलमन्त्राभिमन्त्रितम ।

मुद्राश्च मौरभेयीन्तां दर्शयेन्मन्त्रमुच्चरन् ॥१२० सुधाब्धिममृतं बीजं चिन्तयन् परमात्मनः । दद्यात् पुष्पाञ्जलिं पश्चादशवारं समाहितः ॥१२१ पेपणक्रियया (आपोशनक्रिया) पूर्वमन्नमस्मै निवेदयेत् । शतवारं जपन्मन्त्रं घण्टाशब्दं निनादयन् ॥ १२२ जपत्पीयू वदेवत्यान्मन्त्रानेकाग्रचेतसा । हरेर्भुक्तवतः पश्चाद्दद्याद्वारि सुवासितम् ॥१२३

[[१०६२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

पश्चादचमनं दद्याज्जलैर्गन्धमिविश्रितैः ।

[[1]]

अभ्यर्चा पौरुषस्यास्य सूक्तस्य सुरसत्तमान् ॥ १२४ विष्ण्वर्पितचतुर्भागं क्रमाद्रव्यस्य चार्पयेत् । अनन्ततार्क्ष्यसेनेशपवित्राणां निवेदयेत् ॥१२५ तीर्थेन सहितं हव्यं पृथक् पात्रेषु निक्षिपेत् । सवषां वारिपूर्वेण पश्चात् पुष्पाञ्जलिश्वरेत ॥१२६ नीराजनं ततो दत्त्वा ताम्बूल निवेदयेत् । प्रणमैश्च ततो भक्त्या रम्यैः स्तोत्रैः शुभायैः ॥ १२७ प्रसार्य बाहू पादौ च बद्ध नाञ्जलिना सह । स्तुवन् स्तुतिभिरेवं तु प्रणामो दीर्घ उच्यते ॥ १२८ नत्वा दीर्घप्रणामैश्व स्तुत्वा स्तुतिभिरेव च । सर्वश्च वैष्णवैर्मन्त्रैः कुर्यात् पुष्पाञ्जलिं ततः ॥ १२६ सूक्तैश्च विष्णुदैवत्यैर्नामभिः शार्ङ्गिणस्तथा । ततः शुभासने स्थित्वा जपेन्मन्त्रमनुत्तमम् ॥१३० न्यासमुद्रादिपूर्वेण ध्यायन्वै कमलेक्षणम् । अष्टोत्तरसहस्रं वा शतमष्टोत्तरं तु वा ॥ १३१ जप्त्वा पुष्पाञ्जलिं दद्याद्यथाशक्त्या च मन्त्रतः । नमेयोगेन देवेशः हृदिस्थं कमलेक्षणम् ॥ १३२ मनसि वाऽचैयित्वास्मिन् समाधौ विरमेत् सुधीः । प्रातरौपासनं कृत्वा तत्र होमं समाचरेत् ॥ १३३ आज्येन चरुणा वाऽपि समिद्भिर्वा च यज्ञियैः तण्डुलैघृ’ तमिश्रैर्वा बिल्पौरथापि वा ॥ १३४

[[1]]

[ चतुर्थी-

ऽध्यायः ]

प्राप्तकालभगवत्समाराधनविधिवर्णनम् । १०६३

तिलैर्वा कुसुमैर्वाऽपि यवैर्मिश्रभिरेव वा । यज्ञरूपं हरिं ध्यात्वा ववेदमयं विभुम् ॥ १३५ दिव्याभरणसम्पन्न शङ्खचक्रगदाधरम् ।

वरदं पुण्डरीकाक्षं वामाङ्कस्थश्रियं हरिम् ॥ १३६ यज्ञस्वरूपिणं वह्नौ ध्यायन् मन्त्रद्वयेन च । सवश्च वैष्णवैर्मन्नौरेकैकेनाऽऽहुतिं तथा ॥ १३७ नामभिः केशवाद्यैश्च सूक्तं विष्णुप्रकाशकैः । वकुण्ठपाषेदं सर्व हुत्वा चैव ततो वलिम ॥ १३८ क्षिपेच्चतुर्विधान् भूतानुद्दिश्य च ततो भुवि । आचम्य पूजयेत्पश्चात्तदीयान् सुसमाहितः ॥ १३६ तेभ्यः प्रणम्य भक्त्याऽथ सन्तार्थ पितृदेवताः । वेदमध्यापयेच्छक्तत्या धर्मशास्त्रञ्च संहिताः ॥ १४० सात्विकानि पुराणानि सेतिहासानि वेष्णवः । सर्वोपनिषदामर्थं सद्भिः सह विचिन्तयेत् ॥ १४१ योगक्षेमार्थवृद्धिश्च कुर्याच्छक्त्या यथार्हतः । ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रा बर्णा यथाक्रमम् ॥ १४२ आद्यास्त्रयो द्विजाः प्रोक्ता स्तेषा वै मन्त्रसत्क्रियाः । सवर्णेभ्यः सवर्णासु जायन्ते हि सजातयः ॥ १४३ तेषां सङ्करयोगाश्च प्रतिलोमानुलोमजाः । विप्रान्मूर्धाभिषिक्तस्तु क्षत्रियायामजायत ॥ १४४ वैश्यायान्तु तथाऽऽम्बष्ठो निषादः शूद्रया तथा ।

राजन्याद्वैश्यशूद्यान्तु माहिष्योत्रौ तु तौ स्मृतौ ॥१४५

[[१०६४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

शूयां वैश्यान तु करणस्थिरैर्वा तेऽनुलोमजाः ।

॥

[ चतुर्थी-

विप्रायां क्षत्रियात् सूतः वश्याद्वदेहिकस्तथा ॥ १४६ चण्डालस्तु तथा शूद्रात्सर्वकर्मसु गर्हितः । मागधः क्षत्रियायां वै वैशयाक्षत्त्रात् तु शूद्रतः ॥ १४७ शूद्रादयोगवं वैश्या जनयामास वै सुतम् । रथकारः करण्यान्तु माहिष्येण प्रजायते ॥ १४८ असत्सन्ततयो ज्ञेयाः प्रतिलोमानुलोमजाः । प्रतिलोमासु व जाता गर्हिताः सर्वकर्मणाम ॥ १४६ एतेपां ब्राह्मणाद्याश्च पट्कममु नियोजिताः । त्रिकर्मसु क्षत्त्रविशात्रेकस्मिन् शूद्रयोनिजः ॥१५० प्रतिग्रहञ्च वृत्त्यर्थं ब्राह्मगस्तु समाचरेत् । असदेवासतां प्रोक्तं निषिद्धं तद्विवर्जयेत् ॥ १५१ पापण्डाः पतिताः पापास्तथैव प्रतिलोमजाः । कुलटाश्च विकर्मस्था असतः परिकीर्तिताः ॥ १५२ लवणं तिलकार्पासं चर्म च त्रपुसीसकम् । आयसं मधु मांसश्च विपमन्नं घृतं रुजम् ॥१५३ किल्विषं गजमुद्रञ्च सर्षपं जलमेत्र च ।

तृणं काष्ठभ्व कुष्माण्ड शिशपाच विवर्जयेत ॥ १५४ महिपी गर्दभञ्चैव वाजिनञ्च तथाऽऽविकम ।

दासीमजां यानवृक्षा न पश्चानडुहन्तुलाम् ॥१५५ एवमाद्य मसद्रव्यं प्रयत्नेन विवर्जयेत् ।

धान्यं वासांसि भूमिश्च सुवर्ण रत्नमेव च ॥१५६

ऽध्यायः ] प्राप्तकालभगवत्समाराधनविधौकृषिवर्णनम् । १०६५

पुष्पाणि फलमूलाद्यं सद्द्रव्यं मुनिभिः स्मृतम् । सर्वत्र परिगृह्णीयाद् भूमि धान्यं फलादिकम् ॥ १५७ भूमि यस्तु प्रगृह्णाति भूमि यस्तु प्रयच्छति । तावुभौ पुण्यकर्माणौ नियतौ स्वर्गगामिनी ॥ १५८ धान्यं करोति दातारं प्रगृहीतारमेव च ।

धान्यं नृपवरश्रेष्ठ । इहलोक परत्र च ॥१५६ तस्माद्धान्यं धरित्रीश्च प्रतिगृह्णीत सर्वतः ।

कुसुम्भधान्य एव स्यात कुसुम्भधान्यवान् नृप । ॥१६० शीलोन्नापि वा जीवेच्छ यानेषा परो वरः ।

जीवेद्यायावरेणैव विप्रः सर्वत्र सर्वदा ॥१६१ वर्जयित्वंव पापण्डान पतिताश्चान्यदविकान् । कृषिणा वाऽपि जीवंत सता चानुमतेन वा ॥ १६२ न वाहयेदनडुहं क्षुधातं श्रान्तमेव च । तस्य पुंस्त्वमहित्वंव वाहयेद् द्विजपुङ्गवः ॥ १६३ कर्मलोप मकुर्वन्वै कृषि कुर्वीत वै द्विजः । हरेः पूजां यथाकालं कृपिलोपे समाचरेत् ॥ १६४ न ब्राह्मय सन्त्यजेद् विप्र स्तथा यज्ञादिकर्म च । आपद्यपि न कुर्वीत सेवां वाणिज्यमेव च ॥ १६५ असत्प्रतिग्रहं स्तेयं तथा धर्मस्य विक्रयम् । अन्यायोपार्जितं द्रव्यमापद्यपि विवर्जयेत् ॥१६६ भृतकाध्यापनं चैव सदा सत्कर्मभावनम् ।

प्रीतये वासुदेवस्य यद्दत्तमसतामपि ॥१६७

[[१०६६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

महाभागवतस्पर्शात्तत्सदित्युच्यते बुधैः ।

[ चतुर्थी-

तापादीन् पञ्च संस्कारां स्तथाकारै स्त्रिभिर्युतः ॥ १६८ हरेरनन्यशरणो महाभागवतः स्मृतः ।

यक्षराक्षसभूतानां तामसानां दिवौकसाम् ॥१६६ तेषां यत्प्रीतये दत्तं तथा यद्यपि वर्जयेत् । बुद्धरुद्रौ तथा वायुदु गगणसुभैरवाः ॥१७० यमः स्कन्दो नै तश्च तामसा देवताः स्मृताः । एवं विशुद्धिं द्रव्यस्य ज्ञात्वा गृह्णीत सत्तमः ॥ १७१ कृषिस्तु सर्ववर्णानां सामान्यो धर्म उच्यते । प्रतिग्रहस्तु विप्राणां राज्ञां क्ष्मापालनं तथा ॥ १७२ कुसीदचैव वाणिज्यं विशामेव प्रकीर्तितम । सेवावृत्तिस्तु शूद्राणां कृषिर्वा सम्प्रकीर्तिता ॥ १७३

अशक्तस्तु भवेद्राजा पृथिव्याः परिपालने ।

जीवेद्वाऽपि विशां वृत्त्या शूद्राणां वा यथासुखम् ॥१७४ कृषिभृतिः पाशुपाल्यं सर्वपां न निषिध्यते । स्तेयं परस्त्रीहरणं हिंसा कुहककौशिके ॥१७५ स्त्रीमद्यमांसलवणविक्रयं पतितं स्मृतम् । अपकृष्टनिकृष्टानां जीवितं शिल्पकर्मभिः ॥ १७६ हीनन्तु प्रतिलोमानामहीन मनुलोमिनाम् । चर्मवैणववस्त्राणा हिंसाकर्म च नेजनम् ॥ १७७

गाणिक्य’ (माणिक्यं) वपनानिश्व ( यवनाद्यञ्च ) मद्यमांस क्रिया तथा ।

सारथ्यं वाहकानाभ्व रथानां भूभृतामपि ॥१७८

ऽध्यायः ] प्राप्तकालभगवत्समाराधनविधौराजधर्मवर्णनम् । १०६७

एवमादि निषिद्धं यत्प्रातिलोम्यं यदुच्यते । यत्सौम्यशिल्पं लोकेऽस्मिन् सौम्यं तदनुलोमकम् ॥१७६

मृद्दारुशैललोहानां शिल्पं सौम्यमिहोच्यते ।

न्यायेन पालयेद्राजा पृथिवी शास्त्रमार्गतः ॥१८० स्वराष्ट्रकृतधर्मस्य सदा पडभागसिद्धये ।

राज्ञां राष्ट्रकृतं पापमिति धमविदो विदुः ॥ १८१ तस्मादपापसंयुक्तां यथा संरक्षयेद्ध्रुवम् । अग्निदङ्गरदभ्वोरं हिंस्र दुर्वृत्तमेव च ॥ १८२ धूत्तं पतितमित्यादीन हन्यादेवाविचारयन् । अङ्कयित्वा पादेन गर्दभे चाधिरोद्य वै ॥ १८३ प्रवासयेत स्वराष्ट्रात्तु ब्राह्मणं पतितं नृपः । कुलटां कामचारेण गर्भघ्नी भर्तृ हिसकाम् ॥ १८४ निकृत्तकर्णनासोष्ठीं कृत्वा नारी प्रवासयेत । न्यायेन दण्डनं राज्ञः स्वर्गकीर्तिविवर्धनम् ॥१८५

अदण्ड्यान दण्डयन् राजा तथा दण्ड्यानदण्डयन् । अयशो महदाप्नोति नरकं चाधिगच्छति ॥ १८६ दिग्दण्डस्त्वथ वाग्दण्डो धनदण्डो वधस्तथा । ज्ञात्वाऽपराधं देशं च जनं कालमदोऽपि वा ॥ १८७ वयः कर्म च वित्तभ्व दण्ड ं न्यायेन पातयेत् । निश्चित्य शास्त्रमार्गेण विद्वभिः सह पार्थिवः ॥ १८८ गुरूणां तु गुरु दण्ड पापानां च लघोर्लघुम् । व्यवहारान् स्वयं पश्यन् कुर्यात् सभ्यैर्वृतोऽन्वहम् ॥१८६

[[१०६८]]

[ चतुर्थी-

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

मिथ्यापवादशुद्वय पञ्च दिव्यानि कल्पयेत् । ज्ञात्वा शुद्धं दिव्येषु शुद्धान्वै मानयेत्तथा ॥ १६० तन्मिथ्याशंसिनं दुष्टं जिह्वाच्छेदेन दण्डयेत् । परद्रव्यादिहरणं परदाराभिमर्शनम् ॥ १६१

यः कुर्यान तु बलान तस्य हस्तच्छंदः प्रकीर्तितः । यो गच्छेत परदारांस्तु बलात्कामाश्च वा नरः ॥ १६२ सर्वस्वहरणं कृत्वा लिङ्गच्छंदच दापयेत् । दहेत्कटाग्निना देहं गुरुस्त्रीगामिनं तदा ॥ १६३ ब्रह्मघ्नं च सुरापं वा गोम्बी बालनिपूदनम् । देवविप्रस्वहर्तारं शूलमारोपयेन्नरम् ॥१६४ देवतं ब्राह्मणं गाव पितृमातृगुरुस्तथा । पादेन ताडयेद्यस्तु तस्य तच्छेदनं स्मृतम् ॥१६५ तेपामुपरि हस्तं तु दोष्णो श्छेदन्तु कामतः । प्रत्येकं दण्डनं कुर्यादुर्वृतस्य परस्त्रियाम् ॥१६६ चुम्बने तालुविच्छेदो द्वौ हस्तौ परिरम्भणे । हस्तस्याङ्गुलि विच्छेदः केशादिग्रहणे स्त्रियः ॥ १६७ दाहयेत्ततैलेन हस्तमुष्ट्या च ताडनम् । सुरतं याचमानस्य जिह्वाच्छेदं च कामतः ॥ १६८ कामेङ्गिते सर्वत्र ताल्वाश्च दहनं स्मृतम् । दृष्ट्रा मुहुः प्रेरणे तु नेत्रयोः स्फोटनं चरेत् ॥ १६६ मानकूटं तुलाकूटं कूटसाक्ष्यकृतां नृणाम् । सहस्रं दापयेद्दण्ड वृत्त्या स्वस्यापनायने ॥ २००

॥

ऽध्यायः ] प्राप्तकालभगवत्समाराधनविधौराजधर्मवर्णनम् । १०६६

येषु केषु च पापे शरीरे दण्डनं स्मृतम् ।

तेषु तेष्वङ्कनेनैव अक्षतो ब्राह्मणो व्रजेत् ॥ २०१ पापानेवाढयित्वाऽस्य मुण्डयित्वा शिरोरुहान् । सवस्वहरणं कृत्वा राष्ट्रात सम्यक् प्रवासयेत् ॥ २८२ अवैष्णवं विकर्मस्थं हरिवासरभोजनम । ब्राह्मणं गार्दभं यानमारोप्येव विवासयेत् ॥ २०३ न्यायेन पालयेद्राजा धर्मान् षड्भाग माहरेन । त्रिभागमाहरेद्धान्याद्धनान पभागमेव च ॥ २०४ गोभूहिरण्यवासोभिर्धान्यरत्नविभूषणैः । पूजयेद्वाह्मणान् भक्त्या पोषयेच विशेषतः ॥ २०५ विम्बानि स्थापयेद्विष्णोर्मामेषु नगरेषु च । चैत्यान्यायतनान्यस्य रम्याण्येव तु कारयेत ॥ २०६ वसुपुष्पोपहारौघं भूधेन्वादि समर्पयेन ।

इतरेषां सुराणां च वैदिकानां जनेश्वरः ॥ २०७ धर्मतः कारयेद्यश्च चैत्यान्यायतनानि तु ।

वापी कूपतडागादि फलपुष्पवनानि च ॥२०८ कुर्वीत सुविशालानि पूर्वकान्यपि पालयेत् । फलितं पुष्पितं वाऽपि वनं छिन्द्यात्तु यो नरः ॥ २०६ तडागसेतु यो भिन्द्यात तं शूलेनानुरोहयेत् । अभिदं गरदं गोघ्नं बालस्त्रीगुरुघातिनम् ॥२१० भगिनीं मातरं पुत्रीं गुरुदारान् स्नुषामपि ।

साध्वीं तपस्विनीं वाऽपि गच्छन्तमतिपापिनम् ॥२११

[[१०७०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

हिंस्रयन्त्रप्रयोक्तारं दाहयेद् वै कटाग्निना । अदण्डयित्वा दुर्वृत्तान् तत्पापं पृथिवीपतिः ॥ २१२ सम्प्राप्य निरयं गच्छेत्तस्मात्तान् दण्डयेत्तथा । यः स्ववर्णाश्रमं हित्वा स्वच्छन्देन तु वर्तयेत् ॥ २१३ तं दण्डयेद्वर्षशतं नाशयेत्तद्विदेशतः । सर्वेष्वेतेषु पापेषु धनदण्ड प्रयोजयेत् ॥ २१४ पितेव पालयेद्भृत्यान् प्रजाश्च पृथिवीपतिः । प्रजासंरक्षणार्थाय संग्रामं कारयेन्नृपः ॥ २१५ तस्मिन् मृत्युर्भवेच्छं यो राज्ञः संग्राममूर्द्धनि । मृतेन लभ्यते स्वर्गं जितेन पृथिवी त्वियम् ॥ २१६ यशः कीर्त्तिविवृध्यथं धर्मसंग्राममाचरेत् । मुक्तशीर्ष मुक्तवस्त्रं त्यक्तहेति पलायितम् ॥ २१७ न हन्याद्वन्दिनं राजा युद्ध प्रेक्षणकृज्जनान् । भग्ने स्वसन्यपुब्जे च संग्रामे विनिवर्तिनः ॥ २१८ पदे पदे समग्रस्य यज्ञस्य फलमश्नुते ।

नातः परतरो धर्मो नृपाणां नरशालिनाम् ॥२१६ युद्धलब्धा महीशस्य दीयते नृपसममैः ।

[ चतुर्थी-

जित्वा शत्रून्महीं लब्ध्वा लब्धां यत्नेन पालयेत् ॥ २२० पालितां वर्धयेन्नित्यं वृद्धां पात्रे विनिक्षिपेत् । पात्रमित्युच्यते विप्रस्तपोविद्यासमन्वितः ॥ २२१ न विद्यया केवलया तपसा वाऽपि पात्रता । श्रुतमध्ययनं शीलं तप इत्युच्यते बुधैः ॥ २२२ऽध्यायः ] प्राप्तकालभगवत्समाराधनविधौराजधर्मवर्णनम् । १०७१

ईश्वरस्याऽऽत्मनश्चापि ज्ञानं विद्येति चोच्यते । तथाविधेषु पात्रेषु दत्त्वा भूमिं धनं नृपः ॥२२३ शासनं कारयेत्सम्यक् स्वहस्तलिखितादिभिः । उपजीव्योपसर्पेच रम्ये देशे नृपोत्तमः ॥२२४ दुर्गाणि तत्र कुर्वीत जनकम्यात्मगुप्तये ।

तत्र कर्मसु निष्णातान कुशलान धर्मनिष्ठितान् ॥ २२५ सत्यशौचयुतान् शुद्धानध्यक्षान् स्थापयेन नृपः । अशीतिभागो वृद्धिः म्यान्मासि मासि सबन्धके ॥२२६ अबन्धके स्याद्विगुणं यथा तत्कालमात्रकम् । लेखयेत्तदृणं सम्यक् समामासादिकल्पनैः ॥ २२७ देयं सवृद्धयाधविके (धनिने) पुरुषैस्त्रिभिरेव तत् । निर्धनस्तु शनैर्दद्यात्तथाकालं यथोदयम ॥२२८ औद्धत्याद्वा बलाद्वा तु न दद्याद्धनिने ऋणम् । दण्डयित्वैव तं राजा धनिने दापयेदृणम् ॥ २२६ छिन्ने दग्धेऽथवा पत्रे साक्षिभिः परिकल्पयेत् । वस्त्रधान्यहिरण्यानां चतुस्त्रिद्विगुणादिभिः ॥ २३० न सन्ति साक्षिण स्तत्र देशकालान्तरादिभिः । शोधयित्वा तु दिव्येन दापयेद्धनिने ॠणम् ॥२३१ मध्यस्थस्थापितं द्रव्यं वर्धते न ततः परम् । कृते प्रतिग्रहे चाऽऽधौ पूर्वो वै बलवत्तरः ॥२३२ अवधिर्द्विविधं प्रोक्तं भोग्यं गोप्यं तथैव च । क्षेत्रारामादिकं भोग्यं गोप्यं द्रव्यमुपस्करम् ॥२३३

[[१०७२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

गोप्याधिभोग्ये नो वृद्धिः सोपस्कारे तथापि ते । नष्टं देयं विनष्टश्च द्रव्यं राजकृतादृते ॥२३४ उपस्थितस्य भोक्तव्य माधिस्तेनोऽन्यथा भवेत । प्रयोजने सति धनं कुलेन्यस्याधिमाप्नुयात् ॥२३५ तत्कालकृतमूल्ये वा तत्र तिष्ठेदवृद्धिकम् । विना धारणकाद्वापि विक्रोणीतमसाक्षिकम् ॥२३६ तं वनस्थमनाख्याय धान्यमस्य न दीयते । तदा यदधिकं द्रव्यं प्रतिदेयं तथैव च ॥ २३७ न दाप्योऽपहृतन्त्यक्तराजदैविकतम्करैः ।

न प्रदद्यात्तु तन्मोहात्स दण्ड्य चोरवत्तदा ॥२३८ ददीत खेच्छ्या दण्डं दापयेद्वापि सोदरम् । याचितान्त्राहितन्यायान्निक्षेपादिष्वयं विधिः ॥२३६ सुराकामद्यूतकृतं वृथा दानं तथैव च । दण्डशुल्कानुशिष्टञ्च पुत्रो दद्यान्न पैतृकम् ॥ २४० पितरि प्रोषिते प्रते व्यसनाभिष्टुतेऽपि वा । पुत्रपौणं देयं निह्न ुते साक्षिचोदितम् ॥ २४१ रिक्थग्राही ऋणं दद्याद्योषिद्ग्राहस्तथैव च । पुत्रो न स्वाश्रिनद्रव्यः पुत्रहीनस्तु रिक्थिनः ॥ २४२ प्रातिभाव्य मृणं साक्ष्यं देयं तस्मै यथोचितम् । दीयते स्यात्प्रतिभुवा धनिने तु ऋणं यथा ॥ २४३ द्विगुणं तत्प्रदातव्यं दण्डं राज्ञे च तत्समम् । पुत्रादिभिर्न दातव्यं प्रविभाव्य मृणं स्त्रियाम् ॥२४४

[ चतुर्थो

ऽध्यायः ] प्राप्तकालभगवत्समाराधनविधौराजधर्मवर्णनम् । १०७३

प्रतिपन्नं स्त्रिया देयं पत्या चैवहि यत कृतम् । स्वयं कृतं तु यहणं नान्यस्त्री दातुमर्हति ॥ २४५ पत्य स्वकं धनं पुत्रा विभजेयुः सुनिर्णितम् । मातृकञ्चद् दुहितरम्तद्भावे तु तत्सुत ॥ २४६ भगिन्यश्च प्रमुदिताः पैतृकादाहरेद्धनान् ।

न खोधनं तु दायादा विभजेयुरनापदि ॥ २४७ पितृमातृसुता भ्रातृपत्यपत्याद्युपागतम् । आधिवेतनिकाद्यं च स्त्रीधनं परिकीर्तितम् ॥२४८ अपुत्रा योपितश्च भर्तव्या साधुवृत्तयः । निर्वाम्या व्यभिचारिण्यः प्रतिकूलास्तथव च ॥ २४६ नंव भागं वनस्थानां यतीनां ब्रह्मचारिणाम् । पापण्डपतितानां च नचावदिककर्मणाम् ॥२५० विभक्तध्वनुजो जातः सवर्णो यदि भागभाक् । अविभक्तपितृकाणां पितृव्यान् भागकल्पना ॥ २५९ द्वै मातृणा मातृतश्च कल्पयेद्वा समोऽपिवा । विभक्तस्यास्य पुत्रस्य पत्नी दुहितरस्तथा ॥ २५२ पितरौ भ्रातरश्चैव तत्सुताश्च सपिण्डिनः । सम्बन्धिबान्ववाचैव क्रमाद् वै रिक्थभागिनः ॥ २५३ सीम्नोऽपवादे क्षेत्रषु सामन्ताः स्थविरादयः । गोपाः सीमाकृषाणां च सर्वे भवनगोचराः ॥ २५४ नयेयु रेते सीमानं स्थूणाङ्गारतुषद्रुमैः ।

न तु वल्मीकनिम्नास्थिचेत्याद्यैरुपशोभिताः ॥ २५५ ६८

[[१०७४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

औरसो दत्तकश्चैव क्रीतः कृत्रिम एव च ।

क्षेत्रजः कानिकश्चैव दौहित्रः सत्तमः स्मृतः ॥ २५६ पिण्डजश्च परश्चैषां पूर्वाभावे परः परः ।

पौत्रश्च

पुत्रः तत्पुत्रः पुत्रिकापुत्र एव च ॥ २५७

पुत्री च भ्रातरश्चैव पिण्डदाः स्युर्यथाक्रमात ।

एवं धर्मेण नृपतिः शासयेत्सर्वदा प्रजाः ॥ २५८ यदुक्तं मनुना धर्म व्यवहारपदं प्रति ।

विलोक्य तच विद्वद्भि वीतरागे विमत्सरः ॥ २५६ विमृश्य धर्मविद्भिश्व विमलैः पापभीरुभिः ।

धर्मेणैव सदा राजा शासयेत पृथिवीं स्वकाम ॥ २६० विपरीतां दण्डयेद्वै यावद्दर्पोपनाशनम् ।

[ चतुर्थी-

सभ्या अपि च दण्ड्या वै शास्त्रमार्गविरोधिनः ॥२६१

राजधर्मोऽयमित्येवं प्रसङ्गात् कथितो मया । कात्यायनेन मनुना याज्ञवल्क्येन धीमता ॥२६२ नारदेन च सम्प्रोक्तं विस्तरादिदमेव हि । तस्मान्मया विस्तरेण नोक्त मत्र नृपोत्तम ! ॥ २६३ परं भागवतं धर्म विस्तरेण ब्रवीमि ते । विष्णोरभ्यर्च्चनं यत्तु नित्यं नैमित्तिकं नृप ! ॥ २६४ यदाह भगवान् धातुस्तेन स्वायम्भुवस्य च । नारदस्य च मे सम्यक् तदद्य कथयामि ते ॥ २६५ इति वृद्धहारीतस्मृतौ विशिष्टधर्मशास्त्रे प्राप्तकालभगवत्-

समाराधनविधिर्नाम चतुर्थोऽध्यायः ।

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । १०७५

॥ पञ्चमोऽध्यायः ॥

अथ भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् ।

अम्बरीष उवाच ।

भगवन् ! ब्रह्मणा यत् तु सम्प्रोक्तं स्यान्मनोः पुरा । तत्सवं परमं धमं वक्तुमर्हसि मेऽनघ ! ॥ १

हारीत उवाच ।

सर्गादौ लोककर्ताऽसौ भगवान् पद्मसम्भवः । मन्वादिप्रमुखान विप्रान् ससृजे धर्मगुप्तये ॥२ मनु भृगु वशिष्ठश्च मरीचि दक्ष एव च । अङ्गिराः पुलहश्चैव पुलस्त्योऽत्रिर्महातपाः ॥ ३ वेदान्तपारगास्ते च तं प्रणम्य जगद्गुरुम् । भगवन् ! परमं धर्मं भवबन्धापनुत्तये ॥४ वद सर्वमशेषेण श्रोतुमिच्छामहे वयम् । इत्युक्तः स द्विजैः सोऽपि ब्रह्मा नत्वा जनार्दनम् ॥५ वेदान्तगोचरं धर्म तेषां वक्तुं प्रचक्रमे । सर्वेषामवलोकानां स्रष्टा धाता जनार्दनः ॥ ६ सर्ववेदान्ततत्वार्थसर्वयज्ञमयः प्रभुः ।

यज्ञो वै विष्णुरित्यत्र प्रत्यक्षं श्रूयते श्रुतिः ॥७ इज्यते यत् समुद्दिश्य परमो धर्म उच्यते । भगवन्त मनुद्दिश्य हूयते यत्र कुत्र वे ॥८ तत्र हिंसाफलं पापं भवेदन विगर्हितम् । तस्मात् सवस्य यज्ञस्य भोक्तारं पुरुषं हरिम् ॥

[[१०७६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

ध्यात्वैव जुहुयान्तस्मै हव्यं दीप्ते हुताशने । मुखमनिभेगवतो विष्णोः सर्वगतस्य वै ॥ १० तस्मिन्नैव यजन्नित्यमुत्तमं मुनिसत्तमाः ! । यजेद्विप्रमुख शक्तया जलमन्नं फलादिकम् ॥११ प्रीतये वासुदेवस्य सर्वभूतनिवासिनः । तमेव चार्जयेन्नित्यं नमस्कुर्यात्तमेव हि ॥ १२ ध्यात्वा जपेतमेवेशं तमेव ध्यापयेद्धृदि । तन्नामंत्र प्रगति वाचा वक्तव्य मेव च ॥ १३ व्रतोपवाननियमान तमुद्दिश्यैव कारयेत् । तत्समर्पितभांग. म्यादन्नपानादिभक्षणैः ॥१४ मतिः स्वार्थ सदारेषु नेतरत्र कदाचन । न हिम्यात्सर्वभूतानि यज्ञेषु विधिना विना ॥ १५ सोऽहं दामां भगवतो मम स्वामी जनार्दनः । एवं वृत्तिर्भवेदस्मिन् स्वधर्मः परमो मतः ॥ १६ एप निष्कण्टकः पन्था तस्य विष्णोः परं पदम् । अन्यन्तु कुपथं ज्ञेयं निरयप्राप्तिहेतुकम ॥१७ भगवन्त मनुद्दिश्य यः कर्म कुरुते नरः । स पापण्डीति विज्ञेयः सर्वलोकेषु गहितः ॥१८ यो हि विष्णुं परित्यज्य सवलोकेश्वरं हरिम् । इतरानर्चते मोहात्स लोकयतिकः स्मृतः ॥ १६ उक्तधर्म परित्यज्य यो धर्मे च वर्तते । पतितः स तु विज्ञेयः सर्वधर्म वहिष्कृतः ॥२०

[ पञ्चमो-

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । १०७७

यः कर्म कुरुते विप्रो विना विष्ण्वचनं कचित् । ब्राह्मण्याद् भ्रश्यते मद्य चण्डालत्वं स गच्छति ॥२१ ब्राह्मणो वैष्णवो विप्रो गुरुरग्यश्च वेदवित् । पर्यायेण च विद्येत नामानि क्ष्मासुरस्य हि ॥२२ तस्मादवैष्णवत्वेन विप्रत्वाद् भ्रश्यते हि सः । अर्चयित्वाऽपि गोविन्द मितरानर्च्चयेन पृथक् ॥२३ अवैष्णवत्वं तस्यापि मिश्रभक्त्या भवेद् ध्रुवम । भोक्तारं सर्वयज्ञानां सवलोकेश्वरं हरिम ॥२४ ज्ञात्वा तत्प्रीतये सर्वान् जुहुयात्मततं हरिम् । दानं तपश्च यज्ञश्च त्रिविधं कम कीर्तितम् ॥२५ तत्सवं भगवत्प्रीत्यै कुर्वीत सुममाहितः ।

तस्मात्तु

वैष्णवा विप्राः पूजनीया यथा हरिः ॥२६ ये तु वै हेतुकं वाक्यमाश्रित्यैव स्ववाग्बलात् । वैष्णवं प्रतिपिध्यन्ति ते लोकायतिकाः स्मृताः ॥२७ यो यत्तु वैष्णवं लिङ्ग

ं धृत्वा च तमसाऽऽवृतः । त्यजेचैद्वेष्णवं धर्मं सोऽपि पापण्डतां ब्रजेत् ॥२८ तस्मात्तु वैष्णवो भूत्वा वैदिकीं वृत्तिमाश्रितः । कुर्वीत भगवत्प्रीत्यै कुर्याद्यज्ञादिकर्म यत ॥२६ तद् विशिष्टमिति प्रोक्तं सामान्यमितरं स्मृतम् । फलहीना भवेत्सा तु सामान्या वैदिकक्रिया ॥३० तोयवर्जितवापोव निरर्थी भवति ध्रुवम् ।

नैसर्गिकन्तु जीवानां दास्यं विष्णोः सनातनम् ॥३१

[[१०७८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

तद्विना वर्त्तते मोहादात्मचारः सनातनात् । तस्मात्तु भगवद्दास्यमात्मनां श्रुतिचोदितम् ॥३२ दास्यं विना कृतं यत्तु तदेव कलुषं भवेत् । विशिष्टं परमं धर्मं दास्यं भगवतो हरेः ॥३३

ऋषय ऊचुः !

कथं दास्यं हि तद्वृत्तिः कथं नैसर्गिकं नृणाम् । सत्सर्व ब्रूहि तत्वेन लोकानुग्रहकाम्यया ॥३४

ब्रह्मोवाच ।

सुदर्शनोर्ध्व पुण्डादिधारणं दास्यमुच्यते ।

तद्विधिवैदिकी या च तदाज्ञा चोदिता क्रिया ॥ ३५ तत्राप्याराधनत्वेन कृता पापस्य नाशिनी । निरूपणत्वाद्दास्यम्य धार्यं चक्रं महात्मनः ॥ ३६ अङ्गत्वात सर्वधर्माणां वैष्णवत्वाच धर्मतः । कर्म कुर्याद्भगवतस्तम्मै राज्ञा मनुस्मरन् ॥ ३७ विधिनैव प्रतप्तेन चक्रेणवाकयेद्भुजे । तथैव विभृयाद्भाले पुण्ड शुभ्रतरं मृदा ॥३८ विभृयादुपवीतन्तु सव्यम्कन्धे विधानतः । कण्ठे पद्माक्षमालाञ्च कौशेयं दक्षिणे करे ॥३६ उभे चिह्न विना विप्रो न भवेद्धि कथञ्चन । न लभेत्कर्मणां सिद्धिं वैदिकानां विशेषतः ॥ ४० आश्रमाणां चतुर्णाभ्व स्त्रीणाभ्व श्रुतिचोदनात् । अङ्कयेच्चक्रशङ्खाभ्यां प्रतमाभ्यां विधानतः ॥ ४१

[ पञ्चमो-

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । १०७६

एकैकमुपवीतन्तु यतीनां ब्रह्मचारिणाम । गृहिणाश्व वनस्थाना मुपवीतद्वयं स्मृतम् ॥४२ सोत्तरीयं त्रयं वाऽपि विभृयाच्छुभतन्तुना । त्रयमूर्ध्व द्वयं तन्तु तन्तुत्रय मधोवृतम् ॥४३ त्रिवृच्च ग्रन्थिनॅकेन उपवीतमिहोच्यते । अर्ककार्पासकौशयक्षौमशोणमयानि च ॥४४ तन्तूनि चोपवीतानां योज्यानि मुनिसत्तमाः ! । सर्वेषामप्यलाभे तु कुर्यान कुशमयं द्विजः ॥४५ ऐणेयमुत्तरीयं म्याद्वनम्धब्रह्मचारिणाम । शुक्लकाषायवसने गृहस्थस्य यतेः क्रमान ॥४६ उक्तालाभंषु सर्वेषाङ्कुशचीरं विशिष्यते । मौजी वै मेम्वला दण्डं पालाशं ब्रह्मचारिणः ॥४७ त्रयस्तु वैष्णवा दण्डा यतेः कापायवाममी । कुशचीरं वल्कलं वा वनस्थस्य विधीयते ॥४८ कटीसूत्र कौपी ं महच शुक्लवाससा ! कुण्डके चाडुलीयानि गृहस्थस्य विधीयते ॥४६ मुण्डिनौ सूक्ष्मशिम्बिनौ यत्यन्तेवासिनावृभौ । वानप्रस्थो यतिर्वा स्यात्सदा वै श्मश्रुरोमधृत् ॥५० सुकेशी सुशिग्वो वा म्याद् गृहस्थः सौम्यवेपवान् । यतिश्च ब्रह्मचारी च उभौ भिक्षाशनौ स्मृतौ ॥५१ शाकमूलफलाशी स्याद्वनस्थः सततं द्विजः । कुसूलकुम्भधान्यो वा त्र्याहिको वा भवेद्गृही ॥५२

[[१०८०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ पञ्चमो-

प्रतिगृहेण सौम्येन जीवेद्यायावरेण वा । यस्त्वेकं दण्डमालमत्र्य धर्मं ब्राह्मं परित्यजेन् ॥५३ विकर्मस्थो भवेद्विप्रः स याति नरकं ध्रुवम ! शिखायज्ञोपवीतादि ब्रह्मकर्म यतिस्त्यजंन ॥५४ सजीवं न च चण्डालो मृतश्वानोऽभिजायते । स्वरूपेणैव धमस्य त्यागो हानिर्भवेद् ध वम ॥५५ कर्मणां फलसन्त्यागः सन्न्यासः स उदाहृतः । अनाश्रितः कर्मफलं कृत्यं कर्म समाचरेत् ॥५६ स सन्न्यासी च योगी च स मुनिः सात्विकः स्मृतः ! तुष्ट्यर्थ वासुदेवस्य धर्म व यः समाचरेत् ॥५७ स योगी परमेकान्तं हरेः प्रियतमां भवेत । मोहाद्दास्यं विना विष्णोः किञ्चित्कर्म समाचरेत् ॥५८ न तस्य फलमाप्नोति तामसीं गतिमश्नुते । हित्वा यज्ञोपवीतन्तु हित्वा चक्रस्य धारणम् ॥५६ हित्वा शिखोपुण्डं च विप्रत्वाद् भ्रश्यते ध्रुवम । पञ्चसंस्कारपूर्वेण मन्त्रमध्यापयेद् गुरुः ॥ ६० संस्काराः पञ्च कर्तव्याः पारमैकान्त्यसिद्धये । प्रतिसम्वत्सरं कुर्यादुपाकम ह्यनुत्तमम ॥ ६१ सर्ववेदव्रतं कृत्वा तत्र सम्पूजयेद्धरिम । दद्यादत्रोपवीतानि विष्णवे परमात्मने ॥६२ ब्राह्मणेभ्यश्च दत्त्वाऽथ विभृयात् स्वयमेव च । तदनौ पूज्य सन्तर्प्य चक्रञ्चैवाकयेद् भुजे ॥६३

।ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । १०८१

एवं प्रात्याह्निकं धार्यमुपवीतं सुदर्शनम ।

पुण्ड़ास्तु प्रतिमन्ध्यन्तु नित्यमेव च धारयेत् ॥६४ द्वारवत्युद्भवं गोपी चन्दनं वेङ्कटोद्भवम् ।

।

सान्तरालं प्रकुर्वीत पुडं हरिपदाकृति ॥६५ श्राद्धकाले विशेषेण कर्ता भोक्ता च धारयेत । अर्थ पञ्चकतत्वज्ञः पञ्चसंस्कारदीक्षितः ॥६६ महाभागवतो विप्रः सततं पूजयेद्वग्मि । नारायणः परं ब्रह्म विप्राणां देवतं सदा ॥६७ तस्य भुक्तावशपन्तु पावनं मुनिसत्तमाः ! । हरिभुक्तोऽपि तं दद्यात्पितृणाञ्च दिवौकसाम् ॥६८ तदेव जुहुयाद् वह्नौ भुञ्जीयात्त तदेव हि । हरेरनर्पितं यत्तु देवानामर्पितश्च यत् ॥ ६६ मद्यमांससमं प्रोक्तं तद्भुञ्जीयात्कदाचन ! हरेः पादजलं प्राप्यं नित्यं नान्यद्दिवौकसाम ॥७० सुराणामितरेपां तु फलपुज्पजलादिकम् । निर्माल्यमशुभं प्रोक्तमस्पृश्यं हि कदाचन ॥७१ विधिष द्विजातीनां नेतरेषां कदाचन । शिवाचनं त्रिपुण्डञ्च शूद्राणां तु विधीयते ॥७२ तद्विधाना मिदं ये च विप्राः शिवपरायणाः । ते वै देवलका ज्ञेयाः सर्वकर्मवहिष्कृताः ॥ ७३ वैखानसास्तु ये विप्राः हरिपूजनतत्पराः । न ते देवलका ज्ञेया हरिपादाब्जसंश्रयात् ॥७४

[[१०८२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

नापहृत्य हरेद्रव्यं प्रामार्श्वनपरो भवेत् । भक्त्या संपूज्य देवेशं नासौ देवलकः स्मृतः ॥ ७५ भक्त्या योऽयर्चयेद्दवं ग्रामानुं हरिमव्ययम् ।

प्रसादतीर्थम्वीकारान्नासौ देवलकः स्मृतः ॥ ७६

शङ्खचक्रोध्वपुण्ड्रादिधारणं स्मरणं हरेः । तन्नामकीर्तनचैव तत्पादाम्बुनिपवणम् ॥७७ तत्पादवन्दनञ्चैव तं निवेदितभोजनम् ।

[ पश्वमो-

एकादश्युपवासश्च तुलम्यैवार्चनं हरेः ॥७८

तदीयानामर्चनश्च भक्तिर्नवविधास्मृता । एतैर्नवविधैयुक्तो वष्णवः प्रोच्यते बुधैः ॥७६ एतं गुणैर्विहीनम्तु न तु विप्रो न वैष्णवः । कर्मणा मनसा वाचा न प्रमाद्येज्जनार्दनम् ॥८० भक्तिः सा सात्विकी ज्ञेया भवेद्रव्यभिचारिणी । नान्यं देवं नमस्कुर्य्यान्नान्यं देवं प्रपूजयेत ॥८२ नान्यप्रसादं भुञ्जीत नान्यदायतनं विशेत् । न त्रिपुण्ड्र तथा कुर्यात्पयाकारं जगत्त्रयम् ॥८२ यतिर्यस्य गृहे भुङ्क्तं तम्य भुङ्क्तं हरिं स्वयम् । हरिर्यस्य गृहे भुङ्क्तं तस्य भुङ्क्तं जगत्त्यम ॥८३ महाभागवतो विप्रः सततं पूजयेद्धग्मि । पावकाल्प विधानेन निमित्तंषु विशेषतः ॥८8 अस्वग्नौ हृदये सूर्य स्थण्डिले प्रतिमासु च । षट्सु तेषु हरेः पूजा नित्यमेव विधीयते ॥ ८५

Sध्यायः ] भगवन्नित्यनेमित्तिकममाराधनविधिवर्णनम् । १०८३

स्नानकाले तु संप्राप्ते नद्यां पुण्यजले शुभे । ध्यात्वा नारायणं देवं नागपर्यङ्कशायिनम् ॥८६ द्वादशार्णेन मनुना सोऽर्चयित्वाऽक्षतादिभिः । अष्टोत्तरशतं जप्त्वा ततः स्नानं समाचरेन ॥८७ एतदप्यर्चनं पोक्तं ब्राह्मणस्य जगत्पतेः । होमकाले तु सततं परिस्तीर्यानलं शुभम ॥८८

यज्ञरूपं महात्मानं चिन्तयेत पुरुषोत्तमम् । साङ्गत्रयीमयं शुभ्रदिव्याङ्गोपाङ्गशोभितम् ॥८६

सर्वलक्षणसम्पन्नं शुद्धजाम्बूनदप्रभम । युवानं पुण्डरीकाक्षं शङ्खचक्रधनुर्धरम् ॥६० सर्वयज्ञमयं ध्यायेद्वामाङ्काश्रितपद्मया । सम्पूज्य चाक्षतैरेव पश्चाद्धोमं समाचरेत् ॥११ प्राणाग्निहोत्रममये सम्यगाचम्य वारिणा । कुशासने समासीनः प्राग्वा प्रत्यङमुखोऽपि वा । पतिष्यासनमात्मानं प्राणायामं समाचरेत् ॥ ६२ मन्त्रेणोद्बुध्य हृदयपङ्कजं केशरान्वितम् । तस्मिन्वह्नयर्कशीतांशुबिम्वान्यनु विचिन्तयेत् ॥ ६३ सर्वाक्षरमयं दिव्यरन्तपीठं तदुत्तरे । तन्मध्येऽष्टदलं पद्मं ध्यायेत्कल्पतरोरधः ॥६४ वीरासने समासीनं तस्मिन्नीशं विचिन्तयेत् । स्निग्धदूर्वादलश्यामं सुन्दरं भूषणैर्युतम् ॥६५

[[१०८४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ पञ्चमो-

पीताम्बरं युवानं च चन्दनस्रग्विभूषितम् । शरत्पद्मासनं रत्नाद्द्माभाति करद्वयम् ॥६६ स्निग्धवणं महाबाहुं विशालोरस्कमव्ययम् । चक्रशङ्खगदावाणपाणि रघुवरं हरिम् ॥६७ जानकीलक्ष्म गोपेतं मनसैवाश्च्चयेद्विभुम् । मन्त्रद्वयेनार्थयित्वा जप्त्वा चैव पडक्षरम् ॥६८ पश्चाद् वै जुहुयात् पञ्च प्राणानभ्यर्च्य तं पुनः । ध्यायन्वै मनमा विष्णुं मुखं भुञ्जीत वाग्यतः ॥६६ एवं हृद्यचनं विष्णोरुत्तमं मुनिसत्तमाः ! । अत्यन्ताभिमता विष्णो नपूजा परमात्मनः ॥ १०० सन्ध्याकाले तु सम्प्राप्ते रविमण्डलमध्यगन् । हिरण्यगर्भ पुरुषं हिरण्यवपुषं हरिम् ॥१०१ श्रीवत्मकौस्तुभोरस्कं वैजयन्तीविराजितम् । शङ्खचक्रादिभिर्युक्तं भूपितैर्दोभिरायतः ॥१०२ शुक्लाम्बरधरं विष्णुं मुक्ताहारविभूषितम् । ध्यात्वा समर्चयेदवं कुसुमैरक्षतैरपि ॥१०३ प्रणवेण च सावित्र्या पश्चात् सूक्तं निवेदयेत् । ध्यायन्नेवं जपेद्विष्णुं गायत्रीं भक्तिसंयुतः ॥ १०४ तयैवाभ्यच्च गोविन्दं नमस्कृत्वा विसर्जयेत् । एवमभ्यर्च्चयेद्दवं त्रिसन्ध्यासु तथा हरिम् ॥ १०५ वैश्वदेवावसाने तु पुरस्ताद् वै विभावसोः ।

।

उपलिप्य स्थण्डिले तु जुहुयाद्भक्तिकर्म तत् ॥ १०६

Sध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् ।

ध्यात्वा सर्वगतं विष्णु घनश्यामं सुलोचनम् । कौम्तुभोद्भासितोरस्कं तुलसीवनमालिनम् ॥१०७ पीताम्बरधरं देवं रत्नकुण्डलशोभितम् । हरिचन्दनलिप्राङ्गं पुण्डरीकायतेक्षणम् ॥१०८ मौक्तिकान्त्रितनामायं जगन्मोहनविग्रहम् । गोपीजनै. परिवृतं वेणुं गायन्तमच्युतम् ॥१०६ ध्यात्वा कृष्णं जगन्नाथं पूजयित्वा यथाविधिः । जुहुयाद्धरिचक्रं तदेवानुद्दिश्य सत्तमा ! ॥ ११० जप्त्वा कृष्णमनुं पश्चादभ्यर्च्य मनमा हरिम् । आचम्य प्रयतो भूत्वा नमस्कृय विसजयेन ॥ १११ स्थण्डिलेऽभ्यर्चनं विष्णोरेवं कुर्याद्विधानत । त्रिसन्ध्यास्वचयेद् विष्णुं प्रतिमासु विशेषतः ॥११२ सुवर्णरजताद्येर्वा शिलादार्वादिनाऽपि वा । कृत्वा बिम्बं हरे सम्यक् सर्वावयवशोभिनम् ॥ ११३ सवलक्षण सम्पन्नं सर्वायुध समन्वितम् । ततोऽधिवासनं कुर्यात्त्रिरात्र शुद्धवारिषु ॥११४ तत्रार्थयेद्विधानेन जपहोमादिकर्मभिः ।

स्नाप्य पथ्य. मृतैव्यैस्तदा मन्त्रजलैरपि ॥ ११५ यज्जपेद्यां समारोप्य पूजयेत्तत्र दीक्षितः । मङ्गलद्रव्यसंयुक्तैः पूर्णकुम्भैः समन्वितः ॥ ११६ शरावेंद्रव्यसम्पर्णैः पताकैस्तोरणादिभिः ।

कुम्भेषु वासुदेवादीन् सुरान् संपूजयेत् क्रमात् ॥११७

[[१०८५]]

[[१०८६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ पञ्चमो-

वासुदेवो हयग्रीवस्तथा सङ्कर्षणो विभुः । महावराहः प्रद्युम्नो नारसिंहस्तथैव च ॥ ११८ अनिरुद्धो वामनश्च पूजनीया यथाक्रमात् । तस्य पूर्णशरात्रेषु लोकेशानयेन्ततः ॥ ११६ मध्ये तु वारुणं कुम्भं पश्वरत्नसमन्वितम् । पूजयेद्गन्धपुष्पाद्यैर्यात्वाऽस्मिन् जलशायिनम् ॥१२० ततः संपूजयेद्दवं धान्योपरि निधाय च ॥ १२१ व्याघ्रचर्म्म समास्तीर्य तस्मिन् कौशेयवाससि । निवेद्य पूजयेद् बिम्बं मूलमन्त्रण वैष्णवः ॥ १२२ तारणेषु चतुर्दिक्षु चण्डादीनर्चयेत् तदा । कुमुदादि सुरान् दिक्षु तथा धर्मादिदेवताः ॥ १२३ संपूज्य विधिना तस्मिन पश्चाद्धोमं समाचरेत् । आग्नेयं कल्पयेत कुण्ड’ मेखलाद्युपशोभितम ॥ १२४ अश्वत्थाद् वा शमीगर्भादाहृत्याग्नौ विनिक्षिपेत् । वष्णवस्य गृहाद्वाऽपि समानीयानलं द्विजः ॥ १२५ गृह्येोक्तविधिनेवात्र प्रतिष्ठाप्य हुताशनम् । इष्माधानादि पर्यन्तं कृत्वा होमं समाचरेत् ॥१२६ पायसेन गवाज्येन तिलत्रहिभिरेव च । चतुर्भिर्वेष्णवैः सूक्तेः पायसं जुहुयाद्धविः ॥ १२७ हिरण्यगर्भसूक्तंन श्रीसूक्तेन तथैव च ।

अहं रुद्रेभिरिति च गवाज्यं जुहुयात्ततः ॥१२८

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । १०८७

त्वमग्ने द्युभिरिति च सूक्तंन प्रत्यृचन्त्रिभिः ।

अस्य वामेति सूक्तेन प्रत्यृचं ब्रीहिभिस्तथा ॥ १२६ अग्निं नरो दीधितिभिः सूक्तंन प्रत्यचं तथा । समिद्भिः पिप्पलीरौद्रैर्होतव्यं मुनिसत्तमाः ! ॥ १३० अष्टोत्तरं सहस्रं वा शतमोत्तरं तु वा

होतव्यमाज्यं पश्चात्तु तथा मन्त्र

“यम ॥ १३५

वैकुण्ठपार्षदं होमं पायसेन घृतेन वा । समाप्य होमं हविपः शेषं तस्मै निवेदयेत् । चतुर्मन्त्रांश्चतुर्वेदांश्चतुर्दिक्षु जपेत्ततः ॥१३२ तत्र जागरणं कुर्य्याद्गातवादिननर्तकः ।

रजन्यां तु व्यतीतायां स्नात्वा नद्यां विधानतः ॥ १३३ वैकुण्ठतर्पणं कुर्य्यादृत्विग्भिर्ब्राह्मणैः सहः ।

तर्पयित्वा पितृन् देवान्वाग्यतो भवनं विशेन ॥ १३४ आचम्य पूर्ववन पूजां कृत्वा होमं ममाचरेत् । जुहुयाद्ब्रह्मणः स्तुत्यैः सूक्तैश्च घृतपायसम ॥ १३५ पौरुषेण तु सूक्तेन श्रीसूक्तंन तथैव च । वैकुण्ठपार्षदं हुत्वा कर्मशेषं समापयेत् ॥१३६ नयनोन्मीलनं कुर्य्यात् सुमुहूर्तेन वैष्णवः । महाभागवतः श्रेष्ठः सूक्ष्महेमशलाकया ॥ १३७ द्वयेनैव प्रकुवत नयनोन्मीलनं हरेः ।

निवेश्य भद्रपीठे तु स्नापयेत् सुसमाहितः ॥ १३८

[[१०८८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

सवश्च वैष्णवैः सूक्तैर्ऋत्विजः कलशोदकैः । ततरतन्मध्यमं कुम्भमादाय द्विजसत्तमः ॥ १३६ स्नापयेन्त्ररत्नेन शतवारं समाहितः । सौवर्णेन च ताम्र ेण शङ्खन रजतेन वा ॥ १४० स्नाप्य पश्वामृतैर्गत्र्यैरुद्धृत्य शुभचन्दनैः । मन्त्रेण स्नापयित्वा च तुलसीमिश्रितैर्जलः ॥ १४१ वासोभिर्भूपणैः सम्यगलङ्कुय च वैष्णवः । उपचारैः समभ्यच पश्चान्नीराजयत्तदा ॥ १४२ अलङ्कृते शुभं गेहे पीठे संस्थापयेद्धरिम् ।

सूक्तंनोत्तानपादस्य दृढं स्थाप्य सुखासने ॥१४३ अष्टोत्तरशतं वारं शुभमन्त्रचनुष्टयात् ।

[ पञ्चमो-

ध्यात्वा पुष्नावलिं दद्यान्महाभागवतोत्तमः ॥ १४४ नत्वा गुमन् परं धानि स्थितं देवं सनातनम् । ध्यात्वैव मन्त्ररत्नेन तस्मिन् विम्बं निवेशयेत् ॥१४५ अर्चयित्वोपचारैस्तु मङ्गलानि निवेदयेत् ।

दर्पणं कपिलां कन्यां शवं दूर्वाक्षतान् पयः ॥ १४६ सौवर्णमाज्यं लाजांश्च मधुसर्पपमञ्जनम् ।

एवं त्रयोदश मासि मङ्गलानि निवेदयेत् ॥ १४७ तथैव दशमुद्राश्च मन्त्रेणैव समीक्षयेत् । तद्विम्बमूर्ति मन्त्रेण पश्चाद्दशशतानि तु ॥ १४८ पुष्पाणि दद्याद्भक्त्या च जपेच सुसमाहितः । सतिलै स्तण्डुलैः शुभ्र जहुयाच्च द्विजोत्तमः ! ॥ १४६

ऽध्यायः ] भगवत्रित्यनेमित्तिकसमाराधम विधिवर्णनम् । १०८६

आशिषो वाचनं कृत्वा दीपेनराजयेत्तदा । भोजयित्वा ततो विप्रान् दक्षिणाभिश्च तोपयेत् ॥ १५० आचार्य मृत्विजश्चापि विशेषेण समर्चयेत् । तदर्भि संप्रहेन्नित्यं होमार्थ परमात्मनः ॥ १५१ त्रिरात्रमुन्मत्रं तत्र कुर्याच्छक्त्या यतात्मवान् । वैष्णवं पापमातुश्च तत्र पुपाञ्जलि चरेत् ॥ १५२ आज्येन चरुगा वाऽपि हामं कुवत वैष्णवः । प्रत्यहं भोजयेद्विप्रान वणवान धृतनायमम् ॥ २५३ तन्मूर्तिप्रीतये शक्त्या दद्याद्वासासि दक्षिणाः । कुर्यादवभृथेष्टि व महाभागवतः सह ॥५४ सहस्रनामभिर्विगोः सूक्तैर्विष्णुप्रकाशकः । नद्यामवभृथं कृत्वा तर्पयेत्पितृदेवताः ॥ १५५ अस्य वामेति सूकन पायसं मधुसंयुतम् । आज्येन मूलमन्त्रण महत्र जुहुयात्तदा ॥ ५६ आशिपो वाचनं कृत्वा भोजयेद्विजसत्तमान् । एवं संस्थापयेद्दवमर्चयेद्विधिना तदा ॥ १५७ गृहाचयां स्थापने तु लघुतन्त्रं समाचरेत् । आधिवासनवेद्यादि मन्त्रमत्र विवर्जयेत् ॥ १५८ एकत्र पचगव्येषु विनिक्षिप्य परेऽहनि । पश्चामृतेः स्त्रापयित्वा पश्चदुद्वर्तनादिकम् ॥१५६ आदाय कलशं शुद्ध पवित्रोदकपूरितम् । निक्षिप्य पञ्चरत्नानि सुवर्णतुलसीदलम् ॥ २६०

[[१०६०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

पञ्चमी-

चन्दना तदूर्वाश्च तिलान् धात्रीभ्व सर्षपम् । अभिमन्त्रय कुशैः पश्चान्मन्त्ररत्नेन वैष्णवः ॥१६१ शतवारं सहस्रं वा मन्त्रेणैवाभिषेचयेत् । सवश्च वैष्णवैः सूतैर्गायत्र्या वैष्णवेन च ॥ १६२ नामभिः केशवाद्यैश्च सर्वेश्च वैष्णवैः । स्नाप्य वस्त्रैर्भूपणैश्च शुभे धान्ये निवेशयेन ॥ १६३ म्थण्डिलेऽग्निं प्रतिष्ठाप्य इमाधानादि पूर्ववत् । होमं कुर्याद् गवाज्येन पायमान्नेन वैष्णवः ॥१६४ कर्तुरोपासनानौ तु होममत्र (त) विशिष्यते । प्रत्यृचं वेगवैः सक्तै जुहुयाद् घृतपायसम् ॥१६५

।

अस्य वामेति सूक्रेन गत्राज्यं जुहुयात्ततः । मन्त्ररत्नेन जुहुयादोत्तरस इत्र कम् ॥११६६ तद्विम्बमूर्तिमन्त्रेण तिलहोमं तथैव च ।

॥

अविज्ञातस्तु तन्मत्रं मूलमलोग वा यजेत् ॥ २६७

यजेच्छी प्रकाशैश्व गायत्र्या विष्णुसंज्ञया । वैकुण्ठपादं होमं कृत्वा होमं समापयेत् ॥ १६८ नयनोन्मीलनं कृत्वा सौवर्णेन कुशेन वा । निवेश्यावाहये पीठे मन्त्ररत्नेन वैष्णवः ॥ १६६ मन्त्रेणैवार्चनं कृत्वा पश्चात् पुष्पाञ्जलिं यजेत् । तस्मिन्बित्रे तु तन्मूर्ति ध्यात्वा नियतमानसः ॥ १७० अष्टोत्तरसहस्रन्तु दद्यात् पुष्पाञ्जलिं ततः ।

सर्वैश्च वैष्णवैः सूतैर्दद्यात् पुष्पाणि वैष्णवः ॥ १७१

॥ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । १०६१

ब्राह्मणान् भोजयेत्पश्चात्पायसान्नं घृतान्वितम् । शक्त्या च दक्षिणां दत्त्वा विशेषेणाचयेद् गुरुम् ॥ १७२ सहस्रनामभिः स्तुत्वा आशीर्भिरभिवादयेत् । प्रदक्षिणानमम्कारान कुठतात्र पुनः पुनः ॥ १७३ प्रसीद मम नाथेति भक्त्या सम्प्रार्थयेद्विभुम् । दीप्तर्नी राजयेत्पश्चाच्छत्त्या तेन समाहितः ॥ १७४ हुतशेषं हवि प्राश्य जात्वा मन्त्र मनुत्तमम् । ध्यायन कमलपत्राक्षं भूमौ स्वप्यात कुशोत्तरम् ॥ १७५ एवं गृहाची बिम्बस्य विष्णुं संस्थाप्य वैष्णवः । अर्चयेद्विधिना नित्यं यावद्दहनिपातनम् ॥१७ शालग्राम शिलायान्तु पूजनं परमात्मनः । कोटिकोटिगुणाधिक्यं भवेदत्र न संशय ॥ १७७ न जपो नाधिवासश्च न च संस्थापनक्रिया । शालग्रामार्चने विष्णुम्तम्मिन सन्निहितस्तथा ॥ १७८ मूर्तीनान्तु हरे स्तस्य यम्यां प्रीतिरनुत्तमा । तस्यामेत्र तु तां ध्यात्वा पूजयेत् तद्विधानतः ॥ १७६ मूर्त्यन्तरमबिम्बे तु न यष्टव्यं तदेव तत् । शालग्रामशिलायान्तु यष्टव्या इष्टमूर्तयः ॥१८० अर्चनं वन्दनं दानं प्रणामं दर्शनं नृणाम् । शालग्राम शिलायान्तु सर्व कोटिगुणं भवेत् ॥१८१ न ( स ) स्नातः सर्वतीर्थेषु सर्वयज्ञेषु दीक्षितः । यो वहेच्छिरसा नित्यं सालग्रामशिलाजलम् ॥१८२

[[१०६२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः

[ पञ्चमो-

असत्यकथनं हिंसामभक्ष्याणाच भक्षणम् । शालग्रामजलं पीत्वा सवं दहति तत्क्षणान् ॥१८३ द्विजानामेव नान्येषां शालग्रामशिलार्चनम् । बालकृष्णवपुर्देवं पूजयेत्तद् द्विजः सदा ॥ १८४ पठेद्वाऽप्यचयेद् विष्णुं विशिष्टः शृद्रयोनिजः । स्थण्डिले हृदये वाऽपि पूजयेत्तद् द्विजः सदा ॥ १८५ वाराहं नारसिंहञ्च हयग्रीवश्च वामनम् । ब्राह्मणः पूजयेद्विग्गं यज्ञमूर्तिभ्व केवलम ॥ १८६

क्षत्रियः पूजयेद्रामं केशवं मधुसूदनम् । नारायगं वामुदेवमनन्तभ्व जनार्दनम् ॥ १८७ प्रद्युम्न मनिरुद्धच्च गोविन्दवाच्तं हरिम् । सङ्कर्षणं तथा कृष्णं वंश्यः संपूजयेत्ता ॥१८८ बालं गोपालवेपं वा पूजयेच्छूद्रयोनिजः । सर्व एव हि संपूज्या विप्रेण मुनिसत्तमाः ! ॥ १८६ सर्वेऽपि भगवन्मन्त्रा जाव्याः सर्वसिद्धिदाः । तस्माद्विजोत्तमः पूज्य सर्वपां भूतिमिच्छताम् ॥ १६० पञ्चसंस्कारसम्पन्नो मन्त्ररत्नार्थकोविदः ।

शालग्रामशिलायां तु पूजयेन पुरुषोत्तमम् । पूजितस्तुलसीपत्रादद्याद्धि सकलं हरिः ॥१६१ यः श्राद्धं कुरुते विप्रः शालग्रामशिलाप्रतः । पितॄणां तत्र तृप्तिः स्याद् गयाश्राद्धादनन्तरम् ॥११२

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनंमित्तिकममाराधनविधिवर्णनम् । १०६३

जप्तं हुतं तथा दानं बन्दनं च ततः क्रिया । शालग्रामसमीपे तु सर्व कोटिगुणं भवेत् ॥ १६३ ध्यात्वा कमलपत्राक्षं शालग्रामशिलोपरि । पौरुषेण तु सूक्तंन पूजयेत् पुरुषोत्तमम् ॥१६४ अनुष्टुभम्य सूक्तस्य त्रिष्टुवन्त्वाऽस्य देवता । पुरुपो यो जगदीजमृषिर्नारायणः स्मृतः ॥ १६५ प्रथमा विन्यसेद्वामे द्वितीयां दक्षिण करे । तृतीयां वामपादे तु चतुर्थी दक्षिणे तथा ॥ १६६ पञ्चमी नामजानौ तु पष्ठीं व दक्षिणे तथा । सममी वामकस्यां तु मी दक्षिणेऽपि च ॥१६७ नवमीं नाभिदेशे तु दशमी हृदि विन्यसेन । एकादशीं कण्ठदेशे द्वादशीं वामवाहुके ॥ १६८ त्रयोदशीं दक्षिणे तु स्वास्यदेशं चतुर्दशीम् । अक्ष्णोः पञ्चदशी मूर्ध्नि पोडशी चैव विन्यसेत् ॥ १६६ एवं न्यासविधिं कृत्या पश्चाद् ध्यानं समाचरेत् । सहस्राकेप्रतीकाशकन्दर्पायुतसन्निभम् ॥२०० युवानं पुण्डरीकाक्षं सर्वाभरणभूषितम् । पीनवृत्तायतैर्दोर्भिश्चतुर्भिर्भूषणान्विते ॥२०१

चक्रं पद्म गदां शङ्ख विभ्राणं पीतवाससम् । शुक्लपुष्पानुलेपञ्च रक्तहस्तपदाम्बुजम् ॥२०२ सुस्निग्ध नीलकुटिलकुन्तलैरुपशोभितम् ।

श्रिया भूम्या समाश्लिष्टपावं ध्यात्वा समर्चयेत् ॥ २०३

[[१०६४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ पश्वमो-

यथाऽऽत्मनि तथा देवे न्यासकर्म्म समाचरेत् । आद्ययाssवाहनं विष्णोरासनं च द्वितीयया ॥ २०४ तृतीयया च तत्पाद्यं चतुर्थ्याऽयं निवेदयेत् । पञ्चम्याऽऽचमनीयं तु दातव्यं च ततः क्रमात् ॥२०५ षष्ठ्या स्नानन्तु सप्तम्या वस्त्रमप्युपवीतकम् । अष्टम्या चंत्र गन्धन्तु नवम्याथ सुपुत्रपकम् ॥ २०६ दशम्या धूपकञ्चैव मेकादश्या च दीपकम् । द्वादश्या च त्रयोदश्या च दिव्यं निवेदयेत् ॥ २०७ चतुर्दश्या नमस्कारं पञ्चदश्या प्रदक्षिणम् ।

पोडश्या शयनं दत्त्वा शेपकर्म समाचरेत् ॥ २०८ स्नानवस्त्रोपवीतेषु चरौ चाऽचमनं चरेत ।

हुत्वा पोडशभिर्मन्त्रैः पोडशाऽऽज्याहुतीः क्रमान् ॥२०६ तथवाऽऽज्येन होतव्यं मृद्भिः पुपाञ्जलिं चरेत । तच्च सर्वं जपेत् सद्यः पौरुषं सूक्तमुत्तमम् ॥२१० कृत्वा माध्याह्निकस्नान मृद्ध पुण्ड्रधरस्ततः । नित्यां सन्ध्यामुपास्याथ रविमण्डलमध्यगम् ॥ २११ हरि ध्यायन्नगदः स्यादेनसः शुचिरित्यृचा । सावित्रीं च जपेत्तिष्ठन् प्राणानायम्य पूर्वतः ॥ २१२ सौरेण चानुवाकेन उपस्थानजपं तथा । आत्मानं च परीक्ष्याथ दर्भान्तरपुटाञ्जलिम् ॥२१३ दक्षिणाङ्कं तु विन्यस्य जपयज्ञाप्तये बुधः । सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्रीं तु जपेत्तदा ॥२१४

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । १०६५

शक्त्या च चतुरो वेदान् पुराणं वैष्णवं जपेत् । चरितं रघुनाथाय गीता भगवतो हरेः ॥ २१५ ध्यायन्वै पुण्डरीकाक्षं जात्वा वाऽप उपस्पृशेत् । पूर्ववत्तर्पयेदेवं वैकुण्ठपार्पदं तथा ॥ २१६ देवानृपी विश्वव तर्पयित्वा तिलोदकैः । निप्पीड्य वस्त्रमाचम्य गृहमाविश्य पूर्ववत् ॥ २१७ पूजयित्वाऽच्युतं भक्त्या पौरुपंण विधानतः । देवं भूतं पैतृकं च मानुषञ्च विधानतः ॥२१८ प्रीतयं सर्वयज्ञम्य भोक्तु विष्णो यजेत्तत । वकुण्डं वग्णवं होमं पर्ववज्जुहुयात्तदा ॥२६ चतुर्विधेभ्यो भूतेभ्यो बलि पश्चाद्विनिक्षिपेत् । द्वारि गोदाहमात्रन्तु तिष्ठेदतिथिवान्या ॥२२० भोजयेच्चाऽऽगतान् काले फलमूलौदनादिभिः । महाभागवतान् विप्रान् विशपेणैव पूजयेत् ॥२२५ मधुपर्कप्रदानेन पाद्यार्थ्याचमनादिभिः । गन्धेः पुनश्च ताम्बल धूप दीप निवेदनैः ॥ २२२ ब्रह्मासने निवेश्यव पूजयच्छद्धयाऽन्वितः । सकृः संपूजिते विप्रे महाभागवतोत्तमे ॥२२३ षष्टिं वर्षसहस्राणि हरिः संपूजितो भवेत । मोहादनचयेद्यस्तु महाभागवतोत्तमम् ॥ २२४ कोटिजन्मार्जितात्पुण्याद् भ्रश्यते नात्र संशयः ।

गृहे तस्य न चाश्नाति शतवर्षाणि केशवः ॥ २२५

[[१०६६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

मुखं हि सर्वदेवानां महाभागवतोत्तमः ।

[ पश्वमो-

तस्मिन् सम्पूजिते विप्रं पूजितं स्याज्जगत्त्रयम् ॥२२६

अर्थपञ्चकतत्वज्ञः पञ्च संस्कारसंस्कृतः ।

नवभक्तिसमायुक्तो महाभागवतः स्मृतः ॥ २२७ काले समागते तस्मिन् पूजिते मधुसूदनः । क्षणादेव प्रसन्नः स्यादीप्सितानि प्रयच्छति ॥२२८ महाभागवतानाञ्च पिबत्पादोदकं तु यः । शिरसा वा श्रयेद्भक्त्या सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ २२६ यस्मिन् कस्मिन् हि वसति महाभागवतोत्तमे । अप्येकरात्रमथवा तहशस्तीर्थसम्मितः ॥ २३० भोजयित्वा महाभागान् वैष्णवानतिथीनपि । ततो

बालसुहद्वृद्धान् बान्धवांश्च समागतान् ॥२३१ भोजयित्वा यथा शक्त्या यथाकालं जितक्षुधः । “मक्षां दद्यान प्रयत्नेन यतीनां ब्रह्मचारिणाम् ॥ २३२ शूद्रो वा प्रतिलोमो वा पथि श्रान्तः क्षुवातुरः । भोजयेत्तं प्रयत्नेन गृहमभ्यागतो यदि ॥२३३ पापण्डः पतितो वाऽपि क्षुधार्त्तो गृहमागतः । नैव दद्यात स्वपक्कान्नमाममेव प्रदापयेत् ॥२३४ स्वशक्त्या तपयित्वैवमतिथीनागतान् गृहे । सम्यनिवेदितं त्रिष्णोः स्वयं भुञ्जीत वाग्यतः ॥ २३५ प्रक्षाल्य पादौ हस्तौ च सम्यगाचम्य वारिणा । विष्णोरभिमुखं पीठे हेमदिग्धे कुशोत्तरे ॥२३६

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । १०६७

प्राग्वा प्रत्यङ्मुखो वाऽपि जान्वोरन्तः करः शुचिः । उदङ्मुखो वा पैत्र्ये तु समासीताभिपूजितः ॥ २३७ वंशतालादिपत्रैस्तु कृतं वसनमश्म च ।

कपाल मिष्टकं वापि वर्ण तृणमयं तथा ॥ २३८ चर्मामनं शुष्ककाष्ठ खलं पय्यङ्कमेव च । निषिद्धधातु पीठं च दान्तमस्थिमयध्व यत ॥२३६ दुग्धं परावितं तालमायमध्व विवर्जयेत् । विभीतकन्तिन्दुकञ्च कर व्याधिघातकम् ॥ २४० भल्लातकं कपित्थं च हिन्तालं शिग्रुमेव च । निषिद्धतरवो ह्येते सर्वकर्मसु गर्हिताः ॥ २४१ शुद्धदारुमये पीठे समासीने कुशोत्तरे ।

पीठं त्वलाभ सौम्ये स्यात केवलं कुशविष्टरम ॥२४२ चतुरस्रं त्रिकोणं वा वर्तुलचार्द्ध चन्द्रकम । वर्णानामानुपूर्वेण मण्डलानि यथाक्रमात् ॥ २४३ स्वलडकृते मण्डलेऽस्मिन् विमलं भाजनं न्यसेत् । स्वर्ण रौप्यं च कांस्यं वा पणं वा शास्त्रचोदितम ॥२४४ चतुःषष्टिपल कांस्यं तदधं पादमेव वा ।

गृहिणामेव भोज्यं स्यात् ततो हीनन्तु वर्जयेत् ॥ २४५ पलाशपद्मपत्र तु गृही यत्नेन वर्जयेत् ।

यतीनाभ्व वनस्थानां पितॄणाञ्च शुभप्रदम् ॥ २४६ वटाश्वत्थार्कपर्णानि कुम्भीतिन्दुकयोस्तथा ।

एरण्डताल बिल्वेपु कोविदारकरञ्जके ॥ २४७

[[१०६८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

भल्लातकाश्वपर्णानां पर्णानि परिवर्जयेत् । मोचागर्भपलाशं च वर्जयेत्तत्तु सर्वदा ॥२४८

मधुकं कुटजं ब्राह्मजम्बूप्लक्ष मुदुम्बरम ।

मातुल (लु) पनसं च मोचाचर्मदलानि च ॥ २४६ पालाक्यवर्ण श्रीपणं शुभानीमानि भोजने । यथाकालोपपन्नं तु भोजने घृतसंस्कृते ॥ २५० पत्न्यादिभिर्दत्तवस्तु वास्तुदेवार्पिते शुभे । गायत्र्या मूलमन्त्रेण संप्राक्ष्य शुभवारिणा ॥२५१ भृतसत्याभ्यामिति च मन्त्र्याभ्यां परिषेचयेत् । अन्नरूपं विराजं संध्यात्वा मन्त्रं जपेद्बुधः ॥२५२ ध्यात्वा हृत्पङ्कजे विष्णु सुधांशुमदृशद्युतिम । शङ्खचक्रगदापद्मपाणि वै दिव्यभूषणम् ॥ २५३ मनसैवाचयित्वाऽथ मूलमन्त्रेण वैष्णवः । पादोदकं हरेः पुण्यं तुलसीदलमिश्रितम् ॥२५४ अमृतोपस्तरणममीति मन्त्रेण प्राशयेत् । उद्दिश्येव हरिं प्राणान जुहुयात् सघृतं हविः ॥ २५५ अन्नलाभे तु होतव्यं शाकमूलफलादिभिः । पञ्चप्राणाद्या हुतयो मन्त्रैस्तैर्जुहुयाद्धरेः ॥ २५६ श्रद्धायां प्राणे (नि) विष्ठेति मन्त्रेण च यथाक्रमात् । तर्जनीमध्यमाङ्गुष्ठैः प्राणायेति यजेद्धविः ॥ २५७ मध्यमानामिकाङ्गुष्ठैरपानायेत्यनन्तरम् । कनिष्ठानामिकाङ्गुष्ठैर्व्यानायेत्याहुतिं ततः ॥ २५८

[ पश्वमो-

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । २०६६

कनिष्ठतर्जन्यङ्गुष्ठैरुदानायेति वै यजेत् । समानायेति जुहुयात्सवर ङ्गुलिभिर्द्विजः ॥२५६ अयममिवैश्वान रिरित्यात्मानमनन्तरम् । शतमष्टोत्तरं मन्त्रं मनसैव जपेत्ततः ॥ २६० ध्यायन् नारायणं देवं भुञ्जीयात् तु यथामुखम् । वक्त्रादपातयन ग्रासं चिन्तयन्मधुसूदनम् ॥२६१ नाऽऽसनारूढपादस्तु न वेष्टितशिरास्तथा ।

न स्कन्दयन् न च हसन वहिर्नाप्यवलोकयन ॥२६२ नाऽऽत्मीयान प्रलपन् जल्पन बहिर्जानुकरो न च । न वादको पितनरः (पादारोपितकरः ) पृथिव्यामपि वा न च ॥ २६३

न प्रसारितपादश्च नोत्सङ्गकृतभाजनः । नाश्नीयाद्भार्यया सार्धं न पुत्रैर्वापि विह्वलः ॥ २६४ न शयानो नातिसङ्गो न विमुक्तशिरोमहः । अन्नं वृथा न विकिरन् निष्ठीवन नातिकाङ्क्षया ॥ २६५ नातिशब्देन भुञ्जीत न वस्त्रार्थोपवेष्टितः । प्रगृह्य पात्रं हस्तेन भुञ्जीयात् पैतृकं यदि ॥ २६६ चपके पुटके वाऽपि पिवत्तोयं द्विजोत्तमः ।

तक्रं वाऽप्यथ वा क्षीरं पानकं वाऽपि भोजनं ॥ २६७ वक्कोण सान्तर्धानेन दत्तमन्येन वा पिबेत् । प्रासशेषं नचाश्नीयात्पीतशेषं पिवेन्न तु ॥ २६८ शाकमूलफलादीनि दन्तच्छिन्नं न खादयेत् ।

उद्धृत्य वामहस्तेन तोयं वक्त्रेण यः पिबेत् ॥ २६६

[[११००]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

।

[ पञ्चमो-

स सुरां वै पिबेद् व्यक्तां सद्यः पतति रौरवे । शब्देनापोशने पीत्वा शब्देन दधिपायसे ॥ २७० शब्देनान्नरसं क्षीरं पीत्वेव पतितो भवेत् । प्रत्यक्षलवणं शुक्तं क्षीरं च लवणान्वितम् ॥ २७१ दधि हस्तेन मथितं सुरापानसमं स्मृतम् । आरनालरसं तद्वत्तद्वैवानार्पितं हरेः ॥ २७२ आसनेन तु पात्रेण नैव दद्याद्घृतादिकम् । नोच्छिष्टं घृतमादद्यात् पैतृके भोजने विना ॥२७३ तथैव तु पुरोडाशं पृषदाज्यश्च माक्षिकम् । पानीयं पायसं क्षीरं घृतं लवणमेव च ॥ २७४ हस्तदत्तं न गृह्णीयात्तुल्यं गोमांसभक्षणम् । अपूपं पायसं मापं (मांस) यावकं कृसरं मधु ॥ २७५ केवल यो वृथाश्नाति तेन भुक्तं सुरासमम् । करञ्ज मूलकं शिग्रु लशुनं तिलपिष्टकम् ॥२७६ तलास्थि श्वेतवृन्ताकं मुरापानसमं स्मृतम् । अन्यत्र फलमूलाग्रं भक्ष्यं पानादिकञ्च यत् ॥ २७७ स्रक्चन्दनादि ताम्बूलं यो भुङ्क्त हर्यनर्पितम् । कल्पकोटिसहस्राणि रेतोविण्मूत्रभाग् भवेत् ॥ २७८ तस्मात्सवं सुविमलं हरिभुक्तं यथोक्तवत् । स पवित्रेण यो भाङ्क्तं सर्वयज्ञफलं लभेत् ॥ २७६ ध्यायन् नारायणं देवं वाग्यतः प्रयतात्मवान् । भुक्त्वावनतितृप्त्यैव प्राशयेदम्बु निर्मलम् ॥२८०ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । ११०१

अमृतापिधानमसीतिमन्त्रेण कुशपाणिना । किविदन्नमुपादाय पीतशेषण वारिणा ॥ २८१ पैतृकेण तु तीर्थेन भूमौ दद्यात्तदर्थिनाम । रौरवं नरके घोरे वसतां क्षुत्पिपासया ॥२८२ तेषामन्नं सोदकञ्च अक्षय्यमुपतिष्ठतु ।

इति दत्त्वोदकं तेपां तस्मिन्नवाऽऽसने स्थित ॥ २८३ प्रक्ष्यालय हस्तौ पादौ च वस्त्रं संशोध्य वारिभि । द्विराचम्य विधानेन मन्त्रेण प्राशयेज्जलम् । २०४ पीत्वा मन्त्रजलं पश्चादाचम्य हृदयाम्बुजे । राममिन्दीवरश्यामं चक्रशङ्खधनुर्धरम ॥२८५

युवानं पुण्डरीकाक्षं ध्यात्वा मन्त्रं जपेद्बुधः । समासीनः सुखासने वेदमध्यापयेत्ततः ।

सच्छिष्यान् यांस्तु शास्त्रं वा स्नेहाद्वा धर्मसंहिता ॥ २८६

इतिहासपुराणं वा कथयेच्छृणुयाच्च वा ।

रवावस्तङ्गते सन्ध्यां वहिः कुर्वीत पूर्ववत् ॥ २२७ वहिः सन्ध्या शतगुणं गोष्ठे शतगुणं तथा । गङ्गाजले सहस्रं स्यादनन्तं विष्णुसन्निधौ ॥२८८ उपास्य पश्चिमां सन्ध्यां जप्त्वा जप्यं समाहितः । पूर्ववत् पूजयेद्विष्णुं गन्धपुष्पाक्षतादिभिः ॥ २८६ अष्टाक्षरविधानेन निवेश्यैवं समाहितः ।

सायमोपासनं हुत्वा वैष्णवं होममाचरेत् ॥ २६०

[[११०२]]

वृद्धहारितस्मृतिः ।

ध्यात्वा यज्ञमयं विष्णुं मन्त्रेणाष्टोत्तरं शतम् । तिलव्रीह्याज्य चरुभिस्तत्रैकेनापि वा यजेत् ॥२६१ वैश्वदेवं भूतबलि हुत्वा दत्त्वा च आचमेत् ।

शय्यायां विन्यसेदवं पर्यङ्क समलङ्कृते ॥२६२ सविताने गन्धपुष्पधूपैरामोदिते शुभे ।

[ पश्वमो-

शाययित्वा च देवेशं देवीभ्यां सहितं हरिम् ॥ २६३

हिरण्यगर्भसूतंन नामदासीदनेन च ।

कृत्वा पुष्पाञ्जलिं पश्चादुपचारैः समर्चयेत् ॥ २६४ श्रिये जात इत्यचैव ध्रुवसूक्तंन च द्विजः । दीपैर्नीराजनं कृत्वा पश्चादध्यं निवेदयेत् ॥ २६५ सुवाससा य ( ज )वनिकां विन्यस्याथ समाहितः । द्वादशार्ण महामन्त्र जपेदष्टोत्तरं शतम् ॥ २६६ अश्व शङ्खचकाद्यैर्दिक्षु रक्षां सुविन्यसेत् । स्तोत्रैः स्तुत्वा नमस्कृत्वा पुनः पुनरनन्तरम् ॥ २६७ वैष्णवैश्व सुहृद्भिश्च भुञ्जीयादर्पितं हरेः । आचम्याग्निमुपस्पृश्य समासीनस्तु वाग्यतः ॥ २६८ ध्यायन् हृदि शुभं मन्त्रं जपेदोत्तरं शतम् । शेपाहिशायिनं देवं मनसैवार्चयेत्ततः ॥२६६ शयीत शुभशय्यायां विमले शुभमण्डले । ऋतौ गच्छंद्धर्मपत्नी विना पञ्चसु पर्वसु ॥ ३०० पुत्रार्थी चेत्त युग्मासु स्त्रीकामी विषमासु च । न श्राद्धदिवसे चैव नोपवासदिने तथा ॥ ३०१

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । ११०३

नाशुचिर्मलिनो वाऽपि न चैव मलिनां तथा ।

न क्रुद्धां न च क्रुद्धः सन न रोगी नच रोगिणीम ॥३०२ न गच्छंत क्रूरदिवसे मघामूलद्वयोरपि ।

ब्राह्मेति मुहूर्त उत्थाय आचामेत्प्रयतात्मवान् ॥३०३ यती च ब्रह्मचारी च वनस्थो विधवा तथा । अजिने कम्बले वाऽपि भूमौ स्वग्यान कुशोत्तरे ॥३०४ ध्यायन्तः पद्मनाभं तु शयीरन विजितेन्द्रियाः । अपयेद् वाचयद्विणु त्रिकालं श्रद्धयाऽन्विताः ॥ ३०५ आचरेयुः परं धम यथावृत्त्यनुसारतः ।

प्रातः कृष्णं जगन्नाथं कीर्तयेत पुण्यनामभिः ॥ ३०६ शौचादिकन्तु यत्कर्म पूर्वोक्तं सर्वमाचरेत् ।

नैमित्तिकविशेषेण जयेत् पतिमव्ययम् ॥३०७

तत्तत्काले तु तन्मूर्त रचेनं मुनिभिः स्मृतम् । प्रसुते पद्मनाभे तु नित्यं मासचतुष्टयम् ॥३०८ द्रोण्यान्दोलायामपि वा भक्त्या संपूजयेद्विभुम । क्षीराब्धौ शेषपर्यङ्कं शयानं रमया सह ॥ ३०६ नीलजीमूतसङ्काशं सर्वालङ्कारसुन्दरम । कौस्तुभोद्भासिततनुं वैजयन्त्या विराजितम् ॥३१० लक्ष्मोघनकुचस्पर्शशुभोरस्कं सुबर्चसम ।

ध्यात्वैवं पद्मनाभन्तु द्वादशार्णेन नित्यशः ॥ ३११ पूजयेद्गन्धपुष्पाद्यै स्त्रिसन्ध्यास्वपि वैष्णवः ।

निवेद्य पायसान्नं तु दद्यात् पुष्पाञ्जलिं ततः ॥ ३१२

[[११०४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ पश्वमो-

सहस्रं शतवारं वा द्वयं मन्त्रं जपेत्सुधीः । द्वादशार्णमनुञ्चैव जप्त्वाऽऽज्येन तिलैश्च वा ॥ ३१३

केवलं चारुणा वाऽपि जुहुयात्प्रतिवासरम ।

अधः शायी ब्रह्मचारी सर्वभोगविवर्जितः ॥ ३१४ वार्षिकांश्चतुरो मामानेवमभ्यर्च्य केशवम् ।

बोधयित्वाऽथ कार्तिक्यां दद्यात पुष्पाण्यनेकशः ॥ ३१५ साज्यैस्तिलैः पायसेन मधुना च सहस्रशः । मूलमन्त्रेण जुहुयान सूक्तैश्चावभृथं ततः ॥ ३१६ सहस्रनामभिः कृत्वा दद्याद्दर्पणमेव च ।

गृहं गत्वाऽथ देवेशम्पूजयित्वा यथाविधि ॥३१७ भोजयेद्वैष्णवान् विप्रान् दक्षिणाभित्र तोपयेत् । शुक्लपक्षे नभोमासि द्वादश्यां वैष्णवः शुचिः ॥ ३१८ पवित्रारोपणं कुर्य्यान्नाभिमात्रायतं न्यसेत् । तथा वक्षसि पर्यन्तं सहस्रन्तान्तवं स्मृतम् ॥३१६ कुशग्रन्थिसहस्रन्तु पादान्तं विन्यसेत्ततः । सौवर्णी गजतीं मालां शतप्रन्थियुतां न्यसेत् ॥ ३२० मृणालतान्तवं पश्चात् पुप्पमालां ततः परम् । शतमौक्तिकहाराणि नानारत्नमयान्यपि ॥ ३२१ उपोष्यैकादशीं तत्र रात्रौ जागरणान्वितः । अभ्यर्थयेज्जगन्नाथं गन्धपुष्पफलादिभिः ॥ ३२२ नीत्वा रात्रि नर्तनाद्यैः प्रभाते विमले नदीम् । गत्वा स्नात्वा च विधिना तर्पयित्वेशमयेत् ॥ ३२३

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिक समाराधनविधिवर्णनम् । ११०५

सर्वेश्च वैष्णवः (मल) सूतैर्मध्वाज्यतिलपायसैः । हुत्वा दत्त्वा दशार्णेन महां जुहुयात्ततः ॥ ३२४ पश्चादारोपयद्विष्णोः पवित्राणि शुभानि वै । पवस्व सोम इति च जपन सूक्तं सुपावनम् ॥ ३२५ निवेदयेत्पवित्राणि तथा विष्णोर्यथाक्रमात् । मन्दिरं कुशयोक्त्रेण वेष्टयन परमात्मनः ॥३२६ वितानपुष्पमालायं रलङ्कृत्य च सर्वतः ।

सहस्रं द्वादशर्णेन भक्त्या पुष्पाञ्जलिं न्यसेत ॥३२७ अथोपनिषदुक्तानि पञ्चमूक्तान्यनुक्रमान् ।

त्वयाहन पीतमिज्यादि जपन् पुष्पाञ्जलिं ततः ॥ ३२८ ब्राह्मणान् भोजयेत्पश्चात स्वयं कुर्वीत पारणम् । शक्त्या वा चोत्मवं कुर्य्यात्त्रिरात्रं वैष्णयोत्तमः ॥ ३२६ प्रत्यब्दमेवं कुर्वीत पवित्रारोपणं हरेः । ऋतुकोटिसहस्रस्य फलं प्राप्नोत्यसंशयः ॥३३० तत्र दुर्भिक्षरोगादिभयं नास्ति कदाचन । संप्राप्ते कार्तिके मासे सायाह्नं पूजयेद्धरिम ॥३३१ हृद्यैः पुष्पैश्व जातीभिः कोमलै तुलसीदलैः । अर्चयेद्विष्णुं गायन्याऽनुवाकैव प्णवैरपि ॥ ३३२ पावमान्यैश्च तन्मासं भक्त्या पुपाञ्जलिं न्यसेन । अष्टोत्तरसहस्रं वा शतमष्टोत्तरं तु वा ॥३३३ अष्टाविंशति वा शक्त्या दद्याद्दीपान् सुपालिकान् । सुवासितेन तैलेन गवाज्येनाथवा हरेः ॥३३४

[[७०]]

[[११०६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ पञ्चम्रो-

अष्टोत्तरशतं नित्यं तिलहोमं समाचरेत् । मनुना वैष्णवेनापि गायत्र्या विष्णुसंज्ञया ॥३३५ हुत्वा पुष्पाञ्जलिं दत्वा ताभ्यामेव तदा विभोः । हविष्यं मोदकं शुद्ध नक्तं भुञ्जीत वाग्यतः ॥ ३३६ तैलं शुक्तं तथा मांसं निप्पावान्माक्षिकं तथा । चणकानपि मापांश्च वर्जयेत्कार्तिकेऽहनि ॥३३७ भोजयेद्वैष्णवान् विप्रान् नित्यं दानादिशक्तयः । अन्ते च भोजयेद्विप्रान् दक्षिणाभिश्च तोपयेत् ॥३३८ एवं संपूज्य देवेशं कार्तिके क्रतुकोटिभिः । पुण्यं प्राप्यानघो भूत्वा विष्णुलोके महीयते ॥३३६ दशमीमिश्रितां त्यक्त्वा वेलायामरुणोदये । उपोष्यकादशी शुद्ध द्वादशीं वाऽपि वैष्णवः ॥३४० स्नात्वाऽऽमलक्या नद्यां तु विधानेन हरिं यजेत् । सुगन्धकुपुमैः शुभ्रैरुपचारैश्च सर्वशः ॥ ३४१ रात्रौ जागरणं कुर्य्यात् पुराणं संहितां पठेत् । जागरेऽस्मिन्नशक्तोर्भानास्ती वैष्णवः ॥३४२ पुरतो वासुदेवस्य भूमौ स्वप्यात्समाहितः । ततः प्रभातसमये तुलसीमिशितैर्जलैः ॥ ३४३ स्नात्वा सन्तर्प्य देवेशं तुल्यस्या मूलमन्त्रतः । द्वयेन वा विष्णुसूकः कुर्यात् पुष्पालींस्ततः ॥३४४ तथैष जुहुयादाज्यं मन्त्रेणैव शवं ततः ।

पायसानं निवेंशे ब्राझार भोजनः ॥३४५

भागः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । ११०७

ध्यायन् कमलपत्राक्षं स्वयं भुञ्जीत वाग्यतः । अहः शेषं समानीय पुराणं वाचयन् बुधः ॥३४६ सायाह्नं समनुप्राप्ते बोलायां पूजयेद्धरिम । अभ्यर्च्य गन्धपुष्पाद्यैर्भक्ष्यैनानाविधैरपि ॥३४७ ब्राह्मणस्यतु सूक्तेश्च शनैद लां प्रचालयेत् । इतिहासपुराणाभ्यां गीतवाद्यैः प्रबन्धकैः ॥ ३४८ एवं संपूजयेद्दवं तस्यां निशि समाहितः । मध्याह्न पूजयेद्विष्णुं वैष्णवेन समाहितः ॥ ३४६ चम्पकैः शतपत्रेच करवीरैः सितैरपि ।

[[1]]

वैष्णवेनैव मन्त्रेण पूजयेत्कमलापतिम ॥३५० नकरीन्द्रति सूक्तेन दद्यात् पुष्पाञ्जलिं हरेः । मन्त्रणाष्टोत्तरशतं दद्यात् पुष्पाणि भक्तितः ॥ ३५१ तथैव होमं कुर्वीत क्लैि व्रीहिभिरेव बा । सुदध्यन्न फलयुतं नैवेद्य विनिवेदयत् ॥३५२ दीपैर्नीराजनं कृत्वा वैष्णवान् भोजयेत्ततः । मन्दवारे तु सायाह तावत्सम्यगुपोषितः ॥ ३५३ तिलैः स्नात्वा त्रिधानेन सन्त च सनातनम् । नृसिंहवपुषं देवं पूजयेत्तद्विधानतः ॥ ३५४ मन्त्रराजेन गायत्र्या मूलमन्त्रेण वा यजेत् । अखण्डबिल्वपत्रैश्च जातिकुन्देव यूथिकैः ॥ ३५५ छन्नः पश्वोशना शान्त्याः त्वमस्ने ! शुभिरीति च । दद्यात् पुष्पाञ्जलिं भक्त्या मन्त्रेणैव सवं यथा ॥ ३५६

[[११०८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ पञ्चमो-

आम्यामेवानुवाकाभ्यां प्रत्युचं जुहुयाद् घृतम् । मन्त्रणाष्टोत्तरशतं बिल्वपत्रै तान्वितैः ॥ ३५७ वैकुण्ठपापदं हुत्वा होमशेषं समापयेत् । मधुशकरसंयुक्तानपूपान मोदकांस्तथा ॥ ३५८ मण्डकान् विविधान् भक्ष्यान सूपान्न मधमिश्रितम् । सुवासितं पानकञ्च नृसिंहाय समर्पयेत् ॥ ३५६ नृत्यं गीतं तथा वाद्य कुर्वीत पुरता हरेः । भोजयेच्च ततो विप्रान नव सप्ताथ पव वा ॥ ३६० हर्यतिहविष्यानं भुञ्जीयाद्वाग्यतः स्वयम् । ध्यायेन्नृसिहं मनमा भूमौ स्वायाजितेन्द्रियः ॥ ३६१ एवं शनिदिने देवमभ्यर्च्य नरकेसरिम् । सर्वान् कामानवाप्नोति सोऽश्रमेधायुतं लभेन ॥३६२ पष्टिवर्षसहस्रं म पूजां प्राप्नोति केशवः । कुलकोटि समुद्धृत्य वैकुण्ठपुरमाप्नुयात् ॥ ३६३ प्रायश्चित्तमिदं गुह्यं पातकंषु महत्म्वपि । अपुत्रो लभते पुत्र मधनो धनमाप्नुयान् ॥३६४ पक्ष पक्ष पौर्णमास्यामुदितेऽस्मि (निशाकर) न्दिवाकरे । स्नात्वा संपूजयेद्विष्णुं वामनं देवमव्ययम् ॥ ३६५ समासीनं महात्मानं तस्मिन् पूर्णेन्दुमण्डले । सन्तर्पयेच्छुभजलैः कुसुमाक्षतमिश्रितैः ॥ ३६६ तत्र मूलेन मन्त्रेण पूजयेत् परमेश्वरम् । तुलसीकुन्दकुसुमैरथ पुष्पाञ्जलिं चरेत् ॥ ३६७

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । ११०६

त्वं सोम इति सूक्तंन प्रत्य च कुसुमयजेत् । पश्चाद्धोमं प्रकुर्वीत पायसान्न सशर्करम ॥ ३६८ मन्त्रेणाष्टोत्तरशतं सृषतेन प्रत्यचं तथा । अनिमोमानुवाकन समिद्भिः पिपलैर्यजेत् ॥३६६ सहस्रनामभिः स्तुत्वा नमस्कृत्वा जनार्दनम् । वैष्णवान् भोजयत्पश्चात्पायमान्नेन शनित ॥ ३७० स्वयं भुक्त्वा हविः शेषं शयीत नियतेन्द्रियः । एवं संपूज्य देवेशं पौर्णमास्यां जनार्दनम ॥३७१ सर्वपापविनिर्मुक्तो विष्णु मायुज्यमाप्नुयात । मघायामपि पर्वा स्नात्वा कृष्णं जलैर्द्विजः ॥ ३७२ सन्तर्प्य मूलमन्त्रेण निलमिश्रितवारिभिः । तर्पयित्वा पितृन्देवानर्चयेदच्युतं ततः ॥ ३७३ कृष्णैश्च तुलसीपत्रैः केतक कमलैरपि । शोणितैः करवीरैश्च जपाकुटजपाटलै ॥ ३७४ अस्य वामेति सूक्रेन दद्यात् पुपाञ्जलिं हरेः । मन्त्रेणाष्टोत्तरशतं कृष्णं श्रीतुलसीदलैः ॥ ३७५ तथैव जुहुयादनौ तिलैः कृष्णैः सकर्शरैः । आज्येन पौरुषं सूक्तं प्रत्यृचं जुहुयात् ततः ॥ ३७६ नारायणानुवाकेन उपस्थाय जनार्दनम् । सुसंयावैः सौहृदेश्व शाल्यन्न’ विनिवेदयेत् ॥ ३७७ वैष्णवान् भोजयत्पश्चात्स्वयं भुञ्जीत वाग्यतः । तस्यां रात्रौ जपेन्मन्त्रमयुतं हरिसन्निधौ ॥३७८

[[१११०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

वैष्णवैरनुवाकैश्च दत्त्वा पुष्पाञ्जलिं ततः ।

पुरतो वासुदेवस्य भूमौ स्वप्यात्कुशोत्तरे ॥३७६

एवं संपूज्य देवेशं मघाया वैष्णवात्तमः ।

[ पंचमी-

उद्धृत्य वंशजान् सर्वान् वैष्णवं पदमाप्नुयात् ॥ ३८० व्यतीपात तु संप्राप्ते हयग्रीवं जनादनम् । पुष्पंश्च करवीरश्च पुण्डरीकः समर्थयेत् ॥३८१ योरयीत्यनुत्राकेन प्रत्यत्वं व यजेद्बुधः ।

मन्त्रेण च शतं दत्त्वा पश्चाद्धोमं ममाचरेत् ॥३८२ यवश्व तण्डुलैवांऽपि तिलैः पुष्पैरमापि वा । मन्त्रणाष्टोत्तशरतं जुहुयाद्वेष्णवोत्तमः ॥ ३८३ अभूदेकाद्यसूक्तैः प्रत्यचं जुहुयाच्चकम् । शेषं निवेश हरये संप्राश्याऽऽचमनं चरेत् ॥३८४ सहस्त्रशीपमुक्तेन उपस्थाय जनार्दनम । शाल्योदनं मृपयुतं विविधैश्च फलैरपि ॥ ३८५ गवाज्येन युतं दत्वा दीपेनींगजयेत्ततः ॥ ३८६

ब्राह्मणान् भोजयेत्पश्चाद्दक्षिणाभिश्च तोपयेत् । हविष्यन्तु स्वयं भुक्त्वा भूमौ स्वप्याजितेन्द्रियः ॥ ३८७

एवं संपूज्य देवेशं व्यतीपाते सनातनम् । दशवर्षसहस्रस्य पूजायाः फलनाप्नुयात् ॥ ३८८

ग्रहणे रविसंक्रान्तौ वराहवपुषं हरिम ।

कुमुदे ज्वलः पद्मैरतुलसीमिः कुरम्दकैः ॥ ३८६ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । ११११

अर्चयेद्भूधरं देवं तन्मन्त्रेणैव वैष्णवः ।

दूरादिहेति सूक्तेन दद्यात् पुष्पाञ्जलि द्विजः ॥ ३६० मन्त्रेण च सहस्र

ं तु शतं वाऽपि यत्तदा । तिलैश्च जुहुयात्तद्वत् सूक्तेन प्रत्यृचं घृतम ॥ ३६१ सूपान्नं कृसरान्न च मक्ष्यापूपान् घृतप्लुतान् । नैवेद्यं विनिवेशे ब्राह्मणान् भोजयन्ततः ॥ ३१२ ए ं संपूज्य देवेशं संक्रान्तौ ग्रहणं हरिम । कल्पकोटिसहस्राणि विष्णुलोके महीयते ॥ ३६३ वैशाखे पूजयेद्रामं काकुत्स्थ पुरुषोत्तमम् । सीतालक्ष्मणसंयुक्तं मध्याह्न पूजयेद्विभुम ॥ ३६४ पुन्नागकेतकीपद्मैरुत्पलैः करवीरकैः । चाम्पेयैबकुलः पूजां पडर्णनैव कारयेत् ॥ ३६५ जातये वातिसूक्तेन कुर्यात् पुष्पाञ्जलि ततः । संक्षेपेण शतश्लोक्यां प्रतिश्लोकं यजेत्ततः ॥ ३६६ पुष्पाञ्जलिं सहस्रं तु मन्त्रेणैव यजेत्ततः । त्वमन इति सूक्तेन पायसं जुहुयाद्दचा ॥ ३६७ पश्चान्मत्रेणाऽऽज्यहोमो नैवेद्यं पायसं घृतम् । कदलीफलं शर्करां च पानकं च निवेदयेत् ॥ ३६८ पथ्य सप्त त्रयो वाऽपि पूजनीया द्विजोत्तमाः । सुहृद्येरन्नपानाद्यैर्गाहिण्यादिदक्षिणैः ॥ ३६६ हविष्यान्नं स्वयं भुक्त्वा पठेद्रारामायणं नरः । एवं संपूज्य विधिवद्राघवं जानकीयुतम ॥४००

[[१११२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ पञ्चमो-

भुक्त्वा भोगान् मनोरम्यान् विष्णुलोके महीयते । लक्ष्मीनारायण देवं भागवे वासरे निशि ॥। ४०१ अखण्डबिल्वपत्रैश्च तुलसीकोमलैः लः । अर्चयेन्मन्त्ररत्नेन वामाङ्कस्थश्रिया सह ॥४०२ चन्दनं कुङ्कुमोपेतङ्कतूर्या च समर्चयेत ।

श्रीसूक्त पुरुषसूक्ताभ्यां दद्यात् पुष्पाञ्जलिं ततः ॥ ४०३ मन्त्रद्वयेन पुष्पाणां सहस्रं च निवेदयेत् ।

।

त्वमग्न इति सूक्तेन प्रत्यचं कुसुमान् यजत् ॥ ४०४ अखण्डविल्वपत्रैर्वा पद्मपत्रैर्धृतेन वा ।

श्रीसूक्तपुरुषसूक्ताभ्या प्रत्यृचंजुहुयात् ततः ॥ ४०५ अग्नि न वेति सृक्तेन तिहिभिरेव वा । मन्त्ररत्नेन जुहुयात् सुगन्धकुसुमैः शतम ॥४०६ मण्डकान् क्षीरसंयुक्तान् पायमान मशर्करम । शाल्यन्नं पृपदाज्यं च भक्त्यास्मै विनिवेदयेत् ॥४०७ अभ्यर्च्य विप्रमिथुनान् वासोऽलङ्कारभूषणः । भोजयित्वा यथाशक्त्या पश्चाद्भुञ्जीत वाग्यतः ॥ ४०८ मन्वन्तरशतं विष्णुं दुग्धाब्धौ हेमपङ्कजे. । संपूज्य यदवाप्नोति तत्फलं भृगुवासरे ॥४०६

एवं संपूज्यमानस्तु तस्मिन्नहनि वाणवैः ।

लक्ष्म्या सह हरिः साक्षात प्रत्यक्षं तत्क्षणाद्भवेन ॥४१०

कृष्णाष्टम्यां चतुर्दश्यां सायं मन्ध्यासमागमे । गोपालपुरुषं कृष्णमर्चयेद्धयाऽन्वितः । मल्लिकामालतीकुन्दयूथी कुटजकेतकैः ॥ ४११

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । १११३

लोधनोपार्जुनैर्नागैः कर्णिकारैः कदम्बकः । काविदारैः करवी दिल्वरास्फोटकैरपि ॥४१२ दशाक्षरेण मन्त्रेण पूजयेत पुरुषोत्तमम ।

ये त्रिशतीति सृक्तेन दद्यात् पुष्पाञ्जलिं ततः ॥४१३ श्रीकृष्णं तुलसीपत्रैः प्रत्यृचं पूजयेद्विभुम । श्रीकृष्णाय नम इति सूक्त नाष्टोत्तरं शतम् ॥ ४१४ पूजयित्वाऽथ होमन्तु तिलः कृष्णघृतान्वितः । प्रत्यृचं वैष्णवः सूक्त जुहुयात् पुरुषोत्तमम् ॥४१५ ममिद्भिः पिप्पलंश्चापि मन्त्रणाष्टोत्तरं शतम् । नामभिः केशवाद्यश्च चमं पश्चाद् घृतप्लुतम ॥४१६ वैष्णया चैव गायत्र्या प्रपदाज्यं शतं तथा । गुडोदनं सर्पिषाक्त भक्ष्याणि विविधानि च ॥ ४१७ क्षीरान्न शर्करोपेतं नैवेद्यभ्व समर्पयेत् ।

वैष्णवान् भोजयेः पश्चात स्वयं भुञ्जीत वाग्यतः ॥४१८ एवमभ्यर्च्य गोविन्दं कृष्णाष्टम्यां विधानतः । सर्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुसायुज्यमाप्नुयात् ॥४१६ द्वयोरप्यनयोः श्रीशं कूर्मरूपं समयेत् । ससागरां महीं सर्व्वा लभते नात्र संशयः ॥ ४२० अर्चयेन्मूलमन्त्रेण गन्धपुष्पाक्षतादिभिः । अश्चयित्वा विधानेन हविष्यं व्यञ्जनैर्युतम् ॥४२१ सुदीर्घयन्त्रजान् सूपघृतमिश्रान् निवेदयेत् ।

अहं पूर्वेति सूक्तं न कुर्यात्पुष्पाञ्जलिं ततः ॥ ४२२

[[१११४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

सहस्र मूलमन्त्रेण पूजयेत्तुलसीदलः । तिलमित्रैश्च पृथुकै जुहुयाद्धव्यवाहने ॥४२३ प्रयद्व इति सूक्ताभ्यां नासदासीत्यनेन च । मन्त्रेणाऽऽज्यं सहस्रन्तु जुहुयाद्वैष्णवोत्तमः ॥४२४ भोजयेद्वैष्णवान् भक्त्या विशेषेणाचयेद् गुरुम् ।

कौर्म तु शतवर्षन्तु समभ्यव्यं विधानतः ॥ ४२५ अत्राप्यवनमात्रेण तत्फ समवाप्नुयात । मधुशुक्लप्रतिपदि केशव पूजयेद् द्विजः ॥४२६ स्नात्वा मध्याह्नसमये करवीरेंः सुगन्धिभिः । अग्निमील इत्याद्यं न प्रत्यृचं कुसुमै यजेन ॥ ४२७ मन्त्ररत्नेन वाऽभ्यर्च्य चरुपायसहोमकृत । ईले द्यावेति मूक्तं न यदिन्द्रानीत्यनेन च ॥४२८ विष्णुसूक्तेश्च जुहुयाद् गायड्या विष्णुसंज्ञया ।

अपूपान् कटकाकारान शाल्यन्नं घृतसंयुतम् ॥४२६ फलैश्च भक्ष्यभोज्यैश्च नैवेद्य ं विनिवेदयेत् ।

[ पश्चमी-

भोजयेद् ब्राह्मणान् शक्त्या दक्षिणामिः प्रपजयेत ॥४३०

साम’ सम्वत्सरं तत्र सम्यक् संपूजयेद्धरिम ।

सर्वान् कामानवाप्नोति हयमेधायुतं लभेत ॥४३१ तस्मिन्नवम्यां शुम्ले तु नक्षत्रेऽदितिदैवते । तत्र जातो जगन्नाथो राघवः पुरुषोत्तमः ॥४३२ तस्मिन्नुपोष्य मध्याह्न स्नात्वा सन्ध्यां विधानतः । तर्पयित्वा पितॄन् देवानर्चयेद्राघवं हरिम् ॥४३३

ऽध्याथः] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम । १११५

षडक्षरेण मन्त्रेण गन्धमाल्यानुलेपनैः ।

अभ्यर्च्य जगतामीशं जपेन्मन्त्रं समाहितः ।

शान्ति शास्त्रं पुराणश्च नान्नां विष्णोः सहस्रकम ॥४३४ पावमानैर्विष्णुसूते. कुर्यात् पुष्पाञ्जलिं ततः । रामायणशतश्लोक्या दधान पुष्पाणि वैष्णवः ॥४३५ सशर्करं पायमान्न कपिलावृतसंयुतम् । रम्भाफलं पानकञ्च नैवेद्य विनिवेदयेन ॥४३६ पीतानि नागपणानि स्निग्धपगोफलानि च । कर्पूरेण च संयुक्त ताम्बूलभ्व समर्पयेत् ॥४३७ दीपाश्री राजयेद्भक्त्या नमस्कृत्य पुनः पुनः । प्रीतये रघुनाथस्य कुर्याद्दानानि शक्तितः ॥ ४३८ षडक्षरेण साहस्रं तिलैर्वा पायसेन वा । कमले बिल्वपत्रै र्वा घृतेन जुहुयात्ततः ॥ ४३६ अस्य वामेति सूक्तेन समिद्भिः पिप्पलम्य तु । वैकुण्ठपार्षदं हुत्वा होमशेषं समापयेत् ॥४४० रात्रौ जागरणं कुर्यात द्वित्रियामं समचयेत् । प्रभाते विमले चापि ततो भरतजन्मनि ॥ ४४१ तृतीयेऽहनि मध्याह्न सौमित्रे जन्मवासरे। सानुजं जगतामीशमर्चयेत् पूर्ववद् द्विजः ॥४४२ पूजां पुष्पाञ्जलिं होमं जपं ब्राह्मणभोजनम् । अविच्छिन्न तथा कुर्यादग्निहोत्र त्रिवासरम् ॥४४३

[[१११६]]

[ पञ्चमो-

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

एवं त्रिरात्र कुर्वीत राघवाणां विधानतः । महोत्सवं जन्मभेषु प्रत्यब्दं चैत्रमासिके ॥४४४ चतुर्थऽह्नि तथा नद्यां कुर्यादवभृथं द्विजः । वैष्णवैरनुवाकैश्च रामनामभिरेव च ॥४४५ चरितं रघुनाथस्य जपन्नवभृतं चरेत । देवान पितृश्च सन्तर्प्य गृहं गत्वाऽच येत्प्रभुम ॥४४६ कुर्यादवभृथेष्टिश्च चरुणा पायसेन वा ।

अस्य वामेति सूतंन परोमात्रत्यनेन च ॥ ४४७ प्रत्युचं जुहुयात्पश्चान्मन्त्रेण शतसंख्यया । हुत्वा समाप्य होमन्तु शेषं सम्प्राशयेचरु ॥४४८ आचम्य पूजयेद्देवं वैष्णवान भोजयेत्ततः । स्वयं भुञ्जीत तद्रात्रावधःशायी समाहितः ॥ ४४६ एवं द्वादशभिः पज्यगे नावमिके तथा । पष्टिवर्षसहस्राणि श्वेतद्वीप निवासिनम ॥४५० संपूज्य यदवाप्नोति तदेवात्र समश्नुते । यज्ञायुतशतं लब्ध्वा विष्णुलोके महीयते ॥४५१ तस्यैव पौर्णमास्याश्च शीतांशो मदये तथा । स्नात्वा संपूजयेद्देवं माधवं रमया सह ॥४५२ शुद्धजाम्बूनदप्रख्यं कन्दर्पशतमन्निभम् । लक्ष्म्या सह समासीनं विमले हेमपङ्कजे ॥४५३ चन्दनेन सुगन्धेन करवीराब्जपङ्कजैः । कर्पूरकुङ्कुमोपेतचन्दनेन च पूजयेत् ॥४५४

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनंमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । १११७

तन्मन्त्रमन्त्ररत्नाभ्यां माधवं विधिना यजेत ।

मण्डकान क्षीरसंयुक्तान शाल्यन्नं घृतसंयुतम् ॥४५५ कृष्णरम्भाफलैर्जुष्टं नैवेद्य ं विनिवेदयत ।

अस जीवत्व इत्यादि पट्सूक्तैः कुसुमैर्यजेत ॥४५६ मन्त्रेणाष्टोत्तरशतं कोमलै स्तुलसीदलैः । संपूज्य होमं कुर्वीत साज्येन चरुणा ततः ॥ ४५७ विहीभोतोरित्यतेन सूक्तंन प्रत्यचं द्विजः । कमलै बिल्व व मन्येणात्तरं शतम । ४५८ हुत्वाऽथ पौरुपं सूक्तं श्रीसूक्तं जुहुयाद द्विजः । सहस्रनामभिः स्तुत्वा वैष्णवान् भोजयेत ॥ ४५६ हुतशेषं स्वयं भुक्त्वा भूमौ स्वय जिनेन्द्रियः । एवं संपूज्य देवेशं माधव्यां मधुसूदन ॥४६० सर्वान् कामानवाप्नोति हरिमायुज्यमाप्नुयात् । वशाख्या पौर्णमास्यान्तु मध्याह्न पुरुषोत्तमम् ॥४६१ अर्श्वयं द्रक्तकमले रुत्पलैः पाटलैरपि ।

होवेरकरवीरैश्च गायत्र्या विष्णुसंजया ॥४६२ दध्यन्न फलसंयुक्तं पायसव निवेदयेत् । प्रत्यचं चेद्दिवं सूक्तैः प्रत्यचं जुहुयात्ततः ॥ ४६३ सौराष्ट्र द्रेति सूक्तंन दीपैनीं गजयेत्ततः ।

शक्त्या विप्रान् भोजयित्वा पूजयेदेशिकं तथा ॥ ४६४ तस्मिन् सम्पूजितो देवः प्रत्यक्षस्तत्क्षणाद्भवेत् । शयने भोजयेद्विष्णु ं पूजयेच्छ्रद्धयाऽन्वितः ॥४६५

[[१११८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ पचासो

कुशप्रसूनदूर्बाग्रपुण्डरीककदम्बकैः ।

मूलमन्त्रेण श्रीविष्णु गायत्र्या च समर्थयेत् ॥४६६ सत्येनोत्तमसूक्तंन ग्भिः पुष्पाञ्जलिं यजेत ।

मन्त्रेणाष्टोत्तरशतं तुलसीपल्लवं स्तथा ॥ ४६७

पश्चाद्धोमं प्रकुर्वीत विष्णुपूक्तैः सुपायसम । मन्त्ररत्नेन जुहुयादाज्यमष्टोत्तरं शतम् ॥४६८ सशर्करं पायसान्नमपूपान्विनिवेदयेन । विश्वजितेति सूक्तंन कुर्यान्नीराजनं ततः ॥४६६ भोजयेद्वैष्णवान् विप्रान पूजयेत्र विशेषतः । सर्व्वान् कामानवाप्नोति हयमेधायुतं लभेत् ॥ ४७० प्राजापत्यर्क्षसंयुक्ता नभः कृष्णाष्टमी यदा । नभवस्यैव भवेत्सानु जयन्ती परिकीर्तिता ॥ ४७१ तस्यां जातो जगन्नाथः केशवः कंसमर्दनः । तस्मिन्नुपोष्य विधिवत्सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥४७२ अष्टमी रोहिणीयोगो मुहूर्ते वा दिवानिशम् । मुख्यकाल इतिख्यात स्तत्र जातः स्वयं ह्ररिः । मासद्वये यथलाभ्रे योगे तस्मिन् दिवा निशि ॥४५३ नवमी रोहिणीग्रोगः कर्तव्यो वैष्णवैर्द्विजः । ट्राब्रियो बलबार स्मां जावो जनार्दनः ॥४३०

तिलेन वै भवान्ते च पारणा यत्र चोच्यते । याम्रत्रयवियुक्तायां मातरेव हि पारणा ॥४७५

अनम्यः ] भगवन्नित्यनैमिचिकसमाराधनविधिवर्णनम् । १११६

पूर्वेद्युर्नियमं कुर्य्याद्दन्तधावनपूर्वकम ।

प्रातः स्नात्वा विधानेन पूजयेत् कृष्णमव्ययम् ॥४७६ षडक्षरेण मन्त्रण बालकृष्णतनुं हरिम् । सुकृष्णतुलसीपत्रैरर्चयेच्छ्रद्धयाऽन्वितः ॥ ४७७ दुग्धं क्षीरं शर्कराभा नवनीतं निवेदयेत् । सहस्रमयुतं वाऽपि जपेन्मन्त्रं षडक्षरम् ॥४७८ गवाज्यं जुहुयाद्वह्रौ कृष्णमन्त्रोण पायसम । सहा’ शतबारं वा प्रत्यृचं विष्णु सूक्तकैः ॥४७६ हुत्वा सुगन्धिपुष्पाणि वैरेव च समर्चयेत् । सहस्रनाम्नां गीतानां पठनं गुरुपूजनम् ॥४८०

वैष्णवान भोजयेच्छक्त्या हुतशेषं सकृत्स्वयम् । हुत्वा (मुक्ता) कुशोत्तरे स्वप्याद्मौ नियमवान् शुचिः ॥४८१

परेल पोष्य विधिवन स्नात्वा नयां विधानतः । तर्पयित्वा जगन्नाथं पितॄन्देवांश्च तर्पयेत् ॥४८२

पूर्ववत् पूजयित्वेशं जपहोमादिकं चरेत् ॥४८३ अवैष्णवं द्विजं तस्मिन् वाङ्मात्रेणापि (न) वार्श्वयेत् । पुराणादिप्रपाठेन रात्रौ जागरणं चरेत् ॥४८४ शीतांशावुदिते ज्ञाखा शुक्लाम्बरधरः शुचिः । नको दवो भवतीत्युत्राऽयं वित्तिक्मेत् ॥ ४८५

अर्चयेत्मातुरुत्सङ्गं खियं कृष्णं सनातनम् ।

FER:

तुलसी करीन् ॥४८॥६

[[११२०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ पञ्चमो-

षडक्षरेण मन्त्रेण भक्त्या सम्पूजयेद्धरिम । वसुदेवं नन्दगोपं बलभद्रश्व रोहिणीम ॥४८७ यशोदां च सुभद्रां च मायां दिक्षु प्रपूजयेन । प्रह्लादादीन् वैष्णवांश्च तथा लोकेश्वरानपि ॥४८८ धूपं दोपश्च नैवेद्य ं ताम्बूलध्व समर्पयेत् । अनूनमिति सूक्तेन भत्त्या नीराजनं तथा ॥४८६ शन्न इत्यादिसूक्तंश्च दद्यान् पुष्पाणि वैष्णवः । दशाक्षरेण मन्त्रेण पूजयेन पुरुषोत्तमम ॥४६० सहस्रनामभिः स्तुत्वा शय्यायां विनिवेशयेत् । गीतं नृत्यश्च वाद्यभ्व यथा शक्त्या च कारयेत् ॥४६१ ततः प्रभातसमये सन्ध्यामन्वास्य वैष्णवः । दशाक्षरेण मन्त्रेण तुलसीचन्दनादिभिः ॥४६२ सम्पूज्य वैष्णवैः सूक्तः कुत्र्यांत पुप्पाञ्जलिं ततः । मन्त्रेण जुहुयादाज्यं सहस्रं हव्यवाहने ॥४६३ ममा इति सूक्ताभ्यां जुहुयात्पायसं ततः । परोमात्रेति सूक्तेन चरुं तिलविमिश्रितम् ॥४६४ सवश्च भगवन्मन्त्रैरेकैकामाहुति यजेत् । नामभिः केशवाद्यैश्च तथा सङ्कर्षणादिभिः ॥ ४६५ वैकुण्ठपार्पदं हुत्वा होमशेषं समापयेत् ।

ततो मङ्गलवादियां योक्तंश्च चामरैः ॥४६६ लाजे हरिद्राचूर्णैश्च गन्धैः पुष्पैः सुगन्धिभिः । मुदा विकीरयन् सर्वे बालवृद्धाश्च मध्यमाः ॥४६७ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । ११२१

नार्य्यश्च रमणैः सार्द्ध सुवासिन्यश्च योपितः । आरोप्य शिविकायान्तु देवकीनन्दनं हरिम् ॥४६८ अकर्दमां नदीं रम्यां तडागं वा मनोहरम् । गच्छेयुर्माहशैवालजलौकादिविवर्जितम् ॥४६६ कुर्यादवभृथं तत्र पावमान्यः पवित्रकैः । विष्णुमुक्तश्च सुस्नात्वा देवान् पितृश्च तर्पयेत् ॥५०० विचित्राणि च भक्ष्याणि दद्यात्तत्र शुभाम्वितः । गृहं गत्वा तथैवेशं पूर्ववत्पूजयेद् द्विजः ॥५०१ भोजयित्वा ततो विप्रान् दक्षिणाभिश्च तोपयत् । हिरण्यवस्त्राभरणैराचायं पूजयत्तु सः ॥ ५०२ स्वयश्च पारणां कुर्य्यात् पुत्रपौत्रसमन्वितः । सायाह समनुप्राप्ते दोलायामर्चयेद्धरिम ॥४०३ चतुः स्तम्भां चतुर्धामवितानाद्यैरलङ्कृताम् । धूपैदींपैश्चैव रम्यां दोलां सम्पूजयेद् द्विजः ॥५०४ स्तम्भेषु वेदान् मन्त्रांश्च धामस्वभ्यर्च्य कच्छपम् । पादेष्वाशागजान् पीठे सप्तच्छन्दांसि चाऽऽस्तरे ॥५०५ प्रणवश्वाऽऽतपत्रे तु शेषं केतौ खगेश्वरम् । इतिहासपुराणानि सर्वतः परिपूजयेन् ॥५०६

तस्यां निवेश्य दोलायां वासुदेवं श्रियः पतिम् । उपचारैरर्चयित्वा शनैर्दा लाख दोलयेत् ॥५०७ वेदाद्यैर्ब्रह्मणस्पत्यैः सूक्त रङ्गेर्द्विजोत्तमः ।

सामगानैः प्रबन्धैश्व गायन् कृष्ण जगद्गुरुम् ॥५०८

[[७१]]

[[११२२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

सुवासिन्यो दोलयित्वा वैष्णवान् पूजयेत्ततः । एवं संपूज्य देवेशं पापैर्मुक्तो हरिं व्रजेत् ॥ ५०६ दोलाया दर्शनं विष्णोर्महापातकनाशमम । कोटियागानुजं पुण्यं लभते नात्र संशयः ॥ ५१० शिवब्रह्मादयो देवा नारदाद्या महर्षयः । दोलायां दर्शनार्थं वै प्रयान्त्यनुचरः सह ॥५११ गन्धर्वाप्सरसः सर्वा विमानस्थाः सकिन्नराः । गायन्ति सामगानैश्व दोलायमर्चितं हरिम् ॥५१२ गवाज्यसंयुतै दीपैर्भक्त्या नीराजनं चरेत । मरुत्व इन्द्रसूक्तं न मङ्गलाशीर्भिरेव च ॥५१३ ताम्बूलफलपुष्पाद्यैर्वेष्णवान् भोजयन्ततः ।

आशिपोवाचनं कृत्वा नमस्कृत्वा विसर्जयेत् ॥५१४

एवं संपूज्य देवेशं जयन्त्यां मधुसूदनम् ।

[[1]]

[ पामो-

सर्वा लोकान् जपेत्वाशु याति विष्णोः परं पदम् ॥५१५ मासि भाद्रपदे शुक्ले द्वादश्यां विष्णुदैवते । आदित्यमुद्रभूद्विष्णुरुवेन्द्रो वामनोऽव्ययः ॥ ५१६ तस्यां स्नानोपवासाद्यमक्षय्य परिकीर्तितम् । श्रीकृष्णजन्मवत् सर्वं कुर्यादत्रापि ष्णवः ॥५१७ सर्वान् कामानवाप्नोति विष्णुसायुज्यमाप्नुयात् ॥५१८ माघमासे तु सप्तम्या मुदिते चैव भास्करे ।

स्नात्वा नयां विधानेन पूजयेत् पुरुषोत्तमम् ॥५१६

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधिवर्णनम् । ११२३

रक्तश्च करवीरैश्च कुमुदेन्दीवरादिभि. । मन्त्ररत्नेनार्चयित्वा पायसान्नं निवेदयेत् ॥५२० यतश्च गोपा इत्यादि दश सृक्तान्यनुकमात् ।

पुष्पाणि दद्याद्भक्त्या व प्रत्यचं वैष्णवोत्तमः ॥५२१

वं

सहस्रं शतवारं वा मन्त्रेणापि यजेत्ततः । पश्चाद्धोमं प्रकुर्वीत तिलंः कृष्णैः मशर्करैः ॥ २२ वैष्णवैरनुवाकेश्च मन्त्ररत्नेन मन्त्रवित् । वैकुण्ठपापदं हुत्वा शेर्पा कम्मे समाचरेत् ॥ २३ नीराजनं ततो दद्यादयं गौरित्यनेन तु । इति वा इति सूक्तंन उपस्थाय जनार्दनम् ॥ २४ सहस्रनामभिः स्तुत्वा वैष्णवान् भोजयेत्ततः । गुरु सम्पूजयेद्भतया भुञ्जीत तद्धविः सन् ॥ ५२५ अधःशायी ब्रह्मचारी जपेद्रात्रौ समाहितः । एवं सम्पूज्य देवेशं तस्मिन्नहनि वैष्णवः ॥ ५२६ त्रिकोटिकुलमुद्धृत्य वैष्णवं पदमाप्नुयात् ।

वे

द्वादश्यामपि तस्यां वे यज्ञवाराहमच्युतम ॥५२७ वैष्णत्र्या चैव गायत्र्या पूजयेत् प्रयतात्मवान् । महिषाख्यं घृताक्तं वै धूपं दद्यात् प्रयत्नतः ॥ ५२८ दद्यादष्टाङ्गदीपं च गवाज्येन च वैष्णवः । सशर्कराज्यं सूपानं मोदकान् कृसरं तथा ॥ ५२६ इक्षुदण्डानि रम्याणि फलानि च निवेदयेत् ।

प्र ते महीति सूक्तेन दद्यात् पुष्पाणि भक्तिमान् ॥५३०

[[११२४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

सर्वेश्व वैष्णवैः सूक्त वरुणा पायसेन वा । मधुसूक्तेन होतव्यं गायत्र्या विष्णुसंज्ञया ॥ ५३१ आज्यंन वैष्णवैर्मन्त्रैः त्रिशतं त्रिभिरेव तु । वैकुण्ठपार्षदं हुत्वा होमशंपं समापयेत् ॥५३२ भोजयंद् ब्राह्मणान् भक्त्या गुरुं चापि प्रपूजयेत । सर्वयज्ञेषु यत्पुण्यं सर्वेदानेषु यत्फलम् ॥५३३ तत्फलं लभते मर्त्यो विष्णुमायुज्यमाप्नुयात् । कोrusस्थे दिनकरे तस्मिन्मामि निरन्तरम् ॥५३४ अरुणोदयवेलायां प्रातः स्नानं समाचतेत् । तर्पयित्वा विधानेन कृतकृन्यः समाहितः ॥ ५३५ नारायण’ जगन्नाथमर्चयेद्विधिवद् द्विजः । पौरुपण विधानेन मूलमन्त्रेण वा यजेत् ॥५३६ शतपत्रैश्च जातीभिम्नुलसीबिल्व पुष्करैः । गन्धेधूपश्च दीपेश्च नैवेद्यं विविधैरपि ॥५३७ पायसान्न शकंरान्न मुद्गान्न सघृतं हविः । सुवासितश्च दध्यन्नमपूपान् मधुमिश्रितान् ॥५३८

[ पञ्चमो-

मोदकान् पृथुकान् लाजान् शष्कुली (सक्तुभि.) चणकानपि । विविधानि च भक्ष्याणि फलानि च निवेदयेत ॥ ५३६ वेदपारायणनैव मासमेकं निरन्तरम् ।

चां दशसहस्राणि च पश्चशतानि च ॥५४० ऋचामशीतिपादश्च पारायणं प्रकीर्तितम् ।

वेदपारायणेनैव प्रत्यृचं कुशुमान्यजेत् ॥५४१

ऽध्यायः ] भगवन्नित्यनैमित्तिकसमाराधनविधानवर्णनम् । ११२५

रात्रौ होमं प्रत्रत तिलैव्रीहिभिरेव वा । सर्ववेदेष्वशक्तस्तु होमकर्मणि वैष्णवः ॥ ४४२ वैष्णवैरनुवार्वा प्रत्यहं जुहुयाद् बुधः ।

यजुषाऽपि तथा साम्नां शक्त्या पुष्पाञ्जलि चरेत ॥ ५४३

अशक्तो यस्तु वेदेन प्रतिवासरमच्युतम् ।

मूलमन्त्रेण माहस्रं दद्यात् पुष्पाञ्जलिं द्विजः ॥ ५४४

तेनैव जुहुयाद्भक्त्या सहस्र ं वह्निमण्डले ।

अथवा रघुनाथस्य चारित्रेण महात्मनः ॥ ५४५ प्रतिश्लोकेन पुष्पाणि दद्यान्मासं निरन्तरम् । अधः शायी ब्रह्मचारी सकृद्भोजी भवेद्विजः ॥५४६ मासान्ते तु विशेषेण पूजयेद् वष्णवान् द्विजान् । एवमभ्यच्ये गोविन्दं धनुर्मासे निरन्तरम् ॥५४७ दिने दिने वैष्णवेष्ट्या फलं प्राप्नोत्यसंशयः । यं यं कामयते चित्रो तं तमाप्नोति पुरुषः ॥ ५४८ महद्भिः पातकैर्मुक्तो विष्णुलोके महीयते । ततोमास्युदिते भानौ मासमेकं निरन्तरम् ॥५४६ स्नात्वा नद्यां तडागे वा तर्पयेत्पतिमच्युतम् ।

वै

अर्चयेन्माधवं नित्यं तन्मत्रेणैव तत्र वै ॥५५० मन्त्ररत्नेन वा नित्यं माधवीचूतचम्पकैः ।

मण्ड (क)पानि विचित्राणि शर्कराज्ययुतानि च ॥५५१

शाल्यन्न दधिसंयुक्तं मोदकांश्च निवेदयेत् ।

वैष्णवैः पावमानैश्व कुर्यात् पुष्पाञ्जलिं ततः ॥ ५५२

[[११२६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ पञ्चमो-

तिलैश्व जुहुयाद्वह्नौ मधुशर्करमिश्रितैः ।

प्रत्यृचं पुरुषसूक्तेन श्रीसूक्तेनापि वैष्णवः ॥५५३

सहस्रं मूलमन्त्रेण तन्मन्त्रेणापि वै द्विजः ।

सहस्रं वा शतं वाऽपि शक्त्या च जुहुयाद् बुधः ॥ ५५४ यज्ञं यज्ञमिति ऋचा दीपान्नी राजयत्ततः । रात्रौ दोलाचनं कुर्याद्वेष्णवैर्द्विजसत्तमैः ॥५५५ मासान्ते भोजयेद्विप्रान् वासोऽलङ्कारभूपणैः । एवं सम्पूजिते तम्मिन् प्रसन्नो भूज्जनार्दनः ॥ ५५ ६ ददाति स्वपदं दिव्यं योगिगम्य सनातनम् । फाल्गुन्यां पौर्णमास्यां वै उदिते च निशाकरे ॥४५७ उपोष्य विधिवद्भक्ति पूजयेद्वैष्णवोत्तमः ।

तिलंच करवीरैश्च कर्णिकारैश्च पाटलैः ॥२५८

कुन्दसहस्रकुसुमैर्यजेन तं कमलापतिम् ।

विष्णुसूक्तः प्रत्यृचं च चरुणाऽज्येन मन्त्रः ॥५५६

ब्रह्मा देवानामनेन दीपान्नीराजयेत्ततः ।

प्रसन्नां नित्यमनेन उपस्थाय सनातनम् ।

वैष्णवान् भोजयेच्छक्त्या भुञ्जीयाद्वाग्यतः स्वयम् ॥५६० एवं सम्पूज्य देवेशं तस्यां रात्रौ सनातनम् । पटिवर्षसहस्रस्य पूजामाप्नोत्यसंशयः ॥५६१ एवं सम्पूजयद्विष्णुं निमित्तंषु विशेषतः । यथाकालं यथावणं यथाशक्त्या यथाबलम् ॥५६२ यथोक्तपुष्पालाभे तु तुलस्या वै समर्थयेत् ।

ऽध्यायः ]

भगवतः यात्रोत्सव विधिवर्णनम् ।

नैवेद्यस्याप्यलाभे तु हविष्यं वा निवेदयेत् ॥५६३

।

सुक्तानि वैष्णवान्येव सूक्तालाभे यथा जपेत् । एकेन वा पौरुषेण सूक्तेन जुहुयात्तथा ॥ ५६४ सर्वत्राऽज्यं प्रशस्तं स्याद्धोमद्रव्याद्यलाभतः । मन्त्रालाभे मूलमन्त्र सर्वनन्त्रपु यो यजेन ॥ ५६५ उपस्थानन्तु सर्वत्र तद्विष्णोरिति वा ऋचा । नीराजनन्तु सर्वत्र श्रियं जातेत्यनेन वा ॥ २६६

॥

तत्कालोचितं सर्वं मनमा वाऽपि पूजयन् । तुलसीमिश्रितं तोयं भक्त्या वाऽपि समर्पयेत् ॥५६७ सर्वेष्येषु निमित्तेषु महाभागवतोत्तमान् ।

सम्पूज्य परिपूर्णत्वमाप्नोत्यत्र न संशयः ॥ २६८

[[११२७]]

इति वृद्धहारोतम्मृतौ विशिष्टपरम धर्मशास्त्रं भगवन्नित्यनैमित्तिक- समाराधनविधिर्नाम पञ्चमोऽध्यायः ।

॥ पष्ठोऽध्यायः ॥

अथ महापापादिप्रायश्चित्तप्रकरणविधौ ।

प्रथमं भगवतः यात्रोत्सववर्णनम् ।

हारीत उवाच ।

महोत्सवविधिं कुर्याद्देवस्य परमात्मनः ॥ १

ग्रामार्चायाः प्रकुर्वीत यथोक्तविधिना नृप । ।

यात्रोत्सवे कृते विष्णोः श्रुतिस्मृत्युक्तमार्गतः ॥ २

[[११२८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

अनावृष्ट्यमिदुर्भिक्षभयं नास्त्यत्र किश्वन । वारिजं वातजं वाऽग्निसर्पविद्युद् द्विपत्कृतम् ॥३ महारोगमहैश्चैव यद्भयं ग्रामवासिनाम । कृते महोत्सवे तत्र भयं नास्ति न संशयः ॥४ तस्य दासा भविष्यन्ति नानाजनपदेश्वराः । सार्वभौमो भवेद्राजा भक्त्या कृत्वा महोत्सवम ॥५ नवाह्निकं च सप्ताहं पश्चाहं प्रत्यहं तथा ।

सम्वत्सरे ऋतौ मामि पक्षे कुर्यात् क्रमेण तु ॥६ तस्मिन्नादौ शुभदिने स्वस्तिवाचनपूर्वकम । अङ्करार्पणमादौ तु गरुत्मत्केतुमुच्छ्रयेत् ॥७ याश्च षडित्योषधयः केतुको वेद इत्यपि । अश्वत्थाख्यशमीगर्भशुभामरणिमाहरेत् ॥८ निर्मथितेति सूक्तेन तथैवासीदमीति च । आभ्यां च प्रत्यचं तस्मिन्निध्माधानादि पूर्ववत् ॥६ चर्वाज्यैरथमन्नीति उपस्थायायेत्तथा । तदानिं संग्रहेत्तावदुत्सवः परिपूर्यते ॥१० दीक्षितः स भवेत्तावदाचार्यो विजितेन्द्रियः । वेदवेदाङ्गविच्छौतस्मार्तकर्मविधानवत् ॥ ११ महाभागवतां विप्रस्तान्त्रिकः सर्वकर्मसु । लौकिके वा प्रकुर्वीत मथिताग्निर्न चेद्यदि ॥१२ आभ्यामेव च सूक्ताभ्यामग्नौ देवं यजेद्बुधः ।

[ षष्ठो-

प्रातः (स्नात्वा) स्मार्तविधानेन धौतवस्त्रोर्ध्वपुण्ड्रधृत् ॥१३

ऽध्यायः ]

भगवतः यात्रोत्सव विधिवर्णनम् ।

ऋत्विग्भिर्ब्राह्मणैर्दान्तैर्यागभूमिं विशेद्गुरुः । देवालयस्य मध्ये तु वेदिं रम्यां प्रकल्पयेत् ॥१४ अङ्कुरार्पणपात्रैश्च भद्रकुम्भैरलङ्कृताम् । वितानकुसुमाद्युक्तां कृत्वा तत्र सुखासने ॥१५ महोत्सवाहं विम्बं च निवेश्यास्मिन् प्रपूजयेत् । श्रीभूनिलादिसंयुक्त नित्यैः परिजनैर्वृनम् ॥ १६ मन्त्ररत्नविधानेन पूजयित्वा जगद्गुरुम् । इमे विप्रस्येत्यादिभि भिः सुतैश्च पूजयेत् ॥१७ सुरभीणि च पुष्पाणि प्रत्यृचं विनिवेदयेत् । चदुर्दिक्षु च चत्वारो ब्राह्मणा मन्त्रवित्तमाः ॥१८ वाराहं नारसिंहं च वामनं राघवं मनुम् ।

[[११२६]]

ईशान्यादिषु चत्वारो विष्णुमन्त्रान् विदिक्षु च ॥१६ वेद्या दक्षिणतः कुण्डं (कुम्भं) लक्षणा (द्यं) यं च तत्र तु । हुताशनं प्रतिष्ठाप्य इध्माधानानिकं चरेत् ॥२० सर्वेश्च वैष्णवैः सूक्तैश्चरु’ तिलविमिश्रितम् । प्रत्यृचं जुहुयाद्वह्नौ मध्वाज्यगुडमिश्रितम् ॥२१ आज्यं श्रीभूमिसृक्ताभ्यां त्वं सोम इति पायसम् । पूर्वोक्तैर्वैष्णवैर्मन्त्रैस्तिलैर्त्रीहिभिरेव वा ॥ २२ प्रत्येकं जुहुयात्पश्चादष्टोत्तरशतं क्रमात् । वैकुण्ठपार्षदं हुत्वा होमशेषं समापयेत् ॥ २३ सुदध्यन्नं फलयुतं पानकभ्व निवेदयेत् ।

ताम्बूल समयथ ऋत्विजश्चापि पूजयेत् ॥२४

[[११३०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

ततः स्यन्दनमानीय पताकाच्छत्रसंयुतम् । श्वेतैः सलक्षणैरुह्ययानमश्वैः प्रकल्पितेः ॥२५ वस्त्रपुष्प मणिस्वर्णभूषितं तत्र चित्रितम् । तस्मिन् मृदुतरश्लक्ष्णपर्यङ्क स्थाप्य देशिकः ॥२६ तस्मिन्निवेश्य देवेशं देवीभ्या सहितं हरिम् । अर्जयेद् गन्धपुष्पाद्यैर्धूपदीपादिभिस्तथा ॥२७ रथचक्रेषु वेदांश्च धर्मादीनपि पूजयेत । आधारशक्तिमाधारे ईपादण्ड पुराणकम् ॥२८ छन्दांसि कुवरे सम पर्यङ्कं भुजगाधिपम् । हयेषु चतुरो मन्त्रान् योक्त्रेष्वङ्गानि षट् च वै ॥२६ ध्वजे पताकराजानं छत्रेऽनन्तं स्वराणि तु । तालवृन्ते चामरे च अक्षराणि च पूजयेन ॥३० अभ्यञ्चयवं रथं दिव्यं पश्चात् संपूजयेद्धरिम । दिक्पालावरणांश्चैव मर्चयेद्दिक्षु सर्वतः ॥ ३१ जीमूतस्येति सुक्तेन तत्र पुष्पाञ्जलिं चरेत् । मरुत्वानिन्द्रति सूकेन कृत्वा नीराजनं ततः ॥ ३२ वनस्पतीति सूक्तंन वादयेत्पटहादिकम् । गीतनृत्यैश्व वादित्रैः पुण्यस्तोत्रमनोहरैः ॥३३ हयेगजैः स्यन्दनेश्च परितस्तपयेत्प्रभुम । ऋत्विजः पुरतो वेदानङ्गानि च जपेत्तदा ॥३४ गायेत् सामानि भक्त्या वै पुरतः पार्श्वतो हरेः । कुकुमैः कुसुमै लजे विकिरन्वै समन्ततः ॥ ३५

[ षष्ठी-ऽध्यायः ] भगवतः यात्रोत्शव विधिवर्णनम् । स्वलङ्कृतेषु विधिपु पर्यटन सेवयेत्प्रभुम् । गृहद्वारेषु मार्गपु भक्ष्यैरिक्षुभिरेव च ॥ ३६ कुसुमै धूपदीपैश्च ताम्बूलंश्चापि सेवयेत् । एवं निषत्र्य देवेशं पुनर्गेहं निवेशयेत् ॥३७ तमभि प्रगायतेति जपन् सूक्त निवेशयेन । प्रसन्नाज मित्यनेन दीपान्नीराजयेत्ततः ॥ ३८ पीठे निवेश्य देवेशमुपचारान ममपयेत् । वयमुपेत्य ध्यायेम आशिपो वाचनं चरेत ॥३६ अनेन विधिना कुर्यादुत्सवं प्रतिवामरम । जपेद्दमै स्तथा दानंविप्राणां भोजनैरपि ॥४० समाप्ते चोत्सवे विष्णोः कुर्यादवभृथं शुभम । नदीं ग्वातं तडागं वा देवन सहितो व्रजेन ॥ ४१ स्यन्दनादिषु यानेषु स्थिता नार्यः स्वलङ्कृताः । पुरुषाश्च हरिद्राश्च चूर्णादीन् विकिरन्मिथः ॥४२ कुर्यादवभृथं तत्र विशिष्टैर्ब्राह्मणः सह । वासुदेवोत्सवे स्नानमश्वमेधफलं लभेत् ॥४३ स्नात्वा सन्तर्प्य देवादीन् प्रविश्य हरिमन्दिरम् । यजेतावभृथेष्टिभ्व अस्य वामेति सूक्ततः । ४४ चरुमाज्यं तिलैर्वापि अनुवाकैश्च वंष्णवैः ।

[[1]]

एवं हुत्वावभृथेष्टि वै वैष्णवान् भोजयेत्ततः ॥४५ गुरुभ्य ऋत्विजश्चैव पूजयेद्भक्तित स्ततः । पिबासोमेत्यभ्यायेन कुर्यात् स्वस्त्ययनं हरेः ॥ ४६

[[११३१]]

[[११३२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

इच्छन्ति त्वेत्य ध्यानेन प्रत्यृचश्व द्वयेन च । अष्टोत्तरशतं जुहुयात्कुसुमैरेव वैष्णवः ॥४७

हिरण्यगर्भसुकेन तथैवाऽऽज्यं द्विजोत्तमः । पुनरेव तु होतव्यं हुत्वा वैकुण्ठपार्षदम् ॥४८ होमशेषं समाप्याथ वैष्णवान् भोजयेदपि । सर्वयज्ञसमाप्तौ तु पुष्पयागं समाचरेत् ॥४६ सवं सम्पूर्णतामेति परितुष्टो जनार्दनः । एवं महोत्सवं कुर्यात्प्रत्यब्दं परमात्मनः ॥५० अथ नित्योत्सवे पूजा होमश्चात्र विधीयते । शिविकायां निवेश्येशं पूजयित्वा विधानतः ॥५१ तत्र चामरवादित्रभृङ्गारै स्तालवृन्तकैः । दीपिकाभि रनेकाभि र्वाप्रकुसुमाक्षतैः ॥५२ फलमोदकहस्ताभिर्नारीभिः समलङ्कृतम् । देवस्याऽऽयतनं रम्यं त्रिः प्रदक्षिणमाचरेत् ॥५३ तत्तन्मन्त्रान् जपेद्दिक्षु सर्वासु द्विजपुङ्गवाः । बलिश्च निक्षिपेतासु देवानुद्दिश्य पूर्वतः ॥ ५४ प्राचीं विश्वजिते सून मग्ने तव अनन्तरम् । याम्ये परे इमां सन्तु मोपुणन्तु तदन्तरम् ॥५५ यचिद्धेति प्रतीयान्तु विहिहोत्येत्यनन्तरम् । स सोम इति सौम्यान्तु कद्रुद्रायेत्यनन्तरम् ॥५६ प्रजापति तथा चोर्द्ध मधश्च पृथिवीं क्षिपेत् । एवं दिक्षु बलिं दत्त्वा परिणीय जनार्दनम् ॥५७

[ षष्ठो-

ऽध्यायः ]

भगवतः यात्रोत्सव विधिवर्णनम् ।

स्तुतिभिः पुष्कलाभिश्व भवनं सम्प्रवेशयेत् । पीठे निवेश्य देवेशं पूजयित्वा विधानतः ॥ ५८ विहिसोतादि सूक्नेन दद्यात पुष्पाणि शार्ङ्गिणे । नीराजनं तनो दद्यात् ध्रुवसूक्तेन वैष्णवः ॥५६ शाययित्वा च शय्याया दद्यात् पुष्पाणि मन्त्रतः । इमं महेति सूक्ताभ्या पूजयेत् विष्णुमव्ययम् ॥६० सौदर्शनेन मन्त्रेण रक्षां कुर्यात्समन्ततः ॥ ६१ एवं नित्योत्सवं कुर्याद्रात्रौ चाहनि सर्वदा । गुरूणामन्त्यदिवसे भगवज्जन्मवासरे ॥६२

कार्तिक्यां श्रावणं वाऽपि कुर्यादिष्टिञ्च वैष्णवीम् । उपोष्य पूर्वदिवसे दीक्षितः सुसमाहितः ॥ ६३ स्वस्तिवाचनपूर्वेण कारयेदङ्कुरार्पणम् ।

नद्यां स्नात्वा च मृत्विग्भिचतुर्भिर्वेदपारगैः ॥६४ पौरुषेण विधानेन पूजयेत् पुरुषोत्तमम् । गन्धै र्नानाविधैः पुष्पं धूपै दींचे निवेदनैः ॥ ६५ फलैश्च भक्ष्यभोज्यैश्च ताम्बूला प्रपूजयेत् । अर्ध्याद्यैरुपचारैस्तु सूक्तान्ते पूजयेद्धरिम् ॥६६ अध्यान्ते मण्डलान्ते नवेद्यैर्विविधैरपि । पूजयित्वा हरि भक्त्या वैष्णवान् भोजयेत्तथा ॥ ६७ आज्येन चरुणा वाऽपि तिलैः पदुमैरथापि वा । समिद्भिर्बिल्वपत्रे व होमं कुर्वीत वैष्णवः ॥ ६८

[[११३३]]

[[११३४]]

वृद्धहारीत मृतिः ।

यज्ञरूपं हरि ध्यायन प्रत्यचं वेदसंहिताम् ।

।

होमः समाप्यते यावत्तावद्वै दीक्षितो भवेत् ॥६६ जुहुयाद्वै गार्हपत्यो मोऽग्निमभ्यर्च्य भूपते ! । अग्निरक्षणमप्युक्तं यावद्विष्टिः समाप्यते ॥७० विशिष्टान् वैष्णवान् विप्रान भोजयेत्प्रतिवासरम् । मृत्विजश्च पठेत्तावञ्चतुर्मन्त्रान समाहितः ॥७१ यजेदवभृथे िच पावमान्यैश्च वैष्णवः । अन्ते संपूजयेद्विप्रान वामोऽलङ्कारभूषणैः ॥७२ ऋत्विजश्च गुरुं चैव पूजयेश्व विशेषतः । एवमिष्टिन्तु यः कुर्याद्वैष्णवीं वैष्णवोत्तमः ॥७३ ऋतूनां दशकोटीनां फलं प्राप्नोत्यसंशयः । यस्मिन्देशं वैष्णवेष्ट्या पूजितो मधुसूदनः ॥७४ दुर्भिक्षरोगामिभयं तम्मिन् नास्ति न संशयः । अशक्तः सर्वदेवेन कर्त्तुमिष्टं च वैष्णवीम् ॥७५ सर्वैश्च वैष्णवः सूनर्जुहुयात्प्रत्यृचं हविः । तैरेव पुष्पाञ्जलिं च कुर्यादिष्ट्याः प्रपृर्त्तये ॥७६ अथवा मूलमन्त्रं तु लक्षं जप्त्वा हुताशने । अयुतं जुहुयात्तद्वत्पुष्पाणि च सनातने ॥७७ इष्टिः संपूर्णतां याति सर्ववेदाः सदक्षिणाः । एवमिष्टिं प्रकुर्वीत प्रत्यब्दं वैष्णवोत्तमः ॥७८ तुष्यथं वासुदेवस्य वंशस्योज्जीवनाय च । वृष्यर्थमपि लोकस्य देवतानां हिताय च ॥७८

[ षष्ठो-

ऽध्यायः ]

भगवतः यात्रोत्सव विधिवर्णनम् ।

पिता वा यदि वा माता भ्राता वाऽन्ये सुहृज्जनाः । यदि पश्चात्पमापन्नाः कथं कुर्याद् द्विजोत्तमः ॥७६ कनिष्ठवर्जमेवात्र वपनं मुनिभिः स्मृतम् । स्नात्वाऽऽचम्य विधानेन कारयेत पजनं हरेः । रङ्गबल्यादिभिस्तत्र कुर्यात् सर्वत्र मङ्गलम् ॥८० रोदनं वर्जयित्वंव गोमयेन शुचि स्थलम । विलिप्य मण्डले तत्र धान्यम्योपर्युलूखलम् ॥८१ कलशांस्तु चतुर्दिक्षु तण्डुलोपरि निक्षिपेत् । हिरण्यपञ्चगव्यानि पञ्चत्वक्पल्लवान् न्यसेत् ॥८२

वासमा तन्तुना वाऽपि वेष्टयेत् त्रिः प्रदक्षिणम् । उलूखले वासुदेवं कलशेषु क्रमेण च ॥८३

प्रद्युम्न मनिरुद्धश्च सङ्कर्षण मधोक्षजम । सम्पज्य गन्धपुष्पाद्यैर्भक्त्या भक्ष्यं निवेदयेत् ॥८४ अभ्यर्च्य मुसलं पुष्पैर्गायत्र्या प्रणवेन च । हरिद्रामवहन्यात्तु परोमात्रेति वै जपन ॥८५ भगवन्मन्दिरे विष्णुं हरिद्राद्यः प्रपूजयेत् । पितुः शरीरं विधिवत् स्नापयेत् कलशोदकैः ॥८६ तिलैश्च पञ्चगव्यैश्व गायत्र्या वैष्णवेन च । उद्वर्त्य सर्वकर्मणेति स्नापयेत्पितरं सुतः ॥८७

नारायणानुवाकेन चैवं नाप्य ततः पितुः । भौतवस्त्र सम्वेष्ट्य भूषणैभूषयेत्ततः ॥८८

भ

[[११३५]]

[[११३६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

गन्धमाल्यै रलङ्कृत्य शुचौ देश कुशोत्तरे ।

।

तिलोपरि विधायैनं वस्त्रं हित्वाऽन्यतः सुतम् ॥८६ धारयेदुत्तरीय द्वे यावत्कर्म समाप्यते ।

हुत्वैवोपासनं तस्य आर्द्रयज्ञीय काष्ठकैः ॥ ६० शिविकां कारयित्वाऽथ वस्त्रमूल्यादिभिः शुभाम् । तस्मिन्निवेश्य तं प्रेतं बाहकान्वरयेत्ततः ॥१ स्ववर्णवगवानेव पूजयेत् स्वर्णदक्षिणैः ।

वहेयुस्तेऽपि भक्त्या तं पठन् विष्णुस्तवान् मुद्दा ॥६२ हरिद्राला जपुष्पाणि विकिरन् वष्णवा मुद्दा । वादित्र नृत्यगीताद्यं व्रजेयुः कीर्तयन् हरिम् । हुतानिमग्रतः कृत्वा गच्छेयुस्तस्य बान्धवाः ॥६३ वाहकानामलाभ तु शकटे गोवृषान्विते । निवेश्य शिविकां रम्यां व्रजेयुर्नगराद्वहिः ॥६४ दक्षिणेन मृतं शूद्रं पुरद्वारेण निर्हरेत् । पश्चिमोत्तरपूर्वेषु यथासङ्ख्यं द्विजातयः ॥ ६५ प्रागद्वारं सर्ववर्णानां न निषिद्ध कदाचन । गत्वा शुभतरं देशं रम्यं शुभजलान्वितम् ॥६६ यज्ञवृक्षसमाकीर्ण ममेध्यादि विवर्जितम । खातयेत्तत्र कुण्डं तु निम्नं हस्तत्रयं तदा । द्वाभ्यान्त्रिभिर्वा विस्तारं चतुरायतमेव च ॥ ६६ ततः संमार्जनं कृत्वा गोमयान्वितवारिणा । सम्प्रोक्ष्य यज्ञियैः काष्ठैः स्थितिं कुर्याद्यथाविधि ॥६७

[ षष्ठो-

ऽध्यायः ] वैष्णवेष्टक्रियातः श्राद्धपर्यन्त विधिवर्णनम् ।

आस्तीर्य दक्षिणामेवमेणाजिन मनुत्तमम् । तस्मिन्नास्तीय्ये दर्भास्तु विकीर्य च तिलांस्तथा ॥ ६८ तस्मिन्निवेश्य तं देवं (प्रेतं घृताक्तं नववस्त्रकम् । ईपद्धीतं नवं शेतं सदशं यन्न धारितम् ॥६

अहतं तद्विजानीयाद्दंवे पित्र्ये च कर्मणि ।

परिषिच्य चितिं पश्चादापोऽप्यस्मानितीत्यृचा ॥१००

परिस्तीर्य शुभेदेभैग्पसव्येन सव्यतः ।

उरस्यग्निं निधायाश्य पात्रासादानमाचरेत् ॥१०१ प्रोक्षणं चमसाज्येन चरुमि मम्स्रुवौ तथा । आसाद्योक्तविधानेन इष्माधानान्तमाचरेत् ॥ १०२ स्वगृह्येोक्तविधानेन हुत्वा सर्वमशेषतः । पश्चादाज्ययुतं हव्यं जुहुयादुपवीतवान् ॥१०३ सोमानमित्योदनेन प्रत्यचं तत आज्यतः । सं महेन्द्रति सूक्तंन हुत्वा प्रत्यृचमेव च ॥ १०४ एष इत्यनुवाकाभ्यां पृनदाज्यं यजेत्ततः । सर्वेश्व वैष्णवैर्मन्त्रैः पृथगष्टोत्तरं शतम ॥१०५ तिलैश्च जुहुयात्पादमप्राविशतिमेव वा । एकैकामाहुति पश्चाद्वैकुण्ठपार्षदं यजेत् ॥ १०६ ब्रह्ममेध इति प्रोक्तं मुनिभिर्ब्रह्मतत्परैः । महाभागवतानां वै कतव्यमिदमुत्तमम् ॥ १०७ केशवार्पित सर्वाङ्गं शशिः मङ्गलाद्वयम् ।

न वृथा दापयेद्विद्वान् ब्रह्ममेधविधिं विना ॥१०८

[[७२]]

[[११३७]]

[[११३८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

परमावगतेनापि कर्तव्यं हि द्विजन्मनः । द्रव्यालाभेऽपि होतव्यं यज्ञियैश्व प्रसूनकैः ॥१०६

शूद्रस्यापि विशिष्टस्य परमै कान्तिनस्तथा । स्वाहाकारं च वेदं च हित्वा पुत्रपैजेच्छुभैः ॥११०

तू गोमद्भिः परिषिच्य परितीर्य कुरास्तिलैः ।

नामभिः केशवायैश्च तथा

गादिभिः ॥ १११

मत्स्यकूम्र्मादिभिचैव वेदार्थाक्तप्रबन्धकैः ।

नमोतमेत्र जुहुयात् स्वाहाकारं विवर्जयेत् ॥ ११२ अमन्त्रकं प्रकुर्वीत शूद्रः सर्वमशेषतः ।

दग्ध्वा शरीरं विधिवद्वष्णवस्य महात्मनः ॥११३ यन्मरणं तद्वभृथमिति मत्वा विचक्षणः । स्नानार्थं पुण्यसलिलं व्रजेद्भागवतैः सह ॥ ११४ अनुलिप्य घृतं सर्वं गोमयं वा तिलैः सह । दूर्वाग्रेरक्षतैर्लाजैः स्नानं कुर्वीत मङ्गलम् ॥११५ स्वगृह्येोक्तविधानेन तस्य पुत्राः स्वगोत्रजाः । पिण्डोदकप्रदानाद्यं सर्वमन्य देहिकम् ॥११६ निर्वत्यं विधिना धर्म सामान्येनावशेषतः । विशिष्टं परमं धर्मं नारायणबलि ततः ॥११७ प्रकुर्याद्वैष्णवैः सार्द्धं यथाशास्त्र मतन्द्रितः । निमन्त्रयेत्तु पूर्वेषु ब्रह्मणान् वैष्णावान् शुभान् ॥११८ चतुर्विंशतिसंख्याकान् महाभागवतोत्तमः । केशवादीन् समुद्दिश्य चतुर्विंशति वैष्णवान् ॥ ११६

[ षष्ठो-

ऽध्यायः ] वैष्णवेद्रि क्रियातः श्राद्धपर्यन्तविभिवर्णनम् । १९३६

रात्रौ निमन्त्र्य सम्पूज्य तँ सार्द्धं विजितेन्द्रियः । प्रातरुत्थाय तर्गत्वा नदीं पुण्यजलान्विताम् ॥ १२० धात्रीपदानुलिप्राङ्गी निमज्ज्य विमले जले । जपन् वॅ वैष्णवान् सूक्तान् स्नानं कुर्सीत वै द्विजः ॥ १२१ वैकुण्डतर्पणं कुर्यात कुसुमै. सतिलाक्षतः । गृहं गत्वाऽर्चयेद्दवं सर्वावरणसंयुतम् ॥१०० सुमन्त्रविधंग धश्च दीपकैः ।

नोयं भक्ष्यभोज्यैश्च फलनीराजनरपि ॥१-३ अर्चयित्वा विधानेन मूलमन्त्रेण वैष्णवः । पुरता मिं प्रतिष्ठाय इध्माधानं समाचरेत् ॥ १२४ चमं मशर्कराज्यन्तु जुहुयाद्व टिमण्डले ।

प्रत्यचं वैष्णवैः सूक्तः केशवाद्यं च नामभिः ॥ १२५ हुलाsय वेणवैर्मन्त्रैः पृथगोत्तरं शतम् । गवाज्येनेव जुहुयाच्चतुर्भि वैष्णवोत्तमः ॥ १२६ बैकुण्ठपार्षद हुत्वा होमपं समापयेत् । अग्नेरुत्तरभागेन गोमयेनानुलिप्य च ॥ २७ आस्तीर्य दर्भान् प्रागग्रान् चतुविशतिसंख्यया । उदक्प्रावणिकेनैव केशवादिक्रमेण तु ॥ १०८

अभ्यर्च्य गन्धपुष्पाद्य तत्त मन्त्रैः पृक् पृथक् ।

रूत्तन्मन्त्रैः

मध्वाज्यतिलमिश्रण चरुणा पायसेन वा ॥१२६

कुशंषु तेषु दद्यत्तु पिण्डान् तीर्थं विधानतः । स्वाहाकारेण मनसा केशवादीन् क्रमेण वै ॥ १३०

[[११४०]]

[ षष्ठो-

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

दत्त्वा पिण्डान् समभ्यर्च्य गन्धपुष्पाक्षतोदकः । नित्यमभ्यर्च्य मुक्तभ्यो वैष्णत्रेभ्यस्तथैव च ॥ १३१ दद्यात् पिण्डत्रयं चैव तेषां दक्षिणतः क्रमात् । विष्णोर्नुक्रेति सूक्तंन उपस्थानजपं तथा ॥ १३२ प्रदक्षिणं नमस्कारं कृत्वा भक्त्याऽथ वैष्णवः । पिण्डांस्तु सलिले दत्त्वा स्नात्वा संपूज्य केशवम् ॥१३३ ब्राह्म गान् भोजयेत्पश्चात्पादप्रक्षालनादिभिः । अर्ध्याद्यैर्गन्धपुष्पाद्य वसालङ्कारभूषणैः ॥१३४ केशवादीन् समुद्दिश्य नित्यान् मुक्तांश्च वैष्णवान् । सम्पूज्य विधिवद्भक्तत्या महाभागवतोत्तमान ॥ १३५ पायसं मगुडं साज्यं शुद्धान्न पानकः फलैः । सम्भोज्य विप्रानाचान्तान् प्रणिपत्य विसर्जयेत् ॥ १३६ हविप्य च सकृद्भुता भूमौ दद्यात कुशोत्तरे । अयं नारायणबलिर्मुनिभिः सम्प्रकीतितः ॥ १३७ स्वगस्थानां च सर्वेषां कर्तव्यो वैष्णवोत्तमैः । अलाभेषु तु विप्रेषु वैष्णवेऽप्यशक्तितः ॥१३८ सर्वं कृत्वा विधानेन जपहोमार्चनादिकम । केशवादीन् समुद्दिश्य नित्यान् मुक्तांश्च वैष्णवान् ॥१३६ एकं वा भोजयेद्विप्रं महाभागवतोत्तमम् ।

श्रुतिस्मृत्युदितं धर्मं विशिष्टाद्यः समाचरेत् ॥ १४० वैष्णवं परमं धमं महाभागवतोत्तमम् ।

तस्मिन् सम्पूजिते विप्रे सर्व सम्पूजितं जगत ॥ १४१ऽध्यायः ] वेष्णवेष्टक्रियात श्राद्धपर्यन्तविधिवर्णनम् । ११४१

तस्माद्भागवतश्रेष्ठमेकं वाऽपि सुपूजयेत् । हरिश्व देवताश्चैव पितरश्च महर्षयः ॥ १४२ तस्मिन् मम्पूजिते विप्र तुष्यन्त्येव न संशयः । अचेनं मन्त्रपठनं ध्यानं होमश्च वन्दनम् ॥१४३ मन्त्रार्थचिन्तनं योगो वैष्णवानाञ्च पूजनम् । प्रमादतीर्थसेवा च नवेज्याकर्म उच्यते । पञ्चसंस्कारसम्पन्नो नवज्याकर्मकारकः ॥ १४४ आकारत्रयसम्पन्नो महाभागवतोत्तमः ।

श्राद्धानामयलाभे तु एकं नारायणं बलिम् ॥१४५ कुर्वीत परया भक्त्या वैकुण्ठपदमाप्नुयात् ।

नित्यश्च प्रतिमासभ्व पित्रोः श्राद्ध विधानतः ॥ १४६ सोदकुम्भ प्रदद्यत्तु याव (दान्तिक) दिष्ट्यान्तिकं द्विजः । प्रत्यदं पार्वणश्राद्धं मातापित्रोर्मृतेऽहनि ॥ १४७ अर्चयित्वाऽच्युतं भक्या पश्चात् कुर्याद्विधानतः । वैष्णवानेव विप्रांस्तु सर्वकर्मसु योजयेत् ॥ १४८ सर्वत्रावैष्णवान् विप्रान् पतितानिव सन्त्यजेत् ।

शङ्खचक्रविहीनास्तु देवतान्तरपूजकाः ।

द्वादशीविमुखा विप्राः शवाचा वैष्णवाः स्मृताः ॥१४६

अवैष्णवानां संसर्गात पूजनाद्वन्दनादपि ।

यजनाध्यापनात्सद्यो वैष्णवत्वाच्च्युतो भवेत् ॥१.५०

श्रुतिस्मृत्युदितं धर्मं नातिक्रम्याऽऽचरेत्सदा ।

स्वशास्त्रोक्तविधानेन वैकुण्ठार्श्वन पूर्वकम ॥१५१

[[११४२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

कर्तृ स्वफलसङ्गित्वे परित्यज्य ससाचरेत् ।

धर्मस्य कर्ता भोक्ता च परमात्मा सनातनः ॥१५२ अधर्म मनसा वाचा कर्मणाऽपि त्यजेत्सदा ।

अकृत्यकरणाद्विप्रः कृ यस्याकरणादपि ॥ १५३ अनिग्रहाचेन्द्रियाणा सद्य पननमृच्छति । अनिशं मनमा यस्तु पापमेवाभिचितयेत ॥ १५४ कल्पकोटिसहस्राणि निरयं वै स गच्छति । यस्तु वाचा वदेशाप मसत्यकथनादिकम् ॥ १५५

कल्पानमहमाणि तिर्यग्योनिषु जायते ।

।

यस्वधं कुरुते नित्यं चापल्यात्करणादिभिः ॥१५६ युगकोटिहाणि विष्ठ यां जायते क्रिमिः । दान्तः शुचि स्तपस्वी च सत्यवाग्विजितेन्द्रियः ॥ १५७ म सात्विक शमयुतः सुग्योनिषु जायते । यस्त्वर्थकामनिरतः सदा विपयचापलः ॥ १५८

स राजमो मनुष्येषु भूयो भूयो ऽभिजायते । कोची प्रमादवान् पो नास्तिको विपरीतवाक् ॥ १५६

निद्रालु स्वामसो याति बहुशो मृगपचिताम् ।

महापापञ्चातिपापं पातक च्वोपपातकम् ।

।

प्रासङ्गिकं नरः कृत्वा नरकान् याति दारुणान् ॥१६०

तामित्र मन्धतामित्रं महारौरवरौखौ ।

सङ्घातः कालमूत्रश्च पृयशोणितकर्दमम् ॥ १६१

[ षष्ठो-

ऽध्यायः ]

महातकादिप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

कुम्भीपाकं लोहशङ्कुस्तथा विण्मूत्रसागरः । तप्तायसास्त्रयो रोग रतपायसमयं गृहम् ॥ १६२

शय्या तमायसमयी पानकञ्चाग्निसन्निभम् । शूलमुद्गरसङ्घातं काककङ्कोलदंशितम ॥ १६३ सिहत्र्यात्रमहानागभीकरं सम्प्रतापनम् । क्रिमिराशिमहाज्वालं तथा विण्मूत्रभोजनम् ॥१६४ असिपत्रवनं घोरं तपाङ्कारमयी नदी ।

सञ्जीवनं महाघोरर्गमित्याद्या नरकाः स्मृताः ॥ १६५ महापातकजैर्घार रुपपातकजैरपि ।

व्रजतीमान महाघोरान दुर्वृ त्तरन्वितश्च यः ॥१६६

प्रायश्चित्तरपत्येनो यदकार्य कृतं महत ।

कामतस्तु कृतं यत्तु मरण त्सिद्धि मृच्छति ॥ १६७

ब्रह्महत्या सुरापानं विप्रस्वर्णीय हारणम् ।

गुरुदाराभिगमनं तत्संयोगश्च पञ्चमः ।

[[११४३]]

संलापात स्पशनाद्वासा ( सोढ़) देकशय्यासनाशनात् ॥१६८

मौहार्दाद्वीक्षणाद्दानात्तेनैव समता व्रजेत् ।

गुर्वाक्षेपस्त्रयीनिन्दा सुहृदाम्वध एव च ॥ १६६

ब्रह्महत्यासमं ज्ञयमधीतस्य च नाशनम् ।

यागस्थ क्षत्रिय वश्यं विशिएं शूद्रमेव च ॥ १७०

शरणागतं स्वामिनं च पितरं भ्रातरं गुरुम । पुत्रं तपस्विनं शिष्य भार्या तेषां च सर्वतः ॥ १७१

[[११४४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

अन्तर्वत्नीं स्त्रियो गाश्च तथाऽऽत्रेयीं रजस्वलाः । देवताप्रतिमां साध्वीं बालांश्चैव तपस्विनीम् ॥१७२ घातयित्वा समाप्नोति ब्रह्महत्यां न संशयः । नेयमात्मस्तवं क्रूरं निषिद्धानां च भक्षणम् ॥१७३ रजस्वलामुखास्त्रादः पञ्चयज्ञादिवर्जनम् । अनृतं कूटसाक्षी च महायन्त्रप्रवर्तनम् ॥ १७४ आकर्षणादि पट्कर्म लाक्षालवणविक्रयः । पाषण्डकल्ककुहकवेदवाह्यविधिक्रिया ॥ १७५ यक्षराक्षमभूतानामर्चनं वन्दनं तथा । वक्त्रेणैवाम्बुपानश्च सुरापस्त्रीनिषेवणम् ॥१७६ गवां निप्पीडनं क्षीरं ताम्रस्थं गव्यमेव च । पात्रान्तरगतं यत्तु नारिकेलफलाम्बु च ॥ १७७ ताल हिन्तालमाधूकफलानां रसमेव च ! खरोष्ट्रमानुषीक्षीरं सुरापानसमानि वै ॥ १७८ मानकूट तुलाकूटं निक्षेपहरणानि च । भूरत्ननारीहरणं रसान्नस्तेयमेव च ॥ १७६ गुडकार्पासलवणतिलकान् सामिषाम्बु च ।

का (कु) प्यवस्त्रे च हत्वा च लोहानां हरणं तथा ॥१८० विषाग्निदाहनं चैव सुवर्णस्तेयसम्मितम् ।

सखी भार्या कुमारी च सगोत्रा शरणागता ॥ १८१ साध्वी प्रव्रजिता राज्ञी निक्षिप्ता च रजस्वला । वर्णोत्तमा तथा शिष्या भार्या भ्रातृपितृव्ययोः ॥१८२

[ षष्ठो-

प्रध्यायः ]

महातकादिप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

[[१९४५]]

मातामही पितामही पितुर्मातुश्च सोदराः ।

अन्या मा (भ्रातृव्य दुहिता मातुलानी पितृष्वसा ॥ १८३ जननी भगिनी धात्री दुहिताऽऽचार्य भामिनी । स्नुपाऽऽचार्यसुता चैव तत्पत्नी सुमहातपाः ॥ १८४ मातुः सपत्नी सार्वभौमी दीक्षिता चैव भामिनी । कपिला महिपी घेनुर्देवताप्रतिमा तथा ॥ १८५ आसामन्यतमाङ्गच्छेद् गुरुतल्पग उच्यते । महापातकिनामत्र तत्संयोगिन एव च ॥१८६ प्रायश्चित्तं नास्ति तेषां भृग्वनिपतनं स्मृतम् । हीनवर्णाभिगमनं गर्भघ्न भर्तृहिंसनम् ॥ १८७ विशेषपतनीयानि स्त्रीणां पुंसां च यानि तु ।

।

बीशूद्रविट्क्षत्रवधो गोबालहननं तथा ॥१८८

फलपुष्पद्रुमाणां हि चोषधीनाञ्च हिंसनम् । वापीकूपतड़ागानां ध्वंसन ग्रामघातनम् ॥ १८६ अभिचारादिकं कर्म्म सस्यध्वंसनमेव च ।

उद्यानाराम हनन प्रपाविध्वंसन तथा ॥ १६० मातापितृसुतत्यागो दारत्यागस्तथैव च । स्वाध्यायानिगुरुत्यागस्तथा धम्मस्य विक्रयः ॥ १६१ कन्याया विक्रयश्चैव स्वाध्यायमद्यविक्रयः । परस्त्रीगमनञ्चैव परद्रव्यापहारणम् ॥१६२ तथा पुंसोऽभिगमनं पशूनां गमनं तथा । वृषक्षुद्रपशूनाभा पुंस्त्व विध्वंसनं तथा ॥ १६३

[[११४६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

कन्याया दूषणं चैव गवां योनिनिपीड़नम् ।

मानुषाणां पशूनाञ्च नासाद्यङ्गविभेदनम् ॥ १६४ ग्रामान्त्यजस्त्रीगमनं विज्ञेयमनुपातकम् । नित्यनैमित्तिकश्राद्धवर्जन पशुहिंसनम् ॥१६५ मृगपक्षिमहासर्पयादसां हननक्रिया ।

साधारणस्त्रीगमनं पत्न्ययाम्ये मैथुन तथा ॥ १६६ पारवित्तं पारदार्थ निन्दितार्थोपजीवनम् । तथैवानाश्रमे वासो देवद्रव्योपजीवनम् ॥ १६७ पयोदधितिलानाञ्च विक्रयं लवणक्रयम । शाकमूलफलम्तेयमतिवद्भ्युपजीवनम् ॥१६८ निमन्त्रितातिक्रमणं दुष्प्रतिप्रहमेव च ।

ऋगानामप्रदानत्वं सन्ध्याकालातिवर्तनम् ॥ १६६

वृथैवात्मपरित्यागः संग्रामे पलायिता । दुर्भाजनं दुरालापं स्वध -मैस्य च कीर्तनम् ॥२०० परेषां दोपवचनं परदार निरीक्षणम् । नास्तिभ्यं व्रतलोपश्च स्वाश्रमाचारवर्जनम् ॥२-१ असच्छास्त्राभिगमनं व्यसनान्यात्मविक्रयः । व्रात्यतात्मार्थवचनमेकैकमुपपातकम् ॥ २०२ इन्धनाथं द्रुमच्छेदः क्रिमिकीटादिहिंसनम । भावदुष्टं कालदुष्टं क्रियादुष्टं च भक्षणम् ॥ २०३ मृश्चर्मतृणकाष्ठाम्बुस्तेयमत्यशनं तथा ।

अनृतं विषयचापल्यं दिवास्वप्नमसत्कथा ॥ २०४

[ षष्ठो-

Sध्यायः ]

महापातकादिप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

तच्छ्रावणं परान्नं च दिवामैथुनमेव च ।

रजस्वला सूतिकां च परम्श्रीमभिदर्शनम् ॥२०५ उपवासदिने श्राद्ध दिवा पर्वणि मैथुनम । शूद्रयेष्वं होन सख्यमुच्छि स्पर्शनादिकम् ॥२०६ स्त्रीभिम्यं काम जल मुक्तकेश्यादिवीक्षणम् । इत्यादयो ये च दोषाः प्रकीर्णा परिकीर्तिताः । महापापं पातक अनुपातकमेव च ॥२८७ उपपापं प्रकीणञ्च पञ्चधा तत्र कीर्तितन । महापातकनुल्यानि पापान्युक्तानि यानि तु ॥ २०८ तानि पानकसंज्ञानि तन्न्यून मनुपातकम् । उपपापं ततो न्यून ततो हीनं प्रकीर्णकम् ॥ २०६ संमर्गस्तु तथा तेपा प्रसङ्गात्सम्प्रकीर्तितम् । क्रमेण वक्ष्यते तेपां प्रायश्चित्तं विशुद्धये ॥२१० यो येन सम्यसे तंपा तस्यैव व्रतमाचरेत । संसर्गिणस्तु संसर्गम्तत्संमर्गस्तथैव च ॥ २१४ चतुर्थम्य न दोपस्तु पतत्येषु यथाक्रमम् । प्रकीर्णकादिदोषाणां प्रासङ्गिक मविद्यते ॥ २४० स्वल्पत्वात्पतनाभावात्तत्संसर्गान्न दुष्यति । स्नानच्च शुद्धिर्वापस्य संसर्गात्पतितं विना ॥ २१३ सावित्र्या वाऽपि शुध्येत कर्तुरेव व्रत क्रिया । कृते पापे यस्य पुंसः पश्चात्तापोऽनुजायते ॥२१४

[[११४७]]

[[५१४८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

प्रायश्चित्तन्तु तस्यैव कर्तव्य नेतरस्य तु ।

।

जातानुतापस्य भवेत्प्रायश्चित्तं यथोदितम् ॥ २१५

नानुतापस्य पुंसस्तु प्रायश्चित्तं न विद्यते । नाश्वमेधफलेनापि नानुतापी विशुद्धयते ॥ २१६ तस्माज्जातानुतापस्य प्रायश्चित्त’ विशुद्धयते । चरंदकामतः कृत्वा पतनीय महन पुमान् ॥ २१७ न कामतश्चरेद्धमं भृग्वनिपतनं विना ।

यः कामतो महापापं नरः कुर्यात्कथञ्चन ॥२१८ न तम्य शुद्धिनिंदिश भृम्यनिपतः विना । इत्युक्तं ब्रह्मणा पूर्व मनुना च महर्षिभिः ॥ २१६ पातकेषु च सर्वत्र कामतो द्विगुणं व्रतम् । कामतः पतनीयेषु मरणाच्छुद्धिमृच्छति ॥ २२० हयमेधाय नः (न) शुद्धिः सर्वभौमस्य भूपतेः । कामतस्त्वनुपानेषु लोके न व्यवहार्यता ॥२२१ महत्मु चातिपापेषु प्रदीप्रज्वलनं विशेत् । प्रायश्चित्तैरपैत्येनो यदकामकृतं भवेत् ॥ २२२ कामतो व्यवहारस्तु वचनादिह जायते । इति योगेश्वरंणोक्त मुपपापेषु तत्र तत् ॥ २२३ तस्मादकामतः पापं प्रायश्चित्तेन शुध्यति । तेषां क्रमेण वक्ष्यामि प्रायश्चित्तं विशुद्धये ॥ २२४ शिरः कपालध्वजवान् भिक्षाशी कर्म वेदयन् ब्रह्महा द्वादशाब्दानि पुण्यतीर्थे समाविशेत् ॥ २२५

[ षष्ठो-

ऽध्यायः ]

महापातकादिप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

प्रयागे सेतुबन्धादिपुण्यक्षेत्रषु पापकृत ।

तत्र वर्षादि विज्ञाप्य स्वस्वकल्पमशेषतः ॥ २२६ तत्रस्थैर्ब्राह्मणैरेवानुज्ञातो व्रतमाचरेत् ।

चत्वारो ब्राह्मणाः शिष्टाः पर्षदिन्यभिधीयते ॥ २२७ तरुक्तमाचरेद्धर्ममेको वाऽध्यात्मवित्तमः । जटी वल्कलवामाश्च बहिरेव समाविशन ॥ २२८ स्नानं त्रिपवणं कुर्वन् क्षितिशायी जितेन्द्रिय । एकभुक्तेन नक्तंन फलरनशनेन च ॥ २६ समापयेत्कम फलं यथाकालं यथाबलम् । राममिन्दीवरश्यामं पौलस्त्यघ्नमकल्मषम् ॥ २३० ध्यात्वा षडक्षरं मन्त्रं नित्यं तावदहर्निशम् । एवं द्वादशवर्षाणि पुण्यतीर्थ समाचरन ॥२३१ मुच्यते ब्रह्महत्याया स्तपसा वीतकल्मपः । चरितव्रत आयाते यवसं गोपु दापयेत् ॥२३२ स स्तस्य च सुसंस्काराः कर्तव्या बान्धवैर्जनैः । विप्रमुख्याय गां दत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत्ततः ॥२३३ प्रारम्भव्रतमध्ये तु यदि पथ्वत्वमाप्नुयात् । विशुद्धिस्तस्य विज्ञेया शुभाङ्गतिमवाप्नुयात् ॥ २३४ असंस्कृतस्तु गोपु स्यात पुनरेव वतं चरेत् । अशक्तस्तु व्रते दद्याद् गोसहस्रं द्विजन्मनाम् ॥२३५ पात्रे धनं वा पर्याप्त दत्त्वा शुद्धिमवाप्नुयात् । ब्रह्महत्यासमेष्वेवं कामतो व्रतमाचरेत ॥ २३६

[[१९४६]]

[[११५०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

अकामतश्चरेद्धमं पापं मनसि चोच्यते । आज्ञापयिताऽनुमन्ताऽनुग्राहकस्तत्रैव च ॥ २३७ उपेक्षिताऽशक्तिमश्वित्पादोनं व्रतमाचरेत् । कामतस्तु चरे] पूर्ण तत्रापि द्विगुणं गुरौ ॥ २३८ अन्तर्वत्यां तथाऽऽय्यां तथैव व्रतमाचरेत् । आचार्य च वनम्थेन मातापित्रोर्गुरी तथा ॥ २३६ तपरिवनि ब्रह्मविदि द्विगुणं व्रतमाचरेत् । यावत्स्वक्षत्त्रियं वैश्यं विशिष्टं शूद्रमेव च ॥ २४० कपिलां गर्भिगोङ्गाञ्च हत्वा पूर्णव्रतं चरेत । अकामतस्तु तेष्वध मुनिभिः सम्प्रकीर्तितम् ॥२४१ विधेः प्राथमिकादस्मद् द्वितीये द्विगुणं चरेत् । तृतीये त्रिगुणं प्रोक्तं चतुर्थ नास्ति निष्कृतिः ॥ २५२ चतुर्णामाश्रमाणाञ्च शौचवत् साधनं चरेत् । प्रायश्चित्तान्तरं मध्ये केचिदिच्छन्ति सूरयः ॥२४३ गोत्राह्मणपरित्राण मश्रमेधावभृथं तथा ।

इयं विशुद्धिरुदिता प्रहृत्या कामतो द्विजान् ॥२४४ अभिप्रपतनं केचिदिच्छन्ति मुनिसत्तमाः । लोमभ्यः स्वाहेत्यादि मन्त्रैहुत्वा पृथक् पृथक् ॥ २४५ अवाक्शिराः प्रविश्यानौ दग्धः शुद्धो भवेन्नरः । अकामतः सुरां पीत्वा मद्यं वाऽपि द्विजोत्तमः ॥२४६ पूर्ववद् द्वादशाब्दानि चरेद् व्रतमचि हितम् ।

जपित्वा दशसाहस्रं त्रिसन्ध्यासु निरन्तरम् ॥२४७

[ षष्ठो-ऽध्यायः ]

महापातकादिप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

द्वादशाब्दं मनुं जप्त्वा ततः शुद्धो भवेन्नरः ।

यानि कानि च पापानि सुरापानसमानि तु ॥२४८ अकामतश्चरेदधं कामतः पूर्णमाचरेत् ।

सर्वत्र पातनीयेषु चरिला वतमुक्तवन ॥२४६ पुनः संस्कारमर्हन्ति त्रयश्वते द्विजातयः ।

अज्ञानात्तु मुरा पीला रेनोविण्मूनमेव च ॥ २५० मानुपीक्षीरपानेन पुन संस्कारमर्हति ।

इत्युक्तं मनुना पूर्वमन्यश्चापि महर्निभि. ॥२५१ करञ्ज लशुनं शिघ्र मूलकं ग्रामसूकरम ।

[[११५१]]

छत्राकं कुक्कुटाण्डञ्च कालं(काक) पिण्याकं लशुनं तथा ॥ २५२

गृध्रमु नृमासं च (गो) खरं तत्तत्रमेव च ।

माहिषं माकरं माससंवृ (मृ क्षं वानरमेव च ॥ २५३

निष्पीडितभ्च गोक्षीरमारनालं च मूपकम् ।

मार्जारं श्वेदवृन्ताकं कुम्भीनिम्बदलं तथा ॥ २५४ क्रव्यादश्च तथा भकं शृगालं व्याघ्रमेन च । एवमादिनिषिद्धास्नु भक्षयित्वा तु कामतः ॥ २५५ चरेद्वतं तथा पर्ण पादोन नादकामतः । नारिकेलरसं पीला वायुना ताडितं द्विजः ॥ २५६ द (ज) या तालपलाशम्बा करनिमेथितं दधि । ताम्रपात्रगतं गव्यं क्षीरं च लवणान्वितम् ॥ २५७ कराग्रेणैव यद्दत्तं घृतं लवणमम्बु च । सूतकान्नञ्च शूद्रान्नं कदर्याद्यन्न मेव च ॥ २५८

[[११५२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

श्रस्पृष्टं सूतिकादृष्ट मुद (या) क्यादृष्टमेव च । पाषण्डभण्ड चण्डालवृषलीपतिवक्षितम् ॥ २५६ दत्त्वावशिष्टं यक्षाणां भूतानां रक्षसां तथा । उद्धृत्य वामहस्तेन वक्त्रेणैव पिबेदपः ॥ २६० यच्चान्नमाकोद्दिटमुच्छिमगुरो रपि ।

हरेरनर्पितं भुक्त्वा न भुक्त्वा देवतार्पितम् ॥२६१ कामतस्तु चरेद्धर्मश्चरेद्वेदमकामतः ।

अकामतः सकृजग्ध्वा चरेचान्द्रायणव्रतम् ॥ २६२ म्लेच्छचण्डालपतितपापण्डा (न) नामकामतः । उदक्यासह भुक्त्वा च चरेद्धर्मत्रतं द्विजः ॥ २६३ चण्डालकूपभाण्डस्थं मद्यभाण्डस्थमेव च । पीत्वा समाचरेत्पापं कामतोऽद्धं समाचरंत ॥२६४ मद्यग समाघ्राय कामतो व्रतमाचरेत । अकामतस्तु निष्ठीव्य चरंदाचमनं द्विजः ॥ २६५ अभिमन्त्रय जलं प्राश्य सावित्र्या च समन्वितम् । वृथा मांसाशनं चैव भावदुष्टादि भक्षणे ॥ २६६ चरेत्सान्तपनं कृच्छ्रं चान्द्रायणमथापि वा । कामतस्तु चरेत्पादमभ्यासे पूर्णमाचरेत् ॥ २६७ कामतस्तु सुरां पीत्वा सततं चाग्निसन्निभम् । गोमूत्रमम्बु वा पीत्वां मरणाच्छुद्धिमृच्छति ॥ २६८ सुरायाः प्रतिषेधस्तु द्विजानामेत्र कीर्तितः । विशिष्टस्यापि शूद्रस्य केचिदिच्छन्ति सूरयः ॥ २६६

[ षष्ठो-

ऽम्बायः ]

रहस्यप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

अनृतं मद्यमांसब्च परस्त्रीस्वापहारणम ।

विशिष्टस्यापि शूद्रस्य पातित्य मनुरब्रवीन ॥ २७० सुरा वै मलमन्नादे पापाद्वे मलमुच्यते ।

तस्माद ब्राह्मणराजन्यौ वश्यश्च न मुरां पिबेत् ॥२७१

[[११५३]]

चकाराद्विशिम्य शूद्रास्यापि पर्ववचनात् यत्तु राजन्यवैश्ययो- गवाज्यादिमद्यस्याप्रतिषेधस्तन्न मतं स्यात् न च निषिद्धादीनां सत मत । विशिष्ट शूद्रम्यापि मद्यमास निषिद्धत्वात । इज्याध्य- यनादिश्रौतस्मार्तकर्माहिम्य । क्षत्त्रविशिष्टस्यापि तद्वद्वैश्यस्य च प्रति- षेधात् न तु प्रायश्चित्ताल्पत्वप्रतिपादनपराण्येव नत्वप्रतिषिद्धपराणि ब्राह्मणम्य मरणान्तिक मुपदिष्टं राजन्यवैश्य विशिष्टशूद्राणाम पूर्ण- पादोनार्द्धानव्रतचर्या उक्ता । सुरायान्तु सर्वपां द्विजाणां मरणा- न्तिकमेव शूद्रस्य गोसहस्रदानं वा परिपूर्णत्रतं वाऽऽचरितव्यम् नतु मरणान्तिकम् ।

अग्निवर्णा सुरां पीत्वा सुरायास्तु द्विजातयः । मरणाच्छुद्धिमृच्छन्ति शूद्रस्तु व्रतमाचरेत् ॥ २७२

॥ राजन्यवैश्यौ तु मद्यं पीत्वा चरेतां व्रतमेव च । शूद्रस्त्वर्थश्वरेत्तद्वद् ब्राह्मणो मरणाच्छुचिः ॥ २७३ यक्षरक्षः पिशाचान्न मद्यं मांसं सुरासमम् । नात्तव्यमेव विप्रेण भुक्त्वा तु ज्वलनं विशेत् ॥ २७४

मथ वाऽपि सुरां वाऽपि यः पिबेद् ब्राह्मणाधमः । अभिवर्णन्तु गोमूत्रं पिबेदञ्जलिपद्माकम् ॥२७५

[[७३]]

[[११५४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ षष्ठो-

मरणाच्छुद्धिमाप्नोति जीवेद्यदि विशुष्यति । मद्यस्य प्रतिषिष्यथं घृतं क्षीरमथाम्बु वा ॥२७६ प्राशयित्वाऽग्निवर्णन्तु तद्वत्तां शुद्धिमाप्नुयात् । दत्त्वा सुवणं विप्राय गाव दत्त्वा विशुध्यति ॥ २७७ क्षत्त्रविट्शूद्रजातीनां सुवर्ण तु यथाक्रमम् । पादोनमद्ध पाढं वा चरेद् व्रतं यथोक्तवत् ॥२७८ समेष्वधं प्रकुर्वीत कामतः पूर्णमाचरेन । कामतः स्वर्णहारी तु राज्ञे मुसलमर्पयेन ॥ २७६ स्वकर्म ख्यापयंश्चैव हतो मुक्तोऽपि वा शुचिः । राज्ञा यदि विमुक्तः स्यात् पूर्ववद् व्रतमाचरेन ॥२८० आत्मतुल्यमुवण वा दद्याद्विप्रस्य तुष्टिकृत । तत्समव्यतिरिक्तंपु पादमेव चरेद् व्रतम ॥२८१ चान्द्रायणं पराकं वा कुर्यादल्पेषु सर्वशः । द्रव्यप्रत्यर्पणं कर्तुस्तन्मूल्यद्रव्यमेव वा ॥ २८२ व्रतं समाचरेत कृत्वा यथा परिषदीरितम । बलाच्छौय्र्येण वा स्नेहाद् व्यवहारादिनाऽपि वा ॥ २८३ समाहरति यद् द्रव्यं तत्सर्वं स्तेयमुच्यते ।

देशं कालं वयः शक्ति पापवावेक्ष्य सर्वतः ॥ २८४ प्रायश्चित्तं प्रदातव्यं धर्मविद्भिर्मनीषिभिः ।

भगिनीं मातरं पुत्री स्नुषामाचार्ययोषितम् ॥२८५

अकामतः सकृद् गत्वा चरेत पूर्णवतं नरः ।

पश्चिमाभिमुख गङ्गां कालिन्द्या सह सङ्गताम् ॥ २८६

ऽध्याय. ]

रहस्यप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

[[११५५]]

लक्षप्रम्स्रवणं पुण्यं द्वारका सेतुमेव वा ।

चन्द्रपुष्करणी वाऽपि वेणी सागरमङ्गमम ॥२८७ गोदावर्याः शवर्या वा गत्वा तत्राऽऽचरेद् व्रतम् । पूर्ववत द्वादशाब्दानि चरेद् व्रतमनुत्तमम् ॥२८८ कृष्णाय नम इत्येष मन्त्रः सर्वाघनाशनः । इममेव जपन्मन्त्रं व्यात्वा हृदि सनातनम् ॥२८६ त्रिसन्ध्याम्वयुतं भत्तया नित्यं द्वादशवत्सरम् । चान्द्रायणैः पराकै र्वा कृच्छं र्वा शमयेत् समा ॥ २६० जीवे क्षीणेऽथवा पुण्यकामी मण्डपपाटलः । निवसित्वा वहिग्रमान क्षितिशायी जितेन्द्रिय. ॥२६१ मन. सन्तापकरणमुद्वहेच्छोकमन्ततः ।

सदा कृष्ण हरि ध्यायन् जपन्मन्त्रमनुत्तमम् ॥२६२ द्वादशाब्दाद्विमुच्येत पापादस्मात्तपं । बलात् । भगिन्यादिषु योपिन्सु यो गच्छेत्कामतो नरः ॥ २६३ प्रतप्तासमतोयेन समाश्लिष्य हुताशने ।

शयित्वा सुमहद्वौ दग्धः शुद्धिमवाप्नुयात् ॥ २६४

।

एतासु मतिदुष्टासु कामतां बहुशो व्रजेत । एवमग्निं विशेद्धीमान् पापं विज्ञाप्य पर्षदि ॥ २६५ अकामतः सकृद् गत्वा चरेद्धर्मत्रतं नरः । अभ्यासे तु चरंतू पूर्ण कामतः सकृदेव च ॥ २६६ कामतोऽभ्यासविषये तत्रापि मरणान्तिकम् । समेष्वथं प्रकुर्वीत सकृदेव कामतः ॥२६७

[[११५६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

कामतस्तु चरत् पूर्णमभ्यासे मरणान्तिकम् । अकामतो वाऽभ्यासे तु पूर्णमेव व्रतं चरेत् ॥ २६८ अन्यास्वपि च नारीषु सकृद्गत्वा ऽप्यकामतः । पादमेवाऽऽचरेद्विद्वानभ्यासे त्वर्थमाचरेत् ॥ २६६ माधारणासु सर्वासु चरेवान्द्रायणव्रतम् । कामतो द्विगुणं तामु अभ्यासे व्रतमाचरेन । स्वदारास्वास्यगमने पुंसि तिर्यक्षु कामतः ॥ ३०० चान्द्रायणं पराकं वा प्राजापत्यमथापि वा । उदक्यां सूतिकां गत्वा चरेत्मान्तपनं व्रतम् ॥ ३०१

।

चान्द्रायणं तथाऽन्यासु कामतो द्विगुण चरेत । अप्रम्याव चतुदश्यां दिवा पर्वणि मैथुनम् ॥३०० कृत्वा सवलं स्नात्वा च वारुणीभिश्च मार्जयेन । चण्डालीं पुंश्चलीं म्लेच्छां पापण्डी पतितामपि ॥ ३०३ रजकीं बुरुडीं व्याधां सर्वा ग्रामान्त्यजाः स्त्रियः । अकामतः सकृद् गत्वा चरेचान्द्रायणव्रतम् ॥३०४ अभ्यासे तु व्रतं पूर्णन्ताभित्र सह भोजने । कामतस्तु सकृद् गत्वा भुक्त्वा त्वर्थव्रतं चरेत् ॥३०५ तत्र भूयश्वरेन पूर्णमभ्यासे मरणान्तिकम् ।

यो येन सम्वसेदेषान्तत्पापं सोऽपि तत्मम. ॥३०६ संलापस्पर्शनादेव शय्याशनासनादिभिः । तद्वदेवाऽऽचरेत् सर्वं व्रतं द्वादशवार्षिकम् ॥३०७

[ षष्ठो-

ऽध्यायः ]

रहस्यप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

अकामतश्वरेद्धमं षण्मासात्पादमाचरेत ।

मासत्रये द्विवपं स्यान्मासमात्रं तु वत्सरम् ॥३०८ कामतो द्विगुणं तत्र चरेद्रव्द्रादिकं व्रतम् । ऊर्द्धन्तु वत्सरात्पृणं द्वैगुण्याद्यमतः क्रमात् ॥३०६ कामतो वत्मरादृध्वं द्विगुण व्रतमाचरेत् ।

ऊर्ध्वं द्विवर्षात्तम्यापि मरणान्तिकमुच्यते ॥ ३१० यजनाध्यापनाद्दानात्पानाश्च सह भोजनान् । सद्य एव पतत्यस्मिन पतितेन सहाऽऽचरन् ॥ ३११ तत्राप्यकामतस्त्वर्थ कामतः पूर्णमाचरेत । पण्मासे वत्सरेऽप्यत्र द्विगुणं त्रिगुणं स्मृतम् ॥३१२ ऊर्ध्वं तु निष्कृति र्न भ्याद् भृग्वग्निपतनं विना । द्वितीयस्य तृतीयस्य नेप्यते मरणान्तिकम् ॥३१३ अर्द्ध पादं समुद्दिष्टं ‘मतां हिगुणं तथा । ब्रह्मकूचपवासेन चतुर्थस्य विनिष्कृतिः ॥ ३६४ पश्वमस्य न दोषः स्यादिति धर्मविदो विदुः । अन्येषामपि संसर्गात्प्रायश्चित्तं प्रकल्पयेत् ॥ ३१५ पतनीयेषु नारीणां मरणान्तिकमुच्यते । अकामतश्चरेद्धर्मत्रतं पृथु यथोदितम् ॥३१६ व्यभिचारे तु सर्वत्र कामतो मरणाच्छुचिः । अकामतश्चरेत्पूर्ण प्रातिलोम्यं गता सती ॥३१७ अर्द्ध मेवाऽऽनुलोम्येषु तथैव भ्रणहादिषु । यतिश्च ब्रह्मचारी च गत्वा हिमकामतः । ३१८

[[११५७]]

[[११५८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ षष्ठो-

गुरुतल्पगमुद्दिष्टं पूर्णमथं समाचरेत् ।

नामतो ब्रह्मचारी तु पूर्णमेवाचरेद् व्रतम् ॥३१६ यतेम्तु मरणाच्छुद्धिः शिश्नः स्थात कृन्तनेन वा । तयोस्तु रेतः स्खलने कृच्छ चान्द्रायणं चरेत् ॥ ३२० जात्वा सहस्रं गायत्र्या गृहस्थः शुद्धिमाप्नुयान् । द्विसहस्रं वनस्थस्तु जपेद्रतो निपातने ॥ ३२४ तत्रापि कामतस्तेषां द्विगुणत्रिगुणादिकम् । परिवाजनकामस्तु नयनोत्पादनं तथा ॥ ३२२ एवं समाचरेद्रीमान प्रायश्चित्त मतन्द्रितः । प्रायश्चित्त मकुर्वाणः पापेषु निरतः सदा ॥ ३०३ कल्पायुतशतं गत्वा नरकं प्रतिपद्यते ।

धृत्वा गोचर्ममात्रन्तु सममेकं निरन्तरम् ॥३२४ पञ्चगव्यं पिबन गोघ्नो गुरुगामी विशुध्यति । गोमूत्रेणैव च स्नात्वा पीत्वा चाऽऽचम्य वारिभिः ॥ ३२५ विष्णोः सहस्रनामानि जपन्नित्यं समाहितः । शयीत गांवजे रात्रौ गवां हित मनुस्मरन् ॥ ३२६ व्याघ्रादिभिर्गृहोतां गां पङ्क निपतितां तथा । स चरेद्रथवा प्राणान् तदर्थं वे परित्यजेत् ॥३०७ तेनैव हि विशुद्धः स्यादसम्पूर्ण व्रतोऽपि वा । व्रतान्ते गोप्रदो भूत्वा ततः शुद्धिमवाप्नुयात् ॥ ३२८ गोस्वामिने च गां दत्रा पश्चादेवं व्रतं चरेत् ।

दद्यात् त्रिरात्रमुपोप्य वृषमेकथा गा दश ॥ ३२६

ऽध्यायः ]

रहस्यप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

[[११५६]]

योक्त्रेच गृहदाहाद्यैर्बन्धनैर्वा हता यदि ।

मतिपूर्वेण गां हत्वा चरेत्रैवार्षिकं व्रतम् ॥३३० द्विवर्ष पूर्ववद्वाऽपि चर्मणाऽऽर्द्रेण वाममा ।

कपिलां गर्भिणीं वाऽपि वृषं हत्वा च कामतः ॥३३१

व्रतं द्वादशवर्षाणि चरेद् ब्रह्मत्रतोदितम् । आचार्यदेवविप्राणां हत्वा च द्विगुणं चरेन ॥३३२ होमधेनुं प्रसूताञ्च दाने च समलङ्कृताम् । उपभुक्तां वृषणापि ताव द्वादशवार्षिकम ॥३३३ निष्पीडनं वाऽपि तेषु दोषवल्यमतन्द्रितः । शरणागतवालम्बीघातुकः सम्वसेन्न तु ॥३३४ चीर्णव्रतानपि चरन कृतघ्नानपि सर्वदा । अग्निदाङ्गदां चण्डी भर्तृघ्नी लोकघातिनीम् ॥३३८ हिंस्रयंस्तु विधानस्त्रीं हत्वा पापं न गच्छति । गुरुं वा बालवृद्धान्वा श्रोत्रियं वा बहुश्रुतम ॥३३६ आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन् । नाऽऽततायिवध दोपो हन्तुर्भवति कश्चन ॥३३७ प्रख्यात दोपः कुर्वीत परित्यक्तं यथोदितम । अनभिख्यातदोषस्तु रहस्यत्रतमाचरेत् ॥३३८ कण्ठमात्रजले स्थित्वा राममन्त्रं समाहितः । जपेद्वा दशसाहस्रं ब्रह्महा शुद्धिमान्नुयात् ॥३३६ सुरापः स्वर्णहारी तु जपेदष्टाक्षरं तथा ।

लक्षं जप्त्वा कृष्णमन्त्रं मुच्यते गुरुतल्पगात् ॥ ३४०

[[११६०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

उपोष्यान्तजेले स्थित्वा वासुदेवमनु शुभम् । जपेद्वादशसाहस्रं गोघ्नः प्रयतमानसः ॥३४१ असंख्यानि च पापानि अनुक्तान्यपि यानि च । चित्तस्थो भगवान कृष्णः सर्वं हरति तत्क्षणात ॥ ३४२ एकादश्युपवासस्य फलं प्राप्नोति मानवः । आषाढ़ादिचतुर्मासे कृते भुक्ता जितेन्द्रियः ॥ ३४३ दुग्धाब्धौ शेषपर्यङ्कं शयानं कमलापतिम । ध्यात्वा समर्चयेन्नित्यं महद्भिर्मुच्यते ह्यः ॥ ३४४ इति रहस्यप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

अथ महापापादिप्रायश्चित्तप्रकरणवर्णनम् ।

रजस्वलां सूतिकाञ्च चण्डालं पतितं तथा ॥ ३४५

।

पाषण्डिन विकर्मस्थं शैवं स्पृष्ट्राऽप्यकामतः । गोमयेनानुलिमाङ्गः सवामा जलमाविशत ॥३४६

गायत्र्यशसं जप्त्वा घृतं प्राश्य विशुध्यति । स्पृष्ट्वा तु कामतः स्नात्वा चरेत्सान्तपनं व्रतम ॥३४७ श्वपचं पतितं स्पृष्ट्वा गोपालव्यजनादृतम् । विड्वराहं शुनङ्काकं गर्दभं यूपमेव च ॥ ३४८ मद्य ं मासं तथैकोष्ट्र विण्मूत्रं दशमेव च । करकखलफेनव वृक्षनिर्यासमेव च ॥ ३४६

[ पठऽध्यायः ]

महापापादिप्रायश्चित्तप्रकरणवर्णनम् । ११६१

करख लशुनच्चानुगच्छति स्वस्य शुद्धये । सचैलमेकवाह्यापः सावित्रीं त्रिशतं जपेत् ॥३५० तत्पृष्टस्पृष्टिना स्पृष्ट्रा सवासा जलमाविशेन । ऊर्ध्वमाचमनं प्रोक्तं धर्मविद्भिरकल्मपैः । उच्छिष्टकेशभस्मास्थिकपालं मलमेव च ॥ ३५१ स्नानाधरणीञ्चैव पृष्टा स्नान समाचरेन । प्रक्षाल्य पादौ संक्रम्य तथैवाऽऽचम्य वारिणा ॥३५२ मन्त्रसन्मार्जितजल स्पृष्ट्रा ताञ्च विशुध्यति । विशिष्टानाच्च विप्राणां गुरूणां व्रतशालिनाम् ॥ ३५३ विनीततराणामुच्छिष्टं स्पृष्ट्रा स्नान समाचरेत् । शैवानां पतितानाश्च वाह्यानान्त्यक्तकर्मणाम ॥३५४

उच्छिम्पर्शनं कृत्वा चरेश्चान्द्रायणं व्रतम ।

।

उच्छिष्टेन स्वयं चान्यमुच्छि यद्यकामतः ॥ ३५५ स्पृष्ट्वा सचैलं स्नात्वा च स्वावित्र्यष्टशतं जपेत् । कामतश्चाऽऽचरेत् कृच्छ्र ं ब्रह्मकूचं द्विजोत्तमः ॥३५६ राजानश्च विशं शूद्रं चरेच्चान्द्रायण ं द्विजः ।

तौ च स्नात्वा चरेत् कृच्छ ́ गां वा दद्यात्पयस्विनीम् ॥ ३५७

उच्छिष्टिनं स्पृशन् शूद्रमुच्छि वानमेव वा ।

सवासा जलमाप्लुत्य चरेत्सान्तपनव्रतम् ॥ ३५८

तत्रापि कामतः स्पृष्ट्रा पराकद्वयमाचरेत ।

पञ्चगव्यं पिबच्छूद्रः स्नात्वा नयां विधानतः ॥ ३५६

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[[११६२]]

चण्डालं पतितं मद्यं सूतिका

[ षष्ठो-

रजस्वलाम ।

उच्छिष्टेन तु संस्पृष्टः पराकत्रयमाचरेत् ॥ ३६०

उच्छिष्टेन चिरं काल मुषित्वा स्नानमाचरेत् ।

उच्छिष्टाशौचमरणे चरेदब्दं द्विजातयः ॥ ३६१

रजस्वला सूतिका वा पञ्चत्वं यदि चेद् गता । पञ्चगव्यैः स्नापयित्वा पावमान्यैर्द्विजोत्तमाः ॥ ३६२ प्रत्यृचं कलशैः स्नाग्य सपवित्रजलैः शुभैः । शुभ्रवस्त्रेण सम्बंष्ट्य दाहं कुर्याद्विधानतः ॥ ३६३ चण्डालात् ब्राह्मणात्सर्पान क्रव्यादादुदकादिभिः । हतानामपि कुर्व्वीत पूर्ववद्विजपुङ्गवः ॥ ३६४ तत्रापि कामत कुर्यात् पडव्दं तस्य बान्धवाः । विपाद्यर्धनम्त्राद्यंरात्मानं यदि घातयेत् ॥ ३६५ गोशतं विप्रमुख्येभ्यो दद्यादेकं वृषं तथा । नारायणवलिं कृत्वा सर्वमप्यौर्ध्वदेहिकम् ॥ ३६६ रजस्वला तु या नारी स्पृष्ट्वा चान्यां रजस्वलाम । चण्डाल’ पतितं वाऽपि शुन गर्दभमेव च ॥ ३६७ तावत्तिष्ठेन्निराहारा चरेत्मान्तपनं व्रतम् । स्पष्टाऽयकामतः स्नात्वा पञ्चगव्यैः शुभैर्जलै ॥ ३६८ चातुर्वर्णस्य गेहेषु चण्डालः पतितोऽपि वा । अन्तर्वनी भवेत्सा चेत्कथं स्यात्तत्र निष्कृतिः ॥ ३६६ तद्गृहन्तु परित्यक्ता दग्ध्वा वाऽन्यत्र संस्थितः । संसर्गोक्तप्रकारेण प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥३७०

ऽध्यायः ]

महापपादिप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

[[११६३]]

पृथक् पृथक् प्रकुर्त्रीरन् सव गृहनिवासिनः ।

दाराः पुत्राश्च सुहृदः प्रायश्चित्तं यथोदितम् ॥ ३७१ सभतृ काणां नारीणां वपनन्तु विवर्जयेत । सर्वान् केशान् समुद्धत्य च्छेदयेद्ङ्गुलित्रयम् ॥३७२ केशानां रक्षणार्थाय द्विगुणं व्रतमाचरेत् । प्रायश्चित्तं तु सम्पूर्ण कृत्वा सान्तपनं व्रतम् ॥३७३ ब्रह्मकूर्चापवासं वा विशुध्यन्ति तदेनसः । अर्वाक्सम्वत्मराधत्त गृहदाहं न चोदितम् ॥ ३७४ यद्गृहे पातकोत्पत्तिस्तत्र यत्नेन दाहयेत् । त्यजेद्वा संनिकृष्टाश्च शुद्धिचैवाऽऽत्मनस्ततः ॥ ३७५ सम्बन्धाश्चैव संसर्गात्तुल्यमेव नृणामघम । तस्मात्संसर्गसम्बधान पतितेषु विवर्जयेत् ॥ ३७६ चण्डालपतितादीनां तोयं यस्तु पिवेन्नर । पराकं कामतः कुर्याद् ब्रह्मकूनम कामनः ॥ ३७७ अभ्यासे तु षडन्दं स्याच्चान्द्रायणमकामतः । चण्डालानां तडागे वा नदीनां तीर्थ एव वा ॥ ३७८ स्नात्वा पीत्वा जलं विप्रः प्राजापत्यमकामतः । कामतस्तु पराकं वा चान्द्रायणमथाऽपि वा ॥३७६ अभ्यासे तु व्रतं पूर्ण पडब्दं म्यादकामतः । सर्वेषां प्रतिलोमानां पीत्वा सन्तापनं चरेत् ॥ ३८० चान्द्रायणं पराकं वा व्यव्दं वाऽपि यथाक्रमम् । भोजने गमनेऽप्येवं प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ ३८१

[[११६४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

चाण्डालपतितादीनां गृहेष्वन्नमपि द्विजः ।

[[-

भुक्ताऽब्दमाचरेत् कृच्छ्रं चान्द्रायणमकामतः ॥ ३८२ चण्डालवाटिकायान्तु सुप्त्वा भुक्ताऽप्यकामतः । चरेत्सान्तपनं कृच्छ्रं चान्द्रायणमथाऽपि वा ॥ ३८३ चण्डालवाटिकायान्तु मृतस्याब्दं विशोधनम् । स्नापनं पञ्चगव्यैश्च पावमान्यै शुभैर्जलैः ॥ ३८४ शूद्रान्नं सूतिकान्नं वा शुना स्पृष्टभ्व कामतः । भुक्त्वा चान्द्रायणं कृच्छ पराकं वा समाचरेत् ॥३८५ जलं पीत्वा तयोर्विप्रः पथ्यगव्यं पिबेद् द्वयहम् ।

चण्डालः पतितो वाऽपि यस्मिन गेहे समा(विशेत्) चरेत् । त्यक्त्वा मृण्मयभाण्डानि गोभि संक्रामयेन व्यम ॥३८६

मामादृर्ध्वं दशाहन्तु द्विमासं पक्षमेव तु ।

।

पण्मासान्त तथा मासं गवां वृन्दं निवेशयेन ॥३८७

ऊर्ध्वन्तु दहनं प्रोक्तं लाङ्गलेन च खातनम् । ब्रह्मकून तथा कृच्छ्रं चान्द्रायणमथापि वा ॥ ३८८ अतिकृच्छ्र पराकञ्च व्यब्दं वाऽपि समाचरेत् । पढन्दमूध्वं पण्मासात्प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ ३८६ वत्सरादूर्ध्व सम्पूर्ण व्रतमेवाऽऽचरेद् बुधः । अमेध्यशवचण्डालमद्यमांसादिदूषितात् ॥३६० कूपादुद्धृत्य कलशैः सह रेचयेज्जलम् ।

निक्षिप्य पश्चगव्यानि वारुणैरपि मन्त्रयेत् ॥३११: ]

महापापादिप्रायश्चित्तवर्णनम् ।

[[११६५]]

तडागम्यापि शुष्यथं गोभिः संक्रामयेज्जलम् । धान्यन्तु क्षालनाच्छुद्धिर्बाहुल्यं प्रोक्षणादपि ॥ ३६२ रसानान्तु परित्याग चाण्डालादिप्रदूषणात । प्रासाददेवहर्म्याणां चण्डालपतिनादिषु ॥ ३६३ अन्तः प्रविष्टपु तदा शुद्धिः स्यात्केन कर्मणा । गोभिः संक्रमणं कृत्वा गोमूत्रेणैव लेपयेत ॥ ३६४ पुण्याहं वाचयित्त्राऽथ तत्तोयदेर्भमंयुतः । सम्प्रोक्ष्य सर्वतः पश्चादेवं ममभिषेचयेन ॥ ३६५ पञ्चामृतं पञ्चपत्र्यैः स्नापयित्वाऽथ वैष्णवः । प्रत्यृचं पावसान्यैश्च वैष्णवैश्चाभिषेचयेन ॥३६ अप्रोत्तरसहस्रं वा शतमष्टोत्तरं तु वा । चतुर्भिर्वष्णवैर्मन्त्रैः स्नाप्य पुष्पाञ्जलिं तथा ॥ ३६७ श्रीसूक्तेन तदा दिव्यैर्दद्यान्नीराजनं तत । अवैष्णवस्पर्शनेऽपि एवं कुर्वीत वैष्णवः ।

भिन्न बिम्बे तथा दग्धे परित्यक्तवैव तं गृहे ॥ ३६८

वैदेहीं वैष्णवीमिष्ट्रा पुनः स्थापनमाचरेत् । चोराद्यपहृते नष्टे वासुदेवीं यजेश्चरुम् ॥३६६

स्थानान्तरयते बिम्बे पुनः स्थापनमाचरेत् । तोयाधिवासनं वेद्यामधिरोहणमेव च ॥४००

नयनोन्मीलनं दीक्षां वर्जयित्वाऽन्यमाचरेत् ।

पध्वगःयैः नापयित्वा पञ्चत्वरूप वाचितेः ॥४०१

[[११६६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

मङ्गलद्रव्यसंयुक्तैरद्भिः समभिषेचयेत् ।

सूक्तेश्च ब्राह्मणस्पत्ये रविर्गैर्वैष्णवीस्तथा ॥४०२

चतुभिवैष्णवैर्मन्त्रैः पृथगोत्तरं शतम् ।

वैष्णव्या चैव गायत्र्या शङ्खन स्नापयेद् बुधः ॥४०३

ध्रुवसूक्तमृचं स्मृत्वा जपन् संस्थापयेद्धरिम् । ततस्तन्मूर्तिमन्त्रेण मूलमन्त्रेण वा द्विजः ॥ ४०४ दद्यात पुष्पसहस्राणि देवतां स मनु स्मरन् । पश्चात् सावरणं विष्णोरर्चयित्वा विधानतः ॥ ४०५ इन्द्रसोमं सोमपतेरिति मूक्तमनुत्तमम् ।

जपन् भत्तयाऽथ देवैस्तु दद्यान्नीराजनं द्विजः ॥४०६ प्रदक्षिणं नमस्कारं कृत्वा विप्रांस्तु भोजयेत् । अवैष्णवेन विप्रेण शूद्रणैवाचिते हरौ ॥४०७ सहस्रमभिपत्रं च पुष्पाञ्जलिसह स्रकम् । महाभागवतो विप्रः कुर्यान्मन्त्रद्वयेन च ॥ ४०८ देवतोत्तरसम्पर्क विना स्वाहरणं हरौ । अवैष्णवानां मन्त्राणां पक्वान्नस्य निवेदने ॥ ४०६ कृत्वा नारायणीमिष्टिं पुनः संस्कारमाचरेत् । देशान्तरगते बिम्बे चिरकालमनचिते ॥४१० अधिवासादिकं सर्वं पूर्ववद्वेष्णवोत्तमः । विष्णोरुत्सवमध्ये तु विद्युत् स्तनितसम्भवे ॥४११ रथे बिम्बे ध्वजे भग्ने बिम्बे च पतिते भुवि । ग्रामदाहेऽश्मवर्षे च गुरावृत्विजि वै मृते ॥४१२

[ षष्ठो-

ऽध्यायः ]

महापापादिप्रायश्चित्तप्रकरणवर्णनम् । ११६७

नालङ्कृतेषु विधिषु परिणीते जनार्दने । अवैदिकक्रियांपेते जपहोमादिवर्जिते ॥ ४१३ कुर्वीत महतीं शान्ति वैष्णवीं वैष्णमोत्तमः । अग्निनाशे तु तन्मध्ये पुनरादानमाचरेन ॥४१४ कुर्वीत वैनतेयेष्टि वैष्वक्सेनीमथापि वा । वशूकरादिसम्पर्क पवित्रष्टि समाचरेत ॥४१५ वैष्णवष्टि प्रकुर्वीत पापण्डादिप्रकृपिते । अथाम्य प्लवं विष्णोर्यत्र यत्र च सङ्करम् ॥४१६ तत्र तत्र यजेदिष्टि पावमानी द्विजोत्तमः । स्वापचारं स्तथाऽन्यर्वा मुच्यत सर्वकिल्बिषैः ॥ ४१७ अवष्णवेन विप्रंण स्थापिते मधुसूदने ।

तद्राष्ट्रं वा भूपतिर्वा विनाशमुपयाम्यति ॥४१८ कुर्वीत वासुदेवष्टि सर्व पापं प्रशामयेत् । महाभागवतेनैव पुनः संस्कारमाचरेन ॥४१६ सेनेशवंनतेयादि नित्यानाञ्च दिवौकसाम् । मुक्तानामपि पूजार्थं विम्बानि स्थापयेद्यदि ॥४२० स निवेश्यै करात्रन्तु गव्यैः स्नाप्याऽथ देशिकः । सर्ववैष्णवसूक्तैश्च तद्गायत्र्या सहस्रकम् ॥४२१ शङ्ख (कुम्भ) नैवाभिषिच्याथ भगवत्पुरतो न्यसेत् । स्थण्डिलेऽग्नि प्रतिष्ठाप्य यजेच पुरतो हरेः ॥ ४२२ अस्य वामेति सूक्तेन पायसं मधुमिश्रितम् । अष्टोत्तरशतं पश्चादाज्यं मन्त्रचतुष्टयात् ॥४२३

[[११६८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

सु(प) वर्णतार्क्ष्यसूक्ताभ्यां पृषदाज्यं यजेत्ततः । तिलैर्व्याहृतिभिहुत्वा पञ्चादष्टोत्तरं शतम् ॥४२४ वैकुण्ठं पार्षद चैव होमशेषं समापयेत् ! अहमस्मीतिसूक्तं न पीठ संस्थापतेद्बुधः ॥ ४२५ प्रणवादि चतुर्थ्यन्त नामभिस्तत्प्रकाशकै ।

आवाह्य पूजयित्वाऽथ दद्यात्पुष्पाञ्जलिं ततः ॥४२६ द्वादशार्णेन मनुना सहस्रमथवा शतम् ।

सोमरुद्रति सूक्तं न दीपॅनीं राजयेत्ततः ॥४२७ भोजयित्वा ततो विप्रान गुरुं सम्यक् प्रपूजपेन । मत्स्यक्रूर्मादिमूर्तीनामेव संस्थापन चरन ॥ ४२८ तत्तत्प्रकाशकैर्मन्डौर्जपहोमादिकं चरेत । सहस्रनामभिद्यात्पुष्पाणि सुरभीणि च ॥ ४२६ वापीकूपतड़ागानां तरुणां स्थापने तथा । वारुणीभिश्व सौम्यश्च जपहोमादिकं चरेत् ॥४३० तरूणा स्थापने गोपकृष्ण मातरमेव च ।

ताभ्यामेव तु मन्त्राभ्यां सहस्रं जुहुयाद् घृतम् ॥४३१ वैनतेयाङ्कितं स्तम्भं मध्ये संस्थापयेद्बुधः । अवैष्णवान्वये जातः कृत्वेष्टि वैष्णवीं द्विजः ॥४३२ वैष्णवे : पञ्चसंस्कारैः संस्कृतो वैष्णवो भवेत् । देवतान्तरशेषस्य भोजने स्पर्शने तथा ॥ ४३३ अनर्चिते पद्मनाभे तयानर्पितभोजने । अवैष्णवानां विप्राणां पूजने वन्दने तथा ॥ ४३४

[ पष्ठो-

ऽप्यायः ]

नानाविधोत्सव विधानवर्णनम् ।

याजनेऽध्यापने दाने श्राद्धं चैपाञ्च भोजने । अनचिते भागवते हरिवासरभोजने ॥४३५ प्रायश्चित्तं प्रकुवत वंग्यूही मिष्टिमुत्तमाम् । पश्चाद्भागवतानाञ्च पिवेन पादजलं शुभम् ॥४३६ एतः समस्तपापानां प्रायश्चित्तं मनीषिभिः । निर्णीतं भगवद्भक्तपादामृतनित्रणम् ॥४३७ अङ्गीकृतं महाभागैर्महाभागवतैर्द्विजः । सयपचारंमुच्येत परां वृतिञ्च विन्दति ॥४३८ प्रयश्चित्तं तथा चीर्णे महाभागवताद् द्विजात् । वैष्णवैः पञ्चसंस्कारैः संस्कृती हरिमचयेत् ॥४३६

इति वृद्धहारीतस्मृतौ महापापादिप्रायश्चित्तप्रकरणं नाम पष्ठोऽध्यायः ।

॥ सम्ययः ॥ अथ नानाविधोत्सवविधानवर्णनम् ।

अम्बरीष उवाच ।

भगवन् ! भवता प्रोक्ता विष्णोराराधनक्रिया । प्रायश्रित्तम कृत्यानामसतां दण्डमेव च ॥१

अधुना श्रोतुमिच्छामि शाश्वतीं वृत्तिमुत्तमाम् । इष्टीनाथ विधानानि विशेषांश्चोत्सवान् हरेः ॥२

[[७४]]

११६६.

[[११७०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ सप्तमो-

हारीत उवाच ।

।

शृणु राजन् ! प्रत्रक्ष्यामि सर्वं निरवशेषतः । इष्टीनाभ्व विधानभ्य हरे -त्सवकर्मणाम् ॥३ नारायणो व सुदेवी गारुडी वैष्णवी तथा । वैय्यूही वैभवी पद्मो (ग्नो) पवित्री पावमानिका ॥४ सौदर्शिनी च सेनेशी आनन्ती च शुभाह्वया । महाभागवतीत्येताः सर्वपापहराः शुभाः ॥५ प्रायश्चित्तार्थमपि वा भोगार्थं वा समाचरेत् । पूर्व विघनसे विष्णु प्रोक्तवान् विघनसा भृगोः ॥६ प्रोक्तं ममेरितं तेन भृगुणा दिव्यमुत्तमम । गुह्यं तत्सर्ववेदेषु निश्चितं ते ब्रवीम्यहम् ॥७ अग्नि देवानामव मे विष्णुरीश्वरः । तदन्तरेण वै सर्वा देवता इति ह श्रुतिः ॥८ निवसन्ति पुरोडाशमग्नौ वैष्णवमव्ययम् । देवाश्च ऋग्यः सर्वे योगिनः सनकादयः ॥६ अग्नौ यद्रूयते हव्यं विष्णो परमात्मने । तदग्नौ वैष्णवं प्रोक्तं सर्वदेवेापजीवनम् ॥१० एतदेवहि कुर्वन्ति सदा नित्या अपीश्वराः । विमुक्ता अपि भोगा ‘मे तमेव मुमुक्षत्रः ॥ ११ एतदेव परं प्रीतिः सश्रियः परमा मनः । एतद्विना न नुष्येत भगवान पुरुषोत्तमः ॥१२ऽध्यायः ]

नानाविधोत्सव विधानवर्णनम् ।

यज्ञार्थमेव संसृहमात्मवगं चतुर्विधम ।

यज्ञार्थः त्कर्मणोऽन्यत्तु तदेषां व र्मबन्धनम् ॥ १३ वहिर्जिल्हा भगवतो वेदा अङ्गाः सदाऽध्वरे ।

अस्थोनि समिधः प्रोक्ता रोमा दर्भाः प्रकीर्तिताः ॥१४ स्वाहाकारः शिरः प्रोक्तं प्राणा एव हवींषि च । सर्ववेदक्रिया भोगा मन्त्राः पत्न्यः प्रकीर्तिताः ॥ १५ एवं यज्ञवपुर्विष्णुर्विदित्वेनं हुताशने । जुहुयाद्वै पुरोडाशं अज्ञात्वैवम्पतेदथ ॥१३ यज्ञो यज्ञपति यज्वा जज्ञाङ्गो यज्ञवाहनः । यज्ञभृग्रद्य कृग्रज्ञी यज्ञभुग्यज्ञसाधनः ॥ १७

यज्ञान्तकृद्यज्ञगुह्यमन्नमन्नाद एव च । तम्मादेनं विदित्वं यज्ञं यन पूजयेत् ॥ १८

कोऽयं लोकोऽस्त्य यज्ञस्य कथं स्यात्परतः शुचिः । द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथा परे ॥१६

स्वाध्याय ज्ञानयज्ञःश्च सदा कुर्वन्ति योगिनः ॥२०

हरेर्भागतया कुर्यान्न साधनतया कचित् ।

[[११७१]]

साधनं भगवान् विष्णुः साध्याः स्युर्वेदिकाः क्रियाः ॥ २१ शेषभूतश्च जीवस्य तद्दास्यैकफलाः क्रियाः । श्रुतिस्मृत्युदितं कर्म तहास्यं परिकीर्तितम् ॥२२

नैसगिकं तथा कुर्यात्तद्दास्यंकं निकीर्तितम् । वैदिकेनैव मार्गेण पूजयेत्परमेश्वरम् ॥२३

[[११७२]]

वृद्धहारीतरमृतिः ।

अन्यथा नरकं याति कल्पकोटिशतत्रयम् । तस्माच्द्रत्युक्तमार्गेण यजेद्विष्णुं हि वैष्णवः ॥२४ अर्चायामचयेत्पुनरग्नौ च जुहुयाद्धविः ।

[ पथमो-

ध्यायेत्तु मनसा वाचा जपेन्मन्त्रान सुर्वेदिकान ॥२५ एवं विदि वा सत्तमे भोग थे परमात्मनः । कुर्वीत पर कान्ती पत्युः पत्नी यथा प्रिया ॥२६ इदं प्रोक्तं स्याद्विधानं तद् ब्रवीमि ते । पूर्वरक्षदशम्या तु स्नात्वा सम्पूज्य वंशवम् ॥२७ हस्तिनाचनपूर्वेण कुर्यादत्राङ्कुरार्पणम् ।

हरि नारायर्थनिति सङ्कल्प्य पूजयेन ॥२८ विष्णुप्रकाशकं राज्यं भूमूक्ताभ्या शतं ततः । मन्त्रेण वे वैकुण्ठं पापदं हुत्वा समापयेत् ॥२६ अयुतं तु जपेन्मत्रं होमच्चाटोत्तरं शतम । शेषं निवेद्य देवाय भुजीयात् स्वयमेव च ॥३० ततो मौनी जपेन्मत्रं शयीत पुरतो हरेः ।

प्रभाते च नदीं गत्वा स्नात्वा मन्तर्प्य देवताः ॥३१ सन्ध्यामन्वाम्य चाऽऽगय स्वगेहे समलङ्कृते । वेद्यां संपूज्य देवेशं मन्त्ररत्नविधानतः ॥ ३२ सप्तावरणसंयुक्तं महिषीभिः समन्वितम् । अभ्यर्च्य गन्ध पाये दीपनिवेदनैः ॥ ३३ अर्चयित्वा विधानेन कुण्डं दक्षिणभागतः । विस्तरायामनिम्नश्च हस्तमात्रन्त्रि मेखलम् ॥३४

Sध्यायः ]

नानाविधोत्सत्रविधानवर्णनम् ।

तत्र वह्नि प्रतिष्ठाप्य इष्माधानान्तमाचरेत् । ओङ्कारः स्यात्परं ब्रह्म सवमन्त्रेषु नायकः ॥ ३५ त्र्यक्षरं तत्रयाणाञ्च वेदानां बीजमुच्यते । अजायन्त ऋचः पूर्वमकाराद्विष्णुवाचकात ॥३६ श्रीवाचकादुकारात्तु यजूंपि तदनन्तरम् । अजायन्त तयोः सङ्गात्मामान्यत्यान्यनेकशः ॥ ३७ तयोर्दासो मकारण प्रोच्यते सर्वदेहिनः । कारणं सर्ववर्णानामकारः प्रोच्यते बुधैः ॥३८ अकारो वै च सवा वाक् सैपा स्पर्शोप्मभिः सदा । बहौ सा व्यज्यमानाऽपि नानारूपा इति श्रुतिः ॥ ३६ अकार एव लुप्यन्ति सर्वमन्त्राक्षराणि हि । अकारो वामुदेवः स्यात्तस्मिन् सर्व प्रतिष्ठितम् ॥४० मन्त्रो हि वीजं सवत्र क्रिया तच्छत्तिरुच्ते । मन्त्रतन्त्रसमायुक्तो यज्ञ इत्यभिवीयते ॥ ४२

मन्त्रः पुमान् क्रिया स्त्री च तदुक्तं मिथुनं स्मृतम् । तस्माद्यजूंपि तत्राणि ऋचो मन्त्राणि चाध्वरं ॥४२ मन्त्रक्रिया मे मिथुनं यज्ञ उच्यते । मन्त्रतन्त्रांशमेते ऋग्यजुषी यज्ञकर्मणि ॥ ४३ ॥४३ उद्गीतं तु भवेत्साम तस्मात्तद्वौणत्रं त्रयम् । ऋग्भिरेव तमुद्दिश्य पुरोडाशं यजेद् बुधः ॥४४ ताभिरेव तु पुष्पाणि दद्यात्कर्मसु शार्ङ्गिणे । इन्द्राग्निवरुणादीनि नामान्युक्तानि तत्र तु ।

ज्ञेयानि विष्णो स्तःन्यत्र नान्येषां स्युः कथञ्चन ॥ ४५

[[११७३]]

[[११७४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ सप्तमो-

अकारे रूढइत्यग्निमिन्द्रत्वं वर ईश्वरं । आत्मनां प्रसवे सूय सौम्यत्वात्साम इत्यतः ॥४६ वायु · स्याज्जीवतः प्राणाद्वरुणः सर्वजीवनः । मित्रः स्यात्सर्वमित्रत्वादात्मैकत्व द् वृहस्पतिः ॥४७ रोगनाशो भवेदुद्रो यमः स्यात्तु नियामकः । हिरण्यत्वमिति प्रोक्तं नेति प्राप्यत्वमुध्यते ॥४८ नित्यसत्वाद्धिरण्यः स्यात्तद्गर्भत्वाद्धिरण्मयः । हिरण्यगर्भ इत्युक्त सत्वगर्भो जनाईनः ॥४६ हिरण्मयः स भूतेभ्यो ददृशे इति वै श्रुतिः । सर्वान् म त्राति सविता पिता च पितृतत्पिता ॥ ५० स्वर्भर्भुव इति प्रोक्तो वेदवेद्येति चोच्यते ।

यस्य छन्दांसि चाङ्गानि स सुवर्ण मिहोच्यते ॥५१

अत्रङ्गं अत्र ‘मायुक्तं छन्दोमयमुदाहृतम् । गायत्र्युष्गिगनुटुप च वृहती पक्तिरेव च ॥५२ त्रिष्टुप् च जगतो चैव छ दांत्येतान्यनुक्रमात् । एतानि यस्य चाङ्गानि स सुपर्ण इहोच्यते ॥ ५३ यस्माज्जातास्त्रयो वेदा जातवेदाः स उच्यते । पवमानः पावयित्वा शिवः स्यात्सवदा शुभात् ॥५४ सुजनैः सेव्यते यस्तु अतो वै शम्भुरित्यजः । सव्यान्यस्यैव नामानि वैदिकानि विवेचनात् ॥५५ पुनामानि यानि विष्णोः खो नामानि श्रियस्तथा । परस्य वेदिकाः शब्दाः समाकृष्येतरेष्वपि ॥ ५६

ऽध्यायः ]

नानाविधोत्सवविधानवर्णनम् ।

व्यवह्रियन्ते सततं लोकवेदानुसारतः ।

न तु नारायणादीनि नामान्यन्यस्य कर्हिचित् ॥५७ एतन्नाम्नां गतिर्विष्णरेक एव प्रचक्षते ।

शब्दब्रह्मत्रयी सव वैष्णवं तदिहोच्यते ॥ ५८ देवतान्तरशङ्का तु न कर्तव्या हि वैदिकैः । वषट्कृतं यद्वेदेन तदत्यः तप्रियं हरेः ॥५६ स्वाहास्वधाय नमसा हुतं तद्वैष्णवं स्मृतम् । समिदाज्यैर्या आहुतीर्थे वेदेनेव जुह्वति । यो मनसा सबर इत्यचां प्रोक्तः सदाऽध्वरे ॥६० वेदेनैव हरिं तस्माद्यजेत द्विजसत्तमः । प्रसङ्गादेव मुक्तं स्याद्विधानं तद् ब्रवीमि ते ॥ ६१

ऋग्वेदसंहितायान्तु मण्डलानि दश क्रमात् । एकैकमिष्ट्या होतव्यं चरुणा पायसेन वा ॥ ६२ घृतेन वा तिलै र्वाऽपि बिल्वपत्रैरथापि वा । अग्निमील इति पूर्व मण्डलं प्रत्यचं यजेत् । . ६३ पुष्पाणि च तथा दद्यात् सुगन्धीनि जनार्दने । विष्णुसूक्तैहे विद्दुत्वा चतुर्मन्त्रैः शतं यजेत् ॥ ६४ वैष्णवान् भोजयेन्नित्यमग्निश्वापि सुसंग्रहेत् । उपोषितो दीक्षितश्च यावदिष्टिः समाप्यते ॥ ६५ अन्ते चावभृथेष्टिश्व पुष्पयागभ्व पूर्ववत् । आचार्य ब्राह्मणश्चापि दक्षिणाभिः प्रपूजयेत् ॥६६

।

[[९९७५]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

इमान्नारायणेद्रिश्च सकृद्वाऽपि यजेत्तु यः । अनधीतवेदश्वमियुतं मूलमन्त्रतः ॥६७ होमं पुष्पाञ्जलि वाऽपि तत्रैवायुतमाचरेत् । पूजयित्वा ततो विप्रानिष्ट्या. सम्यकूफलो भवेत् । अवाक्यपौरूपं सूतमोत्तरशतं चम्म् ।

हुत्वा चतुर्भिर्मन्त्रैश्च लभेदिहिं न संशयः ॥ ६६

अथ वासुदेवधिरुच्यते ।

एकादश्यां कृष्णपक्षे समुपोष्य जनार्दनम् । समर्थयेद्विधानेन रात्रौ जागरणान्वितः ॥७० द्वादश्यां प्रातरुत्थाय स्नायान्नद्यां तिलैः सह । द्वादशार्णेन मनुना सिन्चेोत्तरं शतम ॥७१ अभिमन्त्र्य जलं पश्चात्तुलसी मिश्रितं पिबेत् । सर्वकर्मस्वभिहित एतदेवाघमर्पणः ॥ ७२

तत्तत्कर्मणि तन्मन्त्रत्र यो जपेदधमर्पणे । स्नात्वा सन्तार्य देवर्षीन् कृकृयः समाहितः ॥७३

गृहं गत्वाऽर्चयेद्दवं वासुदेवं सनातनम् । द्वादशानविधानेन कहनूरीचन्दनादिभिः ॥७४

जाति केतक कुन्दाद्यैः सुकृष्णतुलसीदलैः ।

सुवाच्या शेपपयङ्क समासीनं श्रिया सह ॥७५

इन्दीवरदलश्यामं चक्रशङ्खगदाधरम् ।

सर्वाभरणसम्पन्न सदायोवनमच्युतम् ॥७६

[ सप्तमो-

ऽध्यायः ]

नानाविधोत्सवविधानवर्णनम् ।

अनन्तं विहगाधीशं शौनकाद्यं रूपासित । त्रिदशेन्द्रविमानस्थंद्रादिभिस्तथा ॥७७ स्तूयमानं हरिं ध्यात्वा अर्चयेत्प्रयतात्मवान् । सर्वमावरणं पश्चादर्श्वयेन कुसुमादिभिः ॥७८ प्रथमं महिपीमङ्गः लक्ष्मीभूभ्यो सनीलया । अनन्तरञ्च गरुडधर्मसेनादिभिस्तथा ॥७६ ऐश्वर्यज्ञानवैराग्याः पूजनीया यथाक्रमम् ।

सनन्दनश्च सनकः सनत्कुमारः सनातनः ॥८० औडुश्च सोमकपिलः पञ्चमो नारद स्तथा । भृगुर्निघनसोऽत्रिश्च मरीचिः कश्यपोऽङ्गिराः ॥ ८१ पुलहः खायम्भुवो दाल्भ्यो वशिष्ठाद्यास्ततः क्रमात् । वशिष्ठो वामदेवश्च हागिरीतश्च पराशरः ॥ ८२ व्यास शुकश्च प्रह्लादः शौनको जनकस्तथा । मार्कण्डेयो ध्रुवश्चैव पुण्डरीकश्च मारुनः ॥८३ रुक्माङ्गदः शिवो ब्रह्मा पूजनीया यथाक्रमम् । तथा लोकेश्वराः पूज्या शङ्खचक्रादितयः ॥८४ वेदाश्च साङ्गाः स्मृतयः पुराणं धर्मसंहिताः । राशयो प्रहनक्षत्राः पुजनीया समं ततः ॥८५ एवं सम्पूज्य देवेश मग्न्याधानादिपूर्वकम् । द्वितीयं मण्डलमृचा जुहुयात्स नृतं चरुम् ॥८६ ध्यात्वा वह्नौ वासुदेवं दद्यात्पुष्पाणि तत्र तु । वैडगवां यजेत्तत्रावभृथं पुपयागकम् ॥८७

[[११७०]]

[[१५७८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

ब्राह्मणान् भोजयेदन्ते गुरुभ्वापि प्रपूजयेत् । इमाञ्च वासुदेेष्टि यः कुर्याद्वेष्णवोत्तमः ॥८८ कुलकोटिं समुद्धृत्य स गच्छंत्परमं पदम् । अथवा वासुदेवस्य मन्त्रेणैव द्विजोत्तमः ॥८ह जुहुयादयुतं वह्नौ वेष्णवे. प्रत्यचं तथा ।

पुष्पाणि दत्त्वा देवेशे सम्यगिया लभेत्फलम् ॥ ६० अथ वक्ष्यामि राजर्षे । वैष्णवेष्ट्या विधि तत. ।

श्रवणर्क्ष तु पूर्वाह्न पूर्वत्रच समारभेत् ॥ ६१ उपोष्य पूर्वादिवसे पूत्रयेज्जागरे हरिम् । प्रभाते पूर्ववत् स्नात्वा तर्पयेज्जगतां पतिम् ॥६२ पडसरविधानेन परव्योम्नि स्थितं हरिम् । वह चर्क हेमबिम्बाद्यर्योगपीठसुसंस्थितम् ॥ ३ चतुर्भुजं सुन्दराङ्गं सर्वाभरणभूषितम् । चक्रराङ्खगदाशाङ्गन् विभ्राण दोर्भिरायतः ॥६४ वामाश्रिया सार्द्धं गन्धपुत्राक्षतादिभिः । नवेद्यश्व फलेभेक्ष्यै दिव्यैर्भोज्यैः सुपानकैः ॥६५ अर्चयेद्दवदेवेशं सर्वाभरण संयुतम् ।

[ सप्तमो-

श्रीलक्ष्मीः कमला पद्मा सोता सत्या च रुक्मिणी ॥६६

मावित्री परितः पूज्या ततस्तुते बलादयः । अनन्वतार्क्ष्य देवेश सत्यधर्मदमाः शमाः ॥६७ बुद्धिश्व पूजनीयास्ते दिक्षु सर्वास्वनुक्रमात् । ततो लोकेश्वराः पूज्या स्ततक दिहेतयः ॥६८

ज्यायः ]

नानाविधोत्सवविधानवर्णनम् ।

महाभागवताः पूज्या होमकर्म समाचरेत् । चतुर्भिर्वेष्णवः सूक्तैः प्रत्यृचं जुहुयाच्चकम् ॥६६ व्यापका मन्त्ररत्नश्च चतुर्मन्त्रा उदाहृताः । सैरप्यष्टोत्तरशतं पृथक पृथगतां यजेत् ॥१०० तृतीयमण्डलं पश्चाज्जुहुयात्प्रत्यृचं ततः । तया पुष्पंश्च सम्पूज्य कुर्यादत्रभृथं ततः ॥१०१ समाप्य दुष्प्रयोगेन वैष्वान् भोजयेत्ततः । एवं कर्तुमशक्तश्चद्वेष्णवीं वैष्णवोत्तमः ॥१०० वैष्णव्या चैव गायत्र्या पुम्पाखल्ययुक्तं चरेत् । त्रिसहस्रं चरु हुत्वा वैण या फलं लभेत् ॥१०३ इमां तु वैष्णवी मिष्टिं यः कुर्याद्वैष्णवोत्तमः । त्रिकोटिकुलमुद्धृत्य याति विष्णोः परं पदम् ॥१०४ प्रायश्चित्तमिदं कुर्याद् वृत्तिभङ्गेषु वैष्णवः । शान्त्यर्थं देवकार्येषु पापेषु च महत्स्वपि ॥ १०५

अथ वैयूही इच्यिते ।

शुकपक्षे तु द्वादश्यां सङ्क्रान्तौ ग्रहणेऽपि वा । उपोष्य विधिवद्विष्णुं पूजयित्वा विधानतः ॥ १०६ अभ्यर्चयेद् गन्धपुष्यैः केशवादीन् पृथक् पृथक् । सङ्कर्षणादीनपि च पूजयेत्प्रयतात्मवान् ॥१०७ तत्तन्मूर्ति पृथक् ध्यात्वा पृथगेव समर्चयेत् । केशवस्तु सुवर्णाभिः श्यामो नारायणोऽव्ययः ॥ १०८

[[११७६]]

[[११८०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ सप्तमो-

माधवः स्यादुत्पलाभो गोविन्दः शशिसन्निभः । गौरवर्ण स्तथा विष्णु शोणो मधुजिदव्ययः ॥ १०६ त्रिविक्रमोऽमिसङ्काशो वामनः स्फटिकप्रभः । श्रीधरस्तु हरिद्राभो हृप केशों शुम न् यथा ॥ ११० पद्मनाभो घनश्यामो हैमो दामोदरः प्रभुः । सङ्कर्पण मुकाभो वासुदेवो घनद्युतिः ॥ १११ प्रद्युम्नो रक्तवर्णः स्यादनिरुद्धो यथोत्पलम् । अधोक्षजः शाद्वलाभो रक्ताङ्गः पुरुषोत्तमः ॥ ११२ नृसिंहो मणिवर्णः स्यादच्युतोऽर्कसमप्रभ । जनार्दन कुन्दवर्ण उपेन्द्रो विद्रुमद्यतिः ॥ ११३ हरिर्वे सूर्यसङ्काशः कृष्णोनि अन्य तिः । आयुधानि वत्रे चषां दक्षिणाधः करादितः ॥११४ पद्म शङ्ख गदाचक्रं गदां दधाति केशवः । शङ्ख पद्मं गदाचक्रं धत्ते नारायणोऽव्ययः ॥ ११५ माधवस्तु गां चक्रं शङ्ख पद्म विभर्त्ति च । चक्र गदां तथा पद्मं शङ्ख गोविन्द एव च ॥ ११६ गदां पद्मं गदाशङ्ख चक्रं विष्णुर्विभत्ति हि । चक्रं शङ्ख तथा पद्मं गदां च मधुसूदनः ॥ ११७ पद्म गदां तथा चक्रं शङ्ख चैत्र त्रिविक्रमः । शङ्ख चक्र गदापद्मं व मनो विभृयात्तथा ॥ ११८ पद्मं चक्रं गदाशङ्ख श्रीधरः श्रीपतिदधन ।

गदां चक्रं हृषीकेशः पद्म शङ्ख विभर्त्ति हि ॥ ११६ऽम्यायः ]

नानाविधोत्सव विधानवर्णनम् ।

पद्मनाभस्तथा शङ्खं पद्म चक्र गदां धरेत् ।

पद्म शङ्ख गदां चक्रं धत्तं दामोदरस्तथा ॥ १२० सङ्कपणो गदां शङ्ख पद्मं चक्रं दधाति हि । वासुदेवो गदां शङ्ख चक्रं पद्म विभत्ति हि ॥ १२१ चक्रं शङ्ख गदां पद्म प्रद्य नो विभृयात्तथा । अनिरुद्धस्तथा चक्रं गदां शङ्ख च पङ्कजम् ॥१२२ चक्र पद्म तथा शङ्ख गदां च पुरुषोत्तमः । पद्म गदां तथा शङ्ख चक्रं चाधोक्षजो हरिः ॥ १२३ चक्र पद्मगढ़ शह नरसिहो वित्त हि ।

अच्युतश्च गदां पद्मं चक्रं शङ्ख विभर्त्ति हि ॥ १२४ जनार्दन स्तथा पद्म शङ्ख चक्रं गढ़ां धरे । उपेन्द्ररतु तथा शङ्ख गदां चक्रं च पङ्कजम् ॥१२५ हरिस्तु शङ्ख चक्रं च पद्मं चैव गदां धरेत् । शङ्ख गदां पङ्कजं च चक्रं कृष्णो विभत्ति हि ॥ १२६ एवं चतुर्विंशतिस्तु मूर्ती र्ध्यात्वा समर्चयेत् ।

तत्तद्विम्बेषु वा राजन ! शालप्रामशिलामु वा ॥ १२७ गन्धै पुत्रैश्च ताम्बूलैर्घपैदीप निवेदनैः ।

फलैश्च भक्ष्यभोज्यंश्च पानीयैः शर्करान्वितैः ॥ १२८ नामभिस्तंश्चतुर्भ्यः तैर्मूलमन्द्रेण वा यजेत् । देवानावरणीय व पूजयेत्परितः क्रमात् ॥ १२६ यं त्वाह (वी त्वने) तिसूक्तेन कुर्यान्नीराजनं शुभम् । पुरतोऽग्नि प्रतिष्ठाप्य स्वगृह्येोक्तविधानतः । मण्डलेन चतुर्थेन प्र.यचं जुहुयाश्चरुम् ॥१३०

११८१.

१.१८२

वृद्धहारीतामृतिः ।

पुष्पैः सम्पूजयेद्भक्त्या कुर्यादवभृथं नरः ।

इमां वैयहिक्रीमिष्टिं सम्यक् प्राहुर्महर्षयः ॥ १३१

प्रायश्चित्तमिदं प्रोक्तं पातकेषु महत्स्वपि ।

[ सप्तमो-

अनस्वपि च बिम्वानां शान्त्यर्थं वा समाचरेत ॥१३२

प्रायश्चित्तं विशिष्टं म्याद्देयं प्रत्यृचकर्मसु ।

अनधीतः कथं कुर्याद्वैयूही वैष्णवीं द्विजः ॥ १३३

प्रत्येकं शतमौ च मन्त्रैस्तेषां यजेदुधः । सर्वत्रावभृथेष्टिभ्व पुष्प्रयागभ्व वैष्णवः ॥ १.३४ द्वयेन मूलमन्त्रेण कुर्वीत मुसमाहितः ।

वैष्णवान् भोजयेद्भक्त्या कर्मा ते सत्वसिद्धये ॥ १३५ चतु वैशतिसंख्यान्वं महाभागवतान् द्विजानन् ।

एकं वा भोजयेद्विप्रं महाभगवतोत्तमम् । सर्व सम्पूर्णतामेति तस्मिन संपूजिते द्विजं ॥१३६ यः करोति सुभामिष्टि वैयूही वैणवोत्तमः । अनन्तस्याच्युतानाच्च विशिष्टोऽन्यतमो भवेत् ॥१३७ वैभवीनथ वक्ष्यामि सवपापप्रणाशिनीम् । पावनों सर्वलोकानां सर्वकामप्रदां शुभाम् ॥ १३८

भगवज्ज मदिवसे वारं सूर्यसुतस्य वा ।

स्वजन्मक्षं नि वा कुर्याद्वभव मङ्गलायाम् ॥१३६ पूर्व यदनं कुर्यादरार्पणपूर्वकम् ।

उपोष्य पूजयेद्विष्णु मान्य. ध.नं समाचरेत् ॥१४०

Sध्यायः ]

नानाविधोत्सवविधानवर्णनम् ।

स्नात्वा परेऽह्नि विधिना सन्तर्प्य पितृदेवताः । विशिष्टत्रह्मणैः सार्द्धमर्चयित्वा जनार्दनम् ॥ १४१ मत्स्यं कूर्म च वाराहं नारसिंहं च वामनम् । श्रीरामं बलभद्रञ्च कृष्णं कविनमत्र्ययम ॥ १४२ हयग्रीवं जगद्योनिं पूजयेद्वैष्णवोत्तमः । नाचयेद्भार्गवं युद्धं सवत्रापि च कमेमु ॥ १४३ कुशप्रन्थिषु विम्बंषु शालग्रामशिलामु वा । अर्चयेद्ग घपुष्पार्थ. प्रागुकप्रवणेन च ॥१४४ पृथक् पृथक् च नैवेद्य ं विविधं वै समर्पयेत् । मोदकान् पृथुकान सक्तूनपूरान् पायसािंस्तथा ॥ १४५ हविप्यमन्नमुद्गान्नं मण्डकान् मधुसंयुतान् ।

दध्यन्नश्व गुडान्नश्व भक्तया तेभ्यो निवेदयेत् ॥१४६ कर्पूरसंयुतं दिव्यं ताम्बूलध्व निवेदयेत् ।

इमा विश्वेतिसूक्तेन दद्यान्नीराजनं तथा ॥ १४७ सहस्रनामभिः स्तुवा भक्त्या च प्रणमेद्बुधः । इध्माधानादिपय्य तं कृत्वा होमं समाचरेत् ॥१४८ सवस्तु दंडगवैः सूक्तहुत्वा पूर्व शुभं हविः । पचमं मण्डलं पश्चात्प्रत्यूचं जुहुयाद् द्विजः ॥१४६ इमान्तु वैभवोमिष्टिं कुर्याद्विष्णुपरायणः ।

अकृत्वा बेभत्रीमन्त्रं योऽध्यापयति देशिकः ॥ १५०

रौरवं नरकं याति यावदाभूत संलवम् ।

होमं विना स शूद्राणां कुर्यात् सर्वमशेषतः । १५१

[[११८३]]

[[११८४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ सप्तमो-

मन्त्रैर्वा जुहुयादाज्यं तत्तन्मूर्तिप्रकाशकैः ।

[[1]]

पूजयित्वा द्विजवरान् पश्चान्मन्त्री प्रदापयेत् ॥ १५२ अशक्तो यस्तु वेदेन कर्तुमिटि द्विजोत्तम । तत्त मूर्तिमयेर्मत्रैः पृथगोत्तरं शतम ॥ १५३ हुत्वा चरुं घृतयुतं सम्यगिष्ट्या फलं लभेत् । वैष्णवत्याच्युतस्यापि कारविधिमुत्तमम् ॥ १५४ उद्दिश्य ढगवान् स्वस्वपितॄनपि च वैष्णवः । यः कुर्याद्वेष्णवीमिटि भक्त्या परमया युतः ॥ १५५ वैष्णवलं कुठं सर्वं लभेत स न संशयः ।

अत ऊध्व प्रक्ष्यामि आनन्तीमघनाशनीम् ॥१५६ पौर्णमाम्यां प्रकुर्वीत पूर्वोक्तविधिना नृप ! । आदानं पूर्ववत्कृत्वा अङ्कुरागपूर्वकम् ॥१५७ उपोष्याभ्यर्चयेद्दवमनन्तं पुरुत्तमम् । सहस्रशीर्षं विश्वेशं सहस्रकरलोचनम् ॥१५८ सहस्र (किरण) चरणं श्रीशं सदैवाश्रितत्रत्सलम् । पौरुषेण विधानेन पूजयेत् पुरुषोत्तमम् ॥१५६ गन्धयुनैश्च धूपैश्च दोपश्चापि निवेदनैः ।

पूजयित्वा जगन्नाथं पश्चादावरणं यजेत् ॥ १६० पार्श्वयोश्च श्रियं भूमिं नीलाथ्व शुभलोचनाम् । हिरण्यवर्णा हरिणी जातवेदा हिरण्मयी ॥१६१ चन्द्रा सूर्या च दुर्धर्षा गन्धद्वारा महेश्वरी । नित्यटपुष्टा सहस्राक्षी महालक्ष्मीः सनातनी ॥१६२

ऽध्यायः ]

नानाविधोत्सवविधानवर्णनम् ।

पूजनीया समम्ताश्च गन्धपुष्पाक्षतादिभिः । संकर्षणस्तथाऽनन्तः शेषो भूधर एव च ॥ १६३ लक्ष्मणो नागराजश्च बलभद्रो हलायुधः । तच्छक्तयः पूजनीयाः प्रागादिषु यथाक्रमम ॥१६४ रेवती वारुणी कान्तिरेश्वर्या च इला तथा । भद्रा सुमङ्गला गौरी शक्तयः परिकीर्तिताः ॥२६५ अस्खान् लोकेश्वरान् पूज्य पश्चाद्धोमं ममाचरेत पश्चात्तु मण्डलं पप्रं प्रत्यचं जुहुयाच्चकम् ॥१६६ पुष्पाणि च तथा दत्त्वा कुर्यादवभृथादिकम् । अशक्तश्चन्नृसूक्तंन शतमप्रात्तरं चरुम ॥ १६७ इष्ट्टु वेष्ट्याः फलं सम्यगाप्नोत्येव न संशयः । आनन्तीयामिमामिष्टिं वैकुण्ठपदमानुयान १६८ न दास्यमीशस्य भवेद्यश्य दास्यं नृणामसत् । तत्र कुर्यादिमामिष्टि दायक फलसिद्धये ॥१६६ अधुना वैनतेयेष्टि वक्ष्यामि नृपसत्तम ! । पथाम्यां भानुवारे वा कस्मिंश्चिच्छुभवासरे ॥ १७० उपोष्ण पूर्ववत्सर्वं कुर्यादभ्युदयादिकम् । स्नात्वाऽर्चयित्वा देवेशं गन्धपुष्पाक्षतादिभिः ॥ १७१ लक्ष्म्या सह समासीनं व कुण्ठभवने शुभं । सव मन्त्रमये दिव्ये वाङ्मये परमासने ॥ १७२ मन्त्रस्वरै रक्षरैश्च साङ्गवेदः समन्वितः । तारेण सह सावित्र्या संस्तीर्णे शुभवर्षसि ॥ १७३

[[७५]]

[[११८५]]

[[११८६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

ईश्रर्या च ममामीनं सहस्रार्कसमद्युतिम् । चतुर्भुजमुदाराङ्गं कन्दपशतसन्निभम् । युवानं पद्मपत्राक्ष चक्रशङ्खगदाङ्गिनम् ॥१७४ वैष्णया चैव गायत्र्या पूजयेद्धरिमव्ययम् । श्रियं देवी नित्यपुष्टां सुभगाच्च सुलक्षणाम् ॥१७५

ऐरावती वेदवती सुकेशी श्चसुमङ्गलाम् । अर्चयेत्परितो देवीः सुम्पा नित्ययौवनाः ॥ १७३ ततः समर्च - ताक्ष्य गरुडं विनतासुतम् । सुपर्णश्च चतुर्दिक्षु विदिक्षु शक्तयन्तथा ॥ १७७ श्रुतिस्मृतीतिहासश्व पुराणानीति शक्तयः । अस्त्रादीनीश्वरान पश्चादचयेन कुमुमाक्षतेः ॥ १७८ धूपं दीप नैवेयं ताम्वलञ्च समर्चयेत् ।

[ सप्तमो-

अयं हि ते च दद्यान्नीराजनं शुभम् ! ॥१७६ प्रदक्षिणं नमस्कारं कृत्या होमं समाचरेत् । वशि (मि) ठेन च संह मप्रमं मण्डलं धु (हु) नेत ॥ १८० पुष्पाणि च ततो दत्त्वा कुर्यादवभृथादिकम् । रद ‘थ) यानादिभङ्गं च वाहनध्वंसने तथा ॥ १८१ अवैदिकक्रियाजुएं कुर्यादिष्टमिमां शुभाम् । अग्निं चोपपातेषु शान्त्यर्थमपि वा यजेत् ॥ १८२ इष्ट्याना पूजितेशे रोगसर्पाग्निभिः शमेत् । छैनतेयसमो भूत्वा भवेदनुचरो हरेः ॥ १८३

ऽध्यायः ]

नानाविधोत्सवविधानवर्णनम् ।

वैष्वक्सेनीं ततो वक्ष्ये सर्वपापप्रणाशिनीम् । उपोष्यकादर्शी शुद्ध पर्ववत् पूजतेद्धरिम् ॥ १८४ तद्विष्णोरितिमन्त्राभ्यामुपचारः समचनेन । विष्वकसेनश्च सेनेश सेनान पश्च चमृपतिम् ॥१८५ अर्चयित्वा चतुर्दिक्षु शक्तयश्च विदिक्षु च ।

[[११८७]]

त्र्य सूत्रवती सौम्यां सावित्रीं चाचयेदृ द्विजः ॥ अस्वान (दिगीशान ) दीपांच सम्पूज्य होमं पश्चात् समाचरेत । १८६

कृत्वेमाधानपर्यन्तमदमं मण्डलं यजेत् । . .७ पायसेनाथ पुष्पाणि दद्यात् प्रयतमानम. अन्ते चावभृथेटिव प्रसूनयजनं तथा ॥१८८ ब्राह्मान् भोजयेच्छत्तय । दक्षिणाभिश्च तापयेत् । अशको यस्तु वेदेन कर्तुमि प्रिभ्व वैष्णवः ॥१८६ तष्गिोरिति मन्त्राभ्यां सहस्रं जुहुयाचम् । कृत्वा पुष्पाञ्जलिश्चापि सम्यगिरि लभेन्नर । १६० वष्वक्सेनी मिमां हुत्वा विष्वक्सेनसमा भनेत् । प्रभूतधनधान्यात्यमैश्वयं चैव विन्दति ॥१६१ यक्षराक्षसभृतानां तामसानां दिवौकसाम् । अभ्यचेते तोपम्य विशुद्धयथमिदं यजेत् ॥ १६२ सौदर्शनी प्रवक्ष्यामि सर्व पापप्रणाशिनीम् ।

व्यतीपते वैधृतौ वा समुपोष्यार्चयेद्धरिम् ॥ १६३ अखण्डपर्वा कोमलै तुलसीदलै । अवयित्वा हृपीकेशं गन्धपुत्रपात.

[[८६४]]

[[११८८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ सम्मो-

पात्ममर्चनीयाः स्युः श्रीभूनीलादिमातरः । सुन उत्रारं पवित्रं ब्रह्मणस्पतिम् ॥ १६५ सहपाकशतोद्यामं लोकद्वारं हिरण्मयम् । अयात् क्रमादिक्षु तथा शक्तीः समर्चयेत् ॥ १६६ अनि धीमनी माया लजा पुष्टिः सरस्वती । प्रकृर्जगदाधारा कामधुकू चा शक्तयः ॥ १६७ तथा नाचव लोकेशाः पूज्या दिक्षु यथाक्रमात् । अम्पन्न गन्धपुष्पाद्येन वेधैर्विविधेरपि ॥१६८

तस्य सूक्तंन ततो नीराजनं हरेः ।

नवमं म डल’ पश्चाद्धोतव्यं चरुणा नृप । ॥१६६ आज्येन वा तिलैर्वाऽपि बिल्व वाऽपि सरोरुहः । हुन्या पाञ्जलि दत्त्वा कुर्यादवभृथादिकम् ॥ २०० ब्रह्मगान भोजयेत्पश्चाद् गुरुच्चापि समर्चयेत् । उद्वाद्य चावी कन्या याचित्वा वैष्णवी तथा ॥२०१ हुत्या वा वैष्णवेनैव तचैवाऽऽदित्यभुज्यपि ।

अन्यलि घृतौ चापि कुर्यादिटिममा द्विजः ॥ २०२ सौदर्शन मन्त्रेण सहस्रं जुहुयाबरुम् ।

पुष्पाणि दत्त्वा साहस्रं सम्यगिष्ट्याः फलं लभेत् ॥ २०३ अथ भागवतीमिष्टि प्रवक्ष्यामि नृपोत्तम ! । पद शुद्ध द्वादश्यां पूर्ववद्धरिम् ॥२०४ अचयित्वा विधानेन गन्धपुष्पाक्षतादिभिः । पौरुपण तु सूक्तेन श्रीमदष्टाक्षरेण वा ॥२०५

ऽध्यायः ]

नानाविधोत्सवविधानवर्णनम् ।

अर्चयेज्जगतामीशं सर्वाभरणसंयुतम् ।

ततो भागवतान् सर्वानर्चयेत्परितो द्विजः ॥ २०६ पुष्पैर्वा तुलसीपत्रैः सलिले रक्षतैरपि । प्रह्लादं नारदञ्चैव पुण्डरीकं विभीषणम् ॥ २०७ रुक्माङ्गदं तत्सुतथ्य हनूमन्तं शिवं भृगुम् । वशि (सिष्ठ वामदेवश्च व्यासं शौनकमेव च ॥ २०८ माकण्डेयं चाम्बरीपं दत्तात्रेयं पराशरम । रुक्मदात्म्यौ कश्यपञ्च हारीतवात्रिमेव च । २०६

भरद्वाजं बलि भीष्म मुद्धवाक्रूर पुष्करान् ।

गुहं सूतश्व वाल्मीकं स्वायम्भुवमनुं ध्रुवम् ॥ २२० वैणञ्च रामशञ्चैव मातंगं शबरी तथा ।

मनन्दनश्च सनकं विधनञ्च सनातनम् । २११ वोटु (ढुं) पच्चशिखञ्चव गजेन्द्रश्च जटायुपम् । सुशीला त्रिजटां गौरीं शुभा सन्ध्यावलि तथा ॥ २१२ अनसूर्या द्रौपदीच्च यशोदां देवकी तथा । सुभद्राञ्चैव गोपीश्च शुभा नन्दजे स्थिताः ॥ २१३ नन्दं च वसुदेवञ्च दिलीपं दशरथं तथा । कौसल्याञ्चैव जनककन्यामपि च वैष्णवान् ॥ २१४ अर्चयेद्गन्धपुष्पाद्येर्धपैदीपैनिवेदनैः । साम्बूलैर्भक्ष्यभोज्यैश्च दीपैर्नीराजनैरपि ॥ २१५ अहं भुवेति सूक्तेन दद्यान्नीराजनं हरेः ।

पश्चाद्धमं प्रकुर्वीत अग्न्याधानादिपूर्ववत् ॥२१६

[[११८६]]

[[११६०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ सप्तमो-

दशमं मण्डलं सर्व प्रत्यृचं जुहुयाद्धविः ।

तिलमिश्रेण साज्येन चरुणा गोघृतेन वा ॥ २१७

सर्वेश्च वेष्णवः मुक्तेश्चतुर्भिश्चाष्टोत्तरं शतम ।

नामभिश्च चतुर्थ्यन्तं स्तान सर्वान वैष्णवान् यजेत् ॥२१८ पुष्पैरिष्ट्रा चावभृथं प्रसूनेपिच्च कारयेत । होमं कर्तुमशक्ताद्वदेन नृपनन्दन ॥२६ चतुर्भिर्वष्णवमन्त्रैः साहस्रं वा पृथक् पृथक् ।

इमां भगवतीमिटि यः कुर्याद्रष्णवात्तम ॥२२० अनन्तगरुडादीनामयमन्यतमां भवेत् । पावमानयेदा ऋग्भिरिज्यते मधुसूदनः ॥ २०१ तत्वावमानी मुनिभि प्रोच्यते मधुसूदनः । यदा तु द्वादशी शुक्ला भृगुवामरसंयुता ॥२२२ तस्यामेव प्रकुवत पाद्मामिष्टि द्विजात्तमः । महाप्रीतिकरं विष्णो मोमुक्तिप्रदायकम् ॥२२३ तम्या कृतायामिचा तू लक्ष्मीभर्त्ता जनाईनः । प्रत्यक्षो हि भवेत्तत्र सर्वकामफलप्रदः ॥ २०४ श्रीधरं पूजयेत्तत्र तन्मन्त्रेणैव वष्गवः । सुवणमण्डपे दिव्ये नानारत्ननदीपितं ॥२२५ उदयादित्यसङ्का हिरण्ये पङ्कजं शुभे ।

[[1]]

लक्ष्म्य सह ममासीनं कोटिशीतागुसन्निभम् ॥ २२६

चक्रशङ्खगदापद्मपाणिनं श्रीधरं विभुम ।

पीताम्बरधरं विष्णुं वनमाला विराजितम् ॥ २२७ऽध्यायः ]

नानाविधोत्सव विधानवर्णनम् ।

[[११६१]]

अर्धयेज्जगतामीशं सर्वाभरणभूषितम् ।

पद्मां पद्मलयां लक्ष्मी कमलां पद्मसम्भवाम् ॥२२८ पद्ममाल्यां पद्महस्तां पद्मनाभी सनातनीम् । प्रागादिषु तथा दिक्षु पूजयेन कुसुमादिभिः ॥२२६ अस्त्रादीनीवरान पूज्य नमस्कुर्वीत भक्तितः । ततो नीराजनं दत्त्वा श्रीसूक्तंन तु वैष्णवः ॥ २३० पुरतो जुहुयादग्नौ पायसं घृतमिश्रितम् । तन्मणैिव साहस्रं सूक्ताभ्या सकृदेव हि ॥ २३१ हुत्वा मन्त्रण माहस्रं दद्यात पुष्पाणि शार्ङ्गिणं । वंष्णवं विप्रमिथुनं पजयेद्भाजयेत्तथा ॥२३२ इमां पाद्मीं शुभामिष्टि यः कुर्याद्वैष्णवोत्तमः । प्रभूतधनधान्याच्यो महाश्रियमवा’ नुयात् ॥२३३ सर्वान् कामानवाप्नोति विष्णुलोकं स गच्छति । लक्ष्म्यायुक्तो जगन्नाथः प्रत्यक्षः सममृद्धरिः ॥ २३४ ददाति सकलान् कामानिह लोके परत्र च । पुण्यैः पवित्र देवत्यरिज्यते यत्र केशवः ॥ २३५ ताँ पवित्रेष्टिमित्याहुः सर्वपापप्रणाशिनीम् । यत्तं पवित्रमित्यादि ऋग्भियंत्र यदुद्विजः ॥ २३६ प्रायश्चित्तार्थ सहसा शान्त्यर्थं वा समाचरेत् । एवं विधानमिष्टीनां सम्यगुक्तं मपिभिः ॥३७ वैदिकेनैव विधिना यथा शक्त्या समाचरेत् । अवैदिकक्रियाजुष्टं प्रयत्नेन विवर्जयेत् ॥ २३८

[[११६२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

क्षीराब्धौ शेषपर्यङ्क बुध्यमाने सनातने ।

अत्रोत्सव प्रकुर्वीत पचरात्रं निरन्तरम् ॥२३६ नद्याश्च पुष्करिण्या वा तीरे रम्यतले शुचौ ।

मण्डपं तत्र कुर्वीत चतुर्भिस्तोरणैर्युतम् ॥ २४८ वितानपुपमालादि पताकाध्वजशोभितम् । अर्पणपूर्वेण यज्ञदिश्च कल्पयेत् ॥२४१ ऋत्विग्भिः सार्द्ध माचार्यो दीक्षितो मङ्गलस्वनैः । रथमारोप्य देवेशं छत्रचामरसंयुतम् ॥ २४२ पठन्वंशाकुनान मन्त्रान् यज्ञशाला प्रवेशयेत् । स्वस्तिवाचनपूर्वेण कुर्यात्कौतुकबन्धनम् ॥ २४३ पूर्णकुम्भान शम्ययुतान पालिकाः परितः क्षिपेन । अभ्यर्च्य गन्धपुष्पाद्यैः पश्चातावरण यजेत् ॥ २४४ वासुदेवमनन्तञ्च मत्यं यज्ञं तथाऽच्युतम् । महेन्द्र श्रीपति विश्व पूर्णकुम्भेषु पूजयेत् ॥ २४५ पालिका. सदिगीशांश्च दीपिकास्वथ हेतयः । तोरणेपु च चण्डाद्याः पूजनीया यथाक्रमम ॥ २४६ वैद्याश्च दक्षिणे भागे कुण्डं कुर्यात्सलक्षणम् । निक्षिप्याम्मिं विधानेन इष्माधानान्तमाचरेत् ॥ २४७ आचार्योपासानौ वा लौकिके वा नृपोत्तम ! । आधानं पूर्ववन कृत्वा पश्चात्कर्म समाचरेत् ॥ २४८ प्रातः स्नात्वा विधानेन पूजयित्वा सनातनम् । प्रत्यृचं पावमानीभिर्जुहुयात्पायसं शुभम ॥२४६

[ सममो-

ऽध्यायः ]

नानाविधोत्सव विधानवर्णनम् ।

वैष्णवैरनुवाकैश्च मन्त्रैः शक्त्या पृथक् पृथक् । चतुभिर्व्यापकैश्चान्यं प्रत्येकं जुहुयाद् घृतम् ॥२५० वैकुण्ठं पार्षदं हत्वा होमशेषं समाचरेत । ताभिरेव च पुष्पाणि दद्याच जगनाम्पतेः ॥ २५१ उद्बोधयित्वा शयने देवदेवं जनार्दनम् । पश्चान सर्वमिदं कुर्यादुत्सवार्थ द्विजोत्तमः ॥ २५२ अथ नावं सुविस्तीर्णां कृत्वा तस्मिन जले शुभे । पुष्पमण्डप चिह्नादि समास्तीर्णममन्विनाम ॥ २५३ सुनारणवितानाढ्यां पताकाध्वजशोभिनाम । तस्मिन कनकपर्यङ्कं निवेश्य कमलापतिम ॥ २५४ अचयित्वा विधानेन लक्ष्म्या सार्द्धं मनातनम् । पुष्पाञ्जलिशतं तत्र मन्त्ररत्नेन कारयेन ॥२५५ श्रीपौरुपाभ्यां सूक्ताभ्यां दद्यात्पुष्पाञ्जलि ततः । परितः शक्तय. पूज्या स्तथाऽऽवरणदेवताः ॥ २४६ दीपैनीराजनं कृत्वा बलि दात समन्ततः । नौभिः समन्ताद् बहुभि गीतवादित्रसंयुतम ॥२/७ दीपिकाभिरनेकाभि स्तोत्ररपि मनोरमैः । प्लावयन्तो भगन्नाथं तत्र तत्र जलाशये ॥२५८ फलैर्भक्षैश्च ताम्बूलं कलशैः धिमिश्रितैः । कुङ्कुमैः कुमुमैलर्जिर्विकिरन्तः परस्परम् ॥२५६ गानैर्वेदैः पुराणैश्च सेवेत निशि केशवम् । ऋत्विजो वारुण म् मूक्तान् जपेयुस्तत्र भक्तितः ॥ २६०

।

[[११६३]]

[[११६४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ सप्तमो-

जपेश्च भगवन्मन्त्रान् शान्तिपाठ ध्वरेत्तथा । एवं संसेव्य बहुधा रात्रावस्मिन् जलाशये ॥ २६१ प्रदेवत्रेति सूक्तंन यज्ञशालां प्रवेशयेत् । तत्र नीराजनं दत्वा कुर्यादर्ध्यादिपूजनम् ॥२६ धृतव्रतेनि सूनंन तत्र नीराजनं द्विजः ॥ २६३ स्नात्वा पूर्ववदभ्यर्च्य हुत्वा पुष्पाञ्जलि तथा । आशिपोत्राचनं कृत्वा भोजयेद् ब्राह्मणान् शुभान् ॥२६४ शाययित्वाज्य देवेशं भुञ्जीयाद्वाग्यतः स्वयम् । एवं प्रतिदिनं कुर्यादुत्सव’ पञ्चवासरम् ॥ २६५ अन्ते चावभृथे च पुष्पय गश्च कारयेत् । आचाय मृत्विजां विप्रान् पूजयेद्दङ्क्षिणादिभिः ॥२६६ एवं क्षीराब्धियजनं प्रत्यब्दं कारयेन्नृप ! । स्वसम्यगर्थवृद्धयर्थं भोगाय कमलापतेः ॥ २६७ वृद्धयर्थमपि राष्ट्रस्य शत्रूणां नाशनाय च । सवधमविवृद्धयथ क्षीराधियजनं चरेत् । तत्र दुर्भिक्षरोगामिपापवाधा न सन्ति हि । २६८ गाव. पूर्णदुघा नित्यं बहुलम्य फलाधरा । पुष्पिताः फलिता वृक्षा नार्यो भर्तृपरायणाः ॥ २६६

आयुष्मन्तश्च शिशवो जायते भक्तिरच्युते ।

।

यः करोति विधानेन यजनं जलशायिनः ॥२७० क्रतुकोटिफलं तत्र प्राप्नोत्येव न संशयः ।

यत्विदं शृणुयान्नित्यं क्षीराब्धियजनं हरेः ॥ २७१

ऽध्यायः ]

नानाविधोत्सवविधिवर्णनम् ।

सर्वान् कामानवाप्नोति विष्णुलोकश्च विन्दति ।

पुष्पिते तु रसाले तु तत्राप्युत्सवमात्मनः ॥ २७२

॥ त्रिवासरं प्रकुर्वीत दोलानाम महोत्सवम् । उपोषितः संयतात्मा दीक्षितो माधवं हरिम् ॥ २७३ छत्रचामरवादित्रैः पताकैः शिविकां शुभाम् । आरोप्यालङ्कृतं विष्णुं स्वयञ्च समलङ्कृतः ॥ २७४ हरिद्रां विकिरन्तो वै गायन्तः परमेश्वरम् । गच्छेयुराद्रुमं प्रातर्नरनारीजनः सह ॥ २७/ तत्राऽऽम्रवृक्षच्छायायां वेद्यांसम्मृजयेद्धरिम् । चूतपुष्पैः सुगन्धीभिर्माधवीभिश्च पृथिकैः ॥ २७६ मरीचिमिश्रं दध्यन्नं मोदकच समर्पयेत् । शष्कुल्यादीनि भक्ष्याणि पानकच निवेदयेन ॥ १७७

सकर्पूरच्च ताम्बूलं पूगीफलसमन्वितम् ।

सर्वमावरणं पूज्यं होमं पश्चात्ममाचरेत् ॥ २७८ कृत्वे मानादिपर्यन्तं विष्णु सून इचमं यजेत् माधवेनैव मनुना शर्करासंगुतान् निलान् ॥२७६ सहस्रं जुहुयाद्वह्नौ भक्त्या वैष्णवसत्तमः । वैकुण्ठं पार्पदं हत्वा होमशंपं समापयेत् ॥ २० प्रत्यृचं पावमानीभिदद्यात् पुष्पाञ्जलि हरेः ।

अथ दोलां शुभाकारां बद्धाम्मिन् समलङ्कृनाम् ॥२८१ वावेदूर्य माणिक्यमुक्ता विद्रुमभूषिताम् ।

तस्यां निवेश्य देवेशं लक्ष्म्या सार्द्धं प्रपूजयेत् ॥ २८२

[[११६५]]

[[११६६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

गन्धैः पुत्रपैर्धूपदीपैः फलैर्भक्ष्यैर्निवेदनैः । कुसुमाक्षतदृर्वाप्रतिलसर्पिर्मधूदकम् ॥२८३ सर्पपाणि च निक्षिप्य अष्टाङ्गाध्यं निवेदयेत् । पादेषु चतुरो वेदान् मन्त्राण्योक्तंषु चास्तरे ॥२८४ नागराजच्च दोलायां पीठे सर्वस्वरैरपि । व्यजनैर्वैनतेयच सावित्रीं चामरे तथा ॥ २८५ द्विनिशामर्चयेद्दिक्षु ऊर्ध्वं ब्रह्म वृहस्पतिः । अधस्ताचण्डिकां रुद्रं क्षेत्रपालविनायकौ ॥ २८६ विताने चन्द्रसूर्यौ च नक्षत्राणि ग्रहास्तथा । वेदाश्च सेतिहासांश्च पुराणं देवता गणा ॥२८७ भूधराः सागराः सर्व पजनीयाः समन्ततः ।

[ सप्तग्रो-

एवं सम्पूज्य दोलायां लक्ष्म्या सह जनार्दनम् ॥ २८८ दोलयेश्च ततो दोलां चतुर्वदैश्चतुर्दिनम् ।

सूतैश्च ब्रह्मणोऽपत्यैः सामगानः प्रबन्धकः ॥ २८६

नामभिः कीर्तयन् देवमेव मन्दं प्रोटयेत् ।

स्त्रियं स्वलङ्कृताः सर्वा गायन्त्यो विभुमच्युतम् ॥ २६० चरितं रघुनाथस्य कृष्णस्य चरितं तथा । दोलयेयुर्मुदा भक्त्या दोलायां परमेश्वरम् ॥२६१ दोलाया दर्शनं विष्णोर्महापातकनाशनम् । भक्तिप्रसादनं नृणां जन्ममृत्युनिकृन्तनम् ॥२६२ देवाः सर्वे विमानस्था दोलायामर्चितं हरिम् ! दर्शयन्ति ततः पुण्यं दोलानामोत्सब हरेः ॥ २८३

ऽध्यायः ]

नानाविधोत्सव विधानवर्णनम् । 1

[[११६७]]

भक्त्या नीराजनं दद्यात् श्रीसूकेनैव वैष्णवः ।

।

ब्राह्मणान् भोजयेत्पश्चाहनिणाभिश्च तोपयेत् ॥ २६४ एवं त्रिवासरं कुर्यादुत्मवं वैष्णवोत्तमः ।

प्रद्युम्नमेवं कुर्वीत तत्तत्काले तु वैष्णवः ॥२६५ श्रौतेनैव च मार्गेण जपहोमपुरःसरम ।

उत्मवं वासुदेवस्य यथाशक्त्या समाचरेत ॥ २६६ यत्र यत्रोत्सवं विष्णोः कर्तुमिच्छति वैष्णवः । होमं कुर्यात्तत्र मन्त्र तथा विष्णुप्रकाशकं ॥ २६७ अतो देवेतिमुक्तेन तथा विणांकन च । परोमात्रति सूक्ताभ्यां पौरुषेण च वैष्णवः ॥ २६८ नारायणानुवाकेन श्रीसूतनापि वैष्णवः । प्रत्यृचं जुहुयाद्वह्नौ चरणा पायसेन वा ॥ २६६ चतुर्भि वैष्णवैर्मन्त्रः पृथगष्टोत्तरं शतम् । आज्यहोमं प्रकुर्वीत गायत्र्या विष्णुसंज्ञया ॥३०० बैकुण्ठपार्पदं हुत्वा शेर्पा पूर्ववदाचरन् ।

अनादिष्टेषु सर्वेषु कुर्यादेवं विधानतः ॥३०१ ब्राह्मणान भोजयेद्विप्रान् सर्वं सम्पूर्णता व्रजेत् । अथवा मन्त्ररत्नेन सहस्रं प्रतिवासरम् ॥३०२ हुत्या पुष्पाणि दत्त्वा च शेषं पूर्ववदाचरं । होमं विना न कर्तव्य मुत्मवं परमात्मनः ॥३०३ जपहोमविहीनन्तु न गृह्णाति जनार्दनः ।

तस्माच्छौतं प्रवक्ष्यामि विष्णोराराधनं नृप ! ॥ ३०४

[[११६८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

।

[ सप्तमो-

अश्वयुक्कृष्णपक्षे तु सम्यगभ्युदिते रवौ । आदर्शान समरात्रन्तु पूजयेत्प्रभुमव्ययम् ॥३०५ स्नात्वा नयां विधानेन कृतकृत्यः समाहितः । गृहीत्वा जलकुम्भन्तु वामणान प्रवरान व्रजेत ॥३०६ पञ्चत्वम्पल्लवान पुष्पाण्यभिमध्य विनिक्षिपेत् । मौरभेयीं तथा मुद्रां दर्शयित्वा च पूजयेत् ॥ ३०७ त्रिवारं वैष्णोर्मन्त्रैः शङ्खनैवाभिपेचयेन । पूनयित्वा विधानेन गन्धपुष्पाक्षतादिभिः ॥ ३०८ अपूपान् पायसं शतन कृसरश्च निवेदयेत् । मन्त्रैरटोत्तरशतं दत्त्वा पुष्पाणि चक्रिणः ॥ ३०६ पश्चाद्धमं प्रकुर्वीत माज्येन चरणा ततः । कम्य वा नैतिसून वैष्णवंरपि वैष्णवः ॥ ३१० हुत्वा तु मन्त्रस्तेन घृतमोत्तरं शतम् ।

वैकुण्ठं पार्पदं हत्वा वैष्णवान् भोजयेत्ततः ॥ ३११ सद्भाजनसंयुक्तः क्षितिशायी भवेन्निशि ।

सायाह पि ममभ्यच्य जातीपुष्पैः सुगन्धिभिः ॥३१२ बहुभिदपद डे सेवेरन् पुरवासिनः ।

एवं महोत्सवं कृत्वा धनधान्ययुतो भवेत् ॥३१३ तत्तत्कालोचितं विष्णोत्सव परमात्मनः । द्रव्यहीनो-पि कुर्वीत पत्रपुष्पैः फलादिभिः ॥ ३१४ समिद्भिर्बिल्वपत्रैर्वा होमं कुर्वीत वैष्णवः । सतपयेच विप्रांस्तु कोमलैस्तुल सोदलैः ॥ ३१५

ऽध्यायः ]

नानाविधोत्सवविधानवर्णनम् ।

भक्तया वै देवदेवेशः परितुष्टो भवेद् ध्रुवम् । आस्तिक्यः श्रद्दधानश्च वियुक्तमदमत्सरः ॥३१६

पूजयित्वा जगन्नाथं यावज्जीवमतन्द्रितः ।

[[११६६]]

इह भुक्तवा मनोरम्यान भोगान सर्वान यथेप्सितान् ॥३१७ सुखन देहमुत्सृज्य जीर्णत्वच मिवोरगः । स्थूलसूक्ष्मात्मिकान्चेमां विहाय प्रकृतिद्रुतम ॥३१८ सारूप्यमीश्वरम्याशु गत्वा तु स्वजनः सह । दिव्यं विमानमारुह्य वैकुण्ठं नाम भास्करम् ॥३१६ दिव्याप्सरोगणैर्युक्तो दिव्यभूषणभूषितः । स्तूयमानः सुरगणैर्गीयमानश्च किन्नरः ॥ ३२० ब्रह्मलोकमतिक्रम्य गत्वा ब्रह्माण्डमण्डपम । विष्णुचक्रेण व भित्वा सर्वानावरणान् घनान् ॥३२१ अतीत्य वीरजाम शु सर्ववेदस्रवा नदीम अभ्युद्गच्छद्भिरव्ययं पूज्यमानः सुरोत्तमैः ॥३२२ सम्प्राप्य परमं धाम योगिगम्यं सनातनम् । यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं हरेः ॥ ३२३ तद्विष्णोः परमं धाम सहा पश्यन्ति योगिनः । शीतांशु कोटिसङ्काशः सर्वैश्च भवनैर्युतम् ॥३०४ आरूढयौवनं दिव्यैः पुंभि. स्त्रीभिश्च सङ्कलम् । सर्वलक्षणसम्पन्नदिव्यभूषणभूषितैः ॥ ३२५ अक्षरं परमं व्योम यस्मिन्देवा अधिष्ठिताः । इरावसी धेनुमती व्यस्तम्ना सूपवासिनी ॥ ३०६

[[१२००]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

यत्र गावो भूरिशृङ्गाः साऽयोध्या देवपूजिता । अनन्तव्यूहलोकैश्च तथा तुल्य शुभावहैः ॥ ३२७ सर्ववेदमयं तत्र मण्डपं सुमनोहरम् । सहस्त्रस्थूणसदमि ध वे ग्म्योत्तरे शुभे ॥ ३२८ तस्मिन् मनोरमे पीठे धर्माद्य सूरिभिर्वृते । महासीनं कमलया दृष्ट्रा देवं सनातनम् ॥३६ स्तुतिभिः पुष्कलाभिश्च प्रणम्य च पुनः पुनः । प्रहषपुलको भृत्वा तेन चाऽऽलिङ्गितः क्रमात् ॥२३० पूजितः सकलैर्भागे. श्रिया चापि प्रपूजितः । अनन्तविहगेशाचं रचित’ सवढंव तैः ॥३३१

।

तेषामन्यतमो भूत्वा मोदते तत्र देववन । एपु केषु च लोकेषु तिष्ठते कमलापतिः ॥३३२ तेषु तेष्वपि देवस्य नित्यदासो भवेत्सदा । दासवत्पुत्रवत्तम्य मित्रवद् बन्धुवन सदा ॥३३३ अश्नुते सलकान् कामान् सह तेन विपश्चिता । इमान् लोकान् कामभोग कामरूप्यनुमध्वरन् ॥ ३३४ सर्वदा दूरविध्वस्तदुःखावेशल व शिकः । गुणानुभवजप्रीत्या कुर्याद्दानमशेषतः ॥ ३३५ इवमेव परं मोक्षं विदुः परमयोगिनः । काङ्क्षन्ति परमं दासा मुक्तमेकं महर्षयः ॥३३६ हरेर्दास्यैकपरमां भक्तिमालम्ब्य मानवः । इहैव मुक्तो राजर्षे । सर्वकमनिबन्धनैः ॥३३७

[ सप्तमो-

इति वृद्धहारीतस्मृतौ विशिष्टपरमधर्मशास्त्रं नानाविधोत्सवविधानं

नाम सप्तमोऽध्यायः ।ऽध्यायः ]

विष्णुपूजाविधिवर्णनम् ।

[[१२०१]]

॥ अष्टमोऽध्यायः ॥

अथ विष्णुरूजाविधिवर्णनम् ।

हारीत उवाच ।

अथ वक्ष्यामि राजेन्द्र ! विष्णुपूजाविधिं परम् ॥१ श्रौतं महर्षिभिः प्रोक्तं वशिष्ठाद्यैः पुरातनैः । वैखानसैश्च भृग्वाद्यैः सनकाद्यैश्व योगिभिः ॥२ वैष्णवै वैदिकै पूर्वेर्यद्यदाचरितं पुरा ।

तत्ते वक्ष्यामि राजेन्द्र ! महाप्रियतमं हरेः ॥ ३ ब्राह्मे मुहूर्ते उत्थाय सम्यगाचम्य वारिणा । ध्यात्वा हृत्पङ्कजे विष्णुं पूजयेन्मनसैव तु ॥४ तं प्रत्तैवेति सूक्तेन बोधयेत्कमलापतिम । वनस्पतेति सूक्तेन तूर्यघोषं निनादयेत् ॥५ कुर्यात्प्रदक्षिणं विष्णोरतोदेवेत्यनेन तु ।

तद्विष्णोरिति मन्त्राभ्यान्त्रिः प्रणम्याऽऽचरेत्ततः ॥६ कृतशौचस्तथाऽऽचान्तो दन्तधावनपूर्वकम् ।

स्नानं कुर्याद्विधानेन धात्री श्रीतुलसीयुतम् ॥७

नारायणानुवाकेन कृत्वा तत्राघमर्षणम् ।

कृतकृत्यः शुचिर्भूत्वा तर्पयित्वा च पूर्ववत ॥८ धृतोध्वपुण्ड्रदेह पवित्रकर एव च ।

प्रविश्य मन्दिरं विष्णोः संमार्जन्या विशोधयेत् ॥६

[[७६]]

[[१२०२]]

वृद्धहारीतस्मृति.

[ अष्टमो-

वास्ते ष्पतेति वै सूक्तं जपन् संमार्जयेद् गृहम । आगाव इति सूक्तेन गोमयेनानुलेपयेत । आनोभद्रेति सूक्तेन रङ्गवल्लिभ्व निक्षिपेत् ॥१० ततः कलशमादाय जप वं शाकुनी चः । गत्ला जलाशयं रम्यं निर्मलं शुचि पाण्डुरम ॥११ इमं मे गङ्गति चा जलं भक्त्या भिमन्त्रयेत् । आपो अस्मानिति ऋचा कलशं क्षालयेद् द्विजः ॥ १२ समुद्र ज्येष्ठमन्त्रेण गृह्णीयात्प्रयतो जलम् ।

उतस्मेनं वस्तुभिरिति वस्त्रेणाऽऽद्राद्य वैष्गवः ॥१३ प्रसम्राजेति सूक्तं वै जपन् सम्प्रविशद् गृहम । धान्योपरि तथा कुम्भं न्यसेदक्षिणतो हरेः ॥१४

इमं मे वरुणेत्यचा मङ्गल द्रव्यसंयुतम् ।

अञ्जन्ति (मित्र) त्वेति सूक्त न कुर्य्यात्पु परय सभ्वयम् ॥१५ अव्र्वाश्चि सुभगे द्वाभ्यां गवांश्च पेयत्तथा ।

वाग्यतः प्रयतो भूत्वा श्रीसूक्तं नैव वैष्णवः । विश्वानि न इति ऋचा दीपं दद्यात्सुद्दीपितम् ॥१६ तत्तत्पात्रेषु सलिलं दवा गन्ध स्तु निक्षिपेत् । शन्नो देव्या च सल्लिं गायत्र्या च वुशांस्तथा ॥१७ आयनेति च पुराणि यवोऽसीति चाऽक्षतान् । गन्धद्वारेति वै गन्धा नौपध्या तिलसर्षप म् ॥१८ काण्डात्काण्डति दूर्वाग्रान् सहिरण्येति रत्नकम् । हिरण्यरूपेति वा हिरण्यं निक्षिपेत्तथा ॥ १६

प्रध्यायः ]

विष्णु पूजाविधिवर्णनम् ।

एवं द्रव्याणि निक्षिप्य तुलस्या च समर्पयेत् । सवितुश्चत्यादि ऋचा दद्यादयोदकं हरेः ॥ २० श्रियेति पादेति ऋचा दद्यात पादजलं तथा । भद्रन्ते हातेत्यनेन हस्तप्रक्षालनं चरेत ॥२१ वयः सुपर्णेति ऋना मुखसम्मार्जनं तथा । आपो अस्मानिति ऋवा वक्तगण्डपमेव च ॥२२ हिरण्यद तेत्यनेन दन्तकाष्ठ निवेदयेत् । वृहस्पते प्रथमेति जिह्वालेखनमेव च ॥ २३ आपयित्वा उ भेषजीरिति गण्डपमाचरेत् । आपो हि ष्ठा इत्यनेन कुर्यादाचमनीयकम ॥२४ मूर्धांमव इत्यनेन तैलाभ्यङ्गं समाचरेत् । मूर्धान दीव इत्यनेन गन्धान् केशेषु लेपयेत् ॥ तद्धियस्तथौ केशवन्ते केश न् वे क्षालयेत्पुनः । श्रिये पृश्न (इ) ति ॠवा तद्वचनादिकम् ॥२६ आपोयम्त्रः प्रथममिति सूक्त नाभ्यङ्गसूचनम् । कृत्वादः स्नापयेत्सूक्त बैंड गवंगन्धवारिणा ॥ २७ ततः पञ्चामृतैर्गव्ये. स्नापयेत्तत्प्रकाशकैः । आप्यायस्येत्यचा क्षीरं दधिक्राव्णेति वै दधि ॥२८ घृतमामिक्षेति घृतं मधुवातेति वै मधु । तत्तं वयं यथा गोभिरित्य चेरसं शुभम् ॥२६ एभिः पञ्चामृतेः स्नाप्य चन्दना निवेदयेत् । श्रीसूक्तपुरुषसूक्ताभ्यां पुनः संस्थापयेद्धरिम ॥३०

[[१२०३]]

[[१२०४]]

वृद्धहारितस्मृतिः ।

वनस्पतेति सूक्त ेन कुर्य्याद् घोषसमन्वितम् । श्रिये जात इति ऋवा दद्यान्नीराजनं ततः ॥३१ युवा सुत्रासेति ॠवा वस्त्रेणाङ्गं प्रमार्जयेत् । प्रसेनानेति मन्त्रेण वस्त्रं सम्वेष्टयेत्ततः ॥ ३२ युवं वस्त्राणीति चा उत्तरीयं तथैव च । सवत्राऽचमनं दद्याच्छन्नो देवीत्यूचा च तु ॥ ३३ उपवीतं ततो दद्याद् ब्राह्मणानिति वे ऋचा । ऋतस्य तन्तुवितते दद्यात्कुशपवित्रकम् ॥३४ पश्चादाचमनं दद्याद् भूषणैर्भूपयेद्धरिम । विश्वजित्सूक्तं न दद्याद् भूषणानि शुभानि वै ॥ ३५ हिरण्यकेशनि ऋचा केशान् संशोषयेत्तथा । सुपुष्पैः कव दद्याद्विहिमोतेत्यनेन व ॥ ३६ कृपायमिन्द्र ते रथ इत्युचा तिलकं शुभम । गन्धश्व लेपयेद् गात्रे गन्धद्वारेति वै चा ॥३७ त्रातारमिन्द्र इत्यृचा पुष्पमाला समर्पयेत् ।

बं

चक्षुषः पितेति चा चक्षुषो रञ्जनं शुभम ॥३८

सहस्रशीर्षति चा किरीटं शिरमि क्षिपेत् ।

ऋचा

ऋक्सामाभ्यामिति श्रोत्रं कुण्डले मा करे ऽर्पयेत् ॥ ३६ दमूनमौ अपस इति केयूरादिविभूषणम् । आश्वेते यस्येति ऋचा हाराणि विमलानि च ॥४० हस्ताभ्यां दशशाखाभ्या मित्यृचा चाकुलीयकम् । अस्य त्रिपूर्णमधुना सूर्य्याके विन्यसेच्छुभे ॥४१

[ अष्ठमो-

ऽध्यायः ]

विष्णुपूजाविधिवर्णनम् ।

इद्रन्त्वदुत्तर इति कटिसूत्रं सुरोचिषम् ।

स्वस्तिदा विशस्पतिरित्यायुधानि समर्पयेन ॥ ४२ द्यौर्नय इन्द्रेति दद्याच्छत्रं सुविमलं तथा । सोमः पवर्ततेत्यृचा चामरं हेममुत्तमम् ॥४३ सोमापूषणेत्यृचा तालवृन्तौ सुवर्चसौ ।

रूपं रूपमिति ऋचा दद्यादादर्शनं शुभम् ॥४४ इन्द्रमेव घोषगति चा ऽऽसने विनिवेशयेत् । इहैवास्तमेति चा दद्याच कुशविष्टरम ॥४५

ऋचा

।

आपस्वन्तरिति चा पाय दद्याच भक्तितः । गौरीमिमाय सूक्तं न अर्ध्या हस्ते निवेदयेत् ॥४६ नतमहो न दुरितमित्याचमनं समर्पयेत् । पिवासोममित्यनेन मधुपर्कभ्व प्राशयेत् ॥४७ अपस्वग्ने सधिप्रवेनि पुनराचमनं चरेत् । अर्चन्तस्त्वाहवामहेत्यक्षतैरयेच्छुभः ॥४८

तण्डुलाः सहरिद्रास्तु अक्षता इति कीर्तिताः । विष्णोर्नुकमिति सूक्त ेन धूपं दद्याद् घृतान्वितम् ॥४६

भावामितेति सूक्तंन दीपान्नीराज येच्छुभान् ।

।

इदन्ते पात्रमिति (च) भाजनं विन्यसेच्छुभम् ॥५०

तस्मा अरङ्गमामवेति पात्रप्रक्षालनं चरेत् ।

[[१००५]]

अस्मिन् पदे पर (मेतच्छिवांस) मिति गवाज्येनाभिपूरयेत् । पितुं नुस्तोषमिति सूक्त ेन दद्यादन्नादिकं हविः ॥५९

[[१२०६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ अष्टमी-

तदत्यानिकमिति वा सहिरण्यं घृतं तथा । तस्मिन रायवतय इति दद्यादा पोशने घृतम् ॥५२ ततः प्राणाद्याहुतयो होता परमात्मनि । अग्ने विवस्त्रदुषस इति पश्चभिश्च यथाक्रमम ॥५३ समुद्रा दूर्माति सूक्त ेन घृतधारा समाचरत् । परोमात्रति सूकन भोजयेत्सश्रियं हरिम् ॥५४ तुभ्यं हिन्वान इत्यनेन वयः सर्वे निवेदयेत् । इन्द्र पीवेत्यनेन दद्यादापोशनं पुनः ॥५५ प्रत आश्विन पवमानेत्यचा हस्तप्रक्षालनं चरेत् । सरस्वतीं देवयन्त इति (तिसृभिर्गवषमेव च ॥५६ वृष्टिं दिवीश तद्वारति (द्वाभ्या) दद्यादाचमनं ततः । शिशुं जिज्ञामिनमिति ऋवा मुखस्तौ च माजयेत् ॥५७ दक्षिणावतामिति ऋचा दद्यात्ताम्बूलमुत्तमम् । सादुपस्प्रेति ऋचा दद्यादाचमनं पुन ।

आज्यं गौरिति सूक्त भ्या दद्य त् पुष्पाञ्जलि ततः ॥५८ दीपनोराजयेत्पश्चाद् घृसून वैष्णव’ ।

यत इन्द्रत्यादि पभिर्दिनु रक्षा प्रदापयेत् ॥५६ यज्ञा देवानामिति सून उपस्थानजपं चरेत् । तद्विष्णोरिति (च) द्वाभ्या प्रणमेश्चैव भक्तित. ॥ ६० गौरीमिमायेति वा दद्यादाचमनन्तन । सहस्रनामभिः स्तुत्या पश्चाद्रोमं समाचरत् ॥ ६१ प्रातरौपासनं हुत्वा तस्मिन्नग्नौ जनार्दनम् । ध्यात्वा संपूज्य जुहुयाद्वैष्णवः प्रत्यवं हविः ॥६२

प्रध्यायः ]

विष्णुपूजाविधिवर्णनम् ।

[[१२०७]]

श्रीभूसू काभ्यामपि च हुत्वा घतयुतं हविः ।

याभिः सोमो मोदतेत्यनेन मातृभ्यां जुहुयाद्धविः ॥ ६३ किंस्त्रिद्वनमित्या (ति मृचाअ ) न्नन्तं जुहु गद्धविः । सुपर्ण विप्रा इति ऋचा सुपर्णाय महात्मने ॥ ६४ चमूप च्चन इति च सेनेशायापि हूयताम् । पवित्रन्त इति द्वाभ्याञ्चक्रायामिततेजसे ॥६३५ स्वादुपं स इति ऋवा हेतिभ्यो जुहु गद्धविः । इन्द्रश्रेष्ठानितोन्द्राय अग्निमूर्धति पावकम । ६६ यमाय सोमे त यमन्नतं मोगुणे यचा । यच्चिद्धेति वरुणं वाय योनिमारुतम् । द्रविणोदा ददातु नाविणाद्याशमेव च ॥ ६७ त्र्यम्बक कमित्यु)चा रुद्र मानः प्रजां प्रजापतिम् । यज्ञनेत्युचा साध्येभ्यो मरुतो यद्धवेति च ॥ ६८

योनः सपत्नेति ऋवा वमुरुभ्य एव च ।

विश्वेदेवाः स च (वाश्चतसृभिर्य देवा से ऋचा तथा ॥६६

सर्वभ्यश्चैत्र देवेभ्यो जुहु गदन्नमुत्तमम् ।

नासत्याभ्यामिति ऋचा अविच्छादोभ्य एव च ॥ ७०

सोम (मा) पूषे (षणे ति ऋचा सूर्याचन्द्रमसोस्तथा ।

संसमिश्र व सूरुं न वैष्णवेभ्यस्तथापुन ॥७१

तत स्त्रिष्टकृतं हुआ भुक्तभ्यश्च बलिं क्षिपेत् ।

।

नमो महदुस्य ॠ इत्य) चा बलिं भुवि विनिक्षिपेत् ॥७२

[[१२०८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ अष्टमो-

आचम्य वारिणा पश्चान्मन्त्रयागं समाचरेत् । एतच्छ्रौतं नृपश्रेष्ठ ! मुनिभिः सम्प्रकीर्तितम् ॥ ७३ सम्यगुक्तं मया तेऽद्य निश्चितं मतमुत्तमम् । एतत्प्रियतमं विष्णो. स्त्रि (त्रि ) यो नाथस्य सर्वदा ॥७४ श्रतेनैव हरि देवमर्चयन्ति मनीषिणः । श्रौतस्मार्त्तागमैर्विष्णो त्रिविधं पूजनं स्मृतम् ॥७५ एतच्छौतं तव स्मात्तं पौरुषेण च यत् स्मृतम् । मन्त्रैरष्टाक्षराद्यैस्तु तद्दिव्यागममुच्यते ॥७६ श्रौतमेव विशिष्टं स्यात्तंपां नृपवरात्तम ॥ श्रौतमेव तथा विप्राः प्रकुर्वन्ति जनार्दने ॥७७ यजन्ति केचित्त्रितयन्त्रिसन्ध्यासु च देशिकाः । यजन्ति केचित्त्रितयन्त्रयो वर्णा द्विजोत्तमाः ॥७८ शुश्रूषा च तथा नामकीर्तनं शृद्रजन्मनः । अपि वा परमेकान्ति बालकृष्णवपुरिम् ॥७६ स्त्रीणामप्यर्चनीयः स्यात्स्ववर्णम्याऽऽनुरूपतः । मन्त्ररत्नेन वै पूज्यो हित्वा श्रौतं विधानतः ॥८० एवमभ्यर्थनं विष्णोर्मुनिभिः सम्प्रकीर्तितम् । श्रौतस्मार्तागमाश्च नित्यनैमित्तिकाः क्रियाः ॥८१ प्रायश्चित्तमकृत्यानां दण्डमन्याततायिनाम् । अधुना सम्प्रवक्ष्यामि वृत्तिमैकान्तिलक्षणाम् ॥८२ नारीणामपि कर्तव्या अहन्यहनि शाश्वतीम् । उत्थाय पश्चिमे यामे भर्तुः पूर्वमतन्द्रिताः ॥ ८३

ऽध्यायः ] सवृत्यधिकारभाण्डादीनां संशुद्धिवर्णनम । १२०६

कृत्वा शौचं विधानेन दन्तधावनमाचरेत् । कृत्वाऽथ मङ्गलस्नानं धृत्वा शुक्लाम्बरं तथा ॥८४ आचम्य धारयेदूर्ध्वपुण्ड्र शुभ्रं मृदेव तु । चन्दनेनापि कस्तूर्य्याः कुङ्कुमेनापि वा सति ॥८५ जप्त्वा मन्त्रं गुरुं पश्चादभिनन्द्य च वैष्णवान् । नमस्कृत्वा जगन्नाथं जप्त्वा च शरणागतिम् ॥८६ आत्मानं समलङ्कृय चिन्तयेन्मधुसूदनम् । गृहभाण्डादिकं सर्वं वाग्यता नियतेन्द्रियाः ॥८७ संशोधयेत्प्रतिदिनं यज्ञार्थं परमात्मनः । मार्जयित्वा गृहं पश्चाद् गोमयेनानुलिप्य च ॥८८ रङ्गवल्ल्यादिभि पश्चादलङ्कृत्य समन्वतः । चतुर्विधानां भाण्डानां क्षालनन्तु समाचरेत् ॥८ पाचकानि बहिष्ठानि जलस्याऽऽनयनानि च । स्थापनानि जलार्थ वा चतुर्विध मुदाहृतम् ॥ पृथक् पृथगुदवानि तेषु तेष्वपि विन्यसेत् । नान्योन्यं सङ्करं कुर्याद्भाण्डानां सर्वकमसु ॥११ तानि तानि स्पशेत्पाणि प्रक्षाल्यैव पुनः पुनः । सम्यक् प्रक्षाल्य भाण्डानि दाहयेद्यज्ञियैस्तृणैः ॥ ६२. पुनः प्रक्षाल्य सन्तप्त्वा पश्चात्पचनमाचरेत् । रसभाण्डानि सर्व्वाणि क्षालयेदुष्णवारिणा ॥६३ चतुर्भिः पञ्चभिर्ध्यात्वा सुस्रुवौ क्षालयेत्तदा । बहिर्न निष्कामयीत पाचकानि गृहान्तिकात् ॥६४

[[१२१०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

ताभिरेव तु दद्यात्त भुञ्जीत हि कथञ्चन ।

दत्त्रा पात्रान्तरे दयात्कस्येवा मृण्मयेऽपि वा ॥६५

पुटे पणमये वाऽपि दद्यादत्र तु वैष्णवे ।

स्रुवं दारुनयं कांस्यं कुर्वीतायोमयं न तु ॥ ६

न दद्यादानालस्य घटं तस्मिन् महावने । आरनालस्य यत् कुम्भन्त्य जेन्मद्य वटं यथा ॥६७ आरनालङ्कारशाकं करञ्ज तिलपिष्टकम् । लशुनं मूलकं शिशुं छत्रां (i) कोशातकीफलम् । अलाबुभ्वान्त्रं शाकश्च करनिर्मथितं दधि ॥६८

बिम्बं बिड्जा निर्यासं पोलं श्लेप्मातकं फलम । आरग्वधञ्च निर्गुण्डी कालिङ्गनालिका तथा ॥६६ नालिकेर्याख्यशाकश्च श्वेतवृन्ताकमेव च । उग्रामिक्षरमवत्सा निर्दशाह गोः ॥ १००

एतान्यकामतः म्पष्ट्रा सवासा जलमाविशेत् । मत्या जळया व्रतं कुर्यान्मुजे जग्ध्वा पतेः ॥ १०१ केशानां रञ्जनाथं वा न स्पृशेदारनालक्रम । चन्दनं घनसारं वा मकरन्दमथापि वा ॥ १०२ माषमुद्गादिचगं वा तक्रं जाम्वीरमेव वा । तिन्तिड़ा कलायं वा केशरञ्जनमाचरेन ॥१०३ ऊभ्वं मासात्त्यजेत्सवं मृद्भाण्डं वैष्णवोत्तमः । न त्यजेल्लोहभाण्डानि तापयेच हुताशने ॥ १०४

[ अष्टमी-ऽध्यायः ] सभावदुष्यादिद्रव्यभाण्डादीनां संशुद्धिवर्णनम् । १२११

दारूणां सन्त्यजेद्वापि तक्षणं वा समाचरेत । अश्मनामश्मभिर्थ्यात्वा गोवालेघर्षयेत्तथा ॥१०५ मूतके मृतके वाऽपि शुनादिम्पशने तथा । स्पर्शने वाप्यभक्ष्याणां सद्य एव परित्यजेत । एवं संशोध्य भाण्डानि यज्ञाथं याचयेद्धविः ॥ १०६ सम्प्रोक्ष्याद्भिः शुचौ देशे धान्यं संशोधयेद् बुधः । अवहन्याच्छुभतरं गायन्ति मधुसूदनम् ॥१०७ संशोध्य तण्डुलान् पश्चादद्भिः संभालयेत्त्रिभिः । अम्भस्त्रिवारं वस्त्रेण शोधयित्वा घटान्तरे ॥ १०८ कुशेनैव पवित्रण तण्डुलान् निर्वपेच्छभन् । अन्तर्धाय कुशं तत्र मन्त्ररत्न मनुग्मन् ॥१व्ह पाचयेत्सपवित्रेण वाग्यतो नियतेन्द्रियः । उपविश्य शुभे कुण्डे वह्नि प्रज्वालयेत्तत ॥ ११० अवैष्णवस्य शूद्रम्य पतितम्य तथैव च । पाषण्डस्यात्यशुद्धत्य गृष्वग्निं विवर्जयेत ॥१११ सम्प्रोक्ष्य मन्त्ररत्नेन वह्निं कुशजले स्त्रिभिः । यज्ञियंर्निमलः काष्ठैर्व्यजनेन प्रदीपयेत् ॥ ११२ सान्तर्धानमुखनापि धमयित्वा प्रदोपयेत् । पालाशैर्खादिरै बिल्वै गोशकृस्पिटकरपि ॥ ११३ अन्यैर्वा यज्ञियैः काष्ठेस्तृणैर्वा यज्ञियैः शुभैः । बर्जयेन्मधदिग्धानि तथा वैभीतकानि च ॥ ११४

[[१२१२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ अष्ठमो-

आरग्वधानि शिश्रूणि तथा नैर्गुण्डिकानि च । नेपानि च कपित्थानि कार्पासैरण्डकानि च ॥ ११५ अमेध्यानि सकीटानि दौर्गन्धानि तथैव च । असाहानि चैत्यानि काकखट्वासनानि च ॥ ११६ देवालयानि यौग्यानि तथोपकरणानि च । महिषोखरादीनां कारीपपीटकानि च ॥ ११७ अन्यानां पाकशेषाणि वर्जयेद्यज्ञकर्म्मणि । प्रदीप्यामि ततो ऽन्नाद्यं पच्यान्नियतमानसः ॥ ११८ चिन्तयन् परमात्मानं जपन्मन्त्रद्वयं तथा ।

शुद्ध हृद्यं तथा रुच्यं पश्चादभ्यन्तरं शुभम ॥ ११६ निषिद्धानि च शाकानि फलमूलानि वर्जयेत । अतिक्षञ्चातिदुष्टमतिरक्तभ्व वर्जयेत् ॥ १२० भावदुष्टं क्रियादुष्टं कालदुष्टं तथैव च । संसर्गदुष्टमपि च वर्जयेद्यज्ञकर्म्मणि ॥१२१ रूपतो गन्धतो वाऽपि यश्चाभक्ष्यैः समम्भवेत् । भावदुष्टभ्य यत्प्रोक्तं मुनिभिर्धर्म्मपारगैः ॥ १२२ आरनालश्च मद्यच करनिर्मथितं दधि । हस्तत्तव लवणं क्षीरं घृतपयांसि च ॥ १२३ हस्तेनोद्धृत्य यत्तोयं पीतं वक्त्रेण बकदा । शब्देन पीतं भुक्ता गव्यं ताम्र ेण संयुतम् ॥ १२४ क्षीरथ्य लवणोन्मिश्रं क्रियादुष्टमिहोच्यते । एकादश्यां तु यच्चान्नं यच्चानं राहुदर्शने । सूतके मृतके चान्नं शुष्कं पर्युषितं तथा ॥ १२५

।

ऽध्यायः ] अभक्ष्यभोक्तादीनां संमर्गनिषेधवर्णनम् ।

अनिर्दशाहगोःक्षीरं षष्ठ्यां तैलं तथाऽपि च ।

[[१२१३]]

नदीष्वसमुद्रगासु सिंहकर्कटयोर्जलम् ॥१२६

निःशेषजलवाप्यादौ यत्प्रविष्टं नवोदकम । नातीतपश्चरात्रं तत्कालदुष्टमिहोच्यते ॥ १२७

शैवपापण्ड पतितैर्विकर्मस्थैनिरीश्वरैः ।

[[1]]

अवैष्णवैर्दिजैः शूद्रैर्हरिवासरभोक्तृभिः ॥ १२८ श्वकाकसूकरोष्ट्राद्यैरुदक्यासूतिकादिभिः । पुंश्चलीभिश्च नारीभिर्वृषलीपतिभिस्तथा ॥ १२६ दृष्टं स्पृष्टं च दत्तं च भुक्तशेषं तथैव च । अभक्ष्याणां च संयुक्तं संसर्ग दुष्ट मुच्यते ॥ १३० विम्बं शिग्रु च कालिङ्गं तिलपिप्रुथ्व मूलकम 1 1 कोशातकीमलाबुध्व तथा कट्फलमेव च ॥ १३१ शा (बाली) लिका ना(रि) लिकेत्यादिजातिदुष्टमिहोच्यते । एवं सर्वाण्यभक्ष्याणि तत्सङ्गान्यपि संत्यजेत ॥१३२ तथैवाभक्ष्यभोक्तृणां हरिवासरभोजिनाम् । लोकायतिकविप्राणां देवतान्तरसेविनाम् ॥ १३३ अष्णत्रानामपि च संसगं दूरतस्त्यजेत ॥ १३४ पकान्नाद्यं यथा पक्कं वाग्यतो नियतेन्द्रियः । सम्मार्जयेच्छुभतरं वारिणा वाससैव च ॥१३५ करकैरपिधायाथ चक्रेणैवायेत्ततः ।

गन्धेन वा हरिद्रेण जलेनाप्यथ वा लिखेत् ॥१३६

[[१२१४]]

वृद्धहारीत स्मृतिः ।

[ अष्टमो-

सुदर्शनं पाश्वजन्यं भाण्डानां यज्ञयोगिनाम् । कुशोत्तरे शुचौ देशे विन्यस्य कुशवारिणा ॥ १३७ संप्रोक्ष्य मन्त्ररत्नेन वस्त्रेणाऽऽच्छादयेत्ततः । क्षालवित्वाऽथ देवस्य भाजनानि शुभेर्जलः ॥३३८ अभिपू ततो दद्याद्भोजयेच्च विशेषतः । भोजयेदागतान् काले सखिसम्बन्धिबान्धवान् ॥१३६ बालान् वृद्धान् भोजयित्वा भर्तारं भोजयेत्ततः । स्वयं हृष्टा ततोऽश्नीयाद्भर्तुर्भुक्तावशेषितम् ॥१४० पशाचिकानां यक्षाणां शक्तानां लिङ्गधारिणाम् । द्वादशीविमुखानां च संलापादि विवजयेन ॥ १४६ शैववौद्ध स्कान्दशात स्थानानि न विशेत् कचित । वर्जयेत्तत्समीपत्थं जलपुष्प फलादि च ॥१४२ न निरीक्षेत देवानामुत्सवादि कदाचन । स्तुतिं वाऽप्यन्यदेवानां न कुर्याच्छणुयान्न च ॥ १४३ काम प्रसङ्गसंलापान् परिहासादि वजयेत् । अन्य चिह्नाङ्कितं वस्त्रं भूषणासनभाजनम् ॥१४४ वृक्षं पशु कूपगृहान् भाण्डं चैव विवर्जयेत् । अन्यालये हरि हटा देवतान्तरसंसदि ॥१४५ नाचयेन्नप्रणमेव तीर्थसेवां विवर्जयेत् । अवैष्णवस्य हस्तात्तु दिव्यदेशादुपागतम् ॥१४६ हरेः प्रसादतीर्थायं यत्नेन परिवर्जयेत् । आकारत्रयसम्पन्नो नवेज्याकम्मणि स्थितः ॥ १४७

ऽध्यायः ] सर्वेष्णत्रलक्षणनवविघेज्याभिधानवर्णनम् । १२१

विष्णोरनन्यशेषत्वं तथैत्रः नन्यसाधनम् । तथैवानन्यभोग्यत्वमाकारत्रयमुच्यते ॥

अर्चनं मन्त्रपठनं ध्यानं होमश्च वन्दनम् । स्तुतियोगः समाधिश्च तथा मन्त्रार्थचिन्तनम् ॥१४६ एवं नवविधा प्रोक्ता चंज्या वैष्णवसत्तमैः । प्राप्यस्य ब्रह्मणो रूपं प्राप्यश्च प्रत्यगात्मनः ॥१५० प्राप्त्युपायं फलचैव तथा प्राप्तिविरोधि च । ज्ञातव्यमेतदर्थस्य पञ्चकं मन्त्रवित्तमैः ॥ १५१ जगतः करणत्वं च तथा स्वामित्वमेव च । श्रीशत्वं सगुरुत्वव ब्रह्मणो रूपमुच्यते ॥१५२ देहेन्द्रियादिभ्योऽन्यत्वं नित्यत्वादिगुणौघता । श्रीहरेदस्य धर्मत्वं स्वरूपं प्रत्यगात्मनः ॥१५३ उपायाध्यवसायेन त्यक्त्वा कमघमात्मनः । हरेः कृपाबलम्बित्वं प्राप्त्युपाय मिहोच्यते ॥ १५४ सर्वैश्वर्य फलं त्यत्तवा शब्दादिविषयानपि । दास्यैक सुखसङ्गित्वं विष्णोः फलमिहोच्यते ॥ १५५ तज्जनस्यापराधित्वं शब्दादिष्वनुरक्तता ।

॥

कृत्यस्य च परित्यागो ह्यकृत्यकरणं तथा ॥१५६ द्वादशीविमुखत्वं च विरोधि स्यात् फलस्य हि । अर्थपञ्चकमेतद्धि ज्ञातव्यं स्यान्मुमुक्षुभिः ॥ १५७ विहितं सकलं कर्म विष्णोराराधनं परम् । निबोध तन्नृपश्रेष्ठ ! भोगार्थ परमात्मनः ॥१५८

[[१२१६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

वृत्त्याख्यस्य तरोरस्य सुदृढं मूलमुच्यते ।

त्यागेन चैव धमस्य निषिद्धाचरणेन च ॥ १५६ आज्ञातिक्रमणाद्विज्ञ पतत्येव न संशयः । ज्योतिष्टोमादयः सर्वे यज्ञा वेदेषु कीर्तिताः ॥ १६०

।

[ अष्टमो-

पुण्यत्रताः पुराणोक्ता दाना नैमित्तिकादिषु । विष्णोर्भागतया सर्वाः कर्तव्या वैष्वणोत्तमैः ॥ १६१ यस्तूपायतया कृत्यं नित्यनमित्तिकादिकम् । मस्कृ यं कुरुते विष्णोर्वैष्णवः स उदीरितः ॥ १६२ विष्णो रज्ञतया यस्तु सत्कृत्यं कुरुते बुधः । स एकान्तीति मुनिभिः प्रोच्यते वैष्णवोत्तमः ॥ १६३ यस्तु भोगतया विष्णोः सत्कृत्यं कुरुते सदा । स भवेत्परमैकान्ती महाभागवतोत्तमः ॥ १६४ वर्जनीयमकृत्यन्तु सर्वेषा करणें त्रिभिः । अकामतस्तु यत्प्राप्त प्रायश्चित्ताद्विनश्यति ॥ १६५ अकृत्यं वैष्णवैः पापबुध्या शास्त्रविरोधितः । एकान्त परमैकान्ति रुच्यभावाश्च सन्त्यजेत ॥१६६ श्रुतिस्मृत्युदितं धमं यस्त्यजेद्वैष्णवाधमः ।

स पापण्डीति विज्ञेयः सवलोकेषु गर्हितः ॥ १६७ अकृत्यकरणाद्वाऽपि कृयस्याकरणादपि ।

द्वादशीविमुखत्वेन पतत्येव न संशयः ॥ १६८ तस्मात्सर्वप्रयत्नेन सत्कृत्यं सर्वदा चरेत् ।

आज्ञातिक्रमणाद्विष्णो मुक्तोऽपि विनियध्यते ॥ १६६

[[१२१७]]

ऽयायः ]

स्त्रीधर्माभिधानवर्णनम् ।

समस्तयज्ञभोक्तारं ज्ञात्वा विष्णुं सनातनम् । देवं पैत्रं तथा यज्ञं कुर्यान्नतु परित्यजंन ॥ १७० त्रिदण्डमवलम्बन्ते यतयो ये महाधियः । तेषामपि हि कर्तत्र्यं सत्कृत्य मितरेषु किम् ॥ १७१ ब्रह्म ब्रह्मा ब्राह्मणाश्च त्रितयं ब्राह्ममुच्यते । तस्माद् ब्राह्मणविधिना परं ब्रह्माणमर्चयन् ॥ १७२ समस्तयज्ञभोक्त्तारमज्ञात्वा विष्णुमव्ययम् । वेदोदितं यः कुरुते स लोकायतिकः स्मृतः ॥ १७३ यस्तु वेदोदितं धर्मत्यक्त्वा विष्णुं समर्चयत्। स पाषण्डत्वमापन्नो नरकं प्रतिपद्यते ॥ १७४ वेदाः प्राणा भगवतो वासुदेवम्य सर्वदा । तदुक्तकर्माकुर्वाणः प्राणहर्ता भवेद्धरेः ॥ १७५ विष्णोराराधनाद्वदं विना यस्त्वन्यकर्मणि । प्रयुञ्जीत विमूढात्मा वेदहन्ता न संशयः ॥ १७६ वत्सं माता लेढि यथा तथा लेढि स मातरम् । श्रुतं विष्णोः प्रियं ज्ञात्वा विष्णुं वेदेन वै यजेत् ॥ १७७

तस्माद्वंदस्य विष्णोश्च संयोगो यस्तु दृश्यते ।

[[1]]

स एव परमो धर्मो वैष्णवानां यथा नृप ! ॥१७८ कश्चित् पुरा नृपश्रेष्ठ ! काश्यपो ब्राह्मणोत्तमः । शाण्डिल्य इति विख्यातः सर्वशास्त्रविशारदः ॥ १७६ स तु धर्मप्रसङ्गेन विष्णोराराधनं प्रति । अवैदिकेन विधिना कृतवान् धर्मसंहिताम् ॥१८०

[[१२१८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ अष्टमो-

अवलम्ब्य मतं तस्य केचिदत्र महर्षयः । अवैदिकेन मार्गेण पूजयन्ति रम केशवम् ॥१८१ अशास्त्रविहितं धर्म सर्वे कुर्वन्ति मानवाः । स्वाहास्वधावपट्कारवर्जितं स्यान्महीतलम् ॥१८२ तत क्रुद्धो जगन्नाथः शङ्खचक्रगदाधरः । इदमाह मुनिश्रेष्ठ शाण्डिल्यममितौजसम् ॥१८३ दुर्बुद्ध ! मामकं धर्म परमं वैदिकं महत् । अवैदिकक्रियाजुष्ट प्राग्लभ्यात् कृतवानसि ॥ १८४ यस्मादवैदिकं धर्मं प्रवर्तयसि मां द्विज ! । तस्मादवैदिकं लोकं निरयं गच्छ दारुणम ॥ १८५ तद्वाक्यादेव देवस्य शाण्डिल्योऽभूद्रयाकुलः । स्तुवन् प्राह जगन्नाथं प्रणिपत्य पुनः पुनः ॥ १८६ त्राहि त्राहीहि लोकेश ! मां विभो ! सापराधिनम् । ततः स कृपया विष्णुर्भगवान् भूतभावनः ॥ १८७ दिव्यवपेंशतं विप्र ! भुक्तत्रा नरकयातनाम् । उत्पत्स्यसे भृगोवशे जमदाग्निरितीरितः ॥१८८ सत्राऽऽराध्य पुनमा तु वैदिकेनैव धर्मतः । गच्छ तस्मिन् मुनिश्रेष्ठ ! मम लोकं सुनिर्मलम् ॥१८६ इत्युक्त्वा भगवान्विष्णुस्तत्रैवान्तरधीयत । शाण्डिल्यो निरयं प्राप्य पुनरुत्पद्य भूतले ॥ १६० वैदोक्तविधिना विष्णुमर्चयित्वा सनातनम् ।

विशुद्धभावात् सम्प्राप्य तद्धाम परमं हरेः ॥ १६१

ऽध्यायः ]

स्त्रीधर्माभिधानवर्णनम् ।

[[१२१६]]

तम्मादवैदिकं धर्मं

दूरतः परिवर्जयेत ।

वैदिकेनैव विधिना भक्त्या सम्पूजयेद्धरिम ॥११२ श्रौतेन विधिना चक्रं धृत्वा वै बाहुमूलयोः । धृतोर्ध्वपुण्ड्रः शुद्धात्मा विधिनैवार्चयेद्धरिम ॥११३ कर्मणा मनसा वाचा न प्रमाद्येत सनातनात् । न प्रमाद्यत्परं धर्मात् श्रुतिस्मृत्युक्त गौरवान ॥१६४ सुशीलन्तु परं धर्म नारीणां नृपसत्तम ! । शीलभङ्गन नारीणां यमलोकः सुदारुणः ॥ १६५ मृते जीवति वा पत्यौ या नान्यमुपगच्छति । सैव कीर्ति मवाप्नोति मोदते रमया सह ॥ १६६ पतिं या नातिचरति मनोवाक्कायकर्मभिः ।

[[1]]

सा भर्तृलोकमाप्नोति यथैवारुन्धती तथा ॥ १६७ आर्ता मुदिते दृष्टा प्रोषिते मलिना कृशा ।

मृते म्रियेत या पत्यौ सा स्त्री ज्ञेया पतिव्रता ॥ १६८ या स्त्री मृतं परिष्वज्य दग्धा चेद्रव्यवाहने ।

सा भतृ लोकमाप्नोति हरिणा कमला यथा ॥ १६६ ब्रह्मनं वा सुरापं वा कृतघ्नं वाऽपि मानवम् । यमादाय मृता नारी तं भर्त्तारं पुनाति हि ॥ २०० साध्वीनामिह नारीणामभिप्रपतनादृते ।

नान्यो धर्मोऽस्ति विज्ञेयो मृते भर्तरि कुत्रचित् ॥२०१ वैष्णवं पतिमादाय या दग्धा हव्यवाहने ।

सा वैष्णवपदं याति यत्र गच्छन्ति योगिनः ॥ २०२

[[१२२०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ अनुमो-

मृते भर्तरि या नारी भवेद्यदि रजस्वला ।

चिताग्नि संग्रहे तावत् स्नात्वा तस्मिन् प्रवेशयेत् ॥ २०३

गभिणी नानुगन्तव्या मृतं भर्त्तारमव्यया । ब्रह्मचयवतं कुर्याद्यावज्जीवमतन्द्रिता ॥२०४ केशरञ्जनताम्बूलगन्धपु पादिसेवनम् ।

भूपितं रङ्गवस्त्रञ्च कास्यपात्र च भोजनम् ॥२०५ द्विवार भोजन चाक्ष्णोरञ्जनं वजयेत्सदा ।

स्नाला शुडाम्बरधरा जितक्रोधा जितेन्द्रिया ॥२०६ न कल्क कुहका साध्वी तन्द्रालस्य विवर्जिता । सुनिर्मला शुभचारा नित्यं सम्पूजयेद्वरिम् ॥ २०७ क्षितिशाया भवेद्रात्रौ शुचौ देंगे कुशोत्तरे । ध्यानयोगपरा नित्यं सता सङ्ग व्यवस्थिता ॥ २०८ तपश्वरणसंयुका यावज्जीवं समाचरेत् । तावत्तिष्ठेन्निराहारा भाद्यदि रजस्वला ॥२०६ सभर्तृ का सती वाऽपि पाणिपूरान्नभोजनम् । एकवारं समश्नीयाद्रजम’ च परिप्लुता ॥२१० एवं मुनियताहारा सम्यग्व्रतपरायणा । भर्त्रा सह ममाप्नोति वैकुण्ठपदमव्ययम् ॥२११ दग्धव्या साऽग्निहोत्रेण भर्त्तु पूर्व मृता तु या । स्वांशमग्नि समादाय भर्त्ता पूर्ववदाचरेत् ॥२१२ कृत्वा कुशमयीं पत्नीं यावज्जीवमतन्द्रितः । जुहुयादग्निहोत्रं तु पञ्चयज्ञादिकं तथा ॥ २१३प्रध्यायः ]

सचक्रादिधारणपुण्डक्रियाभिधानवर्णनम् । १२२१

अथ च प्रव्रजेद्विद्वान् कन्यां वाऽपि समुहेत । प्रव्रज्यामपि कुर्वीत कर्म वेदोदितं महन ॥ २१४ आत्मन्यग्नि समारोग्य जुहुयात्मवान् सदा । मनमा वा प्रकुर्वीत नित्यनैमित्तिक. क्रियाः ॥ २१५ गृहस्थो वा वनस्थो वा यतिर्वापि भवेद् द्विजः । अनाश्रमी न तिष्टेत यावज्जीवं द्विजोत्तमः ॥२१६ वर्णाश्रमेषु सर्वेषां पूजनीयो जनार्दनः । न व्यापकेन मन्त्रेण सदैव च महीपते ॥ २१७ व्यापकानां च सर्वेषां ज्यायानद्राक्षरो मनुः ।

अष्टाक्षरस्य जमा तु साक्षान्नारायणः स्वयम् ॥ २१८ सन्यासं च समुद्रश्च मछिन्दोऽधि देवतम् ।

न ( स ) दीक्षा विधि न ( स )ध्यानं साथ म० त्रमुद हृतम् ॥२१६ स्नात्वा शुद्धः प्रसन्नात्मा कृतकृत्यो जनार्दनम् । मनसाऽप्यर्चयित्वा वा जपे म त्रं सदा बुधः ॥ २२०

दानप्रतिप्रहो यागं स्वाध्यायं पितृतपणम् । पितृक्रियाष्टाक्षरस्य जमा कुर्यादतन्द्रितः ॥२२१ धृतोर्ध्वपुण्ड्र देहश्च चक्राङ्कितभुजस्तथा । अष्टाक्षरं जपन्नित्यं पुनाति भुवनत्रयम् ॥२२२ जपेद्भोगतया मन्त्रं सततं वैष्णवोत्तमः ।

न साधनतया जप्यं कर्तव्यं विष्णुतत्परैः ॥ २२३ अष्टोत्तरसहस्रं वा शतमष्टोत्तरन्तु वा !

त्रिसन्ध्यासु जपेन्मन्त्रं तदर्थमनु चिन्तयन् ॥ २२४

[[१२२२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

उपोष्य पूर्व दिवसे नद्यां स्नात्वा विधानतः । आचार्यं संश्रयेत् पूर्वं महाभागवतं द्विजः ॥२२५ आचार्या विष्णुमभ्यच्यं पवित्रं चापि पूजयेत् । पुरतो वासुदेवस्य इध्माधानान्तमाचरेत् ॥२२६ प्रजपेहस्य सूकेन पवित्रन्तेवतेत्यृचा ।

पवमानस्य आद्येन ऋग्भिश्चतसृभिः क्रमात् ॥ २२७ आज्यं हुत्वा ततश्च तदनौ प्रतपेद् गुरुः । चरणं पवित्रमिति यजुषा तच्चक्रेणाङ्कयेद्भुजम् ॥ २८ वाम सम्म तपेत्पश्चात्ताच जन्येन देशिकः ॥ २६

अग्निर्मचेति यजुषा तद्धोमाग्नौ प्रताय वै ।

[ अष्टमो-

ततस्तु पार्थिवे ग्भित्वा पुण्ड्राणि धारयेत् ॥ २३० अतो देवेति सूकन विष्णोर्नुक्रमणेन च । पूजयेद्वादशभिवं केशवादीननुक्रमान ॥२३१

कुशग्रन्थिपु संपूज्य जुहुयात्ताभिरेव तु ।

हुत्वाऽथ चरुणा सम्यक् मृदा शुत्रेण देशिकः ॥२३२

वै

ललाटादिषु चाङ्गेषु ऋग्भिस्ताभि क्रमेण वै ।

नामभिः केशवाद्यैश्च सच्छिद्राण्येव धारयेत् ॥२३३

श्रिये जात इति ऋचा कुङ्कुमङ्क्षु धारयेत् । परोमात्रेति सूकंन उपस्थाय जनार्दनम् ॥२३४ होमरोपं समाप्याथ मूर्त्यद्वापनमाचरेत् ।

एवं पुण्ड़क्रियां कृत्वा नाम दद्यात्ततः परम् ॥ २३५

ऽध्यायः ]

वैष्णव दीक्षाविधिवर्णनम् ।

प्रवः पान्तमिति सून नाममूर्ति समचयेत् ।

गवाज्यं प्रत्यचं हुत्वा नाम दद्याच्च गव. ॥२३६ अभिप्रियाणीति सू कनोपस्थाय जनार्दनम् ।

[[1]]

प्रदक्षिण नमस्कारौ कृत्वा शेषं समाचरेत् ॥ २३७ मन्त्रदीक्षा विधानन्तु श्रौतं मुनिभिरोरितम् । नवाहिता भवेद्दीक्षा न पृथक्तान वक्ष्यते ॥ २३८ अदीक्षितो भवेद्यस्तु मन्त्रं वाणवमुत्तमम् । अर्चनं वाऽपि कुरुते न संसिद्धिमवाप्नुयात् ॥ ३६ नादीक्षितः प्रकुर्वीत विष्णोराराधनक्रियाम् ।

श्रौतं वा यदि वा स्मात्तं दिव्यागममथापि वा ॥२४० तस्मादुत्तप्रकारेण दीक्षितो हरिमच्चयेत् ।

पूर्वेन्द्र चपोप्य गुरुगा नया स्नात्वा कृतक्रियः ॥ २४१ आचार्यः पूजयेष्णुि गन्धपुष्पाक्षतादिभि । ईशान्यादि चतुर्दिक्षु संस्थाप्य कलशान शुभान् ॥२४२ तेषु गत्र्यानि निक्षिप्य चर्मूर्तीन् समर्चयेत् । वाराहं नारसिंहञ्च वामनं कृष्णमेव च ॥ २४३ सद्विगोरिति च द्वाभ्या वाराहं पूजयेत्तत । प्रतद्विष्णु इति ऋचा नारसिंहमनामयम् ॥ २४४ न ते विष्णो रित्यनेन वामनं पूजयेत्तथा । वषट्तेविष्णा इति कृणं संपजयेत् द्विज ॥ २४५ संपूज्या वरणं सर्वं गन्धपुष्पैर्विधानतः । प्रतिष्ठाप्य ततो वह्निमिध्माधानान्तमाचरेत् । चतुर्भिवैष्णवैः सूक्तैः पायसं मधुमिश्रितम् ॥ २४६

[[१२२३]]

[[१२२४]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ अष्टमो-

हुत्वाऽऽऽयं जुहुयात्पश्चाच्छीसूक्तेन समाहितः । अग्निमील इत्यनुत्राकेन सावित्र्या वैष्णवेन च ॥ २४७ सर्वश्व वैष्णवैर्मन्त्रः पृथगष्टोत्तरं शतम ।

हुत्वा वेदसमाप्तिभ्व जुहुयाद्दशिकोत्तमः ॥ २४८ ततो भद्रासने शिष्यमुपविश्याभिषेचयेत् । चतुभिर्वष्णवर्मौः सूत्तं स्तकलशोदकैः ॥ २४६ ऋत्विग्भिर्ब्राह्मणैः शिष्यमभिषिच्याऽथ देशिकः । कौपीनं कटिसूक्तश्च तथा वस्त्रश्च धारयेत् ॥ २५० ऊर्ध्वपुण्डाणि पद्माक्ष तुलसीमालिकेऽपि च । कुशांत्तरे ममासीनमाचान्तं विनयान्वितम् ॥ २५१ अध्यापयेद्वेष्णवानि सूक्तानि विमलानि च ।

व्यापकान् वैष्णवान मन्त्रानन्यांश्चापि विधानतः ॥ २५२

तदर्थन्यासमुद्रादि सबैश्छन्दोऽधिदैवतम् ।

तस्मिन्निवेश्य सद्वृत्तौ शासयेच्छासनाच्छ्र ुतेः ॥ २५३

शामितो गुरुगा शिष्यः सद्वृत्तौ सत्पथे स्थितः । अचयेत्पर मैकान्त्य सिद्धये हरिमव्ययम् ॥२५४ आचार्यात्समनु प्राप्त विग्रहं सुमनोहरम ।

लब्ध्वाऽथ विधिना विष्णोः पूजयेत्तदनुज्ञया ॥२५५

पूर्वह्नि पूर्ववत्पूज्यः श्रोतेनैवोपचारकैः ।

ताभिरेव च हुत्वाऽथ ऋग्भिराज्यं तथाक्रमात् ॥२५६

शय्यासूक्तान्तमाज्येन हुत्वाऽमि वैष्णवोत्तमः ।

।

अध्यापयिश्वा तान् मन्त्रान् वैदिकान् वैदिकोत्तमः ॥ २५७

mr: ]

वैष्णवधर्मनिरूपणम् ।

पूजाविधानं त्रिविधं तस्मै होमान्तमाविशेत् ।

स्नानतर्पणहोमाच जप्याद्या विविधाः क्रियाः ॥ २५८ वैशिष्येण गुरोर्ज्ञात्वा शक्त्या सर्व समाचरेत् । परमापद्गतो वाऽपि न भुञ्जीत हरेर्दिने ॥ २५६ न तिर्यग्धारयेत्पुण्डन्नान्यं देवं प्रपूजयेत । वैष्णवः पुष्पो यस्तु शिव ब्रह्मादिदेवतान् ॥२६० प्रणमेतः चयेद्वाऽपि विष्ठायां जायते क्रिमिः । रजस्तमोऽभिभूतानां देवतानां निरीक्षणात ॥ २६१ पूजनाद्वन्दनाद्वाऽपि वैष्णवां यात्यधोगतिम् । शुद्धसत्वमयो विष्णु पूजनीयो जगत्पतिः ॥ २६२ अनर्चनीया रुद्रायाः विष्णोरावरणं विना । यस्तु स्वात्मेश्वरं विष्णुमतीत्यान्यं यजेत हि ॥ २६३ स्वात्मेश्वराय हरये व्यवते नात्र संशयः । यज्ञाध्ययनकाले तु नमम्यानि वपटूकृता ॥ २६४ तानि वै यज्ञियान्यत्र यज्ञो वै विष्णुरव्ययः । तस्यैवाऽवरणं प्रोक्तं यज्ञाध्ययनकर्मसु ॥ २६५ स्तुवन्ति वेदास्तस्यात्र गुणरूपविभूतयः । तस्मादावरणं हित्वा ये यजन्ति परान् सुरान् ॥२६६ ते यान्ति निरयं घोरं कल्पकोटिशतानि वै । रुद्रः काली गणेशश्च कूष्माण्डा भैरवादयः ॥ २६७ मद्यमांसाशिनश्चान्ये तामसाः परिकीर्तिताः । शुद्वानामपि देवानां या स्वतन्त्राऽर्धन किया ॥ २६८

[[१२२५]]

[[१२२६]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

सा दुर्गतिं नयत्येव वैष्णवं वीतकल्मषम् ।

अर्चयित्वा जगन्नाथं वेष्णवः पुरुषोत्तमम् ॥ २६६ तदावरणरूपेण यजेदव न् सम तत ।

अन्यथा नरकं याति यावदाभूत वम ॥२७० वासुदेवं जगन्नाथमर्चयित्वैव मानवः ।

[ अष्टमो-

प्राप्नोति महद्वैश्वयं ब्रह्मन्द्रत्वादिकं क्षणात् ॥२७१ मनसाऽपि जलेनापि जगन्नाथं जनाइनम । सम्प्राप्नोत्यमलां सिद्धिं जगत्सर्व समचितम् ॥ २७२ हृषीकेशं त्रयीनाथं लक्ष्मीशं सर्वदं हरिम् ।

तं विना पुण्डरीकाक्षं कोऽर्चयेदितरान् सुरान् ॥२७३ नारायणं परित्यज्य योऽन्यं देवमुपासते । स्वपतिं नृपतिं हित्वा यथा स्त्री पुरुषाधमम ॥२७४ विष्णोर्निवेदितं त्र्यं देवेभ्यो जुहुयात्तथा । पितृभ्यश्चैव तद्दद्यात्सर्वमानन्त्यमश्नुते ॥२७५ निर्माल्यमितरेषां तु यदन्नाद्यं दिवौकसाम् । उपभुज्य नरो याति ब्रह्महत्यां न संशयः ॥ २७६ नैवेद्य भोजनं विष्णो स्तत्पादाम्बु निषेवणम् । तुलसी खादनं नृणां पापिनामपिमुक्तिदम् ॥ २७७ एकादश्युपवासश्च शङ्खचक्रादिवारणम ।

तुलस्या पूजनं विष्णो तियं वैष्णवं स्मृतम् ॥२७८

अवैष्णवः स्याद्यो विप्रो बहुशास्त्रश्रुतोऽपि वा ।

।

सजीवन्नेव चण्डालो मृतः श्वानोऽभिजायते ॥२७६

ऽध्यायः ]

वडगवप्रशंसावर्णनम् ।

क्रतुसाहस्रिणं वाऽपि लोके विप्रमवैष्णवम् । चण्डालमित्र नेक्षेत वर्जयेत्सवकर्मसु ॥ २८० भगवद्भक्तिदीप्तानिदग्धदुर्जातिकल्मपः ।

[[१२२०]]

चण्डालोऽपि बुधैः श्लाघ्यो न तु पूज्यो ह्यवैष्णवः ॥२८१ शङ्खचक्रोध्वं पुण्ड्रादिरहितं ब्राह्नणाधमम ।

पूजयिष्यति यः श्राद्ध सर्व कर्मास्य निष्फलम् ॥ २८२ तिर्यक्कुण्डधरं विप्रं यः श्राद्धं भोजयिष्यति ।

पितरस्तस्य चान्त्येव कालसूत्रं सुदृ रुगम ॥२८३ ऊर्ध्वपुण्ड्रधरं विप्रं चक्र ङ्कितभुजं तथा ।

पूजयिष्यति यः श्राद्धं गया श्राद्धायुतं लभेत् ॥२८४ शङ्खचक्रोर्ध्वपुण्ड्रायंरन्वितं वगवं द्विजम् ।

भक्त्या सम्पूजयेद्यस्तु दैवे पित्र्ये च कर्मणि ॥ २८५ कल्पकोटिसहस्राणि कल्पकोटिशतानि च । यास्यन्ति पितरतस्य विष्णुलोकं सुनिर्मलम् ॥२८६ ऊर्ध्वपुण्ड्रधरं विप्रं तप्रचक्र ङ्किनांसकम् ।

श्राद्ध सम्पूजयेद्यस्तु गया श्रद्धायुतं लभेत् ॥२८७ वतचक्रेण विधिना बाहुमूलेन लाञ्छितः । पुनाति सकलं लोकं नारायण इवाघभित् ॥२८८ अविद्यो वा सविद्यो वा शङ्खचक्रोध्वनुण्डधृत् । ब्राह्मणः सर्वलोकेषु पूज्यमानो हरिर्यथा ॥ २८६ दुराशी वा दुराचारी शङ्खचक्रोर्ध्वपुण्ड्रधृत् । नृणां हन्ति समस्ताधं तमः सूर्योदये यथा ॥ २६०

[[१२२८]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

चक्राङ्कितस्य विप्रस्य पादप्रक्षालितं जलम् । पुनाति सकलं लोकं यथा त्रिपथगानदी ॥ २६१ तिस्रः कोट्यर्द्ध कोटी च तीर्थानि भुवनत्रये । चक्राङ्कितस्य विप्रस्य पादे तिष्ठन्त्यसंशयः ॥ २६२ चक्राङ्कितम्य विप्रस्य पादप्रक्षालितं जलम् । पीत्वा पातकसाहस्रैर्मुच्यन्ते नात्र संशयः ॥ २६३ श्राद्ध े दाने त्रते यज्ञे विवाहे चोपनायने । चक्राङ्कितं विप्रमेव पूजयेदितरान्न तु ॥ २६४ विष्णुचक्राङ्कितां विप्रो भुञ्जानोऽपि यतस्ततः । न लिप्यते स पापेन तमसैव प्रभाकरः ॥ २६५ चक्राङ्कित भुजो विप्रः पङ्क्ति मध्ये तु भुञ्जते । पुनाति सकलां पङक्ति गङ्ग वोत्तरवाहिनी ॥ २६६ चक्राङ्कित भुजं विप्रं यो भृम्यामभिवादयेत । ललाटे पांशु संख्यानि विष्णुलोके महीयते ॥ २६७ ब्राह्मणः क्षत्त्रियो वैश्यः शूद्रो वा वैष्णवः पुमान् । अर्चयित्वंतरान् देवान् निरयं यान्त्यसंशयम् ॥ २६८ विष्णोरावरणं हित्वा पूजयित्वेतरान् सुरान् । वैष्णवः पुरुषो याति काल सूत्रमधोमुखः ॥ २६६ महापापी महापापैरन्वितो यदि वैष्णवः । मन्वादि धर्मशास्त्रोक्तं प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥३००

प्रायश्चित्तविशेषं तु पश्चात् कुर्वीत वैष्णवः ।

।

वयासिकी वैष्णव च पवित्रीश्व समाचरेत् ॥३०१

[ समयो-

ऽध्यायः ।

] सश्राद्धकथनपूर्वकविष्णोः स्थानप्राप्तिवर्णनम् । १२२६

वष्णवानान्तु विप्राणां पश्चात्पादजलं पिबेत् । वृत्तौ न परिपूर्णोऽथ कर्मस्वधिकृतो भवेत् ॥३०२ मन्त्ररत्नाथविच्छान्त नवेज्याकर्मसंयुतः ।

द्वादशी नियतो विप्रः स एव पुरुषोत्तमः ॥ ३०३ किमत्र बहुनोक्तंन सारं वक्ष्यामि ते नृप ! । एकादश्युपषामश्च शङ्खचक्रादिधारणम् ॥३०४ तदीयानां पूजनश्च वैष्णवं त्रितयं स्मृतम् : पुण्याद्विष्णुदिनादन्यन्नोपोप्यं वैष्णवै सदा ॥३०५ तथा भागवतादन्यो नार्चनीयो हि कुत्रचित् । भगवन्तमनुद्दिश्य न दद्या न यजेत कचित् ॥३०६ नावैष्णवान्नं भुञ्जीत दद्यान्ना वैष्णवाय च । नार्श्वयेदितरान देवान्न तिर्यग्धारयेत्तथा ॥ ३०७ एकादश्यान्न भुञ्जीत वसेन्नावैष्णवैः सह । अष्टाक्षरस्य जप्तारं शङ्खचक्रधरं द्विजः ॥ ३०८ अवमत्य विमूढात्मा सद्यश्चण्डालतां व्रजेत् । वैष्णवं ब्राह्मण गाव तुलसी द्वादशीं तथा ॥ ३०६ अनर्चयित्वा मूढात्मा निरयं दुर्गतिं व्रजेत् । विष्णोः प्रधानतनवो विप्रा गावश्च वैष्णवाः ॥ ३१० शक्त्या संपूज्य तानेव याति विष्णोः परं पदम् । एकादश्युपवासश्च द्वादयां विप्रपूजन ॥३११ नित्यमामलकस्नानं पापिनामपि मुक्तिदम् ।

पक्षे पक्षे दरि दिने चक्रातिभुजे नृप ! ॥ ३१२

[[१२३०]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

[ अष्टमो-

संपूज्यमाने विप्रेन्द्र हरिस्तेषां प्रसीदति ।

अभावे वैष्णवे विप्रे संप्राप्ते हरि वासरे ॥ ३१३ तद्वत्सम्पूजयेद् गव तुलसीं वाऽपि वैष्णवः । अग्निहोत्रन्तु जुहुयात्सायं प्रातर्द्विजोत्तमः ॥ ३१४ पञ्चयज्ञांश्च कुर्वीत वैष्णवान् विष्णुमर्धयेत् । तदर्पितं वै भुञ्जीत पिबेत्तत्पादवारि वै ॥३१५ एकादश्यां न भुञ्जति पक्षयोरुभयोरपि । पूजयेष्णवं विप्रं द्वादश्यामपि वैष्णवः ॥३१६ विष्णोः प्रप्ताद तुलसी तीथं वाऽपि द्विजोत्तमः । उपवासदिने वाऽपि प्राशयेदविचारयन् ॥ ३१७ उपवासदिने यस्तु तीर्थं वा तुलसीदलम् ॥३१८ न प्राशये द्विमूढात्मा रौखं नरकं व्रजेत् । हय्यर्पितन्तु यच्चान्नं तीर्थं वा पितृकर्मणि ॥ ३१६

दद्यात् पितॄणां यद्भक्ष्यं गया श्राद्धायुतं लभेत् । हरेर्निवेदितं भक्त्या यो दद्याच्छ्राद्धकर्मणि ॥३२० पितरस्तस्य यान्त्येव तद्विष्णोः परमं पदम् । तीथं वा तुलसीपत्रं यो दद्यात्पितृदेवतम् ॥३२१ आकल्पकोटि पितरः परितृप्ता न संशयः । यः श्राद्धकाले मूढात्मा पितृणाच्च दिवोकसाम् ॥ ३२२ न ददाति हरेर्भुक्तं तस्य वै नारकी गतिः । हर्यर्पितन्तु यच्चान्नं यच पादोदकं हरेः ॥ ३२३ऽध्यायः ] सश्राद्धकथन पूर्वक विष्णो. स्थानप्राप्तिवर्णनम् । १२३१

तुलसीं वा पितृणाव दत्त्वा श्राद्धायुतं लभेत् ।

सर्व यज्ञमयं विष्णुं मत्वा देवं जनार्दनम् ।

आमृज्य वेगवान् विप्रान् कुर्याच्छ्राद्धमतन्द्रितः ॥ ३२४

प्रत्यब्दं पार्वणश्राद्धं कुर्यात्पित्रो तेहनि ।

अन्यथा वैष्णवो याति ब्रह्महत्यां न संशयः ॥ ३२५ अमायां कृष्णपक्षे च पिये वाऽभ्युदये तथा । कुर्यात् श्राद्ध विधानेन विष्णोराज्ञा मनुम्मरन् ॥३२६ न कुर्यान यो विधानेन पितृयज्ञं नराधमः ॥ ३२७ आज्ञातिक्रमणाद्विष्णोः पतत्येव न संशयः । शङ्खचक्रःध्वं गुण्डादिचिह्नः प्रियतमै हरेः ॥ ३२८ अन्वितान् ब्राह्मणानेव पूजयेत्सर्वकर्मसु । अश्रद्धनोऽप्ययज्ञस्य कर्मत्यागिन एव च ॥ ३२६ वेदस्याप्यनधीतस्य संसगं दूरतस्त्यजेत ।

पित्रोः श्राद्ध प्रकुर्वीत नैकादश्यां द्विजोत्तमः ॥ ३३० द्वादश्यान्तत्प्रकुर्वीत नोपवास दिने कचित् । विष्णोर्ज मदिने वाऽपि गुरूणाश्व मृतेऽहनि ॥३३१ वैष्णवेष्टिं प्रकुर्वीत वेदिकं वैष्णवोत्तमः । अगम्यागमनं हिंसा मभक्ष्याणाञ्च भक्षणम् ॥३३२ असत्य कथनं स्तेयं मनसाऽपि विवर्जयेत् । तप्तचक्राङ्कनं विष्णोरेकादश्यामुपोपणम् ॥३३३ धृतोध्वं पुण्डदेहत्वं तन्मत्राणां परिग्रहः । नित्यम मलकत्रानं देवतान्तरवर्जनम् ।

ध्यानं मन्त्रं जपो होमस्तुलस्याः पूजनं हरेः ॥ ३३४

[[१२३२]]

वृद्धहारीतस्मृतिः ।

प्रसादस्तीर्थ सेवा च तदीयानाश्च पूजनम् ।

[ अष्टमो

उपायान्तर सन्त्यागस्तथा मन्त्रार्थ चिन्तनम् ॥३३५ श्रवणं कीर्तनं सेवा सत्कृत्यकरणं तथा ।

असत्कृत्य परित्यागो विषयान्तरवर्जनम् ॥३३६ दानं दम स्तपः शौच मार्जवं क्षान्तिरेव च । आनृशंस्यं सतां सङ्गः पारमेकान्त्यहेतवः ॥३३७ वैष्ववः परमैकान्ती नेतरो वैष्णवः स्मृतः । नावंष्णवो व्रजेन्मुक्ति बहुशास्त्रश्रुतोऽपि वा ॥ ३३८ वैष्णवो वर्णवाह्योऽपि याति विष्णोः परं पदम् । एतत्तं कथितं राजन् पारमैकान्त्यसिद्धिदम ॥३३६ वैशिष्ट्यं वैष्णवं धर्मशास्त्रं वेदोपबृं हितम । विष्वक्सेनाय धात्रे च सम्प्रोक्तं परमात्मना ॥ ३४० विष्वक्सेनाय सम्प्रोक्तमेतद्विघनसे पुरा ।

भृगोः प्रोक्तं विघनसा भृगुणा च महर्षिणा ॥ ३४१ भृगुणा च (वैवस्वत) मनोः प्रोक्तं मनुना च ममेरितम् । मनुस्तु धर्मशास्त्रन्तु सामान्येनोक्तवान् स्वयम् ॥३४२ तदेव हि मया राजन् ! वैशिष्येण तवेरितम् । विशिष्टं परमं धर्मशास्त्रं वैष्णवमुत्तमम् ॥३४३

य इदं शृणुयाद्भक्त्या कथयेद्वा समाहितः । पारमैकान्त्य संसिद्धि प्राप्नोत्येव न संशयः ॥ ३४४ सर्वपापविनिर्मुक्त याति विष्णोः परं पदम् ।

यस्त्विदं श्रुणुयाद्भक्त्या नित्यं विष्णोः सन्निधौ ॥३४५

ऽध्यायः ] सवैष्णवधर्माभिधानैतच्छा म्रम्यफलश्रुतिवर्णनम् । १०३३

अश्वमेधसहास्य फलं प्राप्नोत्यसंशयः । हारीतमेतच्छाखन्तु परमां धर्म्मसंहिताम् ॥३४६ आलोक्य पूजयन् विष्णुं पारमैकान्त्यमश्नुते । एतच्छुत्वाम्बरोषस्तु हारीतोक्तिं नृपोत्तमः ॥ ३४६ ववन्दे परया भक्त्या तमृषिं वैष्णवोत्तमः । त्वमेव परमोधर्म्मस्त्वमेव परमं तपः ॥३४७

स्वदङ्घि, युगलं प्राप्य सर्वसिद्धिमवाप्नुयाम् । महामुनिमिति स्तुत्वा राजर्षिः म महातपाः ॥ ३४७ प्राप्तवान् परमैकान्त्यं तत्प्रसादात्मसिद्धिदम । वैशिष्ट्यं पारमैकान्त्य मेतच्छाखं ममाव्ययम् ॥३४८ भारद्वाजादयः सर्वे नृपाश्च जनकादयः । योगिनः सनकाद्याश्च नारदाद्याः सुरर्षयः ॥ ३४६ वसि (शिष्ठाद्या वैष्णवाश्च विष्वक् सेनादयः सुराः । एतच्छास्त्रानुसारेण पूजयामासुरच्युतम् ॥३५० परमं वैदिकं शास्त्रमेतद्वैष्णवमुत्तमम् ।

ज्ञात्वेव परमै कान्ती पूजयेद्विगुमीश्वरम् ॥३५१ इति वृद्धहारीतस्मृतौ विशिष्टधर्म्मशास्त्रे वृत्यधिकारो नाम

अष्टमोऽध्यायः ॥

समाप्ताचेयं वृद्धहारीतस्मृतिः ।

।

समाप्तश्यायं धर्मशास्त्रस्य (स्मृतिसन्दर्भस्य ) द्वितीयोभागः

ॐ तत्सद्ब्रह्मार्पणमस्तु ।

॥ श्रीगणेशायनमः ॥