Critically edited by
SriPancharatra Agama Vidwan
Sri. U. Ve. K.Sriraman Battacharyar
KRIYASAGARAM Vol. – 24
(Devanagari)
First re-print: 2017
(SRIMAD RAMANUJAR 1000)
Published on the event of:
For Copies Contact:
Sri Pancharatra Agama Vidwan
Sri. U. Ve. K.Sriraman Battacharyar,
CG1-214, East Adayavalanjan St,
Srirangam, Trichy, Tamil-Nadu.
Mobile No: +91-97917-02035, +91-70943-26771.
October 11, 12, 13 2017 at Srirangam
श्रीपारमेश्वर संहिता
ஶ்ரீ:
ஶ்ரீமதேராமானுஜாய நம:
ஶ்ரீபாஞ்சராத்ர ஆகமம்
பாரமேஶ்வரஸம்ஹிதா
முன்னுரை
नमस्सकलकल्याण दायिने शेषशायिने |
निर्मलानन्द कल्याण निधये विष्णवे नमः|
நமஸ்ஸகலகல்யாணதாயினே ஶேஷசாயிநே |
நிர்மலாநந்த கல்யாண நிதயே விஷ்ணவே நம: |
எம்பெருமானது பரமக்ருபையால் எண்ணற்ற சாஸ்த்ரங்களும், வேதங்களும், கற்பமும்,
நீதிநூல்களும் அருளப்பட்டுள்ளன. அவற்றில் பகவச்சாஸ்த்ரம் என்று பற்பல பெரியோர்களால்
புகழப்பட்ட சாஸ்த்ரம் ஶ்ரீபாஞ்சராத்ரமே. இதையே ஏகாயநவேதத்தின் உட்பொருள் என்றும்,
மஹோபநிஷதம் என்றும் பற்பல பெயர்களில் அழைப்பர்கள். அவ்வாரான இந்த சாஸ்த்ரமானது
ஸாக்ஷாத் விஷ்ணுமுகோத்கதம் என்று புகழ்பெரும்படியான எம்பெருமான் தானே பரமபதத்தில்
ஐந்துசிஷ்யர்களுக்கு ஐந்து இரவுபகலாக அருளிய சாஸ்த்ரம்.
அதனால்தான் ஸகலசாஸ்த்ரங்களுக்கும் பீஜமானது என்றும், இந்த ஆகமத்திற்கு ஆசார்யன்
ஶ்ரீமன்நாராயணனே என்றும் பெரியோர்கள் பணிப்பர்.
பாஞ்சராத்ராகமாசார்யம் வந்தே வைகுண்ட பூபதிம் என்றும்
महतो वेदवृक्षस्य मूलभूतो महानयम् ।
स्कन्धभूता ऋगाद्यास्ते शाखाभूतास्तथा मुने ॥76 ॥ (பாரமே 1 அ என்றும் )
அவ்வாறு பற்பலபெருமைகள் வாய்ந்த இந்த சாஸ்த்ரம் உபநிஷத்துக்களின் முன்னோடி. அதையே
ஸம்ஹிதைகளாக வெளிவந்திருக்கிறது. அந்த ஸம்ஹிதைகளின் முதல் மூன்று ஸம்ஹிதை ஸாத்வதம்,
பௌஷ்கரம், ஜயாக்யம் என்பவை. அதனுடைய ஆழ்ந்த கருத்துக்களை மிக எளிமையாக புரிந்துகொள்ள
உதவும் ஸம்ஹிதைகள் ஈஸ்வரம், பாரமேஸ்வரம், பாத்மஸம்ஹிதைகள். மற்றைய ஸம்ஹிதைகள்
இவற்றின் அங்கங்களாகவும், அவைகள் 108, 1008 என்று பற்பல உள்ளன. ஆனால் இவற்றின்
நடுநாயகமானதும் எம்பெருமானது பற்பல ஆபரணங்களில் எப்படி கௌஸ்துபம் என்னுமாபரணம்
முக்கியமோ அதைப்போல் முக்கியமான ஸம்ஹிதை பௌஷ்கரஸம்ஹிதை. அதனுடைய உட்பொருளான
இந்த பாரமேச்வர ஸம்ஹிதையானது ஸனகமஹரிஷி கேட்க சாண்டில்யமஹரிஷி பதில் உரைத்ததாக
உள்ளது.
श्रीपारमेश्वर संहिता
மிகவும் ஆழ்ந்த கருத்துக்களும், நுட்பமான விஷயங்களும் கூடியது. எல்லாவற்றையும் விட
ஸ்வயம்வ்யக்த க்ஷேத்ரங்களில் முதன்மையானதும், ஆழ்வாராதிகளாலும் எண்ணற்ற ஆசார்யர்களாலும்
கோயில் என்று அழைக்கப்படுகிற திருவரங்கபூபதியான நம்பெருமாளுக்கென்றே அவதரித்த ஸம்ஹிதை
இந்த பாரமேஷ்டியஸம்ஹிதை என்னும் பெயர்கொண்ட பாரமேஶ்வர ஸம்ஹிதையே.
ஏனெனில் பரமபதத்தின் தத்வங்கள் அனைத்தும் கொண்ட கோயில்,
த்வாதசாக்ஷரத்தின் உட்பொருள்கள் அனைத்தும்கொண்ட கோயில்,
ஆழ்வார்கள் பதின்மர் பெருமையாகப் புகழ்ந்த கோயில்.
ஸ்வாமி எம்பெருமானார் திருத்திப் பணிகொண்டகோயில்.
ஶ்ரீபாஷ்யம் அவதரித்த கோயில்
வேதாந்த தேசிகன் பாதுகாஸஹஸ்ரம் அருளிய கோயில்.
ஸ்வாமி மணவாளமாமுனிகள் ஈடுகேட்டு உளம்பூரித்த நம்பெருமாள் உறையும் கோயில்.
எல்லாவாற்றையும் விட ஶ்ரீபாஞ்சராத்ரம் ஆவிர்பவித்த திருவரங்கமாகிய கோயில்..
அவ்வாறான பற்பலபெருமைகளைக்கொண்ட கோயிலுக்கு த்வாதசாக்ஷரரூபியான
எம்பெருமானுக்கென்றே ஏற்பட்ட ஸம்ஹிதை ஶ்ரீபாரமேஶ்வர ஸம்ஹிதை.
அத்துடன் எம்பெருமானுக்கு நித்யாராதனம் முதல் என்னென்ன உத்ஸவங்கள் செய்யவேணும்,
எப்படி ப்ரதிஷ்டிக்க வேண்டும், முக்கியமாக சாதுர்மாஸ்யவ்ரதம் எவ்வாறு அநுஷ்டிப்பது, அதன்
முடிவில் ப்ரும்மரதம் என்பதும், நம்பெருமாள் புறப்பாட்டின்போது நடக்கும் கல்பூரபடியேத்த வைபவம்
இன்னும் பல அபூர்வமான விஷயங்களைக் கொண்ட ஸம்ஹிதை இந்த ஶ்ரீ பாரமேஸ்வரசம்ஹிதை.
மேலும் பற்பல மஹாராஜாக்களின் அரசாங்கம் நடக்கும் போது ஏதோ ஒருவிதமாக ஹிம்சைகள்
செய்துவிடலாம். அதற்கு அந்த மஹராஜாக்கள் செய்யவேண்டிய ப்ராயச்சித்தரூபமான துலாபாரம்,
ஹிரண்யதானம் என்னும் ப்ராயச்சித்த விதிகளை இந்தஸம்ஹிதைதான் முதல் முதலில் கூறியது.
அதைக்கொண்டுதான் ஸுந்தரபாண்டியன் போன்ற மஹாராஜாக்கள் பலர் நம்பெருமாளுக்கு
ஸ்வர்ணதானங்களும் துலாபாரம் வழியாக எண்ணற்ற கைங்கர்யங்களைச் செய்துள்ளனர்.
அத்துடன் துலாமாதத்தில் செய்யவேண்டிய தங்கரத உத்ஸவம், தங்கத்திலும் கடாக்
ப்ரதேசத்திலிருந்து கொணரப்பட்ட கருடப்பச்சைக்கல் பதக்கத்தை சார்த்தி, பற்பல அரசர்கள்
மகிழ்ந்த்தர்கு காரணம் இந்த ஸம்ஹிதை இதுதான்.
இன்னும் பலபெருமைகள் கொண்ட இந்தஸம்ஹிதையாநது முதன்முதலில், சுமார் 60
வருடங்களுக்கு முன் திருவரங்கத்தில் ஸுப்ரஸித்தராயும் மஹாவித்வானாகவும் விளங்கிய
ஶ்ரீ. உ.. வே கோவிந்தாச்சார் ஸ்வாமி மூலம் வெளிவந்திருக்கிறது. அதற்கு ஶ்ரீபாஞ்சராத்ர
ஆகமவித்வான் ஶ்ரீ உ வே ராகவபட்டர் ஸ்வாமி போன்ற மஹநீயர்கள் உதவிசெய்திருக்கின்றனர்.
அதைப்போல் சுமார் 60 வருடங்களுக்குப்பிறகு சீலமில்லாச்சிறியேனான அடியேனைக் கொண்டு
இந்த ஸம்ஹிதையை வெளிக்கொணரவேண்டும் என்று திருவரங்க திவ்யதம்பதிகள்
श्रीपारमेश्वर संहिता
திருவுள்ளம்பற்றியிருக்கிறார்கள். அவர்கள் திருவடிகளுக்குப் பல்லாண்டு பாடியும் இந்தநூல்
எம்பெருமானாரது ஆயிரமவாது திருநக்ஷத்ரத்தில் வெளிவரவேண்டும் என்று அருள்பாலித்த
எம்பெருமானாருக்கும் பல்லாண்டுபாடி இதற்கு பேருதவிபுரிந்த மஹநீயர்கள் நீடூழி வாழ எம்பெருமானை
ப்ரார்த்திக்கிறேன்.
ஸமஸ்தாபசாரான் க்ஷமஸ்வ.
தாஸன்
K. SRIRAMAN BATTACARYAR,
Srirangam.
श्रीपारमेश्वर संहिता
This page is intentionally left blank
श्रीपारमेश्वर संहिता
॥श्री:॥
॥श्रीमते रामानुजाय नम: ॥
उपोद्घात:
नमस्सकल कल्याणदायिने रङ्गशायिने ।
यत्कटाक्षणलेशेन सर्वार्थास्सम्भवन्ति हि ॥
ये पुन: मातङ्गा इव मदमत्ता: श्रीपाञ्चरात्रशास्त्रस्यापि अप्रामाण्यं जल्पन्ति-ते हि सिम्हाननांशादि
गर्जितैरेव निर्जिता इति-न तान् प्रति वदाम: ।
ये पुन: प्रामाणिका: तान् प्रति काचित् विज्ञप्ति:। विदितमेव विज्ञै: - भगवत: श्रिय: पते: समाराधन
सन्मार्गसन्दर्शनाय लोचनद्वयमिव श्री पाञ्चरात्र वैखानसाख्यं शास्त्रद्वयं उपलब्धमिति।
तत्र च श्रीपाञ्चरात्रशास्त्रं भ्रमविप्रलम्भ-प्रमादाशक्त्यादि दोषरहितेन परमकारुणिकेन भगवता सङ्गदितं
“पञ्चरात्रं सर्वत्रैव प्रमाणं” इति कार्त्स्न्येन प्रमाणम् ।
तच्च शास्त्रं दिव्य मुनिभाषित पौरुषेयभेदेन त्रिविधं भवति । तेषु च “अतो दिव्यात्परतरं नास्ति शास्त्रं
मुनीश्वरा:॥” (ई-१-५३) इत्युक्तं सात्वत-पौष्कर-जयाख्यरूपं रत्नत्रयं श्रेष्टं भवति ।
१. रत्नत्रये च -“सात्वतं पौष्करं चैव जयाख्यं तन्त्रमुत्तमं । रत्नत्रयमिति ख्यातं” (जया-1) इति रत्नत्रय
निर्देशे मध्यनिवेशितम् ,
२. साक्षात् भगवता ब्रह्मणे उपदिष्टत्वेन अनुवादरहित पुरोवादरूपम्,
३. सृष्टेरव्यवहितानन्तरकाल प्रवृत्तं च पौष्करतन्त्र रत्नान्तरापेक्षया मध्यमणिरिव ज्येष्ठं भवति । प्रकृता
पारमेश्वरसंहिता, “पौष्करार्थोपपादिका” इति मध्यमणिभूत पौष्करार्थानपायात्, निखिलार्चावतारावंतसेन
अखिलाचार्य रुचिपरिगृहीतेन रङ्गराजेन स्वाराधनकरणतया स्वीकृतत्वाच्च स्वयमपि रत्नं भवति । “रत्नहारी च
पार्थिव:” इति रत्नं हि राजपरिगृहीतम् ।
सेयं संहिता शाण्डिल्येन भगवता स्वस्मै लक्षग्रन्थात्मकतया उपदिष्टेषु सारतमान् सङ्गृह्य-“ग्रन्थै: षोडश
साहस्रै:” सनकाय उपदिष्टत्वेन-मुनिभाषितापि -“पौष्करार्थानपायात्”-अस्या एव आनुपूर्व्या: नारदेन
क्षीरोदशायिनो देवात् साक्षात् श्रुतत्वात् च दिव्या च भवति ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
इयं च संहिता ज्ञानक्रियारूप काण्डद्वयात्मिका । ज्ञानकाण्डञ्च -इत: शतद्वय वर्षपूवकालीनेन व्याख्यात्रा-
नृसिम्हसूरिणा, “ज्ञानकाण्डस्य लुप्तत्वात्” इत्युक्तत्वात् इदानीमनुपलभाच्च क्रियाकाण्डशेषतया विलिखित
शास्त्रावतार रूप प्रथमाध्यायं विना सर्व लुप्तं प्रतिभाति।
ज्ञानकाण्डं यत्रक्वचित् उपलभ्यते यदि, प्रेषितं चेत् महान् उपकारो भवेत् । पुस्तकञ्च सुरक्षं प्रति प्रेष्येत ।
“अर्धं नद्या हृतं क्षेत्रं” इति न्यायेन विनष्टार्ध शरीरं इदं तन्त्रं- “क्रियाकाण्डेपि च क्वचित्” इति वदता
नृसिम्हसूरिणा “अत्र “भास्वरं सुदृढं महत्” इत्यन्ते कर्मशेषसमापनग्रन्थास्सर्व कोशेषु गलिता: देशान्तर कोशेषु
द्रष्टव्या: “इति विलिखितत्वात्, चतुर्विंशे मन्त्रोद्धाराध्याये क्वचित् क्वचित् अनन्वितता दर्शनाच्च ईदृशीं गतिं प्राप्तं
शिष्टंशेपि नष्टांशसाम्यं न प्राप्नुयात् इति अस्या मुद्राणाय प्रवृत्ति: ।
पञ्चषकोशसाह्य सत्त्वेपि लेखकादि प्रमादजनिताशुद्ध्यादि शोधने व्याख्यानं समानानुपूर्वीकं रत्नत्रयं
ईश्वरसंहिता च परमं साहाय्यं अकुर्वन् ।
इयं संहिता प्रतिपिपादयिषितार्थ प्रतिपादने संहितान्तरापेक्षया परमं वैशद्यं आवहति इति स्पष्टमेव द्रष्टॄणाम्
। संहिताया: विषय सङ्ग्रह: विषयसूचिकायामेव सन्दर्शित इति नात्र लिख्यते ।
अस्यां च संहितायां इतर संहितासु अदृश्यमानं, श्रीरङ्गनाथ दिव्यालयस्य तपनीयमय तनुत्रं, दिग्विजये
कटाग्देशादानीत गारुत्मत रत्नमयहार समर्पण पूर्वकं श्रीरङ्गनाथस्य तुलामासे सुवर्णरथोत्सवादि च कृतवता,
सुन्दरपाण्ड्येनानुष्ठित तुलापुरुषारोह- हिरण्यगर्भ पञ्चगव्यस्थापनादिकं चारुतरं जागर्ति ।
सुदर्शन - नृसिम्ह - विष्टरयन्त्र रूपमहायन्त्र स्वरूप-तदुपयुक्त मन्त्रोद्धारादि कथनं परमं मोदं आवहति ।
अत्र च प्राणायाम भूतशुद्धिन्यासभेद आधारशक्त्यादि पीठ, -आराधनकाल व्यवस्थान पट्टिका:, दिव्यविमान
प्राकारेषु स्थापित देवतास्थान सूचक चित्रे, सप्तचत्वारिंशत्स्नपननां प्रस्तारादिकं मातृकाचक्रञ्च यथामति
प्रदर्शितानि ।
अन्ये विषया: अर्थव्ययभवेन न मुद्रिता: । महाशया: एनां संहितां पठित्वा मदीयं परिश्रमं सफलयत इति
अभ्यर्थना ॥
श्रीरङ्गम्, इत्थं,
विजयसिंहमास: श्रीरङ्गं विद्वान् गोविन्दाचार्य:
श्रीपारमेश्वर संहिता
PREFACE
The Pancharatra and Vaikhanasa Agamas constitute a very important section of
Sanskrit literature dealing with the modes of worshipping the infinite lord in a finite form. Of
these two sets of Agamas the Pancharatra is more important since it is known to have more
than 200 Samhitas within its fold. Dr.O.Schrader in his learned Introduction to the
Pancharatra published from the Adyar Library states that the Samhita literature of the
Pancharatras must have once amounted to not less but probably more than one and a half
million Slokas and that according to Sri Prasna (II, 41) and Vishnutilaka (I, 140 and 145) the
original Pancharatra was believed to have had an extent of one and a half crores of verses.
The greatness of this Agama has been well established by Sri.
Yamaunacharya in his Agamapramanya by Sri Ramanujacharya in his Sri Bhashya and by
Sri Vedanta Desika in his Pancharatraraksha. * Even Sri Sankara accepts these Agamas in
general and differs only in one point where the text of Pancharatra seems to lay down birth to
the souls.
* तत्र यत्तावदुच्यते योऽसौ नारायण: परोऽव्यक्तात्प्रसिध: परमात्मा स आत्मनात्मानमनेकधा व्यूह्यावस्थित इति,
तन्न निराक्रियते । ’स एकधा भवति त्रिधा भवति त्रिधा भवति’ (छा.७-२६-२) इत्यादिश्रुतिभ्य:
परमात्मनोऽनेकधाभावस्याधिगतत्वात् । यदपि तस्य
भगवतोऽभिगमनादिलक्षणमाराधनसजस्रमनन्यचित्त्ततयाभिप्रेयते, तदपि न प्रतिषिध्यते ।
श्रुतिस्मृत्योरीश्वरप्रणिधानस्य प्रसिधत्वात् । यत्पुनरिदमुच्यते वासुदेवात्सङ्कर्षण उत्पद्यते सङ्कर्षणाच्च प्रद्युम्न:
प्रद्युम्नाच्चानिरुध इति । अत्र ब्रूम:-न नासुदेवसंज्ञकात्परमात्मन: सङ्कर्षणसंज्ञकस्य जीवस्योत्पत्ति: संभवति ।
अनित्यत्वादिदोषप्रसङ्गात् । उत्पत्तिमत्त्वे हि जीवस्यानित्यत्वादयो दोषा: प्रसज्येरन् । ततश्च नैवास्य
भगवत्प्राप्तिर्मोक्ष: स्यात् । कारणप्राप्तो कार्यस्य प्रविलयप्रसङ्गात् ।
[Shankara Bhashya 2-2-12]
Others have pointed out that the text in question (वासुदेवात् सङ्कर्षणो नाम जीवोऽजायत)
does not lay down the birth of jeeva, but lays down the birth of an incarnation of the lord by
name Sankarshana, who is specially attached to the souls and hence called by the name
‘jeeva’. They have also pointed out that in very many places the Pancharatra Agamas have
clearly stated that souls have neither birth nor death.
Several texts from the Samhitas, and the works of ancient writers state that the
Pancharatra is derived from the Ekayanasakha affiliated to one of the Vedas. The Chandogya
upanishad describes the Ekayana sakha as the Veda of Vedas, the treasure of the gods and the
श्रीपारमेश्वर संहिता
www.kriyasagaram.in viii
sacred utterance among all utterences. (ऋग्वेदं भगवोऽध्येमि यजुर्वेदं सामवेदमथर्वणं
चतुर्थमितिहासपुराणं पञ्चमं वेदानां वेदं पित्र्यं राशिं दैवं निधिं वाकोवाक्यमेकायनं). Utpala, an
author of the 10th Centuary A.D. quotes from Pancharatra Sruti, Pancharatra Upanishad and
the Pancharatra Samhita. Sri Vedanta Desika in his Tatwamuktakalapa refers to the Ekayana
sakha as the portion of the Vedas which is the root of Pancharatra Dharma (त्यक्तान्यो
मूलवेद:) and in his own commentary ‘Sarvartha Siddhi’ says that that part of the Veda is
exclusively devoted to Narayana, the supreme being. (त्यक्तान्य:-परित्यक्तदेवतान्दरतधर्म:।
मूलवेद:-अनन्यधर्ममूलभूतो वेदभाग:।). It is thus quite clear that even as late as the 13th century
when Sri Vedanta Desika flourished the Sruti part of the Pancharatra existed.
Coming to the Samhitas of the two hundred and odd Samhitas whose names are
known, only a few are available and even among them a few only have been printed. The
antiquity of the Samhitas can be easily seen from the fact that they are refered to in the
Mahabharata and the Brahmasutras. The Samhitas are broadly divided into three classes,
namely 1.Divya, 2.Muni Bhashita and 3.Paurusheya. Divya is that revealed by the supreme
being. Muni Bhashita is that spoken by great sages who have heard it from the supreme
being. Paurusheya is man made. The prominent among the Divya class are Considered to be
three namely, the Sattvata, Paushkara and the Jayakhya called as the three jems of the
Pancharatra Literature. (सात्त्वतं पौष्करं चैव जयाख्यं तन्त्रमुत्तमं । रत्नत्रयमिति ख्यातं)
(Jayakhya-1-70). Of these three jems the Paushkara being the central one and having come
down directly from the Lord Narayana to Brahma, the Creator, at the time a creation is
considered to be most prominent. Parameshwara Samhita, the one just now published for the
first time, follows and expands the Paushkara Samhita, the central jem. This Samhita is an
essence of the lakh of slokas heard by Sandilya from the Lord and thereafter told in the
present form to Sanaka. Thus, even though it can be classified as Munibhashita, it is also
Divya since in the present form itself it was heard directly from the Lord by Narada. The
importance of this Samhita is evident from the fact that Lord Ranganatha of Srirangam, - the
foremost idol incornation of the Lord-has ordained this Samhita to be followed in
worshipping him. ‘The gem goes to the King’ is a famous saying and it is no wonder that the
expanded form of the central gem has been taken by the king of kings- the king of (Sri)
Ranga (रङ्गराज).
The Samhita had two parts Jnanakanda and Kriyakanda and consisted of 16000 slokas;
but unfortunately, Jnanakanda the first part is lost except for the first Adhyaya. The
commentator of the Samhita-Sri Nrisimha Suri-who flourished before two hundred years says
श्रीपारमेश्वर संहिता
that the Jnanakanda was lost even in his time. The Samhita as it now exists consists of 8000
slokas. Various matters like Snana (ablution, Soucha (purification, Pranayama, Bhuta Suddhi
(Purification of the five elements constituting the body), Nyasa, yoga etc, which will be
useful to all religious minded men are dealt with in detail in the Samhita. Other matters in it
pertaining to the constitution of the temple and the worship therein will also be interesting to
them and will help them in understanding the significance of the various parts of the temple
like the Vimana, and the worship daily performed in the temple.
Sri U.Ve. Govindacharya Swami of Srirangam has rendered a very great service to the
cause of our sacred literature by published this Samhita for the first time in a very excellent
form. The Swami is well advanced in age and learning and he has taken infinite pains to
make the edition useful to the reader. With the help of five or six manuscripts and the
commentary of the Parameswara Samhita, the printed editions of the three jems-Satvata,
Paushkara and Jayakhya - and the Eswara Samhita which have passages similar to those of
Parameswara in many places, the learned swami has chosen the correct readings. He has also
made the edition very useful by adding several pictures one of which is a very fine map of
the famous Pranavakara Vimana of Srirangam. He has added exhaustive tables giving the
contents of every Adhyaya and sloka, the names of the Vimana Devatas, Dwara Devatas,
Aavarana Devatas, Kona Devtas., Snapanakalasa Prastaras etc., and several other matters. To
one who studies the edition carefully it will be clear that with the limited funds in his hands,
the swami has spared no pains to make the edition correct, useful, attractive, researchful and
scholarly. In many ways the edition excels similar editions of other Samhitas published under
more favourable circumstances. As an humble and devoted admirer of the swami, I pray that
Almighty Lord may be pleased to allow the swami to remain with us for many more years
and endow him with health and strength sufficient to render useful service to humanity.
S.Krishnaswami Iyengar, M.A.B.L.
3, Putur Agraharam, Advocate, and
Tiruchi. Editor, ‘Srivaishnava Sudarsanam’
12-8-53 and ‘Srisuktimala’
श्रीपारमेश्वर संहिता
श्रीपारमेश्वर संहिता
श्रीः
श्रीमतेरामानुजायनमः
श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहिता विषयानुक्रमणिका – सूक्ष्मम् (1)
अध्यायः विषयाः
पुट संख्या
विषयम्
(स्थूल भागः)
श्र्लोकम्
1 शास्त्राऽवतरणम् 01 01
2 साधक स्नानविधिः 02 05
3 समाधिख्यानम् 03 10
4 मन्त्रन्यास विधिः 04 18
5 मानसयाग विधिः 05 20
6 नित्याराधन विधिः (बहिर्याग विधिः) 06 26
7 अग्निकार्य, पितृ संविभाग विधिः 09 40
8 गरुड,विष्वक्सेनार्चन विधिः 12 57
9 द्वादशकालार्चन विधिः 14 64
10 स्वयंव्यक्तादि प्रासाद देवतानिर्णय विधिः,
श्रीरङ्गमाहात्मियम्
16 71
11 द्वारावरणदेवतालक्षण विधिः 20 84
12 पवित्रोत्सवविधिः 24 97
13 स्वापशयनोत्सव विधिः 28 117
श्रीपारमेश्वर संहिता
श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहिता विषयानुक्रमणिका – सूक्ष्मम् (2)
अध्यायः विषयाः
पुट संख्या
विषयम्
(स्थूलभागः)
श्र्लोकम्
14
स्ननपनविधिः 30 124
15
प्रतिष्ठाविधिः 35 142
16
महोत्सव विधिः (देवतावाहनान्तम्) 45 178
17
महोत्सव विधिः 48 196
18
प्रापणादिमान, साधनविधिः 51 216
19
प्रायश्चित्तविधिः 56 231
20
तुलापुरुषदानविधिः 65 251
21
हिरण्यगर्भ,प्रायश्चित्तविधिः 68 256
22
सम्प्रोक्षणविधिः 69 258
23 सुदर्शननृसिंह महायन्त्रस्वरूप विधिः 71 262
24 यन्त्रराज मन्त्रोद्धारविधिः 73 267
25 सुदर्शननृसिंह बाह्ययागविधिः 75 273
26 सुदर्शनार्चने अग्निकार्यविधिः 77 276
अनुबन्दं
(Annexure)
371
श्रीपारमेश्वर संहिता
श्रीः
श्रीपारमेश्वरसंहितान्तर्गत विषयानुक्रमणिका स्थूलम्
प्रथमोऽध्यायः शास्त्रावतरणम्
विषया: श्लोक
संख्या
मङ्गळाचरणम् 1
तोताद्रिशिखरवर्णनम्. 2
तत्र सनकस्य तपश्चर्या. 3 - 6
तस्य शतवर्षतपसापि मनोरथालाभेन
शोकः.
7
तं प्रति शाण्डिल्याश्रयण नियमनम्.
भगवतः
8-23
सनकस्य शाण्डिल्याश्रमगमनम् 24
शाण्डिल्याश्रमवर्णनम् 25-26
शाण्डिल्येन सनकस्य
एकायनवेदाध्यापनम्.
30-32
एकायनवेद लक्षणम् 33-34
तस्य कृतयुगधर्मत्वम् 35-36
युगक्रमेण तस्य सञ्चारक्रमः 37
ब्रह्मणः सप्तजन्मानि 38-39
सप्तस्वपिजन्मसु तस्य मूलवेदाध्ययनम् 40
सप्तमेजन्मनि ब्रह्मणः एतदध्यापनक्रमः 41
मूलवेदोक्तधर्माणां माहात्म्येऽ वेदस्यास्य
सात्वतपरिग्रहश्च.
42-44
शाण्डिल्यस्य मूलवेदलाभप्रकारः. त्रय्या
भगवद्वाचकत्वम् अग्नीन्द्रादिप्रणाड्या,
मूलवेदस्य तु साक्षादेव
45-56
एकायनवेद शब्दार्थः 57
एकायनवेदस्य नारदाध्ययनम् 58
वसिष्टादीनां मूलवेदसात्वतादि तन्त्र
निरीक्षणेन तन्त्राख्यशास्त्र निर्माणम्
59-63
तादृशवेदादीन्निरीक्ष्यैव मन्वादीनां
धर्मशास्त्रनिर्माणम्
64
मूलवेदस्य
सर्वशास्त्रमूलत्वम्,सर्वधर्मप्रकाशकत्वं च
65-68
अस्य सर्वमन्त्रकारकत्वम् 69
एतदनुसारेणैव उपरिचरवसोः अश्वमेधादि
यजनम्.
70-71
सुमन्त्वादीनां शाण्डिल्यशिष्यत्वम् 72-75
मूलवेदस्यैव वेदवृक्षत्वम्ऋगादीनां
तच्छाखात्वम्
76-77
युगक्रमेण तिरोहितस्यास्य पुनरुद्धारः 78-80
मिश्रधर्माश्रय जनानुग्रहाय भगवता
सात्वतादि शास्त्रोपदेशः
81-89
लक्षग्रन्थमितस्यास्य पारमेश्वरशास्त्रस्य
षोडशसहस्र श्लोकैः सङ्ग्रहः शाण्डिल्येन
अस्यैव सङ्ग्रहस्य पुरा भगवदपि
नारदायोपदेशः
90-94
ज्ञानक्रियाकाण्डरूपेणद्विविधायाः,पारमेश्वर
संहिताया ज्ञानकाण्डप्रतिपादित विषयाः
95 -109
क्रियाकाण्ड विषयाः 110-116
********************************
श्रीपारमेश्वर संहिता
द्वितीयोऽध्याय: (स्नानविधिः)
सामान्य विशॆषरूपेण स्नानस्य
द्वैविध्यम्,तल्लक्षणं च
1 -3
प्रबोधकालः 4 - 5
प्रबोधानन्तरं भगवन्नामकीर्तनम् 6 - 16
शयनादुत्थानक्रमः,
तत्कालोचितमन्त्रः,निर्गमनं च
17
मृद्ग्रहणार्हानर्हदेशाः, तद्ग्रहणप्रकारः,
अनर्हामृदश्च
18-22
स्नानाद्युपयोगिद्रव्याणि 23-25
तीर्थान्तरसत्वे कूपस्नाननिषेधः 26-27
नद्यादिषु मुख्यामुख्य निरूपणम् 28
कर्मार्हतीर्थम् 29
कूपादिषु स्नाने फलान्तरम् 30-32
स्नानोपयोगितया समानितद्रव्यस्य
निवेशनक्रमः
32-33
मलाद्युत्सर्जनक्रमाः 34-35
तन्निषिद्धदेशादि 35-40
शौचप्रकारः 41-48
तस्य देशकालादिभेदेन तारतम्यम्. 49-51
मलापकरणेपि मनःशुद्ध्यन्तं शौचम्. 52
वर्णभेदेन मृत्सङ्ख्या परिमाणभेदः 53-54
आचमनार्ह तीर्थ मन्त्रहस्त विन्यासादि 55-57
दन्तधावने दिङ्नियमादि 58-61
जिह्वानिर्लेहन गण्डूषादि 62
अशक्तविषये असम्पर्के पञ्चाङ्गस्नानम् 63
उपघाते यथाविधि स्नानम् 64
समन्त्रकं मलापकर्षणस्नानम् 65-66
मृत्तिकास्नानम् 67-70
अस्त्रमन्त्राभिमन्त्रित मृत्तिकाभाग
विनियोगमन्त्रः
70-73
विष्णुतीर्थेषु मन्त्रोच्चारक्रमः,अन्यतीर्थेषु
तत्क्रमः
74-76
तीर्थे तीर्थान्तरकीर्तन निषेधः 77-78
निर्झरादिषु वक्तव्य मन्त्रः 79
अङ्गमन्त्राभिमन्त्रित मृत्तिकाभाग विनियोग
मन्त्रः
80-82
विशॆषस्नानप्रकारः 83-88
स्नानवस्त्रपरित्याग धौतवस्त्रपरिधाने,
शिखामन्त्रेण शिखाबन्धः आचमनं च 89-93
दक्षिणहस्ते आचमनार्थं ब्राह्मदैवपैतृकाणि
स्थानानि
90
वैष्णवसन्ध्याविधिः जपश्च
96-
108
आधारशक्त्यादि तर्पणक्रमः 102
जलमध्ये भगवदाराधनक्रमः 109
साष्टाङ्गदण्डप्रणामः दूर्वदिधारणम्
,जलादावाहितानाम् उपसंहारः समनसि
विन्यासः अभिगमन सात्विकत्यागश्च
115-
116
अष्टविधदोषरहितानामेव द्रव्याणां उपादानम्
117-
118
उपादानसंभावितदोशजनित विघ्नशान्तिः 119
वस्त्रनिष्पीडनम् 121
तोयाभावादौ कर्तव्येषु गौणस्नानेषु मान्त्र,
ध्यान,दिव्य,आग्नेय,वायव्य,पार्थिवानि स्नानानि,
122-
136
श्रीपारमेश्वर संहिता
तेषां प्रभावः, तेष्वन्यतमस्य कर्तव्यत्वम् स्नानस्य आवश्यकत्वम् हेतुश्च 137
********************************
तृतीयोऽध्याय: (समाधिव्याख्यानम्)
अभिगमनक्रियाङ्ग मङ्गळाचरणम् 1
भगवद्गृहगमनप्रकारः 2
प्रासादाभावे गन्तव्यदेशाः 3
परिचारकलक्षणम् 4
गर्भगृहमार्जनस्य स्वेनैव कर्तव्यत्वम् 6
बहिर्मार्जनस्य अन्यकर्तव्यत्वम् 7
ऊर्ध्वपुण्ड्रार्थमृत्तिकाया वर्णभेदाः
तत्फलांश्च
11
ऊर्ध्वपुण्ड्राकारभेदाः 11
ऊर्ध्वपुण्ड्रधारणे अङ्गुलिभेदा, तत्फलं च
नखनिषेदः
13,14
पुण्ड्रचतुष्टयं देवताश्च 15
द्वादशपुण्ड्रपक्षे स्थानानि देवाश्च 16-21
ऊर्ध्वपुण्ड्राभावे कर्मनैष्फल्यादि 20-21
दर्भपवित्रस्य लक्षणं देवताश्च 22
हस्तद्वये अपि पवित्रधारणम् 23
अपवित्रस्य कर्मणः फलाभावः 24-26
आराधकस्य सुवेषत्वं अलङ्कारः
मुखनासिकापिधानं च
27-29
भगवत्प्रबोधनप्रकारः 30-31
कवाटोद्घाटनं,मन्त्रश्च 37
प्रासादाभावे मन्त्रेण तद्भावनम् 38-44
भगवद्गृहे प्रवेशप्रकारः 44-45
प्रासादस्य स्थूलसूक्ष्मरूपेण शुद्धिद्वयम् 48-52
वर्ज्यावर्ज्यगोमये 50
स्वोपवेशप्रकारः 53
तुर्य,सुषुप्ति,स्वप्न,
जाग्रद्रूपासनचतुष्टयलक्षणम्
56-57
कर्मभेदेनासनभेदः 57
जाग्रदासने विशेषादिः 59-62
पात्रशुद्धिप्रकारः 63-67
सहेतुकः प्रच्छन्नपटनिवेशः 68
सहेतुकघण्टाघोषः 69
शङ्खादिघोषकालः 70-73
मौनस्य सव्यभिचाराव्याभिचाररूपेण
द्वैविध्यम्
74-77
करशुद्धिःस्थानशुद्धिश्च 78-83
द्विविधो दिग्बन्धः 83-87
प्राणायामप्रयोजनम् 88-89
प्राणायामे ज्ञातव्यानि 89-90
इडादिद्वादशनाडीनामुत्पत्तिस्थिति
विश्रान्तिस्थानानि ,सङ्ख्या,वायुवर्णाश्च
91-
101
दशवायूनां वर्ण नामानि च
102-
108
प्राणायाम निरूपणम् 108
रेचकपूरककुम्भक कुम्भकानां
स्वरूपं,क्रमः नामन्तराणि च
113-
117
श्रीपारमेश्वर संहिता
रेचकादीनां मन्त्रा मात्राश्च 118
मात्राज्ञानस्यावश्यकत्वम्,मात्रा लक्षणञ्च
120
121
सगर्भागर्भरूपेण प्राणायामो
द्विविधः,सगर्भस्य श्रेष्ठ्यं च
125
मात्राभेदेनप्राणायामस्य
पर,परतर,परतमभेदेनत्रैविध्यं,अन्यतमस्य
कर्तव्यत्वम्
126-
139
भूतशुद्धिः 140
शरीरदोषः,शरीरस्य शोधनाभावे
कार्यानर्हत्वम्,शोधने धारणद्वये विकल्पः
141-
143
शरीरशोधनार्थं अन्तःस्थस्य भगवतो
द्वादशान्तावस्थापनम्
143-
145
भूतशुद्धिक्रमे पृथिव्यादि भूतानां स्वरूपम्,
तेषु कर्तव्या नि च
146
भूतपञ्चरान्निर्यापितस्य जीवस्य समधिना
परमात्मानुभवः
179
हेयस्य शरीरस्य मन्त्राग्निना
दहनम्,तत्प्रकारः, प्रकारान्तरं च
192
भस्मसात्कृतस्य शरीरस्य अमृतौभेन
प्लावनम्
195
भगवदाराधनोपयोगि शुद्धशरीरसृष्टिक्रमः 202
शुद्धशरीरे स्वात्मनः प्रवेशः 212
अमृतेनशरीरसेचनम् 214
द्वादशान्ताच्छरीरे भगवतः प्रवेशनम् 215
शरीरस्य भग्वन्मयत्वम् 219
भूतशुद्ध्या इन्द्रियशुद्धेरुक्तप्रायत्वम् 221
भूतशुद्धौ अनुकल्पः 222
शरीरे मन्त्रादिन्यासः 230
********************************
चतुर्थोऽध्याय: (मन्त्रन्यासविधिः)
न्यासमहिमा 1
करन्यासस्य आवश्यकत्वम् 5
न्यासत्रैविध्यम्,लक्षणं च 6
करयोर्मन्त्रस्य व्यापकादिन्यासानां विवरणम् 7
न्यासे अङ्गुलि विशेषाः 13
करयोः अङ्ग आयुध,भूषण,शक्तीनां
गरुडमन्त्रस्य च न्यासः
14
करयोर्भगवच्छक्तिविग्रहत्वम् 20
शरीरे मन्त्रस्य व्यापकन्यासः 26
सृष्टि स्थिति संहार न्यासभेदेन
न्यासत्रैविध्यम्
25
सहेतुकाऽङ्गन्यासः 31
शरीरे आयुधादीनां न्यासः 36
मन्त्राणां मुद्राविधिः 42
देवताभावनम् 42
विघ्ननिवारणाय शिखायां कुसुमधारणम् 43
***************
श्रीपारमेश्वर संहिता
पञ्चमोऽध्याय: मानसयागः
मानसयागे पद्मासन ब्रह्माञ्जल्यादेर्विधिः 1
इन्द्रियादीनां प्रत्याहारः 2 -3
आराधकशरीरे भगवदभिव्यक्तिस्थानम् 3-4
शरीर एवाधारशक्त्यादि पीठकल्पनम् 5
तच्च -
आधारशक्तिमाराभ्य,उपर्युपरिकूर्मकालाग्नि,
अनन्त,भूमि क्षीरार्णव, सहस्रदळपद्म,
धर्मादिकल्यन्तषोडशपाद,कालचक्र,अष्टद
ळपद्म,चिद्भानु,विमलादीनां कल्पनम्
6-15
तत्वाधिष्ठानकल्पनम् 15-18
तेषु भगवदनुप्रवेशादि 18-22
आधारशक्त्यादीनां प्रत्येकं स्वरूपम् 23-48
पद्मशब्दस्य विमलादीनां च निरुक्तिद्वयम्,
46-
49-52
आधारशक्त्यादीनां प्रत्येकं ध्यानम् 54-74
आधारशक्त्यादीनां प्रत्येकं विभवाः 74-83
विभवध्यानस्य आवश्यकत्वम् 83
शब्दब्रह्मस्वरूपम् 83
सुषुम्नानाडीस्वरूपम् 84-86
तन्मध्ये परमात्म प्रतिपत्तिस्थानम् 87
वाग्भ्रमरीस्थानम् 88
नादब्रह्मस्वरूपम् 89
तदन्ते प्रकशमान परात्परवासुदेवस्वरूपम् 90-92
तस्माद्धृदयकमलाविर्भावः 93-98
आनन्दमयस्य भगवतो योगेनरञ्जनम्
99-
102
तस्य भावनया प्रत्यक्षीकरणम्
102-
106
पृथिव्यादिनिष्टस्थैर्यादि गुणानामपि
भावनया भगवति प्रत्यक्षीकरणम्
106-
114
मन्त्रसामार्थ्य ज्ञानभावनया आराधने
भगवतः क्षिप्रसान्निध्यम्
114-
115
मन्त्रशरीरे द्वादशाक्षरादीनाम् न्यासःअर्चनं
च
115-
120
मानसपूजायां द्रव्यकल्पनम् 121
मानसपूजाक्रमः
124-
125
मन्त्रशरीरे अङ्ग,लाञ्छन,भूषण,शक्तीनां
न्यासः,पूजा च
125-
127
लययागस्वरूपम् 128
भोगयागस्वरूपम् 130
अधिकारयागस्वरूपम् 131
लयभोगयोरेव भगवत्सन्निधावनुष्ठेयत्वम् 132
सङ्ग्रहेण मानसयागः
133-
135
विस्तरेण मानसपूजा
136-
142
विशेषयजनम्
143-
149
मानसहोमविधिः
150-
160
मानसयागस्य भगवति समर्पणम्
160-
164
मानसयागनिष्टस्य मन्त्रोपसंहारः
165-
167
बाह्ययागनिष्ठस्य मन्त्रोपसंहारनिषेधः 168-
श्रीपारमेश्वर संहिता
169
मानसयागनिष्ठस्य
आधारशक्यादीनामुपसंहारः
170-
175
मानसयागमहिमा फलं च 176
***************
षष्ठोऽध्याय:(बहिर्यागः)
बहिर्यागजनितभावनायाः दुर्वासन
निवारकत्वं प्राप्ति साधनत्वं च
1-4
निरीक्षणद्रव्यशुद्धिः 8
दहनाप्यायनाभ्यां द्रव्यशुद्धिः 11
प्रकारान्तरेण दहनाप्यायने 15
प्रकारान्तरेण शुद्धिः 17
द्रव्यसादनक्रमः 19
भद्रासन शोधकद्रव्याणि प्रकारश्च 21
बिंबस्य
भद्रासनारोपणम्,माल्याद्यपकरणं
,अङ्गपूजाक्रमश्च
25
चित्रबिम्बशुद्धिः 31
भद्रासनन्यासस्य कालविकल्पः 32
स्वप्राचीवशेन पात्रकल्पनं,
देवप्राचीवशेन च
35
प्रधानाप्रधानत्वे, पाद्याचमनीय
स्नानीयानां द्रव्याणि
41
पात्रकल्पने विकल्पः दहनादि शुद्धिश्च 50
सर्वेषामेव भोगानां शुद्धित्रयम् 50
प्रोक्षणरूप विशेषशुद्धिः 51
पात्राणामभिमन्त्रणम्,अभ्यर्चनं,अभ्य
र्चित धूपदानम् च
53
धूपपात्र पूजाक्रमः 55
धूपपात्रे भावनाक्रमः 57
धूपशिखोत्थापन प्रयोजनम् 59
घण्टा स्वरूपम् 61
तस्या द्वादशारत्व षोडशारत्वभेदेन
वर्णानामनुचिन्तनम्
62
वर्णानां पश्यन्ती, मध्यमा, वैखर्याख्य
रूपत्रयम्
63
घण्टायां वर्णस्थानानि 64
घण्टायाः षाड्गुन्यान्तर्गत
शक्तितेजोरूपत्वम्
69
घण्टावयव अधिष्ठानदेवताः 72
तत्र सरस्वत्या अधिष्ठानं वर्णनं च 79
घण्टाश्रित देवताध्यानफलम् 85
वर्णानां परस्वरूपम् 86
गुरुमुखप्राप्तमन्त्रस्य प्रतिमा, जिह्वाग्र ,
हृदय,धूपधूमशिखा,घण्टापञ्चस्थानगत
त्वम्
89
मन्त्रस्य हृदय,धूपधूमशिखा घण्टासु
ज्योतिर्मध्यमा,वैखरीरूपेणावस्थानम्
92
एतादृश ध्यानपूर्वमर्चिताया घण्टाया
एव आराधनोपयोगित्वम्
93
घण्टायाः प्रयोजनम्, मन्त्रस्वरूपं च 94-99
मन्त्रशब्द निरुक्तिः 100
घण्टाया
मन्त्रमातृत्वं,सरस्वतीरूपत्वं,अत
101-104
श्रीपारमेश्वर संहिता
एवास्याः प्रथमं चालनीयत्वं च
घण्टाचालनकालाः 101-104
धूपदानस्य मुख्यकालः, अनुकल्पश्च 109-110
प्रथमद्वितीयार्घ्यपाद्याचमनीय
स्नानीयानां विनियोगकालाः
110-121
स्वदेहविन्यस्तानां मन्त्राणां अर्चनम् 121
भगवदर्थ गन्धपुष्पाणां स्वोपयोगे दोषः 122-124
द्वार,प्राकार, विमानादिदेवानामर्चनम् 124-126
चतुर्द्वारादिदेवतार्चनम् 126-127
परिवारदेवतार्चनस्य अन्यैः कर्तव्यत्वं,
अनर्चने दोषः, साधकाभावे स्वेनैव वा
कर्तव्यत्वं, यथा कथञ्चित्
कृतेनाप्यर्चनेन परिवारदेवानां तृप्तिः
128-133
द्वारयागादनन्तरं विघ्ननिरासार्थं
अस्त्रमन्त्राभिमन्त्रि तस्य सुदर्शनत्वेन
भावितस्यपुष्पस्य गर्भगेहान्तः प्रक्षेपः
133-140
स्वासनस्य प्रोक्षणम्, तत्र उपवेशः,
यागारम्भश्च
140-142
निरीक्षणाख्यसंस्कारस्य इदानीं वा
कर्तव्यत्वं
142
भद्रासनस्य प्रोक्षणं, पाणिकूर्चाभ्याम्
मार्जनम्,समन्त्रकमर्चनं च
143-144
योगपीठशब्दार्थः 147
योगपीठे आधारशक्त्यादीनां स्थानादि
अर्चनं च
148-164
स्थिरपीठविषयःतत्र
सदासन्निरोधेयुक्तिः
164-165
चलपीठे सन्निरोधस्तात्कालिकः 166
योगपीठे देवप्राच्या दिगादिकल्पनम् 167
चलबिम्बसहित स्थिरपीठस्यापि 169
चलपीठत्वम्
स्थिरबिम्बसहित चलपीठस्य
स्थिरत्वम्
170
पीठोपपीठ, शयनपीठ, यानारूढ,
लक्ष्म्यादि पीठ, मण्डलपीठानां विषयः
171-180
गुरुपङ्क्त्यर्चन क्रमः 178
मण्डले तदर्चनेभेदः 179
आदिगुरूणां नामानि, तेषां ध्यानं च 182-192
तेभ्य आराधनानुज्ञाप्रार्थना 193
आवाहनार्थं ध्येयस्य भगवतो वर्णनम् 194-227
कर्मार्चादिषु मूलबेरादावाहनम् 230-232
पीठकुम्बादिषु आवाहने विशेषः 232-234
सन्निधि, सन्निरोध,
साम्मुख्यादिकरणम्
235-238
अनेकमूर्ति यजनपक्षे आवाहनादिक्रमः 238-240
मर्त्यप्रतिष्ठितस्यापि ध्रुवबेरस्य
आवाहन निषेधः
240-242
गृहार्चा विषयः 242-245
भोगयागक्रमः ’
लयभोगयाग विधिः 246-250
भोगयागे अङ्गोपाङ्ग, आयुध, भूषण,
शक्ति वाहनादीनां,
स्थानसाधारणासाधारण ध्यानानि
देवताश्च
255-278
पीठस्य अष्टदळपद्मत्वे विशेषः 289
अदृष्टपृष्टभागस्यार्धचित्रस्य अङ्गोपाङ्ग
न्यासे विशेषः
292-295
पार्श्वस्थ श्रीपुष्टयोः पृथक् पीठकल्पनम् 295
आहूतस्य भगवतो भोगार्चन क्रमः 297
श्रीपारमेश्वर संहिता
ताम्बूलस्वरूपम् 301
आत्मनिवेदनम् 301
स्नानासनोपचाराः 302-323
वस्त्रसमर्पणक्रमः 330
केशशोषणप्रकारः 332
चित्रादिबिम्बे स्नपनक्रमः 333
भद्रासन शोधनक्रमः 338
पुनः पात्रसादनम् 340
अलङ्कारासनोपचाराः 343
मात्रादानप्रकारः, प्रयोजनं च 357
स्तोत्रमन्त्रार्चनम् 359
प्रदक्षिणविधिः 362
गृहस्थस्य प्रणामक्रमः 363
सन्यासि, स्नातकादीनां प्रणामप्रकारः 364
स्थलसङ्कोचे सम्पुटप्रणामः 366
गर्भगेहे प्रदक्षिण निषेधः 368
गर्भगेहादन्यत्र स्थितानां
उत्सवादिबिम्बानां निवेदनकालः
370
भगवत्समीपे प्रदक्षिणक्रमः,
पादप्रदक्षिण निषेधः
371-372
तदानीं पुष्पाञ्जल्यादिविधिः 372
अलङ्कारासनान्ते नीराजनम् 374
भोज्यासनम् 374
हविर्निवेदनाङ्गमधुपर्कः, तत्र द्रव्ये
विकल्पःमधुपर्कोत्तरकार्याणि
377
भक्ष्यादिनिवेद्यक्रमः 379-381
भक्ष्यादीनां संस्कारः 385
निवेदनक्रमः 386-392
तर्पणद्रव्याणि 394
हस्तशोधनद्रव्याणि 395
मात्रादानम् 396
ताम्बूलदानं तद् द्रव्याणि च 397
मुद्राबन्धक्रमः 400
अक्षसूत्रादिना जपयज्ञः 403
अक्षसूत्रप्रतिष्ठा 404
विज्ञापनक्रमः 407
अनन्तरकर्तव्यानि 409-414
यजनान्तरप्रणामः 415
सम्प्रदानविधिः, उत्तराध्यायपीठिका 417-419
********************************
श्रीपारमेश्वर संहिता
सप्तमोऽध्याय: (अग्निसन्तर्पणादि)
अग्न्यागारप्रवेशः 1
कुण्डहवनस्य आवश्यकतम् 2
ज्वालाकुण्डयोः परापरप्रकृतित्वम् 3
कुण्डलक्षणम् 5-8
परिमाणभेदेन त्रयोदशविधत्वं कुण्डस्य 9
कुण्डलक्षणस्य अनुकल्पः
अनुकल्पानुकल्पश्च
10
कुण्डस्य परिमाणान्तरम् 10
कुन्डाभावेऽपि चुल्ल्याअदिषु होमस्य
कर्त्व्यत्वम्
15
होमसंख्याभेदेन कुन्डामाणव्यवस्था 15
कुण्डसंस्कारः,कुण्डारम्भकाले
संस्काराकरणेऽपि परिनिष्पन्ने कुण्डे तस्य
कर्तव्यत्वम्
18
उल्लेखनक्रमःपक्षान्तरश्च 24
उल्लिखितानां शुद्धिः,तदव्यक्तीकरणम् 32
शीघ्रप्रज्वलितहेतु
द्रव्याणि,कुण्डरक्षा,अवाटकल्पनम्,तत्र
अर्चनं च
33-36
कुण्डे लक्ष्म्याराधनाय आसनकल्पने
पक्षद्वयम्
37
समन्त्रकम् नारायणशक्तेराराधनम् 39
अग्नेः बाह्यसंस्कारः,तत्र
तेजोगुणस्यावाहनम्
44
अग्नेः प्रणयनम् 49
परिस्तरणविधिःपक्षद्वयात्मकः 53
द्रव्यसादनक्रमःतत्र द्रव्याणि पोक्षणं च 57
त्रिमेखलान्तकुण्डेषु अष्टविधप्रकृत्यर्चनं
मन्त्रोद्धारः,तदधिष्ठातारो
वासुदेवादयश्च,चतुर्मेखलाविषयाश्च
63
परिधिन्यासः 68
परिधिषु विष्टरन्यासपूर्वकं लोकपालर्चनम् 69
वेदोपयामनिर्माणक्रमःतत्स्थानं च 71
स्रुक्स्रुवयोः संस्कारः 73
तयोरधिदेवाः,मन्त्रोद्धार,पूजनश्च 76
प्रणीताप्रणयनक्रमः 86
आज्यस्यप्रोक्षणादि पञ्चदशसंस्कारः 89
संकृतस्याग्नेराज्येन प्रोक्षणम् 104
अग्नेर्गर्भाधानादिसंस्काराः,तत्र द्रव्याणि
मन्त्राश्च गर्भाधान,पुम्सवन,
जातकर्म,नामकरण,
अन्नप्राशन,चौल,उपनयन,
वेदव्रत,गोदान,समावर्तन,विवाहाः
105
अग्नेः सप्तजिह्वास्थानानि 118
तन्नामानि,तासां
वर्णाः,मन्त्रत्रैविध्यं,नामान्तरं च
124
जिह्वादिज्ञानस्यावश्यकत्वम् 127
पूर्वं आवहिताया लक्ष्म्या उपसंहारक्रमः ’
अग्न्यभ्यर्चनम्,तत्र अनुकल्पानुकल्पः 129
पूर्णाहुतिक्रमः
132(21
2)
मुद्रादर्शनपूर्वकं पुनरभ्यर्चनं,
अग्नेर्भगवदात्मकत्व स्मरणम् च
133-
135
ज्वालाधारे भगवदासनार्चन कल्पनम्,
तत्र भगवतो ध्यानार्चनादि
136-
140
श्रीपारमेश्वर संहिता
इध्महोमाघारहोमौ
141-
150
आज्यभागः 151
अग्नेर्लोचनद्वयमूर्ध्वमुखकल्पनम् 153
समित्सप्तकहोमः 155
अन्नसमिधि विशेषः 156
अवदानक्रमः 158
परिवारविषये होमसङ्ख्या 166
स्विष्टकृद्धोमः 167
काम्येषु द्रव्य विशेषः ’
तत्र क्षेप्याक्षेप्यविभागः 174
द्रव्यभेदेन फलभेदः 176
होमद्रव्याणां परिमाणम् 184
अर्थसिद्धेः अग्नेः वर्ण गन्धशब्द आकृति
शिखादीनां ज्ञातव्यत्वम्
190
अग्नेः वर्ण गन्ध ,शब्द आकृतिभेदेन
फलभेदः
195
अग्निशिखायाः प्रादक्षिण्यादिना
फलभेदाः
197
कर्मभेदेन मन्त्राणां नमः, स्वाहादि
जातिभेदः
210
पूर्णाहुतिः
132-
212
पूर्णाहुतिस्तुतिः 220
अनेकप्रयोगानां पूर्णाहुति एकत्वम् 222
पूर्णाहुत्यनन्तरं सार्चनं मुद्राबन्धनम् 223
हृदयाद्यङ्गहोमानां सङ्ख्या 224
दृष्टान्तप्रदशनपूर्वं उपसंहारक्रमः 227
सिद्धिलिङ्गप्रदर्शनम् 232
पीठावरणदेवानां हवनपूर्णाहुती 234
विष्वक्सेनस्य तर्पण पूर्णाहुति विसर्जनानि 237
पुनरप्यग्निपूजा,स्वरक्षा,
अग्नेर्विसर्जनादिकम्
239
स्रुक्स्रुवयोः संस्कारः 244
द्वितीयप्रणीता विसर्जनम् 247
गर्भगेहे होमसमर्पणम् 249
समर्पण मन्त्रः 250
तत्र भावनाक्रमः 252
एतदुपदेशार्हनार्हः 254
अथ पितृकार्यम्
पितृकार्ये पौष्करे विशेषेणोक्तत्वेपि 256
सात्वतोक्तस्यैवात्र उपजीवितत्वम् 257
भगवत्पुरतः, क्रियमाणस्यैव
तस्योत्तमत्वं, नित्यत्वं च
258-
259
भोक्तृलक्षणम् 260
कर्तृकृत्यानि 261
भोक्तॄणामुपवेशनक्रमः 263
अन्तर्वेद्यां दानं अन्तर्वेदीलक्षणं च
263-
238
अन्तर्वेद्यां दत्तस्यमङ्गलत्वम् 271
उपविष्टस्तस्य आसनदानम् 271
दर्भस्तुतिः 272
आत्मज्ञानहीनानां दर्भस्यावश्यकत्वम्,
ज्ञानिनामावश्यकत्वाभावश्च
275
सहेतुकं दर्भस्य दक्षिणाग्रत्वम् 277
श्रीपारमेश्वर संहिता
दर्भमूले देवानां, तदग्रे पितॄणां च
स्थितिः, उत्तरभागस्य अमृताश्रयत्वम् च
280
अत एव पितॄणां सव्यतो दानम् 281
भगवदुद्देशेन
क्रियमाणस्यपितृकर्मणोऽक्षयत्वम्;
तदुद्देशेन कर्तारो दुर्लभाः
285
पितृकर्मक्रमः 283
ज्ञानविशेषस्यावश्यकत्वम् 289
पित्रादीनां ज्ञातव्यं रूपम् 294
पिण्डद्रव्यशुद्धिः 296
पिण्डदेवतार्चनम् 299
होमपिण्डद्रव्याणां संस्कृताग्नि
निर्वर्त्यत्वम्
298
पिण्डन्यासक्रमः 299
पिण्डदेवतार्चनम् 304
पिण्डनमस्कारमन्त्रः 309
भगवत्सन्निधौ पितॄणां स्तुतिः 311
उपविष्टे ब्राह्मणे पितॄणां प्राणसंचारः 315
शक्तौ सत्यां पार्वणश्राद्धविधिः 322
भगवत्प्रीणनक्रमःतत्प्रार्थना 356
पितॄणां प्रस्थापनम् 352
स्थलसंकोचे पार्वणश्राद्धस्य अन्यत्र
विधिः
361
भगवद्गेहे अन्येषां भोजननिषेधः 364
एतादृश श्राद्धस्य आड्यविषयत्वम् 365
अनाड्यविषयः, तस्यमन्त्रबलादक्षयत्वम् 366
प्राङ्कणादिस्थ विभवादिमूर्त्यर्चनम् 368
आश्रयालयेषु केषांचित् कर्मणां
निषेधःकेषाञ्चित् कर्तव्यत्वम्च
372
प्रतिष्ठिताप्रतिष्ठित परिवारादिविषयः 375
बल्यर्थं नित्योत्सवः,तत्फलं च 380
स्वयंव्यक्तादिके साधकवरणम्,
नित्योत्सवक्रमश्च
387
बलिदानस्थानं प्रकारश्च 388
बलिबिम्बस्य यानालङ्कारादि 390
उत्सवे परिच्छदादिकम् 392
बलिदानार्थमण्डलस्य प्रमाणादि 394
महापीठे विष्णुभूतविषयः 396
अनन्तरकर्तव्यानि 397
नियतोत्सवः फलम् 403
बलिबिम्बासन्निधानादौ कर्तव्यम् 404
अर्घ्याद्युपसंहारपूर्व स्तीर्थादि स्वीकारः 405
भगव्दिनियुक्तपुष्पादि धारणे
इष्टानिष्टप्राप्ति परिहारादौ
406
अनुयागप्रार्थना 409
भोजनार्हस्थानम्, दीपारोपणम्,
मण्डलकरणम्, फलकास्थापनम्,
पादप्रक्षाळनम्,
आचमनम्,उपवेशनम्,गृहदेवनिवेदनम्
प्रोक्षणम्, चातुरात्म्यभाव प्रयोजनम्, तत्
प्रकारःप्रकारान्तराणि च
410
आपोशनप्रयोजनम् 419
प्राणाहुतिः अनयोर्मन्त्रौ च 419
प्राणाहुतौ सङ्ख्याविकल्प्ः 423
भोजनमन्त्रः 424
श्रीपारमेश्वर संहिता
उत्तरापोशनस्य भगवत्पादोदकेन
कर्तव्यत्वम्’
424
भगवत्पादोदकमहिमा 424
आपोशनं प्रयोजनं च 426
आचमनम् तत्संख्या विकल्पश्च 428
अष्टाङ्गनमस्कारः, तदङ्गानि च 429
अष्टाङ्गयजनस्य केषुचित् कालेषु सङ्कोचः 431
त्रिकालार्चने एकस्याष्टाङ्गत्वं,इतरयोः
षडङ्गत्वं च
434
स्वाध्यायः 435
योगः 438
यमनियमौ आसनलक्षणानि 443
प्राणायामः, प्रत्याहारः, धारणा, ध्यानम्,
समाधिश्च
446
योगत्रैविध्यम् 452
योगासनानि 457
अष्टाङ्गयोग विशदीकरणम् 458
सामान्यविशिष्टभेदेन योगभेदः 463
ततोपि
शीघ्रसिद्धिकरोयोगः,योगोत्थफलसंपत्
लक्ष्म्या,भगवति समर्पणम्
501
सकाम निष्कामभेदेन समर्पितस्य कर्मणः
सन्यास सञ्चयप्रकारः
504
नित्यप्रतिष्ठितबिम्बं विना अन्यबिम्बनां
विसर्जनक्रमः
507
कर्मार्चादिषु आवाहन विसर्जनक्रमः 513
नैमित्तिकादिकर्मसु तेषां विसर्जनक्रमः 516
अर्घ्यादिपात्रस्थ मन्त्रविसर्जनम् 518
विष्वक्सेनायसमर्पणम् 518
न्यासद्वयोपसंहारः 519
अर्घ्यादीनामुपसंहारपूर्वं स्तरादीनामंभसि
निक्षेपणम्
520
निवेदितानां चिरकालं भगवत्पुरतो
निधान निषेधः
521
कवाटबन्धन रक्षाविधान,स्वाप पुनः
प्रातरुत्थानादीनि
522
एवं रीत्या आराधकस्य फलम् 524
********************************
अष्टमोऽध्याय: (गरुडविष्वक्सेन परिवारार्चन विधानम्)
गरुडार्चनविषयप्रश्नोत्तरम् 2
गरुडस्वरूपशोधनम् 3
गरुडस्य प्रासादस्थानदेशौ 6
गरुडप्रासादलक्षणम् 7
प्रासादे तस्य स्थानम् 8
तदर्चोपादानद्रव्यम्, अर्चनकालविधानं च 9
तन्मन्त्रः, तदङ्गानि 10
तस्यैव विषहरमन्त्रः, तन्मन्त्रमाहात्म्यम् 13
भगवन्मूलमूर्त्यनुसारेण गरुडस्यस्थित्यादि
भेदः
15
अध्यायान्तरोक्त गरुडलक्षणस्थलानि 17
आराधनाङ्गस्नानादि 18
तदाराधनस्थानम् 21
तदाराधनाय अन्नादि 23
श्रीपारमेश्वर संहिता
पात्रकल्पनप्रकारः 24
द्वारदेवार्चनम् 26
पीठकल्पनं, सकळीकरणम्,तच्छक्तिः
लाञ्छनानि, भूषणानि च
27-
32
लययागः 33
भोगयागे अङ्गानां लाञ्छनानां,
भूषणानाम्,शक्तेः,व्यूहानां च स्थानानि
34
पञ्चवृत्तिप्राणाधिदैवत गरुडव्यूहे सत्य
सुपर्ण, गरुड तार्क्ष्य, विहगेश्वराणां ध्यानानि
41
सुपर्णादि चतुर्णां साधारणाकारः पञ्चमस्य
विशेषः
41
तेषामेवप्रकारान्तरेण
साधारणाऽसाधारणाकारौ
44
जाग्रद्व्यूहस्य गरुडः,सुषुप्त्यादिव्यूह
वासुदेवादीनां क्रमेण सत्य सुपर्ण, गरुड
तार्क्ष्याः
53
मूर्त्यन्तराणां विभवानां च पक्षान्तरम् 54
कुमुदादीनामर्चनम्,तदनुयायिनां
पूजास्थानानि
58
तेषां मुख्याधमक्रमेण पूजाविकल्पः 60
गरुडनिवेदित विनियोगक्रमः 61
तद्विशेषार्चनक्रमः 63
विष्वक्सेनस्य आराधनप्रयोजनकाल
द्रव्यक्रम स्वरूपाणि
65
तस्य द्विजदेवास्यत्वोपपादनम् 78
एतादृश ज्ञानपूर्वं त्रिसन्ध्यमर्चनम् 82
कर्मारम्भेषु विष्वक्सेनार्चनस्यावश्यकत्वम् 83
अप्रतिष्ठितस्य सङ्ग्रहेण अर्चनाविधिः 83
विष्वक्सेनस्य निवेदनस्य त्यागः 91
विष्वक्सेनस्य प्रतिष्ठादिमन्त्रः, अङ्गमन्त्राश्च 93
तत्प्रतिष्ठास्थान विमान परिमाणानां
मुख्यानुकल्पौ
99
अप्रतिष्ठितस्य स्थाने विशेषः 102
विष्वक्सेनस्य द्रव्य, स्थिति,भुजादि 109
तस्य शान्तत्वे द्विभुजत्वं,उग्रत्वे
चतुर्भुजत्वम्
111
तदर्चनकालादि 134
पुनःप्रकारान्तरेण स्थानानि 135
तदाराधनक्रम फल,मानसयागादयः 137
तद् द्वारपालौ बलप्रबलौ 142
पीठकल्पने विशेषः 143
तच्छक्ति स्वरूपमन्त्रौ 150
गजाननादि तत्परिवाराणां
स्थान,ध्यान,साधारणाकारमन्त्राः
152
क्षिप्रकर्मसिद्ध्यै तदाराधनस्य कर्तव्यत्वम् 166
तन्निवेदितस्य दातृभोक्तॄणां प्रत्यवायः 166
प्रतिष्ठितपरिवारार्चनम् 174
उत्तमभक्तलक्षणम् 177
भक्तबिम्बलक्षणं, परतन्त्रे तत्स्थानप्रतिष्ठा
अर्चनानि
194
साङ्गस्य भक्तमन्त्रोद्धारः 199
स्वतन्त्रालये भक्तबिम्बस्थानादि 204
भक्तानामावाहनस्थानं, तदाराधनक्रमः 209
वैशेषिक विशेषार्चनं, परतन्त्रे 211
*****************************
श्रीपारमेश्वर संहिता
नवमोऽध्याय: (द्वादशकालार्चन विधिः)
कालत्रयपूजा 1
ततोपि न्यूनकालपूजा निषेधः 1
कालत्रयपूजायाः प्राधान्यं अधिकस्य
ऐच्छिकत्वम्
2
द्वादशकालारधनस्य परमावधित्वम् 3
त्रिकालपूजासु प्राभातिकस्य श्रैष्ठ्यम् 4
प्राभातिके करन्यासादीनां
अवश्यकत्वम्अन्यत्र ऐच्छिकत्वम्
4-5
स्नपनबलिदानयोः
कालत्रयोप्यावश्यकत्वम्
6
कालचतुष्टये पीठार्चनम् 6-7
न्यासस्यपञ्चकालकर्तव्यम्,
होमस्यषट्काल्कर्तव्यत्वम्,
षड्भ्योऽधिककालेषु अलङ्कारासनादि
जपान्तविधिः
7
उक्तातिरिक्त प्रकारनिषेधः
नित्यनैमित्तिककर्मणां मुख्यकल्पे
अर्चनक्रमः
10
योगेष्वन्तरविषयः 11
उपकालेष्वनुकल्पः 12
द्वादशकालेषु नाडिका विभागः 14
एकादशप्रभृति क्रमशो न्यूनाराधनस्य
नाडिकाक्रमः
23
आवरणबाहुल्ये , यागविस्तारे, मूर्तिबहुत्वे
वा कार्यस्य ऊहः, तद्विवरणं च
38
मनुष्यनिर्मितस्थाने एवं
कालविभागस्यफलं, तदतिक्रमे दोषश्च
41
स्वयंव्यक्तादिव्य सैद्धार्षेषु, 43
एतादृशकालनियमस्य राज्यक्षोभादिना
किञ्चिदतिक्रमे दोषाभावः
मानुषस्थलेपि कुत्रचन दॊषाभावः 48
अनन्यशरणकल्पितस्थाने तु पूजारम्भस्य
परमावधिकालः,अतिक्रमे कर्त्रादि त्रयस्य
दोषः I
54
सच्छूद्र,सद्वैश्य,सदागमस्य,
क्षत्रिय,पञ्चकालपरायणब्राह्मण,
ऋषि,सिद्ध, देवनिर्मितेषुस्थानेषु
इज्याप्रारम्भकालस्य
परमावधिः,तदतिक्रमे दोषविशेषाश्च I
58
स्वयंव्यक्ते पूजारम्भकालस्य परमावधिः I 87
मानुषे सर्वधा कालस्य
अनतिक्रमणीयत्वम् I
92
आर्षादित्रये विशेषः,तस्य विवरणं च I 93
स्वयंव्यक्ते विशेषान्तरम् I 97
तिथिनक्षत्रनिमित्तिककर्मणां
कालःतद्विवरणं च I
99
अमावास्यायां विशेषः I 101
सन्क्रान्ति पुण्यकालः I 102
लग्नमुहूर्तनिमित्तक कर्मसु कर्तव्यक्रमः I 106
नैमित्तिकानां तत्तत्कालकर्तव्यत्वम् I 108
महोत्सवे कालस्यानतिक्रमणीयत्वम् I 110
तीर्थयात्राकालः मानुषादिषु I 111
पवित्रारोहकालः I 114
उपरागे कर्तव्यम् I 116
उक्तस्य नैमितिकान्तरे अतिदेशः I 120
काम्यकर्मकालः I 121
श्रीपारमेश्वर संहिता
प्रायश्चित्तकर्मकालः I 123
स्वयंव्यक्तादि चतुष्केषु केषाञ्चित्
सुमुहूर्तादिषु कर्तव्यत्वम् I
125
स्वापाद्युत्सवकालः I 129
दिव्यशास्त्रेणव्यापकमन्त्रेण
अनन्याधिकारिणा कल्पितस्थाने
कालातिक्रमदोषाभावः, नियमश्च
दिव्यस्थानवत् I
131
एतेषां द्वितीयकल्पितेस्थाने सैद्धवन्नियमः 132
एतेषु अन्यतमकल्पितेस्थाने
आर्षस्थानत्वम् I
133
तत्तस्थानेषु मुख्यानुकल्पकालातिक्रमे
अनन्तरकाले शान्तिर्वं कर्तव्यत्वम् I
133
एकस्मिन्समये नित्यनैमित्तिकयोः
एककालप्राप्तौ कर्तव्यक्रमः I
136
नित्याऽनित्य नैमित्तिकयोः एककालप्राप्तौ
क्रमः I
137
काम्यनैमित्तिकयोः क्रमः I 138
नित्यनैमित्तिककाम्यप्रायश्चित्तानां
युगपत्प्राप्तौ I
139
नैमित्तिकादेः विभवेनविस्तारे क्रमः I 140
देशिक परिचारकबिम्बानां बहुत्वे
सर्वेषामेकदा कर्तव्यत्वं अन्यथा दोषश्च,तत्र
कारणं च I
142
तत्रापि कालातिपत्तौ पूर्ववद्दोष
एवेतिस्वयंव्यक्तादि भेदेन देशिक बहुत्वस्य
वक्ष्यमाणत्वम् I
144
मूर्तिभेदेन देशिकबहुत्व कथन प्रतिज्ञा I ’’
परात्परतरमूर्त्योः देशिकसाधक सङ्ख्या I 145
व्यूहमूर्त्यन्तरे विभवे च तयोः
सङ्ख्याविकल्पः I
146
स्वतन्त्र विभवे साधकसङ्ख्या I 147
स्वतन्त्र दशावतारविषये आराधकसङ्ख्या I 148
केवल आचार्यमात्रकल्पनस्य अन्यत्र वा
एतत्कल्पनीयस्यानर्थकत्वम्, निषेधश्च I
149
परात्परादिषु दशसङ्ख्या निषेधः I 150
परिचारकसङ्ख्याया वक्ष्यमाणत्वम् I 151
स्वार्थाविरोधेन परार्थाधिकृतयोः
कालविभागमुक्त्वा तयोरेव स्वार्थकार्ये
कालभेद कथन प्रतिज्ञा I
152
पञ्चकालविवरणम् I 155
वक्ष्यमाणार्थस्य सम्प्रदायिकत्वम् I 156
कालभेदेन सार्थमन्त्रसिद्धान्तादीनां
स्वरूपप्रश्नः I
158
अखण्डस्यापि कालस्य स्वव्यापारेण
भिन्नत्व भानोक्तिः I
159
अहोरात्रस्यैव वैषम्येन पञ्चधा
विभजनोक्तिः I
160
पञ्चकालकृत्यानां संग्रहेण पौष्कररीत्या
कथनम् I
161
कालभेदविषय एव नारद प्रश्नः I 169
तद्विषय एव भगवत उत्तरम् I 170
पञ्चकालकृत्यकर्मलक्षण प्रश्नः I 172
अभिगमनकालकृत्यम् I 173
उपादानकालकृत्यम् I 174
इज्याकालकृत्यम् I 176
स्वाध्याय कालकृत्यम् I 177
योगकालकृत्यम् I 178
योगाङ्गविभाग प्रश्नः I 179
श्रीपारमेश्वर संहिता
यागस्य अभिगमनं प्रथमाङ्गं I 180
भोगाख्यं द्वितीयम् I 181
तृतीयाङ्गं मधुपर्कनिवेदनम् I 182
चतुर्थाङ्गमन्ननिवेदनम् I 183
सम्प्रदानाख्यं पञ्चमाङ्गम् I 183
वह्निसन्तर्पणम् षष्टाङ्गम् I 184
पितृयागाख्यं सप्तमाङ्गम् I 184
प्राणाग्निहवनाख्यं अष्टमाङ्गम् I 185
फलकथनपूर्वकं प्रश्नस्य उत्तरनिगमनम् I 186
एतादृशयागे फलाभिसन्धिवारणम् I 187
फलकथनपूर्वक उत्तरोपसंहारः 191
***************
दशमोऽध्यायः (श्रीरङ्गमाहात्मियम्)
विमानावयवानां, विमानावयवस्थितानां,
लोकादीनाञ्च स्वरूप, नाम, स्थानादि प्रश्नः I
1
विमानस्थलोकः,अध्व तत्व, देवतादि
विषयकोत्तरदान प्रतिज्ञा I
3
लोकसप्तकव्याप्तिस्थानानि I 4
अध्वषट्कव्याप्तिस्थानानि I 8
पञ्चविंशतितत्वानां स्थानानि I 12
आधारशिलादिदेवताः I 20
कुम्भदेवताः I 22
कुम्भपिधानदेवताः I 26
सात्वतरीत्या पक्षान्तरकथनम् I 28
शिलाष्टकदेवताः I 32
वर्णानां स्थानानि I 33
मसूरकाधारदेवताः I 34
तदूर्ध्वकोणस्थ पद्मदेवताः I 35
उपानतलदेवताः I 36
अधिष्ठानप्रदेशे धामत्रयाश्रयपद्मः I 37
तन्मध्ये चिन्मयपुरुषः I 37
पीठस्य दिक्चतुष्टयदेवताः I 38
चरणपद्मदेवताः I 39
शाखामूलदेवताः I 40
शाखादेवते I 40
ऊर्ध्वोदुम्बरदेवता I 41
ऊर्ध्वोदुम्बर पृष्ठदेवता I 42
कवाटयोर्देवते I 42
शुकनासास्तम्भदेवते I 43
गवाक्षयोर्देवते I 44
जङ्घाद्विषट्क तदवान्तर भूमीनां
देवाताः(भवोपकरणसंज्ञाः) I
45
जङ्घाग्रदेवताः I 50
पृथुनासापार्श्वयोर्देवते I 50
कपोततलस्थ नासिकानवक तदन्तरभूमीनां
देवताः, सप्तदशायुधानि I
51
चतुरश्रादि प्रासादत्वे प्रस्थरोर्ध्वकोणदेवता I 54
प्रस्तरोर्ध्व वेदिकादेवताः द्वादश I 55
श्रीपारमेश्वर संहिता
ग्रीवातलदेवताः द्वादश I 58
त्रिधाकृत शिखरोद्देशाधोभागदेवताः द्वादश I 61
तदूर्ध्वदेशयोः देवौ I 66
शुकनासामुखदेवः I 68
शुकनासाभावविषये I 68
शिष्टनासिकात्रयदेवानां विकल्पषट्कम् I 70
उक्तदेवानां शक्तिभिर्योगे विकल्पः I 72
सामलसार देवताः I 73
तदग्रेध्यातव्यानि चक्राणि अमलादिचक्र
चतुष्टय नामा च
74
शुकनासाघटदेवः I 75
अन्तर्मण्डलकोणदेवाः I 75
हीनाङ्ग अधिकाङ्गविषये कर्तव्यम् I 77
उक्तलोकाङ्गतत्वदेवानां निराकारतया
ध्यातव्यत्वम् I
80
दिव्यादिविमानविषयः I 80
लक्षण लाञ्छनावयवेषु अनभिव्यक्तेषु कर्तव्यम्
I
83
स्वयंव्यक्तादिषु अन्यथाकरणेच्छा
लक्षणादिपरीक्षा निषेधः I
जीर्णोद्धारेपि अन्यथाकरणेच्छया परीक्षणे
अन्यथाकरणे च विशिष्य प्रत्येकं
दोषकथनपूर्वकं विमानदेवतालक्षणादि, स्थान,
विमानावयवानां अन्यथाकरण निषेधः I
86
अतः कर्तव्यम् I 90
स्वयंव्यक्तस्य श्रैष्ठ्यं सकारणम् 91
मानुषवत् स्वयंव्यक्तस्य अभिभवाभावे हेतुः I 92
जीर्णतादिना अनभिव्यक्तानामाकाराणां
परिज्ञानोपायः I
92
तेपि कर्मिणामनुग्रहाय यत्रकुत्रापि
लाञ्छनादिकं धारयन्त्येव तत्तत् ज्ञात्वैव
तत्तन्मन्त्रैराराध्यता I
93
एकस्यापि लक्षणस्य अपरिज्ञेयत्वे आराधने
करणमन्त्रः I
96
एतादृश ज्ञानपूर्वमेव अर्चनस्य कर्तव्यत्वम् I 98
एवं ज्ञात्वा प्रतिदिनं त्रिकालार्चने भगवतः सदा
सान्निध्यत्वम् I
99
तस्मात्सिद्धिलालसेन तदर्चने पूर्वकमेव
भगवदाराधनस्य कर्तव्यत्वम् I
104
एवमनन्यपरभक्त्याऽऽराधनेन अचिरेण
सर्वफलसिद्धिः मोक्षार्थिनः मोक्षसिद्धिश्च I
105
स्वयंव्यक्तादीनां स्वरूप रूप माहात्म्य,
जिज्ञासया प्रश्नः I
106
विष्णुमाया निर्मितजगतः
उत्पत्तिप्रळययोस्समयः I
108
ब्रह्मणः दिवारात्रः परिमाणम् I 110
भगवतस्सङ्कल्पेन उत्पन्नस्य नाभिकमलस्य
स्वरूपम् I
110
तत्र ब्रह्मणः सृष्ट्यादिकम् I 114
जातस्य ब्रह्मणः गर्वेण परमात्म
साक्षात्काराऽभावः I
116
भगवदन्तर्धानेन ब्रह्मणो दशा 117
तप्यमानस्य ब्रह्मणः तुष्टूषा I 120
ब्रह्मणः स्तोत्रम् I 121
तत्र स्वस्य सप्तजन्मकथनम् I 124
स्तुतेन भगवता स्वरूपप्रदर्शनम् I 131
पश्यतो ब्रह्मणः प्रणामादिः I 132
प्रणतं प्रति भगवद्वचनम्, संहितायाः
पौष्करसंज्ञाहेतुश्च I
133
श्रीपारमेश्वर संहिता
प्रणामपूर्वकं ब्रह्मणः मूलवेदाध्ययनम्,
तद्विषयाश्च I
143
ब्रह्मणः जगत्सृष्टिशक्तिदानम् 147
ब्रह्मणः जगत्सृष्ट्यनन्तरं दिव्यविमानदिदृक्षया
तपश्चर्या
148
दिव्यविमानप्रादुर्भावः I 151
तत्स्थलोकाध्व तत्वदेवतादर्शनेन हर्षातिशयः 152
तस्यैव विवरणम् I 156
तद्दर्शन सृष्टस्य ब्रह्मणः प्रदक्षिण
प्रणामपूर्वकमन्तःप्रवेशः I
172
श्रीरङ्गनाथस्य दिव्यावयवसंस्थानादिकम् I 172
दिव्यविमानस्य ब्रह्मसदने स्थापनाराधनादिकम्
I
208
तन्मध्ये ब्रह्मणः पौष्करसंहिता जिज्ञासा I 210
तदा प्रादुर्भूतेन संहितोपदेशः तत्स्थविषयाश्च I 211
तदुक्तमार्गेण ब्रह्मा
नित्योत्सवादिकं,जगद्व्यापारञ्च चक्रे इति I
223
ततः स्वायम्भुवमन्वन्तरे भगवत्सन्दर्शनाय
इक्ष्वाकु तपश्चर्यायां प्रादुर्भूतेन चतुर्मुखेन
तपःकारण प्रश्नःइक्ष्वाकोरुत्तरञ्च I
225
तच्छ्रुतवता ब्रह्मणा तस्य अशक्यत्व
कथनं,पौष्करसंहितोपदेशः दिव्यविमानदान
तदाराधनादि नियमनञ्च I
238
तदुक्तार्थं चिन्तयतः इक्ष्वाकोः पुरतः
दिव्यविमानप्रादुर्भावः I
257
इक्ष्वाकुणा तस्य स्वपुरेस्थापनं,पौराणां
सम्भावनं, कर्मार्चाप्रतिष्ठापूर्वं
नित्योत्सवादिकरणञ्च I
258
सनकायापि प्रतिष्ठादि प्रकारस्य सविस्तरं,
वक्ष्यमाणत्वम् I
268
इक्ष्वाकोरुपरितन वृत्तान्तम् I 269
रामेणापि क्रमप्राप्तं विमानं शास्त्रोपदेशपूर्वकं
विभीषणाय दानम् I
272
स्वपुरं गच्छता विभीषणेनापि विमानस्य
चन्द्रपुष्करणी तीरे अनन्तपीठे अवतरणम्
276
चन्द्रस्य तत्र तपसा रुद्रमूर्धनिवासः,तत्र
वामनस्य उपनयनम् I
277
विमानरक्षणाय गणेश योगनिद्रयोः पूर्वमेव
नियमनम्
279
विभीषणस्य अनन्तरवृत्तम् I 281
विभीषणं प्रति श्रीरङ्गनाथोक्तिः 285
विभीषणेन एकायनानां वृत्तिकल्पनं तस्य
लङ्काप्राप्तिश्च
290
श्रीरङ्गे श्रीरङ्गनाथवासफलम् I 290
सदृष्टान्तं कावेरी परिरम्भणम् 292
विमान, नदी तीर्थ,निवासिनां महिमा I 293
तद्देशस्य विष्णुभूतरक्ष्यमाणत्वम् I 294
तन्निवासिनां स्वभावव्यापारौ I 295
तत्र वासिनां आध्यात्मिकादिपीडाभावः I 296
तन्निवासिनां स्वभावव्यापारौ I 297
देवादीनां तत्र स्थावरादिरूपेण वासः 300
देशवासस्यानिष्टानिष्टनिवृत्तिपूर्वम्
इष्टप्राप्तिकरत्वम् I
302
ब्रह्मादीनामपि दुर्ज्ञेयमहिमत्वम्स्वयं व्यक्तत्वञ्च
देशस्य I
302
श्रीरङ्गे भगवतः क्षेत्रान्तरापेक्षया विशेषसान्निध्यं
सदृष्टान्तम् I
304
भगवत्सन्निधिमाहात्म्यात् कल्पान्तस्थायित्वं,
अनिष्टनिवृत्या इष्टप्राप्तिकत्वम्,च देशस्य I
307
एतद्देशस्यकर्मठानां विमानाभिमुख्येन
क्रियानुष्ठानम्
312
श्रीपारमेश्वर संहिता
एतादृश स्वयं व्यक्तदेश कथनम् I 314
दिव्यक्षेत्रकथनम् I 315
मानुषक्षेत्राणि I 317
एतेषां प्रयोजनम् I 318
स्वयं व्यक्तादिषु दिव्येन शास्त्रेण पूजाविधिः I 319
मानुषे मुनिवाक्येन पूजाविधिः 320
मानुषेपि शुद्धयाजिस्थापिते दिव्येन पूजाविधिः
I
320
मुनिवाक्येन पूज्यमानेपि दिव्यशास्त्रेच्छायां
तस्याभ्यनुज्ञा फलविशेषश्च I
321
दिव्यशास्त्रत्यागे दोषकथनम् 322
दिव्य पूजायां तस्य त्यागनिषेधः I 328
सात्विकादिभेदेन शास्त्रे त्रैविध्यं सङ्करनिषेधश्च
I
329
पौरुषशास्त्रेपि अविरुद्धस्य ग्राह्यत्वम् I 333
दिव्यादि शास्त्रस्वरूपजिज्ञासया प्रश्नः I 334
दिव्यशास्र स्वरूपकथनम् I 336
मुनिभाषितस्वरूपम् I 338
मुनिभाषितस्य त्रैविध्यं सात्विकलक्षणञ्च I 339
तत्र राजसलक्षणम् I 340
द्वैविध्यश्च I 345
तत्र तामसलक्षणं I ’’’’
पौरुषशास्त्र स्वरूपम् I ’’
पुनरपि शास्त्रभेद ज्ञापक लिङ्गप्रश्नः, दिव्यशास्त्र
स्वरूपम्
357
सात्विक शास्त्रस्वरूपम् I 358
राजस शास्त्रस्वरूपम् I 361
तामस शास्त्रस्वरूपम् I 367
पौरुष शास्त्रस्वरूपम् I 370
अनुक्तस्यान्यतो ग्राह्यत्वं अविरोधिन एव
विरोधेत्यागश्च
371
तत्रापि राजसादिक्रमेणैव ग्राह्यत्वम् I 373
पौरुषमपि पूर्वापराविरोधे ग्राह्यम् I ’’’
सर्वेषां सुग्रहस्य शास्त्रविरोधे प्रश्नः I 374
दिव्यशास्त्रविषयकमुत्तरम् I 376
सात्विकमुनिभाषितविषयकम् I 377
राजस मुनिभाषितविषयकम् I
380
तामस मुनिभाषितविषयकम् I
381
पौरुषविषयकम् I
382
शास्त्रज्ञान पूर्वकमेवार्चनम् कर्तव्यम् I
383
अज्ञात्वा शास्त्रं अर्चने साङ्कर्यदोषसम्भवः I
384
निगमनपूर्वकं कथनीयार्थं पृच्छति I 385
*************
श्रीपारमेश्वर संहिता
एकादशोऽध्यायः
द्वारावरणदेनां ध्यानादिप्रश्नः I 1
उत्तरकथनप्रतिज्ञा I 2
वास्त्वीशक्षेत्रपालयोः स्थानम् I 3
वास्त्वीशलक्षणम् I 4
क्षेत्रपाललक्षणम् I 5
उभयोस्साधारणाकारः I 8
ऊर्ध्वोदुम्बरस्थ लक्ष्मी लक्षणम् I 9
चण्डस्य लक्षणकार्यस्थानानि I 12
प्रचण्डस्य लक्षणादि I 19
द्वाराग्रस्थ गरुडस्य लक्षणादि I 21
धातृविधात्रोः स्थानादि I 28
कुमुदकुमुदाक्षयोः स्थाने I 29
साधारणलक्षणञ्च I 30
कुमुदस्यसाधारणाकारः I 34
कुमुदाक्षस्यसाधारणाकारः I 37
पुण्डरीकादिषु अतिदेशः I 38
पुण्डरीकवामनयोः स्थानलक्षणे I ’’’
शङ्कुकर्णसर्वनेत्रयोः स्थानलक्षणे I 40
सुमुखसुप्रतिष्ठयोः स्थानलक्षणे I 41
मानव, प्रश्निगर्भयोः
स्थाने,साधारणासाधारण लक्षणे च I
43
एतेषां परिजनसंपत्तिसाधारणाकारौ I 48
एवमेवभूतपारिषदावृत्तिदेव, द्वार्स्थादीनां
पुण्ड्ऱद्रव्यसङ्ख्यादि I
52
जय विजययोः लक्षणस्थाने I 54
द्वितीयावरणदेवाः I
गरुडस्यद्वितीयावृतौ स्थानविभागः
लक्षणञ्च I
56
द्वितीयावरणदेवानां उपेन्द्रादीनां
दशानाम् स्थानानि लक्षणं, लक्षणान्तरञ्च
62
शङ्खपद्मनिधीशयोः द्वितीयगोपुरस्थाने
लक्षणत्रयविकल्पः, परस्परवैलक्षण्यञ्च I
72
भद्रसुभद्रयोः तत्रैव स्थाने, लक्षणद्वय
विकल्पश्च I
80
चण्डादीनां अष्टानां कृत्यादि I 87
तृतीयावरण देवाः I
तृतीयावरणदेवेषु इन्द्रादिषु दशसु
इन्द्रस्यासाधारणवर्ण वाहनायुधानि I
91
अग्नेः यमस्य, निऋतेः वरुणस्य, वायोः
कुबेरस्य, ईशानस्य, अनन्तस्य, ब्रह्मणश्च
साधारणानि, असाधारणानि, वर्णादीनि
भुजे विकल्पश्च I
93
तृतीयगोपुरपालयोः मध्ये सुदर्शन
लक्षणादि I
108
तद्वारस्य गरुडस्य लक्षणादि I 114
चतुर्थावरण देवाः I
चतुर्थावरण देवानाम् वज्रादीनां नामानि
स्थानानि च I
119
वज्रस्य शक्तेः दण्डस्य, खड्गस्य, पाशस्य,
ध्वजस्य, शिशिरस्य, त्रिशूलस्य,
लाङ्गलस्य, मुसलस्य, च प्रत्येकं
लक्षणानि साधारण चिह्नानि च I
120
चतुर्थावरण द्वारदेवतयोः गङ्गा यमुनयोः
स्थाने I
134
गङ्गायाः लक्षणं, कार्यञ्च I 135
श्रीपारमेश्वर संहिता
यमुनायाः लक्षण कार्ये I 139
पञ्चमावरणदेवाः I
पञ्चमावरणदेवानां लोहिताक्ष,
महावीर्याप्रमेय, सुशोभन, वीरह, विक्रम,
भीम, शतावर्तानां,प्रत्येकं स्थानानि
लक्षणानि साधारणाकारश्च I
141
पञ्चमावरण द्वारचतुष्कपालेषु
पूर्वद्वारपालस्य वज्रनाभस्य लक्षणादि I
156
पूर्वद्वारपालस्य हरीशस्य लक्षणादि I 161
द्वयोः द्वारपालयोः एकस्य निषेधः
मुद्रायाः अन्यस्य प्रवेशाभिनय मुद्रायाश्च
प्रयोजनादि I
162
दक्षिणद्वारपालयोः धर्माध्यक्ष
नियन्त्रीशयोः,लक्षणादि I
165
पश्चिमद्वारपयोः शुद्धाक्षामृतानन्दयोः
लक्षणादि I
167
उदग्द्वारपयोः वसुनाथ सुधानन्दयोः
लक्षणादि I
169
षष्ठावरण देवाः I
कालादीनां लक्षणादि I 172
तन्मुख्यद्वारपाः चक्रादयः तेषां लक्षणानि
I
176
उपद्वारपाः दृडव्रतादयः, तेषाम् वर्ण
लक्षणादि I
187
सप्तमावरण देवाः I
सप्तमावरण द्वार चतुष्टयपालानां
संभवादीनां वर्णद्विभुज विकल्पश्च I
188
तदुपद्वारपालाः क्षेमकृतादयः षोडश
तेषाम् लक्षणञ्च I
194
तच्छोभाष्टक देवानां शतमन्वादीनां
लक्षणादीनि I
199
बाह्या (अष्टमा)वरण देवाः I
संसारदेवताः विद्यादयः I 205
तन्मुख्यद्वारपालाः अष्ट अमरेशादयः,
तल्लक्षणादि I
217
तदुपद्वारपालाःषोडशमहर्षभादयः
तल्लक्षणादि I
217
शोभाषोडशक देवाः देवव्रतादयः
लक्षणादि च I
223
द्वारद्वयान्वितसाले विशेषः I 230
प्राकारकोणेषु पूज्यादेवाः विशेषश्च I 231
भवनाथार्चनादिकम् I 233
तद्बहिः हेतिराजार्चनादिकम् I 234
वासुदेवस्यैव प्रासादरूपेणावस्थापनम् I 236
प्राकाराष्टके तत्वाष्टकस्य, प्रासादे, प्रकृतेः,
प्रतिमायां जीवस्य तदन्तः
परमात्मनश्चावस्थापनम् I
239
तत्र कर्तव्य क्रमः I 240
एकमूर्तिविधाने एकद्वारे विशेषः I 243
चतुर्द्वारान्विते स्थाने I 245
आवरण चतुष्टयस्य नामानि I 245
तत्र प्रासाद द्वारचतुष्टय देवताः I 246
द्वारचतुष्टयोर्ध्वोदुम्बर देवताः I 247
द्वारचतुष्टयाग्र गरुडाः तच्छाखाष्टक
देवताः तत्तद्वर्ण लक्षणादि च I
248
सर्वतो भद्राख्य प्रथमसाअलद्वार चदुष्टय
पालाः तल्लक्षणञ्च I
256
द्वितीयसालयस्य अघनिर्मोचनाख्यस्य
द्वारचतुष्टयद्वारचतुष्टयदेवाः तल्लक्षणञ्च I
262
तद्द्वारान्तरभाग चतुष्टयदेवाः निधीशाः 266
श्रीपारमेश्वर संहिता
तल्लक्षणादि च I
सदध्वाख्य तृतीयसाल द्वारचतुष्टयपालाः
तल्लक्षणं च I
271
धर्माख्य चतुर्थसालद्वारचतुष्टय देवाः
तल्लक्षणानि च I
277
निगमनम् I 281
एकमूर्ति दिङ्मूर्त्योर्द्वारदेवता कोणदेवता
भेदाभावः I
282
द्वारपालानां स्थाप्य ध्येय विभागः I 284
आवरण देवतासु साकारत्व निराकारत्व
विभागः, पीठसद्मनोः
स्थानपरिमाणादिकम् I
285
वास्तुदेवानां बलिहरण स्थान लक्षण
प्रमाणादि I
289
आवरणदेवानां प्रयोजन,
स्थानाभिमुख्यानि I
291
यागशालाद्वार ऊर्ध्वोदुम्बर, द्वारशाखाः
द्वारकुम्भ, भ्रमणिदेश, द्वाराग्र, हेमदण्ड,
तोरणस्तम्भमूल, तदूर्ध्वपताक
दिगादिदेवानाम् स्थानानि I
292
अनुकल्पः I 302
अनुकल्पनुकल्पः,मुख्यानुकल्पयोः
कर्मभेदेन व्यवस्था प्रसिद्धप्राच्यादिवशेन
भगवदभिमुखा देवाः I
307
एतेषां कैङ्कर्यं भागवतपालनादि I 309
भगवच्छक्तेरेव दशदिक्त्वेनावस्थानम् I 313
बाह्यावरणत्रयदेवानां कालादीनामपि
शुद्धप्राचीवशत्वम् I
314
वज्रनाभादिदेवानामपि तथात्वम् I 315
कालादीनां पौर्वापर्यक्रमः I 316
विद्यादिषु विशेषः I 318
भगवत्प्राचीवशादेवाः I 319
तेषामेवस्थानविशेषे भेदः I 321
बलिदानस्य कालत्रयविधिः I 323
उत्सवे बलिदानक्रमः I 324
महाबलिपीठे बलिदानक्रमः I 325
अनन्तरकृत्यं नित्ये I 327
द्वारावृतिकोणदेवानां मन्त्रोद्धारः I 328
भूतपार्षदग्रहाणां मन्त्रोद्धारः I 329
होमकर्मणि मन्त्रक्रमः I 330
तेषां आराधनक्रमः I 331
पञ्चमावरणादिषु केनचित् हेतुना
बलिदान विघ्ने द्वारपविषये
मुख्यानुकल्पकथनम् I
332
आवृति देवविषयः I 334
द्वारोपद्वार विषये I 335
महापीठोदितदेव विषये I 335
अनुकल्पेपि आहूय
अभिगम्यदानयोर्व्यवस्था I
336
त्रिसन्ध्यं एवमेव बलि विधिः I 337
नित्योत्सवबिम्बस्य पतने भेदा भावे
प्रायश्चित्तक्रमः I
339
किञ्चिद्भेदे प्रायश्चित्तक्रमः I 341
बृहतिभङ्गेप्रायश्चित्तक्रमः I 345
तत्रैवजातलोकापवाद विषये
प्रायश्चित्तक्रमः I
351
बिम्बान्तरविषयेपि एतादृश
प्रायश्चित्तक्रमः I
353
श्रीपारमेश्वर संहिता
अधिकारिभेदेन प्रायश्चित्तक्रमः I 354
स्थानभेदेन प्रायश्चित्ताधिक्यम् I 355
स्वयं व्यक्तादिषु सन्धानादिष्वपि
पूजालोपाभावः I
’’
मानुषव्यतिरिक्त स्वयंव्यक्तादीनां
स्वीकारसमये लक्षणशून्यत्वादि दोषत्वे
तथैवाराध्यत्वम् I
362
सालग्रामस्य तत्तन्मूर्तिनिर्णयस्य
तत्तद्व्यवस्थित चिन्हैरेव ज्ञेयत्वम् I
364
सालग्रामेपि आराधनकाले
स्वप्रमादेनभेदे प्रायश्चित्तम् I
365
स्वानवधानेन चोरापहारादि दोषेपि
प्रायश्चित्तस्य कर्तव्यत्वम् I
366
तत्रापि स्वकर्मण एव कारणत्व वर्णनम् I 368
प्रायश्चित्ताकरणे पातकित्वम् I 370
प्रामादिकेपि प्रायश्चित्ताकरणे पातकित्वम् ’’’
प्रामादिकेपि प्रायश्चित्तावश्यकत्वम् I 370
दोषस्य बुद्धिपूर्वकत्वे दण्ड्यत्वम् I 371
प्रायश्चित्तकरणेपि अनुतापाभावे
दण्ड्यत्वम् I
371
दोषस्य गोपने दण्डप्रायश्चित्तोभय विधिः 372
भेदादिदोषे न साधाकमात्रस्य 375
प्रायश्चित्तम्, राजराष्ट्रयोपि भयोक्तः
क्रमश्च I
दोषस्य प्रकाशाप्रकाश विषयः I 376
पूर्वमपहृतस्य पुनः प्राप्तौ क्रमः I 377
क्षतस्य अङ्गभेदेन दोषभेदकथनम् I 378
स्वपरानुकम्पया क्षतस्य सन्धेयत्वम् I 382
अल्पक्षतस्य चित्रबिम्बस्य कर्तव्यम् I 383
मृण्मयस्य I 385
दारुजस्य I 386
शिलामयस्य I 387
शिलामयस्य मानुषस्थ बृहत् क्षते त्यागः 388
तस्यैव स्वयंव्यक्तादित्वे I 388
सालग्राम विषये I 392
मानुषे लोहजादिके कर्तव्यम् I 393
स्वयंव्यक्तेप्यतिदेशः I 395
प्रासादाभिस्थानामपि बिम्बानां
सन्धेयत्वम् I
396
प्रतिष्ठादीनां तत्तत्सन्निध्यनुगुणत्वम्,
प्रायश्चित्तविषये ऊहस्य कर्तव्यत्वं च I
398
***************
श्रीपारमेश्वर संहिता
द्वादशोऽध्यायः (पवित्रोत्सवविधिः)
पवित्रारोप विधानम् I 1
सर्वकर्मप्रायश्चित्तरूपकर्मप्रश्नः I 1
सर्वसारोत्तरदान प्रतिज्ञा I 6
बुद्धिपूर्वं कृतस्य प्रायश्चिताभावज्ञापनम् I 7
दृष्टान्तपूर्वकं सर्वकर्म प्रायश्चित्ततया पवित्रारोप
विधानम् I
10
सांस्पर्शिकभोगप्रायश्चित्तं,
हृदयङ्गमभोगप्रायश्चित्तं,किच्छ्रादीनां
दृष्टान्तपूर्वं पवित्रारोपणस्य फलम् I
13
तस्य कालः I 18
चान्द्र, सौर, वैष्णव भेदेन कालत्रैविध्यं
उत्तमत्वादिञ्च
19
गौणकालोक्तिः प्रायश्चित्तञ्च I 22
मुख्यकालस्य भोग्यत्वात् तत्र कृतस्य
भगवत्तुष्टिदत्वम्
24
तत्रापि मुख्यकालः I 29
अलाभे गौणतिथ्यादि I 30
नक्षत्राणि I 34
विष्णुऋक्षादिषु कृतस्य महाफलत्वम् I 35
तेषु भगवत्सान्निध्यवर्णनम् I 38
सर्वत्र तत्सान्निध्येपि तेषु विशेषावधिष्ठानम् I 39
गौणकाले वा तस्य अवश्यकर्तव्यत्वम् I 42
यागशालाप्रदेशः I 44
तस्याश्चतुरश्रत्वादि I 46
आनननियमः I 47
उत्तमत्वादिना मानभेदाः I 47
पुनः उत्तमोत्तमत्वादिना मानभेदाः I 49
उत्तमत्वादिना मानभेदाः I 50
पुनः पन्ञ्चविंशतिधा भेदः I 51
तल्लक्षणानि I 51
स्थललक्षणप्रमाणादि I 59
वेदिकालक्षणादि I 68
तोरण लक्षणसङ्ख्या I 69
यागशालालङ्कारः I 71
पताकावर्णसङ्ख्यादि I 90
ध्वजस्थानवर्ण प्रमाणादि I 95
यागमण्डप वेदिकातोरणानां अलङ्कारः I 98
कुण्डस्य स्थानदिगादि I 106
संभारसंग्रहण अङ्कुरारोपण,
यागशालाप्रवेशादिकालः I
109
पवित्रस्य सूक्ष्मस्थूल भेदेन द्वैविध्यं I 111
पवित्रस्वरूपस्य ज्ञेयत्वम् I 113
पवित्रस्य सूक्ष्मस्य षाड्गुण्यत्वम् I 116
एवं ज्ञानपूर्वकं दाने फलम् I 118
स्थूलस्वरूपकथनम् I 120
तत्र विषमसङ्ख्यानिषेधः कारणद्वय निर्देशपूर्वः I 122
कुम्भस्थस्य पवित्रलक्षणम् I 128
मण्डलवन्हिस्थयोरतिदेशः I 130
बिम्बस्यपवित्रस्वरूपम् I 131
वनमालापवित्र लक्षण सूत्रमानविकल्पादि I 133
लेपभित्तिपटस्थमूलबिम्बविषयः I 138
श्रीपारमेश्वर संहिता
ग्रन्थिसङ्ख्या परिमाणादि I 140
मुख्यकल्पे चतुस्थानादिस्थानानां पवित्रसंख्या I 142
अनुकल्पे तेषामेवसंख्या I 144
अङ्गोपाङ्गादि विषये पवित्र सख्या लक्षणादि I 145
मण्डलाङ्गदे विष्वक्सेन तत्परिवार विषयः I 147
कुम्भमण्डलकुण्ड अग्न्यादि विषयः I 149
घण्टादि क्रियाङ्गानां गुर्वादीनाञ्च विषये
मुख्यानुकल्पौ I
150
सूक्ष्मकल्पे, मुख्य्यकल्पे पवित्राणां सूत्रग्रन्थि
आवर्तादीनां संख्यादि I
160
सूक्ष्मे अनुकल्पः I 172
परकल्पः I 176
गर्भरचनाप्रकारः I 182
आराधकस्य गुरोः सगर्भं पवित्रद्वयम्, तत्र हेतुश्च,
अन्येषां अगर्भं, भूषणं अन्तराळकृत्यम् I
186
अधिवासार्थं पात्रद्वयस्थापनक्रमः I 188
कर्मारम्भः I 190
प्रवेशमन्त्रः I 199
प्रवेश, उपवेशन, अन्तर्याग करशुद्ध्यादि I 200
कलश पालिका शराव,घटिकानां संख्यास्थानादि I 203
द्वारदेवता पूजादि I 206
एतेषां विषयभेदेन दिङ्नियमः I 207
द्रव्यादिशुद्धि विघ्नविनाशादि I 211
कुम्भ,करक, कलशाष्टकानां लक्षणालङ्करण
स्थानानि I
220
तेषु आवाह्य देवता प्रयोजन प्रार्थना अस्त्रोदकधारा
क्रमाराधनादि I
227
शाल्यादिविकिरक्रमः I 235
कुम्भस्थस्य प्रथममर्चने हेतुः I 239
मण्डलाराधनम् I 241
कुम्भमण्डलादिषु स्नानक्रमः, बिंबाराधनम् I 242
मूलबिंबे स्नानार्हे कर्तव्यक्रमः I 248
अग्न्याराधनम् I 253
चरुसंश्रपणे सौकर्यपक्षप्रदर्शनपूर्वकं आराधनक्रमः 256
उत्सवारम्भस्य पूर्व वत्सरोत्सवारम्भ दिनानुसारेण
कर्तव्यत्वम् I
258
पवित्राधिवासार्थं विज्ञापनमन्त्रः I 262
समन्त्रं प्रोक्षणं (विकिरः) I 263
अधिवासस्थल पक्षद्वयम् I 264
समन्त्रं पिधानवस्त्र लक्षणादि I 266
रक्षार्थं इष्वष्टकप्रयोगः I 268
यागमण्टप, प्रासादकुण्डानां वेष्टनसंख्या सूत्र वर्ण
संख्यादि I
269
समन्त्रकं परिषदाज्ञाप्रार्थनम् I 271
अनुज्ञातस्य ब्रह्मकूर्चपान चरुशेषभक्षणम् I 273
कुशोदक भगवत्पादोदकपान तांबूलदन्तकाष्टभक्षन,
ब्रह्मभावना आसनोपवेश, मन्त्रवरजप,
स्तोत्रपाठादि, कुंबमण्डल
निष्पादनादितांबूलदन्तकाष्टभक्षण, ब्रह्मभावना
आसनोपवेशन, मन्त्रवरजप, स्तोत्रपाठादि,
कुंबमण्डल निष्पादनादि I
275
एकाब्ज बहुपत्र चक्राब्जादीनां विकल्पः तल्लक्षणोक्ति
स्थल कथनञ्च कुशोदक भगवत्पादोदकपान
तांबूलदन्तकाष्टभक्षन, ब्रह्मभावना आसनोपवेश,
मन्त्रवरजप, स्तोत्रपाठादि, कुंबमण्डल
निष्पादनादितांबूलदन्तकाष्टभक्षण, ब्रह्मभावना
आसनोपवेशन, मन्त्रवरजप, स्तोत्रपाठादि,
कुंबमण्डल निष्पादनादि I
279
श्रीपारमेश्वर संहिता
भूषणानां अधिवासार्थं दहनाप्यायायनोत्पत्यादि
प्रकारः I
281
पुनरुत्पन्नस्य निरीक्षणादि I 287
कुकुंभादिपवित्राणां पृथक् पृथक् पात्रस्थापनादि I 287
एकादश्यां कर्तव्योक्तिः ब्राह्मणाद्यामन्त्रणं,
यागशालाप्रवेशनप्रकारः, नैमित्तिकबिंबस्य
यात्रामण्टपे सन्निवेशनम्, तदाराधनादि च I
291
यागशालाप्रवेश पक्षान्तरम्, यागशालायां
ऋङ्मयादीनां, उपवेशनादिक्रमः, तेषामेव
पक्षान्तरम् I
303
कुम्बस्थस्यभोगनिवेदनं, भूषणस्थापनक्रमः,
गन्धपवित्र,समर्पणक्रमः छिद्रशान्तये मन्त्रजपस्तोत्र
मन्त्राः अनन्तर कृत्यानि च I
335
द्वादशीकृत्य कथनप्रारंभः I 351
अधिकारिण एकत्वे क्रमः I 352
तदनन्तरकृत्यम् I 354
भोगानां अव्यक्तादिभेदेन त्रैविध्यं, तत्र
स्मरणीयस्वरूपं, करणमन्त्रश्च I
358
अव्यक्तादित्रय विवरणम् I 360
तत्रैव स्मरणीयान्तराणां अध्यात्मिकानां
पर,सूक्ष्म,स्थूलानां स्वरूपाणि I
362
तत्रैव स्मरणीयान्तराणि आदि दिवीकस्य स्वरूपम् 366
तत्रैव स्मरणीयान्तराणि आदि भौदिकस्य स्वरूपम् 369
प्रार्थनाक्रमः I 370
समन्त्रं पवित्रसमर्पणम् I 390
स्मरणे पक्षान्तरम् I 392
किरीटमन्त्रः कौस्तुभमन्त्रौ, वनमालामन्त्राश्च I 393
प्रकारान्तरेण स्मरण कथनम्, प्रतिसरदानञ्च I 396
पवित्रसमर्पणे पूर्वोत्तराङ्गानि, उपचाराः I 404
पुष्पाञ्जलिलक्षणम् I 406
कुम्भयोः समर्पणविशेषः I 408
गत्वा कलशस्य सन्निधिमिति प्रकृतस्य शेषकथनम् 408
किरीटाद्यस्य पृथङ् न्यासे किरीटादि चतुष्टयमन्त्राः 412
पवित्रसमर्पणक्रमः I 418
अग्नौपवित्रनिवेदनस्यैव कर्तव्यत्वम्, तत्र हेतुश्च I 423
अन्येषां समर्पणक्रमः I 425
दोषनाशाद्यर्थ मन्त्रजपः I 427
ततः श्राव्यमन्त्राः I 428
तस्य फलकथनम् I 435
प्रावरणादिभिः आप्तादीनां पूजनम् I 436
तैः एकायनादि मन्त्राणां उद्घोषणीयत्वम् I 439
नृत्तवाद्यादिभिः भगवतः तोषणीयत्वम् I 440
उत्सव बिम्बस्य अन्तः प्रवेशन क्रमः I 441
यत्यादि प्रार्थना प्रकारः I 443
तेषां प्रतिवचनक्रमः I 444
तत्प्रश्नपूर्वक तद्भोजनादि I 445
समर्पितस्य पवित्रस्य बिंब एव कतिपयकालाद्वधि
स्थापनीयत्वम् I
446
तस्यैव पक्षान्तरम् I 447
समर्पितस्य पवित्रस्यप्रतिदिनं अपनयनपूर्वं दिनेदिने
समर्पणीयत्वेन पक्षान्तरम् I
448
पवित्रोपसंहारः I 449
सपात्रस्य पवित्रस्य आचार्याय समर्पणक्रमः I 450
आचार्य कर्तृक आशीर्वाद क्रमः I 452
विसर्जन, विष्वक्सेनयजन तन्निवेदित विनियोगादि 453
श्रीपारमेश्वर संहिता
पवित्रशब्द निरुक्ति पूर्वक तन्महिमानुवर्णनम् I 456
येनकेनापि कारणेन यजनवैकल्ये तामसत्वं तस्य
फलञ्च I
460
राजसस्य लक्षणेफले I 464
सात्विकस्य लक्षण फल तद्विवरणानि I 466
पवित्रशब्दनिरुक्तिपूर्वकं, सम्यग्यजनपूर्वं,
शोभनेमुहूर्ते पवित्रस्य समर्पणीयत्वम् I
468
सुमुहूर्तालाभे कर्तव्यं तत्र प्रायश्चित्त क्रमश्च I 470
तस्य अन्यत्राप्यतिदेशः I 472
पवित्रारोपणकालस्य निश्चितत्वे
अङ्कुरार्पणादिकालक्रमादयः I
473
बिंबमात्रस्य पवित्रारोपणे अधिवासपूजाक्रमः I 478
यागविस्तारात् कालातिक्रमे प्रायश्चित्तक्रमः I 479
विरोधात् कालातिक्रमे प्रायश्चित्तक्रमः I 481
एतादृशस्य मानुषप्रायश्चित्तस्य स्वयंव्यक्तादिषु
यागविस्तारात् कालातिक्रमे अनपेक्षितत्वम् I
485
स्वयंव्यक्तादिष्वपि कारणान्तरेण कालातिक्रमे
प्रायश्चित्तक्रमः I
487
प्रायश्चित्त विशेषस्य उत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वम् I 491
पवित्रारोपितुः मन्त्रक्रियापरत्वे विशेषनियमस्य
कतिपयकालावधि पालनीयत्वम् I
493
सूक्ष्मकल्पप्रकारः I 494
गृहे पवित्रारोपणम् I 505
पवित्रारोपणस्य वर्णभेदेनफलभेदः I 507
सर्वसाधारणफलम् I 509
निष्कामविषये फलम् I 513
पवित्रारोपण द्रष्ट्रनुमन्त्रोः फलम् I 520
एतत् प्रकार श्रोतुः फलम् I 521
पवित्रारोपयित्र्याः स्त्रियाः फलम् I 522
पित्राद्युद्देशेन करणे फलविशेषः सदृष्टान्तः I 527
पवित्रस्य फलं सदृष्टान्तम् I 528
अवभृथेः कालः प्रयोजनञ्च I 532
अवभृतस्नपने बिंबनिर्णयः I 535
तदभावे कूर्चस्य बिंबप्रतिनिधित्वम्
कूर्चनिर्माणप्रकारः, तत्र ध्येयस्वरूपाणि I
537
दर्भकाण्डेषु एकस्य भङ्गेपि कर्मलोपकथनम् I 547
एवं कल्पिते कूर्चे भगवतः ध्यानार्चन प्रार्थनानि I 548
प्रार्थनामन्त्रः I 550
अवभृतक्रम प्रकारौ I 552
तदानीं तत्तीर्थे सर्वतीर्थसान्निध्यम् I 556
दूरस्थबन्धूनुद्दिश्य स्नानेपि तेषामपि तत्फलसिद्धिः I 559
तत्र विशेषः I 561
जीवात्मानमपि भगवदात्मकम् ध्यात्वा पवित्रद्वारा
स्नानविधिः I
561
एकस्मिन्नेवपवित्रे वा बहुषु वा सर्वबन्धुस्मरण पूर्वं
स्नानम् I
563
अवभृतानन्तरकृत्यानि, रथयात्रादीनि,
उत्सवदिनसंख्या विकल्पश्च I
566
पवित्रोत्सवकरणस्य फलम्, सर्वकर्मसु
चतुस्थानार्चनस्यावश्यकत्वम् I
567
तत्र अधिवासविषये विशेषः अनुकल्पश्च I 571
कर्मभेदेन मण्डलभेदः I 575
अनुकल्पे कुम्बमण्डलयजनाभावः I 603
प्रायश्चित्तसामान्यस्य नवविधत्वम् उत्तमोत्तम,
उत्तममध्यम, उत्तमाधम प्रकाराः I
606
उत्तमाधमे प्रकारभेदाः I 608
श्रीपारमेश्वर संहिता
मध्यमोत्तम,मध्यममध्यम,मध्यमाधम,अधमोत्तम,
अधममध्यम,अधमाधम,प्रायश्चित्तानां प्रकाराः I
609
देशकालसामार्थ्य द्रव्याद्यनुगुण्येन प्रायश्चित्त
सामान्यस्य जपरूपत्वम् I
611
प्रायश्चित्तीय दिनसंख्यायां अष्टादशविधत्व
नवविधत्वयोर्विकल्पः I
612
प्रायश्चित्तकथनस्य प्रासङ्गिकत्वकथनं, विस्तरेण
उत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वञ्च I
615
निगमनपूर्वकं श्रोतुः प्रोत्साहनम् I 617
***************
त्रयोदशोऽध्याय विषयाः (स्वापशयनोत्सव विधिः)
शयनोत्सवविषयः सनकस्य नवधाप्रश्नः I 1
योगनिद्रातपः प्रीतेन भगवता स्वावयावान्तराणां
अन्याधिष्ठितत्वेन नेत्रयोः तद्वासदानेनानुग्रहः,
योगनिद्रा तदङ्गीकारः I
4
शयनोत्सवकालः I 9
शयनसमयेपि देवस्य प्रबुद्धत्वात् जाड्याभावेन
सर्वकार्यकरत्वम् I
13
शयनमध्ये चातुर्वर्ण्य शुभक्रियादि निषेधः I 17
प्रसङ्गात् शुभक्रियानर्ह कालान्तराणि I 19
तत्रापि केषाञ्चित् कर्तव्यत्वादि I 20
शयनागारस्थान लक्षणादि I 22
वेदिका स्थान लक्षणादि I 27
शयन लक्षणादि I 35
अनुकल्पे शयनस्य स्थानानन्तरम् I 37
शयनागार संपादन,संभार संग्रहणपूर्व
सङ्कल्पकाल यागमण्टपप्रवेशकाल तत्र
कर्तव्यानि, मूलबेरपूजादिकञ्च I
38
अथ द्वादश्यां चतुस्थानार्चनादि
लोकपालबलिदान विष्वक्सेनार्चन,
तदन्तःप्रवेशन, मूलबेरार्चन, शय्याबेरावाहन,
यागमण्टपानयनाराधनानि I
42
शयनबेरार्चने पक्षान्तरेण कालादि I 53
सायं प्रदक्षिण द्वार्स्थाचन शयनागारप्रवेश
भगवत्प्रार्थनानि मन्त्रश्च I
54
शयनगृहे शयनस्थान शयनबेरवीक्षणदिशाप्रोक्षण
उपलेपन स्वस्तिककरणानि I
60
पर्यङ्गलक्षण स्थापने I 64
देशभेदेन शयनबेर शिरोभागस्य विकल्पः I 66
पर्यङ्के अनन्तस्य समन्त्रकं ध्यानार्चन स्तोत्र
नमस्कार प्रसादनानि I
67
तत्र शयनबेर निवेशनमन्त्रः,पूजा च I 70
तत्र तेजस्समाह्वानपूर्वं, कुण्डविन्यासः, तेज
आह्वान मन्त्रः I
73
ततः देवावाहन तर्पण होमसमापन
पूजामन्त्रपाठाः मन्त्रश्च I
75
देवस्य शयनं दुकूलसमर्पणं,पुष्पादिभिरर्चनं, श्रियं
विन्यासः, तन्मन्त्राश्च I
77
शयनबेरस्य द्रव्यभेदेनप्राशस्त्यतारतम्यम्,
उक्तक्रमविपर्यासे दोषः I
82
बिंबाभावे कूर्च विधिः I 84
शयनस्यपुरतः उत्थानावधि नियमग्रहणम् I ’’’
चातुर्मास्ये वर्जितद्रव्यभेधेन फलभेदः I 87
चातुर्मास्ये गृहीतनियम नियमभेदेन फलभेदः I 97
श्रीपारमेश्वर संहिता
चातुर्मास्यान्ते ब्राह्मणभोजनं, दक्षीनादानं,
गृहीतक्स्य नियमस्य तेभ्यो निवेदनं, तद्विसर्जनं
स्वस्य भोजनञ्च I
111
एतद्व्रत कर्तुः तद्वृत्तिकल्पकस्य च फलम् I 113
एवं व्रतसमापने जन्मान्तरीयादि फलानि I 113
एतादॄशशास्त्र चोदितनियम पूर्वाः भगवदुपचाराः 116
परिवर्तन कालः प्रयोजनञ्च I 120
परिवर्तनप्रकारः I 122
आसिकासमयः I 124
उत्थानकालः तदानीन्तन व्यापारश्च I 125
परिवर्तनासिका प्रबोधानां भक्तेः कार्यत्वम् I 127
प्रबोधनमन्त्राः उपचारश्च प्रबोधनानन्तरं
चतुःस्थानार्चनम् I
137
वेदमन्त्र वाद्यादिभिः शय्यागृहंगत्वा
प्रबोधितस्यभगवतः स्नपनम् I
150
अनन्तरं पूजा नैवेद्यहोमाः I 153
आराधितस्य उत्सवबेरस्य रथारोहणादिकं,
तत्क्रमः,दानञ्च I
155
वीधीभ्रमणकाले दानेफलाधिक्यम् I 165
तदानीं भगवतः फलपुष्पादिसमर्पणे फलविशेषः
I
167
तदानीं पुष्पादिप्रक्षेपः I 168
अनुष्ठीयमानोत्सवस्यग्रामादेः फलविशेषः I 169
यानाद्यवतरणानन्तरं पुष्पाञ्जलिः प्रक्षेपादि
पूर्णाहुत्यन्ताः क्रियाः I
173
भगवतः यागगृहप्रापणम्, प्रणिपातपूर्वं क्षापणञ्च
I
176
शयनबेरस्य वीधिभ्रमणपूर्वं, गर्भगेहप्रापणम्
मूलबेरविज्ञापणम् I
176
शयनबेरस्थस्य भगवतो मूलमूर्तौ विसर्जनम् I 180
उत्सवबेरस्य यागागारात् गर्भगेहे प्रापणम् I 180
मुलबेरविज्ञापनम् I 181
कुम्भमण्डल गणेशानां विसर्जनम् I 183
अनुकल्पे कुम्भमण्डल गणेशानां विसर्जनकालः 184
मुख्यकल्पे क्रमः I 186
आचार्यादिभ्यो यानादिसमर्पणम् I 187
मूलमूर्तेः पुरतः साञ्जलिबन्धम् सर्वजन शुभगति
प्रार्थनम्, अन्नपानादिभिः ब्राह्मणप्रीणनञ्च I
188
बन्धुभृत्यादिभिः स्वस्य अनुयागः I 191
मूलबेरेचतुस्थानार्चनेपि उत्सवशय्याबेरयोः
तत्तन्मूर्तीविव कर्तव्यत्वम् I
192
यात्राबेराभावे कर्तव्यक्रमः I 194
शयनबेराभावे क्रमः I 195
तत्रैव पक्षान्तरम् I 196
स्नपनबेराभावे स्नपनस्य दर्पणे कर्तव्यत्वं,
दर्पणस्याभावे कर्तव्यक्रमः I
197
निगमनम् I 198
उक्तकाले कर्तुमशक्तश्चेत् कालान्तरेकर्तव्यं,
कालान्तरञ्च I
199
पूर्वोक्तरीत्या शयनोत्सवकर्तुः फलविशेषः I 201
अधिकारिभेदेन फलभेदः, पूजयितुः फलं च I 205
उत्सवसेवितृणां फलम् I 206
उत्सवक्रम श्रवणफलम् I 207
पुनश्चकर्तुः फलम् I 208
प्रतिसंवत्सरं कर्तुः फलम् I 209
स्वापप्रबोधदिनयोः उपोषितुः फलम् I 212
श्रीपारमेश्वर संहिता
***************
चतुर्दशोऽध्याय (स्ननपनविधिः)
स्नपनविषयकः प्रश्नः 1
उत्तरकथन प्रतिज्ञा 2
स्नपनमण्टपस्थानादि 3
स्थलाभावे प्रकारान्तरम् 6
आचार्य साधक गुरूणां वरणं सङ्ख्या च 7
कार्यान्तरेष्वपि अस्य अतिदेशः 12
अन्यथाकरणे दोषः 12
चलबिंबानां स्नपने स्नपनमण्टपस्य आस्यवशेन
स्नपनपीठस्य स्थानभेदः
13
मूलबिंबस्नपने पीठाद्यनुपयोगः 16
अङ्कुरादीनां कालः 17
प्रतिसरस्य कुम्भाधिवासदिन एव कर्तव्यत्वम् 18
मार्जनस्य कर्तव्यत्वं दिङ्नियमश्च 21
आलेपनस्य उपक्रमोपसंहार दिङ्नियमः
वस्त्रजलयोर्नियमः प्रोक्षणञ्च
23
आचार्यादीनां लक्षणं संभार संपादन पूर्वं
मण्टपप्रवेशश्च
24
परापरविभेदेन स्नपनस्य द्विविधत्वम् 28
परस्य दशविधत्वम्,तेषां नामानि च 29
अपरस्य चतुर्विधत्वं, तेषां प्रत्येक
उत्तमादिभेदेन नवविधत्वम्
31
सर्वपूरकस्य सर्वसाधारणस्य
अनन्तकलशाख्यस्य सहस्रकलशस्योद्देशः
32
प्रत्येकं लक्षणकथन प्रतिज्ञा 33
जलभाजनस्थानम् 34
सूत्रपातविधिः 36
प्रथमस्य प्रधानाख्यस्य द्वादशकलशरूपस्य 37
सूत्रपातक्रमः
कोष्ठप्रमाणानि,पिष्टचूर्णैरलङ्कारः 39
कोष्ठेषु पीटिकानां द्रव्य तत्प्रमाणविकल्प
लक्षणानि
41
कलशद्रव्यलक्षण प्रमाणानां विकल्पाश्च 44
अनुकल्पे मृण्मयकलशानां लक्षणम् 52
कलशानां शोधनं, सूत्रवेष्टनं तद्विस्तारः
प्रमाणश्च
54
कलशाधिवासक्रम मन्त्रादिकम् 55
कलशानां द्रव्याणि, विन्यासक्रमश्च 58
विकल्पेन कूर्चप्रमाणम्,तन्न्यासश्च 68
वर्णभेदेन कूर्चदर्भसंख्याः पक्षान्तरञ्च 70
द्वादशकलशदेवताः पूजाद्रव्याणि,
शराववस्त्राभ्यामाच्छादनं, पूजाहोमः
अभिमन्त्रणञ्च स्नपने मन्त्रः
72
द्रव्यकुम्भ स्नपनानां मध्ये मध्ये शुद्धोदक स्नपनं,
अर्घ्यदानञ्च
76
उद्धारस्य न्यासानुसारिता 77
प्रधानस्य स्नपनस्य सर्वस्नपन कारणत्वम् 78
द्वितीयस्य परस्य स्नपनस्य द्रव्यमात्रेण भेदः 79
तृतीयस्य परसूक्ष्मस्यापि द्रव्यमात्रेणैव भेदः 81
चतुर्थस्य परस्थूलस्यापि द्वादशकलशात्मकस्य
द्रव्यविशेषाः
83
एतत् त्रितयसूत्रपातस्य प्रधानतुल्यत्वम् 86
पञ्चमस्य सूक्ष्मपराख्यस्य 86
श्रीपारमेश्वर संहिता
विंशतिकलशस्नपनस्य कोष्टानि द्रव्याणि,
न्यासोद्धारक्रमश्च
षष्ठस्य सूक्ष्मसूक्ष्माख्यस्य
सप्तदशकलशस्नपनस्य
कोष्ठद्रव्यमन्त्रादिकं,पक्षान्तरञ्च
92
सप्तमस्य सूक्ष्मस्थूलाख्यस्य
विंशतिकलशस्नपनस्य अधिष्ठानकमल लक्षण,
कलशद्रव्य अभिमन्त्रण
स्नपनमन्त्रन्यासोद्धारादिक्रमाः
102
अष्टमस्य स्थूलपरस्य
चत्वारिंशत्कलशात्मकस्य
कोष्ठद्रव्यन्यासोद्धारक्रमाः
114
नवमस्य स्थूलसूक्ष्माख्यस्य केवलोदकत्वेनैव
भेदः
136
दशमस्य स्थूलसूक्ष्माख्यस्य
गन्धोदकमात्रत्वेनैव भेदः
137
एतयोः सूत्रपातादिकं स्थूलपरतुल्यं 138
एतत् त्रयस्य विभवानुगुण्येन सङ्कोचविस्तारौ 139
एतेषां नवानां अपेक्षितानां विषयानां
प्रधानानुसारित्वम्
142
परनिगमनपूर्वकं अपरस्नपनकथन प्रतिज्ञा 143
अपरस्नपनेषु प्रथमे उत्तमोत्तमस्नपनाय
प्रस्तारक्रमः
144
देशसङ्कोचे विध्यन्तरम् 145
कलशशोधनादिषु पूर्वातिदेशः 147
कलशेषु न्यसनीय द्रव्याणि, तेषां क्रमाश्च,
कलशदेवताः, तत्पूजा च, तदुत्तरकृत्यानि, अत्र
उद्धारे विशेषः
148
स्नपने मुख्यमन्त्रः 166
अत्र अपरितुष्टस्य त्रयीमन्त्राः 166
तत्तद्द्रव्योदकमन्त्रस्यैव तत्तच्छुद्धोदक मन्त्रत्वम् 169
द्रव्यकुम्भ उपकुंभ स्नपनानन्तरकृत्यं पक्षान्तरं,
सौकर्यपक्षश्च
170
एतत्स्नपनस्य आहत्य संख्या -(४७३) 172
उत्तमोत्तमसंज्ञा च 172
उत्तम मध्यमस्नपन लक्षणम्(४०९)कलशाः 173
उत्तमाधम स्नपनं कलशाः( ३१३) 174
मध्यमोत्तम स्नपनं कलशाः-२७७ 177
मध्यममध्यम स्नपनं कलशाः-२१८ 179
मध्यमाधमस्नपनं कलशाः-११७ 180
अधमोत्तमस्नपनं कलशाः-८१ 181
अधम मध्यमस्नपनं कलशाः-४५ 183
अधमाधमस्नपनं कलशाः-१७ 184
तस्य कोणविन्यासक्रमे विकल्पः 185
प्रथमापरनवके निगमनपूर्वकं द्वितीयापर
नवकप्रतिज्ञा
186
द्वितीयापरनवके उत्तमोत्तमस्य द्रव्यकलशाः
60- गन्धोदाः- 136 आहत्य 193 कलशाः
द्रव्याणि, उद्धारक्रमः समुदितकलश संख्या
एतत्स्नपन संज्ञा च
186
उत्तम मध्यमस्नपन द्रव्यकलशाः 44-
गन्धोदाः-64 आहत्य 108 कलशाः द्रव्याणि,
उद्धारक्रमः समुदितकलश संख्या एतत्स्नपन
संज्ञा च
204
उत्तमाधम द्रव्यकलशाः 25- गन्धोदाः72
आहत्य 97 कलशाः द्रव्याणि, उद्धारक्रमः
समुदितकलश संख्या एतत्स्नपन संज्ञा च
218
श्रीपारमेश्वर संहिता
मध्यमोत्तमस्य प्रस्तारः द्रव्यकलशाः 21
गन्धोदाः-64 आहत्य-85 कलशाः द्रव्याणि,
उद्धारक्रमः समुदितकलश संख्या एतत्स्नपन
संज्ञा च
223
मध्यम मध्यमस्य द्रव्यकलशाः 17- गन्धोदाः-
64 आहत्य 81कलशाः द्रव्याणि, उद्धारक्रमः
समुदितकलश संख्या एतत्स्नपन संज्ञा च
229
मध्यमाधमस्नपनप्रस्तारः कोष्ठ सङ्ख्या 230
द्रव्यकलशाः 60- शुद्धोदाः-24आहत्य 49
कलशाः द्रव्याणि, उद्धारक्रमः समुदितकलश
संख्या एतत्स्नपन संज्ञा च
230
अधमोत्तमस्य द्रव्यकलशाः १७ गन्धोदाः८
आहत्य २५ संज्ञा च
233
शुद्धोदकाष्टहीनाः शेषाः सप्तदशकलशाः
अधममध्यमसंज्ञा
234
अधमाधमस्य द्रव्याणि कलशाः संज्ञा च 234
द्वितीयापरनवक निगमनम्, तृतीयापर नवक
प्रतिज्ञा
235
तृतीयनवके उत्तमोत्तमस्नपने कलशन्यासे
प्रस्तार दिङ्नियम मन्त्रन्यासक्रमाः
236
द्रव्यपूरणं, द्रव्याणि, मन्त्राः क्रमश्च 239
देवताराधनं उद्धारः अभिषेकमन्त्राश्च 248
तस्यैव पक्षान्तरं द्रव्यकलशाः, २५ शुद्धोदाः २४
संज्ञा च
250
उत्तममध्यमस्य पूर्वस्मात् शुद्धोदमात्र हीनत्वे
भेदः, संज्ञा च द्र(२५) शु(८)
259
कोणकलशहीनत्वेन उत्तमाधमत्वम्
द्र( २१)शु ( ८)
259
मध्यमोत्तमस्य द्र(१७) गन्धोदाः(८) आहत्य
(२५) कलशाः संज्ञा च
260
मध्यमाधमस्य द्रव्यकलशाः (१३) 262
मध्यमाधमस्य द्रव्यकलशाः
अधमोत्तम कलश नवकलशत्वम् 262
अधममध्यम कलश पञ्चकलशत्वम् 263
अधमाधमस्य एककलशत्वं 263
तृतीयापरनिगमनपूर्वकं चतुर्थापर नवक प्रतिज्ञा 264
उत्तमोत्तमस्य प्रस्तारः द्रव्याणि,
कलशाः,(२५)मन्त्रार्चन
उद्धाराणां,उत्तमोत्तमतुल्यत्वम्,संज्ञा च
264
उत्तममध्यमस्य प्रस्तारः कलशन्यास
प्रोक्षणद्रव्यन्यासानां मन्त्राः
नियमः,द्रव्याणि,क्रमः, कलश संख्या च
270
उत्तमाधमस्य द्रव्याणि क्रमः उद्धारक्रमः सङ्ख्या
संज्ञा च
278
मध्यमोत्तमस्य प्रस्तारः, द्रव्याणि
कलशाः,(२५) संज्ञा च
283
मध्यममध्यमस्य प्रस्तारः, द्रव्याणि,
न्यासोद्धारक्रमः, कलशसंख्या(९)संज्ञा च
284
मध्यमाधमस्य द्रव्याणि (९)संज्ञा च 287
अधमोत्तमस्य द्रव्याणि(९)संज्ञा च 288
अधममध्यमस्य द्रव्याणि कलशसंख्या(५)
संज्ञा च
290
अधमाधमस्य द्रव्याणि कलशाः(३) न्यासक्रमः
संज्ञा च
291
अपरभेदसंख्या कथनं निगमनञ्च 293
कुम्भाधिवासादीनां पूर्वतुल्यत्वम् 294
अपरोक्तानां द्रव्याणां देवताः 294
मार्जन, प्रोक्षण, अनुलेपन,सूत्रपात,
रङ्गवल्लीविन्यास, कलशाधिवास,विन्यास,
310
श्रीपारमेश्वर संहिता
पूरण, कूर्चप्रोक्षणमन्त्राः
तत्तद्रव्येषु पूज्या देवाः 314
चक्रिकास्थापन, वस्त्राच्छादन, वस्त्रापनयन,
सूत्रच्छेदन, अभिनन्दन उद्धारण,
आचार्यहस्तसमर्पण मन्त्राः
314
अनुक्तमन्त्राणाम् मन्त्राः 317
सर्वकर्मसु अनुकल्पे मन्त्रः 318
प्रधानादि दशविधस्नपनानां अर्घ्यादि
द्रव्यनिचयानां( ६-४२आराधनप्रकरणोक्तत्वम्
318
अपरभेदानां अर्घ्यादिद्रव्याणि-
पाद्य(४),अर्घ्य(८)आचमनीय(३)पञ्चगव्य(५)
कषायोदक र्वौषधि(८)पत्रवारि(८)पुष्पवारि(८)
फलाम्भ(८)बीजवारि(८)गन्धाङ्ग(४)
तत्पक्षान्तर(८)
रत्नोद(१३)तत्पक्षान्तरानां(५)द्रव्याणि-
319-
334
द्वितीयनवक व्यतिरिक्त अपरस्नपनानां तु
विजातीयानि रत्नोदस्य द्रव्याणि (८)
335
मार्जनाम्भः(६) लोहवारि(५) शान्त्यम्भः(६)
मङ्गलावारि(४) परिमार्जनानां (४) द्रव्याणि
337-
341
औपमानिकस्य शङ्खचक्रादि लोह प्रतिकृतयः
(४)
342
शुद्धोदस्य द्रव्यं गन्धः 343
अनन्तकलशस्नपनस्य सर्वपूरकत्वम् 343
तद्विधानकथन प्रतिज्ञा 344
स्नपनमण्टपदेश, लक्षणप्रमाणानि 344
तत्स्मीपे यागमण्टपः 346
अङ्कुरारोपः, सम्भारसम्भरणञ्च 347
साधक आचार्यलक्षणं,तत्संख्या 348
परिचारकलक्षणं तद्बहुत्वञ्च
अपराह्ने द्वार्स्थार्चनं, यागमण्टप प्रवेशः,कुम्भ
बिम्बवह्नीनां पूजा,अनुज्ञा च
351
अनुकल्पे मूलबेरपूजानुज्ञा- 353
द्वार्स्थाभ्यर्चनानन्तरं कर्तव्यानि 355
सहस्रकलशप्रस्तारः 356
क्षेत्रप्रमाणं, विभजनम्, आहत्य कोष्टसंख्या 357
ब्रह्मभागे एकाशीतिकलश स्थापनार्थ कोष्ठानि,
परितोमार्जनंदैविकभागे दिक्षु एकाशीतिकलश
चतुष्टयस्य, तथैव विदिक्षु एकोनपञ्चाशत्कलश
चतुष्टयस्य च स्थापनार्थं, कोष्ठकल्पन
प्रकारः,परितो मार्जनं,मानुषेभागे कोणेषु
उपकरणस्थापनार्थं स्थानचतुष्टय कल्पनम्,
परितो मार्जनक्रमःकोणेषु मार्जितकोष्ठानां
सङ्ख्या, तत्रैव षोडशसङ्ख्यानां
पंचविंशतिकलशस्नपनानां स्थापनक्रमश्च
358
रङ्गवल्लीकरणं, कोष्ठेषु रजःपूरणम्, पीतरजसा
शोभानां पूरणं, वीथीभूषणञ्च
369
मूलमन्त्रेण आहरणहोमः, द्वारचतुष्के
कलसाष्टकविन्यासः, तेषु कुमुदादिपूजा,
कोष्ठाभ्यर्चनं, तेषु धान्यैः पीठिका, तत्र
कुशद्वयविन्यासश्च
371
कलशक्षाळनं, सूत्रवेष्ठनम्, कोष्ठेषु अधोमुखं
न्यासः, पृष्ठे कुशास्तरणम्, प्रोक्षणं,
अक्षतविकरणं, उत्तानीकरणं, उदकेनपूरणंच
375
मध्यैकाशीति मध्यनवक मध्यकलशस्य
तद्बहिस्थित नवकाष्ठक मध्यकुम्भानाञ्च द्रव्याणि
379
पूर्वैकाशीति कलशानां द्रव्याणि 383
याम्यैकाशीति कलशानां द्रव्याणि 390
वारुणैकाशीति कलशानां द्रव्याणि 393
श्रीपारमेश्वर संहिता
कौबेरैकाशीति कलशानां द्रव्याणि 394
आग्नेयैकोनपञ्चाशत् कलशानां द्रव्याणि 396
नैॠतैकोनपञ्चाशत् कलशानां द्रव्याणि 397
वायव्यैकोनकोनपञ्चाशत् कलशानां द्रव्याणि 398
ईशानैकोनपञ्चाशत् कलशानां द्रव्याणि 399
तद्बाह्यस्थ षोडशसङ्ख्याक पञ्चविंशतिकलशेषु
प्रथमानां द्रव्याणि
400
द्वितीयानां द्रव्याणि 402
तृतीयानां द्रव्याणि 404
चतुर्थानां द्रव्याणि 406
पञ्चमानां द्रव्याणि 407
षष्ठानां द्रव्याणि 409
सप्तमानां द्रव्याणि 411
अष्टमानां द्रव्याणि 413
नवमानां द्रव्याणि 414
दशमानां द्रव्याणि 416
एकादशानां द्रव्याणि 417
द्वादशानां द्रव्याणि 419
त्रयोदशानां द्रव्याणि 421
चतुर्दशानां द्रव्याणि 423
पञ्चदशानां द्रव्याणि 425
षोडशानां द्रव्याणि 427
आग्नेयकोणकोष्ठेषु स्थाप्यानि आराधनाङ्गानि 428
द्रव्याणि
निऋतिकोणकोष्ठस्थाप्यानि आराधनाङ्ग
द्रव्याणि
430
वायव्यकोणस्थाप्यानि 434
ईशानकोणस्थाप्यानि 435
तत्रपक्षान्तरकथनम् 437
एवं विन्यस्तेषुकुम्भेषु मध्यैकाशीतिकलशानां
देवताः
437
पूर्वादिदिक्स्थित एकाशीतिकलशानां देवताः
आग्नेयादि कोणचतुष्टय एकोनपञ्चाशत्कलशानां
देवताः
442
ऐन्द्रीय दक्षिणादि षोडशसंख्य पञ्चविंशति
कलशानां देवताः
449
कलशपूजनानन्तरं तत्तद्देवताहोमः सङ्ख्या च 453
चक्रिकापिधानं वस्त्रपिधानं पूर्णाहुतिः, दिक्षु
भूतबलिश्च
454
मानुषपदस्थित षोडश सङ्ख्याक पञ्चविंशति
कलशेषु प्रथमस्य अभिषेक क्रमः, मन्त्रश्च
456
अन्येषां पञ्चविंशतिकलशानां पञ्चादशसंख्यानां
एतत्क्रमानुसारित्वं, प्रत्येकं प्रतिनियतमन्त्राश्च
459
दैविकपदेप्रागेकाशीतिकलशानां स्नपनक्रमः,
मन्त्राश्च
466
तत्रैव याम्यैकाशीतिकलशानां स्नपनक्रमः,
मन्त्राश्च
472
तत्रैव वारुणैकाशीतिकलशानां स्नपनक्रमः,
मन्त्राश्च
474
तत्रैव सौम्यैकाशीति कलशानां स्नपनक्रमः,
मन्त्राश्च
478
तत्रैव आग्नेयैकोनपञ्चाशत्कलशानां स्नपनक्रमः,
मन्त्राश्च
482
श्रीपारमेश्वर संहिता
तन्नैॠतकोण
एकोनपञ्चाशत्कलशानांस्नपनक्रमः, मन्त्राश्च
485
तत्र वायव्यकोण पञ्चाशत्कलशानां स्नपने मन्त्रौ 486
तदेशानकोण पञ्चकलशात्कलशस्नपने मन्त्राः 487
तदाग्नेयकोणस्थैकोनपञ्चाशत्सु उष्णोदक
पूरितानां षोडशकलशानां स्नपने मन्त्रः
488
उष्णोदकलक्षणं, उद्वर्तन तन्मन्त्रौ 489
शुद्धोदकस्नपने मन्त्रौ क्रमश्च 489
पुनः शुद्धोदकस्नपने मन्त्रौ क्रमश्च 489
ब्रह्मभागस्थ एकाशीतिकलशस्नपने मन्त्राः
क्रमश्च
491
तस्यैव मन्त्रे पक्षान्तरम् 494
सर्वस्यैव पक्षान्तरे मन्त्रः 495
एतावता स्नपनापेक्षितान् विषयान् उक्त्वा
अनुष्ठानक्रमः
497
कौतुकबन्धन क्रमः 503
कुम्भाधिवासने अनुकल्पः 513
सवन्दनार्थ संपातः 515
द्रव्यकलशस्नपनानन्तरं शुद्धोदकस्नपनादिकं,
श्रीचूर्णाभिषेककलशानां संख्याविकल्पः,
तदभिषेक मन्त्राः
516
स्नपनाङ्गस्य यात्रोत्सवस्य मुख्यकल्पे उत्सवबेर
एव कर्तव्यत्वं, तत्क्रमश्च
523
स्नानशिष्टजलेन परिवारप्रोक्षणादि 533
अनुकल्पेक्रमः 535
एतत्क्रमस्य अन्यत्रातिदेशः स्नपनान्तरे वर्ज्य,
सति विभवे महाहविर्निवेदनञ्च
539
उक्तानां स्नपनानां कालभेदेन विनियोगः 540
प्रायश्चित्तेषु स्नपनभेदः, विनियोगस्य
वक्ष्यमाणत्वम्
548
निगमनम् 549
***************
पञ्चदशोध्यायः (प्रतिष्ठाविधिः)
सनकस्य प्रतिष्ठाविषयकः प्रश्नः 1
शाण्डिल्यस्य उत्तरदान प्रतिज्ञा 2
मन्त्रभेदेन प्रतिष्ठायाः सप्तविधत्वं, फलभेदः,
कालभेदेन परफलदत्वञ्च
4
प्रतिष्ठायां मुख्याधिकारी तत्कृत प्रतिष्ठायाः
मुख्यत्वं, फलञ्च
14
तत्रानुकल्पाधिकारी तत्कृतप्रतिष्ठाया
अनुकल्पत्वञ्च
19
प्रतिष्ठायाः प्रतिष्ठाप्यभेदेन अष्टविधत्वं, नामानि
च
21
प्रतिष्ठाप्यानां शयनादिभेदेन तस्य चातुर्विध्यं,
नाम च
53
एकबेर बहुबेरभेदेन द्विविधत्वं 56
एकबेरलक्षणम्, 57
बहुबेरस्यत्रिविधत्वं,तेषां लक्षणञ्च 59
पुनरपि चित्रादि बहुबेर चातुर्विध्यम् 63
श्रीपारमेश्वर संहिता
बेराणां द्रव्यादिभेदेन पञ्चविधत्वं, उभयोः
साधारणबेराणि
67
यागशालादेशादि 69
तस्या आयामविस्तारयोः पञ्चधा विकल्पः 72
आयामाद्यनुरोधेन पीठकल्पना, तत्प्रमाणञ्च 75
पीठोपरि रचनाविशेषः 80
प्रतिपीठम् तोरणचतुष्टयम्, तल्लक्षणञ्च 82
पीठपञ्चकस्यविनियोगः 86
सविमानप्रतिष्ठायाम् विशेषः, अनुकल्पश्च 90
चातुरात्म्यादि प्रतिष्ठायाम् कुण्डानां क्रमः 94
तत्रैव पक्षान्तरम् 100
सात्वतरीत्या यागशालास्थल
प्रमाणलक्षणादिकम्
108
तत्रैव वेदिकालक्षनम् 110
वेदिकायां मण्डलादिस्थलविभागक्रमः 112
परितः कुण्डाष्टक विधिः 113
दशकरान्तेषु चतुर्षु मण्डपेषु कुण्डप्रकारः 116
षट्करान्तेषु चतुर्षु मण्टपेषु एककुण्डत्वं, तेषाम्
कुण्डस्य प्रमाणं,
मेखलायां विकल्पश्च
117
विस्तारायामानुगुण्येन मण्टपोच्छ्रायः, 119
एतद्विस्तारौन्नत्ययोः स्नानगृहेष्वतिदेशः 121
स्नानगृहपीठस्य विशेषः,प्रमाणविशेषश्च 121
स्थानगृह स्थाननियमः 122
नेत्रोन्मीलनस्थान,प्रमाणलक्षणे 123
वेदिकादिसाधारणालङ्कारः 124
स्नानपीठस्य लक्षण प्रमाणविशेषश्च (प्रमाणादि) 125
द्वारतोरण लक्षणानि 128
ध्वजलक्षणम् 131
अभावे पक्षान्तरे यागशालाप्रमाणम्, 132
तत्र वेदिका सङ्ख्या प्रमाणे 134
वेदिकानामान्तराळप्रमाणम् 137
अनवकाशे पक्षान्तरे अत्यन्तानवकाशे
पक्षान्तरं, वेदिकोच्छ्रायस्य व्यवधान
प्रमाणानुसारित्वं, वीधेः पीठमानानुसारित्वम्
137
स्थलसङ्कोचे पञ्चवेदिकापक्षः, वेदिकानां
विनियोगश्च
138
उक्तानां देवैरप्यनिष्पाद्यत्वात्,
व्यवसायाद्यनुसारित्वम्
142
यथोक्तालाभेपि श्रद्धाभक्तिमात्रेण पूर्णत्वोक्तिः 143
यागशालायाः अष्टदिक्कुण्डहीनत्वे
मूर्तिपकर्तव्यक्रमः, पक्षान्तरञ्च
144
मूर्तिपाद्यलाभे कर्तव्यक्रमः 146
यागशालालङ्कारः वेद्यां ध्वजाष्टकस्य
प्रभवाप्ययक्रमेण न्यासश्च
147
जयाख्यरीत्या यागशालादेशः,
देशभेदेनपरिमाणभेदञ्च
149
तत्र वेदिका पञ्चककल्पनं, वेदीनामुपयोगः,
मण्डपस्य चतुर्दिक्षु कुण्डचतुष्टय कल्पनञ्च
150
सम्भारसम्भरणम्, अङ्कुरार्पणकालः,
यागशालाप्रवेशः, उपदेष्टगुणस्थानादिकं,
आचार्यकृत्यानि च
156
श्रीपारमेश्वर संहिता
पुण्याहमन्त्रा: 168
प्रोक्षणं, तन्मन्त्रौ, पुण्याहस्य सर्वयागाङ्गत्वञ्च 172
महाकुंभाद्यर्चनं , मध्यवेदीं परित: सतोरणानां
ध्वजानां स्थापनं, ध्वजदेवता:, यजनक्रम:,
पाठ्यमन्त्रश्च
174
बहिस्तोरण ध्वज देवता:, तोरण देवते च 176
एतेषामर्चनस्य कालान्तरं सामपाठश्च 178
बिम्बसमीपगमनं, बिम्बादीनां
अवलोकनादिसंस्कार:,
बिम्बस्य सिद्धार्थकादि षड्द्रव्यकलशै:
स्नपनादिकं,
अर्चनं रक्षाबन्धनं ऋगादि पाठश्च
179
रथादिना बिम्बानयनं, तदानीं कर्तव्य
मन्त्रपाठक्रम:,
स्वर्णादिदानं, यागशालायां नानभूमौ
बिम्बनिवेशनं होम:,
बिम्बानयने पक्षान्तरञ्च
184
बृहत्स्नपनस्य मूलबिम्ब एव कर्तव्यत्वं
कर्मशालायां
केवल बहूदकस्नपनेपि बृहत्स्नपनस्य
प्रासादाभ्यन्तर कर्तव्यत्वञ्च
192
बिम्बस्य बृहत्वे तस्य केवलं प्रासादाभ्यन्तर
प्रवेश:,
रत्नन्यास पूर्वकं पीठस्थापनम्
194
यागशालाद्यखिलकार्याणां कर्मबिम्बे कर्तव्यत्वं,
मन्त्रावाहन सन्निरोधयो: मूल एव कर्तव्यत्वं,
मुहूर्तानतिक्रमानुगुण्येन पूर्णाहुत्यन्तानां कर्मणां
झटिति कर्तव्यत्वञ्च
194
चित्र बिम्बादीनामपि एवमेव कर्मबिम्बे
स्नपनाद्यनुष्ठानं,
तदभावे दर्पणे स्नपनं, यागशालाप्रवेश,
शय्याधिवासोत्सवादीनां कूर्चे कर्तव्यत्वञ्च
198
शक्त्यादीनामेकदा प्रतिष्ठाने तेषां
यागशालाप्रवेशस्य मूलेन सह कर्तव्यत्वम्
201
मण्डलाग्रे बिम्बनिवेशनं, पृथक् स्नान कलश
स्थापनम्
203
बिम्बानयनादीनां पक्षान्तर कथनम् 205
पुनरपि पक्षान्तरम् 209
जलाधिवास प्रश्न: ; तदुत्तरदान प्रतिज्ञा च 211
जलाधिवासप्रयोजनं, केषाञ्चित् प्रतिनिधित्वम् 213
जलाधिवासस्य मुख्यानुकल्पदेशा:,
तदनर्हदेशाश्च
216
तस्य मुख्यानुकल्पयो: कालपरिमाणम् 221
तस्य काल:, कर्म शालाकर्तव्य बिम्बकार्याणि
रक्षाबन्धनान्तानि, कर्मशालाया:
बिम्बानयनप्रकारादिश्च
222
जलमध्ये कर्तव्य मण्टपलक्षणं,
तत्र कर्तव्यानि कृत्यानि, संहारक्रमश्च
228
बिम्बस्य वस्त्राच्छादनादि पुरस्सरं जलमध्ये
पीठे शयनप्रकार:, तदा पाठ्या मन्त्राश्च
244
तीरे तदर्थकुम्भादि स्थापनक्रम:, तेषां देवताश्च 250
तदनन्तरं तत्र जले ग्राम्यधर्म निषेध: 256
जलाधि वासानर्हाणि बिम्बाणि तेषां
छायाधिवास:, तत्प्रकार:, विस्तरेण
तत्प्रतिपादनं, कूर्चदर्भसङ्ख्या, देवीविषये तत्र
विकल्प:, रक्षायां मन्त्रविशेष:, अन्यस्य कर्मण:
देवतुल्यत्वञ्च
257
मृण्मयादि बिम्बानां छायाधिवासदेश:,
अन्यबिम्बानां तद्देशश्च
267
दार्वादि बिम्बानां जलाधिवासविषये
स्थानत्रयविकल्प:
269
श्रीपारमेश्वर संहिता
प्रतिष्ठोपयोगिनां उपार्जितानामुपाहरणं,
प्रासादशोधनं, अलङ्कारश्च
272
प्रासादादयोग्यजननिर्वासनम् 274
जलाधिवासस्थानात् बिम्बानयनप्रकार: 276
आलेख्यादौ विशेष: 282
स्नपनमण्टपस्य पृथक्त्वे स्थूलपरादित्रयस्य
देवापेक्षया वामादिस्थानत्रय कथनम्
285
स्थूलपरादित्रयस्य अनुष्ठानकाला: 288
स्नानकलशस्थापनार्पणे शयनद्वयकल्पनञ्च 290
तत्र नयनोन्मीलनार्थशयनकल्पन प्रकार: 291
शय्याधिवासार्थ शयनकल्पन प्रकार: 295
तदर्थकलशाष्टकलक्षणं, देवता:, निक्षेप्याणि,
तन्मध्यस्थाप्यमङ्गलाष्टकं, पालिकास्थापनञ्च
304
शय्याध: पूज्यदेवता:, पाठ्यमन्त्रा:, होम:,
मण्डलकल्पनं, न्यूनाधिकशान्त्यर्थहोम:,
तत्प्रकारे विकल्प:, पाठ्याश्च
307
पूर्वं स्थापितस्थूलपराभिधस्नपनकलशेषु
कतिपयकलशस्नपनं समन्त्रकं, तस्य प्रयोजनञ्च
314
अलङ्कार पूर्वं नयनोन्मीलनार्थशयने बिम्बस्य
शयनम्
319
मधुघृतपूर्ण, सौवर्ण, राजतपात्रद्वय स्थापनं तत्र
स्मरणीयादिकञ्च
321
नयनोन्मीलनार्थ शलाकाद्वयलक्षाणादि: 327
तत्र स्थाप्या गवादय:, वेदपाठश्च 328
नयनोन्मीलनप्रकार:, तदनन्तरकर्तव्यं,
दर्शनीयाश्च
329
मध्वाज्यादीनां, तदर्थानां दानप्रकारे विकल्पा:,
दक्षिणादानञ्च
335
मृण्मयादीनां, नयनोन्मीलनदेश: 338
श्रियादिशक्ति विषये 339
अनन्तरं बिम्बस्य दहनाप्यायने
द्वादशाक्षरन्यासश्च
340
स्थूलपरे शिष्टानामेकविंशतिकलशानां
अवशिष्टानां दश कलशानाञ्च अभिषेक: समन्त्र:
341
तच्छिद्रपूरणार्थो होम:, भगवद्व्याप्ति: स्मरणञ्च 351
आवाहनार्थं ऋगाद्येकायनान्तानां मन्त्राणां
पाठनम्
352
आवाहनमन्त्रा:, तेषामाचार्येण स्वयं पठनम् 353
बिम्बसम्मार्जनं, पूजनं, अर्चामीत्यादि मन्त्र
पठनञ्च
358
मध्यकुण्डे दिग्वदिक्कुण्डेषु च हवनम् 360
जितन्ता स्तोत्रपठनं, गायत्री,
रथन्तरसामपाठनं, जप: मुद्राबन्ध:,
अष्टाङ्गप्रणाम:, विज्ञापने, अर्चनं, नीराजनञ्च
368
भगवतो ब्रह्मरथोत्सव: 374
तदानीं रत्नादिक्षेप:, आयतनानां पूजा,
पाञ्चरात्रिकादीनां दानञ्च
379
रथोत्सवे अनुयातु: फलम् 381
रथभ्रमणानन्तरं अर्चनादिपूर्वं
यागशालाप्रवेशनम्
383
शय्याधिवासार्थशयने बिम्बस्य शयनं,
कुम्भस्थापनादि,
कलशाष्टके आवाह्य देवताविषये विकल्पत्रयं,
पूजाच्छादनादि:
385
मन्त्रन्यास: 392
आलेख्यादौ उत्सवादि: 394
श्रीपारमेश्वर संहिता
न्यासकथनप्रतिज्ञा ; तदानीं कर्तव्यञ्च 396
द्वादशाक्षरन्यास:, तत्स्थानानि आयुध
अङ्गोपाङ्गं न्यास:, भूषणन्यास:, श्र्यादीनाञ्च
स्थानानि
399
चतुर्भुजादिविषये विशेष: 403
दामोदरादिमूर्तीनां तच्छक्तीनाञ्च न्यास:, मन्त्रश्च 408
तदानीं भावनाक्रम: , पाठ्यमन्त्रा: , होम: तस्य
सङ्ख्या, द्रव्याणि, मन्त्रा:, बिम्बे ब्रह्मण
आविर्भावस्मरणं, तस्य दृष्टान्तप्रयोजने
409
ब्रह्मणो मन्त्ररुपशरीरधारणसमयेपाठ्या:
पराभिधा मन्त्रा:
423
सूक्ष्माभिधा मन्त्रा:, स्थानानि च 427
पूजा, प्रणाम:, होम: तस्य द्रव्य मन्त्रसङ्ख्या:,
पूर्णाहुति: काल:, फलंच
428
शान्त्युदकेन आचार्य बिम्बयो: प्रोक्षणं,
कर्ममन्त्रजप:, भूतबलि:, कुण्डहोम:, प्रोक्षणञ्च
431
ध्यानाधिवास: तत्फलञ्च, तत्प्रकार:, तत्फलञ्च 434
अधिवासान्तरकथनप्रतिज्ञा, तत्फलञ्च 448
अधिवासान्तररूप ईश्वरानुसन्धानस्य
प्रकारादि:, तत्फलञ्च
449
शब्दानुसन्धानं, परास्वरूपं, मध्यमास्वरूपं,
पश्यन्त्यवस्था, वैखर्यवस्था, तासां
भावनाक्रम:, तस्य फलञ्च
454
सूक्ष्मं, मन्त्रानुसन्धानं, भगवतो
निद्राप्रबोधानुसन्धानप्रकारौ, पीठेन एकीकृतत्व
भावनं, आराधनञ्च
471
स्थूलमन्त्रानुसन्धानं, नाडीनां सङ्ख्या, तासु
प्रधाना:, तन्नाम, तन्निष्ठा: वायव:, तन्नाम,
रेचकादय:, हृत्पद्मे सोमसूर्याग्नि
मण्डलस्मरणञ्च
480
तत्वन्यास: सृष्टिसंहारभेदेन द्विविध:, तत्वानां
स्थानानि, वर्णाश्च
498
प्रकारान्तरेण तत्वानां स्थानानि 504
पुन: प्रकारान्तरम् 508
सप्तधा तत्वन्यासे स्थानानि 517
द्वेधा तत्वन्यास: 519
एकधा तत्वन्यासे पक्षद्वयकथनं, निगमनञ्च 521
ज्ञानादिगुणषट्कन्यास:, ईश्वरानुसन्धानं,
शब्दानुसन्धानञ्च
523
अक्षरन्यास:, तत्स्थानानि, तद्वर्णाश्च 525
प्रकारान्तरेण अक्षरन्यासस्थानानि 550
द्वादशाक्षर अङ्गोपाङ्ग आयुध भूषण
दामोदरादिमूर्ति तच्छक्तीनां न्यासा:
557
हृदि ब्रह्मस्मरणं, मन्त्रसन्धानं,
सहस्रशिरसमित्यादीनां पाठनञ्च इति
स्थूलानुसन्धाननिगमनम्
560
परादिषु अनुसन्धानेषु इच्छानुसारेण एकस्य
कर्तव्यत्वम्
562
सांस्पर्शिकादिभिराराधनम् 563
कुण्डभेदेन होमद्रव्य भेद:, अभावे
द्रव्यप्रतिनिधि:, गोदोहनं, चरुश्रपणं, चरुहोम:,
होमसङ्ख्या, होमसङ्ख्यायामनुकल्पौ, बीजहोम:,
बीजानि
568
वेदिकासमीपस्थकुम्भतौयै: बिम्बमूर्धनि सेचनम् 573
पूर्णाहुति: 579
तत्वसंशोधनं , आचार्यस्य भगवत्प्रार्थनं,
बिम्बोत्थापनं, सम्मुखीकरणं, अष्टाङ्ग
प्रणिपातश्च
580
श्रीपारमेश्वर संहिता
वक्ष्यमाण चतुर्द्रव्यहोमस्य प्रयोजनं, होम सङ्ख्या,
तन्मन्त्र:, स्तृश्यस्थानानि, द्रव्याणि, पूर्णाहुति: ,
तद्द्र्रव्यमन्त्रौ
584
पीठब्रह्मशिलयो: संस्कार:, तत्र
ध्येयदेवताविषयक पक्षद्वयं, चक्रमन्त्रेण
वस्त्रवेष्टनं, होमसङ्ख्यामन्त्रौ, पाठ्या: श्रुतय:
प्रणवव्याहृतिभि: स्वयंहोम: अपरैर्होमश्च
589
परिवारहोम: 594
परिवाराणां भगवतश्च सन्निरोध: 595
प्रासादप्रतिष्ठायां विशेष: 597
मूर्तिपानां पायसदानं , होमादि - दक्षिणादानं,
मूर्तिपैर्मन्त्रप्रीणनं, तस्य काल: मन्त्रश्च
599
निद्रायमाणस्य भगवत: स्तोत्रं,
वस्त्रेणावकुण्ठनं, अर्चनं, नमस्कार:,
एकायनादीनां कृत्यं रक्षामुद्राप्रदर्शनञ्च
603
स्वप्रसिद्धये यजमानस्य स्वाप:, आचार्यस्य
जागरणम्
607
प्रभातकृत्यं , यजमानस्य स्वप्ने शुभाशुभप्रश्न:,
अशुभत्वे तच्छान्त्यै होम:, होमे द्रव्यमन्त्राणां
पक्षद्वयम्
609
गर्भगेहप्रवेश:, सम्मार्जनं, शोधनं
विघ्नोत्सारणाञ्च
614
एकद्वार प्रासादस्य सप्तधा विभाजनं, तन्नामानि
च ; नवधा विभजनं, तन्नामानि च
615
चतुर्द्वार प्रासादस्य सप्तधा विभजनं, नामानि ;
तस्यैव अष्टधा विभजने नामानि ; तस्यैव नवधा
विभजनं, नामानि ; तस्यैव षोडशधा विभाजनं,
नामानि
623
एकद्वारेपि एवं विभजनस्य अतिदेश: 629
चतुर्द्वारगेहे बाह्यपदे चतुरात्मन: स्थिति: 630
एकद्वारे एकबेरस्य स्थितये फल कामना भेदेन
स्थानषट्क कथनम्
631
चतुर्द्वारे बहुबेरस्य तथैव स्थानसप्तक कथनं
बिम्बबृहत्वानुरूपात्
633
तत्र शयनस्य उत्तमादि स्थानत्रय कथनम् 635
तत्र आसीनस्य यानगस्य च स्थानानि 637
एकबेरविषये पात्रवेदिका स्थानम 639
बहुबेरविषये उत्सवादिबिम्बानां स्थानानि,
उपपत्तिकथनं, गर्भ गेहस्य सङ्गोचे
उत्सवबेरादीनां, मुखमण्टपे स्थाप्यत्वं, तत्रापि
सङ्कटे यात्रा बिम्बस्यस्थानान्तराणि, अन्य
बिम्बानां बहि: अनवस्थाप्यत्वञ्च
640
बहुबेरविधाने मूलबिम्बस्य
नैमित्तिकस्नपनयोग्यत्वे पूर्वोक्तक्रम:
651
तस्य स्थानायोग्यत्वे सर्वेषां गर्भगेह एव
स्थाप्यत्वम्
653
बहुबेरविषये औत्सवादिबिम्बानां स्थानक्रम: 655
तत्रैव पक्षान्तरम् 657
मूलबिम्बस्य शयानत्वे सप्तधा अष्टधा नवधा
षोडशधा वा विभजने अन्येषां स्थानानि
661
रत्न न्यास पूर्वं पीठे बिम्बस्य स्थापनम् 667
मूलबेरस्य सदेवीकत्वे तत्पीठ पार्श्वे तासां
स्थापनम्
668
देव्या एकत्वे द्वित्वे चतुष्टे च तासां स्थानानि 670
चल बिम्बयुक्ते प्रासादे विधि द्वयम् 671
स्वयं व्यक्तसैद्धार्षेषु बिम्बानां स्थानानि 674
तत्रैव पक्षान्तरम् 680
तत्रैव मूलबिम्बे शयाने अन्येषां स्थानानि 682
श्रीपारमेश्वर संहिता
स्वयं व्यक्तस्य चतुर्द्वारत्वे कर्म बिम्ब स्थानम् 683
यत्र प्रासादे व्यूहानां व्यूहान्तराणां प्रादुर्भावानां
वा पङ्क्तिरूपेण स्थापनं, दिव्यक्रमेण तत्र विशेष
कथनप्रतिज्ञा
685
तत्र दक्षिणोत्तरायतं सप्तधा भाजिते विशेष: 687
आवृतिरूपेण तथा भक्ते प्रधान मूर्त्यादीनां
स्थानानि
689
चतुर्व्यूह प्रतिष्ठायां तेषां स्थानानि 691
नवविधचातुरात्म्येषु प्रथमस्य द्वितीयस्य
अन्येषां सप्तानाञ्च स्थापनक्रम:
694
नवमूर्तीनां स्थानानि 697
द्वादश मूर्ती स्थानानि 699
तासामेव पक्षान्तरे स्थानानि 700
तासामेव सङ्कटे स्थानम् 701
एकबेर विषये पूर्वोक्तानां षण्णां स्थानानां
फलानि
702
बहुबेर विषये स्थानानां फलानि 705
ब्राह्मे सप्तधा अष्टधा नवधा षोडशधा विभक्तेषु
च कर्मार्चा ; स्थानानां फलानि
708
दैविके सप्तधा विभक्तेषु भागयो: फले, नवधा
विभक्तेषु, षोडशधा विभक्तेषु स्थानानां फलानि
712
परितो विभक्तस्थानेषु ब्राह्मादीनां फलानि 717
उक्तेष्वेव स्थानेषु सौम्याग्नेयत्वेन द्विधा विभजनं,
तयो: फलञ्च
721
उत्सवबिम्बस्य प्रासादान्तस्थापनस्य मुख्यत्वं,
तत्फलं, तस्य मुखमण्टपे स्थापनस्य मध्यमत्वं,
तस्य पूर्वफलातिदेश:, अन्यत्र स्थापनस्य
मन्दफलत्वं, अन्यबिम्बविषयेपि
एतादृशफलत्वम्
723
उक्तातिक्रमे दोष:, तस्मादुक्तानां स्थानानां
अनतिक्रमणीयत्वञ्च
726
प्रमादादिना व्यत्ययेन स्थापनेपि मूलबिम्ब
व्यतिरिक्तानां
उक्तेषु स्थानेषु संस्थाप्याराध्यत्वम्
730
स्वयंव्याक्तादिस्थानेषु विशिष्य चलबिम्बानां
स्थानावस्थाप्यत्वम्
731
ब्रह्मशिलाधश्शिलाकृत्यं, तत्स्थरन्ध्रनवके
स्थाप्यानि द्रव्याणी, तत्स्थापन क्रम:,
तदाच्छादनं, तेषु पूजा, यजुषां पाठश्च, तदुपरि
पीठविन्यास: तच्छ्वभ्रे चक्रादिन्यास क्रम:
अनन्त कूर्ममीनब्यतिरिक्त बिभवदेवता
प्रतिष्ठायां चातुरात्म्य प्रतिष्ठायां चक्रानन्त
कूर्ममीन पद्मरूप पञ्चकस्य स्थाप्यत्वं; चक्रस्य,
अनन्तस्य, मीनस्य, कूर्मस्य च देवा: ; पद्मस्य
सर्वसाधारणत्वं, पद्मस्य देव:, लक्ष्म्यादिशक्तीनां
मण्टपे खगेशस्य च देव:, तत्तन्मन्त्रेण तेषां
पूर्णान्तिकं तर्पणं, गर्भगेहे प्रोक्षणादि च
733
जयाख्यरीत्या ब्रह्मशिलारत्नादिन्यास,
पीठविन्यासादिकं,
अलाभे रत्नानां प्रितिनिधय:, धर्मादिभावनं,
तद्धोम:, पूर्णाहुतिश्च
752
मन्दिर कर्म 779
मुहूर्तागमनपर्यन्तं कालयापन प्रकार: 780
लग्ने प्राप्ते भगवत्प्रबोधनं, अर्चनं, मन्त्रपठनं,
मन्त्र:, प्रबुद्धस्य भगवत: समुद्धरणं, सकुम्भस्य
भगवत आराधन प्रकार:, प्रदक्षिण चतुष्टयं, द्वारे
पाद्यादिभिरर्चनं, अन्त: प्रवेशनं, मन्त्रपाठ:,
पादाम्बुरुहनालवेष्टनं, पीठे बिम्बस्थापनं,
पीठस्थापनकाले गुम्भितस्य मरुत:
वामनासया त्याग:, प्रतिष्ठालिङ्गपाठश्च
782
केवल ब्राह्मपदस्थापितस्यापि किञ्चिद् दिव्य
पदाश्चयणे युक्ति:
799
श्रीपारमेश्वर संहिता
कौतुकबन्धविसर्जनम् 801
कुम्भतोयेन कूर्चेन अर्ध्यदान पूर्वं कुम्भगत
मन्त्रशक्ते: बिम्बसर्वाङ्गव्याप्तत्व स्मरणम्
802
अष्टबन्धनम् 802
भगवत:स्थिति प्रार्थनं, अर्घ्यादिसमर्पणञ्च 803
मूलबिम्बस्य मृण्मयादित्वे विशेष: 807
मूलबिम्बे अनुवेध:, तस्य फलञ्च 810
अनुवेधविवरणरूपं मूलमन्त्रव्याप्तिस्मरणम् 814
अध्वव्याप्तिस्मरणं, भूलोकस्य पृथक्त्व हेतुश्च
सामान्येन स्थूलसूक्ष्म परत्वेन मूलमन्त्रन्यास:,
देवतान्यास:, तत्र पीठमूले भवोपकरणीयानां
पीठोपरि प्रतिष्ठेय व्यतिरिक्तविभवदेवानामिति
च विवेक:, तथात्वे तस्य विशेषश्च, तत्वन्यास:,
तत्प्रकारविवरणञ्च
815
एवं प्रतिष्ठितस्य मन्दारवृक्षत्वसमाधि: 831
स्थितादि सर्वबिम्बेषु सृष्ट्यादिन्यासत्रस्य
कर्तव्यत्वं, स्थितादिभेदेन व्यवस्थया
अन्यतमस्य कर्तव्यत्वञ्चेति पक्षद्वयम्
834
अङ्गोपाङ्गानां लाञ्छनादिगरुडान्तानां न्यास:,
तेषां लययागविधया आराधनं, आधार
शक्त्यादीनां भोगयागे पीठस्थाधारशक्त्यादीनां
आराधनं प्रातिलोम्येना
837
प्रार्थनामन्त्रोद्धार:, प्रतिवचनञ्च 840
मन्त्रपाठ:, उच्चै: स्तोत्रपाठश्च 843
जीवभूतस्य भगवत: प्रतिष्ठया सर्वस्य
प्रतिष्ठितत्वम्
846
कर्मबिम्बादि प्रतिष्ठा 847
लक्ष्म्यादि शक्तिप्रतिष्ठा 848
गरुड प्रतिष्ठा, परिवाराणां प्रधानबिम्बेन सहैव
तत्तदनुरूप स्नपनादीनां कर्तव्यत्वादि
849
विष्वक्सेन स्थापनप्रतिष्ठे 856
द्गारावरणदेवता प्रतिष्ठा 858
प्रतिष्ठानन्तर स्नपनं, तद्विवरणञ्च 859
प्रासादशोधन पूर्वकं कुम्भार्चनम् 866
मण्डलपूजा, बिम्बस्य स्नपनवर्जं
सांस्पर्शिकादिमहाभोगै: संपूजनं
सम्प्रदानावसानिकम्
867
अग्निसन्तर्पणम् 870
विज्ञापन, प्रणाम, क्षापणानि पृष्ठभागादर्शनेन
बहिर्निष्क्रमणं, ध्वजस्तम्भसहितस्य देवस्य
प्रदक्षिणं, अष्टाङ्गप्रणाम:, गरुडाभ्यर्चनं,
द्वार्स्थादीनां बलिदानं, बलिदानमन्त्र:, तेषां
त्रयीमत्रा: , आचमनपूर्वकं अन्त: प्रवेश:,
न्यूनातिरेक पूर्त्यर्थं शान्तिहोम: सास्त्रेण
हृन्मन्त्रेण पूर्णाहुति:, चक्रमन्त्र सम्पुटितेन मूलेन
सर्वच्छिद्रपूरणं, कृतस्य कर्मण: विज्ञापनेन
समर्पणञ्च
871
प्रतिष्ठादिदिवसेषु तत्ताद्दिनेषु जपहोमार्चनादिना
लोकविशेषतृप्ति:
884
चतुर्थदिनकृत्यानि ; आराधन स्नपन अलङ्कार
हविर्निवेदन अग्निसन्तर्पण पूर्णाहुति बलिदान
क्षमापण विष्वक्सेनार्चन आचार्यादि
सम्माननञ्च आचार्यादिसम्माननस्य सर्वत्र
कर्तव्यत्वञ्च
888
अवभृथस्नानं, निगमनञ्च् 902
यजमानस्य सामान्यत: फलम् 904
ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य शूद्रादीनां पृथक् फलानि 907
श्रीपारमेश्वर संहिता
कामनाविशेषवतां फलानि, अकामानां फलानि
च
909
एवं प्रतिष्ठितस्य यावज्जीर्णं तावत् प्रतिदिनं
पूज्यत्वं, प्रमादादिनापि पूजालोपस्य निषेध:,
तत्तत्कर्मण: तत्तदर्थबिम्बेष्वेव कर्तव्यत्वं, सति
विभवे व्यत्यासस्य अकर्तव्यत्वं, राष्ट्रभङ्गादिना
तत्तत्कर्मार्थ बिम्बासन्निधाने सन्निहित एव
सर्वस्य कर्तव्यत्वं,
कतिपयस्य कूर्चे शोभार्थ बिम्बे वा कर्तव्यत्वञ्च
एकबिम्ब सन्निधाने
912
बिम्बद्वय सन्निधानेपि ऊहेन कर्तव्यत्वम् 921
सर्व बिम्ब सन्निधाने व्यत्यासस्य निषेध: 922
तदानीं उत्कृष्टलोहजस्य भूगुप्तस्य बिम्बान्तरस्य
लोभेपि तत्र अङ्गबिम्बकार्यस्य निषेध:, करणे
दोषश्च
923
स्वयंव्याक्तादिषु व्यत्यासस्य विशिष्य निषेध: 925
तेषां लक्षण प्रमाण द्रव्यादिभि: यथा पूर्वमेव
आराध्यत्वम्
926
तत्र लक्षण प्रमाण द्रव्य क्रिया मन्त्रान्तराणां
निषेध:
928
लक्षणान्तेरादिकरणे प्रत्यवाय: 930
तेषु मूलबिम्बे विशेष्य निषेध: 931
मानुषस्थानेपि जीर्णत्वपर्यन्तं
अन्यथाकरणनिषेध:
932
स्वयं व्यक्तादिकस्य-मानुषस्य वा अजीर्णत्वे
पूर्णाङ्गत्वे वा प्रासादबिम्बयो:
प्राक्स्थितोपमर्दनेन अन्यकरण निषेध:, करणे
दोषश्च
933
मानुषस्थान जीर्णोद्धारकथन प्रतिज्ञा 936
सर्वमपि बिम्बं जीर्णं भग्नाङ्गं वा सन्धानयोग्यं 937
चेत् सन्धेयमेव ; असन्धेयन्तु त्याज्यम्
लोहजव्यतिरिक्तस्य असन्धेयस्य त्यागश्च;
अगाधे जलाशये समुद्रे वा विधिना क्षेप: ; भूमौ
विधिना खननं वा
939
अङ्गभङ्गादि दोषस्य सत्वेपि, सन्धेयत्वे
अपरित्याग एव, परित्यागे दोषश्च
941
बृहत् उत्कृष्टलोहजानाञ्च त्यागस्य
अनुचितत्वात् सन्धानमेव प्रयत्नेनापि,
अयोग्यत्वे परित्याग:
942
बिम्बान्तरस्य सजातीयद्रव्यकार्यत्वम् 944
तस्य च विवरणम् 946
तस्यैव रीत्यन्तरेण कथनं, कर्मादिबिम्बेषु
पूर्वोक्तानामतिदेश:
950
मृदादिजातानां सन्धानायोग्यत्वे कर्तव्यता 950
मृण्मयस्य दिव्यादिकस्य मूलबिम्बस्य
जीर्णतादिषु कर्तव्यता
952
तस्यैव वर्णहीनत्वेपि तस्य
शूलरज्ज्वादीनामपरित्याग:
954
धातु लोह रत्नादीनां जीर्तौ 954
सर्वात्मना नूतनसन्धाने विशेष:, स च
बालगेहाभाव:, सन्धानकालेपि पूजादिकमिति
956
स्वयंव्यक्तादिषु चिह्नानामनभिव्यक्तत्वेपि यत्र
कुत्रापि तेषां सत्वात् निरीक्षणीयत्वम्
959
तदीयानां तच्छिह्नविवर्जितत्वात्तच्छिह्नै:
लोहमयै: अनलसन्तप्तै:
मन्त्राधिवासितैरङ्कितव्यत्वम्
961
तथात्व एव तेषां शास्त्रश्रवणादियोग्यत्वम् 964
तथा भगवदीयानां अर्ध्यपात्रादीनां
चक्रादिभिरङ्कितव्यत्वम्
965
श्रीपारमेश्वर संहिता
एवं स्वकीयानामासनवर्जितानामुपकरणानां
भूषणानामन्येषाञ्च
967
भगवदीयानां गवादीनां भूरुहादीनां च 969
आराधकादीनां चक्राद्यङ्कितत्वे कर्मण्यत्वम् 970
देवतान्तरचिन्ह चिह्नतत्वे तेषामकर्मण्यत्वम् 971
भगवन्मूर्तौ लाञ्छनादर्शनेपि स्वेच्छया
लक्षणन्यासस्य अकर्तव्यत्वम्
971
अर्घ्यपात्रादीनां पूर्वमनङ्कितत्वे
अवश्यमङ्कितव्यत्वम्
973
चक्रराजप्रतिष्ठा, तस्या: प्रयोजनं, काल:, देश: ;
चक्रस्य द्विविधत्वं ; तयोर्देश:, लक्षणञ्च
974
एवं सशङ्खाद्यायुध प्रतिष्ठा, देशश्च 976
चक्रादि बिंबनिर्माणस्य उत्तरत्र वक्ष्यमाणत्वम् 977
तेषां प्रधानबिम्बेन सह प्रतिष्ठायां कर्मभेदाभाव:,
पृथक्पतिष्ठायां सर्वकर्मणां कर्तव्यत्वं, तत्र
मन्त्रा:, ब्रह्मसूक्तेन नवकलशस्नपनं,
ब्रह्मसूक्तमन्त्रा:, मूर्तामूर्तयो: स्नपने विशेष:,
जप:, तत्र मन्त्राणां विकल्प:, अनुक्तानां
पूर्वोक्तानुसारित्वं, निगमनञ्च
978
नीराजनविधि प्रश्न: 991
नीराजनकाला: सविकल्पा: प्रयोजनं च, तस्य
सात्विकत्वादिना काले त्रैविध्यं तेषां कालाश्च
997
एकस्मिन् प्रासादे एकस्यैव कर्तव्यत्वं,
प्रासादभेदेन सात्विकादिव्यवस्था च
999
सात्विक नीराजनस्य स्नानभोगान्ते कर्तव्यस्य
प्रकार: 1001
सात्विकस्य नीराजनान्तरस्य अलङ्कारासनान्ते
कर्तव्यस्य प्रकार: सविशेष:
अपेक्षितांशान्तरयुक्त: 1007
पाकस्थानाद्दीपानयनप्रकार:, तदनन्तरकृत्यानि,
नीराजनकालकृत्यानि, तदनन्तरकृत्ये द्वैविध्यम् 1011
दीपानयने योषितामप्यधिकार:, दीपभ्रमणे
पुनरपि प्रकारान्तरेण पक्षद्वयकथनं, एवं
नीराजने एकबेरबहुबेरविषये भेद: 1039
एतत्सहायभूतस्य फलम्
1045
कुम्भस्य अयोग्य जनस्पर्शे कर्तव्यम्
1046
दीपस्य निवेदनात्पूर्वे परं वा निर्वाणे तस्य फलं,
तत्प्रायश्चित्तञ्च 1049
नीराजनकाले शङ्खादेर्नृत्तादेर्वा अभावे
निष्फलत्वं, निगमनञ्च 1049
सायंकाल कर्तव्य राजसनीराजन प्रकार:
1051
तस्यैव पुन: पक्षद्वयकथनं, निगमनञ्च
1061
दीपदान पूर्ववर्तिनस्तामसनीराजनस्य प्रकार:
1063
नीराजनपात्रलक्षणं, नैवेद्यान्ते कर्तव्यस्य तस्यैव
प्रकार: निगमनञ्च 1072
एवं विधेषु नीराजनेषु साधारणा साधारणानि
1078
सात्विक नीराजनस्थाने अन्ययोर्निषेध:, अन्यत्र
सात्विकाभ्यनुज्ञा 1081
उक्तार्थेषु विपरीताचरणस्य निषेध:
1083
***************
श्रीपारमेश्वर संहिता
षोडशोध्याय विषया: (महोत्सवविधिः)
महोत्सवविधानप्रश्न: 1
उत्सवशब्दस्य निरुक्ति: 2
तस्य नित्यादि भेदेन त्रैविध्यं ; नित्यस्य,
नैमित्तिकस्य, काम्यस्य च लक्षणानि
3
प्रत्येकं मूर्तिभेदकृत उत्तमादिभेदेन त्रैविध्यं,
तल्लक्षणानि च
9
आभासाख्योत्सव लक्षणम् 11
बलिदान प्रकारभेदेन त्रैविध्यं लक्षणानि च 12
पुन: मुख्यानुकल्प भेदेन द्वैविध्यं, तयोर्लक्षणञ्च 20
पुन: उत्सव दिनसंख्याकृत परादिभेदेन त्रैविध्यं
लक्षणञ्च
22
ध्वजारोहणदिनकृत मुख्यानुकल्पभेदेन
द्विविधता
25
अनुकल्पस्य त्रैविध्यं, लक्षणं, फलं, विवरणञ्च 28
एवं विधस्य उत्सवस्य एक द्व्याद्यावृत्तिभेदेन
उत्तममध्यमाधमत्वं,
अत्यन्तविभवे सति षड्वारत्वञ्च
35
भगवत्प्रतिष्ठा काल एव विमानाग्रे ध्वज
प्रतिष्ठायां, इदानीं तद्व्यतिरिक्तध्वजस्य
अनपेक्षितत्वं, विभवे सति तत्रापि ध्वजारोहणं,
अन्यत्र ध्वजारोहणावश्यकत्वञ्च
37
तीर्थयात्रानुगुण्येनध्वजारोहस्य कर्तव्यत्वं ;
तीर्थयात्रादिनानि
40
एकमासि नक्षत्रद्धैधे विधि: 45
सामान्यत: उत्सवकाल: 46
ध्वजारोहकालविषये ऐक: पक्ष:, पक्षान्तरञ्च 47
सप्तविंशतिदिनाद्युत्सवेषु ध्वजारोहणकाला: 49
ध्वजारोहणस्य अङ्कुर पूर्वकत्वात्
अङ्कुरार्पणकाला:
53
तदर्थपात्रत्रैविध्यं पालिका घटिका शराव भेदात् 56
उत्तम पालिका लक्षणम् 57
पक्षभेदेन द्विविधोत्सेध विशिष्ट घटिकानां लक्षणं
उत्तमानाम्
64
पक्षभेदेन द्विविधोत्सेधानां उत्तमशरावणां
लक्षणम्
68
मध्यमानां लक्षणम् 68
अधमानां लक्षणं, ततोन्यूनस्य निषेधश्च 73
तदारम्भकद्रव्याणि 74
उत्तमादिभेदेन पालिकादि संख्यानां कथनम् 75
पालिकानामेव सर्वप्रत्याम्नायत्वम् 76
दैव मानुषयो: पालिकादि संख्या भेद:
77
उत्तमादि संख्यानां नियता: कर्मविशेषा: 78
अङ्कुरार्पण स्थानानि 81
रात्रेरेवाङ्कुरापणकालत्वं सयुक्तिकं अन्हिकरणे
दोष:,
सद्य: कालीनाङ्कुरे अह्नोभ्यनुज्ञा
86
तदर्थ सम्भार सम्भरणं - आचार्यस्यालङ्कार: -
भगवत: प्रार्थनं - आराधनञ्च
बीजपात्र द्रव्यसंख्ये द्वादश बीजानि,
तदानयनप्रकार:, तेषामाराधनं, भगवते
निर्वेदनञ्च
92
बीजपात्र द्र्व्यसंख्ये द्वादश बीजानि. तदा 98
श्रीपारमेश्वर संहिता
नयनप्रकारः, तेषामाराधानां, भगवते निवेदनश्च
विज्ञापन मन्त्र: 105
मृत्संग्रहणाय गमन प्रकार:, तद्योग्या दिश:,
देशाश्च
106
मृत्संग्रहणप्रकार:, यागशालागमनञ्च 114
पालिकादि स्थापनाय कोष्ठसिद्धये सूत्रास्फालने
नव पक्षा:
119
धान्यपीठकल्पनम् 143
पालिकाद्यलङ्कारादि: 145
कोष्ठेषु पालिकादिविन्यासे प्रत्येकं विन्यासस्य
द्वादशनवकस्य च विन्यासे क्रमौ
149
मन्त्रन्यास: - अर्घ्यादि परिकल्पनं -
द्वारपालाद्यर्चनं - पुण्याहवाचनं -
पालिकाद्यधिदेवतार्चनं -पुण्याहवाचनं-
पालिकाद्यधिदेवतार्चनं-अधिदेवता: प्रत्येकं
देवा:, एकैकस्मिन्नपि पक्षे बीजानां पयसा
क्षालनं - पूजनं-वासो वेष्टनं -
संपाताज्यस्पर्शनञ्च
151
बीजावापक्रम: - मन्त्रे पक्षत्रयं-बीजानां प्रत्येकं
वाप:, सम्मिश्रितानां वा वाप इति पक्षद्वयं,
अभावे प्रतिनिधि:
172
वापश्च सर्वै:, गुरुणा वा - इति पक्षद्वयम् 180
बीजावापानान्तरकृत्यानि 181
भूतक्रूरबलि: , प्रयोजनञ्च 185
आचार्यादि सम्माननं , पालिकादिसंरक्षणञ्च 187
ऊनाधिक्य शान्तये होम:, जपो वेति पक्षद्वयम् 191
प्रतिदिनं कर्तव्यक्रम:, अन्येषां तत्र प्रवेश
निषेध:
193
अङ्कुरेषु शुभाशुभलक्षणम् 197
प्रतथमारम्भकस्यैव समाप्तिपर्यन्तता,
पुत्रशिष्ययोरभ्यनुज्ञा च
201
देशकालाद्यानुगुण्येन एवमङ्कुरार्पणस्य
अन्यत्रातिदेश:
202
ध्वजार्हा: पटा:, तस्य प्रमाणभेदेन उत्तमादित्वं,
तद्भेदेन गरुडस्य मानानि च
204
तस्यैव पक्षान्तरे ध्वजे लेख्यानि 229
एक बेरादि भेदेन गरुडादि भेद: 231
गरुडादि सामान्यलक्षणं - किरीटादिभूषणानि-
वस्त्रमाल्यादीनि - विशेष भूषणानां नागानां
स्थानानि -नामानि-वर्णा: - पञ्चायुधादीनि-
चित्रकारस्य जादिभेदश्च
234
अङ्गुलमान भेदेन विशेषलक्षणम् 258
गरुडादीनां मानोन्माना प्रमाण भेदा: 263
प्रतिष्टार्थं पटाहरणं - पटसंस्कार: -
ऊनाधिक्योपशान्तये भगवत्प्रार्थनं -गरुडेन
साकं चतु: प्रदक्षिणेन अन्त: प्रवेश: - उपवेश: -
गारुडमन्त्रन्यासादि: द्वार्स्थार्चनं पुण्याहघोष: -
कुम्भकरकस्थापनं - अधिवास: - स्नपनं -
नेत्रोन्मीलनं - कुम्भकरकार्चनं - भित्तिसंसेचनं
पटे गरुडावहनसकलीकरणादि: - अर्चनं नैवेद्यं
कारिप्रदानं -होम:, तत्तदर्थिनां नैवेद्यदानं,
जागरणञ्च
330
प्रभातकृत्यानि 376
ध्वजस्तम्भस्य स्थाने पक्षभेदा: 380
ध्वजस्तम्भार्हा वृक्षा: 385
तस्य मानभेदेन उत्तमोत्तमत्वादिना नवविधत्वं,
मात्राङ्गुलानुसारित्वञ्च
390
श्रीपारमेश्वर संहिता
प्रकारान्तरेण नवविधत्वं, तस्य
मानाङ्गुलानुसारित्वं अभावे, मात्राङ्गुलानुसारित्वं
वा
395
पुन: प्रकारान्तरेण मानानि 398
स्तम्भमसूरकादिलक्षणम् 399
दर्भमालावेष्टनं, ध्वजस्तम्भस्थापनं, पक्षान्तरे
पूर्वरात्र्यां अधिवास:,अद्य प्रतिष्ठा
410
गरुडध्वजस्य वीधीषु यात्रा, तत्र वेद
साहित्यादि विशेषश्च
415
यात्राबिंबस्य ध्वजारोहण मण्टपानयनं,
ध्वजदण्डक्षालनं, ध्वजारोहणं, पुण्याहतोय
प्रोक्षणं, अस्त्रमहाकुम्भतोयाभ्यां प्रोक्षणं,
गरुडनिवेश:, अवशिष्टजलेन समुत्कीरणं,
स्तम्भमूले कलशाष्टक निवेश:, मन्त्रन्यास:,
पुष्पाञ्जलिप्रक्षेप:, सन्निधि सन्निरोध
सान्निध्य प्रार्थनञ्च
432
प्रार्थनामन्त्र:, कुसुमाञ्जलि प्रक्षेप:, रज्जुबन्ध: ,
भगवत्सन्निधौ प्रार्थनं, तन्मन्त्रश्च
447
यात्राबिंबस्य अन्त: प्रवेशनं, विशेषार्चनादिकम् 455
ध्वजपीठोपरि अष्टदल पद्मरचना, पीठोपरि प्रपा
निर्माणां, पुष्पयागान्तं द्विगुणार्चनं, बलिदानञ्च
457
भेरीताडनाय यात्राबिंबयात्रा अर्चनादिकञ्च 465
भेर्यादिस्थापनक्रम:, भेरीकोणयोरावाह्य देवते,
पारशवसंस्कार:, भेरीताडनं, संस्कृत प्राकृत
द्रामिडेषु अन्यतम गाधया देवताह्वानं,
467
नृत्तगीतादिकं देवस्यान्त: प्रवेश:
देवताह्वानक्रम:, मन्त्रा:, आह्वाने बलिदाने च
आचार्यदिङ्नियम:, कुमुदादीनां ताल स्वर राग
नृत्तानि, अन्येषां भद्रतालत्वञ्च
482
गरुडस्य विघ्नारेश्च तालादिकं, देवताह्वानस्य
भेरीताडन पूर्वकत्वम्
529
तत्काले ब्रह्मादीनां भगवतानाञ्चाह्वानं,
आचार्येण तदनुमतेन वा कार्यं ; अनन्तरकृत्यञ्च
530
देव्ताह्वानदिदृक्षया आगत्य भेरीशब्दं शृण्वतां
तत्रैव तीर्थदिनावसानिको वास:, अन्यथात्वे
तेषां दृष्ट प्रत्यवाय:, नियमा:, नियमातिक्रमे
प्रायश्चित्तक्रमश्च
536
आचार्यस्य यात्रारम्भदिनादित: द्वादशाह व्रतं
तत्प्रकारश्च, अङ्कुरार्पणदिनात्
ध्वजारोहणदिनपर्यन्तं मन्त्रविशेषा: ;
ध्वजारोहणविनाद्यावदुत्सवं मन्त्रविषये
पक्षद्वयम्
581
एवं व्रतिन आचार्यस्य कृत्ये अधिकार: 540
एवं व्रतसङ्कल्प पूर्वकं ध्वजारोपयितुरेव
ध्वजावरोहान्तं सर्वकर्मसु अधिकार:
547
अन्यस्य करणे प्रत्यवाय:, व्रतसङ्कल्पपूर्वकं
ध्वजं आरोपयितु: आचार्यस्य मरणे
व्याध्याद्यनुपपत्तौ च कर्तव्यक्रम:
549
***************
श्रीपारमेश्वर संहिता
सप्तदशाध्याय विषया: (महोत्सवविधिः)
गुरुणा आचार्यवरणं, तेषां संख्या लक्षणञ्च 3
यजमानेन तेषामलङ्कार:, तेषां कर्माणि,
पक्षान्तरे साधकवरणं, तल्लक्षञ्च
4
उत्सवारम्भदिवसात् पूर्वरात्रौ कौतुकार्थं भगवते
विज्ञापनं, तन्मन्त्र:, कौतुक बन्धाय
यात्राबिम्बस्योत्सव:, कौतुक सूत्रानयन प्रकार:,
पक्षान्तरे विष्वक्सेनादिषु यात्रोत्सव:,
तदनन्तरकृत्यं, मूलादीनां समन्त्रकं
कौतुकबन्ध:, आचार्यस्य कौतुकबन्ध:,
अनन्तरकृत्यं,
अनुक्तस्यान्यतो ग्राह्यत्वं, उत्तराङ्गानि,
भगवदलङ्कार:, शयनासनं, जागरणं,
उत्सवबेरस्य गर्भगेहप्रवेशश्च
4
उत्सव प्रथमदिवसे भगव्द्विज्ञापनं तन्मन्त्रः,
मूलबेरार्चन, तस्य वीथीषु यात्रा, मण्टपान्तर
नयनम्, तत्र तस्याराधनम्. ततस्तस्य
यागशालान्यनम्, स्नानासने विवेशनम्,
कुम्भकरकाभ्यर्चनम्, तोरणस्थापनम्,
द्वारतोरणदेवतर्चनम्, अष्टमङ्गलानि, तन्न्यासः
धान्यपीठे, अष्टक्ङ्गल्यासस्य अन्यत्रातिदेशः,
मण्डलाभ्यर्चनम्, अधमोत्तमस्नपनम्,
मण्डपप्रग्भागे भगवत अर्चनम्, वह्निस्थस्य
पूर्णन्तमर्चनं, पितृसंविभागः, शालाबलिदानं,
विष्वक्सेनयाजनं, यात्राबेरस्य आस्थान
मण्टपानयनञ्च
43
सायमुत्सवक्रम:, तत्र चतु:स्थानार्चनं,
आस्थानमण्टपाद्देवस्य
मुखमण्टपानयनं, यात्राकौतुकबन्धनं,
बलिद्रव्यहोम: तत्तद्रात्र्यधिदेवातास्मरण पूर्वक:
86
नवाहोत्सवे प्रतिरात्रं अधिदेवता:,
एकाहोत्सवस्य देवता:, त्र्यहोत्सवस्य देवता:,
सप्ताहोत्सवस्य द्वादशाहोत्सवस्य,
96
पञ्चदशाहादीनां च
प्रथम दिवसस्य बलिद्रव्यं, तस्यैव सर्वदिनेष्वपि
बलिद्रव्यत्वमित्येक: पक्ष:
103
द्वितीयादि षष्ठदिनपर्यन्तानां प्रत्येकं
बलिद्रव्याणि
104
तत्तद्दिन द्रव्ययुक्तचरोरेव
सर्वदिनबलिद्रव्यत्वमिति पक्षान्तरञ्च
107
सप्तमादिद्वादशान्तानां तदुपरितनानां च
द्रव्याणि
108
एकाहादि चतुष्कस्य प्रतिनियतद्रव्यत्वं,
बलिद्रव्याणां मानञ्च
112
यात्राबिम्बालङ्करणं, यानानयन संस्कारादि:,
यानारूढस्यार्चनादिश्च
113
बलिद्रव्यहोमस्य कालान्तरम् 122
रथालङ्कार प्रकार:, देवारोपण पूर्वकं
आचार्यादीनां स्थितिक्रम:, बलिदानक्रमश्च
123
रथादे: बृहत्वे यानान्तरेण परिभ्रमण पूर्वकं
रथादिके समारोप पूर्वं भ्रामणम्
134
यात्राकाले परिकराणां वेदपाठकानां
सेवार्थिनाञ्च देवेन सह गमनप्रकार:
136
प्रसिद्ध प्राचीवशेन कुमुदादीनां बलिदानम् 147
प्रत्येकानुयायि शतग्रहाणां कुमुदपारिषदानां
नामानि, कुमुद पारिषद ग्रहाणां बलिदानक्रम:
149
आसुरगणयुक्तानां कुमुदाक्ष गणानां नामानि च 166
पितृग्रहयुक्तानां पुण्डरीकानुयायिनां नामानि च 166
यातुग्रहयुक्तानां वामनानुयायिनां नामानि 182
पाशग्रहयुतानां शङ्कुकर्णानुयायिनां नामानि 182
श्रीपारमेश्वर संहिता
गन्धर्वग्रहयुक्तानां सर्वनेत्रानुयायिनां नामानि 188
यक्षग्रहयुतानां सुमुखानुयायिनां नामानि 195
पिशाचग्रह युक्तानां सुप्रतिष्ठानुयायिनां नामानि 201
व्योमसिद्धग्रहयुक्तानां पृश्निगर्भानुयायिनां
नामानि
207
धराग्रहयुतानां मानवानुयायिनां नामानि 214
उक्तानां दशानां पञ्चाशतां प्रत्येकं शतं शतं
गणा:,
आहत्य कुमुदाद्यनुयायिन:
पञ्चाशतसहस्त्रसंख्या संख्याता:
221
एतेषां स्थानानि, कृत्यानि च 222
एतेषां मन्त्रा:, बलिदानक्रमश्च 224
अनुक्तानां बलिदानक्रम: 226
पञ्चाशत्सहस्राणामपि प्रत्येकं शतं शतं
परिवारा:,
तेषामपि परिवारा: सहस्रश:
227
असंख्यातानां तेषां पृथिव्यां सर्वत: सञ्चार:,
तेषां देव दैत्यादिभेदेन दशविधत्वं, एतेषां पूजने
फलञ्च
233
कुमुदादीनां पारिषदानां परिवाराणां
अन्येषामनुक्तानामपि बलिदानस्थानानि
234
बलिदाने अनुकल्प: 236
तेषामावाहने गौणकल्प:, अनर्चने प्रत्यवायश्च 239
अन्कल्पानुकल्प: 243
यात्रायां सामान्यत: ताम्बूल चन्दनमाल्य तर्पण
जलानां समर्पणं, वीथ्यादिषु नृत्तगीतवादादिभि:
तोषणं, प्रासाद द्वारादिषु अर्घ्यपाद्यादि निवेदने
च
245
यात्राया उत्तराङ्गतया होम: 252
दिनान्तरेष्वपि सायं परिभ्रमणस्य सङ्कोच: 253
तीर्थयात्रादिने सायं परिभ्रमणस्य सङ्कोच: 254
स्नपनस्य असङ्कोचेन यावद्दिनकर्तव्यत्वम् 254
पञ्चम सप्तमदिनयो: अङ्कुरारोप:, प्रतिसरबन्धश्च 255
द्वितीयवासरे चतु: स्थानार्चनपूर्व्
वीथिपरिभ्रमणानन्तरं मण्टपे स्नान विष्टरारोप:,
अर्घ्यादिना सभाजनं, यात्रार्थवस्त्रापनोदनं,
स्नानशाटी निवेदनं, संग्रहेण स्नानं,
आराधनञ्चोकत्वा अपरितोषात् स्नपनं
प्रतिपादयति विशेषेन तत्र तैलादि समर्पण
प्रकारश्चारुतर: सहस्रधारा स्नपनकाले स्वयं
पाठ्या मन्त्रा:, अन्यै: पाठ्यानि सूक्तानि,
तदनन्तर कृत्यानि च स्पष्टतरं प्रतिपाद्यन्ते
256
इतरदिवस साधारण कृत्यानि 305
पञ्चमदिवसे महास्नपनं महाहविर्निवेदनञ्च 310
षष्ठदिवसे पुष्पापचय: 312
सप्तमदिवसे जलक्रीडाप्रार्थनं, तन्मन्त्र:,
धान्यागार प्रदर्शनं, जलद्रोणि प्रमाण लक्षणे,
कुङ्कुमालिप्तस्य वीधीभ्रमणं, तस्य प्रयोजनं,
तदानीं पश्यतां फलञ्च
323
अष्टमदिवसे मृगयोत्सव: सप्रकार:, तुरगारोह:,
रात्रौ ’श्वस्तीर्थयात्रा’ प्रार्थनं, मन्त्र:, शयनविषये
बिम्बेषु मुख्य कल्पादय:, शय्यावेदिकालक्षणं,
पालिकादिविन्यास:, घृतारोपण प्रकार:,
तन्मन्त्रे मुख्यानुकल्पौ, कौतुकबन्धनं,
मङ्गलद्रव्य प्रदर्शनं, शयनोत्सवश्च
347
नवमदिवसे पूर्वाह्णे रथोत्सव:, तीर्थयात्रायै
तीर्थबिम्ब प्रबोधादि:, पूर्ववद्धृतारोप:,
मध्यममध्यमस्नपनस्थापनं, चूर्णाभिषेकाय
379
श्रीपारमेश्वर संहिता
चूर्णनिर्माणप्रकार:, तस्य संस्कार: , तैलाभ्यङ्ग:,
उद्वर्तनं, घृतादिमङ्गलान्तिमै: स्नपनं,
सहस्रधारास्नपनं, आराधनं, चूर्णाभिषेक:,
अर्घ्यादिभि: पूजनं, परिमार्जनं, भक्तेभ्य: मूर्ध्नि
अवशिष्ट चूर्णदानं, तस्य फलं, परमान्नादि
निवेदनं, अवशिष्ट प्रभूतचूर्णस्य भगवन्निवेदन
पूर्वं आचार्येभ्यो दानं, तेषामुपस्थानञ्च
तीर्थयात्रा - अवभृथक्रम: 403
स्वयंव्यक्तादिषु मुहूर्तातिक्रमेपि दोषाभाव: 413
आचार्य शरीरगत जलबिन्दुपात प्रायश्चित्तरूपं
पुन: जलद्रोणीमज्जनं देवस्य
414
तत्काले स्नातानां फलम् 415
तीर्थबेरस्य अन्त: प्रवेशे गणिकाभि:
पूर्णकुम्भादिधारणं, मण्डलकरणादिकं,
उत्सवबिंबस्य अन्त: प्रवेशश्च
416
दशमदिने पुष्पयागार्थ भगवत्प्रार्थनं, तन्मन्त्र:,
देवस्य मण्टपानयनं, दर्भविष्टरे निवेश:, चक्राब्ज
मण्डलकरणं, कुम्भमण्डलबिंबेषु सविशेषार्चनं,
आचार्य सम्मानं, होम:, पितृसंविभाग:,
बलिदानं, एकायन शाखादि श्रावणं,
कुम्भमण्डलविसर्जनं, विष्वक्सेनार्चनं,
देवयात्रा, आचार्यस्य गेहप्रापणं, अनुयाग:,
निशामुखे आहूतानां देशान्तरवासिनां विसर्जनं,
यागशालायां चतु:स्थानार्चनं, अधमोत्तमस्नपनं,
कुम्भमण्डल कुण्डानां विसर्जनं, यात्रा
बिंबस्यान्त: प्रवेश:, मूले विसर्जनं,
ध्वजावरोहक्रम:, गरुड विसर्जने पक्षद्वयम्
आचार्यादीनां दक्षिणादानं, तत्प्रमाणं तस्य
प्रयोजनं, निगमनञ्च
426
आचार्यादीनां बहुत्वे प्रधानस्य कृत्यानि,
अन्येषां यथायोगत्वं, चतु:स्थानार्चनस्य
एकसाध्यत्वे मुख्यत्वञ्च
481
अधिकृतेषु एकस्य व्याध्यादि सम्भवे
प्रायश्चित्तपूर्वकमन्येन कर्तव्यत्वम्
492
अन्यथाकरणे अन्येन आदित: करणं,
अन्यथाकरणे दोषश्च
494
बिंबभेदेन उत्सवे विकल्पा: 496
आभासोत्सवक्रम: 499
उत्सवेषु केषुचिन्नियमाभाव: 503
एकाहाद्युत्सवेषु क्रम:, केषाञ्चिन्निषेध:, क्रमश्च 505
दशाहादीनां नवाहानुसारित्वम् 511
स्वयंव्यक्तविमानादौ केषाञ्चिदुत्सवानां निषेध: 512
त्रयोदशविधानामुत्सवानां स्थानानि 514
ग्रामादे: प्रतिलोमाद्यधिष्ठितत्वे
बहिरुत्सवनिषेध:, अन्त: कर्तव्यत्वं च
516
प्रवेशनिर्गमयो: आलयस्य ग्रामस्य च
प्रधानद्वारेण कर्तव्यत्वं, उपद्वारादिभिर्निषेध:,
अन्यथाकरणे प्रत्यवाय:
518
चतुर्णामपि द्वाराणां प्रधानत्वे आलयाङ्ग
भूतग्रामादेर्दूरस्थत्वे ग्रामावेक्षया कर्तव्यत्वे
विशेष:, पक्षान्तरे मुख्यानुकल्पौ
523
सन्निकृष्टग्रामविषये 531
ग्रामाद्यकरणे रथ्यावृतिमात्रकरणे कर्तव्य
प्रकार:, रथ्यावृत्यकरणे ग्राममात्रकरणे
कर्तव्यक्रमश्च
534
उभयोरकरणे क्रम: 538
बाह्यावृतेरप्यकरणे क्रम: 541
प्रथमावरणस्याप्यकरणे क्रम: 541
राष्ट्रक्षोभादिविघ्ने कर्तव्यम् 542
श्रीपारमेश्वर संहिता
कुमुदादीनां बलिस्थानेषु पञ्चसु बलौ विशेष:
दिङ्नियमश्च
544
स्वतन्त्रे अङ्गभूते वा ग्रामादावपि कुत्रचन
उत्सवनिषेध:
548
देवतान्तरयात्रार्थे ग्रामादौ भगवद्यात्रानिषेध: 549
भगवद्यात्रार्थे ग्रामादौ देवतान्तरयात्रानिषेध: 550
अङ्गालयस्य उत्सवादिकं, अङ्गिन: ग्रामादेरन्यत्र
निषेध:
552
देवतान्तरोत्सव समयेपि भगवदुत्सवनिषेध: 553
देवतान्तरोत्सवार्थतया क्लृप्तानां भगवद्यात्रार्थं
परिग्रहनिषेध:
554
एकस्मिन्नुत्सवे ग्रामद्वये बलियात्रयोर्निषेध:,
करणे नैष्फल्यम्
554
ध्वजद्वयनिषेध:, तस्य भेदादि दोषे कर्तव्यक्रम:,
अन्यथाकरणे दोष:
555
एवमत्सवकर्तु:, फलम् 557
अनुयातु: फलम् 559
छत्रचामरादिभिस्तोषयतां फलं निगमनञ्च 560
नैमित्तिकोत्सवे कर्तव्यम् 562
वसन्तोत्सवदमनोत्सवयो: काल: 565
दमनोत्सवप्रकार: ; तत्र महोपनिषदधीतैर्मन्त्रै:
पञ्चविंशतिकलशस्नपनं; पक्षान्तरं, पुन:
पक्षान्तरं, होम:, दमनकारोप:, अनुक्तानां
पवित्रारोह तुल्यत्वम्
565
तत्तन्मासि नक्षत्रोत्सवा: 596
तत्तन्मासि तिथ्युत्सवा:, उत्सवान्तरञ्च 599
अध्ययनोत्सव:, विभवेच्छानुसारेण उत्सवदिनं
संख्यायां विकल्पा:
605
वैशाखोत्सव: 611
कृत्तिकोत्सव: 612
पुष्य स्नपनम् 614
उत्थानैकादश्युत्सव:, तत्क्रम:, तदानीं गातृणां
श्रोतॄणाञ्च फलम्
614
निगमनं, आचार्यस्य
उष्णीषोत्तरीयवैशिष्ट्यमकञ्चुकत्वं, सकञ्चुकत्वे
निष्फलत्वं, साधकस्य सकञ्चुकत्वञ्च
618
***************
अष्टादशाध्याय विषया: (प्रापणादिमान, साधनविधिः)
प्रापणादि मानप्रश्न: 1
नित्यादिषु मुख्यानुकल्पयो: प्रापणादीनां
उत्तमादि भेदेन नवविधत्वम्
2
मुख्यकल्पे उत्तमोत्तमादि मानानि, एक
मूर्तिविषये तद्विषय एव
3
अनुकल्पे उत्तमोत्तमादि मानानि 5
तद्विषय एव पक्षान्तरम् 8
सङ्कट विषय: 10
पृथक् पृथक् तळिका मानं अस्य नित्यादि
समानत्वम्
11
अनुकल्पे नवविधानामुत्तमोत्तमादीनां
महाहविषां प्रमाणानि
13
तस्यैव पक्षान्तरम् 14
श्रीपारमेश्वर संहिता
मुख्यकल्पे तेषां प्रमाणानि, तस्यैव पक्षान्तरञ्च 16
विभवेच्छानुसारेण तस्यैव सहस्रभारपर्यन्तत्वम् 19
मुख्यानुकल्पयो: नवविद्यानि मात्रामानानि 20
हविष: आढकमानत्वे मुख्यकल्पे
तण्डुलमात्राया: प्रस्थमात्रत्वं,
अनुकल्पे अर्धप्रस्थत्वम्
22
हविर्वृद्ध्या मात्रावृद्धि: 24
निरूपणान्तरं, शालिमात्रामानानि 25
बीजमात्रामानानि 26
अभावे प्रतिनिधय: 27
तिलमात्रा मानानि 28
क्वचिच्छालिमात्राया निषेध, अन्यानुज्ञा: च 29
अङ्गबिम्बानां अर्चनादिकं
मूलबिम्बविहितान्न्यूनमेव
30
अतिसङ्कट पक्ष: 32
गृहार्चने विभवेच्छानुसारित्वम् 34
मुख्यस्याज्यस्य नवधा मानानि 34
अनुकल्पे तस्य तस्य मानानि 36
मुद्गान्नविषये आज्यमानादि: 37
फलमूलादिमानानि मुख्यकल्पे 38
तस्यैव अनुकल्पे मानानि 40
मुद्गोपदंशस्य 41
मुद्गान्ने मुद्गस्य उत्तममध्य अधमभेदेन 42
नालिकेरस्य मानानि 43
लवणमरीच्यादीनां 44
पायसोदने क्षीरमानानि क्षीराभावे
नालिकेरक्षीरं, उभयोर्मिश्रणम् 45
गुलान्ने गुलमानानि 47
पायसान्न मुद्गान्नयो: मुद्गमानानि 48
एकस्य अपूपस्य कुडुबद्वयकल्पितत्वे मुख्यत्वं,
तदर्धपादकल्पितत्वे
मध्यमाधमत्वे
49
एकस्य अपूपस्य मुद्गगुलनारिकेलानां मानानि,
घृतस्य पाकानुगुणत्वञ्च, लवणमरीच्यादीनां
यथायोगत्वञ्च
50
अपूपानां संख्याभेदेन उत्तमोत्तमादि नव
विधत्वम्
53
एकस्य ताम्बूलस्य संख्या, प्रासादे
एकताम्बूलन्यूननिषेध:
54
उत्तमोतमादिषु क्रमुकीताम्बूलीदलानां मानानि 55
एकस्य ताम्बूलस्य लवङ्गाद्यङ्गानां मानम् 57
पूजायां मुख्यानुकल्पयो: चन्दनस्य मानानि 61
स्नपने मुख्यकल्पे चन्दनस्य मानानि 64
तस्यैव अनुकल्पे 65
तस्य होमे मानं 66
बाह्लीकमानम् 67
कर्पूरस्य मानम् 67
हैमोदकस्य मुख्यानुकल्पयो: नवविधमानानि 68
कृष्णाङ्गरागस्य नवधा मानानि मुख्यानुकल्पे 69
श्रीपारमेश्वर संहिता
मृगमदस्य कृष्णाङ्गरागतुल्यमानत्वं, तथैव
कस्तूरीकाया:
71
स्नपनद्रव्याणां मुख्यानुकल्पयो: नवविधमानानि 72
एतद्ज्ञानपूर्वं तत्तत्संस्कार:, आराधनञ्च 73
तत्तत्संस्कर्तार: 74
स्थलभेदेन आचार्यादीनां संख्याभेद: 75
मूलबिम्बादि पूजने मुख्यमध्यानुकल्पेषु
कल्पनक्रम:
81
मनुष्यनिर्मिते 84
श्रीरङ्गादौ परिचारक पाचकानां संख्या 99
सैद्धदिव्यार्ष मानुषेषु तेषां संख्या: 100
पचनीयतण्डुलभारानुगुण्येन तत्संख्या 102
साधक पाचक परिचारकाणां नियमा: 109
परिचारकाणां द्वैविध्यं, संख्याभेद:, कृत्य भेदश्च 111
सर्वेषामाचार्यवशवर्तित्वम् 113
वाहकगायकादीनां संख्या 114
मुख्यकल्पादिषु आचार्यादीनां संख्या,
अधिकारिणश्च
115
सर्वत्र दीक्षितानामेव अधिकारित्वम् 118
सङ्कटे दीक्षितमिश्रितादीक्षितस्यापि अधिकार: 120
विशेषेण प्रापणादिमानलक्षणं, शालिमुद्गादीनां
भेद:, साधने मन्त्रा:,
निवेदन प्रकार:, कारिप्रदानञ्च पृच्छति
121
त्रिविधहविष्षु नित्यहर्विलक्षणकथनप्रतिज्ञा 124
बिन्द्वादि भारान्तानां लक्षणानि 126
तैर्मेयानि द्रव्याणि 130
गुञ्जादि पलान्तानां लक्षणानि 131
तैर्मेयानि द्रव्याणि 132
शाल्यादय: ग्राम्या: सप्त हविषि ग्राह्या: 134
वेण्वादय: वन्या: सप्त ग्रह्या हविषि 135
वन्येषु शाल्या: श्रैष्ट्यं, तदभावे अन्ये 136
शाल्य: दशविधा:, तदवान्तरभेदस्य बहुत्वम् 137
मुद्गानां सप्तविधत्वम् 138
तिलानां पञ्चविधत्वम् 140
शालिमुमुद्गादि भेदानां कर्मण्यानां अवात
प्रकार: मन्त्रादयश्च
141
तण्डुलग्रहणयोग्य गृहा: 150
तण्डुलस्य दोषा: 151
तण्डुलदोषाणां प्रत्येकं फलानि 152
अवघात गृहात् तण्डुलादीनां आनयनप्रकार: 155
आनीतानां महानसे निवेशने
द्रवयभेदेनस्थानानि
160
तण्डुलानां क्षालने संख्या, मन्त्राश्च 163
हविषो लक्षणम् 164
परमान्नसाधनक्रम:, गौणकल्पे हविश्च 166
तस्यैव कर्मविशेषे अतिदेश: 167
देवसम्मतस्य हविषोऽष्टविधत्वम् 168
सर्वस्यापि आज्यसंसिक्तस्यैव निवेदनीयत्वम् 169
श्रीपारमेश्वर संहिता
स्थालीशरावयो: उपादानद्रव्ये विकल्प: 170
उत्तममध्यमाधमानां स्थालीनां लक्षणम् 171
शरावाणां लक्षणम् 175
एवमेव अन्येषां समभ्यूह्य कल्पनम् 181
अम्बरीषजलद्रोण्यादि सम्पादनपूर्वकमेव
पाकस्य कर्तव्यत्वम्
182
पाकाग्नेरानयनस्य अपादानस्थानम् 184
चुल्यामग्निनिधानस्य, इन्धननिक्षेपस्य, व्यजनेन
प्रज्वालनस्य, इन्धननिक्षेपस्य, व्यजनेन
प्रज्वालनस्य, स्थालीप्रक्षालनस्य,
घृतालेपनस्य, तण्डुलप्रक्षेपस्य, जलापूरणस्य,
चुल्यामारोपणस्य, पिधानाच्छादनस्य,
पाककाले उद्धाटस्य, निरीक्षणस्य, दर्व्या
आवर्तनस्य, पुनरपि आच्छारपृष्ठशोधनस्य,
बहि: प्रक्षालनस्य, वस्त्रेणोद्वर्तनस्य, भस्मना
ऊर्ध्वपुण्ड्र करणस्य च मन्त्रा:, इन्धनलक्षणं,
स्थालीशोधन द्रव्यस्य मानं ; पाकार्थ जलस्य
मानं, हविरवरोपणस्थानञ्च शुद्धान्नविषये
185
अन्येषां साधनकथनप्रतिज्ञा 198
पायससाधनक्रम: 199
गुडान्नसाधनक्रम: 202
मुद्गान्नसाधनक्रम: 204
दध्योदनसाधनक्रम: 205
कृसरान्न साधनक्रम: 205
हरिद्रान्न साधनक्रम: 206
मिश्रान्न साधनक्रम: 207
कामनानुरोधेन तत्तत्कर्मसु पायसादीनां 208
पृथग्विनियोग:
दध्यन्नस्य विशेष: 210
उपदंशसाधनक्रम: 211
उपयोज्यशाका: 212
सामान्यतस्तेषां दोष: 217
पुनरुपयोज्यशाका:, तेषां संस्कारक्रमश्च 219
सूपलक्षणम् 226
उपदंशानां भर्जनक्रम: 228
तिन्त्रिणीसारयुक्तव्यञ्जन संस्कारक्रम: 232
शृङ्गिबेर संस्कार: 234
कदल्यादिफलानां संस्काराभाव: 235
अपूपसाधनक्रम: 236
अपूपविशेषसाधनक्रम: 237
पृथक् साधनक्रम: 240
सक्तु साधक्रम: 242
तिलपिण्ड 243
(पच्चडि) साधनक्रम:
रसाल साधनक्रम: 244
पानकादि साधनक्रम: 248
अनुक्तमन्त्राणां अन्नव्यतिरिक्तानां संस्कारे
मन्त्रविकल्पा:
259
महानसात् हविरादीनामाननयनक्रम: 252
आनीतानां स्थापने स्थानानि 258
श्रीपारमेश्वर संहिता
संस्कृतानां हविरादीनां स्थालीषु विन्यासक्रम: 260
पायसादीनां विन्यासक्रम: 262
पानीय संस्कारानयनादिक्रम: 265
साङ्गस्य ताम्बूलस्य अङ्गद्रव्याणि;
तत्पात्रलक्षणञ्च
266
एवं गन्धमाल्यादीनां स्थापनपूर्वकं तत्तदधिकृतै:
आराधकद्वारा देवस्य विज्ञापनम्
268
देवस्य हविरादि निवेदनक्रम: 269
अष्टविधान्नादीनां निवेदने पौर्वापर्यक्रम: 275
हस्तप्रक्षालनादिकम् 278
तत्र कश्चिद्विशेष: 279
हयिष: मन्त्रक्रिया विहीनत्वादि एकत्रिंशद्दो
षदुष्टत्वे जले त्याग:
283
दुष्टस्य निवेदने दृष्टप्रत्यवाय: प्रायश्चित्तञ्च 290
आश्रयादि देवानां निवेदनम् 291
बल्यर्थहवि: साधने मन्त्र: 295
अन्येषां साधन मन्त्र: 296
अग्निकार्ये हविस्साधन प्रकार: 296
भूतकूराख्यबलि: 298
बलिद्रव्यस्याभावे बलिदानक्रमौ 301
नित्ये हविरादिनिवेदन प्रकारस्य उक्तत्वम् 302
द्वार बाह्ये प्रतिष्ठितस्यानुपादेयत्वं तत्र हेतुश्च 303
द्वारान्तरे निवेशितस्य पृथक् पात्र गतस्य
परमान्न पूर्वकं निवेदनक्रम: ; अस्यैव क्रमस्य
नित्यनैमित्तिकयोप्यति देश:
309
महाहविर्निवेदने प्रकार:, वार्षिकोत्सवादिषु
महाहविर्निवेदने यात्रामूर्ते: प्राधान्यं, तत्र
कर्तव्यञ्च
316
नित्योत्सवे महाहविर्निवेदन निषेध: 323
गर्भगेहादिषु कल्प्यस्य महाहविषो लक्षणं
प्रासादे वर्जनीयञ्च
324
महाहविर्निवेदनस्य पूर्वाङ्गानि, महाहविषो
मण्टपलक्षणं, तस्य वेदिकालक्षण
प्रमाणाणालङ्कारादि:, भोज्यासनस्थान लक्षणे,
आनयन मार्गलक्षणक्रमौ, प्रतिष्ठापनदिगादि,
निषिद्धाधातव: , पुरत: प्रतिष्ठापने प्रकार
विशेष:, गुळखण्डादि स्थापने प्रेत्येकं मन्त्रा:,
पायसान्नादीनां देशा:; तत्र पक्षान्तरे, अन्येषाञ्च्
देशा:, विज्ञापनं, तन्मन्त्र:, नीराजनं,
भगवदानयनं, अर्ध्यादि समर्पणं, विलोकन
प्रोक्षणादि, हविरादिषु भावनीया गुणा:,
विष्णुहस्त लक्षणं, तेन निवेदन प्रकार:सविशेष:
, तदुत्तरकृत्यानि, गुरुपूर्वाणां निवेदित
दानक्रम:, महाहविष: चतुर्धा विभजनं,
विभक्तानां विनियोग:, अर्चने नियुक्ताय
आराधकाय दातव्यानि, गुरुपूर्वेभ्यो दानस्य
हेतु:, अभक्तेभ्य: दाननिषेध: ,
विष्वक्सेननिवेदितस्य विनियोगे पक्षद्वयं, ततो
भगवत: पर्यङ्क निवेश:, माल्यादीनां अपनयनं,
तेषां विनियोग:, पर्यङ्कासनोपचारा:,
महाहविर्निवेदनाङ्गहोम:, पूर्णाहुति:,
होमकर्मसमर्पणं, पितृसंविभाग:, विज्ञाप्रनं,
भगवत: अन्त: प्रवेशनं, अर्घ्यादिसमर्पणं,
मूलमूर्तौ नियोजनं, विज्ञापनं, तन्मन्त्र:,
कुसुमाञ्जलिप्रक्षेपश्च
327
महागविर्निवेदनस्य मुख्यानुकल्पादिषु विशेष: 427
नित्याराधने महाहविर्निवेदननिषेध: 432
श्रीपारमेश्वर संहिता
महाहविर्निवेदनस्नपनयो: मुख्य कल्पे
अविनाभाव:
433
अनुकल्प: 434
समाप्य मूलबिम्बे तु तेभ्यस्तत्र
नियोजयेदित्यस्यापवाद:, अस्यान्यत्रातिदेशश्च
434
मूलबिम्बविषये महाहविर्निवेदनस्य
चतुर्थावरणादौ निषेध:
437
उत्सव बिम्बविषये यथोचितदेश:
438
महाहविर्निवेदयितु: फलानि
439
अभिषिक्तानां राज्ञां एतत्कर्तव्यत्वं, फलञ्च
440
***************
एकोनविंशोध्याय विषया: (प्रायश्चित्तविधिः)
समयाचारवैकल्य प्रायश्चित्तप्रश्न: 1
उत्तरदान प्रतिज्ञा 2
अस्नातेन पूजने प्रायश्चित्तम् 3
जीर्णपर्यूषितवसोवता पूजने प्रायश्चित्तम् 4
ध्यानाचमनपवित्ररहितेन पूजने प्रायश्चित्तम्
केशास्थिलोष्ठ सिरासृगादिस्पर्शवता पूजने च
प्रायश्चित्तम्
5
उदक्यासूतिकापेय चण्डालाद्युपहतेन
भगवद्बिम्बस्पर्शे प्रायश्चित्तम्
6
उदक्या सूतिकादिस्पृष्टस्य कौतुकस्पर्शे
प्रायश्चित्तम्
8
आशौचवता बिम्बस्पर्शे पूजने च प्रायश्चित्तम् 9
महापातकि विण्मूत्रापेयापादिभि: स्पृष्टेन पूजने
10
निष्ठीवरुधिरस्वेदयुक्तेन बिम्बस्पर्शे - 12
दिवागामिना अस्नातेन बिम्बस्पर्शे - 13
परस्त्रीसक्तेन चीर्णदुश्चरितेन स्पर्शे पूजने च 14
कृम्यादिदुष्टै: पर्युषितै: अस्पृश्य प्राणिस्पर्शे -
चण्डालादिस्पृष्टै: परिम्लानै: पत्रफलादिभि: पूजने
प्रायश्चित्तम्
15
चण्डालादि दुष्टवस्त्रादिभि: पूजने - 20
चण्डालादिस्पृष्ट पानभक्ष्यादिनिवेदने - 21
विड्वराह सृगालकाकश्येन खरादि स्पृष्टान्न
निवेदने -
24
परस्त्रीगमनासक्तेन भक्ष्याभक्ष्याविवेकिना
यथेष्टाचारनिरतेन अवैष्णवेन वा पक्वस्य
स्पृष्टस्य दृष्टस्य पूयासृगादिदुष्टस्य वा हविष:
अमत्या दाने प्रायश्चित्तम्
25
शवादिदुष्टान्ननिवेदने - 27
केनापि कारणेन त्यक्तस्य अन्नादे: पर्युषितान्नस्य
वा निवेदने प्रायश्चित्तम्
28
त्याज्यानां त्यागे स्थालानि 30
पत्रपुष्पादिषु मक्षिकादिभि: दुष्टत्वेन दृष्टेषु
कर्तव्यम्
31
महाहविष: महानसादन्यत्र
साधितत्वादिस्वल्पदोषवत्वे कर्तव्याकर्तव्ये
32
तस्यैव बिडालादिस्पर्शे अदेयत्वं, दाने 37
श्रीपारमेश्वर संहिता
प्रायश्चित्तञ्च
भोग, मन्त्र, क्रिया, ध्यान, द्गारावरणादि बिम्ब
पीठाधिकारिकादीनां विपर्यासे -
39
समित्, परिधि, दर्भ, कूर्च,
हविराज्यस्थाल्यादिपात्र, अग्नि,
स्थण्डिल कुण्ड, स्त्रुक् स्त्रुव, प्रणीतानामभावे
लक्षणोझितत्वे वा प्रायश्चित्तम्
41
होमद्रव्यालाभे प्रतिनिधय: 43
तिलाज्ययोरावश्यकत्वं ; तयोरभावे होमस्य
निरर्थकत्वेन प्रायश्चित्तञ्च
45
वह्नेरनुगतत्वे प्रायश्चित्तम् 46
तस्य अस्पृश्यस्पर्शे केशास्थिनखरादिस्पर्शे च
47
उदक्या सूतिकादि सान्निध्ये - 48
तत्स्पर्शे तस्य प्रायश्चित्तम् 49
असमिद्धाग्नौ होमे - 49
नैमित्तिकादि होमानां कुण्डसत्वे अन्यत्र निषेध:
, प्रायश्चित्तञ्च
50
परिवाराणामहोरात्रमनर्चने प्रायश्चित्तम् 51
बलिवस्तूनां पतनादौ - 53
दुष्ट वस्तुना बलिदानि - 54
नित्योत्सव बिम्बस्य यानात्पतने अक्षतत्वे - 55
तस्य क्षते कर्तव्यानि - 57
तद्यानस्य अर्शोचिवहने 60
साक्षाच्छिरसा तद्वोढुः अस्पृश्यस्पर्शे - 61
बलिदानकाले मन्त्रक्रियादिलोपे - 62
भगवद्भक्तस्य योग्यजनेभ्य: अदाने - 63
हुतशेषस्य अयोग्याय दाने - 64
सात्वतैर्निवेदितस्य पावनत्वम् 65
भगवत्प्रसादप्राशनेन महापातकिनामपि
पापनाशोक्त्या किंपुनर्न्यायेन
अन्येषामपि पापघ्नत्वम्
66
भगवत्प्रसाददाने अधिकारिभेदेन
उत्तममध्यमानुकल्पा:
68
विष्वक्सेन निवेदितस्य मन्त्रिभि:
भोक्तव्यत्वनिषेध:
तस्य त्यागस्थलानि, त्यागि कारणं, भोक्तु:
किल्बिषशान्तये प्रायश्चितम्
70
सङ्कल्पितस्य यागाङ्गहोमस्य अकरणे - 72
एकदिनादिवत्सरान्तं होमलोपे - 73
औपचारिकस्य सांस्पर्शिकस्य हृदयङ्गमस्य वा
लोपे
प्रत्येकं प्रायश्चित्तानि
75
एकदिनादि पक्षान्तं पूजालोपे 77
एकमासादि वत्सरान्तं पूजालोपे 78
तस्यैव प्रकारान्तरेण प्रायश्चित्तम् 81
बलिदानहानौ प्रायश्चित्तम् 83
स्नपनप्रायश्चित्त कथन प्रतिज्ञा 85
गृहार्चाया: स्नपने विशेषा: 85
प्रासादसङ्कोचे बहुबेरे कर्मार्चाया: स्थानम् 86
तद्वैपुल्ये स्नपनस्थाने 87
मूलबेरादीनां स्नपनाक्षमत्वे, स्नपने पक्षद्वयम् 88
श्रीपारमेश्वर संहिता
बहुबेरे नित्यस्नपने स्नपन बिम्बस्य
बहिर्निष्क्रमणनिषेध:, निष्क्रमणे प्रायश्चित्तम्
89
एकबेरे बृहद्रूपे सौकर्यपक्ष: 91
बहि: स्नपने विशेष: 92
स्नपने अङ्कुर प्रतिसराभावे 93
स्नपनार्थं अङ्कुर प्रतिसरे कृत्वा स्नपनाकरणे
प्रायश्चित्तम्
94
स्नपनस्य अङ्कुरयाग प्रतिसरहीनत्वे निष्फलत्वं,
तत्र कर्तव्यक्रमश्च
96
सङ्कल्पितस्याकरणे अनासादितै: द्रव्यहिनैश्च
कलशै: स्नपने च द्वैगुण्यम्
98
अधिवासितानां कुम्भानां पर्यूषितत्वाभाव:,
हेतुश्च
99
कलशानां न्यूनसंख्या प्रायश्चित्तम् 100
कलशस्य जलशून्यत्वे 101
कलशानामस्पृश्यादिस्पर्शे 102
दुष्टकलशैः स्नपने 104
तत्र क्रमराहित्ये पूजारहित्ये च 106
महिषाजादि सम्भूतै: दधिक्षीरघृतादिभि: स्नपने
प्रायश्चित्तम्
107
स्नपने पुण्याह मङ्गलगीतवादित्रादिहीने 108
स्नपनकाले बिम्बस्य पतने चलते वा 110
प्रभादिभङ्गे सद्य: सन्धानायोग्ये कर्तव्यक्रम: 112
सद्य: सन्धानायोग्ये क्रम: 115
एवं विधाद्वयस्य उत्सवादिबिम्बेषु अतिदेश: 116
स्नपनद्रव्यकलशादीनां न्यूनातिरेके 117
स्नपनस्य अधिकारिभिदेन कालभेदा: 119
उपरागसंक्रान्तिषु स्नपनस्य काल: ;
पुण्यकालावधि: ;
तददिक्रान्तौ प्रायश्चित्तञ्च
121
कर्मार्थाङ्कुराणां रक्तत्वादि दोषे, अस्पृश्य स्पर्शे
च
124
कृताङ्कुरार्पणे रक्षाबन्धनरहिते कर्मणि असमाप्ते
वैशेषिकान्तरप्राप्तौ तदर्थाङ्कुरार्पणविधि:
127
स्नपनार्थे प्रतिसरे बद्धे नैमित्तिकान्तर प्राप्तौ
कर्तव्यक्रम:
129
वैशेषिकान्तराभावे क्रम: 131
वैशेषिकान्तर प्राप्तौ पूर्वोक्तक्रमातिक्रमे
प्रायश्चित्तम्
131
वैशेषिकस्नपनातिक्रमे प्रायश्चित्तम् 133
स्थापितस्य कलशस्य मूषिकादिस्पर्शादौ
प्रायश्चित्तम्
133
दोषदर्शने प्रायश्चित्तानुक्तौ प्रायश्चित्तक्रम: 135
महोत्सव प्रायश्चित्तकथन प्रतिज्ञा 136
गृहे महोत्सवनिषेध: 136
स्वतन्त्र परतन्त्र भेदेन देव्याद्यालयानां द्वैविध्यं,
स्वतन्त्रालयलक्षणं, परतन्त्रालयलक्षणं, तयो:
त्रयोदशविध महोत्सवविधिश्च
137
सङ्कल्पपूर्वं प्रतिवत्सरं क्रियमाणस्य उत्सवस्य
न्यूनताया निषेध:
139
न्यूनताया अबुद्धिपूर्वकत्वे कर्तव्यक्रम: 140
ध्वजादीनां प्रमाणादिराहित्ये 141
ध्वजस्य छेदादिदोषे क्रम: 143
ध्वजरक्षार्थं स्तम्भे दीक्षितानामारोहणेपि 146
श्रीपारमेश्वर संहिता
दोषाभाव:
फेणदण्डादिषु सुजीर्णेषु कर्तव्यक्रम: 147
वर्णहानौ दोषाभाव: 148
बद्धध्वजस्य स्तम्भस्य विच्छेदेन पतने
कर्तव्यक्रम:
149
तत्र दृष्टप्रत्यवाय: 152
ध्वजमात्रस्य पतने प्रायश्चित्तम् 153
तस्यैव पतनवेगेन छिन्नत्वे 154
गरुडकुम्भे दुष्टे कर्तव्यक्रम: 156
ध्वजारोहणे अनुक्तप्रायश्चित्तानां दोषाणां
प्रायश्चित्तम्
157
भेरीताडनकर्मणि प्रोक्तानां अङ्गकर्मणां हानौ
प्रायश्चित्तम्
158
उत्सवे अङ्कुरार्पणहीने प्रायश्चित्तम् 164
अङ्कुरार्पण प्रतिसरबन्धहानौ प्राय - 165
प्रथमादिदिवसेषु अधिवासाद्यङ्गहानौ 167
सबिम्बस्य यानस्य पतने, यानस्य भेदे 171
यानादे: बिंबस्य पतने सद्य: सन्धेयत्वे क्रम: 173
सन्धानस्य दीर्घकालसाध्यत्वे कर्तव्यम् 175
शून्येषु पत्तनादिषु बलिदाननिषेध:, दाने
निष्फलत्वञ्च
176
पत्तनादिषु समाहितेषु कर्तव्यक्रम: 177
ग्रामादि: अग्निदाहादिसम्भवे 178
पर्वताग्रे स्थापितस्य तत्रैव बलिदान
पूर्वकोत्सवविधि:
179
तस्य तदासन्नाग्रहारादौ उत्सवकरणे
बलिदाननिषेध:
180
ग्रामादेरभावे आहूतानां कुमुदादीनां
बलिदानस्थानम्
181
बद्धप्रतिसरस्य आर्चायस्य सूतक
विशेषव्याधिमरणादे: सम्भवे प्रायश्चित्तम्
183
उत्सवस्य रिपुचोरादिभिर्विघ्ने 185
तीर्थयात्राविघ्ने प्रायश्चित्तम् 187
प्रतिरात्रं विहित बलिद्रव्यव्त्यासे
बलिदेवव्यत्यासे च
188
ध्वजाङ्कुरानर्पणे प्रायश्चित्तम् 190
कुमुदादीनां स्थानचतुष्टयम् 191
आश्रयालयविषये आवरणादिषु बलिनिषेध:,
तद्द्वाराग्र एव बलिदानां, अन्यथा बलिदाने
प्रायश्चित्तम्
192
उत्सवे बिम्बस्य खद्योतादिस्पर्शे प्रा - 194
प्रपादीनामग्निदाहे , दीपानां निर्वाणे च 195
वस्त्रभूषणादीनामग्निदाहे 196
प्रागुक्तानां वस्त्रभूषणादिदीपान्तानां भूमौ पतने
प्रायश्चित्तम्
198
दिवारात्र्युत्सवयो: परमावधिकाल: , तदतिक्रमे
प्रायश्चित्तम्
200
स्वयंव्यक्तदिव्ययो: तीर्थयात्राकाले
मुख्यानुकल्पौ, तदतिक्रमे प्रायश्चित्तश्च
201
तीर्थनक्षत्रस्य दिनद्वयसम्बन्धे
पुरुहूतक्षणान्वितस्य ग्राह्यत्वम्
202
उत्सवे आचार्यस्य देवसन्निधौ अस्पृश्यस्पृष्टि
दोषाभाव:
203
उत्सवे होमविधुरे प्रायश्चित्तम् 204
श्रीपारमेश्वर संहिता
उत्सवे सर्वभक्तै: स्रग्गन्धादिभि: देवस्य
तोषणीयत्वम्
205
देशिकादिभि: देवाराधने स्थित्यासनयोरपि
दोषाभाव:
207
उत्सवमध्ये बिम्बस्य चोरादिभिर्नाशे
कर्तव्यक्रम:
208
पुष्पयागस्य अधिकारिभेदेन कालभेद: 210
पर्यूषितादि पुष्पैस्तदर्चने प्रायश्चित्तम् 211
पुष्पयागाकरणे प्रायश्चित्तम् 212
तत्र देशिकानां षण्णां कार्यविभाग: 213
पुष्पयागे जलोत्थितानां पुष्पाणां दिनत्रयपर्यन्तं
नियोज्यत्वम्
214
तस्य अन्यत्रातिदेश:, विशेषान्तरञ्च 215
उत्सवान्तस्नपनाभावे प्रायश्चित्तम् 217
ध्वजावरोहणस्य काल:, क्रमश्च 218
ध्वजावरोहणात्पूर्वं ध्वजनाशे कर्तव्यक्रम: 219
उत्सवाङ्गानां केनचित्कारणेन लोपे कर्तव्यक्रम: 220
उत्सवे बलीनां ऊनाधिक्ययो: दोषक्रम:,
प्रायश्चित्तञ्च
223
उत्सवमध्ये प्राप्तस्य वैशेषिकस्य कर्तव्यत्वं
तदकरणे प्रायश्चित्तं च
225
पवित्रारोहण प्रायश्चित्तकथन प्रतिज्ञा 227
कुण्डमण्डलबिम्बानां पवित्रेषु प्रमाणरहितेषु
प्रायश्चित्तम्
227
पूरकाणां पत्रपुष्पफलादीनां पूजाकालानि क्रमे
प्रायश्चित्तम्
228
उक्तस्य अन्यत्रातिदेश: 230
केशादिदूषिते पवित्रे भगवत: समर्पिते प्रा - 230
अस्पृश्यस्पृष्ट पवित्रे अमत्या समर्पिते 234
स्थापितस्य कुम्भस्य अस्पृश्यस्पर्शने 235
स्थापितकुम्भस्य भेदे प्रायश्चित्तम् 236
बिम्बस्य पतनादिषु प्रायश्चित्तम् 236
क्रमं विना पवित्रै: पूजने 237
मर्त्यप्रतिष्ठिते कालातिक्रमे 238
बहबेरेषु दिव्यादि स्थानेषु मुख्यकल्पे
पवित्रारोहणे आचार्यबहुत्वं, तेषां कृत्यञ्च
239
तत्रैव अनुकल्प: 244
एकाहादि नवाहान्तोत्सवेष्वपि तीर्थयात्राया:
कर्तव्यत्वं, तस्या: कालाश्च
245
तदकरणे प्रायश्चित्तम् 248
तीर्थयात्रादिनरात्रौ विसर्जितानां पवित्राणां गुरवे
दानं ; अन्यथाकरणे प्रा -
249
चातुर्मास्यव्रतस्य क्लृप्तकालाकरणे अनन्तरकाले
कर्तव्यत्वम्
252
प्रारब्धस्य तद्ब्रतस्य विच्छेदे कालान्तरे कार्यत्वं,
प्रायश्चित्तञ्च
255
चातुर्मास्यादौ भगवत: शयनम् 256
तदकरणे व्यत्यये च प्रायश्चित्तम् 257
नृसिंहादीनां शयनोत्सवनिषेध: 258
कामनायां सौयकौतुके कर्तव्यत्वम् 260
उत्थानोत्सव:, अवभृथ्स्नानाञ्च 261
तत्रानुकल्प: 265
श्रीपारमेश्वर संहिता
मलमासलक्षणं, तत्र
प्राथमिकोत्सवारम्भावसानयो: निषेध:
265
प्रारब्धस्य मध्ये मलमाससम्भवे दोषाभाव: 267
अधिमासे गुरुशुकास्ते च प्राथमिकोत्सवाराम्भ
निषेध:
268
चातुर्मास्य व्रते कर्तव्याकर्तव्यानि, निमित्तभेदेन
केषाञ्चित् प्रतिप्रसव: व्रताकरणे प्रायश्चित्तम्
269
प्रतिष्ठायां - वासुदेवप्रतिष्ठाया मुख्यत्वं,
एकान्तिद्विजप्रतिष्ठाया
मध्यमत्वं, अन्य प्रतिष्ठाया अधमत्वञ्च
279
प्रतिष्ठायां प्रायश्चित्तकथन प्रतिज्ञा 281
क्ष्माशिलादिपरिग्रहे द्रव्यमन्त्रादि परिच्युतौ
प्रायश्चित्तम्
281
वास्तुदेशपरिग्रह शिलासंग्रहाद्यङ्गहानौ तेषां
कालान्तरे देशान्तरं च कर्तव्यत्वम्
283
अर्चाया अवयवपूर्तौ प्रतिष्ठाविलम्ब् निषेध: 285
विलम्बे दृष्टप्रत्यवाय: 287
कतिपयदिनात्परं तस्या आसुरत्वं , तस्य
प्रायश्चित्तं, तदकरणे त्यागश्च
288
बिम्बादीनां प्रमाणादिराहित्ये प्रायश्चित्तम् 289
जलाधिवासादि प्रतिष्ठाङ्गानां अयथाकरणे 291
ब्राह्मदैविक व्यतिरिक्तस्थाने बिम्बस्यस्थापने
कर्तव्यक्रम:
293
बिंबस्य मुहूर्तेन स्थापितत्वे 295
स्थापनाधिकृतस्य मुख्यदेशिकस्य व्याध्यादौ
प्रतिनिधय:, प्रायश्चित्तञ्च
296
प्रतिष्ठार्थं आचार्यवरणम् 299
आचार्यस्य गुणनिरूपणम् 301
अनन्यानां प्रतिष्ठाधिकारित्वम् 303
अनन्यलक्षणम् 304
गौणाधिकारिलक्षणम् 314
गौणमुख्याधिकारिभि: प्रतिष्ठापने कर्तु: फलम् 318
उभयव्यतिरिक्तानां प्रतिष्ठायामधिकारां भाव: 319
व्यामिश्रयाजिनां लक्षणम् 320
तै: प्रतिष्ठापने प्रत्यवाय: 322
तस्य अपवाद: 323
मन्त्रभक्ते: सर्वदोषनिवारकत्वम् 324
भक्तिमतोपि दीक्षाया: कार्यत्वम् 329
अनाधिकारिण: दीक्षापूर्वं मन्त्रदानेन प्रतिष्ठायां
नियोजने नियोक्तु: दृष्टादृष्ट
प्रत्यवायपरम्परादिप्रपञ्चनम्
330
आचार्यस्य साहङ्कारत्वे दोषा: 335
अन्यदर्शनस्थस्य शिष्यस्य अननुग्राह्यत्वं,
अन्यदर्शनस्थस्य आचार्यस्य अनुपास्यत्वञ्च
338
वैष्णवानामेव प्रतिष्ठायां कर्तृत्वं , कारयितृत्वञ्च 340
एतादृशस्य प्रतिष्ठाकर्मण:
भुक्तिमुक्तिफलप्रदत्वम्
341
प्रतिष्ठाया निष्कामेन कर्तव्यता सार्थवादा
आकस्मिकदोषप्राप्तौ प्रायश्चित्तम्
343
आकस्मिकदोषप्राप्तौ प्रायश्चित्तम् 346
प्रतिष्ठाविषये कतिपयांशस्य प्रागुक्तत्वं,
विशेषकथनप्रतिज्ञा च
349
दिव्यादिबिम्बानां चोरादिभिर्नाशे सद्य: सम्पाद्य
कालनिरपेक्षं स्थापनम्
350
श्रीपारमेश्वर संहिता
नष्टोद्धारे कालनिरपेक्षता 351
प्रथमबालालये जीर्णोद्धारे च
प्रायश्चित्तकथनप्रतिज्ञा
352
बालालये प्रार्थितकालातिक्रमे पुन: प्रार्थनञ्च 353
एवमकरणे आदशवर्षातिक्रमे पुन: प्रतिष्ठा 354
बालबिंबस्य चोरादिभिर्नाशे प्रायश्चित्तक्रम: 356
तस्य स्वस्थानाच्चलने प्रायश्चित्तम् 357
बालगृहे नित्यनैमित्तिकादीना मनुष्ठेयत्वम् 358
बिंबे चोरैर्नष्ठे पुनस्तस्य तत्तद्द्रव्येण
द्रव्यान्तरेण वा कर्तव्यत्वम्
360
चोरापहृतस्यैव बिम्बस्य पुन: प्राप्तौ क्रम: 361
चोरस्य द्विजत्वे क्रम: 362
तत्स्पृष्टस्य चिरोषितत्वे 363
गर्भगृहस्य श्वसृगालादिभि: प्रविष्टत्वे
प्रायश्चित्तम्
364
अङ्गणस्य तैरधिष्ठितत्वे 364
तै: बिम्बस्य स्पर्शे 365
कैश्चित्पक्षिभि: आयतनस्पर्शे दोष: 365
काककुक्कुटादिभि: बिम्बस्पर्शे 366
खद्योत्तादिभि: तत्स्पर्शे 367
मक्षिकापिपीलिकादिभि: बिम्बस्पर्शपि
दोषाभाव:
368
रेतोरुधिरादिभि: तत्स्पर्शे प्रायश्चित्तम् 369
तैरेव अङ्गणस्पर्शे 370
वैश्यादिभि: बिम्बस्पर्शे 372
अनुलोमप्रतिलोमै: बिम्बस्पर्शे 373
वैखानसै: तत्स्पर्शे 373
तै: तन्मार्गेणाराधिते 374
प्रतिमा, पीठ, प्रासाद, गर्भगृहाणां चतुर्णामपि
देवविग्रहत्वम्
375
तत्कथनस्य प्रयोजनम् 375
वेदिका-चक्र-पङ्कज-चक्राब्जमण्डलेषु समाधे:,
शान्ते:, प्रतिपत्तेश्च तुल्यतया कार्यत्वम्
377
प्राङ्गणादौ शिवाद्यधिष्ठानेपि दोषाभाव: 378
यजनस्थाने तत्प्रवेशे प्रायश्चित्तम् 378
मण्डपादिषु अधिकृतानां गुर्वादीनां
शयनासनादिषु दोषाभाव:
380
अन्येषां शयनादिषु प्रायश्चित्तम् 381
गर्भगृहे बिडालाद्यधिष्ठिये प्रायश्चित्तम् - 383
विमाने बिम्बे वा मधुकोशसम्भवे प्रायश्चित्तम् - 385
मण्डपादौ ब्रह्मदण्डादि समुद्भवे, दुष्टसत्व,
पक्षिसङ्घ समाकुलत्वे च प्रायश्चित्तम्
387
विमानस्य तादृशत्वे 387
बिम्बस्य तथात्वे 389
अर्चायां रक्तस्त्री समुत्पत्तौ 390
विमाने तदुत्पत्तौ 391
मण्टपादिषु तदुत्पत्तौ 391
प्राङ्गणादिषु तद्दर्शने 392
ततोपि बहिश्चेत् 393
आलये मध्यमावरणादन्त: मैथुनकरणे 393
श्रीपारमेश्वर संहिता
प्रायश्चित्तम्
तत्रैव तद्बहिश्चेत् 394
देवालये छर्द्यादि दोषे 396
बिम्बस्य ब्राह्मणशवस्पर्शे प्रायश्चित्तम् 397
क्षत्रविट् शूद्रशशवशवस्पर्शे 399
तस्य अनुलोमशवस्पर्शे 400
चण्डाल, पतित, उदक्या, सूतिकाशवस्पर्शे
तस्य प्रायश्चित्तम्
401
विमानस्य ब्राह्मण क्षत्रियवैश्य
शूद्रानुलोमादिशवस्पर्शे क्रमेण प्रायश्चित्तानि
404
प्रथमावरणादिषु प्रागुक्तदोषसम्भवे 406
अन्त्यजातिशवस्पृष्टावपि तस्यातिदेश: 407
विमानाद्बहि: मण्टपादिषु
ब्राह्मणादिमरणेप्रायश्चित्तम्
409
आलये पश्वादिमरणे 411
मूषिकसर्पादिसृतौ 412
मरणविषये सर्वत्र प्राक्कर्तव्यं साधारणं
प्रायश्चित्तम्
412
शैलमयेषु देशेषु कर्तव्यशुद्धिप्रकार: 413
पूजागृहाद्बहि: मरणे गृहार्चायां दोषाभाव:
क्रमश्च
414
तत्रापि सन्निकर्षे प्रायश्चित्तम् 415
चण्डालादि स्पृष्टस्य दिव्यादि भगवद्बिम्बस्य
प्रायश्चित्तम्
417
तेषामेव तत्सन्निकर्षे प्रायश्चित्तम् 418
सर्वत्र मरणादिषु भूमेरध: शुद्धिकरणस्य 426
दशविधत्वम्
वर्षात्पूर्वमेव एवं शुद्ध्यकरणे प्रायश्चित्तगौरवम् 427
शान्तिहोमे तस्य अनुकल्पत्वम् 431
तस्मिन्नेव मुख्यकल्प: 432
कुण्डदशकस्य प्रतिनियतमन्त्रा:, जप:, दानानि
च
444
दोषाणां प्राचुर्याच्छान्ति क्रियाया
निर्वक्तुमशक्यत्वे कर्तव्यानि
445
महोत्पात परिगणनम् 450
एवमादीनां प्रायश्चित्तानि 452
प्रासादादीनामग्निदाहे प्रायश्चित्तम् 453
अग्न्यादिभि: प्रासादस्य एकदेशभङ्गे प्रायश्चित्तम् 455
विमानस्य सर्वतो भङ्गे प्रायश्चित्तम् 456
भगवद्बिम्बसन्धानस्य विशेषत: कथन प्रतिज्ञा 458
मूलबिंबस्याग्निदाहे प्रायश्चित्तम् 459
कर्मादिबिंबानां वह्निना वैवर्ण्यसम्भवे 460
लोहमयानां बिम्बानां वह्निवातादिना अङ्गभङ्गे
प्रायश्चित्तम्
462
लोहान्तरेण सन्धाननिषेध: 463
सन्धानायोग्यस्य त्यागप्रकार: 463
सुवर्णरजतमयस्य महाङ्गभङ्गेपि त्यागनिषेध:,
कर्तव्यक्रमश्च
465
मृदादि जातस्य मानुषस्य त्याग: 466
तस्यैव दिव्यत्वे कर्तव्यक्रम: 468
लोहजानां दिव्यादीनां कर्तव्यक्रम: 468
श्रीपारमेश्वर संहिता
शिलामयानां तेषामेव भङ्गे क्रम: 470
पुनरपि मृण्मयस्यापि दिव्यादे: त्यागनिषेध:,
सन्धेयत्वञ्च
471
तद्विषये बालबिम्बनिषेध: , अन्यबिंबेन
नित्यार्चनादिकम्
472
स्वयंव्यक्ते एतदर्थातिदेश: 473
दिव्यादेरेव सम्यग्जीर्णत्वे 474
बालबिम्बस्य जीर्णत्वे क्र्म: 476
मनुष्यनिर्मितस्य जीर्णत्वादिदोषसम्भवे
कर्तव्यक्रम:
476
काम्यबिंबस्य रीत्यादिजस्य जीर्णत्वे
उत्कृष्टद्रव्येण पुन: करणे दोषाभाव:
480
लोहजस्य मूलबिंबस्य जीर्णत्वे तद्द्रव्येण
कर्तव्यत्वं, उत्कृष्टवस्तु निषेध:, यथा पूर्वे
कर्तव्यत्वञ्च
482
बहुबेरैकबेरयो: जीर्णत्वे पुन: तथैव
बहुबेरैकबेरत्वेन कर्तव्यत्वम्
483
बहुवेरस्य पूर्वं लक्ष्म्यादिरहितस्यापि जीर्णोद्धारे
तत्साहित्याभ्यनुज्ञा,
तेन बहुवेरत्वहान्यभावश्च
484
दिव्यादीनां बिम्बविमानादीनां लक्षणहीनत्वेपि
जीर्णोद्धारे तथैव कर्तव्यत्वं,
लक्षणान्तरनिषेधश्च, लक्षणान्तरकरणे दोषश्च
486
विद्युतादिना बिंबमात्रस्य अतिदोषे तस्य त्याग:,
नवस्य पीठे पूर्वानुरूपस्य प्रतिष्ठा च
490
पीठमात्रभङ्गे कर्तव्यम् 492
भगवदालयमात्रभङ्गे कर्तव्यम् 492
दिव्यादे: सबिम्बस्य सदनस्य नाशे कर्तव्यम् 493
मानुषस्य बिम्बमात्रस्य अतिमात्रनाशे 494
कर्तव्यक्रम:
सर्वत्र मूलबेरस्य दोषाभावे बालालयनिषेध: 495
अन्येषामपि एवमेवेति प्रारब्धजीर्णोद्धारे
विशेषकथन प्रतिज्ञा निगमनम्
496
मुन्यादिकल्पितस्थले स्फोटभेदादिषु रक्षायै
भित्तिबन्ध:
498
प्रासाद मण्टपादिषु जीर्णेषु रक्षार्थं बहि:
वृद्धिमात्रस्य अभ्यनुज्ञा, अन्तर्ह्रास निषेधश्च
501
अन्यथाकरणे दोषा:
तन्त्रसार्ङ्कय निषेध:, प्रायश्चित्तञ्च 516
वैखानस तन्त्रादिभि: गर्भन्यासे कृतेपि तत्र
पञ्चरात्रेच्छायां कर्तव्यक्रम:
520
श्रीपाञ्चरात्रशास्त्रस्य अवान्तरमेदकथनप्रतिज्ञा,
आगमसिद्धान्तादि भेदभिन्नानां नामानि च
522
प्रथमस्य आगमसिद्धान्तस्य लक्षणम् 524
तदनुष्ठानकाल:, तस्य उत्तमत्वञ्च 528
शास्त्रागमने परंपराकथनम् 529
मन्त्रसिद्धान्तस्य लक्षणम् 530
तन्त्रसिद्धान्तस्य लक्षणम् 540
तन्त्रान्तरसिद्धान्तस्य लक्षणम् 541
सिद्धान्तशब्दनिरुक्ति: 544
शास्त्रमन्त्र क्रियादीनां पूर्वं परिगृहीतानां
वैपरीत्ये दोषकथनं, सिद्धान्तसाङ्कर्यनिषेधश्च
545
अविरुद्धस्य अपेक्षितस्यान्यतो ग्रहणं, विरुद्धस्य
त्यागश्च
548
वैखानसादितन्त्राणां एतद्विरोधे किं पुनर्न्यायेन
साधनम्
549
श्रीपारमेश्वर संहिता
पाञ्चरात्रमार्गेण पूज्यमाने मार्गान्तरेण पूजनस्य
निषेध:
550
आराधने गौणमुख्याधिकारिनिरूपणम् 551
प्रासादे स्थापितस्य एकेन पूजननिषेध: 553
समासेनोक्तस्य गौणमुख्याधिकारि लक्षणस्य
व्यास:
554
आराधकानां संख्या, तेषां कार्यविभाग:,
तेषामुपकारका:, बहूनामलाभे एकेन
सर्वकार्यकरणम्
556
आचार्यबहुत्वे एकदा प्राप्तानां वैशेषिकानां
युगपत्कर्तव्यत्वम्
561
तद्बहुत्वे नित्यार्चनेपि पूजाहोमादीनां यौगपद्ये
दोषाभाव:
563
गृहे बहुभिराराधनस्यनिषेध: 565
तथाकरणे प्रायश्चित्तम् 566
भागवतानामेव आलयाराधानाधिकारित्वम् 567
अन्यैराराधनी दोषा: प्रायश्चित्तञ्च 568
प्रतिष्ठायामावाहितस्य उद्वासननिषेध: ,
आराधनार्थं मूलादावाहितस्य
569
अर्चनात्पूर्वमुद्वासननिषेध:
त्रिकालं मूलबिम्ब पूजने अङ्गबिम्बानामपि
पूजनीयत्वम्
570
नित्यनैमित्तिकादिकर्म विना तूष्णीमावाहने
प्रायश्चित्तम्
572
सर्वप्रायश्चित्तेषु मुख्यकल्प प्रयोग: 573
अनुकल्पप्रयोग: 576
चण्डालादिभि: चिरकालाधिष्ठितस्य स्थलस्य
शुद्धिप्रकार:
576
चिरकाल शून्येषु देवालयादिषु कर्तव्य
प्रायश्चित्तक्रम:
578
प्रायश्चित्तोपेक्षणे राज्ञ: दोषपरम्परा 581
आपदि सङ्कटे वा प्रायश्चित्ताकरणे
प्रायश्चित्तक्रम:
584
राज्ञ: दोषशान्तिकर्मभ्य: सारतमस्य
शान्तिकर्मण: विधानम्
591
संक्षेपत: तद्विधिकथनम् 593
***************
विंशोऽध्याय विषया: (तुलापुरुषदानविधिः)
पूर्वं सूचितस्य तुलापुरुषदानादे: प्रश्न: 1
तत्कथन प्रतिज्ञा 2
सात्विकस्य राज्ञ: कर्मलोपेन सम्भवन्तो दोषा: 3
तेषां स्वदोषजातत्व ज्ञानवत: राज्ञ:
आचार्यसमाश्रयणं, तल्लक्षणानि च
6
राज्ञ: आचार्ये दोषाणां 9
स्वापराधजातत्वविज्ञापनं, रक्षणप्रार्थनञ्च
आचार्यस्य तत्कर्मणि प्रवृत्ति: 10
तत्कर्मण: विहिता: काला: 12
महोत्पातादिषु केषुचिन्निमित्तेषु तत्कर्मण:
तदानीमेव कर्तव्यत्वं, तद्धेतुश्च
15
तुलापुरुषदानस्य स्थानं, तदर्थमण्टपस्य
प्रमाणलक्षणे, तन्मध्ये कल्प्यवेदिका
17
श्रीपारमेश्वर संहिता
प्रमाणलक्षणे, तस्यां कल्प्यस्य पीठपञ्चकस्य
स्थानानि, प्रमाणं, विनियोगश्च
तस्यैव विवरणम् दिक्षु कुण्डानां विदिक्कुण्डानाञ्च
विवेका:, तेषां स्थानलक्षणे
24
पुनरपि मण्टपस्य लक्षणम् 27
तत्प्रपाया: स्थानलक्षणे 28
तुलापुरुषदानस्य पूर्वे कल्पितेषु,
उत्सवाद्यर्थमण्टपेषु वा कर्तव्यत्वम्
30
एवं मण्टप सम्पादनानन्तरं
आरोहतुलाकल्पनविधि:
31
तुलावयवघटयोर्लक्षणादि 32
तुलादण्डलक्षणप्रमाणे 34
तत्र जिह्वाप्रमाणम् 37
वक्त्रस्य दृष्टान्त प्रमाणस्थानानि 38
तुलासम्पादनान्तरं
तल्लम्बनार्थस्तम्भयोर्जातिलक्षण प्रमाणादि च
39
तदुपरि उत्तरस्य जात्यादि: 43
तन्मध्यत: तुलाधारवलय ताडिनी प्रमाणादि: 44
प्रागुक्तरित्या अङ्कुरार्पणं पूर्वमपेक्षितानां
सम्भाराणां सम्भरणं, विनियोग:, परिगणनञ्च
46
यागालयस्य अलङ्करणम् 60
कर्माहात्पूर्वं तृतीयदिने आचार्यादीनां
शालाप्रवेश:, पुण्याहवाचनं, भगवदाराधनं,
शालादीनां पञ्चगव्य प्रोक्षणं, द्रव्याणां
तत्तत्स्थाननिवेशनञ्च
64
प्रभातायां राज्ञ: क्षौरोपवासादिनियम: 68
निशामुखे आचार्यशालाप्रवेश:, द्वार्स्थार्चनं,
त्रिस्थानार्चनञ्च
71
तद्विवरणतया पुण्याह कुम्भ मण्डलाराघनोक्ति: 72
आचार्यस्य स्वकुण्डहवनादि 73
दिक्षु कुण्डेषु एकायनै: विदिक्कुण्डेषु ऋगादिभिश्च
हवनं, तत्र पक्षान्तरश्च
75
पुन: पक्षान्तरकथनम् 79
लोकपालानां कुमुदादीनामष्टमंङलानाञ्च
स्थापने समिधां चरूणाञ्च
भेदे प्रति कुण्डं कुम्भस्थापने ऋगादीनां निवेशने
च पुरोदितातिदेश:
81
राज्ञ: पञ्चगव्यप्राशनादि: अलङ्कृत दक्षिण
पीठाधिरोहणञ्च
84
चतुर्दिक्षु कुम्भस्थपनादिहोमान्तविधानम् 88
आचार्येण राज्ञ: देहस्थतत्वानां शोधनं,
कौतुकबन्धनं,
स्वदेहस्थ तत्वशोधनञ्च
90
स्वर्णसञ्चयस्य आहरणं, निर्मलीकरणं, प्रोक्षणं,
उत्तरपीठे निवेशाधिवासौ
अन्येषामधिवास: अवकुण्ठनञ्च
92
मण्डलनिर्माणं, रत्नादिभि: पूरणं,
नृत्तगीतादिभि: जागरेण निशानयनञ्च
94
दिव्याद्यायतनेषु विशेषाराधनविधानम् 96
कर्मदिने कृताह्निकेन आचार्येण कुम्भमण्डलयो:
औपचारिकादिभोगैरा-
राधनं, कुण्डे होमे द्रव्याणि, होमे संख्या, तस्य
पक्षान्तरकथनं,
होमस्य प्रयोजनञ्च
97
ऋत्विजां स्वकुण्डेषु होम: पूर्णाहुत्यन्त: 102
अनन्तरं राज्ञ: मूलमन्त्र
पुरुषसूक्ताभ्यामभिषेचनम् प्रक्षालितपाणि-
पादस्य स्वाचान्तस्य
103
श्रीपारमेश्वर संहिता
अधिवासितवस्त्राभरणादिभिरलङ्करणञ्च
राज्ञ: सखड्गखेटकस्य कलशादीनां प्रदक्षिण
नमस्कार पूर्वकं ब्राह्मणानुज्ञया पश्चिमघटायां
प्राङ्मुखतया निवेशनं समन्त्रकम्
105
प्राग्घटायामधिवासितस्य सुवर्णसञ्चयस्य
भूपतिसमं निक्षेप:,
धटाविषये पक्षान्तरञ्च
109
निष्कप्रमाणाधिक्यादि भेदेन उत्तमत्वादि
कथनम्
111
तुलारोहणकाले वेदपारायण
शङ्खकाहलादिवाद्यवादन
नृत्तगीतादीनामन्येषां मङ्गलानाञ्च विधि:
112
शान्तिहोमविधानम् 116
तदानीं राज्ञ: भगवद्ध्यानम् 117
धटायामवस्थिति काल प्रमाणं,
अवरोहणानन्तरं भगवत्प्रणामविधानञ्च
118
आचार्यादीनां सम्माननं, तुलाधृतानां
सुवर्णादीनां स्वयंव्यक्तादि
भगवत्समर्पणञ्च
119
स्वयंव्यक्त, दिव्यालय, आर्ष, सैद्ध, सद्ब्राह्मण
कल्पित, सत्क्षत्रकल्पित,
अनन्यशरणवर्णकल्पित, व्यामिश्रयाजिकल्पित
इत्येतेषु समर्पणस्य प्रत्येकं फलानि
122
दाने मुख्यकल्पं निगमय्य अनुकल्प
कथनप्रतिज्ञा
130
तत्रागत श्रोत्रिय वैष्णव ब्राह्मणेभ्य: समर्पणं,
फलं च
130
उपकरणानामाचार्याय प्रदानम् 131
एवं तुलाभाराकर्तु: फलानि 132
प्रतिवत्सरमेवं कर्तु: फलम् 133
तुलाभारकाले आलयेषु चतु:स्थानार्चनस्य
कर्तव्यत्वम्
134
अन्यस्मिन् दिने सहस्रकलशस्नपनस्य
कालोचितस्नपनान्तरस्य वा
कर्तव्यत्वम्
136
चतु:स्थानार्चनमहाहविर्निवेदनयो: विशेषेण
कर्तव्यत्वम्
137
आचार्याय दक्षिणादानं, दीनान्धादीनां भोजन
द्रव्यादिदानानि, बन्दीकृतानां विसर्जनञ्च
138
उक्तस्य हिरण्यगर्भादिषु अतिदेश: 140
तुलाभारानुष्ठाने सर्वपापविमोचनस्य नियतत्वम् 141
विष्ण्वाद्यर्थे स्वप्राणान् त्यजतां ब्राह्मणादीनां
प्राणत्यागे निमित्तिन:
तुलाभारादिनापि शुद्धौ संशय:, तत्र हेतुश्च
142
प्राणान् त्यजतां सकामानां ब्राह्मणादीनां फलं,
निष्कामानां परगतिश्च
146
महात्मनां तेषामात्महत्या दोषाभाव: 149
तत्र निमित्तिन: ब्रह्महत्याप्राप्ति: 150
मृतस्य विप्रत्वे, क्षत्रियत्वे, वैश्यत्वे, शूद्रत्वे,
निमित्तिन: दोषा:, एवंकथनं
निमित्तिन: ब्राह्मणत्वे
151
निमित्तिन: क्षत्रियादित्वे दोषतरतमभाव:, अत्र
संशयाभाव:
154
एवं दोषकथनं मृतस्य केवलविप्रत्वे 155
मृतस्य ब्रह्मचारित्वे 155
यज्व गृहस्थत्वे 156
वानप्रस्थत्वे 156
सन्यासित्वे 157
एवं निमित्तिन: दोषवृद्धिकथनं मरणस्य
विष्ण्वर्थत्वे
158
एवं निमित्तिनां द्विजादीनां प्रायश्चित्तमेव नास्ति,
परन्तु ब्राह्मणैरुक्तस्य
कर्तव्यत्व मन्यथा दोषश्च
158
श्रीपारमेश्वर संहिता
***************
एकविंशोऽध्याय विषया: (हिरण्यगर्भ,प्रायश्चित्तविधिः)
हिरण्यगर्भादे: विशेषस्य वक्ष्यमाणत्वोक्तिपूर्वकं
हिरण्यगर्भकथनप्रतिज्ञा
1
तुलाभारे अनुक्तानां अत्रोक्तानां सर्वकर्म
साधारणत्वम्
2
हिरण्यगर्भमण्टपस्य पीठादेश्च
प्रतिष्ठाप्रकरणोक्तरीत्या कर्तव्यत्वम्
3
पक्षान्तरे मण्टपस्य प्रमाणानि, तदनुसारेण
पीठानां आयामविस्तारौ-
न्नत्यानां प्रमाणानि, पीठान्तराल कुण्डानां
मानानि च
4
आस्थानमण्टपस्यैव हिरण्यगर्भ मण्टपत्वे
पीठादिक्रम:
11
तत्र हिरण्यगर्भ निवेशादिप्रकारा: 14
हिरण्यगर्भ निर्माणक्रम: 17
तत्र ऊर्ध्वाध: पात्रयो: सुवर्ण विषये
पक्षद्वयकथनम्
19
हिरण्यगर्भाधिवासस्थान प्रकारादिकथनम् 21
कर्मदिने हिरण्यस्थापनार्थ पीठलक्षण स्थापने 22
मुहूर्ते हिरण्यगर्भे राज्ञ: उपवेशनप्रकार:, 27
तत्वोत्पत्तिविचन्तनं,
अण्डादुत्पन्नत्व चिन्तनं, उत्पन्नस्य अभिषेक: ,
प्रोक्षणं वा राज्ञ:
अलङ्कृतस्य आचान्तस्य राज्ञ: भगवद्वन्दनम् 34
जातकर्माद्यर्थे पूर्णान्तस्तिलादिभि: होम: 35
भूषणानां पात्रद्वयस्य च भगवते समर्पणं,
दानफलस्य पूर्वोक्तत्वम्
37
मुख्यानुकल्पयो: दानप्रकार: 38
तुलाभार हिरण्यगर्भयो:
वक्ष्यमाणसर्वकर्ममुख्यत्वम्
40
तिलपर्वतादीनां तुलाभारवत् आचरणीयत्वम् 41
आचार्यदक्षिणायां यथावसु बहव: पक्षा:,
अदक्षिणत्वनिषेध:, ऋत्विक्परिचारकादीनां
दक्षिनादानक्रम:
42
तदनन्तरदिवसे कुम्भमण्डलादीनां विसर्जनस्य
विशेषार्चन संयुक्तत्वम्
45
एवं विसर्जनस्य सर्वत्रातिदेशश्च 46
***************
श्रीपारमेश्वर संहिता
द्वाविंशोऽध्याय विषया: (सम्प्रोक्षणविधिः)
सम्प्रोक्षणविधि: 1
सम्प्रोक्षणनिमित्तपरिगणनम् 2
दोषज्ञाने सत्यपि अनादरणे दोषा: 7
तस्यात् सम्प्रोक्षणस्य कार्यत्वम् 8
कालस्य राजराष्ट्रानुकूलतया ज्यौतिषिकद्वारा
निर्णेयत्वं, तदनुरोधेन
तत: पूर्वं पूर्वोक्तदिने अङ्कुरार्पणस्य कर्तव्यत्वम्
9
भगवदालयस्य गोमयाम्भसा शोधनं, सपुण्याह
कुशोदकै: पञ्चगव्यैश्च प्रोक्षणञ्च
10
मूलबेरस्य सिद्धार्थकादिषड्द्रव्यकलशै: स्नपनं,
पवित्रावर्तितै: क्षालनञ्च
11
यागमण्टपे अधिवास: 12
मूलकौतुकस्य पूजा , पञ्चविंशतिकलशस्नपनञ्च 14
तस्यस्नपनानर्हत्वे प्रतिनिधय: 15
उत्सवार्चादीनामपि स्नपनादि 16
यागशालायां चक्रादिलक्षणकुण्डे मध्वादिभि:
होम:
17
वेद्यां बिम्बानां रक्षाबन्धन पूर्वकं शयनम् 18
चक्राब्जमण्डलनिर्माणं, निशायां देशिकस्य
बिम्बसमीपे
समन्त्रजपं जागरणम्
21
कर्मदिने चतु:स्थानार्चन स्नपनयो: विधि: 22
तद्दिने उद्दिष्टमुहूर्ते सर्वबिम्बादीनामर्चनम् 23
स्वहृदये विचिन्तित तेजस: बिम्बहृदये
पुष्पाञ्जलि पुरस्सरं सङ्क्रामणं, प्रणाम:, कृतस्य
विज्ञापनञ्च
25
सप्रकार महाकुम्भानयनम् 28
कुम्भजलेन प्रोक्षणम् 30
अवशिष्टजलेन द्वारावरणदेवादीनां प्रोक्षणम् 31
ततोप्यवशिष्टजलेन बलिपीठाभिषेक: 32
कौतुकबन्धविसर्जनम् 33
दोषशान्तये दानानि, भगवत: विशोषार्चनादि
च
34
सद्य: सम्प्रोक्षणप्रकार: 35
सद्य: सम्प्रोक्षणे तिथिनक्षत्राद्यनपेक्षत्वं; विलम्बे
तदपेक्षत्वञ्च
36
पञ्चगव्यस्थापनस्य फलम् 38
नागयोगस्य लक्षणे 39
तस्य च पञ्चगव्यस्थापनकालत्वं,
तदर्थमङ्कुरार्पणं संभारसम्भरणञ्च
40
सम्भर्तव्यधातूनां परिगणनम् 41
तदा रत्नानां परिगणनम् 42
तथा बीजानां परिगणनम् 44
आहर्तव्या: कूर्मादय:, तेषामुपादानद्रव्याणि च 45
फलानां परिगणनम् 46
चन्दनादीनां कोष्ठादिद्रव्याणाञ्चाहरणम् 48
मल्लिकादिपुष्पाणां आहरणम् 49
वस्त्रादीनां, माल्यानां, धान्यानां, कुशादीनां,
हवि: पाकोपयोगि तण्डुलादीनां, होमद्रव्याणां,
पद्मपत्राणां, पक्वापक्वघटयो:,
50
श्रीपारमेश्वर संहिता
कुम्भकरकयोरुपयुक्तानामन्येषाञ्च सम्भरणम्
पञ्चगव्यग्रहणयोग्यपात्रं, पञ्चगव्यद्रव्याणि,
कापिलेयस्य पञ्चगव्यस्य
प्रशस्तत्वं , तदभावे गौणपक्षश्च
54
गोमूत्रादि ग्रहणानर्हा गाव: 56
ग्राह्यगोमयलक्षणम् 57
गोमयरसस्यैव ग्राह्यत्वम् 58
ग्राह्यघृतादिलक्षणम् 58
पञ्चगव्यसम्मेलनमन्त्रा: 59
तस्य पक्षान्तरेषु मन्त्रा: 61
उक्तानां मन्त्राणां प्रोक्षणस्नपनविषयत्वम् 63
पञ्चगव्यस्थापने मन्त्रा: 64
स्थापनस्नपनयो: दध्यादीनां प्रमाणानि 65
प्रोक्षणे तेषां प्रमाणानि 66
प्राशने तेषां प्रमाणानि 67
पञ्चगव्यस्थापन स्नानयो: फलम् 68
तस्यैव ब्रह्मकूर्चसमेतत्वे फलम् 69
तद्विधानकथन प्रतिज्ञा 69
ब्रह्मकूर्चलक्षणं प्रभावश्च 70
कुशोदकस्य द्वैविध्यं, तयोराहरणप्रकारौ,
कुशोदकसम्मेलने मन्त्र:, तत्र
पक्षान्तरं, कुशोदकप्रमाणं, मन्त्र:, तयो: गव्येषु
नियोजनमन्त्रश्च
71
गव्यानां कुशोदकयो: संयोजने
प्रकारान्तरकथनम्
75
तत्प्राशनस्य काल:, फलं, निगमनञ्च 76
स्थापनार्थस्य पञ्चगव्यस्य अधिवासाय स्थलं,
काल:, यजनञ्च
77
अधिवासस्य पूर्वाङ्गं, पुण्याह:, पञ्चगव्येन
सद्रव्यस्थलीप्रोक्षणम्
78
अधिवासपीठस्य प्रदेश:, तत्र चक्राब्जविलेखनं,
तत्र कुम्भाधिवास:,
अधिवास्य कुम्भस्य संस्कारा:
79
तत्र दीपस्थापनं, तस्य स्थलादीनि 84
आचार्यस्य भूतशुद्ध्यादि मानसयागान्तविधि: 85
तस्यैव बाह्ययागविधि:, होमद्रव्यैर्होम:, पूर्णया
तर्पणञ्च
89
पञ्चगव्यस्थापनाय पक्वघटविन्यास:,
तत्संस्कारश्च
94
अपक्वघटविन्यास: तत्संस्कारश्च 97
तदनन्तरं दर्भास्तरणादीनि उपरितनानि
कृत्यानि
100
पञ्चगव्यस्थापनानि, तत्र
तत्स्थापनायश्वभ्रखननक्रम:, तत्प्रमाणं,
तत्संस्कारा:, शेषकृत्यानि च
106
परेद्यवे तत्स्थापनक्रम: , तदा पाठ्यानि सूक्तानि 111
शान्तिहोम:, दक्षिणादानञ्च
116
निगमनपूर्वकं तत्पलानि
117
***************
श्रीपारमेश्वर संहिता
त्रयोविंशोध्याय विषया: (सुदर्शननृसिंह महायन्त्रस्वरूप विधिः)
सुदर्शन नृसिंहमहायन्त्रविषयक: प्रश्न: 1
शङ्कराय नारायणेनोक्तत्वम् 2
तेनापि कैलासे तस्य प्रतिष्ठा 4
तस्य च तदाराधनेन धूतपाप्मत्वम् 7
शङ्कराल्लब्धतद्विद्द्याकै: पुरुहूतादिभि:
स्वस्वदिक्पालनम्
7
राजभि: एतदर्चनस्य निरन्तरकर्तव्यत्वं,
अन्यथा दोषा:, तदाराधकानां
अन्येषां द्विजादीनां फलञ्च
8
अर्चनीयस्य तस्य प्रतिष्ठाविधान श्रवणनियोग: 12
तस्य स्थानानि 12
तत्प्रासादलक्षणम् 13
तत्र भद्रपीठस्थलं, तत्र अष्टदलपद्मस्य लक्षणं,
तत्र महायन्त्रस्थापनञ्च
17
यन्त्र फलकामाने विकल्पा: 18
यन्त्र फलकामानानुगुण्येण पद्मानां भागकल्पन
प्रकार:
20
प्रथमादि पद्मानां दलकेसरसंख्याकथनम् 20
सम्पुटभूपुरप्रमाणम् 24
बहिरावणद्वय प्रमाणे आवरण द्वयदेवता: 25
चक्रादीनां स्थाने प्रमाणम् 26
वराह नृसिंहयो: स्थानप्रमाणम् 26
यन्त्रस्य नालानां विस्तारायामाकारादिकम् 28
यन्त्रार्थशिलाद्याहरणम् 30
यन्त्रफलकाया: दार्वादिमयत्वे तद्धन प्रमाणम् 31
तस्या: शिलामयत्वे घनप्रमाणे पक्षद्वयम् 32
मुख्यकल्पे उत्तमस्य पक्षस्य उक्तत्वम् 33
मुख्यकल्पे मध्यमाधमपक्षप्रमाणकथनपूर्वं
निगमनम्
33
कर्णिकादीनां मानानि 34
आवृतिद्वयस्य मानकथनं, तत्र स्थाप्यदेवानां
समुदितसंख्या च
36
केशवादीनां स्थानविषये पक्षान्तरकथनम् 38
कर्णिकायां लेख्यानि 38
तत्र लेख्यस्य उग्रस्य सुदर्शनस्य अनुवर्णनम् 39
प्रत्यालीढस्य मानम् 44
षोडशभुजेषु धार्याणि आयुधानि, तेषां क्रमश्च 45
शान्तस्य अष्टायुधानां नामानि धारण क्रमश्च 49
यन्त्रपालकस्य सुदर्शनस्य अर्धचित्रत्वं, प्रमाणञ्च 50
तत्पादान्तरे शक्ति सम्पुटितसाध्य विलेखनम् 51
षट्कोणेषु लेख्यमन्त्र:, तल्लेखनप्रकारादि च 53
कोणान्तराललेख्यमन्त्रा: 54
चतुर्षु दलेषु विलेख्यमन्त्रा:, तदन्तराल
लेख्यमन्त्राश्च, तेषां सबिन्दुकत्वं, मुखनिर्णयश्च
56
अष्टदलपद्म केसरदलानां मन्त्रा 57
षोडशदलपद्मकेसरदलानां मन्त्रा:,
षोडशाक्षरमन्त्रोद्धारश्च
58
द्वात्रिंशद्दलपद्मस्य मन्त्रौ 59
श्रीपारमेश्वर संहिता
चतुष्षष्टिदलपद्मस्य मन्त्र: 60
अष्टदलपद्मस्य मन्त्र: 61
भूपरस्य लक्षणं, तस्य दिग्विदिकोणाभ्यन्तर
बाह्यादीनां मन्त्रा:
61
केशवादीनां विष्णु, हृषिकेश, जनार्दनानाञ्च
स्थानानि
66
केशवादीनां मन्त्रोद्धार: साध्यमन्त्रसहित: 68
तद्बहिर्दिक्षु विलेख्या वर्णा: 70
कोणेषु विलेख्या: 70
तद्बहिर्विलेख्यमन्त्रे विकल्प: 71
अधस्तादुपरि च विलेख्यदेवते 71
केशवादीनां आयुधानि, वर्णा:, तद्धारणक्रम:,
आभरणमालावस्त्रस्वभाव कृत्यानि
72
विष्णु , हृषिकेश, जनार्दनानां स्थानानि,
साधारणाकारा:
82
विष्णूनां मुख्यदक्षिणकरेषु क्रमेण आयुधानि 83
हृषीकेशानां तत्रायुधानि 85
जनार्दनानां आयुधानि 86
तेषां स्थित्यासिकयो: शक्तिमत्वे च विकल्प: 88
यज्ञवराहस्य स्थानादिकम् 89
नृसिंहस्य स्थानादिकम् 91
सर्ववेष्टनमन्त्र: 95
तद्बहिर्दिक्षु विलेख्यान्यायुधानि 95
केशवादीनां कल्पने पक्षद्वयम् 96
यन्त्रकल्पनम् 97
कर्णिकावलयस्य स्थानप्रमाणे 98
तदन्त: षट्कोणविधि: 98
(अत्र श्लोका गलिता:)
तद्बहिर्द्वादशदलपद्मम् 99
तद्बहिश्चतुर्विंशतिदलचक्रं सलक्षणम् 100
कर्णिकामध्यस्थषट्कोणे नृसिंह: , तल्लक्षणादि च 101
तच्चरणाधोलेख्यमन्त्र: 107
षट्कोणेषु लेख्यमन्त्र: 107
कोणाभ्यन्तरेषु लेख्यम् 108
प्रथिगणेषु लेखनम् 109
चक्रबाह्ये प्रागादिषु लेख्यानां जयादीनां
वर्णालङ्कारव्यापारा:
109
नृसिंहपादमूललेख्ययो: नामालङ्कारादय: 115
एतादृश सुदर्शन नृसिंहयन्त्रस्य स्थान,
विष्टराराधनकालादिकम्
118
विष्टरयन्त्रकथन प्रतिज्ञा 119
विष्टरस्य दैर्घ्य प्रमाणम् 120
तस्यैव विस्तृते: प्रमाणम् 120
तत्र नालार्थं सुषिरकल्पनम् 122
विष्टरोच्छ्राय प्रमाणम् 123
तदलङ्करणप्रकार: 124
तत्र विष्टरयन्त्र लक्षणकथन प्रतिज्ञा 125
मध्ये कर्णिका कल्पनम् 125
श्रीपारमेश्वर संहिता
तद्बहि: षोढा कल्पिते भागे एकस्मिन्नष्टदलपद्मं,
तद्बहि: एकभागे दशारचक्रं, तद्बहि: त्रिभिर्भागै:
वायुमण्डलमध्यगं षट्कोणं भागार्धेन भूपुरञ्च
126
कर्णिकामध्यत: यन्त्रमध्यमनालार्थ
सुषिरकल्पनं,
तत्परित: साध्यनाम लेखनञ्च
128
षोडश केसरेषु नृसिंहषोडशाक्षरविलेखनं,
षोडशाक्षरोद्धारश्च
129
अष्टदलेषु आनुष्टुभमन्त्र विलेखन क्रम: 131
बहि: दशारचक्रे विलेख्य सुदर्शन नृसिंह
मन्त्रक्रम्:
132
बहि: वायव्यमण्डलविलेख्य मन्त्रा: , क्रमश्च 133
षट्कोणेषु विलेख्यमन्त्र: 134
कोणान्तर विलेख्यमन्त्र: 135
भूपुरस्य दिग्विदिक्षु लेख्यमन्त्रा: 136
विष्टरस्य कण्ठदेशे प्रतिदेशं विलेख्यानां
अनन्तादीनामष्टनागानां नामव्यापारादिकम्
136
प्रकारान्तरे विष्टरयन्त्रे विशेषकथनम् 139
यन्त्रविलेखनार्हद्रव्याणि 141
सुदर्शन नृसिंहयो: वर्णस्य पूर्वमेवोक्तत्वम् 142
कर्णिकाकेसरपत्रभूपुराणां वर्णा: ,
मूर्तिवर्णानामुक्तत्वञ्च
142
चक्रस्य नाभिद्वय, अर, तदन्तराल, नेमीनां
वर्णा:
144
मन्त्राक्षराणां विलेखने वर्णद्वये विकल्प:,
स्थानानि, अन्तर्मुखत्वादिकम्
145
नारायणास्त्रकूर्चयो: वर्णादिकम् 149
आयुरारोग्यादि सिद्धये भूर्जे लिखितस्य अस्य
शिरसा धार्यत्वम्
150
सुदर्शन नृसिंहयन्त्र कथननिगमनम् 153
प्रतिष्ठाप्रकारस्य प्रागुक्तत्वम् एवं रीत्या
प्रतिष्ठाप्य त्रिकालमर्चनस्य फलकथनम्
154
***************
चतुर्विंशोध्यायविषया: (यन्त्रराज मन्त्रोद्धारविधिः)
सनकस्य मन्त्रविषय: प्रश्न: 1
शाण्डिल्यस्य सदाचार्यात् प्राप्तार्थश्नवणाभ्यनुज्ञा 3
वर्णचक्र लेखनस्थललक्षणे 5
वर्णचक्रे वर्णविन्यासक्रम: 6
स्वाभिमत मन्त्रोद्धाराय वर्णचक्राराधनक्रम: 8
भगवत: सङ्कल्परूपं सुदर्शन चक्रं, स्तैति 11
सौदर्शन बीजमन्त्रोद्धार: 14
तस्यैव पिण्डमन्त्रोद्धार: 17
हृदयाद्यङ्गसिद्धिप्रकार: 17
सुदर्शनषडक्षरोद्धार: 19
तस्यैव अष्टाक्षरोद्धार: 24
सुदर्शन शब्दनिर्वचनं, तत्प्रभावश्च 26
पुनरपि सविशेषमङ्गमन्त्रोद्धार: 31
तेषां ध्यानप्रकार: 35
श्रीपारमेश्वर संहिता
सुदर्शन षडक्षर्याश्चरमवर्णयो: मन्त्रविशेषत्वम् 36
नारायणाष्टाक्षरोद्धार : 36
तस्यैव अङ्गोपाङ्गमन्त्रोद्धार: 37
वासुदेव षोडशाक्षरी 38
वराहानुष्टुभमन्त्रोद्धार: 40
तस्यैव अङ्गमन्त्रोद्धार: 44
तस्यैव शक्तिबीजोद्धार: 47
नृसिंहानुष्टुभोद्धार: 47
आनुष्टुभबीजोद्धार: 55
तस्यैव शक्तिमन्त्रोद्धार: 56
तस्यैव पञ्चाङ्गमन्त्रोद्धार: 56
पातालनृसिंह मन्त्रोद्धार: 59
तस्यैव बीजशक्तयुद्धार: 69
तस्यैव षडङ्गमन्त्रोद्धार: 70
नरसिंहाष्टाक्षर मन्त्रोद्धार: 74
तस्य बीजशक्तयुद्धार:, अङ्गमन्त्रकल्पन प्रकारश्च 76
केशवादीनां बीजमन्त्रोद्धार: 77
तेषां मन्त्रोद्धार: 79
तेषामङ्गमन्त्रोद्धार: 82
तत्कान्तानां श्र्यादीनां बीजानां हृदादीनाञ्चोद्धार: 82
विष्णूनां चतुर्णां मन्त्रोद्धार: 87
तेषामङ्गोपाङ्गमन्त्रा: 90
हृषिकेशव्यूहमन्त्रा: 91
जनार्दनव्यूहमन्त्रोद्धार: 92
तदङ्गमन्त्रा: नृसिंहक्रोडमन्त्रस्य प्रागुक्तत्वम् 94
अन्त:स्थादीनां प्रसिद्धत्वोक्ति: 95
अथापराङ्गमन्त्रश्रवणानुज्ञा 95
सुदर्शन नृसिंहाष्टादशाक्षर मन्त्रोद्धार: 96
तस्यैव बीजशक्तयुद्धार: 101
तस्यैव षडङ्गमन्त्रोद्धार: 101
नृसिंहशदशाक्षरमन्त्रस्य बीजमन्त्रोद्धार: 105
नृसिंहद्वादशाक्षर मन्त्रोद्धार: 106
(अत्र ग्रन्थपात:)
तस्य हृदयादि मन्त्रोद्धार: 110
जयाद्यष्टशक्ति मन्त्रोद्धार: 114
भीमोग्र मन्त्रोद्धार: 115
अथ विष्टर यन्त्रमन्त्रा: 116
साध्यमन्त्रोद्धारक्रम: 116
नृसिंहाष्टादशाक्षरानुष्टुभयो: पूर्वमेवोक्तत्वम् 119
पुनरपि केषाञ्चित्पूर्वोक्तत्वम् 120
यन्त्रधारकाणां मन्त्रोद्धार: 121
नारायणास्त्रमन्त्रोद्धार: 123
चक्रादि षोडशास्त्र मन्त्रोद्धार: 125
मन्त्रमाहात्म्य ज्ञानपूर्वकं दिग्बन्धादि मन्त्रैरर्चने
फलम्
127
श्रीपारमेश्वर संहिता
दिग्बन्ध मन्त्रोद्धार: 127
वह्निप्राकार मन्त्रोद्धार: 131
चक्रगायत्र्युद्धार: 132
तस्यैव प्रणववैशिष्ट्यम् 134
आवाहन मन्त्रोद्धार: 136
सम्प्रदान मन्त्रोद्धार: 142
विसर्जनमन्त्रोद्धार: 144
शक्तिह्रासमन्त्रोद्धार: 146
सुदर्शनानुष्टुभ मन्त्रोद्धार: 152
नृसिंहगायत्र्युद्धार: 155
एतदादि मन्त्राणां विनियोग: निगमनम् 159
***************
पञ्चविंशोध्याय विषया: (यन्त्रराज मन्त्रोद्धारविधिः)
सनकस्य सुदर्शनाराधन प्रश्न: 1
आराधनस्य फलकथनपूर्वं उत्तरदानप्रतिज्ञा 2
आचार्यस्य देहशुद्ध्यादि 4
कवाटोद्धाटनादि 5
प्रासादासनशुद्धि: 7
करशुद्धिस्थानशुद्धिविघ्नविरेचनदिग्बन्धनावकु
ण्ठन प्राणायामा:
8
संग्रहेण भूतशुद्धि: 11
तस्यैव समन्त्रं विवरणञ्च 13
मातृकान्यासप्रकार: करयो:, व्यापकन्यास:,
तत्रैव पृथङ्न्यासे प्रकारद्वयं, देहे
व्यापकन्यास:, तत्रैव पृथङ्न्यासप्रकार:
18
मूलमन्त्रस्य करयो: शरीरे च न्यास: 29
तस्यैव अङ्गन्यास: 33
मूलमन्त्रस्य शरीरे न्यासा:, अङ्गानां च 34
करयो: अस्त्र भूषणन्यास: 37
अंसयो: शक्तिन्यास: 39
अहङ्ग्रहोपासनमात्मनो रक्षणम् 40
मानसयागविधि: 42
प्रत्यागारासनयोर्विधि: 42
आसनकल्पनस्य पूर्वोक्तत्वं, तस्य
सुदर्शननृसिंहयोस्तुल्यत्वादि
44
शब्दशक्तिस्वरूपानुवर्णनम् 45
पश्यन्तीस्वरूपम् 46
वर्णावसाने द्योतमान प्रपञ्चातीतस्यानुवर्णेनं,
तस्य भावना भाव्यत्वञ्च
48
पूजितस्य सर्वफलप्रदत्वम् 57
तस्यैव भक्तानुग्रहाय सुदर्शनरूपेणावतीर्णत्वम् 57
सुदर्शन शब्दनिर्वचनम् 59
नृसिंहसशब्दनिर्वचनम् 61
अनयोरुपासनस्य फलम् 62
आराधनस्य एतद्ज्ञानपूर्वकं कर्तव्यत्वम् 62
श्रीपारमेश्वर संहिता
परस्मात् स्वहृदये आवाहनम् 63
सुदर्शनस्य वाच्यवाचकरूपेण द्वैविध्यम् 64
पुनस्तस्य परसूक्ष्मस्थूलरूपेण त्रैविध्यं
तद्विवरणञ्च
65
पुनस्तस्य मन्त्ररूपस्य परसूक्ष्मादि भेदेन
त्रैविध्यम्
67
पुनस्तस्य स्वपरापरभेद:, अपरस्य त्रैविध्यं,
तद्विवरणञ्च
68
एतादृशज्ञानपूर्वकं मानसार्चनक्रम: 69
मानसहोम: सप्रकार: 73
अपराङ्ग: नृसिंहमानसाराधनम् 80
यन्त्रद्वयगतानां मन्त्राणां मानसार्चा 81
बाह्ययागविधि: 82
पात्रकल्पनं, देहविन्यस्तमन्त्र द्वार्स्थार्चनं,
गर्भद्वार बाह्यमण्टप द्वारदेवा:,
गवाक्षयो: देवते, तत्पूजा अन्त: प्रवेश:,
आधारशक्त्याद्यर्चनं गणनाथाद्यर्चनं,
प्रतिष्ठितस्य आवाहनं, भावनाक्रम:,
मन्त्राङ्गायुधभूषणानां न्यास:, तेषामालयार्चा,
तत: यन्त्रस्थानां भोगा:, आराधनं, मन्त्रजप:,
तन्निवेदनञ्च
83
अपराङ्गस्थ नृसिंहस्य सपरिवारस्य आराधनं,
निगमनञ्च
96
अग्न्याराधनोपक्षेप: 97
***************
श्रीपारमेश्वर संहिता
षड्विंशोध्यायविषया: (सुदर्शनार्चने अग्निकार्यविधिः)
सनकस्य प्रश्न: , अग्निपूजाविषय: 1
शाण्डिल्यस्य उत्तरदानप्रतिज्ञा 2
यागशालालक्षणम् 3
तत्र कल्प्य वेदिकालक्षणम् 4
तत्र चक्राब्जकुण्डविधि: 5
तस्य लक्षणं, तदर्थं सूत्रपातसंख्याक्रमश्च ; मध्ये
वृत्तकल्पनप्रकार:, ओष्ठ, कर्णिका, केसर, पत्र
तदग्र, नाभि , अर, नेमि, मेखलानां प्रमाणादि,
नेमिपर्यन्तानां वृत्तत्वं, मेखलायाश्चतुरश्रत्वञ्च
6
कुण्डनिर्माण क्रम: 12
कुण्डस्य मानेन बहुविधत्वं, तेषु अन्यतमस्य
इच्छया ग्राह्यत्वम्
28
होमद्रव्यविन्यास क्रम: 30
कुण्डसंस्कारादि पूर्णाहुतिपर्यन्तानां विधि: 30
यन्त्रस्थस्य विसर्जनम् 34
होमसमर्पणं, पितृसन्तर्पणं, बलिदानं,
यज्ञशिष्टदानं, अनुयागादि च
34
शान्तिकादिषु पूजितस्यास्य सर्वसमीहित
पूरकत्वम्
37
शान्तिकादिषु मन्त्रविशेषा: 39
अत्रानुक्तानां अहिर्बुध्न्यसंहितानुसारेण
कर्तव्यत्वम्
42
आयतनाङ्गत्वेन स्थापितानां कर्तव्यकार्यादि
विभाग:
44
निगमनञ्च 48
उक्तार्थस्य अतिरहस्यत्वादयोग्यजनेभ्य:
गोपनीयत्वम्
49
एतत्प्रकाशन योग्या: 50
॥ षड्विंशोध्यायविषया: पूर्णा: ॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
This page is intentionally left blank
श्रीपारमेश्वर संहिता
॥ श्री:॥
॥ श्रीमते रामानुजाय नम:॥
॥ श्रीरङ्गनाथपरब्रह्मणे नम: ॥
श्री पाञ्चरात्र आगमोक्त
श्रीपारमेश्वर संहिता
प्रथमोऽध्याय:
शास्त्राऽवतरणम्
हरिःओं॥
नम: सकलकल्याणदायिने चक्रपाणये ।
विषयार्णवमग्नानां समुद्धरणहेतवे ॥ 1॥
तोताद्रिशिखरक्षेत्रे देवगन्धर्वसेविते ।
पुण्यतीर्थसमायुक्ते सर्वर्तुकुसुमान्विते ॥ 2॥
प्रशस्ताश्रमसंयुक्ते पुण्यक्षेत्रोपशोभिते ।
वेदवेदान्तनिष्ठैस्तु तपोनिष्ठैर्महर्षिभि: ॥ 3॥
सांख्यसिद्धान्तसंयुक्तेर्योगसिद्धान्त वेदिभि:।
इतिहासपुराणज्ञै र्धर्मशास्त्रार्थकोविदै: ॥ 4॥
वेदाङ्गज्ञानकुशलैर्युक्ते देवर्षिभिस्तथा ।
राजर्षिभि: समायुक्ते मन्त्रसिद्धैर्महात्मभि: ॥ 5॥
सनको नाम योगर्षिर्ब्रह्मपुत्रो महातपा: ।
भगवज्ज्ञानसिद्ध्यर्थे तपस्तेपे सुदुश्चरम् ॥ 6॥
शतवर्षे ध्यायमाने परमात्मानमात्मनि ।
न लेभेऽभि(सं)मतं सोऽपि तप्त्वा घोरतरं तप: ॥ 7॥
शोकेन महताऽऽविष्टो बभूव स मुनिस्तदा ।
तत: शोकार्णवे मग्नं जितक्रोधं जितेन्द्रियम् ॥ 8॥
दान्तं योगाङ्गनिरतं तं भक्तं भक्तवत्सल: ।
वाक्यमेतज्जगद्धाता जगाद जगतो हितम् ॥ 9॥
वासुदेव: परंज्योतिरदृश्य: पुरुषोत्तम: ।
श्रीभगवानुवाच –
त्वया योगीश्वरेणेह सुतप्तं तप उत्तमम् ॥ 10 ॥
प्राप्स्यसे न चिराद्ब्रह्मन् महतस्तपस: फलम् ।
समाश्वसिहि भद्रं ते मा विषीद महामते ! ॥ 11 ॥
कृतकृत्यो जगत्यस्मिन् शाण्डिल्य: श्रूयते महान् ।
तमाश्रयस्व भद्रं ते भगवद्धर्मसिद्धये ॥ 12 ॥
एतस्मिन् पर्वतश्रेष्ठे(वरे) पुराऽनेन महात्मना ।
साक्षाद्भगवतो व्यक्तादच्युतादच्युताभिधात् ॥ 13 ॥
अधीतास्त्रिसुपर्णाद्या: साक्षात्सद्ब्रह्मवाचका: ।
शाखाश्च निषद: सर्वा: संहिता ब्राह्मणाभिधा: ॥ 14 ॥
निरुक्तानि ततो ज्ञाता: पदार्था: सप्त च क्रमात् ।
ज्ञानं च द्विविधं ज्ञातं शास्त्राणि विविधानि च ॥ 15 ॥
त्रयोदशविधं कर्म द्वादशाध्यात्मसंयुतम् ।
श्रुत्वैव प्रथमं शास्त्रं रहस्याम्नायसंज्ञितम् ॥ 16 ॥
दिव्यमन्त्रक्रमोपेतं मोक्षैकफललक्षणम् ।
भूय: संचोदितात्तस्मात्तेन लोकहितैषिणा ॥ 17 ॥
श्रुतं विस्तरत: शास्त्रं भोगमोक्षप्रदं हि यत् ।
अनुष्टुप्छन्दोब(न्चे)द्धेन प्रोक्तं भगवता स्वयम् ॥18 ॥
सात्वतं पौष्करं चैव जयाख्येत्येवमादिकम् ।
तत्सर्वे विदितं सम्यक् शाण्डिल्यस्य महात्मन: 19॥
एवं सकलशास्त्रज्ञ: शाण्डिल्य: परमो गुरु: ।
आस्ते शिष्यै: परिवृत: स्वाश्रमे श्रमनाशने ॥ 20 ॥
पाञ्चकाल्यं परं यज्ञं कुर्वाण: सर्वदा वशी ।
स ते वक्ष्यति धर्मज्ञो धर्मं भागवतं मुने ॥ 21 ॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[2]]
तमाश्रयस्व भद्रं ते भगवज्ज्ञानसिद्धये ।
इत्युक्त्वाऽस्तमिता वाणी वासुदेवसमीरिता ॥ 22 ॥
इत्यद्भुततमं वाक्यं श्रुत्वा हृष्टतनूरुह: ।
तदा कृतार्थमात्मानं मन्यमानो महामुनि: ॥ 23 ॥
शाण्डिल्यदर्शनाकाङ्क्षी संचचाराचलाधिपम् ।
अपश्यादाश्रमश्रेष्ठं शाण्डिल्यस्य महात्मन: ॥ 24 ॥
नानापुष्पसमाकीर्णं नानाफलसमन्वितम् ।
नानापक्षिगणैर्जुष्टं नानामृगनिषेवितम् ॥ 25 ॥
कमलोत्पलसंकी (पू)र्णै: शोभितं कमलाकरै: ।
भगवद्धर्मजिज्ञासापरै: शान्तैरमत्सरै: ॥ 26॥
मुनिमुख्यै: समाकीर्णं सर्वत्र च मुमुक्षुभि: ।
संप्रविश्य तमद्राक्षीन्मुनिमुख्यैरुपासितम् ॥ 27॥
शिष्यै: परिवृतं शान्तैरात्मनिष्ठं दयापरम् ।
दिव्यज्ञानोपपन्नं तं दृष्ट्वा दिव्यक्रियापरम् ॥ 28॥
उद्वहन्तं परां भक्तिं वासुदेवे परात्परे ।
अभ्यवन्दिष्ट सनको विनयात्तस्य पादयो: ॥ 29॥
तिष्ठन्तं भगवद्धर्मे दृष्ट्वा दिव्येन चक्षुषा ।
शाण्डिल्यो मुनिशार्दूल: सनकं ब्रह्मसंभवम् ॥ 30॥
अब्रवीन्मधुरं वाक्यम् कृतार्थोसि महामुने।
भगवान् सुप्रसन्नस्ते सुतप्तं तप उत्तमम् ॥ 31॥
आदिष्टोऽहं भगवता भवदर्थे तपोनिधे ।
इत्युक्त्वाऽध्यापयामास वेदमेकायनाभिधम् ॥ 32॥
मूलभूतस्तु महतो वेदवृक्षस्य यो महान् ।
सद्ब्रह्मवासुदेवाख्य (ख्यं)परतत्वैकसंश्रयम् ॥ 33॥
दिव्यैर्बलादिकैर्मन्त्रै: साक्षात्तत्प्रतिपादकै: ।
अलङ्कृतमसन्दिग्धमविद्यातिमिरापहम् ॥ 34॥
अध्याप्य संजगादाय स्वरूपं च समागति(त)म् ।
शाण्डिल्य:-
एष कार्तयुगो धर्मो निराशी:कर्मसंज्ञित:॥ 35॥
योगाख्यो योगधर्माख्य: शास्त्राख्यश्च समागम: ।
प्रवर्त्यते भगवता प्रथमे प्रथमे युगे ॥ 36॥
युगेषु मन्दसञ्चार इतरेष्वितरेष्वपि ।
अनन्तचेष्टादध्यक्षादनिरुद्धात् सनातनात् ॥ 37॥
ब्रह्मणो मानसं जन्म प्रथमं चाक्षुषं स्मृतम् ।
द्वितीयं वाचिकं चांन्यच्चतुर्थं श्रोत्रसंभवम् ॥ 38॥
नासिक्यमपरं चान्यदण्डजं पद्मजं तथा ।
एतेष्वपि च सर्वेषु साक्षाद्भगवतो विभो: ॥ 39॥
ब्रह्मणा मुनिमुख्यैश्च सुपर्णाद्यैर्महर्षिभि: ।
वालखिल्यमुखैश्चान्यै: क्रमाद्राजर्षिभिस्तथा ॥ 40॥
एष प्रकृतिधर्माख्य: प्राधीत: प्रथमो द्विज ।
सप्तमे पद्मजे सर्गे प्राप्तो भगवतस्तथा ॥ 41॥
विवस्वता तत: प्राप्तो मनुनेक्ष्वाकुणास्तत: ।
इक्ष्वाकुणा च कथितो व्याप्य लोकानवस्थित:॥ 42॥
एष एव महान् धर्म आद्यो विप्र! सनातन: ।
दुर्विज्ञेयो दुष्करश्च सात्वतैर्धार्यते सदा ॥ 43 ॥
चातुरात्म्यपरैर्नित्यं पञ्चकालपरायणै: ।
बलादिमन्त्रनिरतैर्देवतान्तरवर्जितै: ॥ 44 ॥
एष धर्मो यथा प्राप्तो मया तद्ग(निग)दत: शृणु ।
साङ्गोपनिषदा वेदा: समधीता मया पुरा ॥ 45 ॥
ऋग्यजु:सामसंज्ञास्तु संकीर्णा देवतान्तरै: ।
व्यामिश्रयागसंयुक्ता: प्रवृत्तिफलदायिन: ॥ 46 ॥
तदर्थाश्च परिज्ञाता यथान्यायं यथाविधि ।
क्वचित् क्वचित् प्रदेशेषु भगवन्तं जगत्पतिम् ॥ 47 ॥
तदीयं कर्म च ज्ञानमप्रमाण्या वदन्ति हि ।
तथा तदतिसंक्षिप्तमनभिव्यक्तलक्षणम् ॥ 48 ॥
अग्नीन्द्रादिप्रणाड्यैव प्रदेशेषु बहुष्वपि ।
प्रवदन्ति जगन्नाथं तथा च सकला: क्रिया: ॥ 49 ॥
नित्यादिका मुनिश्रेष्ठ ! प्रवृत्तिफलसंयुता:।
देवतान्तरनाड्यैव प्रब्रुवन्ति सुविस्तरात् ॥ 50॥
तथा क्वचित् क्वचिद्विप्र प्रवदन्ति च केवलम् ।
इन्द्रादिदेवतावर्जं तत्कर्माऽपि सुविस्तरम् ॥ 51॥
मन्त्रा: प्राचुर्यतस्तत्र फलसङ्गसमन्विता: ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
एवं व्यामिश्ररूपत्वात्तेषु निष्ठां न लब्धवान् ॥ 52 ॥
यस्तु सर्वपरो धर्मो यस्मान्नास्ति महत्तर: ।
वासुदेवैकनिष्ठस्तु देवतान्तरवर्जित:॥ 53 ॥
तज्जिज्ञासा बलवती तदा त्वाविरभून्मम ।
ततोऽत्र पर्वतश्रेष्ठे तपस्तप्तं मयोत्तमम् ॥ 54॥
अनेकानि सहस्त्राणि वर्षाणां तपसोऽन्तत: ।
द्वापरस्य युगस्यान्ते आदौ कलियुगस्य च ॥ 55 ॥
साक्षात्सङ्कर्षणाद् वक्तात् प्राप्त एष महत्तर: ।
एष एकायनो वेद: प्रख्यात: सात्वतो विधि:॥ 56 ॥
दुर्विज्ञेयो दुष्करश्च प्रतिबुद्धैर्निषेव्यते ।
मोक्षायनाय वै पन्था एतदन्यो न विद्यते ॥ 57 ॥
तस्मादेकायनं नाम प्रवदन्ति मनीषिण: ।
श्वेतद्वीपे पुराऽधीतो नारदेन सुरर्षिणा ॥ 58॥
सन: सनत्सुजातश्च भवानपि सनन्द(क)न: ।
सनत्कुमार: कपिल: सप्तमश्च सनातन: ॥ 59॥
एते एकान्तिधर्मस्य आचार्यश्च प्रवर्तका: ।
मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्य: पुलह: क्रतु: ॥ 60 ॥
वसिष्ठश्च महातेजा एते चित्रशिखण्डिन: ।
मनु: स्वायम्भुवश्चापि समाराध्य जगत्पतिम् ॥ 61॥
महता तपसा चैव देवं नारायणं प्रभुम् ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु तदन्ते समधीत्य च ॥ 62 ॥
मूलश्रुतिं यथावच्च ऋषयोऽध्यापितास्तु तै: ।
ततस्ते ऋषयस्त्वष्टौ लोकानां हितकाम्यया ॥ 63॥
श्लोकानां शतसाहस्रैर्मूलवेदं निरीक्ष्य च ।
तथा दिव्यानि तन्त्राणि सात्वतादीनि चक्रिरे ॥ 64 ॥
अन्यच्छास्त्रां तु तन्त्राख्यमस्मान्मन्वादयोऽपि च ।
धर्मशास्त्राण्यनेकानि करिष्यन्ति यथातथम्॥ 65 ॥
अन्येषामपि शास्त्राणां योनिरेतद्भविष्यति ।
अस्मिन् धर्मश्च कामश्च अर्थश्चोक्त: सुविस्तरम् ॥66
मोक्षश्च सूचित: पश्चादत्रोक्तश्च यथातथम् ।
अश्वमेधादयो यज्ञा अधिकृत्याच्युतं हरिम् ॥ 67 ॥
यथा क्रियन्ते च तथा द्विषट्कार्णपुरस्सरै: ।
निवृत्तिफलदैर्मन्त्रैस्तस्यासाधरणैर्हरे: ॥ 68 ॥
पूजिता विनियुज्यन्ते तस्मिंस्तस्मिंश्च कर्मणि ।
ऋगादिमन्त्रा: सर्वेऽपि तथा चास्मिन् प्रकीर्तिता:॥ 69
वसूराजोपरिचरो मूलवेदेन संस्कृत: ।
स्वर्गलोकाधिकारार्थमेतदुक्तप्रकारत: ॥ 70 ॥
अश्वमेधादिकान् यज्ञानन्वशिष्टद्यथाविधि ।
अन्यांश्च भगवद्यागान् खिन्नवृत्त्यधिकारत: ॥ 71 ॥
इति श्रुतं मया पूर्वं स चार्थ: प्रतिभाति मे ।
सुमन्तुर्जैमिनिर्ब्रह्मन् भृगुश्चैवौपगायन: ॥ 72॥
मौञ्ज्यायनश्च तत्सर्वं सम्यगध्यापिता मया ।
नरनारायणाभ्यां तु जगतो हितकाम्यया ॥ 73 ॥
तथाऽनुष्ठीयते मूलधर्मो बदरिकाश्रमे ।
एष प्रकृतिधर्माख्यो वासुदेवैकगोचर: ॥ 74 ॥
प्रवर्तते कृतयुगे ततस्त्रेतायुगादिषु ।
विकारवेदा: सर्वत्र देवतान्तरगोचरा: ॥ 75 ॥
महतो वेदवृक्षस्य मूलभूतो महानयम् ।
स्कन्धभूता ऋगाद्यास्ते शाखाभूतास्तथा मुने ॥76 ॥
जगन्मूलस्य देवस्य वासुदेवस्य मुख्यत: ।
प्रतिपादकतासिद्धा मूलवेदाख्यता द्विज! ॥ 77 ॥
आद्यं भागवतं धर्ममादिभूते कृते युगे ।
मानवा योग्यभूतास्तु अनुतिष्ठन्ति नित्यश: ॥ 78 ॥
ततस्त्रेतायुगे सर्वे नानाकामसमन्विता: ।
व्यामिश्रयाजिनो भूत्वा त्यजन्त्याद्यं सनातनम् ॥79
अन्तर्दधाति (धर्मो)सर्वोऽयं वासुदेवसमाहृत: ।
ततो योग्याय भगवान् प्रादुर्भावयति स्वयम् ॥ 80 ॥
यथा पुरा मया प्राप्तो देवाद् ज्ञानबलात्मन: ।
तथा प्रकाशितो वेद: सरहस्यो महामुने ॥ 81 ॥
एवं निगदिते सम्यक् शाण्डिल्येन महात्मना ।
तत: कृतार्थमात्मानं मन्यमान: कृताञ्जलि: ॥ 82॥
सनक: प्रश्रितं वाक्यं शाण्डिल्यं मुनिमब्रवीत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[4]]
सनक: -
भगवन् ! सर्वधर्मज्ञ ! सर्वशास्त्रार्थपारग !॥ 83 ॥
त्वत्प्रसादेन संप्राप्तो मया धर्मवरो महान् ।
निवृत्तिलक्षणाख्योऽयं प्रतिबुद्धैर्निषेवित: ॥ 84 ॥
कथमप्रतिबुद्धैस्तैर्मग्नैर्भवमहाम्बुधौ ।
प्राप्यते भगवद्धर्म एकान्तिभिरनुष्ठित: ॥ 85 ॥
शाण्डिल्य:
श्रूयतामभिधास्यामि यदहं चोदितस्त्वया ।
एतदर्थं मया पृष्ट: पुरा सङ्कर्षणः प्रभु: ॥ 86 ॥
परित्यज्य परं धर्मं मिश्रधर्ममुपेयुषाम् ।
भूयस्तत्पदकाङ्क्षाणां श्रद्धाभक्ती उपेयुषाम् ॥ 87 ॥
अनुग्रहार्थं वर्णाणां योग्यतापाद(का)नाय च ।
तथा जनानां सर्वेषामभीष्टफलसिद्धये ॥ 88 ॥
सात्वतादीनि शास्त्राणि भोगमोक्षप्रदानि च ।
उपदिश्य तु दिव्यानि शास्त्राणि तदनन्तरम् ॥ 89 ॥
पारमेश्वरशास्त्राणां सर्वेषां मुनिपुङ्गव ! ।
सारभूतं विशेषेण पौष्करार्थोपपादकम् ॥ 90 ॥
मूलवेदानुसारेण छन्दसाऽऽनुष्टुभेन च ।
लक्षग्रन्थेन सर्वाथक्रियाज्ञानोपलब्धये ॥ 91 ॥
समेऽब्रवीन्म(हच्छा)हाशास्त्रं पारमेश्वरसंज्ञया ।
तस्मात्तु सारमुद्धृत्य सर्वशास्त्रोपयोगिनम् ॥ 92 ॥
श्लोकै: षोडशसाहस्रैः: पारमेश्वरसंज्ञया ।
संप्रवक्ष्यामि ते शास्त्रमिदानीमवधारय ॥ 93 ॥
नारदोऽपि पुरा चैतदपि संक्षेपतो विभो: ।
क्षीरोदशायिनो देवात् साक्षात् संश्रुतवान् द्विज !॥ 94
ज्ञानकाण्डक्रियाकाण्डभेदेनै(तद्)व द्विधाकृतम् ।
यत्र संकीर्त्यते सम्यग्वासुदेवस्य वै विभो: ॥ 95 ॥
दिव्यमात्मस्वरूपं च नित्या ज्ञानादयो गुणा: ।
प्रधाना: षट् समस्तश्च व्यस्ता युग्मत्रयेण हि ॥ 96 ॥
कीर्त्यादयो गुणाश्चान्ये आकृतिश्च परात्परा ।
नित्यैका वासुदेवाख्या तत: सृष्ट्यादिहेतुना ॥ 97 ॥
संकर्षणादिव्यूहश्च जगञ्जन्मादयोऽपि च ।
उपासनार्थं भक्तानामास्तिकानां महात्मनाम् ॥98 ॥
जगतामुपकारार्थं वासुदेवस्य वै विभो: ।
परात्परस्वरूपस्य चतुर्व्यूहस्तुरीयक:॥ 99 ॥
व्यूह: सुषुप्तिसंज्ञश्च स्वप्नव्यूहस्तथैव च ।
जाग्रद्व्य़ूहस्तथाऽन्ये च व्यूहा मूर्त्यन्तरा अपि ॥100
मूर्तयो विभवाख्याश्च प्रादुर्भावान्तराण्यपि ।
लक्ष्मीपुष्ट्यो: स्वरूपे च नित्ये भगवता सह ॥ 101 ॥
कान्त्यादयोऽवताराश्च भूषणानां तु विग्रहा: ।
नित्या: किरीटपूर्वाणामनित्याश्च पृथग्विधा:॥ 102 ॥
चक्रादीनां स्वरूपं च नित्यानित्योभयात्मकम् ।
गरुडप्रमुखानां तु अन्येषामात्मनामपि ॥ 103 ॥
विभो: साधनभूतानां स्वं स्वं नित्यं स्वरूपिणाम् ।
एतेषां मूर्तयो नित्या अनित्याश्च पृथग्विधा: ॥ 104 ॥
विभोर्वै वासुदेवस्य स्थानं नित्यं (त्यात्) परात्परम् ।
अन्येषां व्यूहरूपाणां विभवानां तथैव च ॥ 105 ॥
नानाविधानि स्थानानि विरजांसि बहूनि च ।
तेषां विस्तारमानं च तथा स्वं स्वं व्यवस्थितम् ॥ 106
तत्सालानां प्रतोलीनां संख्यामानं च लक्षणम् ।
जीवात्मनां स्वरूपं च मुक्तामुक्तोभयात्मकम् ॥107
तेषां गतिविशेषाश्च प्रोच्यते यत्र विस्तरात् ।
भगवन्मन्त्रमूर्तीनां तथाऽन्येषां क्रमेण तु ॥ 108 ॥
म(न्त्रा)न्त्रध्यानं तथा मुद्रा योगरूपं च कीर्तितम् ।
ज्ञानकाण्डाभिधानेन तदेतत् परिकीर्तितम् ॥ 109 ॥
यत्र नित्यानि कर्माणि स्नानादीन्यखिलानि च ।
नैमित्तिकानि काम्यानि प्रायश्चित्तानि विस्तरात् 110॥
तुलाभारादिकादीनि कर्माणि विविधान्यपि ।
तथा च कर्षणादीनि स्थापनान्तान्यशेषत: ॥ 111 ॥
प्रासादप्रतिमाभद्रपीठादीनां च लक्षणम् ।
एवमादीनि चान्यानि देवेशयजनार्थत: ॥ 112 ॥
कीर्त्यन्ते विस्तराद्यत्र क्रियाकाण्डं तु विद्धि तत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
एवं द्विविधरूपं तु शास्त्रं वक्ष्येऽवधारय ॥ 113 ॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां ज्ञानकाण्डे शास्त्रावतारो नाम प्रथमोऽध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»
श्री:
॥ द्वीतीयोऽध्याय: ॥
साधक स्नानविधिः
शाण्डिल्य: -
अथाधिकारसिद्ध्यर्थं स्नानं वक्ष्यामि पूर्वत: ।
येनभक्तोऽभिषिक्तस्तु स्यादर्हो यागहोमयो: ॥ 1 ॥
स्नानं तु द्विविधं कुर्यान्मलसंकरशुद्धये ।
सामान्यविधिना स्नात्वा विशेषविधिना तत: ॥ 2 ॥
सामान्यं लौकिकं स्नानं विशिष्टं मन्त्रसंस्कृतम् ।
तच्चापि शौचपूर्वं स्यात्तदादौ कथयामि ते ॥ 3 ॥
ब्राह्मं मुहूर्तमासाद्य उदयात्पूर्वमेव च ।
मन्त्रज्ञ: प्रयत: कुर्याद्विधिदृष्टेन कर्मणा ॥ 4 ॥
संप्रबुद्ध: प्रभाते तु उत्थाय शयने स्थित: ।
नाम्नां संकीर्तनं कुर्यात् षोडशानां प्रयत्नत: ॥ 5 ॥
ॐ नमो वासुदेवाय, नम: संकर्षणाय ते (च) ।
प्रद्युम्नाय नमस्तेऽस्तु, अनिरुद्धाय ते नम: ॥ 6 ॥
क्रमश: केशवादीनां यावद्दामोदरं द्विज ।
नमो नम: केशवाय, नमो नारायणाय च ॥ 7 ॥
माधवाय नमश्चैव गोविन्दाय नमस्तत: ।
विष्णवेऽथ नमस्कुर्यान्नमस्ते मधुसूदन ॥ 8 ॥
नमस्त्रिविक्रमायाथ, वामनाय नमस्तत: ।
श्रीधराय नमश्चाथ(श्चैव)हृषीकेशाय ॐ नम: ॥ 9 ॥
नमस्ते पद्मनाभाय, नमो दामोदराय च ।
दिव्यानामवताराणां दशानामथ कीर्तनम् ॥ 10 ॥
एकश्रृङ्गादिकानां तु विहितं क्रमश: प्रभो: ।
नमस्ते मीनरूपाय, कमठाय नमो नम: ॥ 11 ॥
नमोऽस्त्वादिवराहाय, नारसिंहाय ते नम: ।
नमो वामनरूपाय, नमो रामत्रयाय च ॥ 12 ॥
कुठारज्याहलास्त्राय, नम: कृष्णाय वेधसे ।
कल्कि(न्)विष्णो नमस्तेऽस्तु पूर्वं सप्रणवं द्विज !॥ 13
यथास्थितत्क्रमेणैव भेदाम्स्त्वेतान् हरेर्विभो: ।
नमस्कुर्यात् प्रभाते तु यागान्ते तु दिनक्षये ॥ 14 ॥
शब्देनोच्चतरेणैव संहृ(तु)ष्टिजननेन तु ।
स्तोत्राणि चाथ मन्त्राणि उदीर्यान्यानि वै तत: 15 ॥
इत्येवमादिभि: स्तोत्रैरभिष्टूय श्रिय: पतिम् ।
इदं विज्ञापयामास हरये वरदायिने ॥ 16 ॥
हरिर्हरि र्बुवंस्तल्पादुत्थाय भुवि विन्यसेत् ।
नम: क्षितिधरायोक्त्वा वामपादं महामते ॥ 17 ॥
बहिर्निर्गमनार्थं तु सञ्चाल्यादौ तमेव हि ।
जलसंपूर्णपात्रं च अस्रमन्त्रोद्धृतं मुने ! ॥ 18 ॥
देवाग्निगिरिगोष्ठेषु नद्यां वा न श्मशानके ।
वल्मीके मूषिकास्थाने वृक्षमूले सुरालये ॥ 19 ॥
जलान्तरे च मार्गे च न गृह्णीयात् कदाचन।
देशे मनोरमे ग्राह्या विहाय चतुरङ्गुलम् ॥ 20 ॥
प्राण्यङ्गतुषभस्मास्थिकाष्ठलोष्टविवर्जितम् ।
परशौचावशिष्टं यच्छ्रेय:कामै: सदा नरै: ॥ 21 ॥
अनङ्गारमनूषारां तथा कृष्णामवालुकाम् ।
शस्त्रादिनाऽस्त्रजप्तेन निखनेच्छुभदेशगाम् ॥ 22 ॥
मृदं दोषविनिर्मुक्तां ततस्तेनैव चाहरेत् ।
स्नानोपकरणं चान्यच्छमीशाखा: सपल्लवा: ॥ 23 ॥
अर्कन्यग्रोधखदिरकरञ्जककुभादिकम् ।
शरजोदुम्बराश्वत्थप्लक्षदर्भांश्च वैणवान् ॥ 24 ॥
आम्राङ्कुरमपार्मागमर्जुनं धातकीं शमीम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[6]]
अन्यानि च पवित्राणि तेषु संपन्नमाहरेत् ॥ 25 ॥
यथावसरमेतद्वै नृपवत् संप्रयोज्य च ।
कूपस्नानं न कुर्वीत तटाकादिषु सत्सु च ॥ 26 ॥
तेषु नाल्पोदके स्नायात्तीर्थेषु बहुवारिषु ।
एतेष्वपि तु न स्नायात् सत्यां सरिति साधक: ॥ 27 ॥
सरित्स्वपि च सर्वासु विशिष्टा: स्यु: समुद्रगा: ।
तासामपि विशिष्टा: स्यु: सर्वा: प्राक्स्त्रोतस: सदा ॥ 28
नदीनामपि सर्वासां दक्षिणं तीरमुत्तमम् ।
प्राक्स्रोतस: स्रवन्त्यस्तु यत्र चोदङ्मुखस्थिता: ॥29
प्राक्तीरं तत्र तीर्थं स्यात् सर्वपापप्रणाशनम् ।
कूपाद्दशगुणा वापी वाप्या दशगुणा नदी ॥ 30 ॥
नद्यां स्नानफलं स्नातुस्तथा तस्या: समुद्रगा: ।
तथा दशगुणं तस्या: प्राक्स्रोता: कुरुते फलम् ॥ 31
प्राक्स्रोतसोदङ्मुखाया: प्राक्तीरेऽनन्तकं फलम् ।
पूर्वं तु क्षालिते तीरे संप्रोक्ष्य स्थापयेत् पृथक् ॥ 32 ॥
जलसंपूर्णपात्रं च अस्त्रमन्त्रोद्धृतं मुने ! ।
शौचार्थं मृदमाहृत्य जलकूले निधाय वै ॥ 33 ॥
मनोरमे शुचौ देशे तृणान्निक्षिप्य भूतले ।
दिवासन्ध्यासु कर्णस्थब्रह्मसूत्र उदङ्मुख: ॥ 34 ॥
कुर्याण्मूत्रपुरीषे तु रात्रौ चेद्दक्षिणामुख: ।
न कुर्याद्भुवि विण्मूत्रे संभवद्दीर्घजन्तुषु ॥ 35 ॥
न चाप्सु न गिरौ चापि चत्वरेषु चतुष्पथे ।
न राजमार्गे नो वीथ्यां न देवायतने क्वचित् ॥ 36॥
न श्मशाने न चैत्ये च न भस्मनि न गोव्रजे ।
न ग्राममध्ये विप्रेन्द्र ! कुर्वीताप्यन्यथाविधि ॥ 37 ॥
आत्मच्छायां तरुच्छायां न मेहेत कदाचन ।
अवकुण्ठ्योत्तमाङ्गं तु न पश्येद्दिग्गणं मलम् ॥ 38 ॥
तथा ज्योतींष्यपश्यंश्च देवतायतनानि च ।
पुरीषं गुदसंयुक्तं काष्ठपर्णतृणादिभि: ॥ 39 ॥
वामहस्तेन सम्मार्ज्य तेन हस्ततलेन तु ।
गृहीतशिश्नश्चोत्थाय जलकूलं समाश्रयेत् ॥ 40 ॥
ऊरुद्वयान्तरस्थेन गुदं मृद्दायिनाऽपि च ।
दाक्षिण्यजानोर्बाह्यं च दीयमानजलेन च ॥ 41 ॥
वामेन दक्षिणेनैव पाणिना कुक्कुटासनी ।
अस्पृष्टतीर्थ: शौचार्थं मृद्भिरभ्युद्धृतैःजलै: ॥ 42 ॥
गन्धलेपक्षयकरं शौचं कुर्यादतन्द्रित: ।
तिस्रो लिङ्गे मृदो देया एकैकान्तरमृत्तिका: ॥ 43 ॥
पञ्च वामकरे देयास्तिस्रः पाण्योर्विशुद्धये ।
मूत्रोत्सर्गे शुद्धिरेषा पुरीषस्याप्यनन्तरम् ॥ 44 ॥
अर्धप्रसृतिमात्रं तु प्रथमा मृत्तिका स्मृता ।
द्वितीया च तृतीया च तदर्धा परिकीर्तिता ॥ 45॥
बिडालपदमात्रं तु तदूर्ध्वा परिकीर्तिता ।
पञ्चापाने मृत्तिका: स्युस्तथैवान्तरमृत्तिका: ॥ 46 ॥
दश वामकरे देया: सप्त तूभयहस्तयो: ।
पादाभ्यां तिसृभि: शुद्धिर्जङ्घाशुद्धिश्च पञ्चभि: ॥ 47 ॥
नियोजयेत्ततो विप्र ! कट्यां वै सप्त मृत्तिका: ।
स्वदेहस्वेददोषघ्ना बाह्यकर्दमशान्तये ॥ 48 ॥
भक्तानां श्रोत्रियाणां च वर्षास्वेवं निरूपितम् ।
प्रावृ(ट्सू)डुक्तात्तु वै तस्मादेकमृद्व्यपनोदनम् ॥ 49 ॥
शरद्ग्रीष्मवसन्तेषु नित्यं कार्यं क्रियापरै: ।
एतस्मादपि चैकैका परिलोप्या तु मृत्तिका ॥ 50 ॥
हेमन्ते शिशिरे विप्र ! श्रोत्रियै: संयमस्थितै: ।
पथि शौचं प्रकर्तव्यं देशकालानुरूपत: ॥ 51 ॥
गन्धलेपमपास्यैवं मन:शुद्ध्या विशुध्यति ।
विहिता: पादशौचे तु बिडालपदसंमिता: ॥ 52 ॥
मृदश्चतुर्द्विजेन्द्राणां त्रिर्द्विरेका क्रमात्तत: ।
वर्णानां शूद्रनिष्ठानां कटिशौचे तथैव हि ॥ 53 ॥
सप्त सप्त च ऊरुभ्यां कराभ्यां त्रितयं पुन: ।
सर्वेषामेव सामान्यं पाणिशौचमुदाहृतम् ॥ 54 ॥
अन्तर्जानुगतं कृत्वा भुजयुग्मं द्विजोत्तम ! ।
चतुर्धा मणिबन्धस्थं तोयं कृत्वा सुनिर्मलम् ॥ 55 ॥
बुद्बुदाद्यैर्विनिर्मुक्तं पिबेद्विप्रो हृदा तत: ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
एकैकां ह्रासयेन्मात्रां वर्णत्रयमनुक्रमात् ॥ 56 ॥
पाणिना क्षालितेनैव पुनराचामयेद्बुध: ।
एवं प्रक्षाल्य विधिवदाचम्य प्रयत: शुचि: ॥ 57 ॥
प्राङ्मुखोदङ्मुखो वाऽपि उपविश्यासनं(ने) तत: ।
एकैकां ह्रासयेन्मात्रां वर्णत्रयमनुक्रमात् ॥ 58 ॥
प्रातर्भुक्त्वा च मृद्वग्रं कषायकटुतिक्तकम् ।
भक्षयेद्दन्तधवनं दन्तमांसान्यबाधयन् ॥ 59 ॥
द्वादशाङ्गुलमात्रं तु वक्रग्रन्थिविवर्जितम् ।
पयोभि: सह तर्जन्या ब्रह्म(न्)द्वादशसंख्या ॥ 60 ॥
काष्टालाभे तु रोगे वा कर्तव्यं दन्तधावनम् ।
षोडशाङ्गुलदीर्घैस्तु वक्रग्रन्थिविवर्जितै: ॥ 61 ॥
हेमादिनिर्मितैर्वाऽपि कुशदर्बादिभिस्तथा ।
जिह्वानिर्लेहनं चैव गण्डूषं मुखधावनम् ॥ 62 ॥
कुर्यादाचमनं विप्र ! शुद्धेन सलिलेन च .
विना विविधसंपर्कै: पञ्चाङ्गस्नानमाचरेत् ॥ 63 ॥
मुखं करद्वयोपेतं पादौ कटितलावधि ।
स्त्रीसङ्गाद्युपघातेषु स्नानं कुर्याद्यथाविधि ॥ 64 ॥
अधोत्तमाङ्गात् पादान्तं शिरसाऽभ्यञ्जयेद्विज ।
अङ्गान्युद्वर्त्य चास्त्रेण चरणान्तान्यनुक्रमात् ॥ 65॥
गोमयेन मृदा विप्र ! निर्मलीकृत्य विग्रहम् ।
नरामरप्रयुक्तां प्राक् स्नानार्थं चाहरेत् खलीम् ॥ 66 ॥
माषचूर्णादिना देहं निर्हृत्य कवचं स्मरन् ।
शुद्ध्यर्थे प्रथमं स्नात्वा मन्त्रस्नानं समाचरेत् ॥ 67 ॥
स्नायाद्राजोपचारेण दिव्यैर्गन्धै: पुराऽऽहृतै: ।
हृन्मन्त्रेण च विप्रेन्द्र ! वामहस्ततले तत: ॥ 68 ॥
मृदाऽऽमलकमानेन क्रमशोऽभिनिधाय च ।
प्रान्तपर्वावधौ मध्ये मणिबन्धसमीपत॥ 69 ॥
अस्त्रमन्त्रेण मूलेन क्रमात् पञ्चाङ्गमन्त्रितम् ।
कृत्वा नियोज्य दिक्ष्वप्सु सर्वाङ्गालेपनं क्रमात् ॥ 70 ॥
अध ऊर्ध्वे च तन्मन्त्रं मुद्राबन्धेन संयुतम् ।
तेन स्नानहरा विघ्ना दिग्विदिक्परिसंस्थिता: ॥ 71 ॥
प्रयान्ति विह्वलीभूता यावत्तन्नोपसंहृतम् ।
मृद्भागो मूलमन्त्रेण मन्त्रितो य: पुरा स्थित: ॥ 73 ॥
गङ्गातोयेन संपूर्णं यामुनेन शुभेन च ।
प्रयागं चक्रतीर्थं च प्रभासं पुष्कराणि च ॥ 74 ॥
भवन्ति सन्निधीभूता मन्त्रस्यास्य प्रभावत: ।
ततो वै विष्णुतीर्थाय मन्त्रान्ते पदमुच्चरेत् (रन्)॥75 ॥
सनमस्कं भवेत्तेन विष्णुतीर्थस्य सन्निधौ ।
अन्यतीर्थे यदा स्नानं कुर्यात्तत्र च योजयेत् ॥ 76 ॥
केवलं मूलमन्त्रं तु विष्णुतीर्थपदं विना ।
तीर्थान्तरेष्विदं नाम न संकीर्तयते सुधी: ॥ 77 ॥
नित्यसन्निधितीर्थस्य यद्यन्यस्याभिधां स्मरेत् ।
स्नातस्य तत्र तीर्थं तदभिशापं क्षणं (णात्) सृजेत् ॥ 78
निर्झराम्बुतटाकादौ सामान्यस्नानकर्मणि ।
गङ्गादीनां नदीनां च तीर्थानां च प्रकीर्तनम् ॥ 79 ॥
मन्त्रस्नानं(न) क्रमै: सम्यग्विष्णुतीर्थाय कीर्तयेत् ।
ततोङ्गमन्त्रजपं च भागं पाणितले स्थितम् ॥ 80 ॥
तोयेनालोड्य मसृणं तापयेदर्करश्मिभि: ।
मेघच्छन्ने स्वकं मन्त्रं सूर्यवत् खस्थितं स्मरेत् ॥81 ॥
दर्शयित्वा करौ तस्य ताभ्यां सर्वाऽङ्गकं स्पृशेत् ।
अपास्य प्रोच्चरन् वर्म मृल्लेपं वारिणाऽङ्गगम् ॥ 82 ॥
दर्भपुञ्जीलमादाय दक्षिणेन करेण तु ।
जले त्वावर्त्य तन्मन्त्रं सकृद्वा बहुशो द्विधा ॥ 83 ॥
तत: कुम्भाभिषेकं वा पाणिकुम्भोदराम्बुना ।
स (सं)हिता (कृदा) वर्तितेनैव अभिषेकं तु मूर्धनि 84
श्रोत्रदृग्वदनं नासां स्वकराङ्गुलिभि: क्रमात् ।
स्थगयित्वा निमज्याथ साङ्गं मन्त्रमथोच्चरन् ॥ 85 ॥
सकृद्वा बहुश: शक्त्या ध्यायेज्ज्योतिर्मयं हरिम् ।
देवं हृत्पुष्करान्तस्थं नेत्रयोरथ चान्तरे ॥ 86 ॥
सर्वपापनिरासार्थं कृत्वैवमघमर्षणम् ।
प्राणायामैस्त्रिभिर्द्वाभ्यामेकेन नियतेन वा ॥ 87 ॥
समुत्थायाचरेत् पश्चात् सन्निरीक्ष्यार्कमण्डलम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[8]]
मन्त्रमूर्तिर्महातेजा: समुत्तीर्य जलान्तरात् ॥ 88 ॥
स्नानवस्त्रं परित्यज्य परिधायाम्बरान्तरम् ।
शिखायाऽथ शिखाबन्धं कृत्वाऽऽचम्य यथाविधि॥ 89
अङ्गुष्ठमूलं ब्राह्मं तु अङ्गुल्यग्रं तु दैविकम् ।
पैतृकं हस्तमध्यं तु तीर्थं दक्षिणहस्तजम् ॥ 90॥
ब्राह्मेण तु पिबेत्तोयं पैतृकेन तु मार्जयेत् ।
दैविकेन स्पृशेदङ्गान् येषां तृप्तिं यदिच्छति ॥ 91 ॥
त्रिधा चतुर्धा वा विप्र ! द्विरामृज्य मुखं पुन: ।
वामहस्ततलं प्रोक्ष्य पादयोश्च तले शुभे ॥ 92 ॥
तलेन हृदयं स्पृष्ट्वा मुखमङ्गुलिभिस्तथा ।
अङ्गुष्ठानामिकां कृत्वा नेत्रे स्पृष्ट्वा च वारिणा ॥ 93 ॥
तेनैव तर्जनीं कृत्वा तथा द्वे नासिकापुटे ।
कनिष्ठिकां तथा कृत्वा तेनैव श्रवणं स्पृशेत् ॥ 94 ॥
तथैव मध्यमां कृत्वा बाहुदेशावुभौ स्पृशेत् ।
तेनैव नाभिदेशं च सवैर्युक्तै: शिर: स्पृशेत् ॥ 95 ॥
एतदाचमनं प्रोक्तं सर्वकर्मसु सर्वदा ।
सजलं दक्षिणं हस्तं कृत्वा घ्राणाग्रगं मुने ! ॥ 96 ॥
स्मरन् हृन्मन्त्रमाघ्राय सन्धार्य कवचं लभन् ।
विरेच्य समुदीर्यास्त्रं तोयक्षेपेण वै सह ॥ 97 ॥
ततस्तु हस्तयोर्देहे न्यासं कुर्याद्यथाग(क्र)मम् ।
हृदा वामकरे तोयमादाय गलितं च तत् ॥ 98 ॥
विबुधानूर्ध्वदेहस्थान् ह्लादयेच्छिखया क्षिपन् ।
स्मरन्नस्त्रं क्षिपेद्भूमौ दुष्टदोषप्रशान्तये ॥ 99 ॥
अन्तरान्तरयोगेन ह्यूर्ध्वान्तं प्रागधस्तत: ।
जलाञ्जलिमथादाय स(ख)मन्त्रेण हरिं स्मरन् ॥100
सूर्यमण्डलमध्यस्थं तर्पयेत्तेन वारिणा ।
सकुशोर्ध्वकरश्चाथ विनिमीलितदृग्जपन् ॥ 101 ॥
सूर्यं निरीक्षयेन्मन्त्रं यदर्ध्येणार्चितं पुरा ।
ततोपविश्य सन्तर्प्य आ(सा) धारासनपूर्वकम् ॥ 102
साङ्गं सपरिवारं च मन्त्रं तदनु वै क्रमात् ।
इन्द्रादीन् विष्णुपूर्वांश्च वासुदेवादिकानपि ॥ 103 ॥
मूर्तीद्वार्दशशक्तीश्च परमात्मानमेव च ।
पृथिव्यादीनि भूतानि ऋषींश्च पितृभि: सह ॥ 104 ॥
आदौ नाम द्वीतीयान्तं तर्पयामीति चोच्चरन् ।
एष मन्त्रस्तु निर्दिष्टस्तर्पणेषु यथाक्रमम् ॥ 105॥
तिलोदकैस्तर्पयित्वा स्वपितॄंश्च पितामहान् ।
प्रपितामहसंज्ञांश्च सदाराननुतर्पयेत् ॥ 106 ॥
तर्पयेत् सर्वपितॄणां दक्षिणाभिमुखेन तु ।
देवानां च तदन्येषां प्राङ्मुखो वाऽप्युदङ्मुख: ॥ 107
मन्त्रन्यासं तत: कृत्वा मुद्रां बध्वा स्मरेद्धरिम् ।
जलमध्येऽपि यागस्य भोगैश्चैवासनादिकै: ॥ 110 ॥
ततो मन्त्री समभ्यर्च्य पत्रपुष्पफलैर्विभुम् ।
संभवे सति पुष्पाणां विहितं तत्र चार्चनम् ॥ 111॥
औदकेनोपचारेण भावनाभावितेन च ।
तर्पयेदम्भसा प्राग्वद्धोमभावनयाऽखिलम् ॥ 112॥
एवं कृत्वा जगन्नाथं समिद्दानं समाचरेत् ।
जुहुयाच्च यथाशक्ति ततस्तिलघृतादि यत् ॥ 113॥
न्यूनातिरिक्तशान्त्यर्थं सर्वकर्मसमाप्तये ।
पूर्णाहुत्यवसानान्तं कुर्याद्वै जलतर्पणे ॥ 114॥
स्तुत्वा च प्रणमेद्विप्र ! अष्टाङ्गेनाथ दण्डवत् ।
दूर्वां सिद्धार्थकोपेतां शिखामन्त्राभिमन्त्रिताम् ॥ 115॥
चूड्योत्तमाङ्गे शिरसा उपसंहृत्य सासनम् ।
वाच्यं जलात् स्वहृद्व्योम्नि मनसा निष्कलात्मना॥ 116
कृत्वाऽभिगमनं कृत्यं सन्यसेच्च विचक्षण: ।
कुर्याद्भोगार्जनं पश्चान्यायोपायसमार्जितम् ॥ 117॥
मूलेन वाऽस्त्रमन्त्रेण पुष्पमूलफलादिकम् ।
अवपन्नं त्वभिमतमनाप्तं भावदूषितम्॥ 118॥
व्यामिश्रहीनसंस्पृष्टं शुक्तं लीढं च वर्जयेत् ।
सम्यक् पूरकयुक्त्या तु धिया वाचकमुच्चरन् ॥ 119॥
अपामार्गशमीशाखायुग्मं संभ्राम्य मूर्धनि ।
सव्यापसव्ययोगेन पृष्ठतोऽस्त्रं पठन् क्षिपेत् ॥ 120॥
नानावस्त्रं च निष्पीड्य ततश्चाचम्य वाग्यत: ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
इत्युक्तमौदकं स्नानमथ मान्त्रं निबोध मे ॥ 121॥
तोयाभावे च यत्कुर्योद्द्दुर्गे(ष्टे)काले तु शीतले ।
गमने क्षिप्रसिद्धौ वा गुरुकार्येऽस्वतन्त्रताम् ॥ 122॥
प्राप्तं वा वीक्ष्य विप्रेन्द्र ! निशाभागे दिनस्य वा ।
प्रक्षाल्य पादावाचम्य प्रोद्धृतेन च वारिणा ॥ 123॥
स्थानं दश दिश: प्राग्वत् संशोध्योपविशेत्तत: ।
प्राणायामगणं कुर्याद्भूतशुद्धिं ततस्तनौ ॥ 124॥
मूलमन्त्रादित: कुर्यात् सर्वमन्त्रगणेन तु ।
केवलादुदकस्नानात् सम्स्कारपरिवर्जितात् ॥ 125॥
प्रयागादिषु तीर्थेषु यत्फलं कुरुते द्विज ! ।
स्नानाच्छतगुणं तस्मान्मन्त्रस्नानस्य सत्तम ! ॥ 126॥
ध्यानस्नानमथो वक्ष्ये द्वाभ्यामपि परं तु यत् ।
खस्थितं पुण्डरीकाक्षं मन्त्रमूर्तिं प्रभुं स्मरेत् ॥ 127॥
तत्पादोदकजां धारां पतमानां हि मूर्धनि ।
चिन्तयेद्ब्रह्मरन्ध्रेण प्रविशन्तीं स्वकां तनुम् ॥ 128॥
तया संक्षालयेत् सर्वमन्तर्देहगतं मलम् ।
तत्क्षणाद्विरजा मन्त्री जायते स्फटिकोपम: ॥ 129॥
ध्यानस्नानं परं मन्त्रस्नानाच्छतगुणं स्मृतम् ।
सध्यानस्नानमित्युक्तं दिव्यस्नानादिकं श्रृणु ॥ 130॥
सहातपेन वर्षेण स्नानं दिव्यमनन्तरम् ।
समिधां दीपितानां च गोमयस्य हुत(शुभ) स्य च 131
सितेन भस्मनाऽङ्गेषु ललाटादिषु च क्रमात् ।
यदूर्ध्वपुण्ड्रकरणं मन्त्रोच्चारणपूर्वकम् ॥ 132॥
दाहनं तु भवेत् स्नानं शोधनं परमं स्मृतम् ।
गच्छत्सु गोषु वातोत्थै रजोभिर्भूमिसंभवै: ॥ 133॥
स्पर्शनं वपुष: स्नानं वायव्यं तदुदाहृतम् ।
प्रशस्ते पर्वताग्रादौ जातया श्वेतमृत्स्नया ॥ 134॥
उच्चार्य केशवादीनि नामान्यङ्गे यथाक्रमम् ।
ललाटादौ यद्विधानमूर्ध्वपुण्ड्रस्य तत्स(त्क्ष)मम् ॥135
पार्थिवस्नानमित्येवं सर्वपापहरं शुभम् ।
तस्मादेकतमं कार्यं स्नानं श्रद्धापरेण तु ॥ 136॥
स्नानाचमनशौचेन प्राणायामेन देशिक: ।
अन्तर्बहि: शरीरस्य साधकस्तु विशुध्यति ॥ 137॥
स्नानपूर्वा: क्रिया: सर्वा: फलसंसिद्धिहेतव: ।
तस्मात् स्नानं प्रकुर्वीत देवर्षिपितृतर्पणम् ॥ 138॥
॥ इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे साधकस्नानविधिर्नाम द्वितीयोध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्रीपारमेश्वर संहिता
श्री:
॥ तृतीयोऽध्याय:॥
समाधिख्यानम्
सास्त्रं दूर्वाङ्कुरं दत्वा पत्रं पुष्पं तिलांस्तु वा ।
सोदकानात्मनो मुर्ध्नि शिखास्थाने च सत्तम ! ॥ 1॥
तत: कलशपुर्वं तु अम्बुपूर्णं तु भाजनम् ।
समादायाम्बरच्छन्नं पाणिना भगवद्गृहम् ॥ 2॥
एकान्तं निर्जनं यायान्मनोज्ञं दोषवर्जितम् ।
अनुकूलं शुचिं दक्षं संयतं समये स्थितम् ॥ 3॥
एकायनं वैदिकं वा ब्राह्मणं चार्घ्यवाहकम् ।
हृन्मध्यस्थं स्मरन्मन्त्रं प्रबुद्धानन्दविग्रहम् ॥ 4॥
दिगन्तरमवीक्षन् वै मौनी संरोधितानिल: ।
प्राप्य स्थानं स्वमन्त्रं तं नासाग्रेण विरेचयेत् ॥ 5॥
उच्चरन् द्वादशार्णं तु प्रविश्यान्त: प्रदक्षिणम् ।
प्रासादोद्देशमखिलं मार्जयेत् प्रोक्षयेत्तत: ॥ 6॥
परिचारैस्तु कर्तव्यं बलिपीठान्तमेव हि ।
द्वाराद्बाह्ये यथाशास्त्रं शुद्धेन सलिलेन च ॥ 7॥
आजानुपादौ प्रक्षाल्य हस्तौ चामणिबन्धनात् ।
पूर्वोक्तेन विधानेन समाचम्योर्ध्वपुण्ड्रकै: ॥ 8॥
चन्दनाद्यै: सुगन्धैर्वा धर्मक्षेत्रे विशेषत: ।
पर्वताग्रेनदीतीरे सिन्धुतीरे तथैव च ॥ 9॥
वल्मीके तुलसीमुले प्रशस्ता मृत्तिका द्विज ! ।
वश्यार्थी रक्तया श्रीच्छन् पीतया शान्तिकामिक: ॥10
श्यामया मोक्षकामी च श्वेतया चोर्ध्वपुण्ड्रकम् ।
वर्तिदीपाकृतिं चैव वेणुपत्राकृतिं तथा ॥ 11॥
पद्मस्य मुकुलाकारमुत्पलं मुकुलाकृति ।
मत्स्यकूर्माकृतिम् चैव शङ्खाकारमत: परम् ॥ 12॥
पुष्टिप्रदेनाङ्गुष्ठेन तर्जन्या मुक्तिसिद्धये ।
वाञ्छितार्थप्रदायिन्या मुनेऽनामिकयाऽथ वा ॥ 13॥
आयुष्कामी मध्यमया अङ्गुल्या चाऽथ देवता ।
एताभिरङ्गुलीभिस्त्तु कारयॆन्न नखै: स्पृशेत् ॥ 14॥
ललाटे वासुदेवं च हृदि संकर्षणं न्यसेत् ।
प्रद्युम्नं दक्षिणे चांसे अनिरुद्धोत्तरांसके ॥ 15॥
जलनिर्मथितेनैव ह्यूर्ध्वपुण्ड्रचतुष्टयम् ।
ललाटे केशवं विद्यान्नारायणमथोदरे ॥ 16॥
माधवं हृदये कुर्याद्गोविन्दं कण्ठकूपके ।
उदरे दक्षिणे पार्श्वे विष्णुरित्यभिधीयते ॥ 17॥
तत्पार्श्वे बाहुमध्ये तु मधुसूदन इष्यते ।
त्रिविक्रमं कण्ठकूपे वामे कुक्षौ तु वामनम् ॥ 18॥
श्रीधरं वामबाहौ च हृषीकेशं तु कण्ठके ।
अपरे पद्मनाभं तु ककुद्दामोदरं स्मरेत् ॥ 19॥
एवं द्वादशनामं(। नि) तु वासुदेवं तु मूर्धनि ।
यज्ञो दानं तपो होमो भोजनं पितृकर्म च ॥ 20॥
तत् सर्वं निष्फलं प्रोक्तमूर्ध्वपुण्ड्रविनाकृतम् ।
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन धारयेत् सर्वसिद्धिदम् ॥ 21॥
चतुरङ्गुलमग्रं तु सदाविष्ण्वधिदैवतम् ।
महाविष्णवधिदैवस्तु ग्रन्थिरेकाङ्गुलो भवेत् ॥ 22॥
विष्ण्व(। )धिदैवं वलयं द्वयमङ्गुलमुच्यते ।
पवित्रं हस्तयुग्मे चानामिकायां नियोजयेत् ॥ 23॥
दर्भैर्विना तु यत् स्नानं विना नैवेद्यमर्चनम् ।
विनोदकं तु यद्दानं तत् सर्वं निष्फलं भवेत् ॥ 24॥
अर्चनं जपहोमौ च दानं च पितृतर्पणम् ।
अपवित्रानुपाणिश्चेत् तत् सर्वे च विनश्यति ॥ 25॥
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन सदा धार्यं पवित्रकम् ।
गन्धै: स्रग्भिरलङ्कारै: सोत्तरियैश्च भूषित: ॥ 26॥
कर्णभूषणहाराद्यै: कटकैरङ्गुलीयकै: ।
अलाभे त्वङ्गुलीयेन अलङ्कृत्य तु साधक: ॥ 27॥
वदनं नासिकारन्ध्रे स्थगयित्वाऽम्बरेण तु ।
स्वश्वासोपहतं चैव न भवेच्च यथा द्विज ! ॥ 28॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
शुक्लवासा: सुवेषश्च शुक्लदन्त: शुचिव्रत: ।
ताम्बूलशुद्धवदनो ललाटे चाक्षतैर्युत: ॥ 29॥
एवमुक्तगुणैर्युक्तो बोधयेत् पुरुषोत्तमम् ।
शङ्खध्वनिसमोपेतं दुन्दुभीपटहस्वनै: ॥ 30॥
वन्दिबृन्दोत्थितोच्चाभिर्नानावाग्भिर्महामते ! ।
महाजयजयारावै: पुन:पुनरुदीरितै: ॥ 31॥
प्रबोधलक्षणै: स्तोत्रैरुत्थाप्य शयनात्तत: ।
द्वारमासाद्य तत्रस्थो दशदिग्बन्धपूर्वकम् ॥ 32॥
अवकुण्ट्याथ तर्जन्या मन्त्रं कवचमुच्चरन् ।
स्थिते वा कल्पिते तत्र पूजयेद्बलिमण्डले ॥ 33॥
सर्वं खगेशपूर्वं तु परिवारं हि साच्युतम् ।
नमसा प्रणवाद्येन पुष्पमादाय कीर्तयेत् ॥ 34॥
समस्तपरिवाराय अच्युताय नमो नम: ।
वास्तुपूरुषमन्यांश्च समभ्यर्च्य यथाक्रमम् ॥ 35॥
मूलमन्त्रेण साङ्गेन निरङ्गेनाथवा तत: ।
न्यासं कृत्वा त्रिराचार्यो हस्ततालं हृदा तत: ॥ 36॥
मूलमन्त्रेण सोद्धाट्य कवाटं नेत्रमन्त्रत: ।
नित्यदीपास्ततोज्ज्वाल्य हस्तौ प्रक्षाल्य वारिणा॥ 37
प्रासादादि यदा न स्यात्तदा देशं मनोहरम् ।
आसाद्य कल्पयेन्मान्त्रं गृहं तदधुनोच्यते ॥ 38॥
मूलमन्त्रं पुरा ध्यायेद्ब्रह्मवत् सर्वगं तत: ।
विदिक्षु दिक्षु मध्ये च ज्वलन्तं भानुकोटिवत् ॥ 39॥
हृन्मन्त्रं च तदन्तस्थमाक्रम्याखिलमात्मना ।
शिरोमन्त्रं च तन्मध्ये ब्रह्मनाडीस्वरूपिणम् ॥ 40॥
स्तम्भभूतं तु विश्वस्य संचाराध्ववदुज्ज्वलम् ।
शिखामन्त्रं च सर्वस्माद्बहि: प्रकारवत् स्थितम् ॥ 41॥
वर्ममन्त्रं तु कर्मात्मा(त्म) परमात्मानुवेधयेत् ।
गवाक्षद्वारभूतं च नेत्रमन्त्रं च भावयेत् ॥ 42॥
स्फुरद्वह्निस्फुलिङ्गोर्मिसहस्रपरिराजितम् ।
सर्वविघ्नप्रशमनं बहिरस्त्रं च भावयेत् ॥ 43॥
एवं(म)मान्त्रगृहं ध्यात्वा ततो द्वारं तु चेतसा ।
त्रिभागीकृत्य तन्मध्ये भागमेकं द्विधा पुन: ॥ 44॥
विभज्य वामदेशेन दक्षिणेनाङ्घ्रिणा तत: ।
शनै: शनै: प्रविश्यान्त: सास्त्रमन्त्रेण तेन वै ॥ 45॥
धरणीहननं कृत्वा भगवन्तं प्रणम्य च ।
मनसा गुरुवंशं च तदाज्ञां मानसीमथ ॥ 46॥
शिरसा धारयेत् स्वेष्टं फलं संकल्प्य चेतसा ।
देवाय च निवेद्यै(तान्) तत् यागागारस्य मध्यत: ॥47
प्रासादं विग्रहं क्लृप्त्वा वर्ममन्त्रं सविग्रहम् ।
तज्जीवं भगवन्तं च ध्यात्वा यागगृहं तत: ॥ 48॥
सशलाकैस्ततो दर्भै: सहदेवीविमिश्रितै: ।
संमार्ज्य बहुतोयेन प्रक्षाल्याऽऽलिप्य गौमयै: ॥ 49॥
गोमयं च नवं ग्राह्यं भूमिष्टं धेनुसंभवम् ।
सजलं शिथिलं शुष्कं कीटवच्च विवर्जयेत् ॥ 50॥
उपलिप्तमथास्त्रेण संविध्य शकलं त्यजेत् ।
पञ्चगव्येन सास्त्रेण वारा(रिणा)वा प्रोक्ष्य चन्दनै: 51॥
कुङ्कुमागरुकर्पूरै: समालिप्य समन्तत: ।
कुशदूर्वाक्षतांश्चैव विकिरेत् स्थानशुद्धये ॥ 52॥
प्रासादं शोधयित्वा तु ततो मौनपरो द्विज ! ।
देवेशस्याग्रतो वाऽपि दक्षिणं भागमाश्रयेत् ॥ 53॥
दर्भे चर्मणि वस्त्रे वा फलके यज्ञकाष्ठजे ।
स्वासनं न्यस्य वार्भि(चाद्धि)श्च मूलमन्त्राभिमन्त्रितै: 54
प्रोक्ष्य छोटिकयाऽस्त्रेण दद्यात्तच्छुद्धये पुन: ।
तुर्यादीनां तु तत्रैकं भावयेदासनं त्वथ ॥ 55॥
तुर्यं नामऽऽसनं पूर्वं कारणप्रणवा(न्वय:)न्वितम् ।
सुषुप्तिर्नाम तद्व्याप्ताव्यक्तपङ्कजसंस्थिति: ॥ 56॥
स्वप्न: शेषाहिपूर्वं तु वह्निपर्यन्तमासनम् ।
क्षीरार्णवादितो भावासनान्तं जाग्रदासनम् ॥ 57॥
तत्र सुप्तं(प्तिं)तुरीयं वा करशुद्धे: पुरा स्मरेत् ।
स्वप्नं मानसयागात्तु पूर्वं तुर्योक्तकालत: ॥ 58॥
जाग्रदासनकल्पे तु विशेषो गृह्यतामयम् ।
स्वदेहमन्त्रविन्यासात् पूर्वमब्ध्यादिकं त्रयम् ॥ 59॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[12]]
न्यसेदस्त्राम्बुना प्रोक्ष्य ताडयित्वाऽस्त्रपुष्पत: ।
तत्रैव भगवद्योगपीठार्चायाः पुरोत्तरम् ॥ 60॥
न्यसेदाधारशक्त्यादि भावपीठान्तमासनम् ।
प्रणवेनाथ तद्व्यप्तिं स्मृत्वा स्वार्णेन तेन वै ॥ 61॥
अभ्यर्च्य तदुपर्यास्यपद्माद्येकतमान्वितम् ।
यागोपस्करसंभूतौ भगवन्तमनुस्मरन् ॥ 62॥
विनीतान् शिष्यपुत्रदीन् स्नातानाज्ञापयेत्तदा ।
पात्रशुद्धिं तत: कुर्याद्यथा तच्छृणु सत्तम ! ॥ 63॥
अम्लकल्केन तोयेन हेमं ताम्रं च शोधयेत् ।
राजतं गृहधूमेन शान्ताङ्गारेण वा पुन: ॥ 64॥
भस्ममिश्रेण तोयेन लोहयुक्तं विशोधयेत् ।
शङ्खशुक्तिमयानां च लवणेव विशोधयेत् ॥ 65॥
फलपत्रमयानां च मृद्भिरद्भिश्च शोधयेत् ।
लेपगन्धापनोदेन शुद्धिर्भवति कारयेत् ॥ 66॥
द्रव्यशुद्धिर्भवत्येवं यथावद्विधि चोदिता ।
अथार्कोदयकालस्य पूर्वं कर्म समारभेत् ॥ 67॥
प्रच्छन्नपटसंयुक्तं पुजाकाले प्रपूजयेत् ।
पापिष्ठानाश्रमभ्रष्टान्नास्तिकान् वै न दर्शयेत् ॥ 68॥
आगमार्थं च देवानां गमनार्थं च रक्षसाम् ।
कुर्याद् घण्टारवं तत्र देवताह्वानलाञ्छनम् ॥ 69॥
शङ्खादिघोषसंयुक्तं गेयवाद्यसमन्वितम् ।
आवाहने तथाऽभ्यङ्गे स्नानारम्भावसानयो: ॥ 70॥
तथा तिलकदाने च दीपे मात्रानिवेदने ।
नीराजने त्वाहरणे नैवेद्यस्य महानसात् ॥ 71॥
तन्निवेदनकाले तु पूर्णाहुत्यवसानके ।
जलाहरणकाले च यानारोहावरोहयो: ॥ 72॥
कवाटयोर्विघटेन तथा बन्धे द्विजोत्तम ! ।
एतेषु नित्यकालेषु शङ्खमापूरयेत् त्रिधा ॥ 73॥
प्रवृत्तस्यार्चने विष्णो: कृतमौनस्य तत्वत: ।
तस्याविक्षिप्तबुद्धैर्वै वाग्दानं सुविरोधकृत् ॥ 74॥
अत: सव्यभिचारं तु मौनं वर्ज्यं क्रियापरै: ।
शुभमव्यभिचारं यत्तत्कार्यं सर्ववस्तुषु ॥ 75॥
यदङ्गसंकेतमयैरव्यक्तैर्नासिकाक्षरै: ।
कृतमोष्ठपुटैर्बद्धैर्मौनं तत्सिद्धिहानिकृत् ॥ 76॥
स्वयमेव स्वबुद्ध्या यत् सर्ववस्तुषु वर्तते ।
शब्दैरनुपदिष्टैस्तु तन्मौनं सर्वसिद्धिदम् ॥ 77॥
करशुद्धिं तत: कुर्याद्यथाव(त)दवधारय ।
द्वे तले हस्तपृष्टे द्वे सर्वाश्चाङ्गुलयस्तथा ॥ 78॥
अस्त्रमन्त्रेण संशोध्य ध्यानमुद्रान्वितेन तु ।
कृत्वैवं करशुद्धिं च स्थानशुद्धिं समाचरेत् ॥ 79॥
ध्यात्वा देवं ज्वलद्रूपं सहस्रार्कसमप्रभम् ।
ज्वालाकोटिसमाकीर्ण वमन्तं ज्वलनं मुखात् ॥ 80॥
तेन संपूरयेत् सर्वमाब्रह्मभवनान्तिमम् ।
दिगोधं प्रज्वलन्तं च भावयेन्मन्त्रतेजसा ॥ 81॥
क्ष्मामण्डलमिदं सर्वं स्मरेत् पक्वं च वह्निना ।
मन्त्रजेन द्विजश्रेष्ठ ! मृण्मयं भाजनं यथा ॥ 82॥
स्थानशुद्धिर्भवत्येवं सुधाकल्लोलसेचनात् ।
भावयेदथ दिग्बन्धं कुर्यादास्ये तु पावकम् ॥ 83॥
किरन्तमस्त्रमन्त्रं च बाहुभ्यां दक्षिणेन वा ।
दिग्विदिक्षु च सर्वत्र विरेच्य स्वासनाद्बहि: ॥ 84॥
शरजालचिताकारं प्राकारं बन्धयेद्बुध: ।
यद्वा तु पूर्ववत् कुर्याद्दिग्बन्धं हृदयादिकै: ॥ 85॥
अस्त्रेण वै विदिग्बन्धं नेत्रेण तु अथोर्ध्वत: ।
आदित्यायुतदीप्तेन ज्वलत्कञ्चुकरूपिणा ॥ 86॥
कवचेन तु तर्जन्या रक्षार्थमवकुण्ठयेत् ।
एवं कृत्वा तु दिग्बन्धं प्राणायाममथारभेत् ॥ 87॥
प्रमाथिनो दृढस्याथ चञ्चलस्य तु चेतस: ।
समाधियोग्यतासिद्ध्यै प्राणादिविजयाय च ॥ 88॥
तमोनि(बर्हणार्थं च)र्हरणार्थाश्च कुर्यात् प्राणायतीरथ ।
शरीरे नाडिसंस्थानं तथा प्राणादिसंस्थितम् ॥ 89॥
प्राणायामस्वरूपं च ज्ञात्वा यामान् समाचरेत् ।
नाडीचक्रं प्रवक्ष्यामि यथावन्मुनिपुङ्गव ॥ 90॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
नाडीनां कन्दनाभि: स्यादुत्पत्तिस्थानमुत्तमम् ।
द्विसप्ततिसहस्राणि नाडयोऽन्तर्व्यवस्थिता: ॥ 91॥
तिर्यगूर्ध्वमधश्चैव देहं व्याप्य व्यवस्थिता: ।
आग्नेया: सौम्यरूपाश्च सौम्याग्नेयास्तथैव च ॥ 92॥
आग्नेया ऊर्ध्ववदना: सौम्यसंज्ञा अधोमुखा: ।
तिर्यग्गता नाडयस्तु सौम्याग्नेया उदाहृता: ॥ 93॥
नाडीनामपि सर्वासां प्रधाना दश नाडय: ।
इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना सोर्ध्वगामिनी ॥ 94॥
गान्धारी हस्तिजिह्वा च पूषा चैव यशस्विनी ।
अलम्बुसा कुहूश्चैव को(के)शिनी दशामी स्मृता ॥ 95
सुषुम्नाख्या मध्यनाडी कन्दादूर्ध्वप्रवाहिनी ।
मध्यनाड्या: सुषुम्नाया वामदक्षिणत: स्थिते ॥ 96॥
इडापिङ्गलसंज्ञे द्वे ते तु नासापुटावधी ।
पुरत: पृष्टस्तस्तस्या गान्धारी हस्तिजिह्वके ॥ 97॥
वामेतराक्ष्यवधिके कन्ददेशात् समुत्थिते ।
पूषायशस्विन्याख्ये द्वे सव्यान्यश्रोत्रनिष्ठेते ॥ 98॥
कन्दाद्वै पादमूलान्ता संस्थिता स्यादलम्बुसा ।
कूहूर्गेढात्तपर्यन्ता पादाङ्गुष्ठे तु कोशिनी ॥ 99॥
शुक्लेडा पिङ्गला रक्ता गान्धारी पीतवर्णका ।
हस्तिजिह्वा कृष्णरूपा पूषा स्यात् कृष्णपीतका ॥ 100
यशस्विनी श्यामवर्णा बभ्रुवर्णा ह्यलम्बुसा ।
कुहूररुणसंकाशा कोशिनी ह्यञ्जनप्रभा ॥ 101॥
एवं दशप्रधानास्तु नाडय: परिकीर्तिता: ।
वायवो दश संप्रोक्ता: शरीरे नाडिषु स्थिता: ॥ 102॥
प्राणोऽपान: समानश्च उदानो व्यान एव च ।
नाग: कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनञ्जय: ॥ 103॥
इडाख्या वहति प्राणं गान्धार्याख्या अपानकम् ।
अलम्बुसा समानं तु कुहूर्व्यानं द्विजोत्तम ! ॥ 104॥
उदानं तु सुषुम्नाख्या पिङ्गला नागसंज्ञितम् ।
पूषा वायुं तु कूर्माख्यं कृकरं तु यशस्विनी ॥ 105॥
हस्तिजिह्वा देवदत्तं कोशिनी तु धनञ्जयम् ।
विद्रुमाभौ प्राणनागाविन्द्रकोपोपमावुभौ ॥ 106॥
कूर्मापानौ स्वसंकाशौ समानकृकराकुभौ ।
किंजल्कसदृशौ देवदत्तोदानौ धनंजय: ॥ 107॥
व्यानश्च फेनवर्णाभ: सर्वशास्त्रेषु निश्चय: ।
अथ प्राणायति: - सा च निश्वासोच्छ्वासयोर्गते:॥ 108
स्तम्भनं तत्र निश्वासो बाह्यवातोपयोगिना ।
घ्राणेनानयनं वायोरन्त: कोष्ठानिलस्य च ॥ 109॥
बहिर्निष्कासनं नास्या उच्छ्वासो बुद्धिपूर्वकम् ।
अभ्यन्तरा स्तम्भवृत्तिर्वायोरन्त: प्रपूरणम् ॥ 110॥
बाह्यं तु तद्वत् प्रथमं प्राणसंरोधनं विदु: ।
अभ्यन्तराद्द्वितीयस्तु स्तम्भवृत्तिस्तृतीयकम् ॥ 111॥
बाह्या तत्राधमा प्राणधारणा मध्यमा मता ।
अभ्यन्तरा स्तम्भवृत्तिरुत्तमा धारणा यता ॥ 112॥
सदा निश्वासरूपा तु बाह्या रेचकमुच्यते ।
अभ्यन्तरा समुच्छ्वासरूपा सम्पूरकस्तथा॥ 113॥
श्वासोच्छ्वासनिरोधात्मा स्तम्भवृत्तिस्तु कुम्भक: ।
एकद्वित्रिभिरुद्घारैर्मृदुमध्यमतीक्ष्णका: ॥ 114॥
क्रमेणैते भवन्त्यत्न प्राणादेर्नाभिदेशत: ।
उद्गतस्याहति: पूर्वमुद्घात: स्याद्द्वितीयकम् ॥ 115॥
निवृत्तिरुदरादूर्ध्वं तस्य चाथ तृतीयकम् ।
अन्यत्र निग्रहोऽस्येह(स्यैव)मृदु: पूर्वोऽथ मध्यम: 116
द्वितीयस्तु तृतीयोऽथ तीक्ष्णस्स्वेदादिकारणम् ।
प्राणायामगणं कुर्यात् पूर्वमस्त्रेण रेचकम् ॥ 117॥
तत्र द्वादशमात्रस्तु रेचक: पूरक: स्मृत: ।
चतुर्विंशतिमात्रस्तु षट्त्रिंशन्मात्रकं विदु: ॥ 118॥
कुम्भकं चाथ भूयोऽपि केवलानिलनि:सृति: ।
या सा प्राणायति: साऽपि रेचकाख्या विधीयते ॥ 119
मात्राव्यतिक्रमान्न्यूना विपर्यासे तु साऽस (ध)मा ।
तस्मान्मात्राविशेषेण ज्ञातव्या प्राणजिष्णुना ॥ 120॥
“जानुं प्रदक्षिणीकृत्य न द्रुतं न विलम्बितम् ।
कुर्यादङ्गुलिविस्फोटं सा मात्रा परिकीर्तिता ॥ 121॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[14]]
प्राणायमगणं कुर्यात् पुर्वमस्त्रेण रेचकम् ।
पूरकं हृदयेनाथ नेत्रमन्त्रेण कुम्भकम् ॥ 122॥
प्रागुक्तेनाचरेद्भूयो रेचकं द्विजसत्तम ! ।
वामेतराङ्गुलीभ्यां तु पिदधद्वामनासिकाम् ॥ 123॥
नाभिदेशस्थितं ध्यायेन्मूलमन्त्रेण वै हरिम् ।
वासनादोषसंमिश्रान् दशप्राणान् सगर्भकान् ॥ 124॥
अगभर्श्च सगर्भश्च प्राणायामो द्विधा मत: ।
जपध्यानं विनाऽगर्भ: सगर्भस्तद्युत(त्सम)श्च य:॥ 125
अगर्भाद्गर्भसंयुक्त: प्राणायाम: शताधिक: ।
आकृत्यास्त्रं समुच्चार्य दक्षिणघ्राणतो बहि: ॥ 126॥
रेचयेद्वातचक्रं तु दशनाडीष्ववस्थितम् ।
मात्रयैकैकयाऽन्योन्यं मोचयित्वा पूषि(र्वि)काम्॥ 127
द्वाभ्यां तु पिङ्गलां द्वाभ्यां बहिर्नाभ्यास्तु रेचयेत् ।
विरेच्यैवं हरिं तावत् संस्थाप्यादाय पावकम् ॥ 128॥
वातचक्रस्थितं ध्यायेत्तमेवान्त: प्रवेशयेत् ।
दक्षिणाङ्गुष्ठतो द्वारं पिदधद्वामनासया(सिकाम्) ॥ 129
हरिं सवातचक्रं तं मात्राभ्यामिडयोच्चरन् ।
हृन्मन्त्रमन्त: संवेश्य तं ध्यात्वा हृदये स्थितम् ॥ 130
मात्राचतुष्टयेनाथ तेन वातेन पिङ्गलाम् ।
द्वाभ्यां सुषुम्नां गान्धारीं द्विद्विकाभिस्तु पूषिकाम् ॥131
द्वाभ्यां द्वाभ्यां हस्तिजिह्वालम्बुसे च यशस्विनीम् ।
कोशिनिं च कूहूं चैव क्रमात् संपूरयेत् (यद्) गती:
नासापुटादिकादूर्ध्वं नेत्रेणासीत कुम्भवत् ।
षट्त्रिंशद्भिस्तु मात्राभिरथ नाभ्यग्निमिश्रितै: ॥ 133॥
परिभ्रमद्भि: सर्वत्र तैर्वातैर्दोषसंहती: ।
ध्यात्वा निरस्ता, नाडीश्च शोधितास्तु शनै: शनै:॥ 134
केवलं वातचक्रं तु बहि: प्राग्वद्विरेचयेत् ।
यद्वा षोडशमात्रा स्याद्रेचके द्विगुण: स्मृत: ॥ 135॥
पूरक: कुम्भकोऽपि स्यात् सचतु:षष्टिमात्रक: ।
नाडीस्ता मोचयेत् प्राग्वत् षण्मात्राभिस्तु पिङ्गलाम् ।
नाडीस्तु दश तन्त्रीभि: पञ्चमात्राभिरर्जयेत् ।
प्राणायाममिदं प्रोक्तमुत्तमादिविभेदत: ॥ 137॥
त्रिप्रकारे विधानेऽत्र यथासंभवमाचरेत् ।
प्राणायामत्रयं कृत्वा पञ्च वा सप्त वाऽथवा ॥ 138॥
भवेत् प्राणजय: पुंस: प्राणायाम: स उच्यते ।
ततस्तु कायशुद्ध्यर्थं वर्णं भौमादि विन्यसेत् ॥ 139॥
भूतशुद्धिं श्रृणु मुने ! यथावदनुपूर्वश: ।
पृथिव्यप्तेजोनिलाकाशं शरीरं भूतपञ्चकम् ॥ 140॥
इन्द्रजालोपमं विद्धि ज्ञानाद्यैरुज्झितं गुणै: ।
मलिनं चास्वतन्त्रं च रेतोरक्तोद्भवं क्षयि ॥ 141॥
यावन्न शोधितं सम्यग्धारणाभिर्निरन्तरम् ।
तावदेतदयोग्यं स्यान्मन्त्रन्यासादिवस्तुषु ॥ 142॥
पञ्चभिर्धारणाभिर्वा द्वाभ्यां वा शोधयेत्तनुम् ।
सुषुम्नादक्षिणद्वारान्निर्गमय्य हरिं बहि: ॥ 143॥
सहस्ररविसङ्काशं वृत्तमण्डलमध्यगम् ।
तप्तकाञ्चनवर्णाभमासीनं परमे पदे ॥ 144॥
मन्त्रात्मानं तु तं ध्यात्वा ह्युपरि द्वादशाङ्गुले ।
प्रभाचक्रं तु तदधस्तत्वाधिष्टातृसंयुतम् ॥ 145॥
निष्कलं मन्त्रदेहं तु ध्यात्वा तु तदध:क्रमात् ।
तुर्यश्रां पीतलां भूमिं चिन्तयेद्वज्रलाञ्छिताम् ॥ 146॥
शब्दाद्यै: पञ्चभिर्युक्तां नगद्रुमसमाकुलाम् ।
पुरप्राकारसुसरिद्द्वीपार्णवपरिष्कृताम् ॥ 147॥
संविशन्तीं स्मरेद्बाह्यात् पूरकेण स्वविग्रहे ।
प्रोच्चरंश्चैव तन्मन्त्रं विश्रान्तामथ चिन्तयेत् ॥ 148॥
जान्वो: पादतलं यावत्तया व्याप्तं क्रमेण तु ।
कुम्भकेन द्विजश्रेष्ठ ! मन्त्रमूर्तौ स्वके तत: ॥ 149॥
शनै: शनैर्लयं यातां गन्धशक्तौ च मन्त्रराट् ।
गन्धशक्तिं न तां पश्चाद्रेचकेन बहि: क्षिपेत् ॥ 150॥
तोयाख्ये च महाधारे, ततस्तोयं च वैभवम् ।
ससमुद्रसरित्स्रोतोरसषट्कं च सौषधिम् ॥ 151॥
यान्यन्यान्यम्बुभूतानि भूतानि भुवनान्तरे ।
अर्धचन्द्रसमाकारं कमलध्वजशोभितम् ॥ 152॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
वारुणं विभवं बाह्ये ध्यात्वा तेनाथ विग्रहम् ।
संपूर्य पूरकाख्येन करणेन शनै: शनै: ॥ 153॥
ऊरुमूलाच्च जान्वन्तं शारीरं मण्डलं स्वकम् ।
तेनाखिलं तु संव्याप्तं कुम्भकेन स्मरेद्द्विज ! ॥ 154॥
तन्मध्ये वारुणं मन्त्रं धारणाख्यं विचिन्त्य च ।
अस्मयं विभवं सर्वं तन्मन्त्रे विलयं गतम् ॥ 155॥
ततस्तं रसशक्तौ च सा शक्तिर्विह्निमण्डले ।
रेचकेन विनिक्षिप्य ततो वाह्नं च वैभवम् ॥ 156॥
त्रिकोणभुवनाकारं दीप्तिमद्भिर्विभूषितम् ।
विद्युच्चन्द्रार्कनक्षत्रमणिरत्नैश्च धातुभि: ॥ 157॥
स्वप्रकाशशरीरैस्तु अशरीरैशच स्वेचरै: ।
चिह्नितं स्वस्तिकैदीर्प्तैर्ध्यात्वैवं विभवं महत् ॥ 158॥
तैजसं मुनिशार्दूल ! तन्मन्त्रं चाथ संस्मरेत् ।
तन्मण्डलान्तरस्थं तु प्रोच्चरन् वै तमेव हि ॥ 159॥
प्रविष्टं पूर्ववद् ध्यायेत्तेनैव करणेन तु ।
आनाभे: पायुपर्यन्तं व्याप्तं कृत्वाऽवधार्य च ॥ 160॥
तं विप्र ! विभवं सर्वं तैजसम् परिभावयेत् ।
तन्मन्त्रविग्रहे शान्तं तन्मत्रं चानलात्मकम् ॥ 161॥
रूपशक्तौ लयं यातं शक्ति: संविन्मयी च सा ।
तया मन्त्रशरीरं स्वं स्वशक्त्या विलयीकृतम् ॥ 162॥
रेचकेन तु तां शक्तिं वाय्वाधारे बहि: क्षिपेत् ।
ततस्तु वायवीयं वै विभवं बाह्यत: स्मरेत् ॥ 163॥
वृत्तं राजोपलाभं तु बिम्बैर्युक्तं तु(स्व)तैजसै: ।
पूर्णं नानाविधैर्गन्धैरनेकैस्तद्गुणैस्तथा ॥ 164॥
स्वमन्त्रेण समाक्रान्तं धारणाख्येन संस्मरेत् ।
तथा स्वरूपं तन्मन्त्रं ध्यात्वोच्चार्य समाहरेत् ॥ 165॥
पूर्वोक्तकरणेनैवं घ्राणाग्रेण शनै: शनै: ।
आकण्ठं नाभिदेशान्तं तेन व्याप्तं तु भावयेत् ॥ 166॥
प्रागुक्तकरणेनैव वायव्यं विभवं तु तम् ।
अधिष्ठातृलयं यातं स्मृत्वा तं च महामते ! ॥ 167॥
स्पर्शाख्यायां महाशक्तौ तां शक्तिमविनश्वरीम् ।
व्याप्तिं नित्यामनित्यां च स्वशक्तिविभावान्विताम् ॥168
शब्दाख्ये तु महाधारे निक्षिपेद्व्योममण्डले ।
ध्यात्वाऽथ विभवं सर्वं व्योमाख्यं विग्रहाद्बहि: ॥ 169
नानाशब्दसमाकीर्णं नीरूपं चाञ्जनप्रभम् ।
अविग्रहै: शब्दमयै: पूर्णे सिद्धैरसंख्यकै: ॥ 170॥
तन्मध्ये धारणामन्त्रं व्योमाख्यं संस्मरेद् द्विज !
धारयन्तं स्वमात्मानं स्वसामार्थ्येन सर्वदा ॥ 171॥
शब्दमात्रमरूपं तु व्यापकं विभवेष्वपि ।
धिया च संपरिच्छिन्नं कृत्वा विन्यस्य विग्रहे ॥ 172॥
प्रागुक्तकरणेनैव तेन व्याप्तं च भावयेत् ।
आकण्ठाद्ब्रह्मरन्ध्रान्तं व्योमाख्यविभवेन च ॥ 173॥
सन्धार्य कुम्भकेनैव यावत्कालं तु योगिना ।
ध्यायेत् परिणतं पश्चात् स्वमन्त्रे तु महामुने ! ॥ 174
व्योमाख्यं धारणामन्त्रं शक्तौ परिणतं स्मरेत् ।
(घ्राणोपस्थौ धरण्यां च रसनापायुतोयके ॥ 175॥
दृष्टिपादौ हुतवहे त्वक्करौ वायुमण्डले ।
वाक्च्छ्रुती व्योमतत्वे तु लयस्यादौ सह स्मरेत् ) ॥
तां शक्तिं ब्रह्मरन्ध्रेण प्रयान्तीमनुभावयेत् ।
युक्तां शक्तिचतुष्केण गन्धाद्येनाविनश्वरीम् ॥ 176॥
आश्रये न्निष्कलं मन्त्रं तत्वाधिष्ठातृसंयुतम् ।
समन्त्रं विभवं भौतमेवमस्तं नयेत् क्रमात् ॥ 178॥
चैतन्यं जीवभूतं यत् प्रस्फुरत्तारकोपमम् ।
भावनीयं तु विश्रान्तं नि:सृतं भूतपञ्जरात् ॥ 179॥
निष्प्रपञ्चे परे मन्त्रे पञ्चशक्त्याख्यविग्रहे ।
अनेन क्रमयोगेन जीव आत्मानमात्मना(म) ॥ 180
ईक्षेत दद्धृदाकाशे अचलं सूर्यवर्चसम् ।
स्फुरद् द्युतिभिराकीर्णमीश्वरं व्यापकं परम् ॥ 181॥
ततो मन्त्रशरीरस्थ: समाधिं चाभ्यसेत् परम् ।
गन्धतन्मात्र पूर्वाभिर्युक्तत्वात् पञ्चशक्तिभि: ॥ 182॥
हेयं चेत्थमिदं बुद्धा यदा तत्स्थानबृंहित: ।
अतृप्तोऽकृतकृत्यश्च मन्त्रहृत्पद्मसेवनात् ॥ 183॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[16]]
षट्पदो ह्यात्मतत्वश्च ज्ञानरज्ज्ववलम्ब्य च ।
हृत्कोटरोर्ध्वान्निर्यान्तं स्वात्मानं स्वात्मना स्मरेत्॥ 184
भारुपनाडिमार्गेण मन्त्रवह्ने: शिखा हि सा ।
पद्मसूत्रप्रतिकाशा सुषुम्ना चोर्ध्वगामिनी ॥ 185॥
तद्ब्रह्मरन्ध्रगां स्मृत्वा सुपथा तेन सतम ! ।
शनै:शनै:स्वमात्मानं रेचयेज्ज्ञानवायुना ॥ 186॥
मान्त्रं करणषट्कं च एवमव्यापकं त्यजेत् ।
प्राप्नुयाच्च तदूर्ध्वात्तु य: परात् प्रभुविग्रहात् ॥ 187॥
उदितो द्विजशार्दूल ! तेज:पुञ्जो ह्यनूपम: ।
तत्प्रभानक्रनाभिस्थस्वानब्दानन्दनन्दित: ॥ 188॥
एवं पदात्पदस्थस्य ह्यात्मतत्वस्य वै तत: ।
तत्वनिर्मुक्तदेहस्य केवलस्य चिदात्मन: ॥ 189॥
उदेति महदानन्द: सा शक्तिर्वैष्णवी परा ।
अलुप्तकर्मकर्तारं जीवं कृत्वा तमात्मसात् ॥ 190॥
यत्नोदिता च तत्रैव पुनरेवावतिष्ठते ।
तच्च संकल्पनिर्मुक्तमवाच्यं विद्धि सत्तम ! ॥ 191॥
एवं स्वस्थानमासाद्य त्यक्त्वा भौतं च विग्रहम् ।
तत्र स्थितो दहेत् पिण्डं शक्तितन्मात्रवर्जितम् ॥ 192॥
षाट्कौशिकमसारं च निर्दण्ड(ग्ध)तृणरूपिणम् ।
इच्छानिर्मथनोत्थेन मन्त्रजेन तु वह्निना ॥ 193॥
तेनाङ्घ्रिदेशादारभ्य तम् पिण्डं ज्वलितं स्मरेत् ।
दक्षिणाङ्घ्रेरथाङ्गुष्ठप्रान्तदेशे शिखाक्षरम् ॥ 194॥
ध्यात्वा युगान्तहुतभुग्रूपज्वालाशतावृतं ।
तेन स्वविग्रहं ध्यायेत् प्रज्वलन्तं समन्तत: ॥ 195॥
नाभिकन्दान्तरोद्देशे नेत्रमन्त्रेण पावकम् ।
ध्यायेज्ज्वालागणोपेतं निनयेत्तेन भस्मसात् ॥ 196॥
दहनेन स्वकं देहं हृन्मन्त्रं भावयंस्तत: ।
देहजां भावयेज्ज्वालां मन्त्रनाथे लयं गताम् ॥ 197॥
भस्मराशिसमप्रख्यं शान्ताग्निं तमनुस्मरेत् ।
(साह्लादेन सुसूक्ष्मेण व्यापिनोंकारपूर्विणा ॥ 198॥
नमोऽन्तेन तु तद्भस्मपातं ध्यानान्वितस्तत: । )
तद्वाचकेन तद्भस्म यातं ध्यात्वा इतस्तत: ॥ 199॥
तत: समन्त्रं तद्बिम्बं पूर्णचन्द्रायुओषमम् ।
ध्यात्वा तन्नि:सृतेनैव त्वमृतौधेन चाम्वरात् ॥ 200॥
प्लावयेद्देहजां भूतिं सर्वं ध्यायेत् सुधात्मकम् ।
तत्राधारमयीं शक्तिं मध्ये विन्यस्य वैष्णवीम् ॥ 201॥
बीजभूतां च सर्वस्य तदुत्थं चाम्बुजं स्मरेत् ।
षडध्वं तत्वभूतं च सित्ं तेजोमयं शुभम् ॥ 202॥
मण्डलत्रितयाकीर्णं स्फुरत्किरणभास्वरम् ।
मन्त्रात्मानं च तन्मध्ये ध्यायेन्नारायणं प्रभुम् ॥ 203॥
निष्कलं केवलम् शुद्धं पञ्चसन्मन्त्रविग्रहम् ।
तन्मन्त्रशक्तिभिर्भूयो भावयेन्मूर्छितं द्विज ! ॥ 204॥
व्योमादिपञ्चभूतीयं मान्त्रमीश्वरपञ्चकम् ।
तेभ्योऽथ प्रसरन्तं च व्योमाद्यं विभवं स्मरेत् ॥ 205॥
संयोगजनितं पिण्डं ध्यायेद्विभवपञ्चकात् ।
सहस्रसूर्यसंकाशं शतचन्द्रगभस्तिमत् ॥ 206॥
निर्मलस्फटिकप्रख्यं जरामरणवर्जितम् ।
जनित्वैवं स्वपिण्डं तु परमं भोगमोक्षयो: ॥ 207॥
साधनं मुनिशार्दूल ! सहजं सर्वदेहिनाम् ।
तमासाद्य क्रमेणैव सिसृक्षालक्षणेन च ॥ 208॥
स्वपदान्निस्तरङ्गाच्च कृत्वा शक्त्या सहोदयम् ।
स्वानन्तं च महानन्दात् स्वानन्दास्याप्यपाश्रयात्.
मारीचं नाभसं चक्रं तस्माद्रूपं स्वकं च यत् ।
सूर्यकोटिकराभासं प्रस्फुरन्तं स्वभाससा ॥ 210॥
कदम्बगोलकाकारं निशाम्बुकणनिर्मलम् ।
एवमात्मानमानीय स्वस्थानात् स्वात्मना द्विज ! ॥211
विशेन्मन्त्रशरीरं स्वं ब्रह्मरन्ध्रेण पूर्ववत् ।
ज्योत्स्नानाडीपथेनैव पुर्यष्टककजान्तरम् ॥ 212॥
स्ववाचकं भावयन् वै ध्वनिना निष्कलेन तु ।
ततस्तु निष्कलान्मन्त्राद्यावद्भौतं च विग्रहम् ॥ 213॥
पञ्चकं चाभिमनं तु आसाद्यालोकविग्रहम् ।
स्वमन्त्रादमृतौघेन सेचयेद्विग्रहं स्वकम् ॥ 214॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
तत: समन्त्रं तद्बिम्बमाकृत्य हृदि विन्यसेत् ।
निस्तरङ्गा परा शक्तिर्महानन्दमयी च सा ॥ 215॥
स्वानन्दाच्च प्रभाचक्रं रूपमात्मीयभास्वरम् ।
सौषुम्नास्तादृशो मार्ग: पिण्डमन्त्रश्च निष्कल: ॥ 216॥
सत्याद्यो मन्त्रशक्त्योघो धारणेश्वरपञ्चकम् ।
तेषां विभवसङ्घो य: पिण्डस्तत्सामुदायिक: ॥ 217॥
स्मरेल्लोलीकृतं सर्वमपृथक् च पृथक् स्थितम् ।
स्थूलसूक्ष्मपराख्येन त्रिविधेन तु सत्तम ! ॥ 218॥
करणेनोदिता सम्यक् शुद्धिरेषा च भौतिकी ।
शोधितै: पञ्चभिर्भूतै: पृथिव्याद्यै: स्वपश्चिमै: ॥ 219॥
घ्राणजिह्वाक्षित्वक्छ्रोत्ररूपज्ञानेन्द्रियाणि च ।
उपस्थापायुपादाख्यपाणिवागार्मकानि च ॥ 220॥
कर्मेन्द्रियाणि पञ्चैव शोधितानि भवन्ति हि ।
तत्रापि पूरकादीनां काल आयामवत्स्मृत: ॥ 221॥
धारणापञ्चकेनैवं मुख्यकल्पे प्रकीर्तिता ।
अनुकल्पे तु तां वक्ष्ये यथावद्विनिबोध मे ॥ 222॥
क्ष्माजलानलवाय्वाख्यनाभसीयं महामते ! ।
धारणापंचकं चैव संक्षिप्तं विहितं द्वयम् ॥ 223॥
दहनाप्यायनाच्चैव यदा देहात् स्वशुद्धये ।
नाभिक्षेत्रगतं ध्यायेन्मारुतं कवचेन तु ॥ 224॥
नयेद्देहगतं तेन शोषभावं रसं द्विज ! ।
नाभिकन्दान्तरोद्देशे नेत्रमन्त्रेन पावकम् ॥ 225॥
ध्यायेज्ज्वालागणोपेतं निनयेत्तेन भस्मसात् ।
दहनेन स्वकं देहं हृन्मन्त्रं भावयंस्तत: ॥ 226॥
तिष्ठेद्गगनमाश्रित्य शिरोमन्त्रेण भावयेत् ।
जलं मुक्ताफलस्वच्छं तदुद्भूतमथ स्मरेत् ॥ 227॥
शिखामन्त्रेण कमलं वसुधागुणलक्षणम् ।
तदधिष्टातृभावेन नयेदात्मनि सत्तम ! ॥ 228॥
ध्यायेत्तदित्थितं कोशं भूततत्वमयं वपु: ।
हृदयादीन् स्मरन् पञ्चतत्वानां कारणात्मनाम् ॥ 229॥
तत: समाचरेन्न्यास तस्मिन् ध्यानोत्थिते पुरे ।
मुख्यानुकल्पभेदेन भूतशुद्धि: प्रकीर्तिता ॥ 230॥
॥ इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे समाधिव्याख्यानं नाम तृतीयोऽध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[18]]
श्री:
चतुर्थोऽध्याय:
मन्त्रन्यास विधिः
संशुद्धविग्रहो मन्त्री मन्त्रन्यासं समाचरेत् ।
येन विन्यस्तमात्रेण देवदेवसमो भवेत् ॥ 1॥
पूजादिसर्वकार्याणामधिकारी(र:)च जायते ।
भवेद्वै सर्वसिद्धीनामाविर्भावस्तु येन च ॥ 2॥
यं कृत्वा निर्भयस्तिष्ठेद्देशे दुष्टसमाकुले ।
विजयश्चापमृत्यूनां स्याद्येन विहितेन च ॥ 3॥
व्यापारो मानसो ह्येष न्यासाख्यो यद्यपि स्मृत: ।
न बध्नाति स्थितिं सम्यक् तथाऽपि क्रियया विना ॥ 4
कराधीना पुनस्सा तु प्राङ् न्यासस्तु तयो: स्थित: ।
अथ हस्तद्वये न्यस्य दीप्तिमद् द्वादशाक्षरम् ॥ 5॥
मणिबन्धान्नखाग्रान्तं त्वादित्यातपवत्तत: ।
सृष्टिसंस्थितिसंहारन्यासं कुर्याद्यथाविधि ॥ 6॥
दक्षहस्त तलारम्भो वामान्त: सृष्टिसंज्ञित: ।
दक्षाङ्गुष्ठादिको वामतलान्त: स्थितिसंज्ञित: ॥ 7॥
वामहस्ततलारम्भो दक्षान्त इतर: स्मृत: ।
सृष्टौ दक्षतले तारं तदङ्गुष्ठादिके क्रमात् ॥ 8॥
अङ्गुलीनां तु दशके यावद्वामकनिष्ठिका ।
विन्यस्य दशवर्णांस्तु न्यसेद्वामतलेऽन्तिमम् ॥ 9॥
स्थित्याख्ये दक्षिणाङ्गुष्टादारभ्याङ्गुलिपञ्चके ।
तत्तलान्तं तु ताराद्यं वर्णषट्कं तु विन्यसेत् ॥ 10॥
वामाङ्गुष्ठात्तत्तलान्तं विन्यसेत् षट्कमुत्तरम् ।
संहाराख्येऽक्षरं न्यस्य वामहस्ततलेऽन्तिमम् ॥ 11॥
अप्ययाख्यक्रमेणैव दक्षस्ततलावधि ।
ततो वर्णगणं शेषं न्यसेत् प्रणवपश्चिमम् ॥ 12॥
तर्जन्या तत्तदङ्गुष्ठ तत्तदङ्गुष्ठकेन च ।
तर्जन्यादिषु शाखासु तत्तन्मध्यमया तले ॥ 13॥
न्यासं कुर्याद्यथायोगं ततोऽङ्गन्यासमाचरेत् ।
आरभ्य दक्षिणाङ्गुष्ठाच्छाखासु दशसु द्विज ! ॥ 14॥
क्रमाद्वामकनिष्ठान्तं दक्षिणादि तलद्वये ।
हृदादि द्वादशाङ्गानि भास्वद्रूपाणि विन्यसेत् ॥ 15॥
दक्षिणे मध्यत: पद्मं प्रस्फुरत्किरणोज्ज्वलम् ।
गदां वामतले न्यस्येज्ज्वलन्तीं स्वेन तेजसा ॥ 16॥
दक्षे महाप्रभं चक्रं शङ्खं वामतले न्यसेत् ।
किरीटं दक्षिणे हस्ते श्रीवत्सं वाममध्यत: ॥ 17॥
कौस्तुभं दक्षिणतले वनमालां तथाऽपरे ।
श्रियं दक्षिणहस्ते तु पुष्टिं वामतले न्यसेत् ॥ 18॥
अङ्गुष्ठाद्दक्षिणादादौ वामान्तं मूलदेशत: ।
गारुडं विन्यसेन्मन्त्रं दशस्वङ्गुलिषु क्रमात् ॥ 19॥
अनेन विधिना पूर्वं हस्तन्यासं समाचरेत्. ।
या विभोः परमाशक्तिः हृत्पद्मकुहरान्तगा ।20
वायव्यंरूपमास्थाय दशधासंव्यवस्थिता ।
इच्छया स्वप्रवाहेण पाणिमार्गेण निर्गता ॥ 21॥
नाडीदशकमाश्रित्य ता एवाङ्गुलयो मता: ।
अतएव द्विजश्रेष्ठ ! शक्त्याख्ये प्रभुविग्रहे ॥ 22॥
पूर्वं मन्त्रगणं न्यस्य ततो भूतमये न्यसेत् ।
विग्रहे मन्त्रसंघातं यथा तदवधारय ॥ 23॥
आमूर्ध्नश्चरणान्तं च द्वादशार्णं न्यसेत्तनौ ।
व्यापकत्वेन विन्यस्य पादाद्भूय: शिरोऽन्तिमम् ॥ 24
सृष्टिसंस्थितिसंहारन्यासं कुर्यात्तत: परम् ।
मूर्धादिपादपर्यन्त: सृष्टिन्यास: प्रकीर्तित: ॥ 25॥
पादादिश्च शिरोऽन्तस्तु संहृतिन्यास उच्यते ।
यथाऽभिलषितं कुर्यात् सर्वथा कर्तुरुच्छया ॥ 26॥
मूर्ध्नि वक्त्रेंऽसयुग्मे च क्रमात् सव्येतरे हृदि ।
पृष्टे नाभौ तथा कट्यां जानुनोरथ पादयो: ॥ 27॥
क्रमेण प्रणवाद्यं तु यान्तं द्वादशवर्णकम् ।
विन्यसेदेष सृष्ट्याख्यो न्यासः प्रोक्तो यथार्थत: ॥ 28॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
प्रणवाद्यान्न्यसेद्वर्णान् स्थानेषु हृदयादिषु ।
अङ्गोपाङ्गोक्तमार्गेण स्थितिन्यास: प्रकीर्तित: ॥ 19॥
पादयोर्जानुनो: कट्यां नाभौ पृष्ठे हृदन्तरे ।
सव्येतरेंसयुग्मे च वक्त्रे मूर्धनि च न्यसेत् ॥ 30॥
यादिवर्णांस्तु तारान्तानेष संहारसंज्ञक: ।
ततो हृदादिस्थानेषु अङ्गोपाङ्गानि विन्यसेत् ॥ 31॥
न्यसेत्तु हृदये ज्ञानं यतो व्यज्येत तत्र तत्।
ऐश्वर्यं शिरसोद्देशे यस्मादुपरि तिष्ठति ॥ 32॥
प्राकृतं तात्विकं वाऽपि सर्वत्र मुनिसत्तम ! ।
हृदग्नेरूर्ध्वगायां तु शिखायां शक्तिमन्त्रराट् ॥ 33॥
बलं चाखिलगात्राणां त्वग्गतं वायुना सह ।
मूर्छितं सर्वगात्रैर्यत्तद्वीर्यं हस्तयोर्न्यसेत् ॥ 34॥
अन्तर्बोधस्वरूपं यत् प्राकृतध्वान्तशान्तिकृत् ।
तेजस्तत्तैजसे स्थाने न्यासकाले समस्यते ॥ 35॥
यथोक्तविधिना सोऽयं विधिरूर्ध्वं प्रवक्ष्यते ।
तत: पद्मगदाचक्रशङ्खान् प्राग्वत्तु विन्यसेत् ॥ 36॥
किरीटं मूर्ध्नि विन्यस्य(स्येत्)वह्न्यर्कायुतदीधितिम् ।
श्रीवत्सं वक्षसोऽवामे पूर्णन्दुसदृशद्युतिम् ॥ 37॥
कौस्तुभं हृदये न्यस्य चण्डदीधितिलक्षणम् ।
नानाब्जवनपुष्पोत्थां वनमालां च कण्ठत: ॥ 38॥
आचांसाद्दक्षिणे भागे न्यस्य श्रीरुत्तरे तथा ।
पुष्टिं गुल्फावसाने च गरुडं चोरुमूलत: ॥ 39॥
भास्वद्रूपाणि चाङ्गानि चिदेकविभवानि च ।
किरीटादीनि चान्यानि सर्वाण्याभरणानि च ॥ 40॥
यथा प्रसिद्धरूपाणि स्वस्वकान्तिधराणि च ।
मन्त्रन्यासं तु कृत्वैवं यथोद्दिष्टक्रमेण तु ॥ 41॥
आमूलमन्त्रात् सर्वासां मुद्राणां बन्धमाचरेत् ।
स्वं स्वं(चो) उदीरयन्मन्त्रं परमेश्वरवत्तत: ॥ 42॥
संचित्य रूपमात्मीयं साभिमानं महामते ! ।
मूलमन्त्राभिजप्तं च कुसुमं च शिखावधौ ।
स्वविग्रहे तु शिरसा दद्याद्गन्धाम्बुभावितम् ॥ 43॥
श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे मन्त्रन्यासविधिर्नामचतुर्थोऽध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्रीपारमेश्वर संहिता
श्री:
॥ पञ्चमोऽध्याय: ॥
मानसयाग विधिः
कृत्वैवं तु तत: पश्चान्मानसं यागमारभेत् ।
पद्मासनादिकं बध्वा नाभौ ब्रह्माञ्जलिं दृढम् ॥ 1॥
मनस्युपरतं कुर्यादक्षग्रामं बहि: स्थितम् ।
चित्तं बुद्धौ विनिक्षिप्य तां बुद्धिं ज्ञानगोचरे ॥ 2॥
ज्ञानभावनया कर्म कुर्याद्वै पारमार्थिकम् ।
चतुश्चक्रे नवद्वारे देहे देवगृहे पुरे ॥ 3॥
कण्ठकूपधरारूढं हृत्पद्मं यदधोमुखम् ।
तत्कर्णिकावनेर्मध्यदे(ह)समाश्रित्य भावयेत् ॥ 4॥
नाभिमेढ्रा ध्यायेच्छक्तिं चाधाररूपिणीम् ।
कालाग्निं च तदूर्ध्वं तु अनन्तं तस्य चोपरि ॥ 5॥
तदूर्ध्वे वसुधां देवीं चतुर्भि: पूरितं(तां)स्मरेत् ।
कन्द(। त्)नाभ्यवसानं च चतुर्धा भाजितै: पदै: ॥ 6॥
नाभौ क्षीरार्णवं ध्यात्वा तत: पद्मं समुत्थितम् ।
सहस्रदलसंयुक्तं सहस्रकिरणावृतम् ॥ 7॥
सहस्ररश्मिसंकाशं तत्पृष्ठे चासनं न्यसेत् ।
धर्मं ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं च चतुर्थकम् ॥ 8॥
अवतार्य स्वमन्त्रेण आग्नेयाद्ये चतुष्टये ।
चतुष्कमेतद्विन्यस्य यावदीशानगोचरम् ॥ 9॥
तत्पूर्वदिग्विभागादि यावदुत्तरगोचरम् ।
न्यस्याधर्मं तथाऽज्ञानमवैराग्यमनैश्वरम् ॥ 10॥
पुरुषाकृतयस्त्वेते बन्धूककुसुमोज्ज्वला: ।
प्रागीशानदिगन्ते तु प्रागाग्नेयदिगन्तरे ॥ 11॥
यातुवारुणमध्ये तु वायव्यवरुणान्तरे ।
ऋग्वेदाद्यं चतुष्कं तु कृताद्यं युगसङ्घकम् ॥ 12॥
ईशानसोमदिङ्मध्ये अन्तकाग्निदिगन्तरे ।
याम्यराक्षसमध्ये तु सोमसामीरणान्तरे ॥ 13॥
तन्मूर्ध्नि कालचक्रं तु, तन्मध्येऽव्यक्तपङ्कजम् ।
वायव्योद्भूतनालं तु विकाराधारसंस्थितम् ॥ 14॥
भूतान्याधारशक्तौ तु तन्मात्रा: कालपावके ।
वागादिकं तथैवाक्षमनन्तं व्याप्य संस्थितम् ॥ 15॥
श्रोत्रादिकं धरण्यां च मन: क्षीरार्णवे द्विज !
अनन्तदलपद्मे तु अहङ्कार: समाश्रित: ॥ 16॥
द्विरष्टकं च धर्माद्यमधिष्ठाय च धी(:)स्थिता ।
तदूर्ध्वपद्मे प्रकृतिर्गुणसाम्यविभागिनी ॥ 17॥
धामत्रयाश्रित: कालो भावाख्ये पुरुषस्थिति: ।
आधेयमब्जसंभूत ! स्वे विकारे स्वरूपिणि॥ 18॥
स्वयमाद्यन्तयो रुद्धं सूत्रे (त्रं) मणिगणो (णे) यथा ।
प्रागाधारात्मना चैव विश्वाकारतया तत: ॥ 19॥
नानामन्त्रात्मना ह्यूर्ध्वे निस्तरङ्गो हि तत्वत: ।
अभ्यस्तवासनानां च कर्मिणां कर्मशान्तये ॥ 20॥
तदिच्छाविष्कृतानां च भोगकैवल्यसिद्धये ।
अनाद्यविद्याविद्धानामियत्तैषा(तैषां)ह्यवस्तुनि ॥ 21॥
नातोर्ध्वे तत्वदृष्टीनां तत्वतो वाऽस्ति पौष्कर ! ।
न तिर्यक्पृष्ठपूर्वे च न हेयादिविकल्पना ॥ 22॥
या विशेषविकल्पैस्तु प्रत्यस्तमितलक्षणा ।
शक्तिर्भगवतो विष्णो: साधाराख्याऽभिधीयते ॥ 23॥
प्राग्वदासनसामर्थ्यं बीजमादाय चेच्छया ।
अव्यक्तव्यक्तरूपा च यथादित्यकदम्बकम् ॥ 24॥
भाविप्रसरधर्मित्वाद्विश्वबीजचयस्य च ।
सांप्रतं संहृताङ्गस्य कूर्मसंज्ञा विधीयते ॥ 25॥
यो विश्वं निर्दहत्यन्ते कालवैश्वानरात्मना ।
दैवतं यस्य भगवान् कूर्मात्मा लोकपूजित: ॥ 26॥
अजहद्भगवच्छक्ति(:)सामर्थ्यं पुनरेव तत् ।
अनन्तं सविकल्पानां यद्विश्वाङ्कुरमव्ययम् ॥ 27॥
नयत्यूर्ध्वं यथा कूर्मो ग्रीवां स्वात्मनि संवृ(हृ)ताम् ।
शेषाख्यफणिदैवत्यं तदनन्तं हि गीयते । 28॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
आश्रयं बीजभूतानां चतुर्णां यन्महामते ! ।
तद्गन्धविटपस्तस्माद्व्यक्तिमभ्येति पूर्ववत् ॥ 29॥
भूरात्मा भगवान् यस्मिन्नभिमानाख्यदेवता ।
फलं रसात्मकं तस्माद्व्यज्यत्यमृतलक्षणम् ॥ 30॥
यस्याभिमानिकं रूपं क्षीरार्णवमनश्वरम् ।
तस्मादनन्तरत्नोत्थकान्तिं कमलमब्जज ! ॥ 31॥
व्यक्तं यस्य च वै शक्तिर्नित्या दहनलक्षणा ।
तदनन्तदलं विद्धि दिव्यं विकसितं सितम् ॥ 32॥
परपूर्वेण भेदेन एकद्वित्रिगुणात्मना ।
स्थिता बुद्धिर्विकारैस्तु सह चाष्टाभिरब्जज ! ॥ 33॥
यत्राधिदेवतात्वेन वाग्विकारा ऋगादय: ।
तथा कालविकारा ये चत्वार: कृतपूर्वका: ॥ 34॥
तत्र रूपं हि सर्वेषां सत्तामात्रं परं स्मृतम् ।
व्यक्तिकारणधानाभि: साङ्गाभिरपरम् तु तत् ॥ 35॥
तृतीयमभिमानाख्यदेवतादेहलक्षणम् ।
तस्माद्वै वायुदैवत्यं स्पर्शतन्मात्रमेव च ॥ 36॥
जाता यस्य स्फुटा व्यक्तिर्नानाचक्राङ्गलक्षणा ।
तस्मादाकाशदैवत्यं शब्दमुत्पन्नमब्जज ! ॥ 37॥
सर्वाङ्गसंहृता चक्रव्यक्तिर्यस्यामलं वपु: ।
गीयते व्योमवृत्तं तत् प्रधानकमलालयम् ॥ 38॥
यस्यान्तस्थानि भूतानि यस्मिन् सर्वं प्रतिष्ठितम् ।
यस्मादुन्मेषपूर्वं हि महत्प्रलयपश्चिमम् ॥ 39॥
प्रवर्तते कालतानं भेदकृत् सर्ववस्तुषु ।
वाङ्मात्रेणैव भिन्नस्य अभिन्नस्यैव तत्वत: ॥ 40॥
ज्ञानादिगुणबृन्दस्य ब्रह्मणश्चतुरात्मन: ।
नित्योदितत्वान्नित्यत्वाद्व्यापकत्वात् परं पदम् ॥
पूर्णत्वात् षड्गुणत्वाच्च न कालो लब्धगोचर: ।
शब्दादादित्यदैवत्यमहङ्कार महामते ! ॥ 42॥
मनश्च चन्द्रदैवत्यमहङ्कारादभूत्तत: ।
बुद्धि: प्रकाशदैवत्या व्यक्तानन्दात्मनो विभो: ॥ 43॥
दळादिकर्णिकान्ताया: सूर्यपूर्वादिकल्पना ।
प्रधानकमलस्यैषा मूर्तिर्गुणमयी स्मृता ॥ 44॥
बुद्ध्यादीनां च तत्वानां कारणं यदनश्वरम् ।
अव्यक्ताख्यं महाबुद्धे ! ह्यभिन्नगुणमूर्तिभृत् ॥ 45॥
स्वगुणानधरीकृत्य स्वप्रतिष्ठं प्रवर्तते ।
अध्यात्मलक्षणावृत्ति: सर्वा: संहृत्य वै हृदि ॥ 46॥
उत्पद्यन्ते हि एतस्माद्भावा: सर्वे द्विजोत्तम ! ।
विपद्यन्तेऽत्र वै भूयस्तस्मात्पद्मं परं त्विदम् ॥ 47॥
चिदादित्यकलाजालं ग्राह्यग्राहकलक्षणम् ।
संक्रान्तं यत्न स्वं धाम स्वसामर्थ्यं च वेत्यपि ॥ 48॥
विमलाख्या विमलता ज्ञानशक्ति(ज्ञ)र्ज्ञताब्जज ! ।
प्रभयाख्या प्रभुता चैव सत्यसंज्ञा च सत्यता ॥ 49॥
नित्याख्या नित्यता चैव प्रकाशाख्या प्रकाशता ।
अनन्तता ह्यनन्ताख्या कला कमलसंभव ! ॥ 50॥
सहानुग्रहशक्त्या वै ज्ञेयाऽनुग्रहता परा ।
द्विचतुष्कं कलानां यत् स्वप्रतिष्ठं हि वर्तते ॥ 41॥
संवर्तते परं चैव पुनरेव निवर्तते ।
परापरविभागेन कलास्त्वेताश्चिदात्मन: ॥ 52॥
प्रोक्ता: कमलसंभूत ! यासामानन्त्यमुत्तमम् ।
यथाक्रमेण सर्वेषां ध्यानमाकर्णयामलम् ॥ 53॥
शान्तमुज्झितचेष्टं च सितमन्तर्मुखं स्थितम् ।
आधेयोल्लिङ्गिताकारमाधाराख्यं स्मरेत् प्रभुम् ॥ 54॥
कूर्ममुद्रान्वितं कूर्मवक्त्रं निष्टप्तरुक्मभम् ।
शङ्खपद्मधरं कूर्मं स्वस्तिकेन स्थितं स्मरेत् ॥ 55॥
मुञ्चन्तमनिशं तेजो देहाद्भीषणमुत्कटम् ।
तिर्यगूर्ध्वां च धातारं ज्वालाजालमिवोज्ज्वलम् ॥ 56
अनन्तशशिसंकाशमनन्तमथ संस्मरेत् ।
सहस्रफणमालाड्यं सहस्रभुजभूषितम् ॥ 57॥
स्वपाणिसंपुटेनैव शोभयन् स्वान्तभूस्थलम् ।
सितारविन्दशङ्खाक्षसूत्रचक्रकरान्वितम् ॥ 58॥
पतनाशङ्किबुद्देर्वै वित्रस्तमनसस्तु च ।
मा भैरित्यभयं यच्छन्नाब्रह्मभवनस्य च ॥ 59॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[22]]
नि:शेषरत्नहेमाङ्गां प्रावृट् च्छ्रियमिवोज्ज्वलाम् ।
पद्मासनेनोपविष्टां ध्यायेत् पद्माञ्जलिं धराम् ॥ 60॥
फुल्लकुन्दावदातं च सितस्निग्धजटाधरम् ।
ध्मायमानं सितं शङ्खं मुक्तादामैरलङ्कृतम् ॥ 61॥
विस्तीर्णसर्वावयवं विक्षिप्तोरुद्वयं स्थितम् ।
विक्षिप्तजानुपादं च संस्मर्तव्यं पयोनिधिम् ॥ 62॥
सुपक्काम्रफलश्याम पाणिपादतलोज्ज्वलम् ।
रक्ताक्षं च तथा विप्रकीर्णकेशं स्मिताननम् ॥
पद्मासनेनोपविष्टमलिमालाशताकुलम् ।
पद्ममुद्रान्वितं पद्मं सुदीर्घचरणं स्मरेत् ॥ 64॥
तुहिनाच्छोपलस्वच्छमुक्ताफलशशिप्रभा: ।
मृगेन्द्रस्कन्धवदना धर्मज्ञानादयश्चतु: ॥ 65॥
पद्मरागप्रवालाग्निसद्दाडिमफलोज्ज्वला: ।
अन्तर्दयोपरक्ताश्च राजराजेश्वरोपमा: ॥ 66॥
द्विरष्टवर्षवद्विद्धि चत्वारो ऽधर्मपूर्वका: ।
हेमचम्पकखद्योतहरितालदलोज्ज्वला:॥ 67॥
वाजिवक्त्रा: स्मृता वेदा: संपूर्णनरलक्षणा: ।
एवं वृषेन्द्रवदना युगा ब्रह्मन् ! कृतादय: ॥ 68॥
सुपक्काम्रातसीपुष्पनीलाब्जशुकसन्निभा: ।
सर्वेसद्वस्त्रसत्पुष्पसदलङ्करणान्विता: ॥ 69॥
शङ्खपद्मधरा: सर्वे वराभयकरास्तु वै ।
आधेयचक्रविन्यस्तमस्तका स्वात्मसिद्धये ॥ 70॥
समर्पितान्त:करणा: परस्मिन् मन्त्रकारणे ।
युगान्तार्काग्निसंकाश स्वगोमण्डलमध्यगम् ॥ 71॥
स्वमुद्रन्वितपाणिं च वल्गन्तं हेतिराट् स्मरेत् ।
चिन्त्यमव्यक्तपद्मं च हिमहेमाग्निभास्वरम् ॥ 72॥
शान्तमष्टभुजं सौम्यं संस्थितं स्वस्तिकेन तु ।
स्फटिकोपलकान्तिं च चिद्धनं ध्रुवमव्ययम् ॥ 73॥
सर्वशक्तिनिधिं ध्यायेदमूर्तं चित्प्रभाकरम् ।
सर्वे स्वविभवान्तस्थास्तत्राधारात्मनो विभो: ॥ 74॥
स्व सत्ताभासितं सर्वं गुणसत्वाद्विलक्षणम् ।
विभवं विद्धि विप्रेन्द्र ! ज्वालौघं कच्छपात्मन:॥ 75॥
स्वभोगं नागनाथस्य भू: क्षिते: काञ्चनी तथा ।
आसारमामृतं दिव्यं वीच्योघैस्तु समन्वितम् ॥ 76
क्षीरोदकीयविभवं परिज्ञेयमनश्वरम् ।
बीजकोशं सकिञ्जल्कं कमलस्य दलान्वितम् ॥ 77॥
धर्माद्यस्य चतुष्कस्य सद्विवेकं सुनिर्मलम् ।
द्वि(क)द्विकस्या(त्व)धर्मादेरविद्याविभवं महत् ॥
वाक्प्रपञ्चमहेयं यत् तदृगादिगणस्य च ।
विभवं च कृतादीनां महत्कल्पान्तमात्रुटे: ॥ 79॥
चक्रस्य विभवं विद्धिभ्रमं मायाश्रयं हि यत् ।
गौणीवृत्तिरमेया या विभवं प्राकृतं हि तम् ॥ 80॥
विमलादिकलाजालं पौरुषं विभवं स्मृतम् ।
विभोर्मन्त्रात्मनश्चेदमशेषममरार्चितम् ॥ 81॥
आमहन्मन्त्रनाथेभ्यो नानामन्त्रगणं हि यत् ।
स्वशक्तिनिचयोपेतं तद्विष्णो: परमात्मन: ॥ 82॥
विभवं कमलोद्भूत ! ज्ञात्वैवं संयजेत् सदा ।
शब्दव्यक्तिस्तदूर्ध्वे तु स्थितार्केन्द्वग्निलक्षणा ॥
त्रिदीप्तिभास्वरा नाडी त्वव्यक्तध्वनिविग्रहा ।
व्यक्तचक्रत्रयस्योर्ध्व वर्तते या महामते ! ॥ 84॥
नि:सृता व्रह्मरन्ध्रेण गता सूर्यपथात् परम् ।
वायुद्वारेण पातालं भित्वा याता स्वगोचरम् ॥
सङ्कल्पविषय: सर्वस्तद्वद्ध: प्रतितिष्ठति ।
सूत्रे मणिगणो यद्वन्मध्यनाडी ह्यत: स्मृता ॥ 86॥
लक्ष्यस्थाने तु पूर्वोक्ते तस्यामभ्यन्तरे तु वै ।
संपुटे शशिसूर्याख्ये निमेषोन्मेषलक्षणे ॥ 87॥
तत्राब्जं चार्कमालम्ब्य परा वाग्भ्रमरी स्थिता ।
या सर्वमन्त्रजननी शक्ति: शान्तात्मनो विभो: ॥ 88॥
नदन्ती वर्णजं नादं शब्दब्रह्मेति य: स्मृत: ।
अकारपुर्वो हान्तश्च धारा सन्तानरूपधृक् ॥ 89॥
नादावसानगगने देवोऽनन्त: सनातन: ।
वरदाभयदेनैव शङ्खचक्राङ्कितेन तु ॥ 90॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
त्रैलोक्यधृतिदक्षेण युक्त: पाणिद्वयेन तु ।
शान्त: सम्वित्स्वरूपस्तु भक्तानुग्रहकाम्यया ॥ 91॥
अनौपम्येन वपुषा ह्यमूर्तो मूर्ततां गत: ।
तस्मादावाहनं कुर्याद्यथा तदवधारय ॥ 92॥
स्वशक्त्याधिष्टितं कृत्वा स्वस्वभावस्वभावया ।
ग्राह्यग्राहकरूपाया एवमव्यक्तपुष्करम् ॥ 93॥
समास्ते केवलं शुद्धमीषत्कालालवं द्विज ! ।
सामान्यचिन्मयो भूत्वा सांप्रतं शक्तय: कला: ॥ 94॥
अस्मिता लक्षणं धर्मं स्वकं सम्यङ्निरस्य च ।
प्रवर्तते तन्निरासात् आनन्दमतुलं द्विज ! ॥ 95॥
स्वप्रकाशमनौपम्यं तमिच्छेन्मन्त्रमव्ययम् ।
परिच्छेद्यां दिगाद्यैस्तु प्रकाशाकाशवर्तिनीम् ॥ 96॥
कृत्वाश्रित्य कलामूर्तिं समनन्तरमब्जज ! ।
विहायोमध्यदेशं च प्रकाशगहनात्तत: ॥ 97॥
धृतिशक्त्यासने स्वेऽथ उपविश्य यथासुखम् ।
विद्यादेहेन सूक्ष्मेण भूतदेहानुकारिणा ॥ 98॥
अथानन्दकदम्बं (स्य स्वस्वरूपात्)तद्यत्स्वरूपं पृथक्
स्थितम् ॥
रज्जयेच्छास्त्रदृष्टेन व्यवहारगतेन च ॥ 99॥
स्वकेनालम्बनेनैव देवतालक्षणेन च ।
मणिर्यथा विभागेन नीलपीतादिभिर्युत:॥ 100॥
रूपभेदमवाप्नोति ध्यानभेदात्तथा विभु: ।
एवं प्रवर्तते सम्यङ् मन्त्ररूपं परात्मकम् ॥ 101॥
हृत्पुण्डरीकमध्यस्थं चैतन्यज्योतिरव्ययम् ।
कदम्बगोलकाकारं विश्वरूपं मणिप्रभम् ॥ 102॥
रत्नदीपसमाकारमच्छिन्नप्रसरं महत् ।
श्रोत्रपूर्वै: खरन्ध्रैस्तु रश्मयस्तस्य निर्गता: ॥ 103॥
छिद्रपूर्णाद्यथा कुम्भान्महादीपयुताद्द्विज ! ।
याति भासां गणो बाह्ये शरीरादेवमेव हि ॥ 104॥
मान्त्रो रश्मिसमूहस्तु नाडीभि: प्रसरेद् बहि: ।
अप्रत्यक्ष: सदाक्षाणां मन्त्रात्मा यद्यपि द्विज ! ॥ 105
तथाऽप्यनेन न्यायेन प्रत्यक्षमुपलभ्यते ।
बहि: स्थितं यद्भूतानां क्ष्मादीनां गुणपञ्चकम् ॥ 106॥
तेन तच्चोपलब्धव्यं प्रत्यक्षेण परोक्षकम् ।
तस्य भौमो गुणस्थैर्यं तद्गुणेन हि सा स्थिरा ॥ 107॥
परस्परानुभावेन संवित्तौ तदुपारुहेत् ।
आह्लादो यस्तदीयो हि स तोये चोपलभ्यते ॥ 108॥
तौयो गुणस्तु तस्यास्ति कथं स्यादन्यथा मुने ! ।
स्मृतमात्रेण मन्त्रेण आह्लादो मनसो महान् ॥ 109॥
रूपात्मना परिणत: स चाग्नौ पारमेश्वर: ।
यो रूपाख्यो गुणश्चाग्रे: स मन्त्रात्मनि तिष्ठति ॥ 110
तेजो विना यतो ध्यानं कुत्रोचिन्नोपपद्यते ।
स्पर्शधर्मो हि यो वायो: स तदीयो महामुने ! ॥
यो वायव्यो गुण: सूक्ष्म: स च मन्त्रतनौ स्थित: ।
स चान्त:करणेनैव संयमे स्यात्तदुत्थित: ॥ 111॥
यदाकाशस्य शून्यत्वमस्ति तत् स्यात्तदुद्भवम् ।
स मन्त्रात्मनि संश्लिष्टो गुणो ह्यस्ति महामते ! ॥ 113
अग्राह्यत्वाच्च करणै: प्राकृतैर्भावनां विना ।
इत्येवं मन्त्रसामर्थ्यं पुरा ज्ञात्वा यथार्थत: ॥ 114॥
सन्निधानं भवेद्येन पूजाकाले ह्युपस्थिते ।
तस्मिन्नङ्गानि विन्यस्य प्राक् संपूर्णगुणानि च ॥ 115
स्वमन्त्रैरर्चयेदेव स्थानभेदं विना तत: ।
तस्मिन् कदम्बकुसुमसदृशे मन्त्रगोलके ॥ 116॥
द्वादशाक्षरमन्त्रेण अभिन्नेन तु सांप्रतम् ।
व्यक्तिमापद्यते तस्माद्ध्येया हृत्पद्ममध्यगा ॥ 117॥
या परा प्रकृतिर्वाणी चिद्रूपा निर्मलात्मिका (परा) ।
पूरिताध्यक्षभावेन निष्कलेन महात्मना ॥ 118॥
शरीरमिव जीवेन स्थूलं सूक्ष्मं द्विलक्षणम् ।
मूलमन्त्रादित: प्राग्वत् सर्वमन्त्रगणस्य च ॥ 119॥
करन्यासं विना देहे न्यासं तस्य च संस्मरेत् ।
सृष्टिसंस्थितिसंहारन्यासं चापि तथाऽऽचरेत् ॥ 120
तत: खाब्जखमध्यात्त्वप्यूर्ध्वस्थात् संस्मरेत् च्युताम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[24]]
गङ्गां भगवतो मूर्ध्नि तेनामृतजलेन तु ॥ 121॥
अर्घ्याद्यखिलभोगानां कार्या वै शुभकल्पना ।
य यं संकल्पयेद्भोगं तं तं भाव्यसुधामयम् ॥ 122॥
पतन्तमम्बराद्वेगादमृतांशुपरिप्लुतम् ।
साक्षादमृतरूपैस्तु तैस्तैरमृतसंभवै: ॥ 123॥
बृंहितं मुदितं मग्नं स (म्प्लुतम्)मन्त्राराट् स्मरेत् ।
ततस्तु देवदेवस्य अर्घ्यं दत्वा यथाविधि ॥ 124॥
सन्निधिं सन्निरोधं च सांमुख्यं च समाचरेत् ।
हृदयादीनि चाङ्गानि लाञ्छनं कमलादिकम् ॥ 125॥
भूषणं च किरीटाद्यं लक्ष्म्याद्या: शक्तयस्तथा ।
गरुडो मूर्तयो वान्या देहे देवस्य या: स्थिता: ॥ 126
व्यापकस्य तथात्वेन स्वे स्वे स्थाने प्रभात्मका: ।
तद्देहसंस्थिता: सर्वे पूजनीया: क्रमेण तु ॥ 127॥
परिवारं विना मन्त्रै: स्वै: स्वैरर्घ्यादिभिर्द्विज ! ।
लययागो ह्ययं विप्र ! हृदादिष्वनुकीर्तित: ॥ 128॥
तस्माद्धृत्कर्णिकाधारे मूर्तौ वा यत्र कुत्रचित् ।
मूलमन्त्रशरीरस्थं परिवारं यजेत् सदा ॥ 129॥
याग एष लयाख्यस्तु संक्षिप्त: सर्वसिद्धिद: ।
मन्त्रराट् कर्णिकामध्ये लक्ष्म्याद्या: केसरादिषु ॥ 130
साकारा: केवला: सर्वे यत्न भोगाभिध: स तु ।
केवलेन च यागेन पृथग्भूतेन नारद ! ॥ 131॥
पूजनं कमलादीनामधिकाराभिध: स तु ।
एवं कृत्वा लयाख्यं तु यागं भोगाभिधं तथा ॥ 132॥
तत: क्रमाद्यजेद्देवं भोगैरमृतसंभवै: ।
सुसमस्तादिभि: सम्यक्ताम्बूलान्तैर्यथोदितै: ॥ 133॥
सर्वं कृत्वा यथायोगं यावदात्मनिवेदनम् ।
मानसान् जयशब्दांश्च कृत्वा विज्ञापयेदिदम् ॥ 134॥
“स्वागतं तव देवेश ! सन्निधिं भज मेऽच्युत ! ।
गृहाण मानसीं पूजां यथार्थपऱिभाविताम् ॥ 135॥
ज्ञात्वा तु सुप्रसन्नं तं प्रसादाभिमुखं प्रभुम् ।
विस्तरेण द्विजश्रेष्ट ! मानसं यागमारभेत् ॥ 136॥
संकल्पजनितैर्भोगै: पवित्रैरक्षयै: शुभै: ।
सांस्पर्शैतौपचाराख्यैस्तथा चाभ्यवहारिकै: ॥ 137॥
महद्रूपै: प्रभूतैस्तु सप्तलोकसमुद्भवै: ।
यथोदितैस्तु विधिवदुत्कृष्टतरलक्षणै: ॥ 138॥
एवंविधांस्तु तान् भोगान् सद्भक्त्या विनिवेद्य च ।
समुच्चरन् धिया मन्त्रं प्रसन्नेनान्तरात्मना ॥ 139॥
गजाश्वधेनुयानानि सुवस्त्रालङ्कृतानि च ।
निवेद्यचान्त(तं)र्मानानि ग्राहयन्तं स्मरेत्तत: ॥ 140॥
आत्मानं ससुतान् दारान् सर्वस्वेन समायुतान् ।
निवेद्य प्रणतो मूर्ध्ना आनन्दाश्रुसमन्वित:॥ 141॥
कामधेनुमयीं मुद्रां मनसा मन्त्रसंयुताम् ।
बध्वा संचिन्तयेद्विष्णो: सर्वकामप्रपूरणीम् ॥ 142॥
ततो विशेषयजनं कल्पयेदच्युतस्य तु ।
सौवर्णपुष्पसंपूर्णमञ्जलिं संप्रसार्य च ॥ 143॥
मूलमन्त्रं समुर्च्चाय प्रयत्नै: पूरकादिकै: ।
दीर्घघण्टारवप्रख्यं यावत्तत्संभवावधि ॥ 144 ॥
स्फुरद्रश्मिचयाकीर्णं बह्न्यर्केन्दुशतप्रभम् ।
ध्यात्वा नारायणं देवमञ्जलौ सन्निरोधयेत् ॥ 145॥
तमञ्जलिं क्षिपेन्मूर्ध्नि तस्मिन् वै मन्त्रविग्रहे ।
अर्ध्यं निवेदयेद्भूय: पुन: पुष्पाञ्जलिम् शुभम् ॥ 146॥
मुद्रां सन्दर्श्य मूलाख्यां मानसीं जपमारभेत् ।
संख्याहीनं यथाशक्ति घण्टाख्यकरणेन च ॥ 147॥
भोगस्थानगतानां च लक्ष्म्यादीनां क्रमेण तु ।
मनसा दर्शयेन्मुद्रां जपं कुर्यात् सकृत् सकृत् ॥ 148
स्तोत्रमन्त्रै: पवित्रैश्च स्तुत्वा सम्यक् प्रसादयेत् ।
एवं क्रमेण विप्रेन्द्र ! कृत्वा यागं तु मानसम् ॥ 149॥
होमं तथाविधं कुर्यान्मोक्षलक्ष्मिप्रदं शुभम् ।
नाभिचक्रान्तरस्थं तु ध्यायेद्वह्निगृहं मुने । ॥ 150॥
त्रिकोणं त्रिगुणेनैव अव्यक्तेनावृतं परि ।
ध्यानारणिं तु निर्मथ्य चिदग्निमवर्ताय च ॥ 151॥
सुशुद्धं संस्कृतं दीप्तं सदैवोर्ध्वशिखं द्विज !।
श्रीपारमेश्वर संहिता
वासुदेवात्मकं यस्मात् स वसत्यन्तरात्मसु ॥ 152॥
प्रोच्चरेन्मूलमन्त्रं तु यावच्छब्दस्य गोचर: ।
तत्रस्थमाहरेद्दिव्यमाह्लादाज्यामृतं परम् ॥ 153॥
ब्रह्मसर्पिस्समुद्राद्यन्निस्तरङ्गात् परिच्युतम् ।
गृहीत्वाऽमृतमार्गेण ब्रह्यरन्ध्रेण संविशेत् ॥ 154॥
हृदयान्मध्य(न्त्र)मार्गेण चिन्मयेन सदीप्तिना ।
प्रोल्लसन्तं स्मरेन्मन्त्रं ब्रह्मशक्त्युप बृंहितम् ॥ 155॥
स्वकारणाग्नौ नाभिस्थे य ऊर्ध्वेन्धनवत् स्थित: ।
स्वभावदीप्तब्रह्माग्नौ परितश्चोदरोज्ज्वलम् ॥ 156॥
स्मृत्वा यन्त्रं तु तन्मूर्ध्नि पतमानं द्विजाम्बरात् ।
चिन्तयेदा(द)मृतं त्वाज्यं पुरावच्चाहृतं द्विज !॥ 157॥
चिदग्निमेवं सन्तर्प्य नाभौ मन्त्रस्वरूपिणम् ।
ज्वालाग्रावस्थितं चैव भूयो हृत्पङ्कजे स्मरेत् ॥ 158॥
प्रोच्चारयंश्च मन्त्रेशं प्लुतं ध्यानसमन्वितम् ।
कृत्वैवमेकसन्धानं स्थानद्वयगतस्य च ॥ 159॥
विष्णोर्मन्त्रस्वरूपस्य नानामन्त्रात्मकस्य च ।
सर्वं तु विन्यसेत् पश्चात्तस्मिन् कर्मकृतं च यत् ॥ 160
तोयपुष्पाक्षतै: पूर्णं भावयेद्दक्षिणं करम् ।
तन्मध्ये निष्कलं मन्त्रं संस्मरेत् किरणाकुलम् ॥ 161
भूयश्च निष्कलं मन्त्रं तस्यामुपरि भावयेत् ।
सशीर्षे जानुनी भूमौ कृत्वा विष्णोर्निवेदयेत् ॥ 163॥
प्रसादाभिमुखेनाथ तेन तच्चात्मसात्कृतम् ।
भावनीयं द्विजश्रेष्ठ ! परितुष्टेन चादरात् ॥ 164॥
निर्वृत्ते पुरुषार्थे तु हृदये बाह्यतोऽपि वा ।
क्रमान्मन्त्रगणं स्मृत्वा यातं मन्त्रेश्वरे लयम् ॥ 165॥
मन्त्रव्यक्तिं स्वसंकल्पशक्तावथ शमं नयेत् ।
सह संकल्पशक्त्या वै विद्यामूर्तिं स्वकां तत: ॥ 166॥
स्वकलासु लयीकुर्यात् कलाजातं तथाऽऽत्मनि ।
प्राग्वदानन्दसन्दोहपरिपूर्णं तु जायते ॥ 167॥
बहिर्यजामीति यदा संकल्पं मनसा कृतम् ।
तदा संहृत्य तां व्यक्तिमास्ते मध्याह्नसूर्यवत् ॥ 168॥
विसर्जयेन्नतं यावन्न कृता बाह्यत: क्रिया: ।
न्यसनीयो ह्यसौ यस्मान्मण्डलादिषु वस्तु(वृत्ति)षु 169
सृष्टिक्रमेण संहृत्य आधारं यत् पुरोदितम् ।
ज्ञानिनां विगलत्येष स्वभावात्तत्ववेदिनाम् ॥ 170॥
निष्क्र्रियाणां महाबुद्धे ! निष्पन्नानां स्वकर्मणा ।
विकासमेति चान्येषां नित्याकाररतात्मनाम् ॥ 171॥
मन्त्रक्रियारतानां च नानात्वेना(न) समात्मनाम् ।
धृतमच्युतशक्त्या वै ह्यपरिच्युतसत्तया ॥ 172॥
सद्वि(वि)कल्पस्वरूपं च विश्वासनमिदं द्विज ! ।
विधृतं विभुना व्याप्तं स्वसामर्थ्येन यद्यपि ॥ 173॥
तत्रापि तच्छरीराणां जीवानां तन्निवासिनाम् ।
स्वशक्त्यानुगृहीतानां तमाक्रम्य महामते ! ॥ 174॥
नानामन्त्रात्मना त्वास्ते तस्मिन्नानाविधात्मनि ।
इत्येवमुक्तमाधारस्वरूपं हि यथा स्थितम् ॥ 175॥
जायते यत्परिज्ञानात् कर्मिणां कर्मसंक्षय: ।
अयं यो मानसो यागो ज्वरव्याधिलयापह: ॥ 176॥
पापोपसर्गशमनो भवाभावकरो द्विज ! ।
सतताभ्यासयोगेन देहपातात् प्रमोचयेत् ॥ 177॥
यस्त्वेवं परया भक्त्या सकृदाचरते नर: ।
क्रमोदितेन विधिना तस्य तुष्याम्यहं मुने ! ॥ 178॥
याजकानां च सर्वेषां प्रधानत्वेन वर्तते ।
तारयेत् स्वपितॄन् सर्वान् यातानेष्यांश्च साम्प्रतम् ॥179
किं पुनर्नित्ययुक्तो यस्तद्भावगतमानस: ।
मन्त्राराधनमार्गस्थ: श्रद्धाभक्तिसमन्वित: ॥ 180॥
न तस्य पुनरावृत्ति: स याति परमं पदम् ।
ज्ञात्वैवं यत्नतो नित्यं कुर्याद्यागं तु मानसम् ॥ 181॥
इदं रहस्यं परमं मयोक्तं तेऽद्य नारद ! ।
नाशिष्याणां च वक्तव्यं नाभक्तानां कथंचन ॥ 182॥
अत्यन्तभवभीतानां भक्तानां भावितात्मनाम् ।
इदं रहस्यं वक्तव्यं सम्यग्भावं परीक्ष्य च ॥ 183॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[26]]
इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे मानसयागो नाम पञ्चमोऽध्याय:
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ षष्टोऽध्यायः ॥
नित्याराधन विधिः
पुराऽनेन विधानेन कृत्वा यागं तु मानसम् ।
कर्मणा भक्तियुक्तेन बहिर्वृत्तौ यजेत्तत: ॥ 1॥
सनक: -
भगवंस्त्वत्प्रसादेन ज्ञातोह्यज्ञाननाशन: ।
ज्ञानविज्ञानसहितो हृद्याग: सर्वसिद्धिद: ॥ 2॥
किमर्थं बाह्यत: पूजा कार्या वै प्रतिमादिषु ।
एतदाचक्ष्व भगवन्नत्र मे संशयो महान् ॥ 3॥
शाण्डिल्य: -
बाह्योत्था वासना विप्र ! बहुजन्मार्जिता दृढा ।
लोलीकृतोऽनया ह्यात्मा शुद्धोऽशुद्धस्वरुपया ॥ 4॥
या मन्त्रविषया शुद्धा क्रियाशान्तस्वरूपदा ।
समुत्थानविनाशार्थं तस्या: संपरिकीर्तिता ॥ 5॥
स बाह्याभ्यन्तराभ्यां च क्रियाभ्यां तन्मयो भवेत् ।
दृढोत्थवासनानां च तानवं स्याच्छनै: शनै: ॥ 6॥
यन्मय: साधको विप्र ! देहस्थ: सांप्रतं भवेत् ।
तन्मयो देहपातात् स्यादित्येतत् कथितं मया ॥ 7॥
अथ बाह्योत्थयागस्य विधानमवधारय ।
देवं हृत्कमलाकाशे तेजोरूपतया स्थितम् ॥ 8॥
तस्मात् स्थानात् समानीय तं कुर्यान्नेत्रमध्यगम् ।
वासुदेवाभिधानं तु प्रागुक्तं च समाश्रयेत् ॥ 9॥
ततो लोचनयुग्मेन स्तब्धेन द्विजसत्तम ! ।
जपन् लोचनमन्त्रं तु अवलोक्याखिलं तु तम् ॥ 10॥
स्थापितो य उपार्जित्य संभारो ह्युदकादिक: ।
ध्यायेद्दक्षिणपाणौ तु अस्त्रमादित्यसन्निभम् ॥ 11॥
द्रव्यदोषगणं तेन दग्ध्वा तन्मन्त्रमुच्चरन् ।
संचिन्त्य भस्मभूतं तु तं सर्वं द्विजसत्तम ! ॥ 12॥
दग्धदोषमथाप्याय वामहस्त (तलेन) गतेन तु ।
हृदा पूर्णेन्दुतुल्येन अमृतासारवर्षिणा ॥ 13॥
तन्मन्त्रमुच्चरन् पश्चात् कान्तिमन्तं विचिन्तयेत् ।
दग्धमाप्यायितं सर्वमथ चैवं समाचरेत् ॥ 14॥
प्रचण्डकिरणव्रातैर्भास्करीयैर्दहेत् पुरा ।
संचिन्त्य भस्मभूतं तं तत: पूर्णेन्दुरश्मिभि: ॥ 15॥
आप्याय्यामृतकल्लोलधारापातेन सत्तम ! ।
कान्तिमच्चिन्तयेद्भूयो यद्दग्धं भानुना तत: ॥ 16॥
बद्ध्वा कामदुघां मुद्रां स्रवन्तीं मन्त्रसंयुताम् ।
गोरूपां हिमशैलाभां निराधारपदे स्थिताम् ॥ 17॥
तया तदमृतीकुर्याद्भोगजालं यथास्थितम् ।
निर्मलो द्रव्यसङ्घश्च यागयोग्यो भवेत्तदा ॥ 18॥
गालितेनाम्बुना पूर्णं स्वाहृतेनाम्बुना सह ।
स्वोत्तरे वर्मणा स्थाप्य कुम्भं, सर्वोपयोगि यत् ॥19॥
उपार्जितं पुरा यद्वै यागोपकरणं महत् ।
तत् सर्वं दक्षिणे कृत्वा मध्ये भद्रासनं न्यसेत् ॥ 20॥
प्रतिमालक्षणाध्याये वक्ष्यते तस्य लक्षणम् ।
यत्किञ्चित् पत्रपुष्पाद्यं परिदृ्श्येत पीठगम् ॥ 21॥
पाणिना तत् समाहृत्य शुचिस्थाने निधाय वै ।
गव्यैर्वा चामरैर्वालै: शिखिपक्षै: कुशैरथ (पि ॥ 22॥
संमार्ज्य भद्रपीठं तु वाससा स्सुसितेन वा ।
बहुना वस्त्रपूतेन वारिणा तदनन्तरम् ॥ 23॥
प्रक्षाल्य द्वादशार्णेन प्रणवाद्यन्तगेन तु ।
एवमाराधनाधारं क्षालयित्वा च वारिणा ॥ 24॥
तत्तावदस्त्रपुष्पेण कुर्याद्विघ्नगणोज्झितम् ।
आराध्योऽयमथारोप्य तत्र मन्त्रमयीं शुभाम् ॥ 25॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
सर्वोपकरणोपेतां सर्वलक्षणसंयुताम् ।
प्रतिमां धातुपाषाणनिर्मितामात्मसिद्धये ॥ 26॥
अष्टाङ्गेन नमस्कृत्य दद्यादर्घ्यं तु मूर्धनि ।
अनुलेपनसंयुक्तं तत: पुष्पाञ्जलिं शुभम् ॥ 27॥
साङ्गं सावरणं भक्त्या पूजयेत् पुरुषोत्तमम् ।
यद्वार्घ्यपाद्याचमनैर्देवमभ्यर्च्य वै तत: ॥ 28॥
भुक्तमर्घ्यादिकं तस्मादपनीयाभिवाद्य च ।
समर्प्य विष्वक्सेनस्य, संशोध्य मृदुना द्विज ! ॥ 29॥
उशीरवंशकूर्चेन क्षाळयेद्गन्धवारिणा ।
उच्चरन् मूलमन्त्रं वा कुर्यान्मार्गत्रयं विभो ! ॥ 30॥
सुधौते देवदेवस्य वाससी परिधापयेत् ।
चित्रस्थाद्भगवद्बिम्बाद्भुक्तपुष्पादिकं हि यत् ॥ 31॥
अपनीय तु तत्कुर्याद्वाससा रेणुमार्जनम् ।
यद्वा प्रग्यागभवनप्रवेशानन्तरं द्विज ! ॥ 32॥
न्यस्य भद्रासनाद्यं तदन्यदन्य त्समाचरेत्
।
यद्वा तदातने काले न्यस्य भद्रासनादिकम् ॥ 33॥
आद्यं मार्गत्रयं कृत्वा यथोक्तविधिना तत: ।
योगपीठार्चनारम्भे बिम्बोक्तं सर्वमाचरे (रमे)त् ॥ 34
अथार्घ्यादीनि पात्राणि प्रक्षाल्यास्त्रेण वारिणा ।
समापूर्य सुगन्धेन जलेन हृदयेन तु ॥ 35॥
द्रव्याणि निक्षिपेत्तेषु यथोक्तक्रमयोगत: ।
भद्रासनस्य कोणेषु पुरतो वाससास्तृते ॥ 36॥
भूतले वाऽथ पात्राणि आधारोपरि विन्यसेत् ।
स्वपूर्वनियमेनैव उदक्पश्चिमकोणगम्॥ 37॥
अर्घ्याम्बुकलशं न्यस्य तत: प्रागुत्तरान्तरे ।
न्यसेदाचमनीयाख्यमाग्नेये स्नानसंज्ञितम् ॥ 38॥
विन्यस्य पाद्यसंज्ञं तु पदे दक्षिणपश्चिमे ।
अग्रतो वापि तन्मध्ये न्यसेदर्घ्यं द्वितीयकम् ॥ 39॥
अग्निकोणेत्वर्घ्यपात्रं पाद्यमैशानकोणके ।
आचामं नैरृते भागे स्नानार्थं वायवे तथा ॥ 40॥
ईश्वरप्राग्वशादर्घ्यमाग्नेयादिषु कोणके ।
मुख्यामुख्यार्घ्यपाद्यादिक्रमाद्द्रव्याणि निक्षिपेत् ॥41॥
चन्दनं शशिबाह्लीकदूर्वासिद्धार्थकानि च ।
साक्षतानि कुशाग्रणि तण्डुलानि तिलानि च ॥ 42॥
काञ्चनं रजतं ताम्रं रत्नानि च फलानि च ।
कदलीफलपूर्वाणि प्रधानेऽर्घ्ये विनिक्षिपेत् ॥ 43॥
द्वीतीये दधिमध्वाज्यक्षीरबिन्दुचतुष्टयम् ।
कुशाग्रेन सबाह्लीकं सपुष्पं तिल(सित)तण्डुलम् ॥44॥
दूर्वां च विष्णुक्रान्तां च श्यामाकं शङ्खपुष्पकम् ।
पद्मकं कुन्दरेणुं च पाद्यपात्रे विनिक्षिपेत् ॥ 45॥
एलालवङ्गतक्कोलै: सहजातिफलानि च ।
चन्दनं च सकपूर्रं क्षिपेदाचमनीयके ॥ 46॥
कुष्टं मांसीं हरिद्रे द्वे मुराशैलेयचम्पकान् ।
वचाकच्चोरमुस्ताश्च स्नानीये तु विनिक्षिपेत् ॥ 47॥
पात्रन्यासक्रमेणैव तानि पात्राणि कल्पयेत् ।
तत्तत्कल्पनमन्त्रैस्तु यद्वा प्रागेव तानि तु ॥ 48॥
तोयैः संपूर्य निक्षिप्य द्रव्याण्यपि यथाक्रमम् ।
तत्तत्कल्पनमन्त्रैस्तु स्वाधारेषु निवेशयेत् ॥ 49॥
यथास्थानं तत: कुर्याद्दहनाप्यायनादिकम् ।
पात्राणां तु तदानीं वा भोगानामपि तत् त्रयम् ॥ 50॥
दक्षिणेन तु हस्तेन पुष्पमादाय तत्र वै ।
ध्यात्वा निष्कलरुपं तु मूलमन्त्रमनन्यधी: ॥ 51॥
तत्प्रोक्षणार्घ्ये निक्षिप्य चतुरावर्त्य तं तथा ।
जपन् पुनस्तदुद्वृय तस्मात् स्थानाद्बहि: क्षिपेत् ॥ 52॥
ततस्तदम्भसास्त्रेण वेदिं भोगानुपार्जितान् ।
आत्मानं चापि संप्रोक्ष्य ह्यर्घ्यादीनभिमन्त्रयेत् ॥ 53॥
सास्त्रेण मूलमन्त्रेण तानभ्यर्च्य प्रसूनकै: ।
साङ्गेन मूलमन्त्रेण ततोऽभ्यर्च्य यथाविधि ॥ 54॥
धूपपात्रं च घण्टां च तानि धूपेन पूजयेत् ।
धूपपात्रस्य घण्टाया: पूजनं चावधारय ॥ 55॥
*धूपपात्रस्य मूले तु क्ष्मातत्वं कमले जलम् ।
चक्रेऽग्निं किङ्किणीजाले वायुं स्वं कर्णिकोपरि ॥ 56॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[28]]
एवं ध्यात्वार्च्य तन्मन्त्रस्तन्मन्त्रेणार्चयेत्तु वा ।
यच्चक्रं तच्च हृदयं पद्मं हृत्कोटरं विदु: ॥ 57॥
चक्रे याश्च अराख्यस्ता नाड्यो वै द्वादश स्मृता: ।
किङ्किण्यो या: स्थिता विप्र ! ज्ञेयास्ता: सूक्ष्मनाडय:॥58
यासां वै मध्यमा शक्तिर्भुजङ्गकुटिलोपमा ।
धूमधूसरवर्णाभा अण्डं भित्वा विनिर्गता ॥ 59॥
कालाग्निहृदयोत्था सा सत्यान्ते तु लयं गता ।
तया संबोधितो ह्यात्मा मन्त्रमूर्तिधर: प्रभु: ॥ 60॥
सन्निधौ भवति क्षिप्रमव्युच्छिन्नं दहेत्तथा ।
*अथ स्वरूपं घण्टाया यथावदवधारय ॥ 61॥
व्यक्तं अत्राश्रिता नित्यं मातृकावर्णविग्रहा ।
तत्र चाक्रमराबृन्दं स्वरद्वादशकं स्मृतम् ॥ 62॥
तदेव षोडशारे च वर्णै: सह नपुंसकै: ।
वर्णानां त्रिविधं रुपं सर्वेषां द्विजसत्तम ! ॥ 63॥
संस्थितं वैखरीनिष्ठं पश्यन्ती पूर्वकं क्रमात् ।
अराश्रितं द्विषट्कारे वाक्स्वरूपं परं हि यत् ॥ 64॥
तदेव षोडशारे च तत्र वैकर्तने(री)षु च ।
मध्यमाख्यस्वरूपेण नित्यमेव हि वर्तते ॥ 65॥
अत ऊर्ध्वं चतुर्विंशत्संख्यं वर्णगणं हि यत् ।
दलजालं हि तत् पद्मं परिज्ञेयं महामते ! ॥ 66॥
मकारसंज्ञं यद्वर्णं विद्धि तत् पद्मकर्णिकाम् ।
शङ्खं यकारवर्णं च समुष्टीके सदा गृहे ॥ 67॥
रादय: सप्त ये वर्णा हान्ता: पर्वगदात्मका: ।
क्षार्णं पतत्रिराजाद्यमेवं ध्यात्वा ततो द्विज ! ॥ 68॥
शब्दब्रह्मस्वरूपा च घण्टाविग्रहलक्षणा ।
विज्ञेया भगवच्छक्ति: षाड्गुण्यान्तर्गता हि सा ॥ 69॥
तेजोगुणसमोपेता तैजसद्रव्यरूपधृक् ।
घण्टाख्यमेतद्वै विद्धि आध्यक्षीयं गुणद्वयम् ॥ 70॥
अस्यामाश्रित्य ये वर्णा ज्ञातव्यास्ते सदैव हि ।
नित्यमर्चनकाले तु साधकै: सिद्धिलालसै: ॥ 71॥
कालवैश्वानरोपेतमनन्तं शब्दचोदके ।
मुक्ताहाराश्रितं शङ्खं घण्टाया वदने स्थितम् ॥ 72॥
संस्थितं च महाबुद्धे ! तदूर्ध्वे गगनाश्रितम् ।
चक्रं यस्मिन्नरोद्देशे द्वादशात्मा स्थितो रवि: ॥ 73॥
मासात्मना पुन: सो वैकर्तनेष्ववतिष्ठते ।
षोडशारेऽमृतात्मा वै कलादेहस्तु चन्द्रमा: ॥ 74॥
सर्वेषु वृत्तक्षेत्रेषु नभस्वान् स्वयमेव हि ।
तत्वसङ्घं हि चाव्यक्तं पद्मपत्राश्रितं तु वै ॥ 75॥
जीव: कमलकिञ्जल्के कर्णिकाश्रित ईश्वर: ।
शङ्खाश्रितश्च प्रणवो विद्यां विद्धि गदाश्रिताम् ॥ 76॥
प्राणाधिदैवं गरुडमित्येवं देवतागणम् ।
ध्यात्वार्चयेत् पुरार्घ्याद्यैर्धूपान्तैरथवा द्विज ! ॥ 77॥
अधोमुखं तु ब्रह्माण्डं ध्मायेज्जनरवाकुलम् ।
सनालं च तदूर्घ्वे तु पद्ममष्टदलं स्मरेत् ॥ 78॥
प्रकीर्णपत्रं सुसितं केसरालिसुकर्णिकम् ।
“तन्मध्ये चिन्तयेद्देवीं वर्गाष्टकभुजान्विताम् ॥ 79॥
मुख्ये हस्तचतुष्के तु लाञ्छनं कमलादिकम् ।
स्फाटिकं चाक्षसूत्रं च तथा विज्ञानपुस्तकम् ॥ 80॥
अभयं वरदं चैव हस्तद्विद्वितये परे ।
पद्मासने चोपविष्टां पद्मपत्रायतेक्षणाम् ॥ 81॥
पद्मगर्भप्रतीकाशां पद्ममालाविभूषिताम् ।
सिताभरणसञ्छन्नां पीतवस्त्रविवेष्टिताम् ॥ 82॥
मन्त्रौघमुद्गिरन्तीं च मन्त्रज्वालाप्रभान्विताम् ।
देवै: संस्तूयमानां च ब्रह्माद्यैर्ब्रह्मवादिभि: ॥ 83॥
ऋषिभिर्मुनिभि: सिद्धैर्लोकानुग्रहकारिभि: ।
नम्यमानां स्मरेत् सम्यक् पूजाकाले सदैव हि ॥ 84॥
योऽनया पूजयेन्मन्त्रं तस्य सिद्धिर्न दूरत: ।
एवं ध्यात्वार्चयेत् सम्यगर्घ्याद्यैस्तु तत: स्मरेत् ॥ 85॥
शब्दब्रह्ममहो यद्यत् हृदब्जाकाशमध्यगम् ।
नित्योदितमनौपम्यमनभ्यासादगोचरम् ॥ 86॥
उपदेष्टुमतोऽन्येषामभक्तानां न युज्यते ।
परस्वरूपमन्त्राणामेतल्लक्षणमब्जज ! ॥ 87॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
दशप्रकारे यच्छब्दे विसर्गान्तेऽक्षरादिके ।
नानामन्त्रस्वरूपेण वर्तते वर्णविग्रहे ॥ 88॥
भोगमोक्षप्रदो मन्त्रो य आप्त: सद्गुरोर्मुखात् ।
पञ्चस्थानगतो ज्ञेयो भक्तैर्दिव्यक्रियापरै: ॥ 89॥
बहि:स्थप्रतिमादौ तु जिह्वाग्रे हृत्कुशेशये ।
धूपधूमशिखायां च घण्टाशब्दे सुलक्षणे ॥ 90॥
स्वरुपज्योतिरेवान्तर्भावयेत् संस्थितं हृदि ।
मध्यमेन स्वरूपेण अव्युच्छिन्नं महामते ॥ 91॥
धूपधूमाश्रितं विद्धि वैखरीविग्रहं पुन: ।
घण्टायां चाल्यमानायामच्छिन्नमनुभूयते ॥ 92॥
एवं स्मृत्वा ततस्तां तु सुमन्त्रन्यस्तविग्रहाम् ।
अर्चितां ध्यानसंयुक्तामर्घ्याद्यैर्धूपसंयुतै: ॥ 93॥
सञ्चालयेत्तत: सम्यक् सुशब्दां मन्त्रबोधिनीम् ।
त्रैलोक्यद्राविणीं घण्टां सर्वदुष्टनिबर्हिणीम् ॥ 94॥
एषा द्रुतिर्हि मन्त्राणां सुप्तानां च प्रबोधिनी ।
वारणी सर्वविघ्नानां सर्वमन्त्रप्रसादिनी ॥ 95॥
प्रणवान्ते ध्वनिह्येषा शब्दशक्तौ लयं गता ।
वर्णदेहा: स्मृता मन्त्रा मन्त्रदेहाश्च देवता: ॥ 96॥
घण्टास्तनितमूलास्ते प्रबुद्धा:कर्मसिद्धिदा: ।
परशब्दोत्थिता शक्तिर्घण्टास्तनितरूपिणी ॥ 97॥
वर्णत्वं समनुप्राप्ता तैर्वर्णैर्मुनिसत्तम ! ।
मन्त्राणां कल्पिता देहा नानाकारा: सहस्रश: ॥ 98॥
स्वेच्छया त्वनया शक्त्या सामर्थ्यात् स्वात्मन: स्वयम्।
अनुग्रहार्थं भविनां भक्तानां भावितात्मनाम् ॥ 99॥
मननान्मुनिर्शादूल ! त्राणं कुर्वन्ति वै यत: ।
ददते पदमात्मीयं तस्मान्मन्त्रा: प्रकीर्तिता: ॥ 100॥
अनभिव्यक्तशब्दास्ते निराकारास्तथैव च ।
घण्टायां चाल्यमानायां निर्यान्ति च सहस्रश: ॥101॥
अत एव मुनिश्रेष्ठ ! मन्त्रमाता प्रकीर्तिता ।
एषा घण्टाभिधा शक्तिर्वागीशा च सरस्वती ॥ 102॥
वाचि मन्त्रा: स्थिता: सर्वे वाच्यं मन्त्रे प्रतिष्ठितम् ।
मन्त्ररूपात्मकं विश्वं सबाह्याभ्यन्तरं तत: ॥ 103॥
घण्टाशब्दगतं सर्वं तस्मात्तां चालयेत् पुरा ।
स्वेषु चोक्तेषु कालेषु तांस्तु मे गदत: श्रृणु ॥ 104॥
गणेशपीठद्वारस्थदेवानामर्चने तत: ।
आहूतिकाले मन्त्राणां धूपदाने विशेषत: ॥ 105॥
दीपदानेऽर्घ्यदाने च तथा नैवेद्यजोषणे ।
जपस्तुत्यवसानाभ्यां प्रवृत्ते चाग्नितर्पणे ॥ 106॥
पूर्णाहुतिप्रदाने च मन्त्राणां तु विसर्जने ।
विष्वक्सेनार्चने चैव तत्पूजाप्रतिपादने ॥ 107॥
बलिप्रदानकाले तु देवतानां विशेषत: ।
नातोऽन्यदा स्याद्विहितं चालनं सिद्धिमिच्छिताम् ॥108
धूपं दत्वाऽथ पात्राणां घण्टाशब्दसमन्वितम् ।
धूपं दद्याद्यथाकालं यद्वार्घ्यादौ सकृत् सकृत् ॥ 109॥
अनुकल्पे तु हृन्मन्त्रं कुर्यादावर्तनं बुध: ।
आवाहने सन्निधाने सन्निरोधे तथाऽर्चने ॥ 110॥
विसर्जनेऽर्घ्यदानं तु प्राक्पात्रान्नित्यमाचरेत् ।
तदम्भसा चार्हणं तु तथैव परिषेचनम्॥ 111॥
कुर्यात् प्रणयनादानं प्रीणनं प्रीतिकर्मणि ।
प्रोक्षणं सर्ववस्तूनामन्यस्मादुदकेन तु ॥ 112॥
आरम्भे सर्वकार्याणां तत्समाप्तौ सदैव हि ।
न्य़ूनाधिकानां शान्त्यै तु ज्ञानव्यत्ययशान्तये ॥ 113
कार्ये तदर्घ्यदानं च नित्यं मन्त्रात्मनो विभो: ।
कुम्भोपकुम्भकुण्डानां मन्त्रास्त्रकलशार्चने ॥ 114॥
संपूजने च भोगानां गुर्वादीनां महामते ! ।
दक्षशिष्यात्मपूजार्थं द्वार्स्थानामर्चनं प्रति ॥ 115॥
प्रासादासनदेवानां गुरूणां सन्ततेस्तथा ।
लाञ्छनाङ्गपरीवार शक्तिभूषणरूपिणाम् ॥ 116॥
मण्डलावरणस्थानां देवानां चार्चनं तथा ।
मुद्राबन्धे कराभ्युक्षां तदर्चाक्षालनं तथा ॥ 117॥
जपकालेऽक्षसूत्रस्य कुर्यात्तत्पूजनं तथा ।
पाद्यदानं तृतीयात्तु नित्यं पात्रात् समाचरेत् ॥ 118॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[30]]
चतुर्थात्तु यथाकालं दद्यादाचमनं पुन: ।
हस्तप्रक्षालनं चैव गण्डूषं मुखधावनम् ॥ 119॥
स्नानीयाच्चाचरेत् स्नानं प्रयोजकविधिस्त्वयम् ।
अर्घ्यपात्रात् द्वितीयात्तु किञ्चिदुद्धुत्य वै जलम् ॥ 120॥
तेन स्वदेहविन्यस्तान् मन्त्रानिष्ट्वा यथाक्रमम् ।
अनुलेपनपुष्पेण धूपेन च ततो मुने ! ॥ 121॥
मत्पूजार्थं प्रक्लृप्तानि गन्धपुष्पाणि यानि च ।
तानि सर्वाण्यथाचार्यो धारयेन्न कदाचन ॥ 122॥
धारयेद्यदि संमोहाल्लोभाद्वा तानि देशिक: ।
गन्धादीन्यर्चनार्थानि सा पूजा निष्फला भवेत् ॥ 123
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन पृथक्कुर्याद्यथाविधि ।
अर्घ्यादिमं समादाय द्वार्स्थदेवान् समर्चयेत् ॥ 124॥
निर्गत्य द्वारबाह्ये तु स्थितो वासीन एव वा ।
वास्तुक्षेत्रेशगरुडद्वार्श्रीचण्डप्रचण्डकान् ॥ 125॥
अभ्यर्च्यार्ध्यादिभिर्देवान् प्रासादस्थांश्च पूजयेत् ।
प्रासादेऽथ चतुर्द्वारे मण्डपे चेतरेषु च ॥ 126॥
द्वारत्रयेऽथ धातारं विधातारं जयं तथा ।
विजयं चापि भद्रं च सुभद्रं च गणेश्वरम् ॥ 127॥
यदङ्गभावमभ्येति द्वार्स्थाद्यं देवतागणम् ।
विष्वक्सेनावसानं च नराणामल्पमेधसाम् ॥ 128॥
जन्तोरेकान्तिनस्तद्वै चित्तखेदकृदर्चनम् ।
विघ्नकृत् प्रकृतस्यापि शिष्याणां तदनर्चनम् ॥ 129॥
अतस्तदनुकम्पार्थं देवभृत्यधियाऽर्चनम् ।
भक्तिश्रद्धोज्झितं चैव विहितं त्वेवमेव हि ॥ 130॥
ते तत्प्राणिच्युतं प्रह्वा दत्तमप्यवहेलया ।
गृह्णन्ति मनसा श्रेय: परं ध्यात्वा धिया हृदि ॥ 131॥
यत: सर्वेऽच्युतमयास्तच्चित्तार्पितमानसा: ।
एतावदर्चनात्तेषां गुरोरेकान्तिनस्तु वै ॥ 132॥
स्याद्विरोधनिरासस्तु यतो भृत्यास्तु ते हरे: ।
कृत्वैवं द्वारयागं तु तत: पुष्पं च संमुखम् ॥ 133॥
गृहीत्वाङ्गुष्ठपूर्वेण स्वाङ्गुलित्रितयेन तु ।
अभिमन्त्य तदस्त्रेण चक्रं तदुपरि स्मरेत् ॥ 134॥
निशितारं ज्वलद्रूपं वर्षन्तमनलाशनिम् ।
क्षयकृद्विघ्नजालानां क्षिपेद्यागगृहान्तरे ॥ 135॥
ततस्तत्तेजसा विघ्नजालं निष्कासयेन्महत् ।
बहिर्भवनमध्यात्तु ततस्तदनुकम्पया ॥ 136॥
स्वदेगादामृतं (हवामगं)भागममृतांशुसमं स्मरेत् ।
प्राङ्मन्त्रमात्रविन्यासात् स तेषामनलप्रभ: ॥ 137॥
प्रतिभाति यतस्तेन मन्त्रपुष्पसमाश्रयात् ।
निर्गच्छन्ति तमाश्रित्य वामभागमतस्तु ते ॥ 138॥
दक्षिणां तर्जनीं विप्र ! कुर्यादूर्ध्वमुखीं तत: ।
शिखामन्त्रेण संयुक्तां विद्युद्विलसितप्रभाम् ॥ 139॥
स्मृत्वा स्वां विघ्नशान्त्यर्थं भ्रामयन्नन्तराविशेत् ।
स्वासनं च तत: प्रोक्ष्य अर्घ्यपात्रोदकेन च ॥ 140॥
सास्त्रेण ताड्य पुष्पेण तत्पृष्ठे क्रमशो द्विज ! ।
आधारशक्तिपूर्वं तु मन्त्रसङ्घं प्रपूजयेत् ॥ 141॥
उपविश्यासने यागमारभेत समाहित: ।
समये वात्र कुर्वीत सर्वभोगनिरीक्षणम् ॥ 142॥
न्यस्य भद्रासनं मूलात् प्रोक्षणार्घ्यप्लुतेन तु ।
पाणिनाऽप्यथ कूर्चेन तज्जलेन तु मार्जयेत् ॥ 143॥
तत्तावदस्त्रपुष्पेण कुर्याद्विघ्नगणोज्झितम् ।
सर्वलोकमयं तत्र सर्वदेवसमाश्रयम् ॥ 144॥
सर्वाधारमयं ध्यायेदन्तर्लीनं तु चक्रराट् ।
प्रणवेन स्वनाम्नाऽथ नमोऽन्तेनार्चयेच्च तम् ॥ 145॥
ततस्तु सर्वमन्त्राणां विन्यासं तत्र चेतसा ।
समाचरेद्यथायोगं पुष्पदानपुरस्सरम् ॥ 146॥
अर्घ्यालभनधूपैस्तु माल्यैर्नानास्त्रगुद्भवै: ।
योगपीठार्चनं कुर्याद्यथावदवधारय ॥ 147॥
बिम्बेन सहितं पीठं योगपीठमुदाहृतम् ।
अनुसन्धानयागे तु योगपीठं प्रकल्पयेत् ॥ 148॥
तन्मन्त्रासनमित्युक्तं, मन्त्रन्यासं तु सर्वत: ।
कुर्यात्तत्स्थस्य देवस्य पीठस्याधो निवेशयेत् ॥ 149
श्रीपारमेश्वर संहिता
आधारशक्तिं तस्योर्ध्वे कूर्मं कालाग्निसंज्ञिकम् ।
तन्मूर्ध्नि शेषसंज्ञं तु, योगपीठपदोपरि ॥ 150॥
भुवं न्यस्य तदूर्ध्वे तु जङ्घायां क्षीरसागरम् ।
आधारपद्मं कुमुदे , तदूर्ध्वे कण्ठमूलत: ॥ 151॥
आग्नेय्यादौ तु धर्माद्यमैशान्तं तच्चतुष्टयम् ।
प्रागाशादौ त्वधर्माद्यमुत्तरान्तं न्यसेत् परम् ॥ 152॥
ऋग्वेदं कल्पयेदेवं प्रागीशानदिगन्तरे ।
यजु: प्राग्वह्निदिङ्मध्ये सामान्तर्यातुवारुणे ॥ 153॥
वारुणानिलदिङ्मध्येऽथर्ववेदं तत:परम् ।
ईशानसोमदिङ्मध्ये कृतं याम्यानलान्तरे ॥ 154॥
त्रेतायुगं यातुयाम्यदिङ्मध्ये द्वापरं युगम् ।
सोमवाय्वन्तरोद्देशे कलिसंज्ञं युगं क्रमात् ॥ 155॥
आधारशक्तेरारभ्य अनुसन्धानपूर्वकम् ।
युगावसानं प्राग्दत्वा स्थूलं मन्त्रासनासनम् ॥ 156॥
तच्च षोडशकं न्यस्य भूयो भूयो दिगष्टके ।
सूक्ष्मरूपधरं विप्र! प्राक्पदादीशगोचरम् ॥ 157॥
तत्रोर्ध्वे मध्यदेशे वै प्रागुक्तविधिना न्यसेत् ।
द्विरष्टकं तु धर्माद्यं कान्तिमत् पररूपधृत् ॥ 158॥
तन्मूर्ध्नि कालचक्रं तु व्योमवत्पट्टिकागतम् ।
तन्मध्येऽव्यक्त पद्मं तु गुणत्रयसमन्वितम् ॥ 159॥
तद्दले सूर्यपरिधिं केसरे सोममण्डलम् ।
कर्णिकायामग्निचक्रं तद्बीजे चित्प्रभाकरम् ॥ 160॥
स्मरेच्च विमलां शक्तिं तत्समीपे दिगष्टके ।
ज्ञानशक्तिं विभो: शक्तिं सत्यशक्तिमनश्वरीम् ॥ 161
प्रकाशशक्तिं चानन्तामीशानुग्रहशक्तिके ।
यथोक्तरूपान् ध्यात्वैतान् विभवं च यथाक्रमम् ॥ 162
स्वस्वतत्वनि विन्यस्य कुर्यादर्घ्यादिनार्चनम्।
प्रदर्शयेच्च तन्मुद्रां पीठे वै सुस्थिरे सदा ॥ 163॥
आधारशक्तेरारभ्य मन्त्रग्रामस्य पौष्कर ! ।
सुस्थिरे सन्निरोधश्च सर्वेषां विहित: सदा ॥ 164॥
यत्र यत्रानुरूपं यत्तत्र तन्यासमाचरेत् ।
ईशानुग्रहशक्त्यन्तमाक्षिते: कमलोद्भव ! ॥ 165॥
मन्त्राणां सान्निधि: कार्या चलपीठे तु केवले ।
तात्कालिकस्तु विहितो निरोधस्तत्र सार्चन: ॥ 166॥
आहूतोपविशेद्यत्र मन्त्रनाथोऽभिसंमुख: ।
तत्प्रागपेक्षया कुर्याद्धर्मादीनां निवेशनम् ॥ 167॥
सांमुख्यं भजते यस्मात् साधकं परमेश्वर: ।
तदासनं हि चिद्रूपं सिद्धमेतस्य वाहनात् ॥ 168॥
चलबिम्बेन सह वै एकीभावगतस्य च ।
पीठस्य मन्त्रविन्यासो विहितश्चलपीठवत् ॥ 169॥
सुस्थिरस्यैकयोनेर्वै वियोनौ सुस्थिरस्य च ।
मन्त्राणां विहितो न्यास: स्थिरपीठोदितस्तु वै ॥ 170
पीठोपपीठयुक्तानां साङ्गानां केवलात्मनाम् ।
एकादिगात्रपादानां सबिम्बानां यथाक्रमम् ॥ 171॥
मण्डलोक्तविधानेन समभ्यूह्य समाचरेत् ।
एवं चास्याचले पीठे शयानस्य विभोस्त्वथ ॥ 172॥
सशक्तिकाच्चितो भानोरूर्ध्वेऽनन्तं समर्चयेत् ।
यानारूढे त्वनन्तस्य स्थाने तार्क्ष्यं समर्चयेत् ॥ 173॥
लक्ष्म्यादीनां तु देवीनां पीठस्याध: फणीश्वरम् ।
तत्कोणेषु च धर्मादीस्तदूर्ध्वेऽव्यक्तपङ्कजम् ॥ 174॥
धामत्रयं ततस्तस्मिन् विन्यसेत् पूर्ववर्त्मना ।
व्योमबाह्ये त्वपीठानामग्निकोणादितो न्यसेत् ॥ 175॥
ज्ञान(युग)स्वभावमूर्तं च धर्माद्यं यच्चतुष्टयम् ।
तन्निविष्टं तथाभूतं तद्व्यत्ययगणं हि यत् ॥ 176॥
सह ऋक्पूर्वसामान्तकालभेदेन चान्वितम् ।
तत्पीठवसुधोद्देशे मण्डलादिषु वृत्तिषु ॥ 177॥
आत्मन: प्राग्वशाद्वायुकोणादारभ्य पूजनम् ।
कार्यं विघ्नेशपूर्वाणां, तत्पदाद्वाग्रभू:पदम् ॥ 178॥
स्वोत्तरात् पश्चिमद्वारदेशाद्वायुपदावधि ।
वीथौ सवीथिकानां तु यागानामेतदाचरेत् ॥ 179॥
बहिर्वारणरेखाणां तन्मुक्तानां महामते ! ।
युक्तानां न बहिर्दोषस्तिर्यक्त्वेनार्चने सति ॥ 180॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[32]]
विन्यस्य विष्टरान् दर्भान् कुसुमस्तबकानि च ।
बिन्दून् वा सर्वरोगोत्थान् क्रमात्तदुपरि न्यसेत् ॥ 181
गणनाथं च वागीशां गुरुं च तदनन्तरम् ।
पूजयेच्च ततो भक्त्या गुरुं परमसंज्ञितम् ॥ 182॥
आदिसिद्धसमूहं तु भगवद्ध्यानतत्परम् ।
नित्याधिकारिणश्चाप्तान् भगवत्तत्ववेदिन: ॥ 183॥
चत्वारो मनवश्चान्ये ऋषय: सप्तपूर्वका: ।
एतेषां क्रमशो ध्यानं समाकर्णय सांप्रतम् ॥ 184॥
ध्यायेच्चम्पकवर्णाभं बद्धपद्मासनं द्विज ।
स्थूलाङ्गमेकदंष्ट्रं च लम्बक्रोडं गजाननम् ॥ 185॥
वरदाभयहस्तं च दक्षिणेऽस्याक्षसूत्रकम् ।
विश्रान्तं चिन्तयेद्वामं चतुर्थं परशूपरि ॥ 186॥
वरदाभयहस्ताभ्यामस्य मुद्राद्वयं स्मरेत् ।
तर्जन्यङ्गुष्ठसंघट्टाज्जायते यदयत्नत: ॥ 187॥
सितकुन्देन्दुधवलां शङ्खपद्मकरोद्यताम् ।
वरदाभयहस्तां वा विलिखन्तीं च पुस्तकम् ॥ 188॥
द्विनेत्रामेकवक्त्रां च हेमकुण्डलभूषिताम् ।
ध्यात्वा भगवती ह्येषा शक्ति: शब्दात्मनो विभो: ॥ 189
समभ्यस्ता ददात्याशु साधकानामभीप्सितम् ।
गणनाथं विना चान्ये सुस्थिता: शान्तविग्रहा: ॥ 190॥
गणित्राभयहस्ताश्च सर्वानुग्रहकारका: ।
सर्वे पद्मासना वाथ जटामण्डलभूषिता: ॥ 191॥
एवं ध्यात्वा समभ्यर्च्य मुद्रा: संदृश्य तत्क्रमात् ।
अनुज्ञां प्रार्थयेत्तेभ्यो यथानुक्रममेव च ॥ 192॥
गृहीत्वा शिरसा तां च तत आवाहयेत् प्रभुम् ।
अभ्यन्तरे विमानस्य गर्भभूमौ तु मध्यत: ॥ 193॥
आत्मप्रमाणरचिते मृदुस्पर्शे मनोरमे ।
शुद्धस्फटिकसंकाशे दीप्यमानेऽतिभासुरे ॥ 194॥
फणामण्डलमध्यस्थैर्मणिभिर्दीपिते तथा ।
अनन्तभोगशयने शयानं पीतवाससम् ॥ 195॥
सन्ध्याजलदसन्दोहसन्देहकरणक्षमम् ।
सरसीरुहमास्थाय सहस्रदलसंकुलम् ॥ 196॥
शयानं स्थितमासीनं यानारूढमथापि वा ।
निष्केवलेन सत्त्वेन संपन्नं रुचिरप्रभम् ॥ 197॥
वपुषा सुन्दरेणैव दिव्येनाविकृतेन च ।
मुञ्चन्तमनिशं देहादालोकं ज्ञानलक्षणम् ॥ 198॥
प्रयत्नेन विनाऽज्ञाननाशकृद्ध्यायिनां महत् ।
स्रग्वस्त्राभरणैर्दिव्यै: स्वानुरूपैरनूपमै: ॥ 199॥
चिन्मयै: स्वप्रकाशैश्च अन्योन्यरुचिरञ्जितै: ।
दन्तज्योत्स्नावितानैस्तु प्रकटीकृतदिङ्मुखम् ॥ 200॥
रेखोत्थितैस्तु कल्हारै: पादपद्मतलेऽङ्कितम् ।
निमग्नजनसन्तापशमनव्यापृताननम् ॥ 201॥
करुणापूर्णहृदयं जगदुद्धरणोद्यतम् ।
स्वदेहतेज:संभूतज्वालामण्डलमध्यगम् ॥ 202॥
घनकुञ्चितनीलालिगलिताञ्जनसन्निभै:
कर्पूरधूसरैर्दिव्यै: पुष्पसंवलितान्तरै: ॥ 203॥
किरीटमकुटाक्रान्तै: शोभितं सुशिरोरुहै: ।
ईषदारक्तगोक्षीरशुद्धनीलाब्जलोचनम् ॥ 204॥
शीतलैर्दृष्टिपातैस्तु जगदाप्यायकारिणम् ।
सुभ्रूललाटं सुनसं सुस्मिताधरविद्रुमम् ॥ 205॥
सौन्दर्यचन्द्रसंकाशविलसद्गण्डमण्डलम् ।
पूर्वकर्मानलार्तानां ध्यायिनां खेदशान्तये ॥ 206॥
स्वदन्तेन्दुचयोत्थेन ह्लादयन् गोगणेन तु ।
मुखसौन्दर्यनिष्यन्दचिबुकस्थलशोभितम् ॥ 207॥
सविलासस्मिताधारं बिभ्राणं मुखपङ्कजम् ।
कम्बुग्रीवं महाबाहुं श्रीवत्साङ्कितवक्षसम् ॥ 208॥
सिंहस्कन्धं विशालाक्षं दीर्घवाहुं महोरसम् ।
शङ्खचक्राङ्कितारक्तकरद्वयविभूषितम् ॥ 209॥
दक्षिणं भोगिभोगाभमुपधाय महाभुजम् ।
प्रसारितोत्तरकरं कटिदेशस्य पार्श्वत: ॥ 210॥
कौस्तुभेनाङ्कितोरस्कं लक्ष्मीश्रीवत्सभूषितम् ।
आब्रह्मस्तम्बपर्यन्तजगद्वासतनूदरम् ॥ 211॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
ईषत्कुञ्चितवामाङ्घ्रिपङ्कजं पङ्कजेक्षणम् ।
प्रसार्यं दक्षिणं पादमीषदुत्तानशायिनम् ॥ 212॥
अनेकरत्नरचितकिरीटमुकुटोज्ज्वलम् ।
उद्यादादित्यसंकाशैर्विचित्रैर्मणिसंचयै: ॥ 213॥
विराजमानया सम्यक्स्फुरच्चूलिकयोज्ज्वलम् ।
रत्नावतं सप्रभया दीप्तश्रवणशेखरम् ॥ 214॥
ललाटान्त समालम्बिबालालङ्कारभूषितम् ।
ललाटतिलकेनैव सुन्दरेण विराजितम् ॥ 215॥
अनेकरविसंकाशलसन्मकरकुण्डलम् ।
प्रभूतमणिमुक्ताड्यग्रैवेयक विराजितम् ॥ 216॥
वज्र वैडूर्यमाणिक्यपद्मरागादिशोभितै: ।
हारैरनेकैर्विविधैरुपशोभितवक्षसम् ॥ 217॥
उद्यदादित्यसंकाश कौस्तुभेन विराजितम् ।
भ्राजयन्त्या जगत् सर्वं स्वतेजोभिर्निरन्तरम् ॥ 218
मालया वैजयन्त्या च भ्राजमानमहोरसम् ।
नानादामविचित्रेण मुक्तादामविलम्बिना ॥ 219॥
स्फुरता ब्रह्मसूत्रेण काञ्चनेन सुशोभितम् ।
द्युतिमद्भिर्महारत्नै राजितेन सुवर्चसा ॥ 220॥
काञ्चनेनाथ सूत्रेण उदरे कृतबन्धनम् ।
नाभिदेशं तथा पद्मं जगच्छृङ्खलया स्वया ॥ 221॥
नानामाणिक्यविलसत्कटिसूत्रेण भूषितम् ।
अनेकरत्नसन्दर्भरशनादाममण्डितम् ॥ 222॥
अनेककोटिमार्ताण्डाविलसत्पीतवाससम् ।
अनेकरत्नसंभिन्न नूपुरादिविभूषितम् ॥ 223॥
एवमन्यैश्च विविधै: केयूरकटकादिकै: ।
यथार्हभूषणै रम्यैर्ज्वलद्भि: परिभूषितम् ॥ 224॥
प्रावृड् जलदसंकाशं भिन्नाञ्जनगिरिप्रभम् ।
अभिन्नपूर्णषाड्गुण्यविभवेनोपबृंहितम् ॥ 225॥
योगिध्येयमजं नित्यं जगज्जन्मादिकारणम् ।
अनादिनिधनं देवं साक्षाल्लक्ष्मीपतिं विभुम् ॥ 226॥
अप्राकृततनुं शान्तं वासुदेवं परात्परम् ।
चतुर्भुजमनुध्यायेच्छुद्धस्फटिकनिर्मलम् ॥ 227॥
शङ्खचक्रगदापद्मैश्चतुर्भि: कृतलक्षणम् ।
तस्मिन्नावाहनं कुर्यात् कृत्वा हस्तौ सुगन्धिनौ ॥ 228
गन्धार्घ्यपुष्पै: संपूर्य मूलमन्त्रं समुच्चरन् ।
पीठोपरि हरेरग्रे मूर्ध्नि पुष्पाञ्जलिं क्षेपेत् ॥ 229॥
स्वं प्रत्यभिमुखं शान्तं सुप्रबुद्धं स्मरेच्च तम् ।
करन्यासं विना तत्र सृष्टिन्यासादिकं त्रयम् ॥ 230॥
मूलमन्त्रादितार्क्ष्यान्तमन्त्राणां न्यासमेव च ।
दीपयेद्बिम्बतोऽन्यत्र तस्मिन् पुष्पाञ्जलौ हरिम् ॥ 231
आगच्छपदयुक्तेन मूलमन्त्रेण हृत्कजात् ।
एवं तेजोमयं देवं नाडीदक्षिणमार्गत: ॥ 232॥
तन्नासाग्रेण चावाह्य पीठकुम्भादिषु क्षिपेत् ।
तत्कदम्बप्रसूनाभे तस्मिन् मन्त्रात्मगोलके ॥ 233॥
स्थानभेदं विनाङ्गानि न्यस्याभ्यर्च्येह देहत: ।
सकलीकृत्य देवेशं तं ध्यायेद्व्यक्ततां गतम् ॥ 234॥
प्राग्वदङ्गादिकांस्तत्र तत्तन्मन्त्रैस्तु निक्षिपेत् ।
एवमाहूय देवेशं दत्वार्घ्यं सन्निधित्सया ॥ 235॥
भूयोऽप्यर्घ्य प्रदायास्मै हृदा मुद्रापुरस्सरम् ।
सन्निधाप्यार्घ्यदानेन मुद्रापूर्वं च वर्मणा ॥ 236॥
सन्निरोध्य तु मूलेन तन्मुद्रासहितेन तु ।
संमुखीकृत्य मूलादीन् मन्त्रांस्तत्र समुच्चरन् ॥ 237॥
प्रदर्शयंस्तथा मुद्रास्त्वष्टाङ्गेनाभिवादयेत् ।
अनेकमूर्तियागे तु प्रधानावाहनादिकान्(म्) ॥ 238॥
आहूतदेवश्रान्त्यर्थं गन्धादीनेवमेव च ।
व्यूहानां विभवानां प्राङ्मूलादङ्गणार्चनम् ॥ 239॥
पश्चादन्येषु कुर्वीत क्रमेणावाहनादिकान् ।
स्थितमायतने वाथ साकारं परमेश्वरम् ॥ 240॥
शङ्खचक्रधरं विष्णुं सुरसिद्धावतारितम् ।
ऋषिभिर्मनुजैर्वाथ भक्तियुक्तै: प्रतिष्ठितम् ॥ 241॥
तन्मूर्तौ च स्वमन्त्रेण यजेदावाहनं विना ।
प्रत्यहं कर्मबिम्बानां मूलबिम्बहृदब्जकात् ॥ 242॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[34]]
कुर्यादावाहनं किञ्चित् तीर्थक्षेत्रादिगामिभि: ।
नरैरा (स्खा) राध्यबिम्बेषु प्रत्यहं स्वहृदब्जत: ॥ 243
प्राग्वदावाहनं कुर्यादथ तद्विग्रहस्थितान्।
मन्त्रान्यासादिनाभ्यर्च्य तांस्तद्देहस्फु्लिङ्गवत् ॥ 244
ध्यात्वावर्ताय स्थानेषु स्वेषु भोगावनौ क्रमात् ।
सकलीकृत्य चार्घ्याद्यैरर्चयेदत्र तु क्रम: ॥ 245॥
द्विषट्स्वब्जदलेष्वत्र मन्त्रेशस्य पुरो दलात् ।
तदाराद्दलपर्यन्तं हृदाद्यङ्गानि निक्षिपेत् ॥ 246॥
पीठोपरि दलाद्बाह्ये देवस्याग्नेयकोणके ।
पद्ममैशे गदां कोणे नैरृते चक्रमुज्ज्वलम् ॥ 247॥
वायव्ये पाञ्चजन्यं च गदायाश्च समीपत: ।
किरीटं दक्षिणे पार्श्वे वामे श्रीवत्समेव च ॥ 248॥
कौस्तुभं पद्मसामीप्ये वनमालां च दक्षिणे ।
देवस्य कर्णिकायां तु श्रियं पुष्टिं ततोऽपरे ॥ 249॥
अग्रत: पीठतो बाह्ये न्यसेच्चारात् पतत्रिपम् ।
अङ्गोपाङ्गादिकानां तु सर्वेषां ध्यानमुच्यते ॥ 250॥
आहूतो मन्त्रनाथस्तु यथा ध्यात: सविग्रह: ॥
तद्वदेव हि हृन्मन्त्रं ध्यायेत् कुमुदपाण्डरम् ॥ 251॥
पद्मरागाचलाकारमारक्तं च शिर: स्मरेत् ।
अञ्जनाद्रिप्रतीकाशं शिखामन्त्रं तथाकृतिम् ॥ 252॥
परित: सूर्यसन्तप्तं यथा कनकपर्वतम् ।
तथा कवचमन्त्रं च ध्यानकाले विचिन्तयेत् ॥ 253॥
वृतं ज्वालासहस्रैस्तु अयस्कान्तसमद्युति ।
सर्वास्त्रशक्तिसंपूर्णमस्त्रमन्त्रं प्रकीर्तितम् ॥ 254॥
निर्धूमाङ्गारसदृशं भावयेन्नेत्रमन्त्रराट् ।
ध्येया: स्वरुतिसंयुक्ता: द्विभुजा: पुरुषोपमाः ॥ 255॥
एवमेव ह्युपाङ्गानां स्मरेद्ध्यानं सुलक्षणम् ।
वीक्षमाणान् विभोर्वक्त्रं ध्यायेन्मुनिवरोत्तम ! ॥ 256॥
स्थितानामादिमूर्तीनां स्थितान् ध्यायेत् सदैव हि ।
आसीनानामथासीनान् वाहनस्थे सवाहनान् ॥ 257॥
शयितानामथासिनानुत्थितान् वा स्मरेद्धिया ।
लाञ्छनाभरणादीनां श्रृणु ध्यानं यथाक्रमम् ॥ 258॥
कुन्दावदातं कमलं सौंयमीषत्स्मिताननम् ।
रवं रवन्तं मधुरं श्रोत्रेन्द्रियसुखावहम् ॥ 259॥
गदां हेमाद्रिसंकाशां तन्वीं कुवलयेक्षणाम् ।
द्विरष्टवर्षवत्कान्तां कुमारीं नवयौवनाम् ॥ 260॥
स्वोत्थेन रश्मिजालेन भासयन्तीं नभ:स्थलम् ।
स्वरश्मिमण्डलान्त:स्थं वल्गन्तं हेतिराट् स्मरेत् ॥ 261
विभोराज्ञां प्रतीक्षन्तं ह्रस्वाङ्गं रक्तलोचनम् ।
तुहिनाचलसंकाशं शङ्खं कमललोचनम् ॥ 262॥
सदागमादिसामान्तमुद्गिरन्तं स्वकैर्मुखै: ।
किरीट: सौम्यवदन: काञ्चनाभो महातनु: ॥ 263॥
भाभिराकृतियुक्ताभिर्नानारूपाभिरावृत: ।
स्थितो वैद्याधरीयेण स्थानकेनान्तरिक्षग: ॥ 264॥
स्फाटिकाद्रिप्रतीकाशं श्रीवत्समथ भावयेत् ।
बद्धपद्मासनासीनं न्यस्तहस्तं स्वपार्श्वयो: ॥ 265॥
वहन्तं कूर्ममुद्रां च मुख्यहस्तद्वयेन च ।
पद्मरागाचलाकारं कौस्तुभं रत्ननायकम् ॥ 266॥
दिशो दश द्योतयन्तं संलग्नाङ्घ्रिस्थितं स्मरेत् ।
वहन्तं चोरसो मध्ये स्वहस्तकृतसंपुटम् ॥ 267॥
सन्धारयन्तमपरं तथा वै शिरसि स्फुटम् ।
ध्येया भगवती माला चित्रवर्णा मनोरमा ॥ 268॥
सर्वगन्धान्विता सौम्या ईषद्विह(क)सितानना ।
ध्येया: स्वरुचिसंयुक्ता द्विभुजा: पुरुषोपमा: ॥ 269॥
सास्त्रा: किरीटपूर्वा ये गदामालाङ्गनाकृती ।
एतेऽस्त्रनायका: सर्वे विभोराज्ञाप्रतीक्षका: ॥ 270॥
प्रोत्थिता विचलन्तश्च सुसमै: स्थानकै: स्थिता: ।
श्रोणीतटार्पितकराश्चामरव्यजनोद्यता: ॥ 271॥
सपद्मं तु किरीटाद्यं वर्जयित्वा चतुष्टयम् ।
तर्जयन्तं च दुष्टौघमन्येषां दक्षिणं करम् ॥ 272॥
स्मरेद्धे ध्यानकाले च सर्वेषामथ मस्तके ।
ध्येयं स्वकं स्वकं चिह्नं सुप्रसिद्धं निराकृति ॥ 273॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
रक्तपङ्कजवर्णाभा लक्ष्मीर्नीलाम्बुजेक्षणा ।
दुग्धौधधवला पुष्टिरानन्दकुलितानना(तेक्षणा) ॥ 274॥
भोक्तृशक्ति: स्मृता लक्ष्मी: पुष्टिर्वै कर्तृसंज्ञिता ।
भोगार्थमवतीर्णस्य तस्य लोकानुकम्पया ॥ 275॥
उदितं सह तेनैव शक्तिद्वितयमव्ययम् ।
रक्ततुण्डं महाप्राणं भीमभ्रुकुटिलोचनम् ॥ 276॥
द्रवच्चामीकराकारं पक्षमण्डलमण्डितम् ।
संस्मरेद्गरुडं विप्र ! गृध्रवक्त्रं पृथूदरम् ॥ 277॥
यथोक्तमूर्तियुक्तांश्च ततो ध्यायेद्यथाक्रमम् ।
अपांपतिर्वै कमलं गदादेवी सरस्वती ॥ 278॥
चक्रं लोकप्रतिष्ठा वै शब्दब्रह्म तु शङ्खराट् ।
किरीटो हुतभुग्वेद्य: कौस्तुभस्तु प्रभाकर: ॥ 279॥
स्वयं शशाङ्क: श्रीवत्सो मालाषण्माधवादय: ।
प्राणं पतत्रिपं विद्यादेवं तत्त्वेषु संस्थितान् ॥ 280॥
अधिष्ठातृ(तॄन्)क्रमाच्चैतानर्चयेदर्घ्यपुष्पकै: ।
अष्टपत्राम्बुजे पूर्वदले हृन्मन्त्रपं शिर: ॥ 281॥
शिखामाग्नेयपत्रे तु कवचं चास्त्रमन्त्रपम् ।
दक्षिणे पत्रमध्ये तु नैरृते पत्रमध्यतः ॥ 282॥
नेत्रं पश्चिमपत्रे तु उदरं पृष्टमन्त्रपम् ।
वायव्ये बाहुमन्त्रं तु ऊरू जानू तथोत्तरे ॥ 283॥
ईशानपत्रमध्ये तु पादमन्त्रं तु विन्यसेत् ।
दलोपदलसंयुक्तेऽप्येवमेवाम्बुजे क्रम: ॥ 284॥
अथवा दिग्दलेष्वत्र हृदाद्यं यच्चतुष्टयम् ।
अस्त्रं विदिग्दलेषु स्यान्नेत्रं केसरगं पुन: ॥ 285॥
उपाङ्गं स्यानुपदले तद्विधानमत: शृणु ।
पूर्वपत्रसमीपस्थतलयोरुदरं न्यसेत् ॥ 286॥
पृष्टमन्त्रं न्यसेत्तद्वद्दलयो: पश्चिमस्थयो: ।
वाहूरू मन्त्रपौ न्यस्यौ दलयोर्दक्षिणस्थयो: ॥ 287॥
जानू पादौ तथा न्यस्यौ दलयोरुत्तरस्थयो: ।
मन्त्ररूपे षडङ्गे तु पद्मस्याष्टदलस्य तु ॥ 288॥
पूर्वस्मिन् हृदयं वामे कवचं दक्षिणे शिर: ।
पश्चिमे तु शिखां न्यस्येत् परे दलचतुष्टये ॥ 289॥
अग्रतोऽस्त्रं कर्णिकायां केसरे च पुरोदले ।
नेत्रं न्यस्यार्चयेत् प्राग्वत् पद्मादिन्यासमाचरेत् ॥ 290
त्रिदलादिषु पद्मेषु दलमूले यथोदितम् ।
बुद्ध्या् स्थानं विभज्यात्र पञ्च षड्द्वादशाथवा ॥ 291॥
न्यसेदङ्गान् यथादृष्ट पृष्ठभागस्य वै विभौ: ।
परिवारसमेतस्य त्वङ्गं न्यस्येत्तु दक्षिणे ॥ 292॥
भागं कृत्वा प्रकृत्याग्रात् क्रमात् प्रागादि कल्पयेत् ।
आश्रित्य वामभागं तु प्रोक्तमारभ्य चैश्वरीम् ॥ 293॥
चान्द्रं वात्यं वारुणं च दिग्विभागं प्रकल्पयेत् ।
तयो: षट्कंक्रमात् कुर्याद्द्वादशस्थानकल्पनम् ॥ 294॥
धर्मादिदेवता न्यस्य ह्येवं दिग्विदिगाश्रया: ।
श्रीपुष्ट्योस्तु य(स)दा यागे पृथक् पद्मोपरि स्थितम् ॥295
तदाधिकारयोगेऽपि पृथगेवासनादिकम् ।
वाहानां लाञ्छनादीनां विहीने वाथ पार्श्वत: ॥ 296॥
कल्पयेदथ तं भोगैर्यजेत सुसमस्तकै: ।
विनिवेद्यासनवरं समाहूतस्य वै विभो: ॥ 297॥
पादपीठं तु सामान्यं मृद्वास्तरणभूषितम् ।
घण्टाशब्दसमोपेतं दत्वार्घ्यं मन्त्रमूर्धनि ॥ 298॥
पाद्यपतिग्रहं हैमं विभोर्दद्यात्त् सरत्नकम् ।
पाद्यं पादोदकाकर्षशाटकेनानुलेपनम् ॥ 299॥
सप्रतिग्रहमाचामं सानुलेपं च मालिकाम् ।
घृतादिकैर्महादीपैरच्छिन्नैरर्चयेद्धरिम् ॥ 300॥
सुगन्धैर्मधुरैर्धूपै: प्रभूतैरर्चयेद्विभुम् ।
अर्हणं मधुपर्कं च दर्पणं तदनन्तरम् ॥ 301॥
(निष्पुंसनं सपात्रं च आचामं गन्धमेव च ।
अथ चूर्णितकर्पूरघ्रुष्टश्रीखण्डभावितम् ॥
सपूगफलमुत्कृष्टं ताम्बूलं विनिवेद्य च ।
सपुत्रदांरमात्मानं अष्टाङ्गपतनेन च ॥
चेतसा भक्तियुक्तेन निवेद्य तदनन्तरम् । )
तत: स्नानासनादीनां भोगानां सन्निधापनम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[36]]
कृ्त्वाभ्यर्च्यापि देवस्य पाणिना दक्षिणं पदम् ॥ 302
दक्षिणेनाथ वामेन वामं संगृह्य मन्त्रत: ।
विज्ञाप्य मज्जनार्थं तु कृत्वा मार्गत्रयं तत: ॥ 303॥
स्नानासनं निवेद्याथ देवस्य द्वितयं तु वै ।
स्नानार्थमवतीर्णस्य पादपीठमनन्तरम् ॥ 304॥
भक्तिनम्रेण शिरसा दद्यादर्घ्यं तु मूर्धनि ।
विनिवेद्य ततो हैमं सरत्नं च प्रतिग्रहम् ॥ 305॥
दद्याद्वै पाद्यकलशात् पाद्यं पादाम्बुजद्वये ।
शुभे च पादुके चाथ तदन्ते स्नानशाटकम् ॥ 306॥
सुगन्धशालिसंपूर्णं मात्रार्थं पात्रमुत्तमम् ।
दर्पणं पूर्णचन्द्राभं गन्धतोयमनन्तरम् ॥ 307॥
पाणि(भ्यां)(पाद)प्रक्षालनार्थं तु पादपीठं तत: शुभम् ।
शिरस्पृष्टेन तैलेन किंचिन्नाङ्गमुपस्पृशेत् )
दन्तकाष्ठं च तदनु कर्माण्यक्षीरवृक्षजम् ॥ 308॥
मुखधावनपात्रं च जिह्वानिर्लेहनं तथा ।
गण्डूषाचामसलिले ताम्बूलं गन्धभावितम् ॥ 309॥
स्नानारम्भानुवृत्तांश्च्(म्भं तु विज्ञाप्व)
तैलादीन् संनिधाप्य च ।
तत्पात्राभ्यर्चनं कृत्वा ततस्तैलं समर्चयेत् ॥ 310॥
स्कन्धौ संछाद्य वस्त्रेण सुकेशान् विकेरेत् प्रभो: ।
मध्ये शिरसि देवस्य सेचयेत्तैलमुत्तमम् ॥ 311॥
आवृत्यावृत्य निष्पीड्य तथा कण्डूयनं नखै: ।
बहूपचारसंयुक्तं संमार्ज्यं तैलजं लवम् ॥ 312॥
केतकोत्पलमालाश्च दत्वा केशांश्च बन्धयेत् ।
हस्तौ प्रक्षाळ्य तोयेन स्कन्धवस्त्रं विमुच्य च ॥ 313
स्पृष्टा तैलं तथाङ्गानि उपाङ्गानि च मर्दयेत् ।
ततो बहुसुगन्धं तु चूर्णं गोधूमशलिजम् ॥ 314॥
रजनीचूर्णसंमिश्रमीषत्पद्मकभावितम् ।
देयमुद्वर्तनार्थं तु माषीं च (चमषीं)तदनन्तरम् ॥ 315
स्नानार्थं खलिसंयुक्तं तोयमुष्णमनन्तरम्।
चन्दनं मुखलेपार्थं घृष्टं कर्पूरभावितम् ॥ 316॥
तत आमलकस्ना्नं लोध्रं कालेयकं तथा ।
वर्णकं केयूरकं च तगरूणि प्रियङ्गव: ॥ 317॥
सुगन्धंचैव सिद्धार्थं सर्वौषधिसरत्नकम् ।
सहस्रधारया विष्णोर्दद्याच्छुद्घोदकं तथा ॥ 318॥
कालेयकं च तदनु लोध्रस्नानं तु वर्णकम् ।
शरीरार्थानि चान्यानि शिरोर्थानि तु सत्तम !॥ 319॥
यद्वा क्षीरादिसंपूर्णकुम्भै: संस्नापयेद्विभुम् ।
गव्यं प्रभूतं स्नानार्थं क्षीरं दधि घृतं मधु ॥ 320॥
ऐक्षवं तु रसं हृद्यमभावाच्छर्करोदकम् ।
धात्रीफलोदकं चैव लोध्रतोयमनन्तरम् ॥ 321॥
रक्तचन्दनतोयं च रजनीनीरमुत्तमम् ।
ग्र न्थीपल्लववार्येव ततस्तु तगरोदकम् ॥ 322॥
प्रियङ्गुवारि तदनु मांसीजलमत: परम् ।
सिद्धार्थकोदकं चाथ सर्वौषधिजलं तत: ॥ 323 ॥
पत्रपुष्पोदके चैव फलबीजोदके त्वथ ।
गन्धोदकं च तदनु हेमरत्नजले तत: ॥ 324॥
पुण्यतीर्थसरित्तोये केवलं तदनन्तरम् ।
स्नानार्थं कल्पितेनैव तूदकेन विमिश्रितम् ॥ 325 ॥
योक्तव्यं क्रमशो ह्येतदर्घ्यपुष्पसमन्वितम् ।
अन्तरान्तरयोगेन स्नानानां च महामते ! ॥ 326 ॥
क्षालनं चार्घ्यकलशादर्घ्यदानसमन्वितम् ।
तत: स्नानीयशेषेण हेमादिद्रव्यनिर्मितम् ॥ 327॥
संपूर्णमम्भसा कुम्भं हरिद्राशालितण्डुलै: ।
सुपिष्टैरुपरिष्टाच्च लिप्तं युक्तं स्रगादिना ॥ 328॥
पाणौ कृत्वा तमेकस्मिन्नपरस्मिंस्तु मल्लकम् ।
धूमायमानं सिद्धार्थैर्भ्राम्य मूर्ध्नि बहि: क्षिपेत् ॥ 329 ॥
सुधौतमहतं चाथ शाटकं विनिवेद्य च ।
कचोदकापकर्षार्थमपरं देहवारिहृत् ॥ 330 ॥
अधरोत्तरवस्त्रे द्वे गन्धधूपाधिवासिते ।
स्कन्धप्लोतं निवेद्याथ सुसूक्ष्ममहतं सितम् ॥ 331 ॥
शिर:श्यानं तत: कुर्याच्छशिधूपसमन्वितम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
कर्पूरचूर्णसमिश्रं कुर्याद्देवस्य मूर्धजम् ॥ 332 ॥
विभाव्यालङ्कृतं भक्त्या भोगै: स्रक्चन्दनादिभि: ।
एवं हि चित्रपूर्वाणामन्येषां कमलासन ! ॥ 333 ॥
सद्रत्नब्रह्मपाषाणवर्जितानां समाचरेत् ।
स्नानाद्यं कर्मबिम्बे तु तत्समीपेऽथ दर्पणे ॥ 334 ॥
स्नानविज्ञापनं कृत्वा कर्मार्चां तस्य सन्निधौ ।
स्नानासने समारोप्य तस्यां सर्वं समाचरेत् ॥ 335 ॥
तदभावे दर्पणे तु स्नानभोगानि चार्पयेत् ।
चित्रस्थ एव दद्याच्च भोगानन्यान् यथाक्रमम् ॥ 336
तदभावे च तान् सर्वान् पाणिनादाय चेतसा ।
निवेदयेन्मण्डलादिष्वेवं भोगनिवेदनम् ॥ 337 ॥
प्रोक्षणं यदि वा कुर्यादर्घ्याद्यैरवशिष्टकै: ।
प्रणालभागादपरं स्थानं भद्रासनात्तु(नं तु) वै॥ 338॥
भूरिनीरघटै: शुद्धं कृत्वा तत्रावर्ताय च ।
सपीठं भगवद्बिम्बं तद्विना वार्चितं यदि ॥ 339 ॥
खप्लुतं भावयेद्देवं निश्शेषं क्षालयेत्तत: ।
भूयो गन्धोदकेनैव पूर्यं कुम्भचतुष्टयम् ॥ 340॥
स्नानकुम्भं विनान्येषां प्राग्वत् कार्या च कल्पना ।
हृन्मन्त्रेण चतुर्णां तु कुर्याद्वै द्रव्ययोजनम् ॥ 341 ॥
सास्त्रैण मूलमन्त्रेण सर्वं तच्चाभिमन्त्य तु ।
मार्गत्रयं क्रमात् कृत्वा विनिवेद्यासनं तत: ॥ 342 ॥
तृतीयं रत्नखचितं तत्रस्थं परमेश्वरम् ।
समभ्यर्च्यार्घ्यपाद्येन पादुकाभ्यामनन्तरम् ॥ 343 ॥
देयमाचमनं भूय: पादपीठं तथैव च ।
समालभ्य सुगन्धेन भक्तितश्चन्दनादिना ॥ 344 ॥
संवीज्य व्यजनेनैव मायूरेण ततेन च ।
ततोऽप्यचटनं हैमं राजतं दारुजं तु वा ॥ 345 ॥
केशप्रसादकृत्कूर्चं पुष्पताम्बूलकर्तरीम् ।
निवेद्य देवदेवाय दुकूलवसने सिते॥ 346 ॥
धृष्टकुङ्कुमकस्तूरीमृगस्नेहानुलेपनम् ।
उपवीतं सोत्तरीयं मुकुटाद्यमनन्तरम् ॥ 347 ॥
पादनूपुरपर्यन्तमलङ्करणमुत्तमम् ।
विचित्रं हि शिरोमाल्यं वेष्टनेन समन्वितम् ॥ 348 ॥
स्रग्दामसूत्रसंबद्धमाकर्णा(ण्ठा)च्चरणावधि
मुक्तपुष्पं ततो दद्याद्यथाकालसमुद्भवम् ॥ 349 ॥
रुचिरं कङ्कणं चाद्य दद्यात् प्रतिसरं तत: ।
धातुभि: कुङ्कमाद्यैर्वा विचित्रं सितसूत्रजम् ॥ 350 ॥
पूरितं मृदुतूलेन ग्रथितं चान्तरान्तरा ।
अञ्जनं सशलाकं च ताम्बूलं गन्धभावितम् ॥ 351 ॥
ललाटतिलकं हैमं मुखवासं सरोचनम् ।
कर्णावतंसके पुष्पे मण्डनं दर्पणं महत् ॥ 352 ॥
प्रकिरन् चित्रकुसुमैर्दी(मदी) प्तरत्नप्रभोज्ज्वलै: ।
प्रदीप्तैस्तु महाज्वालै(दीपै)स्तिलतैलाज्यपूरितै: 353 ॥
अभुक्ताहतसुश्वेतरञ्जि(चि)तैर्वस्त्र(र्ति)वेष्टितै: ।
गर्भीकृतत्वगेलाद्यै: पूजयेत्तदनन्तरम् ॥ 354 ॥
कर्पूरचूर्णसंमिश्रं सुगन्धिमधुरम् बहु ।
मृष्टधूपसमायुक्तं गुग्गुलुं धूपयेच्छूभम् ॥ 355॥
सहघण्टारवै रम्यैश्चाल्यमानेन बाहुना ।
उपानहौ सितच्छत्रं शिबिकां च रथादि यत् ॥ 356॥
वाहनं गजपर्यन्तं सपताकं खगध्वजम् ।
सितासितौ तु चामरौ मात्रावित्तमनन्तरम् ॥ 357॥
जानुनी भूगते कृत्वा शिरसावनतेन तु ।
आदायोत्तानपाणिभ्यां विनिवेद्य जगत्प्रभो: ॥ 358॥
सम्पूरणार्थं भोगानां सर्वेषां द्विजसत्तम ! ।
भेरीमृदङ्गशब्दार्द्यैजयशब्दसमन्वितै: ॥ 359॥
गीतकैर्विविधैर्नृत्तैस्तन्त्रीवाद्यसमन्वितै: ।
वंशै: शृङ्गैस्तथा वाद्यैरन्यै: श्राव्यैश्च पूजयेत् ॥ 360॥
स्तोत्रमन्त्रजपं कुर्याज्जितन्ताद्यं महामते ! ।
व्यस्तं चैव समस्तं च वाक्ययुक्तं विशेषत: ॥ 361॥
तत: प्रदक्षिणं कुर्याच्चत्त्वारि द्विजसत्तम ! ।
कुसुमक्षेपसंयुक्तं चतुर्दिक्षु समं तु वै ॥ 362॥
सहान्त:करणेनैव भक्तियुक्तेन चेतसा ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[38]]
नतपृष्ठशिरोजानुललाटतटहृत्कर: ॥ 363॥
गृहस्थ आचरेन्नित्यं प्रणामं सप्रदक्षिणम् ।
सन्यासी दण्डवत् कुर्यात् प्रणिपातं च सर्वदिक् ॥364॥
विहितं स्नातकादीनामन्येषामेवमेव हि ।
स्मरन् सर्वेश्वरं बुद्ध्या सकृत् प्रवितने क्षितौ ॥ 365॥
संकटे सति भूभागे भगवत्यग्रत: स्थित: ।
धिया तु भक्तित: कुर्याद्बध्वा तु करसंपुटम् ॥ 366॥
हृद्देशे मूर्ध्निकम्पैस्तु स्मरन् सर्वेश्वरं हरिम् ।
अन्तर्गर्भगृहे विष्णोर्गर्भद्वारार्धमण्टपे ॥ 367॥
प्रणिपातगणं कुर्यात् प्रदक्षिणगणं विना ।
चक्रवद्भ्रामयेन्नाङ्गं पृष्ठाभागं न दर्शयेत् ॥ 368॥
पश्चाद्भागेन निर्गच्छेद्देवाद्निगुरुसन्निधौ ।
वह्निस्थस्य विभोर्यस्मात् पाणिपृष्ठस्य दर्शनम् ॥ 369॥
बहुष्वपि च भोगेषु प्रधानं प्रापणं तथा ।
पश्चादुत्सवबिम्बं तत्क्रमेणैव तु पूज्येत् ॥ 370॥
जानुभ्यां सह पाणिभ्यां पाणिभ्यां वा समाचरेत् ।
जानुप्रदक्षिणंमुक्त्वा अन्त: सन्निकटे विभो: ॥ 371॥
विरुद्धमपरं चैव भक्तानां चरणभ्रमम् ।
एवं प्रदक्षिणीकृत्वा क्षिप्त्वा पुष्पाञ्जलिं तत: ॥ 372॥
सुस्नाना(ता)दित्रयं पृच्छेद्भगवन्तं तदापि च ।
सार्घ्याचामे(न) तु वा चार्घ्यगन्धपुष्पप्रधूपकै:॥ 373
इष्ट्वा नीराजयेद्देवं विभोरर्घ्यं समर्पयेत् ।
भोज्यासनं निवेद्याथ मार्गत्रयपुरस्सरम् ॥ 374॥
छन्नं दुकूलतुलोत्थमसूरकवरेण तु ।
अर्घ्यं पाद्याचमे दद्यात् प्रतिग्रहसमन्विते ॥ 375॥
तर्पणं संप्रतिष्ठाप्य वासितं चार्घ्यवारिणा ।
अथार्हणजलं स्वच्छं सुगन्धं पात्रत: कृतम् ॥ 376॥
मधुपर्कं दधिघृतं मधुयुक्तमनन्तरम् ।
समस्तमेवमेकाङ्गं दधि वापि निवेदयेत् ॥ 377॥
शीतलं तर्पणजलं अथ चूर्णं पुरोदितम् ।
देयं निष्पुंसनार्थं च पुनराचमनं विभो: ॥ 378॥
स्वलङ्कृतां सुरूपां च स्रग्युक्तां विनिवेद्य गाम् ।
ओषधी: शालिपूर्णाश्च स्रक्फलाड्यं वनस्पतिम् ॥ 379॥
मूर्तिं(र्तं)निवेदयेत् पूर्वं तत: संस्थाप्य तर्पणम् ।
प्रच्छादनाम्बरं चैव प्रदद्यादर्हणोदकम् ॥ 380॥
षड्रसप्रभवैर्दिव्यैर्नैवेद्यै: पावनै: फलै: ।
गुडखण्डचितैर्भक्ष्यैबहुर्भिघृतपाचितै:॥ 381॥
गुडमुद्गपयोमिश्रैर्निशाज्यतिलमिश्रितै: ।
दधिमिश्रैस्सर्वमिश्रैर्मधुस्वादुयुतै: फलै: ॥ 382॥
क्रमादन्नैरष्टविधैरपूपान् विनिवेदयेत् ।
सरसाभी रसालाभि: पयसा सुघृतेन च ॥ 383॥
पवित्रै: शीतलै: स्वादुरसगन्धैश्च पानकै:।
भक्ष्यैर्भोज्यैस्तथा लेह्यै: पेयैरन्यैरनेकश: ॥ 384॥
श्रद्धापूतेन मनसा यष्टव्य (जेत्त)मजमव्ययम् ।
एकैकस्मिंस्तु वै भोगे प्रोक्षयेदर्घ्यवारिणा ॥ 385॥
छोटिकां मन्त्रसंयुक्तां कृत्वा पाणिद्वयेन तु ।
धारणाद्वितयेनैव अर्कसोममयेन तु ॥ 386॥
सम्यक् सर्वं तु संस्कुर्याद्यथा तदवधारय ।
प्रचण्डकिरणव्रातैर्भास्करीयैर्दहेत् पुरा ॥ 387॥
संचित्य भस्मभूताहं(तं तु) तत: पूर्णेन्दुरश्मिभि: ।
आप्याय्यामृतकल्लोलधारापातेन नारद ! ॥ 388॥
कान्तिमच्चिन्तयेद्भूयो यद्दग्धं भानुना तु वै ।
बध्वा कामदुघां मुद्रां स्रवन्तीं मन्त्रसंयुताम् ॥ 389॥
गोरूपां हिमशैलाभां निराधारपथे स्थिताम् ।
दत्वा पुष्पार्घ्यमुपरि संस्पृशोद्विष्णुपाणिना ॥ 390॥
सव्येन पाणिना स्पृश्य प्रकोष्ठं दक्षिणस्य तु ।
तेन दक्षिणहस्तेन अग्रसंकुचितेन तु ॥ 391॥
निवेदयेत्ततो विप्र ! शिरसाऽवनतेन तत् ।
पावनै: पानकै: स्वच्छै: शीतलैर्मधुरादिकै: ॥ 392॥
त्वगेलाद्यन्वितैमृष्टधूपकर्पूरवासितै: ।
नालिकेरोदकोपेतैस्तर्पणीयमनन्तरम् ॥ 393॥
मसूरमाषचूर्णेन रजनीशालिजेन च ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
समुद्वर्त्य च संक्षाल्य शीतलैर्बहुवारिभि: ॥ 394॥
नैवेद्याचमनार्थं तु गन्धोदकमनुत्तमम् ।
वाससा निर्मलं कृत्वा चन्दनेन सितेन च ॥ 395॥
समालभ्य सुघृष्टेन कर्पूरसहितेन च ।
तिलान्यथ स रत्नानि सौवर्णे वाथ राजते ॥ 396॥
पात्रे कृत्वाथ मात्रार्थं देवाय विनिवेदयेत् ।
लवङ्गतक्कोलैलात्वक्कर्पूरपरिभावितम् ॥ 397॥
जातिपूगफलोपेतं ससुगन्धच्छदं बहु
कर्पूरचूर्णसंमिश्रं मुक्ताचूर्णसमन्वितम् । ॥ 398॥
मातुलुङ्गफलोपेतं नालिकेरफलान्वितम् ।
प्रदद्यात् प्रणतश्चान्ते ताम्बूलं जगत: पते: ॥ 399॥
प्रक्षाल्य गन्धतोयेन अर्घ्यपात्रोद्धृतेन वै ।
पाणियुग्मं यथा वै स्यात् स्वच्छमत्यन्तनिर्मलम् ॥400
नैवेद्यधूपपात्राद्यै: पात्रैश्चानिर्मलीकृतम् ।
कृत्वा तु गन्धदिग्धौ तौ अर्घ्येणार्च्य परस्परम् ॥401॥
मुद्रामूलादिमन्त्राणां दर्शयित्वा यथाक्रमम् ।
भूयोऽर्घ्यगन्धपुष्पेण धूपान्तेन समर्च्य च ॥ 402॥
जपयज्ञविधानेन देवं सन्तर्पयेत्तत: ।
स्फाटिकेनाक्षसूत्रेण स्वकैर्वा करपर्वभि: ॥ 403॥
पात्रं संस्थापयेत् पश्चादर्घ्यपात्राच्च वारिणा ।
विलिप्य चन्दनाद्यैस्तु स्थापयेद्भाजने शुभे ॥ 404॥
संपूज्य पुष्पधूपाद्यैर्मन्त्रं तत्र च विन्यसेत् ।
साधारमासनं चैव शक्तिपूर्वै: समावृतम् । ॥ 405॥
चतुर्भुजं तु विरजो नारायणमिवापरम् ।
वरदाभयहस्तं च बद्धाञ्जलिधरं स्मरेत् ॥ 406॥
ब्रह्मस्थानस्थितं तं च सूत्रं ध्यायेच्छिखोपमम् ।
सन्निधौ भव देवेश! संनिरुद्धो भवाच्युत ! ॥ 407॥
सूत्राख्यमणिजालेऽस्मिन् यावच्चन्द्रार्कतारकम् ।
एवं मुने ! प्रतिष्ठाप्य मन्त्रं सूत्रेऽक्षसंज्ञिके ॥ 408॥
प्रतिष्ठितस्य वै पश्चान्मुद्रां स्वां च प्रदर्शयेत् ।
यथाशक्त्ति जपं कुर्याच्छतमष्टाधिकं तु वा ॥ 409॥
तन्निवेद्य विभो: पश्चाद्वाक्कर्ममनसान्वितम् ।
“पुण्डरीकाक्ष ! विश्वात्मन् ! मन्त्रमूर्ते ! जनार्दन !॥
गृहाणेदं जपं नाथ! मम दीनस्य शाश्वत ! । “
इत्युक्त्वार्ध्योदकं पश्चात् पुष्पं दक्षिणपाणिगम् ॥ 411
अग्रतो निक्षिपेद्विष्णोर्मूलमन्त्रेण नारद ।
भावयेच्च ततस्सम्यक्स्फुरन्तीं तारकावलिम् ॥ 412॥
प्रविष्टां भगवद्वक्त्रे वक्त्रात्तां हृद्गतां पुन: ।
हृदयाद्द्विजशार्दूल ! संहाराख्यक्रमेण तु ॥ 413॥
पूर्ववद्ब्रह्मरन्ध्रेण परेण सह योजयेत् ।
एकैकं हृदयादीनां सर्वेषां विहितं त्वथ ॥ 414 ॥
क्रियाङ्गत्वान्न दोषोऽस्ति अन्यथा तज्जपं विना ।
धूपं दत्वा प्रणम्याथ स्तु(श्रु)त्वा मन्त्रेश्वरं तत: ॥ 415
द्विधा प्रदक्षिणं कुर्यात् प्रणामं च तथाविधम् ।
नैकत्रिपञ्चसप्ताख्यगणनाविषमं च यत् ॥ 416॥
यत: समो हि भगवान् देव: सर्वस्य वै हरि: ।
संपूज्य गन्धधूपैश्च ततस्तु भगवन्मयान् ॥ 417॥
यथाक्रमं समभ्यर्च्य नैवेद्यं प्रतिपाद्य च ।
तेषां मात्रावसानं च आसनाद्यं निवेदयेत् ॥ 418॥
यद्वैभ्यो देव(भोग)यज्ञान्ते तन्मात्रान्तं प्रदाय तु ।
अस्मिन् कालेऽर्हणाद्यं तु ताम्बूलान्तं समर्पयेत् ।
शय्यासनं ततो दद्यादग्नौ सन्तर्पयेत्तत: ॥ 419॥
॥ इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे बाह्ययागो नाम षष्टोऽध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[40]]
श्री:
॥ सप्तमोऽध्याय: ॥
अग्निकार्य, पितृ संविभाग विधिः
न्यस्त्वास्स्त्रमासने यायादनलालयमर्घ्यभृत् ।
पूर्ववद्द्वारयागं तु कृत्वा संप्रविशेत्तत: ॥ 1॥
तत्र पूर्वोक्तविधिना उपविश्य समाहित: ।
नाकुण्डहवनं यस्मात् सिद्धिकृन्मन्त्रयाजिनाम् ॥ 3॥
तस्मात् कुण्डं सदा कार्यं सौत्रं वा जङ्गमं स्थिरम् ।
भगवद्वह्निशक्तेर्वै ज्वालाद्या प्रकृति: परा ॥ 4॥
चतुरश्रादिभेदोत्था: काम्यानां कर्मणां द्विज ! ।
सद्रत्नमालाश्रीवत्समकुटाङ्गदलक्षणा: ॥ 5॥
शङ्खचक्रगदापद्मशार्ङ्गनानाशरोपमा: ।
परश्वथं तथा सीरसदृश: सर्वसिद्धिदा: ॥ 6॥
वज्राद्यस्त्रचयाकारा भृङ्गारकरकोपमा: ।
सर्वे सपीठा विहिताश्चतुस्त्रिद्व्येकमेखला: ॥ 7॥
चक्रपद्मगदाशङ्खसमस्तव्यस्तलाञ्छिता: ।
ततोष्ठयोनिनिर्वाहै: स्वैरङ्गै रुचिरैर्युता ॥ 8॥
आद्वादशाङ्गुलात् कुण्डा: करान्ता ये त्रयोदश ।
सर्वाकृतिधराश्चैव जङ्गमा मेखलोज्झिता: ॥ 9॥
अनुकल्पे तु विहिता भक्तानां मन्त्रतर्पणे ।
एक(स्य)द्विहस्तपर्यन्ता यथालक्षणलक्षिता: ॥ 10॥
भूमावुल्लिख्य संपूर्य धान्यैर्बीजैर्मृदा तु वा ।
सामग्रीविरहाच्चापि शश्वत्कर्मसमाप्तये ॥ 11॥
अनुकल्पानुकल्पे तु नित्यमेवाविरोधकृत् ।
प्राजापत्ये दैविकीये शैध्येऽर्धकरसम्मिते ॥ 12॥
क्षेत्रे क्रमान्नयेद्वृद्धिं तावदेकैकमङ्गुलम् ।
यावदष्टकरं क्षेत्रं धिष्ण्यार्थमुपजायते ॥ 13॥
एवं स्यान्मानभेदेन एकाशीत्यधिकं शतम् ।
एवं कृते शुभे कुण्डे अग्निकार्यं समाचरेत् ॥ 14॥
चुल्ल्यां वा मल्लके वापि होमं कुर्याद्यथाविधि ।
शतार्धसंख्या होमे च कुण्डं स्याद्द्वाशाङ्गुलम् ॥ 15॥
होमे साष्टशते चैव मुष्ट्यरत्निसमं भवेत् ।
होमे सार्धशते चैव सारत्नि: सकनिष्ठिका ॥ 16॥
हस्तं सहस्रहोमे तु अयुताख्ये द्विहस्तकम् ।
लक्षहोमे चतुर्हस्तं कोटिहोमेऽष्टहस्तकम् ॥ 17॥
एवं सुलक्षणं कुण्डं विभवानुगुणं शुभम् ।
सुधाद्यैर्वर्णकै: शुद्धैर्भूषयित्वोपलिप्य च ॥ 18॥
सुगन्धैश्चान्दनाद्यैश्च पञ्चगव्यपुरस्सरै: ।
कुण्डस्यारम्भकाले तु संस्कारा न कृता यदि ॥ 19॥
निष्पन्नस्य च ते सर्वे विधेयाश्च क्रमेण तु ।
ताडयेदस्त्रमन्त्रेण पुष्पैर्दक्षिणपाणिना ॥ 20॥
खननं तीक्ष्णशस्त्रेण देशिकश्चास्त्रविद्यया ।
गृहीत्वा चैकदेशात्तु कुण्डमध्यात्तु मृत्कणम् ॥ 21॥
अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां तु हृदयेन समुद्धरेत् ।
अस्त्रेणैव समीकृत्य न स्यान्निम्नोन्नतं यथा ॥ 22॥
सेचयेत् कवचेनैव कुट्टयेत्तदनन्तरम् ।
लेपयेद्गन्धतोयेन अस्त्रेण परिशोधयेत् ॥ 23॥
1अस्त्रजप्ते: कुशाकाण्डैस्तीक्ष्णलाङ्गलवर्जिते: ।
2 अस्त्राभिमन्त्रितेनैव दर्भकाण्डद्वयेन तु ॥ 24॥
3 तन्मध्ये च कुशाग्रेण प्राग्भागमवलम्ब्य च ।
4 आरभ्य दक्षिणाशाया लिखेद्रेखामुदग्गताम् ॥ 25
5 विलिख्यार्गलरेखां प्राक् काष्टा वैषुवती च सा ।
8 उत्तराशावधिर्यावद्दद्याद्रेखात्रयं तु वा ॥ 26॥
9 प्रत्यग्भागात् समारभ्य नयेत् पूर्वमुखं तु तत् ।
6 तस्यामुपरि संलिख्य रेखाणां त्रितयं स्फुटम् ॥ 27
7 प्रागग्रं दक्षिणाशादि ह्युदीच्यन्तं च सान्तरम् ।
10 तन्मध्ये त्रितयं चाऽन्यद्रेखाणामुत्तरामुखम् ॥28
11 प्रत्यग्भागात् समारभ्य मध्यैका पिङ्गलाभिधा ।
दक्षिणोत्तरयोर्द्वे तु सुषुंडानेडाधिदैवते ॥ 29॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
नीत्वा शुद्धिमथास्त्रेण, क्षालयेच्छिरसाम्बुना ।
संशोष्य कवचेनैव नेत्रेणाथावलोक्य च ॥ 30॥
विलिप्योद्धृत्य चास्त्रेण प्रपूज्य हृदयेन तु ।
दर्भकाण्डद्वयेनाथ मध्ये मध्येऽन्तरीकृते ॥ 31॥
वर्मणा क्षालनाद्येन चतुष्पथधिया पुन: ।
नीत्वा व्यक्तिं यथावच्च हृन्मन्त्रेण महामते ॥ 32॥
मृदुदर्भसमूहं च नीरसं चाश्मकुट्टितम् ।
शुष्कगोमयचूर्णेन युक्तं गन्धाश्मना सह ॥ 33॥
कुण्डे द्रोणांशमात्रं तु समारोप्य प्रसार्य च ।
अच्छिन्नाग्रैस्ततो दर्भैरस्त्रमन्त्राभिमन्त्रितै: ॥ 34॥
कुण्डभित्तिगणं सर्वे प्रोत्थितै: परिभूषयेत् ।
वर्मणा चाक्षवाटं तु संकल्प्य तदनन्तरम् ॥ 35॥
समभ्यर्च्यार्घ्यपुष्पाद्यै: मध्यत: प्रणवेन तु ।
तेनैव विधिना नाभिं पूजयेच्चन्द्रसन्निभाम् ॥ 36॥
तत: पवित्रकं दार्भं शिखामन्त्राभिमन्त्रितम्।
प्राक् समालभनोपेतं चतुष्पथपदे न्यसेत् ॥ 37॥
हृन्मन्त्रेण च विन्यस्य तत्रोपर्यथ पूजयेत् ।
आधारशक्तिपूर्वे तु आसनं वैष्णवं च यत् ॥ 38॥
अथवा पूजयेच्छक्तिं केवलाधारसंज्ञिताम् ।
तत्र नारायणाख्यां वै शक्तिं विद्योतलक्षणाम् ॥ 39॥
लक्ष्म्याकृतिपदं प्राप्ताममृतामृतरूपिणीम् ।
सर्वातिशायिरूपां च सर्वशक्तिसमन्विताम् ॥ 40॥
सौकुमार्येण रूपेण सर्ववस्त्वन्तरस्थिताम् ।
शाश्वतीं सृष्टिमार्गेण अवतार्ये हृदम्बुजे ॥ 41॥
पुनर्ध्यानक्रमेणैव हृन्मन्त्रेण हृदम्बुजात् ।
स्वनामपदयुक्तेन सनम:प्रणवादिना ॥ 42॥
रेचकेन विनिक्षिप्य कुण्डे हृत्पद्ममध्यत: ।
संपूज्य गन्धपुष्पाद्यै: पद्ममुद्रां प्रदर्श्य च ॥ 43॥
ताम्रपात्रेऽथवान्यस्मिन् समादाय हुताशनम् ।
आरण्यं लौकिकं वाऽथ मणिजं दर्पणोद्भवम् ॥ 44॥
निधाय कुण्डस्यैशान्यां संस्कारार्थं च साम्प्रतम् ।
सन्ताड्य चास्त्रमन्त्रेण प्रोक्षयेच्छिखया च तम् ॥ 45
हृदाभ्यर्च्यामृतध्यानं दत्त्वाच्छाद्याथ वर्मणा ।
मूलं स्मृत्वा समानीय पूरकेण हृदन्तरे ॥ 46॥
मन्त्रानिलकराकृष्टं कृत्वा तस्माद्विनिर्गतम् ।
व्यस्तो गुणगणात् षष्ठस्तेजोनाम गुणो हि य: ॥ 47॥
परस्य ब्रह्मण: सोऽयं सामान्यं सर्वतेजसाम् ।
विरेच्य विन्यसेत्तस्मिन् वह्निपात्रे पुरार्चिते ॥ 48॥
ततोऽग्निपात्रमादाय निर्धूममतिदीप्तिमत् ।
दक्षिणेन करेणैव पाणिभ्यामथवा द्विज ! ॥ 49॥
भ्रामयित्वा चतुर्धा वै तत: कुण्डान्तरे क्षिपेत् ।
ध्यायेदेकत्वमापन्नं ततो मन्त्रार्चिषा सह ॥ 50॥
याज्ञीयैरिन्धनै: शुष्कै: प्रज्वाल्यास्त्राभिमन्त्रितै: ।
हृदा दक्षिणहस्तेन कुर्यात् परिसमूहनम् ॥ 51॥
प्रदक्षिणक्रमेणैव ह्यार्द्रपाणितलेन तु ।
तिर्यक् चाधोमुखस्थेन नखपृष्ठमदर्शयन् ॥ 52॥
अस्त्राभिमन्त्रितेनैव प्रोक्षयेदर्घ्यवारिणा ।
ततस्त्वभग्नमूलाग्रै: समैर्दद्यात् कुशैस्तरम् ॥ 53॥
दिशि दिश्युत्तराशान्तं, याम्याशादौ तु सान्तरम् ।
चतुर्गुणैश्चतुर्धा वाप्यग्रच्छन्नै: परस्परम् ॥ 54॥
प्राक्प्रान्तै: पुर्वभागाच्च यावदुतरगोचरम् ।
चतुर्भिरस्त्रजप्तैर्वा चतुर्दिक्षु त्रिधा त्रिधा ॥ 55॥
चतुर्भिश्च चतुर्भिर्वा प्राक्प्रतीच्योरुदङ्मुखै: ।
दक्षिणोत्तरयोश्चैव तत्संख्यै: प्राङ्मुखैर्द्विज ! ॥ 56॥
अवतार्य तदूर्ध्वे तु दक्षिणस्यां तथात्मन: ।
द्वन्द्वद्वयप्रयोगेण द्रव्यस्थापनमाचरेत् ॥ 57॥
परिधींश्चेध्मनिचयं मुक्तदर्भैस्तरण्डिकाम् ।
स्रुक्स्रुवौ च चतुष्कं यदेकत्र विनिवेश्य च ॥ 58॥
स्रक्धूपमधुपर्कं च बीजान्येकत्र वै तत: ।
कौशेयं धूतकेशं च विष्टरं च धृतं चरुम् ॥ 59॥
आज्यस्थलीचतुष्कं च निधाय तदनन्तरम् ।
प्रणीतं पात्रयुगलं करकं चार्घ्यभाजनम् ॥ 60॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[42]]
चतुष्कमेतदपरं अग्रतो विनिवेश्य च ।
प्रादेशमात्रा: समिध: प्रभूतं शुष्कमिन्धनम् ॥ 61॥
एक्ष्मकं स्वेदहृद्वस्त्रं वामभागे निधाय च ।
अर्घ्योदकेन सास्त्रेण कृत्स्नं पावनतां नयेत् ॥ । 62॥
सुसमं कुण्डबाह्ये तु प्राग्भागे मेखलाश्रितम् ।
पवित्रकाष्टकं कृत्वा तेषु चाष्टविधान् न्यसेत् ॥ 63॥
क्ष्मादिकां प्रकृतिं देवीमहङ्कारावसानिकाम् ।
प्रभवाप्ययभेदेन विभुना चतुरात्मना ॥ 64॥
अधिष्ठितां महाबुद्धे ! तामभ्यर्च्य महात्मना ।
स्वनामपदयुक्तेन नतिना प्रणवेन च ॥ 65॥
ऊर्ध्वाधोमेखलानां तु चतुर्णां दिक्चतुष्टये ।
कौशेयविष्टरस्थांश्च वासुदेवादिकान् यजेत् ॥ 66॥
विदिक्ष्वप्यययोगेन ऊर्ध्वान्तमधरात्तु वै ।
तद्वदेवार्घ्यपुष्पाद्यै: पूजनीया: क्रमेण तु ॥ 67॥
ततस्तन्मूलदेशस्था ब्रह्मवृक्षादिकोत्थिता: ।
सपर्णा: सत्वच: स्पष्टा अधोनेमेस्तु चाधिका: ॥ 68॥
प्राक्प्रत्यगुत्तराग्रौ च प्राग्ग्रौ दक्षिणोत्तरौ ।
चतस्रो वै परिधय: शिखामन्त्रेण पूजयेत् ॥ 69॥
विष्टराणि ततो दद्यात्तेषु पृष्टे हृदा मुने ! ।
तत्पृष्ठे पूजयेन्नित्यं लोकपालान् स्वदिकस्थितान्॥ 70
दर्भान् प्रसव्यमावेष्ट्य मूलात् प्रादेशसंमितान् ।
परतो द्व्यङ्गुलं पाशं कृत्वावेष्ट्य त्रिरग्रत: ॥ 71॥
पाशे निवेश्य द्वि( त्रि?)गुणं गुणेवायाम्य मूलत: ।
समीकृत्यातिरिक्ताग्रान्यनखं विनिकृन्तयेत् ॥ 72॥
कृत्वा वेदोपयामं तं वामाङ्गुष्ठान्तरार्पयेत् ।
स्रुक्स्रुवाभ्यां च संस्कारमुपयामाग्रगै: कुशै: ॥ 73॥
स्रुचं द्वादशधा शोध्य सास्त्रेणोष्णेन वारिणा ।
तथैव द्विजशार्दूल ! स्रुवं शोध्य द्विधैव तु ॥ 74॥
तथैव स्र्रुक्स्रुबौ ह्येव शिखामन्त्रेण वै तत: ।
प्रताप्यास्त्रेण सन्ताड्य सार्घ्यपुष्पासनान्वितै: ॥ 75॥
तदा प्रमेयं तु स्रुचो ज्ञातव्यं कर्मसिद्धये ।
शतपत्रात्मनानन्तो मुष्टिस्थोऽनन्तवक्त्रधृक्॥ 76॥
अन्तर्बीजात्मभावेन स्थित्वा चोर्ध्वमुखं पुन: ।
सप्तस्कन्धं यदध्यात्मभूतप्रानमरुन्महत् ॥ 77॥
प्रेरितं ब्रह्मरन्ध्रेण तत्तदिच्छावशात् पुन: ।
सप्तपातालनागं च अगमत् क्ष्माम्बुजात्मना ॥ 78॥
यदाश्रित्य स्ववाहे तु अमृतात्मा जलस्थित: ।
सचक्ररचनाजाले स्थितस्तेजस्त्रिमूर्तिधृक् ॥ 79॥
शङ्खविग्रहधृग्वायुराज्यकोशं च खं तत: ।
निर्बीजमजमक्षोभ्यमाद्यं स्यादधिदैवतम् ॥ 80॥
अपरस्मिन् स्रुवे ज्ञेयं यथा ज्ञायेत तच्छृणु ।
साक्षादमृतमूर्तिर्वै वरुण: कलशात्मना ॥ 81॥
नालात्मना तदस्त्रं च संस्थितं विघ्नभीतिकृत् ।
जगदाप्यायकृच्चन्द्र: पद्मत्वेनाग्रदेशत: ॥ 82॥
आनन्दारव्यं हि सामर्थ्यं ज्ञेयं तत् पारमेश्वरम् ।
सत्यभूतममेयं च प्रमेयमिदमच्युतम् ॥ 83॥
संस्कारकाले त्वारोप्य नित्यं सन्मन्त्रतर्पणे ।
स्वसंज्ञा प्रणवोपेता नमस्कारपदान्विता ॥ 84॥
सर्वेषामर्चने विप्र ! आराध्य हृदयेन वा ।
पूजयित्वार्घ्यगन्धाद्यैर्न्यस्तमन्त्रगणं तत: ॥ 85॥
अम्बुपूतेऽथ पात्रे द्वे हेमादिद्रव्यनिर्मिते ।
पूरयित्वाम्भसा ताभ्यां विष्टरद्वितयं न्यसेत् ॥ 86॥
एकस्मिन् मूलमन्त्रं तु सासनं संप्रपूज्य च ।
तदस्त्रमपरस्मिन् वै तेन प्रागादितस्तरम् ॥ 87॥
प्रदक्षिणक्रमेणैव स्रुचा सिच्य निधाय च ।
पूरयित्वाऽम्भसा भूयो द्वितीयेन सहोत्तरे ॥ 88॥
विनिधाय च दिग्भागे अर्चयित्वा प्रणम्य च ।
आज्यौघं च तदस्त्रेण प्रोक्षयेत्ताडयेद्द्विज ! ॥ 89॥
भाण्डस्थस्य यदाज्यस्य दर्भै: प्रज्वलितै: पुरा ।
स्पर्शनं विद्धि संस्कारमधिश्रयणसंज्ञकम् ॥ 90॥
उपाधिश्रयणं नाम यत्तद् द्रावणमुच्यते ।
परिवर्तनमत्यस्मिन् भाण्डे दोषापनुत्तये ॥ 91॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
प्रसादीकरणं ह्येतदुच्चस्थेन करेण तु ।
पुनरादाय कृत्वाग्रे आधारोपरि यत्नत: ॥ 92॥
परावर्त्य स्रुवेणादौ चतुस्त्रिद्व्येकसंख्यया ।
दर्भकाण्डचतुष्कं तु द्वादशाङ्गुलसंमितम् ॥ 93॥
तिर्यगुत्तानपाणिभ्यामवष्टभ्य च सान्तरम् ।
अनामाङ्गुष्ठयुग्मेन यथा मध्यं नतं भवेत् ॥ 94॥
तैराज्यं चतुरो वारानानयेच्चतुरो नयेत् ।
अन्तरान्तरयोगेन ह्यात्मनोऽग्नेस्तु संमुखम् ॥ 95॥
प्रणवेनोक्तसंख्येन कुण्डमध्ये विनिक्षिपेत् ।
यद्वा हृदा द्विदर्भेण निनयेदानयेत् त्रिधा ॥ 96॥
संप्लवोत्प्ल्वने कृत्वा ततो दार्भं पवित्रकम् ।
विनिक्षिपेच्च तन्मध्ये पवित्रीकरणं च तत् ॥ 97॥
नीराजीकृत्य नेत्रेण कुशाग्रैरर्चिषान्वितै: ।
हृदा संयोजनं कुर्यादुपयामस्य तत्र च ॥ 98॥
तेजसा हृदयस्थेन दृग्गतेनावलोकनम् ।
निरीक्षणमिदं विप्र ! नेत्रेण हृदयेन वा ॥ 99॥
निरीक्ष्यैवं तु तत्पश्चात् कवचोदरगं स्मरेत् ।
अवकुण्ठनमेतद्धि स्थितं तत्रोपरि स्मरेत् ॥ 100॥
चन्द्रमण्डलमध्यस्थं धेनुमुद्रासमन्वितम् ।
मन्त्रं वै सौरभीयं च स्फुरदिन्दुशतप्रभम् ॥ 101॥
तदन्तरस्थं मन्त्रेशं हिमाचलनिभं स्मरेत् ।
तत्स्रुतैरमृतौघैश्च शशिजैर्धनुजैरपि ॥ 102॥
कवचेनामृतीकृत्य निदध्यादुत्तरे धृतम् ।
अमृतीकरणं नाम इदं ते संप्रकाशितम् ॥ 103॥
सामान्याज्यस्य संस्कारान् कृत्वा पञ्चदश द्विज ! ।
अथाज्यप्रोक्षणं कुर्याद्योग्यं तदखिलं तु वै ॥ 104॥
समित्कुसुमपूर्वं तु विष्टरेण स्रुवेण वा ।
हृदाज्यसिक्तै: कुसुमै: सर्पिषा वा धिया द्विज ! ॥ 105
गर्भाधानादिसंस्कारान् कुर्याद्दारावसानकान् ।
श्रीकुक्षिकुहरे यद्वै बहिष्ठस्य प्रवेशनम् ॥ 106॥
गर्भाधानं तु तद्विद्धि संस्कारं प्रथमं मुने ! ।
प्राणयोगाच्च या शक्तिर्वह्नी श्रीजठरे स्थिता ॥ 107॥
जडरूपाक्षया सूक्ष्मा तस्याश्चित्प्रसरो हि य: ।
भगवच्छक्तिचैतन्यसामर्थ्याच्च शनै: शनै: ॥ 108॥
स्मृत्वैवं जुहुयादाज्यं हृन्मन्त्रेणोदितेन च ।
भवेत् पुंसवनं चाग्नेश्चिच्छक्तिनयनात्तु वै ॥ 109॥
सीमन्ताख्यं तु संस्कारमग्नै: कुर्यादनन्तरम् ।
अव्यक्ताश्च तदन्तस्था: शिर: पाण्यादयोऽखिला: ॥110
स्वां स्वां वै कर्मसीमानं प्रबुद्धा: संश्रयन्ति ये ।
विभागकल्पनं तेषां सीमन्तं तदुदाहृतम् ॥ 111॥
अग्नेर्वै जातकर्मार्थं पूर्ववद्धोमयेत् सकृत् ।
निस्सृतस्य च वै गर्भात् स्नातस्य प्राशनं द्विज ! ॥112
हिरण्यमधुसर्पिभ्यां जातकर्म भवेत्तु तत् ।
होमयेन्नामकर्मार्थं घृतपूर्णस्रुवेण च ॥ 113॥
जातस्याग्ने: प्रयत्नेन वासुदेवादिना द्विज ! ।
अङ्कयेत् सुप्रसिद्धेन नामकर्म भवेदिदम् ॥ 114॥
अन्नप्राशनकर्मार्थं पूर्ववद्धोममाचरेत् ।
एवं संस्कारशुद्धस्य वैष्णवाग्ने: प्रयत्नत: ॥ 115॥
मन्त्रान्नदानपूर्वं यत्तदन्नप्राशनं भवेत् ।
शिखाबन्धं यदग्नेस्तु तच्चौळमिति चोच्य्ते.
यदग्नेर्होमयोग्यैवं तच्चोपनयनं स्मृतम्.
वेदव्रत च गोदानं समावर्तविवाहकौ ॥ 116॥
कृत्वानलस्यजिह्वानांभावयेत्सप्तकं पुनः.।
नवखण्डे समिद्धाग्नौ कुण्डेऽग्नावर्चिपोद्धते ॥ 118॥
ईशप्रागनलाख्यानां पदानां भावयेत् त्रयम् ।
यातुधानेतुवारुण्येवायव्येतु पदत्रये॥ 119॥
जिह्वात्रयम् तु बोद्धव्यं मध्यतो दक्षिणोत्तरे ।
एका चैव परिज्ञेया ता: क्रमेण निबोध तु ॥ 120॥
हव्या कव्या च धूम्रा वै तिस्र: प्राच्यां दिशि स्थिता: ।
कालीमनोजवा चेति कराली चेति पश्चिमे ॥ 121॥
एकां वै लेलिहाख्यां च विद्धि शेषपदत्रये ।
रक्तं श्वेतं तथा नीलं कृष्णं पीतं तथारुणम् ॥ 122॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[44]]
सौदामिनीनिभं ध्यायेज्जिह्वानां सप्तकं क्रमात् ।
स्वस्वबीजै:, स्वसम्ज्ञैर्वा , सबीजैर्वा स्वनामभि:॥123
एतैर्मन्त्रैर्द्विजश्रेष्ठ ! भावयेच्च यथाक्रमम् ।
प्रभादीप्ति: प्रकाशा च मरीचिस्तापनी तथा ॥ 124॥
कराला लेलिहा चैव कुण्डं व्याप्य व्यवस्थिता: ।
ईशपूर्वाग्निदिग्भागे प्रभाद्यं त्रितयं स्मृतम् ॥ 125॥
रक्षोवारुणवायव्ये मरीच्याद्यं त्रयं तु तत् ।
उदग्दिङ्मध्यतो याम्ये स्थितैका, लेलिहाभिधा ॥126
विभागमेवं ज्ञात्वा वै जिह्वानामग्निकर्मणि ।
आधेयोल्लिङ्गिताकारं ध्यात्वा कुण्डगतानलम् ॥ 127
तज्जनित्रीं तत: कुण्डाज्ज्वालामार्गेण चोद्गताम् ।
परानन्दप्रकाशाभां नासिक्या द्वादशावधि ॥ 128॥
ततोऽवतारयोगेन प्रविष्टां भावयेद्धृदि ।
हृन्मन्त्रेणार्चयित्वाग्निं सार्घ्यपुष्पैश्च निर्मलै: ॥ 129॥
धूपैर्दीपेन दध्ना च तिलैरक्षतमिश्रितै: ।
अन्नैर्भक्ष्यफलोपेतै राज्येन क्रमशो द्विज ! ॥ 130॥
संपूज्यैवं विधानेन स्वमन्त्रेणाथवा तत: ।
तर्पयेत यथाशक्ति तिलाज्याद्यैरनुक्रमात् ॥ 131॥
आज्येन वा केवलेन सहस्रशतसंख्यया ।
दद्यात् पूर्णाहुतिं पश्चात् पूजितां कुसुमादिकै: ॥ 132॥
स्रुक्स्रुवेणोपयामेन ह्यूध्वर्धि: संस्थितेन च ।
स्रुवा संपुटयोगेन वह्नेर्वदनमध्यगम् ॥ 133॥
प्रादक्षिण्येन चामध्याद्धारापातं समाचरेत्
नयेन्मध्यपदे निष्टामाज्यधारां तथा पुन: ॥ 134॥
प्रदर्श्यहार्दयीं मुद्रामग्निमुद्रां तु वा द्विज ! ।
नारायणात्मकं वह्निं प्राग्वदभ्यर्चयेत्तत: ॥ 135॥
पूर्ववच्च स्मरेद्वह्निं साकारं निष्कलप्रभम् ।
स्वयोगबलवीर्येण व्यापकं सर्वदिग्गतम् ॥ 136॥
कदम्बकुसुमाकारं स्वप्रभाभिर्विराजितम् ।
कुण्डमापूरयन् सर्वं सर्वाकृत्या तु सर्वत: ॥ 137॥
एवं हि विततो व्यापी निराकार: सुदीप्तिमान् ।
अथ ज्वालाजटाधारे वह्नौ वै कुण्डमध्यत: ॥ 138॥
अनुसन्धीयते बुद्ध्या विष्टरं तु यथोदितम् ।
तदर्चनमथो कुर्यात् पुष्पैर्धूपै: सचन्दनै: ॥ 139॥
मुद्राबन्धं तत: कुर्यात् पीठामरगणस्य च ।
ततोऽवतार्य तन्मध्ये हृदयात् परमेश्वरम् ॥ 140॥
नीरौदकात् स्वमन्त्रेण दद्यात् पुष्पाञ्जलिं विभो: ।
साङ्गं सलाञ्छनं ध्यायेत् सकलं परमेश्वरम् ॥ 141॥
सांमुख्यं सन्निधानं च सन्निरोधनमाचरेत् ।
अर्घ्यप्रदानपूर्वं तु सर्वं कुर्यात्तु पूर्ववत् ॥ 142॥
मूलबिम्बे यथा ध्यानमग्निमध्ये तथा भवेत् ।
यानगे यानगं ध्यायेदग्नौ स्थाने यथास्थितम् ॥ 143॥
आसीने त्वथ चासीनं शयाने च तथाविधं ।
पद्मरागारुणरुचिं स्मर्तव्यमनलास्पदे ॥ 144॥
मुलादिसर्वमन्त्राणां तत्तन्मुद्रां प्रदर्श्य च ।
अर्घ्यगन्धादिना पश्चात् पूजयेत् सफलं प्रभुम् ॥ 145
लयभोगात्मना सम्यक् पूर्वोक्तविधिनाऽथवा ।
समिद्गणं तु पात्रस्थं कृत्वाभर्च्य हृदा मुने ! ॥ 146॥
शिरसावनतेनैव विनिवेद्य तत: प्रभो: ।
इध्मानामष्टकं चापि चतुष्कं द्वयमेव वा ॥ 147॥
आज्येन सर्वत: सिक्तं ब्रह्मक्षीरद्रुमोद्भवम् ।
समादाय द्विधा कृत्वा मूलेन द्विजसत्तम ! ॥ 148॥
निधाय दक्षिणस्यां च मध्ये आग्नेयदिग्गतम् ।
विश्रान्तं नैरृतपदे उत्तरस्यां तथापरम् ॥ 149॥
वाय्वीशपदसंरुद्धमाघाराज्यं तत: क्षिपेत् ।
इध्ममूलादयाग्रान्तमिध्मेध्मोपरि संस्थितम् ॥ 150॥
स्रुवमाज्येन संपूर्य सूर्यबीजेन चिन्तयेत् ।
सहस्रांशुं च तन्मध्ये दद्यात् कुण्डस्य दक्षिणे ॥ 151
अपरस्मिन्स्रुचिध्यात्वा सोमाख्येनाक्षरेण तु।
पूर्णंशशाङ्कबिम्बं च प्रदद्यात्तु तदुत्तरे॥ 152॥
संख्यानुगुणमिध्मानां घृतं च जुहुयात्तु वै ।
सूर्यसोमात्मकं चाग्नेर्विद्धि तल्लोचनद्वयम् ॥ 153॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
एतयोरन्तरं दद्वै तदग्नेर्वदनं स्मृतम् ।
तत्रैव जुहुयात् पूर्वं समिधां सप्तकं क्रमात् ॥ 154॥
घृतसिक्तां चतुस्संख्यामेकैकां हि सुपुष्कलाम् ।
प्राक्कुङ्कुमादिना लिप्तां काष्ठसंज्ञां तु होमयेत् ॥ 155॥
स्रग्धूपमधुपर्कं च बीजान्नाज्यं यथाक्रमम् ।
तत्रा न्नसमिदाधाने विशेषोऽयं विधीयते ॥ 156॥
साधितं संस्कृतेऽग्नौ प्राक् तन्निधायाग्रतश्चरुम् ।
समुद्घाट्यावलोक्यादौ संप्रौक्ष्यार्घ्याम्बुना तत: ॥ 157
दर्भकाण्डचतुष्केन साग्निना तदनु स्पृशेत् ।
तन्मध्ये स्रुक्चतुष्कं तु मन्त्रेणाज्यस्य निक्षिपेत् ॥ 158
अथादाय स्रुचं तत्र तद्वद्दद्याच्चतुष्टयम् ।
चतुरङ्गुलमानेन अन्नग्रासमथाहरेत् ॥ 159॥
तन्निधाय स्रुवा गर्भे तदूर्ध्वे पूर्वेवद्धृतम् ।
दद्यादग्नौ चतुष्कं तु क्षिपेदन्नाहुतिं तत: ॥ 160॥
भूयोऽग्नौ स्रुक्चतुष्कं तु ह्याज्यस्यापाद्य यत्नत: ।
ततोऽन्यमाज्यसंसिक्तं प्राग्वत् कृत्वाहुतं पुन: ॥ 161
दद्यात् पूर्वप्रयोगेण त्वेवमेव चतुष्टयम् ।
हुत्वाप्यन्नाहुतीनां तु ह्याज्याख्यां जुहुयात्तत: ॥ 162॥
यादृङ्निवेद्यते बिम्बे होतव्यश्चापि तादृश: ।
स्रुवमध्येन स्रुग्गर्भे एकैकं वा घृतस्य तु ॥ 163॥
प्रत्येकमन्नसमिध: क्षिपेदाद्यन्तयोस्तथा ।
तिलैर्घृतसमायुक्तैरष्टोत्तरसहस्रकम् ॥ 164॥
शतं शतार्धं पादं वा यथाशक्ति समाचरेत् ।
आज्याक्तैरक्षतैस्तद्वत्तिलैश्च जुहुयात्तत: ॥ 165॥
अर्धमर्धांशसंयुक्तमधिकं चाग्रवर्तिनाम् ।
जपकाले तथा होमे कर्तव्यं सिद्धिमिच्छता ॥ 166॥
स्विष्टकृद्धवनं कुर्यादन्नग्रासेन वै सकृत् ।
काम्यैरवश्यफलदै र्देशकालसमुद्भवै: ॥ 167॥
तिलैर्घृतेन पयसा दध्ना वा पायसेन तु ।
सिद्धान्नै: साधितैर्भक्ष्यैर्बीजैर्लाजैश्च तण्डुलै: ॥ 168॥
मूलै: फलै: पल्लवैश्च सुप्रशस्तैश्च कोमलै: ।
सुगन्धै: स्थलपद्माद्यै: पुष्पैर्द्विज ! सितादिकै: ॥ 169॥
गुग्गुलेनाज्यमिश्रेण सज्जश्रीवेष्टकेन वा ।
धात्रीफलैश्च सरसैरुत्पलैश्च शुभैस्तथा ॥ 170॥
सुसितै: सितरक्तैश्च पद्मैर्बिल्वै: सुशोभनै: ।
दूर्वाकाण्डैरभग्नाग्रैर्दन्तिसद्दन्तनिर्मलै: ॥ 171॥
एधोभिर्ब्रह्मवृक्षोत्थै: क्षीरद्रुममयैस्तथा ।
अमृताक्षीरसंयुक्ता औदुम्बर्यो मधुप्लुता: ॥ 172॥
अच्छिन्नाग्रा ह्यभग्नाश्च कण्टकै: परिवर्जिता:।
सर्वास्त्रिमधुयुक्ताश्च घृतयुक्तास्तु वा पुन: ॥ 173॥
योक्तव्यान्यग्निमध्ये तु समिद्भि: सह सर्वदा ।
सर्वाण्यन्नविशेषाणि चन्दनादीनि यान्यपि ॥ 174॥
सदन्तकाष्ठताम्बूलमुत्कटक्षारवर्जितम् ।
दाप्यानि लक्षहोमे तु आसनादीनि यानि च ॥ 175॥
मधुलवणपानाम्बुकटुतैलोज्झितानि च ।
आज्ययुक्तैस्तिलै: शान्ति: सिद्धय: सकलास्तथा ॥176
घृतेन पयसा दध्ना होमस्तृप्तिं प्रयच्छति ।
पायसेन तु सिद्धन्नैर्भक्ष्यै: पुष्टि: सदा भवेत् ॥ 177॥
बीजैर्धान्यैस्तण्डुलैश्च तर्पितो मन्त्रराड् द्विज ! ।
प्रयच्छाति सदा श्रेय: प्रसन्न: परमेश्वर: ॥ 178॥
पल्लवै: फलमूलैश्च होमस्तुष्टिं प्रयच्छति।
जहाति चापमृत्युं च रोगांश्चोपशमं नयेत् ॥ 179॥
तर्पित: स्थलपद्माद्यै: पुष्पैश्चान्यै: सितादिकै: ।
सौभाग्यमतुलं विप्र ! अचिरात् संप्रयच्छति ॥ 180॥
गुग्गुल्वाज्यैर्द्विजारोग्यं शुभैर्धात्रीफलैस्तथा ।
शर्करैर्बिल्वफलकै: पञ्चगव्यसमुक्षितै: ॥ 181॥
आज्याक्तै: पद्मबीजैश्च लक्ष्मीं शीघ्रं प्रयच्छति ।
उत्पलैर्वश्यकामस्तु भोगकामश्च होमयेत् ॥ 182॥
दूर्वाङ्कुरैश्च होमेन आयुषो वृद्धिमाप्नुयात् ॥
एधोभिश्च शुभैर्होमो माषै: शान्तिप्रद: प्रभु: ॥ 183॥
तिलानां शस्यते होमो हरिणाननमुद्रया ।
घृतस्य कार्षिको होम: क्षीरस्य च विशेषत:॥ 184॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[46]]
शुक्तिमात्राहुतिर्दध्न: प्रसृति: पायसस्य च ।
ग्रासार्धमानमन्नानां भक्ष्याणां स्वप्रमाणत: ॥ 185॥
तृतीयं मूलकन्दानां पुष्पाणां स्वप्रमाणत: ।
सर्वेषामेव बीजानां मुष्टिना होममाचरेत् ॥ 186॥
अग्राङ्गुलिस्तु लाजानां शालीनां पञ्चकं हुनेत् (!) ।
फलानां स्वप्रमाणं च पल्लवानां तथैव च ॥ 187॥
कर्कन्धुमात्रा गुलिका होतव्या गुग्गुलो: सदा ।
धात्रीफलप्रमाणं वा संभवे सति होमयेत् ॥ 188॥
दूर्वाकाण्डानि विप्रेन्द ! चतुरष्टाङ्गुलानि वा ।
समित्प्रादेशमानेन समच्छेदास्त्वगन्विता: ॥ 189॥
अग्नेर्वर्णाश्च गन्धाश्च शब्दाश्चाकृतयस्तथा ।
विकारा विशिखाश्चैव संवेद्या: कर्मसिद्धये ॥ 190॥
पद्मरागद्युतिश्रेष्ठो लाक्षालक्तकसन्निभ: ।
बालार्कवर्णो हुतभुग्जयार्थं शस्यते द्विज ! ॥ 191॥
इन्द्रगोपकसंकाश: शोणाभो वाथ पावक: ।
शक्रचापनिभ: श्रेष्ठ: कुङ्कुमाभस्तथैव च ॥ 192॥
रक्तानां पुष्पजातीनां वर्णेनाग्निरिहेष्यते ।
सुगन्धद्रव्यगन्धोऽग्निघृतगन्धश्च शोभन: ॥ 193॥
आयुर्द: पद्मगन्ध: स्याद्बिल्वगन्धश्च सुव्रत ! ।
उग्रगन्धोऽभिचारे तु विहित: सर्वदानल: ॥ 194॥
जीमूतवल्लकीशङ्खमृदङ्गध्वनितुल्यक: ।
शब्दोऽग्ने: सिद्धये हेतुरतोऽन्य: स्यादसिद्धिद: ॥ 195॥
छत्राकारो भवेच्छ्रेष्ठो ध्वजचामररूपक: ।
विमानादिवितानानां प्रासादागां वृषस्य च ॥ 196॥
आकारेणाथहंसानां मयूराणां च सिद्धिद: ।
रक्ताभस्तु यदावह्नि: क्षीणार्चि: परिदृश्यते॥ 197॥
भग्नराजोपलाभश्च स्फटिकाभास्तथा शुभ: ।
यद्रूपं कथितं पूर्वं यदि तस्य प्रदक्षिणम् ॥ 198॥
अन्योन्यत्वं प्रपद्येत तथा सिद्धिकरोऽनल: ।
गर्हितेन तु वर्णेन यदि कापोतकादिना ॥ 199॥
परिवर्तं करोत्यग्निस्तदा विप्रविपर्यय: ।
होमान्ते तन्निमित्तं वै होमं कुर्याच्छताधिकम् ॥ 200
विषमाश्च शिखावन्हेस्त्र्यादयश्च शुभावहा: ।
ह्रस्वा ह्रस्वोन्नता दीर्घा ज्वाला सिद्धिप्रदा स्मृता ॥201
स्निग्ध: प्रदक्षिणावर्त: श्रुतिप्रच्छादितध्वनि: ।
स नित्यमेव शुभकृद्यदन्यैर्वर्जितो गुणै: ॥ 202॥
प्रदीप्तलेलिहानेऽग्नौ निर्धूमे सगुणे तथा ।
हृद्ये तुष्टिप्रदे चैव होतव्यं श्रुतिमिच्छता ॥ 203॥
अल्पतेजोऽल्परूपश्च विस्फुलिङ्गसमन्वित: ।
ज्वालाभ्रमविहीनश्च कृशानुर्नैव सिद्धिद: ॥ 204॥
अप्रबुद्धे सधूमे च जुहुयाद्यो हुताशने ।
कर्महानिर्भवेत्तस्य त्वाभिचारार्थमश्रुते ॥ 205॥
दुर्गन्ध: पीतवर्णश्च अवलीढश्च योऽशुभ: ।
प्रभामूर्तिगतो मन्त्रस्तर्पितो यदि सत्तम ! ॥ 206॥
विद्यां प्रयच्छत्यचिराद्दीप्तिस्थो भूप्रद: प्रभु: ।
तापयात्याशु शत्रूणां प्रकाशोपर्यवस्थया ॥ 207॥
शत्रुक्षयं ददात्याशु मरीच्यामूर्ध्वगो विभु: ।
तापिन्यामूर्ध्वगो मन्त्र: सर्वतापोपशान्तिद: ॥ 208॥
विपक्षोच्चाटनं कुर्यात् करालासंस्थितो हुत:।
लेलिहावस्थितो मन्त्रो यदि सन्तर्प्यते मुने ! ॥ 209॥
ददात्यभीप्सितं चैव देहान्ते परमं पदम् ।
*स्वाहाकारं सदा होमे पूर्णायां वौषडेव च ॥ 210॥
तमेव शान्तिके कुर्याद्वषडाप्यायने तथा ।
स्वधां पितृक्रियायां च फट्कारं क्षयकर्मणि ॥ 211॥
विद्वेषे हुं, वशे ह्रीं च नमो मोक्षप्रसिद्धये ।
क्रमहोमावसाने च घृतेनापूर्य च स्रुचम् ॥ 212॥
अभावाच्च प्रभूतेन होमद्रव्येण पूरयेत् ।
तत्रोपरि घृतं दद्यात्ततोऽर्घ्यकुसुमादिभि: ॥ 213॥
मूलदेशात् समारभ्य स्रुक् संपूज्या स्रुवान्विता ।
घृतयुक्तं तु तद्द्रव्यं स्रुक् पुष्करकुक्षिगम् ॥ 214॥
द्रवच्चन्द्रोपमं ध्यायेत्तत: पूर्णा समुद्धरेत् ।
स्रुग्दण्डे देहनाभौ तु मूले संरुध्य संस्मरेत् ॥ 215॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
निष्कलं मन्त्रनाथं तु पूर्णशीतांशुविग्रहम् ।
आमूलाच्च मरुच्छक्त्या प्रौद्धरेच्च स्वविग्रहात् ॥ 216॥
विधाय चेश्वराधारे तस्माद्धारामृतं महत् ।
नासिकासन्धिमार्गेण स्रुक्पद्मे पतितं स्मरेत् ॥ 217॥
सामृतामाज्यधारां च वसुधारामिव क्षिपेत् ।
मुखमध्ये तु मन्त्रस्य तद्ब्रह्मविवरेऽथवा ॥ 218॥
हृत्पद्मान्तर्गतां सम्यक् प्रविष्टामनुभावयेत् ।
तया वै बृह्मितं मन्त्रं भावयेद्ब्रह्मधारया ॥ 219॥
तृप्तं हृष्टं च पुष्टं च तुष्टं वै साधकोपरि ।
मन्त्रोच्चारसमेता वै शरीरकरणान्विता ॥ 220॥
ध्यानोपेता द्विजश्रेष्ठ ! पूर्णेयं परिपातिता ।
सर्वसिद्धिकरी शश्वन्मोक्षलक्ष्मीविवर्धनी ॥ 221॥
बहु शुष्केन्धनेऽग्नौ च होतव्या कर्मसिद्धये ।
एका अनेकप्रयोगाणां , न तु कर्मणि कर्मणि ॥ 222॥
ततोऽर्घ्यगन्धपुष्पाद्यैर्मन्त्रनाथं समर्चयेत् ।
मुद्रां प्रदर्शयेत् सर्वां मूलमन्त्रादित: क्रमात् ॥ 223॥
चतुर्थांशेन चाङ्गानां कुर्यान्मूलस्य तर्पणम् ।
लाञ्छनाभरणानां च लक्ष्मयादीनां तदर्थत: ॥ 224॥
अथवा हृदयादीनामतोऽर्धेनाखिलासु च ।
परमेश्वरकान्तासु तदर्धेन द्विजोत्तम ! ॥ 225॥
लाञ्छनाभरणादिनि सर्वाणि जुहुयात् क्रमात् ।
हृदादिसर्वमन्त्राणामेकैकं जुहुयात्तु वा ॥ 226॥
विसर्जनं तत: कुर्याद्दत्वार्घ्यं धूपसंयुतम् ।
भोगस्थानगता मन्त्रा: पूजिता ये यथाक्रमम् ॥ 227॥
मुख्यमन्त्रशरीरं च संप्रविष्टांश्च संस्मरेत् ।
ज्वालाज्वालान्तरे यद्वत् समुद्रस्येव निम्नगा: ॥ 228
तन्मन्त्रविग्रहं स्थूलं सर्वमन्त्रास्पदं द्विज ! ।
प्रविष्टं भावयेत् सूक्ष्मे अध्यक्षे हृदयात्मके ॥ 229॥
परे प्रागुक्तरुपे तु तं सूक्ष्ममुभयात्मकम् ।
तं परं प्रस्फुरद्रूपं निराधारपदाश्रितम् ॥ 230॥
सन्धिमार्गेण हृत्पद्मे संप्रविष्टं तु भावयेत् ।
मन्त्रमुद्रासमेतेन पूरकेण तु सत्तम ! ॥ 231॥
भासितं भावयेद्देहं तेनापादाच्छिरोवधि।
प्रविष्टेन तु मन्त्रेण प्रयत्नेन विना द्विज ! ॥ 232॥
विग्रह: कम्पते यस्य मन्त्रस्तस्य प्रसीदति ।
एवं विसृज्य मन्त्रेशं मुद्राबन्धेन वै सह ॥ 233॥
साधारासनमन्त्राणां गणेशस्य गिर: सदा ।
गुर्वादीनां तु विहितमर्धं लाञ्छनतर्पणात् ॥ 234॥
एतेषां च लयं विप्र ! कुर्यात् सृष्टिक्रमेण तु ।
द्वार्स्थत्रिलोकपालानां वप्रस्थहरिसेविनाम् ॥ 235॥
गुरुपूर्वक्रमादित्थमर्धमर्धं यथाक्रमम्।
सकृत् सकृत् स्वशक्त्या व पूर्णां सर्वेर्ष्वध: क्षिपेत् ॥236
विष्वक्सेनस्ततो भक्त्या तर्पणीयस्तिलाक्षतैः ।
वौषडन्तेन मन्त्रेण दद्यात् पूर्णाहुतिं द्विज ! ॥ 237॥
पूजयित्वा यथान्यायं कुर्यात्तस्य विसर्जनम् ।
अनलं पूजयित्वा तु शक्तितस्तर्पयेत्तत: ॥ 238॥
अच्छिद्रकरणीं पूर्णां पूर्णामन्त्रेण पातयेत् ।
सन्दर्शयेत्ततो वह्नेमुद्रां मन्त्रसमन्विताम् ॥ 239॥
कुण्डे पुष्पाञ्जलिं क्षिप्त्वा वह्निमन्त्रमनुस्मरन् ।
जलनिर्मथितेनैव ह्यूर्ध्वपुण्ड्रचतुष्टयम् ॥ 240॥
शिरस्तनुत्रहृन्मन्त्रैर्ललाटे चाम्सयोर्हृदि ।
कुण्डस्थभस्मना चैव कुर्याद्दीपशिखाकृतिम् ॥ 241॥
ज्वालया हृदयं स्पृश्य नेत्रे चास्त्रेन वै पुरा ।
क्षान्त्वा चैव नमस्कृत्य यथाविधि विसृज्य तत् ॥ 242
समाघ्राय न्यसेत् कोष्ठे ह्यवतारक्रमेण तु ।
प्रतिष्ठिताग्ने: संस्कारं पर्यग्निकरणादित: ॥ 243॥
विसर्जनं तु कुर्याद्वैधूमच्छेदे न तत्र च ।
संमार्ज्य स्रुक्स्रुवेऽन्नौ तु स्रुचं निक्षिप्य चाम्भसा 244॥
अर्ध्यपात्रातु चापूर्य कुण्डबाह्ये प्रदक्षिणम् ।
कुर्यादीशानकोणाद्वै अच्छिद्रोदकधारया ॥ 245॥
पवित्रकेणाथ ऊर्ध्वे विनिक्षिप्य करेण तु ।
दद्याच्छिरसि वै शेषं सृगधोवदनां न्यसेत् ॥ 246॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[48]]
आत्मनो वामभागे तु विष्टरसृवसंयुतात् ।
अपवास्य जलं तस्माद्द्वितयस्मात्तदर्चितम् ॥ 247॥
उपसंहृत्य वै यायादर्चनालयमर्घ्यभृत् ।
नमस्कुर्याज्जगन्नाथमष्टाङ्गपतनेन तु ॥ 248॥
आपूर्य पाणियुगलं पुष्पैस्तत्रोपरि स्थितम् ।
संस्मरेन्निष्कलं मन्त्रममृतेनोपबृह्मितम् ॥ 249॥
प्रभूतदीप्तच्छुरितं निक्षिपेन्मन्त्रमूर्धनि ।
“तर्पितोऽसि विभो ! भक्त्या होमेनानलमध्यग: ॥250
होमद्रव्येषु यद्वीर्यम् तदिदं चात्मसात्कुरु”।
विनिवेद्य विभोर्होमं पूजां कृत्वा यथाविधि ॥ 251॥
गृहीतं भावयेत्तेन प्रसन्नेनान्तरात्मना ।
इदमुक्तं समासेन मन्त्रसन्तर्पनं द्विज ! ॥ 252॥
वाच्यं नादीक्षितानां च नाभक्तानाम् कदाचन ।
नान्यदर्शनसंस्थानां नापहासरतात्मनाम् ॥ 253॥
सद्भावज्ञे तु वक्तव्यं समयज्ञे सपुत्रके ।
साधके तु गुरौ वापि भक्ते स्निग्धे विमत्सरे ॥ 254॥
सत्यधर्मव्रतपरे साचारे शासनस्थिते ।
एवं समाप्य होमं तमर्घ्यगन्धादिभिर्विभुम् ॥ 255॥
*समभ्यर्च्य पितॄणां च संविभागमथाचरेत् ।
पौष्कराख्ये विशेषेण देवदेवेन विस्तृतम् ॥ 256॥
विधानमेतद् विप्रेन्द्र ! प्रोक्तं पुष्करजन्मने ।
सात्त्वतोक्तविधानेन तद्विधानं वदामि ते ॥ 257॥
आराध्यस्याग्रतो विप्र ! प्रत्यहं क्रियते तु यत् ।
विज्ञेयं संविभागं तदुत्तमं सर्वकर्मणाम् ॥ 258॥
संविभागात् पितॄणां च भवत्यनृणवान्नर: ।
प्रयान्ति तृप्तिमतुलां तेन कर्मवशादपि ॥ 259॥
निमन्त्रितं वा संप्राप्तं नित्यमङ्गीकृतं तथा ।
द्विजेन्द्रं पञ्चकालज्ञं षट्कर्मनिरतं तु वा ॥ 260॥
स्नानादीनि पुरा कृत्वा प्रयत: संविशेत् पुन: ।
स्वयमर्घ्याम्बुना विप्र ! पवित्रीकृत्य पाणिना ॥ 261॥
सन्ताड्य कुसुमास्त्रेण मन्त्रास्त्राधिष्ठेतेन च ।
समुच्चरन्नेत्नमन्त्रमवलोक्याखिलं तत: ॥ 262॥
निवेश्य भगवत्यग्रे प्रणवाधिष्ठितासने ।
पूजिते वितते पूते संमुखं वोत्तराननम् ॥ 263॥
उदग्दिग्वीक्षमाणं च विनिवेश्य तथा च तम् ।
यथा मन्त्रेशदृग्रश्मिप्रसरेणाभिविध्यते ॥ 264॥
मन्त्रेणाराध्य तं ध्यात्वा ब्रूयात् “संयतवाग्भव” ।
तैश्चापि मौननिष्ठैश्च भवितव्यं सुयन्त्रितै: ॥ 265॥
समाधाय जगन्नाथं हृत्पद्मगगनेऽर्कवत् ।
सत्पात्रस्याथ पात्राभ्यां पात्राणामब्जसंभव ! ॥ 266॥
एवं कृत्वा प्रतिष्ठानं प्राग्यत्नेनात्र कर्मणि ।
समुद्दिश्य पितॄन् दद्याद्दानमन्तरवेदिकम् ॥ 267॥
निवेशितद्विजेन्द्रं यद्व्यक्तिस्थमपि मन्त्रराट् ।
अन्तर्वेदी तु सा ज्ञेया त्वाभ्यामभ्यन्तरं तु यत् ॥ 268
संप्रदानं पितॄणां यत् कुर्यात् सत्पात्रपिण्डकम् ।
तद्दिव्यममलं यस्माच्चैतन्यमवलम्ब्य वै ॥ 269॥
तत्कालसंविभज्याश्च तिष्ठन्ति कमलोद्भव ! ।
प्रदातृसंकल्पवशादत: पुष्करसंभव ! ॥ 270॥
एकस्य वा बहूनां वा प्रदद्यादासनोपरि ।
पुनरेवासनं दार्भमग्रन्थि बहुभि: कुशै: ॥ 271॥
विभोर्यज्ञाङ्गदेहस्य लोमानि ति कुशा: स्मृता: ।
ता एव नाडय: सर्वास्तस्य भूतशरीरगा: ॥ 272॥
रश्मयो भूतदेहे तु चिन्मूर्ते: शक्त्योऽखिला: ।
अत एव हि विप्रेन्द्र ! पितॄणां तु कुशासनम् ॥ 273॥
श्राद्धकाले तु विहितमाहूतानां तदूर्ध्वत: ।
यत्किञ्चिद्दीयते भक्तया ब्रह्मभूतं तु तद्भवेत् ॥ 274॥
पुरा वै हेतुनानेन नृणामविदितात्मनाम् ।
कर्मण्यत्र कुशाजालं विहितं कमलोद्भव ! ॥ 275॥
येषां सर्वगतं ब्रह्म मन्त्ररूपीश्वरोऽच्युत: ।
भावस्थस्तत्वतस्ताभिस्तेषां नैव प्रयोजनम् ॥ 276॥
न्यसेत्तस्मादभग्नाग्रा नुदङ्मूलान् कुशान् द्विज: ! ।
यस्माद्दिव्यमुदग्भागं पित्र्यं दक्षिणसंज्ञकम् ॥ 277॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
स्वकेनामृतवीर्येण नित्यं संवर्धयन्ति च ।
दर्भमार्गच्छलेनैव पितृणां तेऽमरा द्विज ! ॥ 278॥
वसत्यत: पितृगणो भागमाश्रित्य दक्षिणम् ।
चित्कलांशस्वरूपेण नृणामेवं हि चोत्तरे ॥ 279॥
कृतास्पदा अमला नित्या त्वमृताख्याक्षया कला ।
अत एव हि यत् किञ्चिदाब्रह्मविदितैर्द्विज ! ॥ 280॥
प्रदीयते पितृणां च तत् सव्येन तु पाणिना ।
येऽधिकृत्य जगद्योनिं मन्त्रात्मानमजं हरिम् ॥ 281॥
प्रयछन्ति पितृणां च तोयतर्पणपूर्वकम् ।
तेषां तदाश्रयत्वाच्च यदुक्तं तन्न कारणम् ॥ 282॥
कर्तव्यस्य च पारम्यं प्रकृतस्य महामते ! ।
स्फुरत्यन्तर्गतं येषां मन्त्राराधनपूर्वकम् ॥ 283॥
तत् स्वोत्तरवशात्तेषां मन्त्रसांमुख्यदिग्वशात् ।
चेतसा निर्विकल्पेन कृतं भवति चाक्षरम् ॥ 284॥
किंतु पुष्करसंभूत ! दुर्लभा भुवि ते नरा: ।
इति चेतसि वै येषां निश्चयीकृत्य वर्तते ॥ 285॥
कुण्डस्य योनिदिग्भागे भद्रपीठोर्ध्वतोऽथवा ।
समिपे पुरतस्तस्य भूभागे चार्घ्यवारिणा ॥ 286॥
प्रोक्षिते चास्त्रमन्त्रेण दक्षिणाग्रान् कुशांस्तरेत् ।
तदूर्ध्वे पितृतीर्थेन सतिलानक्षतोदकान् ॥ 287॥
विकिरेदस्त्रजप्तांश्च दर्भग्नै: प्रणवेन तु ।
कौशस्तराग्रपर्यन्तं यस्मादेतद्द्वयं द्विज ! ॥ 288॥
सर्वस्य भोगजालस्य जनकं भुवनत्रये ।
विशेषात् पितृदेयस्य श्रद्धापूतस्य वस्तुन: ॥ 289॥
अग्नीषोमस्वरूपेण क्रोडात्मा भगवान् स्वयम् ।
व्यक्त: कर्मात्मतत्वानां मूर्तत्वेनात्मसिद्धये ॥ 290॥
तत्तेजस्तिलभावेन ह्लादो वर्तत्यवात्मना ।
अत एवाप्रबुद्धानां प्रबुद्धानामपि द्विज ! ॥ 291॥
तिलोदकेऽङ्गभावं तु गछत: श्राद्धकर्मणि ।
श्राद्धस्य च परा रक्षा ते द्वे नित्यप्रमन्त्रिणाम् ॥ 292॥
तत्स्वरूपविदां चैव विशेषान्मन्त्रवेदिनाम् ।
एवं तिलोदके बुद्धा प्रकाशाह्लादलक्षणे ॥ 293॥
स्तरोर्ध्वे स्वस्वसंज्ञाभिरग्रान्तं तु यथाक्रमम् ।
भावयेत् पुरुषादीनां सारूप्यं समुपागतान् ॥ 294॥
पितॄन् पितामहांश्चैव तथैव प्रपितामहान् ।
तत्पितॄंश्चाथ शंसन्त: सन्तानं स्वविभागत: ॥ 295॥
देवान्नोच्छेषसंयुक्तं पाकाग्रं पात्रसंभृतम् ।
मधुयुक्तेन हविषा दर्भकाण्डैस्तिलै: सह ॥ 296॥
भावितं वह्निना कृत्वा हृदा दर्भाग्रगेण तु ।
निर्दोषं ज्ञस्वभावं च धामत्रयसमप्रभम् ॥ 297॥
ध्यायेद्द्रव्यगतं दोषं निर्दहन्तं समन्तत: ।
देवतानां पितॄणां यत् तृप्तयेऽत्रं महामते ! ॥ 298॥
तत् साधनं च विहितं संस्कृतेन पुराग्निना ।
तमालकदलीपूर्वदलेषु क्षालितेषु च ॥ 299॥
संविभज्य चतुर्धान्नं निधाय प्रणवेन तु ।
प्रोक्षितान्यन्नपात्राणि चत्वारि कबलानि वा ॥ 300॥
तृप्तये त्वथ सर्वेषां देवाय विनिवेद्य च ।
पितॄणां तर्पयेत्तेन पिण्डाद्यन्नेन सादरम् ॥ 301॥
क्रमेण प्रागदृष्टानां हृदा संज्ञापदेन तु ।
एवं दृष्टास्वरूपाणां ज्ञात्वा तेषां स्थितिं पुरा ॥ 302॥
प्राग्वत् स्वधावसानाद्यैर्मन्त्रैरोङ्कारपूर्वकै: ।
हृन्मन्त्रालिङ्गितैर्विप्र ! तथा संज्ञापदान्वितै: ॥ 303॥
“पिण्डं प्रकल्पयामी” ति तत: पूर्ववदाचरेत् ।
प्रणवैर्दक्षिणाग्राणि सेचितानि तिलाम्बुना ॥ 304॥
नाडीरूपाणि दर्भाणि पिण्डानामूर्ध्वतो न्यसेत् ।
प्रविष्टान् भावयेत्तेषु नाडीमार्गैरनुक्रमात् ॥ 305॥
“पितॄनावाहयामी”ति स्तरोर्ध्वे प्राक्स्थिरांस्तत: ।
क्रमेण चातुरात्मीयैर्मन्त्रैरप्यययोगत: ॥ 306॥
समर्चयेद्यथान्यायमर्ध्यगन्धादिभिश्च तान् ।
ततस्तु नाम्ना गोत्रेण मन्त्रपूर्वं तोलोदकम् ॥ 307॥
सर्वेषामर्घ्यकलशात् प्रदद्याच्च यथाक्रमम् ।
शिरासावनतेनाथ जानुयुग्मे क्षितौ कृते ॥ 308॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[50]]
पाणियुग्मे ललाटस्थे एकचित्त: पठेदिदम् ।
“ॐ नमो व: पितर: ! नमो व” पुरुषोत्तमा: ! ॥ 309
नमो विष्णुपदस्थेभ्य: स्वधा व: पितरो! नम” ।
हरये पितृनाथाय ह्यग्नीषोमात्मने नम: ॥ 310॥
सत्सोमपात्मने विष्णो ! नमो बर्हिषदात्मने ।
आसंसारं हि जनका अग्निष्वात्ता अथाच्युत ! ॥ 311
पितामहा: सोमपास्त्वं त्वमन्ये प्रपितामहा: ।
तुभ्यं नमो भगवते पितृमूर्ते ! ऽच्युताय च ॥ 312॥
नारायणाय हंसाय विष्णो ! त्रिपुरुषात्मने ।
मुक्ता त्वामेव भगवन् ! नमाम्यर्चयामि च ॥ 313॥
न तर्पयामि सर्वेश ! नान्यमावाहयाम्यहम् ।
स्तुत्वैवं हि पितृव्यूहं भक्त्या परमया युतम् ॥ 314॥
संभवे सति संमानं पिण्डमूर्ते: समाचरेत् ।
तदग्रतोपविष्टस्य क्रमाद्द्विजगणस्य च ॥ 315॥
अनुसन्धाय वै द्वाभ्यामेकस्मिन् वा द्विजोत्तम ! ।
देवभावस्थितं ध्यात्वा प्रित्र्यं प्राणगणं क्रमात् ॥ 316
प्रणवेन स्वरूपं तु समुत्थाय तत: स्वयम् ।
मध्ये तिर्यक्स्थितौ स्थित्वा ह्यदूरेऽन्योन्यदृक्स्थिते॥317
उत्तराभिमुखश्चैव दक्षिणास्योऽथवा द्विज ! ।
तदुत्तराननवशाद्धृन्मन्त्रं हृदयान्न्यसेत् ॥ 318॥
नमोऽन्तां प्रणवाद्यं तु मरुदम्बरविग्रहम् ।
पिण्डाग्रे ह्युपविष्ठस्य प्राणशक्तिं द्विजस्य वा ॥ 319॥
बहूनां वा प्रयत्नेन स्वातन्त्यान्निर्गतां बहि: ।
ध्यात्वा तया सह क्षिप्रमेकिभूतत्वमागतम् ॥ 320॥
आत्मशक्तौ लयं नीत्वा याति ह्यूष्माख्यलक्षणम् ।
कृत्वैवं प्राणसञ्चारम् पितॄणां विप्रविग्रहे ॥ 321॥
प्राग्वदानन्दसंरुद्धे भोजयेत् पितॄरूपिण: ।
तादर्थ्येनाथ चतुरो विनिवेश्यासनेषु च ॥ 322॥
लब्धलक्ष्यान् परे तत्त्वे ब्राह्मणान् पाञ्चरात्रिकान् ।
प्राङ्मुखं द्वितयं चैव द्वितयं चाप्युदङ्मुखम् ॥ 323॥
सम्पत्यभावे ह्येकं वा विनिवेश्योत्तराननम् ।
पादयोरपि पाद्यार्थं कं क्षिपेद्दक्षिणादित: ॥ 324॥
अथ तेषां क्रमात् कुर्यादर्चनं चातुरात्म्यवत् ।
अर्ध्यानुलेपनाद्यैस्तु भोगैर्मात्रावसानिकै: ॥ 325॥
तत्तत्कालोचितै: सर्वैरनुपादेयवर्जितै: ।
तैश्चापि मौननिष्ठैस्तु भवितव्यं सुयन्त्रितै: ॥ 326॥
अथास्त्रपरिजप्तेन भूतिना वाथ शङ्कुना ।
मसृणेनाश्मचूर्णेन परिघां स्वधयाथवा ॥ 327॥
बहिस्तदासने कुर्यात्त्वग्रे दैर्घ्यच्छमाधिकाम् ।
वैपुल्याच्छममानं तु प्राग्वत् पावनतां नयेत् ॥ 328॥
न्यसेत् तत्राप्यभग्नाग्रानुदङ्मूलान् कुशान् द्विज ! ।
तत्रापि च विशेषेण तिलतोये समुत्किरेत् ॥ 329॥
न्यस्तास्त्राण्यस्त्रजप्तानि तत्र पात्राणि विन्यसेत् ।
सर्वाणि चक्रवृत्तानि हेमाद्युत्थानि संभवे ॥ 330॥
पात्राणि कदलीपद्मतमालच्छदनान्यथ ।
दर्भाण्यस्त्राम्बुयुक्तानि शुभपर्णमयानि वा ॥ 331॥
निदध्यात्तेषुचान्नानि भोज्यानि मधुराण्यपि ।
भक्ष्याणि फलमूलानि दधिक्षीरादिकान्यपि ॥ 332॥
पानकानि रसालानि सपानीयानि सत्तम ! ।
कर्मण्यानि तथान्यानि तत्तत्कालोद्भवानि च ॥ 333
पुरोपस्तरणार्थं च पात्राणां दक्षपाणिषु ।
निपातव्याऽमृती धारा वारिणाप्युद्धृतेन च ॥ 334॥
वाग्यता लब्धलक्षास्तु ह्यन्नमूर्तौ जनार्दने ।
येऽश्नन्ति पितरस्तेन तृप्तिमायान्ति शाश्वतिम् ॥ 335
अत: सव्यभिचारं तु मौनं वर्ज्यं क्रियापरै: ।
शुभमव्यभिचारं यत् तत् कार्यं सर्ववस्तुषु ॥ 336॥
यदङ्गसङ्केतमयैरव्यक्तैर्नासिकाक्षरैः: ।
कृतमोष्ठपुटैर्बद्धैर्मौनं तत् सिद्धिहानिकृत् ॥ 337॥
स्वयमेव स्वबुद्ध्या यत् सर्ववस्तुषु वर्तते ।
शब्दैरनुपदिष्टैस्तु तन्मौनं सर्वसिद्धिदम् ॥ 338॥
तस्माद्वै श्राद्धभोक्तॄणां दिव्ये वा पितृकर्मणि ।
दद्यान्नैवेद्यवत् सर्वं मर्यादाभ्यन्तरेऽग्रत: ॥ 339॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
येनाचमपर्यन्तम् कालं तिष्ठन्ति वाग्यता: ।
सर्वेषामेकमाप्तं तु तृप्तये यदि योजितम् ॥ 340॥
ओमाद्यमस्मच्छब्दं तु पितृभ्यस्तदनन्तरम् ।
इदमर्घ्यमिदं पाद्यं तदन्ते संस्मरेत् स्वधाम् ॥ 341॥
सर्वस्मिन्नुपचारान्ते ह्येवं वा संस्मरेन्नम: ।
नम: स्वधाऽथवा ब्रूयान्नमोन्ता त्वथवा स्वधा ॥ 342
एवमेव हि य: कुर्यात् कर्तव्यत्वेन सत्तम ! ।
तुल्यानां च स्वकुल्यानां नमस्तत्र च केवलम् ॥ 343
सत्युक्ते व्यत्ययं नित्यं विहितं च स्वधा द्विज ! ।
स्वयमेव हि सन्यासी ददाति च फलार्थिनाम् ॥ 344
कार्यस्तेन नमस्कार: स्वधान्तो नित्यमेव हि ।
ददाति फलकामस्तु यो नित्यमफलार्थिनाम् ॥ 345॥
स्वधाकारावसाने तु निहितं तत् सदा नम: ।
एवमिच्छावशेनैव संविभज्य पितॄन् द्विज ! ॥ 346॥
पृष्ट्वा पात्रमुखेनैव संतृप्तिं च पुन: पुन: ।
ततोऽम्भश्चुलकं पाणौ हृन्मन्त्रेणामृतोपमम् ॥ 347॥
दद्यात् पूर्णेन्दुतुल्यं तद्ध्यातव्यं तत्कला: पठन् ।
सानुस्वारमकाराद्यैर्भिन्नं षोडशभि: स्वरै: ॥ 348॥
सकारं नतिनिष्ठं च तत्र प्राक्स्थं सतारकम् ।
इत्युक्तं सकलस्येन्दोर्वाचकं मन्त्रमब्जज ! ॥ 349॥
पाणिप्रक्षालनात् पूर्वं पातव्य्ं तेन पूर्ववत् ।
येनामृतपुटान्तस्थ मन्त्रवीर्यमनश्वरम् ॥ 350॥
भवत्याप्यायकृद् ब्रह्मन् ! पितृदेवगणस्य च ।
माषचूर्णादिना पाणिं प्रक्षाल्यामणिबन्धनात् ॥ 351॥
समाचम्योपसंहृत्य ह्युच्छिष्टं च यथाविधि ।
पवित्रीकृत्यं वसुधां पाणौ कृत्वा तिलोदकम् ॥ 352॥
प्रीणनं भगवत्यग्रे समुत्थायाचरेत् तत: ।
“ममास्तु भगवान् पूर्वं प्रीत: पितृगणस्तथा ॥ 353॥
शारिरो देवताव्यूह आपादाद्यो व्यवस्थित: ।
मयन्त्वमृततामन्नमिदं विष्णुपुरस्सरा: ॥ 354॥
देवा नद्यस्तथा गाव: सूर्य: सोमो बृहस्पति: ।
माधवो भगवान् मन्त्रमूर्तिमधुमयो महान् ॥ 355॥
मधुभावेन चान्नेऽस्मिन् स्थित्वा तृप्तिं करोतु वै “।
अनुलिप्यासनं कुर्यात् पितॄणां प्रीणनं द्विज ! ॥ 356॥
तस्मिन्नैव हि भूभागे यस्यां तत्पिण्डचित्क्षितौ ।
स्थिति: सर्वपितॄणां च साम्प्रतं कमलासन ! ॥ 357॥
यावत् प्राणावियुक्तानां पिण्डानां नोपसंहृति: ।
स्वोद्दिष्टानां कृता सम्यक् तदन्ते संव्रजन्ति ते ॥ 358॥
स्वस्थानमाशिषं दत्वा श्राद्धकर्तुर्धिया मुने ! ।
सामृतं सोदकं सान्नं सतिलं मन्त्रतेजसा ॥ 359॥
विविक्तं व: कृतं मार्गं पुनरागमनाय च ।
नारायणाख्यसन्मन्त्र कर्मब्रह्मजवीकृते ॥ 360॥
स्वे स्वेन्द्रियरथे कृत्वा तृप्ता याताच्युतास्पदम् ।
एवं सुवितते कुर्यात् कर्म त्वाराधनालये ॥ 361॥
संकटे पुनरन्यत्र यायादभ्यर्थ्य मन्त्रराट् ।
स्थानं संस्कारसंशुद्धं कृत्वा प्राक् ताडनादिना ॥362॥
व्याप्तिशक्त्याश्रितं भूयस्तोयाधारगतं स्मरेत् ।
मन्त्रमर्चनपूर्वं तु तदग्रे सर्वमाचरेत् ॥ 363॥
देवान् पितॄन् समुद्दिश्य भोजनं भगवद्गृहे ।
अविरुद्धं द्विजेन्द्राणामन्यथा तद्विरोधकृत् ॥ 364॥
विधिनानेन वै नित्यमथ यज्ञे तु वैष्णवे ।
सम्विभाग: पितॄणां च कार्य: सद्रविणैर्नर: ॥ 365॥
कृत्वा तिलोदकान्तं वा फलमूलै: स्वशक्तित: ।
तदर्धं ग्रासमात्रं तु दद्याद्गोष्वथ भैक्षुके ॥ 366॥
यस्माद्दिव्यैर्महामन्त्रैर्दत्तं यत् पूजितेऽच्युते ।
पित्रर्थमल्पं वा भूरि तत्तेषामक्षयं भवेत् ॥ 367॥
सम्यगर्च्यार्घ्यगन्धाद्यैर्मूलमूर्तिगतं विभुम् ।
प्राङ्कणेषु च सर्वेषु प्रासादेष्वाश्रयेषु च ॥ 368॥
प्रतिष्ठितेषु शोभार्थं विभवव्यूहमूर्तिषु ।
तथैव गोपुरद्वारदिङ्मूर्तिषु च मण्डपे ॥ 369॥
सान्निध्यं चैव यातासु शक्त्या नित्यं समर्चनम् ।
षोडशैरुपचारैर्वा द्वत्रिंशद्भिस्ततोऽधिकै: ॥ 370॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[52]]
कुर्यात्तन्मूर्तिमन्त्रैश्व तथा नैमित्तिकेष्वपि ।
जपान्तं हवनान्तं वा स्नानाद्यं साधकस्तत: ॥ 371॥
तत्तन्मूर्तप्रदेशस्थे कुण्डे होमं समाचरेत् ।
न कमार्चादिकं तत्र स्नपने चोत्सवादिकम् ॥ 372॥
बलिदानं च सर्वत्र पवित्रारोहणादिकम् ।
नाचर्तव्यं विशेषेण परतन्त्रासु मूर्तिषु ॥ 373॥
नित्याभिषेकमात्रं तु तासु तत्र समाचरेत् ।
सितादिवर्णयुक्तासु प्रोक्षणं वा निवेदनम् ॥ 374॥
मूलालयार्चया सार्धं परतन्त्रासु देशिकै: ।
पवित्रारोहणं कार्यमङ्गत्वेनाधिवासितै: ॥ 375॥
पूरकेषु च सर्वेषु तथैवाग्रयणादिके ।
खगेशविष्वक्सेनादि परिवारगणेष्वपि ॥ 376॥
प्रतिष्ठितेषु गेहेषु पूज्यमाश्रयमूर्तिवत् ।
अमूर्तस्य खगेशस्य विष्वक्सेनादिकस्य च ॥ 377॥
कुमुदादिगणेशानां द्वारावरणवासिनाम् ।
अन्येषां परिवाराणां महापीठनिवासिनाम् ॥ 378॥
अग्रे नित्योत्सवार्चाया दद्यात् कालत्रये बलिम् ।
साकारो वा निराकारो विष्वक्सेनो गणै: सह ॥ 379॥
यद्वा समर्चनीयश्च बल्यन्ते शिष्टवस्तुभि: ।
नित्योत्सवम् तत: कुर्यात् सर्वालंकारसंयुतम् ॥ 380॥
प्राङ्कणद्वारदेवानां बलिदानपुरस्सरम् ।
सनक: -
त्वया नित्योत्सवार्चाया: पुरस्ताद्भगवन् ! मम ॥ 381॥
द्वारावरणदेवानां बलिदानमुदाहृतम् ।
तद्विभागं विशेषेण वद मे सर्वसिद्धिदम् ॥ 382॥
शाण्डिल्य: -
विस्तृतं तव वक्षयामि शृणु नित्योत्सवादिकम् ।
कृतेन येन भक्तानामभीष्टं जायते फलम् ॥ 383॥
नित्योत्सवार्थबिम्बं तु सौवर्णं राजतं तु वा ।
ताम्रजं पैत्तलं वाथ नात्युच्चं तच्चतुर्भुजम् ॥ 384॥
मूलबेरानुरूपं च स्थापितं पूजितं पुरा ।
वस्त्राभरणमाल्यैच्च यथाशोभमलङ्कृतम् ॥ 385॥
मूलबिम्बगतां शक्तिं तस्मिन्नारोप्य मन्त्रत: ।
समभ्यर्च्यार्घ्यपुष्पाद्यैर्भोगैर्धूपान्तिमैस्तथा ॥ 386॥
आप्तैराराधिते देवे स्वयंव्यक्तालयादिषु ।
साधकं वरयेदन्यं बलिदानादिकर्मणि ॥ 387॥
पुरा गर्भगृहद्वारि तथा चैवाग्रमण्डपे ।
घण्टानादसमेतेन दीपेन ज्वलितेन तु ॥ 388॥
द्वार्स्थानर्घ्यादिधूपान्तै: समभ्यर्च्यार्घ्यवारिणा ।
दत्वार्हणं ततश्चान्नं तर्पणाम्भस्तत: परम् ॥ 389॥
ताम्बूलं च क्रमाद्दत्वा तत्तन्मन्त्रैरनुक्रमात् ।
स्वर्णादिनिर्मितं यानं पुरस्तात् प्रथमाङ्कणे ॥ 390॥
सुगन्धपुष्पप्रभया क्षौमैर्माल्यै:सितादिभि: ।
यथाशोभमलंकृत्य तस्मिन् बल्यर्थकौतुकम्॥ 391॥
प्राचीमुखं समारोप्य प्राङ्गणेषु प्रदक्षिणम् ।
आतपत्रै: सिताद्यैश्च मायूरै: केतुयष्टिभि: ॥ 392॥
पताकाभिश्चामरैश्च तालवृन्तैश्च शोभनै: ।
गणिकादेवदासीभिर्गायकै र्वाद्यसञ्चयै: ॥ 393॥
भेरिपटहघोषैश्च श्रुतिघोषसमन्वितै: ।
एवमाद्यैरलङ्कारैर्गोमयेनोपलेपिते ॥ 395॥
मण्डले हस्तमात्रे तु बलिदानपुरस्सरम् ।
द्वारावरणदेवानां ध्यातानां वा स्वदिक्षु च ॥ 396॥
वक्ष्यमाणविधानेन नियतोत्सवमाचरेत् ।
पीठोर्ध्वे विष्णुभूतानां सगणानामथार्चनम् ॥ 397॥
कृत्वा समुत्किरेच्छेषं तृप्त्यर्थं सोदकं बलिम् ।
पीठं प्रदक्षिणं नीत्वा चतुर्धा वा द्विधा तथा ॥ 398॥
सन्तोष्य नृत्तगीताद्यैर्देवमन्त: प्रवेशयेत् ।
प्राङ्कणेषु विशालेषु बहिष्ठेषु च सादरम् ॥ 399॥
मण्डितं रथमारोप्य परिभ्रमणमाचरेत् ।
यानादेरवरोप्याथ पादुके विनिवेद्य च ॥ 400॥
अग्रमण्डपभूमिष्ठे भद्रपीठे निवेश्य च ।
पाद्यार्घ्याचमनाम्भोभि: चन्दनाद्यनुलेपनै: ॥ 401॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
माल्यैर्नानाविधैश्चापि धूपैस्ताम्बूलपश्चिमै: ।
अभ्यर्च्य श्रमशान्त्यर्थं स्वस्थाने सन्निवेशयेत् ॥ 402॥
आदौ निवेशितां शक्तिं तस्मिन् मूले नियोज्य च ।
तमभ्यर्च्यगन्धाद्यै: प्रणमेत् स्तुतिपूर्वकम् ॥ 402॥
त्रिकालं यत्र विधिवत् क्रियते नियतोत्सव: ।
तत्र सर्वसमृद्धि: स्याद्राज्ञो राष्ट्रस्य चानिशम् ॥ 403॥
अभावे वलिबिम्बस्य हेतुनाऽसन्निधीकृते ।
कूर्चेन वान्नमूर्त्या वा कुर्यान्नित्योत्सवं तत: ॥ 404॥
निश्शेषस्योपसंहारं कृत्वा चार्घ्यादिकस्य च ।
नत्वा स्तुत्वा च देवेशं तत: पाद्यप्रतिग्रहात् ॥ 405॥
पादोदकं समादाय विग्रहं सेचयेत् स्वकम् ।
भुक्तानि पत्रपुष्पाणि निदध्यान्मूर्धनि स्वके ॥ 406॥
पुष्पार्घ्यगन्धपूर्वाणां देवयज्ञे कृते सति ।
विनयादाहृतानां च भक्तनां मन्त्रसेविनाम् ॥ 407॥
मूर्ध्निं सन्धारणाच्छश्वद्दौर्भाग्यं क्षयमेति च.
कीर्तिं कान्तिं श्रियारोग्यं सिद्धिं समुपयाति च ॥ 408॥
पश्चाच्छरीरयात्रार्थमभ्यर्थ्य परमेश्वरम् ।
लब्धानुज्ञस्तु वै कुर्यादनुयागं यथाविधि ॥ 409॥
प्रविश्य भोजनस्थानं विविक्तं दोषवर्जितम् ।
घृतपूरितपात्रस्थं दीपमारोप्य वै तत: ॥ 410॥
गोमयेनोपलिप्याथ तुर्यश्रं तत्र मण्डलम् ।
प्रणवेन प्रतिष्ठाप्य तन्मध्ये फलकादिकम् ॥ 411॥
प्रक्षालिताङिघ्र: स्वचान्तस्तन्मध्ये चोपविश्य च ।
भोज्यं नैवेद्यपूर्वं तु सर्वमादाय पात्रगम् ॥ 412॥
विनिवेद्य च देवाय पवित्रीकृत्य चाम्भसा ।
सत्यरूपा ह्यलक्ष्या चाप्यन्नदोषक्षयङ्करी ॥ 413॥
चेतसा चातुरात्मीया भावनीया च भावना ।
रसात्माध्यक्षसंज्ञोऽन्ने स्वादुभावे व्यवस्थित: ॥ 414॥
“प्रद्युम्नो भगवान् रूपे त्वेतद्विर्ये तु लाङ्गली ।
भोक्ताहमात्मा भगवान् वासुदेव: स्वयं त्वज: ॥ 415॥
इदं तदमृतं ब्रह्म इदमायुरनश्वरम् ।
इदं ज्ञानमिदं वीर्यमिदं तेजस्तु वैष्णवम् ॥ 416॥
इदमिन्दुरखण्डश्च स्थितं चान्नात्मना स्वयम् ।
पर्जन्यात्मा स भगवान् व्यञ्जनस्थितिसिद्धये ॥ 417॥
हार्दानलात्मना भुङ्क्ते ह्यध्यक्ष: परमेश्वर: ।
तच्छक्त्यानुगृहीतत्वात् सोऽहं प्राकृतिक: पुमान् ॥ 418॥
एवमन्नदमन्नादं ज्ञेयमन्नं पुर: स्थितम् ।
बाह्यतश्चाज्यदानेन संबोधमुपयाति च ॥ 419॥
यथा तथाम्बुनाभ्येति देहस्थो हुतभुक् प्रभु: ।
कारणं रसमन्नस्य षड्गुणं षड्रसस्य च ॥ 420॥
आत्मा ब्रह्माऽदनात्मा स्यादीषत्तत्करणात्मना ।
साम्मुख्यमात्मनो नीत्वा ततोऽन्नं जुहुयाच्छनै: ॥ 421॥
चतु: प्रणवसञ्जप्तं ततोम्भश्चुलकं पिबेत् ।
वक्त्रकुण्डेऽथ तेनैवाप्यन्नाहुतिचतुष्टयम् ॥ 422॥
प्रान्तपर्वैश्चतुर्धा प्राक् चातुरात्म्यव्यपेक्षया ।
त्रियपेक्षावशेनैव जुहुयादाहुतित्रयम् ॥ 423॥
सहृदा मूलमन्त्रेण भुञ्जीयात् कबलैस्तत: ।
प्रयतास्यकरश्चान्ते पिबेन्मन्त्राभिमन्त्रितम् ॥ 424॥
तोयं तद्ध्यानपादाब्जपरिस्रुतमथापि वा ।
प्रतिष्ठितस्य वा पूर्वं तदाकृतिधरस्य च ॥ 425॥
यतस्तत् सर्वपापघ्नं सर्वदोषक्षयङ्करम् ।
सर्वोपतापशमनं सर्वसौख्यप्रदं सदा ॥ 426॥
पावनं सर्वतीर्थेभ्यो मन्त्रेभ्यो मुनिसत्तम ! ।
अतस्तु भोजनान्ते वै हार्दाग्नेस्तर्पणं पुरा ॥ 427॥
भावभक्तिपरो नित्यं कं पिबेदाज्यदो भवेत् ।
ब्रह्मतीर्थेन च शनैद्विर्वा त्रिर्वा चतु: क्रमात् ॥ 428॥
समाचम्य पुनर्यायात् प्रयतो भगवद्गृहम् ।
मनोबुध्यभिमानेन त्वेवं रूपेण सर्वदा ॥ 429॥
कूर्मवच्चतुर: पादान् शिरस्तत्रैव पञ्चमम् ।
प्रदक्षिणसमेतेन त्वेवं रूपेण सर्वदा ॥ 430॥
अष्टाङ्गेन नमस्कुर्याद्द्वादशार्णं समुच्चरन् ।
यत्र द्वादशकालेज्या कर्तव्या भूतिविस्तरात् ॥ 431॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[54]]
तत्र प्राभातिकीं कुर्यात् पूजामष्टाङ्गसंयुताम् ।
अङ्गद्वयं तु पाश्चात्यं विना वा तां समाप्य च ॥ 432॥
पितॄणां संविभागं च अनुयागं यथोदितम् ।
देशिक: स्वेच्छया कुर्यान्नित्यं मध्यन्दिनार्चने ॥ 433॥
त्रिकालेष्वेकमष्टाङ्गं षडङ्गं चाचरेद्द्वयम् ।
योगार्थिनां च स्वाध्यायं योगमध्यात्मसंज्ञितम् ॥434॥
तत्तत्कालेषु कुर्वीत स्वाध्यायमधुनोच्यते ।
अष्टाङ्गेन नमस्कृत्य ह्युपविश्याग्रतो विभो: ॥ 435॥
आगमाध्ययनं कुर्यात्तद्वाक्यार्थविचारणम् ।
प्राप्तेऽथ सन्ध्यासमये स्नात्वा वा जघनावधि ॥ 436॥
क्षालयित्वा तत: कुर्याद्वाससां परिवर्तनम् ।
सायन्तनार्चनं कुर्यात् षडङ्गं बलिपश्चिमम् ॥ 437॥
जपं कृत्वा यथाशक्ति स्वासाद्य शयनं तत: ।
समाधाय बहिर्देवं निरालम्बपदे स्थितम् ॥ 438॥
अप्रयत्नेन वा तावदनिरुद्धेन चेतसा ।
सह तेनैव ते निद्रा यावदभ्येति साम्प्रतम् ॥ 439॥
समुत्थायार्धरात्रेऽथ जितनिद्रो जितश्रम: ।
कमण्डलुस्थिनेनैव समाचम्य तु वारिणा ॥ 440॥
अथ योगविभूत्यर्थं योगं युञ्जीत वैष्णवम् ।
सुगुप्ते विजने देशे निर्द्वन्द्वे शुभलक्षणे ॥ 441॥
जितदर्पां मतिं कृत्वा सर्वभूतहिते स्थित: ।
देवाग्निगुरुभक्तश्च सच्छास्त्राभिरत: सदा ॥ 442॥
भूतद्रोहपरित्यागी अस्तेय: संयतेन्द्रिय: ।
आसने चोपविष्टस्तु सुशुभे लक्षणान्विते ॥ 443॥
शुभदारुसमुत्थे तु चतुर्विंशाङ्गुलायते ।
द्वादशाङ्गुलकोत्सेधे सुधौतेनापि वाससा ॥ 444॥
कुशैश्च मृदुभिश्छन्ने पवित्रेणाथ चर्मणा ।
तत्रोपविष्ट: सततं योगाङ्गानि समभ्यसेत् ॥ 445॥
रेचकादिचतुर्भिस्तु मात्राभेदकृतैस्तु य: ।
कनीयान् मध्यमो ज्येष्ठ: प्राणायाम: प्रकीर्तित: ॥ 446
प्रत्याहारं प्रकुर्वीत चित्तसंयमनं तु यत् ।
बुद्धिर्मनस्त्वहङ्कारस्त्रिभिश्चित्तं प्रकीर्तितम् ॥ 447॥
तथापि मनस: कुर्यात् प्रत्याहारं प्रयत्नत: ।
मनश्चतुर्विधं प्रोक्तं प्रत्याहारेण निर्जितम् ॥ 448॥
तिष्ठते लक्ष्यमार्गे तु नान्यथा तु कदाचन ।
8 ध्यानं लक्ष्यस्य निष्पत्तिश्चिन्तनं तत् प्रकीर्तितम् 449
1 धारणापि ततो धार्या तदा पापापनुत्तये ।
2 पञ्चधा पूर्ववत् सा तु प्रतिमन्त्रव्यवस्थया ॥ 450॥
3 जपं निमीलिताक्षेण कुर्यान्मन्त्रस्य वाचकम् ।
4 वाच्यस्य प्रतिपत्यर्थं बीजपिण्डपदात्मकम् ॥ 451॥
5 त्रिविधं वै समुद्दिष्टं प्रागुक्तविधिभावितम् ।
6 योगोऽपि त्रिविध: प्रोक्तस्तं च कार्त्स्न्येन मे शृणु 452॥
7 प्राकृतं पौरुषं चैव ऐश्वरं च तृतीयकम् ।
9 ऊहस्तु कीर्त्यते तर्क: तं च विद्धि विचारकम् ॥453॥
समाधिस्तवात्मलाभस्तु आनन्द: परिकीर्तित: ।
स तु लक्ष्यं परित्यज्य मन्त्रोच्चारणवर्जित: ॥ 454॥
यदा विभज्यते ब्रह्म कलांशो विधिवर्जित: ।
समाधौ परिनिष्पन्ने परमाप्नोति पूरुषम् ॥ 455॥
प्राणायामादितो यावत् समाध्यन्तं प्रकीर्तितम् ।
द्गिगुणं त्रिगुणं चैव मात्राभेदेन संस्थितम् ॥ 456॥
योगासनस्थ: कुर्वीत विधिमेवं यथोदितम् ।
योगासनानि चत्वारि योगपट्टेन बन्धयेत् ॥ 457॥
पर्यङ्कं कमलं वापि भद्रं वा स्वस्तिकं दृढम् ।
तेषामेकतमे स्थित्वा ऋजुकायोर्ध्वत: क्रमात् ॥ 458॥
स्रस्ताङ्गसन्धि: कुर्वीत विस्तीर्णोरु: सुकन्धर: ।
बाहूपरिसमौ कृत्वा किञ्चिदाकुञ्चयेच्छिर: ॥ 459॥
नाभौ जघनमध्ये तु हस्तौ कच्छपवत् स्थितौ ।
सव्यस्य चोपरिस्थं तु वामे सव्यं तथापि वा ॥ 460॥
उत्तानौ तु करौ कृत्वा कच्छपी तान्नियोजयेत् ।
ग्रीवां तु हृदयाद्यन्तां नातिस्तब्धां न कुञ्चिताम् ॥ 461॥
किञ्चिन्निमीलयेन्नेत्रे नासाग्रमवलोकयन् ।
समुद्गवत् पिधायास्यं दन्तैर्दन्तानसंस्पृशन् ॥ 462॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
सगर्भं योगमातिष्ठे न्निगर्भं वा सुयन्त्रित: ।
तत: प्रमथयेद्वायुं प्राणाख्यं चित्तसंयुतम् ॥ 463॥
रेचकादिचतुर्भेदै: प्राणायाम: प्रकीर्तित: ।
चित्तं जयेत् सदा यत्नात् दुर्जयं देवदानवै: ॥ 464॥
यद्यप्यभ्यासवैराग्यै: चित्तं संयम्यते बलात् ।
तथापि यत्नमातिष्ठेदुपाधीनां तु वर्जने ॥ 465॥
द्विविधास्ते तु विज्ञेया: सन्निकृष्टा मनोगता: ।
सन्निकृष्टा: स्थानकृताश्चित्तोत्था वासनाकृता: ॥ 466॥
न दंशमशकाकीर्णे निश्शब्दे गन्धवर्जिते ।
निमीलिताक्ष: सन्तिष्ठेत् सर्वेन्द्रियविवर्जित: ॥ 467॥
एवं परित्यजेत् सर्वानुपाधीन् सन्निकर्षजान् ।
वासनोत्थांश्च विविधान् सम्यक् लक्ष्यं समास्थित:॥468॥
प्रत्याहरेत् सदा चित्तं विक्षिप्तं सर्ववस्तुषु ।
तामसं तत्तु बोद्घव्यं चित्तं सर्वगतं तदा ॥ 469॥
गतं रागादितो ज्ञेयमभ्यासाद्राजसं तु तत् ।
तत् साधु कथ्यते चित्तं संश्लिष्टं लक्ष्यगोचरे ॥ 470॥
सुलीनं च ततो ज्ञेयं गुणातीतं तपोधन ! ।
ध्यानमेवंविधं कुर्यात् सगर्भं प्राणनिग्रहे ॥ 471॥
उच्यते च ततो भूयस्त्रविधा योगिनां गति: ।
सकलं निष्कलं विष्णुं त्रिविधा पररूपि च ॥ 472॥
अन्यत्तत् त्रिविधं ज्ञेयं शब्दं व्योमसविग्रहम् ।
विग्रहं देवदेवस्य लक्ष्यरूपं विचिन्तयेत् ॥ 473॥
ध्यानमेवं समुद्दिष्टं यावद्व्योमान्तिकं भवेत् ।
तावच्च भावयेल्लक्ष्यं यावल्लक्ष्यं न भावयेत् ॥ 474॥
भावे ह्यभावमापन्ने स स्वभाव: पर: स्मृत: ।
स्थूलं पूर्वं समभ्यस्य तत: सूक्ष्मं तत: परम् ॥ 475॥
एवं विलीयते चित्तं लक्ष्यं चोपाधिभि: सह ।
विग्रहं देवदेवस्य ध्यायेद्धृत्पद्मगोचरे ॥ 476॥
ततोऽन्यं चिन्तयेल्लक्ष्यं स्थूलम् सूक्ष्मं तत: परम्
एवमन्यस्यमानस्य गुणोत्कर्ष: प्रजायते ॥ 477॥
योगोऽयं मुनिशार्दूल ! सामान्य: समुदाहृत: ।
परात्पराद्वासुदेवात् प्रकाशानन्दलक्षणात् ॥ 478॥
अतीन्द्रियादनौपम्यात् सच्चिद्रूपात् सदोदितात् ।
द्विभुजादेकमूर्तेश्च वरदाभयपाणिकात् ॥ 479॥
स्वास्ते: षाड्गुण्यसंसिद्धाच्चातुरात्म्य स्वभाविन: ।
सम्शान्तपरमानन्दस्वरूपाद्ब्रह्मण: सत: ॥ 480॥
अनुग्रहार्थं भक्तानामवतीर्णस्य चेच्छया ।
परव्यूहादिरूपस्य दीपाद्दीपवदुज्ज्वलात् ॥ 481॥
एकाद्यनेकरुपस्य विग्रहोऽयं प्रकाशित: ।
तत्र चित्तं समाधाय योगी विज्ञानभावनाम् ॥ 482॥
तत्तन्मन्त्रपदेनैव योगाभ्यासं समाचरेत् ।
एवं य: कुरुते याति स कालेन परात्परम् ॥ 483॥
प्राप्तुमिच्छति य: शीघ्रं तस्य योग: समुच्यते ।
नित्योदितं परंब्रह्म यत् पुरा ते प्रकाशितम् ॥ 484॥
वाच्यं तद्द्वादशार्णस्य ध्यात्वा युञ्जीत बुद्धिमान् ।
नासाग्रे भुवि सद्ब्रह्म ध्यायन् कुर्याज्जपं द्विधा ॥ 485॥
जिह्वाग्रे तु चतुर्धाप्सु तालुन्यग्नौ तथा च षट् ।
जिह्वामध्ये तथा वायावष्टधावर्तयेन्मनुम् ॥ 486॥
जिह्वामूले तथा व्योम्नि दशधा द्वादशाक्षरम् ।
कण्ठकूपे तु मनसि ध्यात्वा षोडशधा जपेत् ॥ 487॥
उरोदेशे बुद्धितत्वे चतुर्विंशतिधा जपेत् ।
उरोन्तेऽहङ्कृतौ ध्यायञ्जपेच्चाशीतिधा पुन: ॥ 488॥
शतं कर्मणि कालेऽब्जज ! अर्धयुक्तं शतं जपेत् ।
तत: पुष्करनाड्यां वै शतद्वयमनाकुल: ॥ 489॥
अध्यक्षाद्वासुदेवान्तं हृद्याकाशे चतु:शतम् ।
हृदिनादावसनोर्ध्वं गगने योजयेत्तु वा ॥ 490॥
एवं वा प्रणवेनाड्यां प्रणवार्णेन वाचरेत् ।
एवं मन्त्रविशेषेण बहुधा योग ईरित: ॥ 491॥
इति य: कुरुते योगं नित्ययुक्त: समाहित: ।
प्राप्नोति परमं स्थानं नित्योदितमनामयम् ॥ 492॥
समाधायात्मना ऽऽत्मानमेवं जप्त्वा जपक्रियाम् ।
ज्ञातृज्ञेयाविभागेन यावत्तन्मयतां व्रजेत् ॥ 493॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[56]]
यथा संविद्यनिर्मुक्ते समाधौ लभते स्थितिम् ।
अभ्यासाद्भववद्योगी ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥ 494॥
तत: श्रमजयं कुर्यात् त्यक्त्वा ध्यानासनक्रमान् ।
शय्यासनं निवेद्याथ मूलमूर्तेरनन्तरम् ॥ 495॥
लक्ष्म्यादिशक्तियुक्तस्य यागमूर्तिगतस्य च ।
तस्मिन्नारोपयेद्देवं सर्वाङ्गपरिशोभिते ॥ 496॥
अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं प्रतिग्रहसमन्वितम् ।
दत्वा समालभेत् पश्चाच्चन्दनाद्यनुलेपनै: ॥ 497॥
सुगन्धपुष्पमाल्यादि दीपधूपे निवेद्य च ।
भक्ष्याण्यपूपपूर्वाणि सक्षीराणि फलानि च ॥ 498॥
तर्पणाम्भश्च ताम्बूलं साङ्गं सद्गन्धभावितम् ।
निवेद्य देवदेवाय विभवानुगुणं तत: ॥ 499॥
सर्वं तु विन्यसेत् पश्चात्तस्मिन् कर्मकृतं च यत् ।
तुष्टां गृहीतं तत् पूर्णे भावयेद्दक्षिणं करम् ॥ 500॥
तन्मध्ये निष्कलं मन्त्रं सर्वं यत् किरणाकुलम् ।
योगोत्थां फलसम्पत्तिं लक्ष्मिरूपां विचिन्त्य च ॥ 501॥
मूलमन्त्रं समुच्चार्य पाणिमध्ये तथा स्मरेत् ।
भूयश्च निष्कलं मन्त्रम् तस्मादुपरि भावयेत् ॥ 502॥
सशीर्षे जानुनी भूमौ कृत्वा विष्णोर्निवेदयेत् ।
प्रसादाभिमुखेनाथ तेन तच्चात्मसात् कृतम् ॥ 503॥
भावनीयं द्विजश्रेष्ठ ! परितुष्टेन चादरात् ।
सन्यासं सञ्चयं वाथ कृत्वा सम्यक्कृतस्य च ॥ 504॥
मन्त्ररूपानुकारिण्या मुद्रणीयं च मुद्रया ।
फलार्थे प्रसवं येन नैति सन्यासकारिणा ॥ 505॥
फलपर्यावसाने च कालमागमचोदितम् ।
भर्तुर्नो युज्यते येन सिद्धार्थैस्तु फलार्थिनाम् ॥ 506॥
नित्यं प्रतिष्टितं बिम्बं विना स्थलजलादिकान् ।
विसर्जनं तत: कुर्याद्दत्वार्घ्यं धूपसंयुतम् ॥ 507॥
भोगस्थानगता मन्त्रा: पूजिता ये यथाक्रमम् ।
मुख्यमन्त्रशरीरं तु संप्रविष्टांश्च संस्मरेत् ॥ 508॥
ज्वालाज्वालान्तरे यद्वत् समुद्रेष्विव निम्नगा: ।
तन्मन्त्रविग्रहं स्थूलं सर्वमन्त्रास्पदं द्विज ! ॥ 509॥
प्रविष्टं भावयेत् सूक्ष्मे ह्यध्यक्षे ह्युभयात्मके ।
परे प्रागुक्तरूपे तु तं सूक्ष्ममुभयात्मकम् ॥ 510॥
तस्मात् परं स्फुरद्रूपं निराधारपदाश्रितम् ।
दर्पणं दर्शयित्वा तु निर्मलं तस्य चाग्रत: ॥ 511॥
सन्धिमार्गेणहृत्पद्मे संप्रविष्टं तु भावयेत् ।
स्मृत्वा परमात्मना तं च स्वसंविद्गगने हृदि ॥ 512॥
विश्रान्तं भावयेद्देवं स्वभावेन समन्वितम् ।
कर्मार्चादिषु बिम्बेषु षट्सु नित्यादिसिद्घये ॥ 513॥
प्रतिष्ठितेषु विधिवन्नित्यं प्राभातिकेऽर्चने ।
तच्छक्त्या योजितां शक्तिं मूलबिम्बाद्यथा पुरा ॥ 514॥
समभ्यर्च्यार्ध्यपुष्पाद्यैस्ताम्बूलान्तै: पुरोदितै: ।
पुनरारोपयेन्मूले तत्र तत्र नियोजिताम् ॥ 515॥
पूजार्थं कर्मबिम्बादौ नित्यनैमित्तिकादिषु ।
प्राप्तेषु तत्तत्कर्मादौ मूलादावाह्य मन्त्रवित् ॥ 516॥
समाप्य तेषु तत्कर्माण्यारब्धानि यथार्थत: ।
समर्प्य मूलबिम्बे तु तेभ्यस्तत्र विसर्जयेत् ॥ 517॥
मन्त्रानर्घ्यादिपात्रस्थान् विसृज्य प्राक् प्रयोगत: ।
शेषमर्घ्यादिकं सर्वं भुक्तपूर्वेण वै सह ॥ 518॥
पाणिना तोयपूतेन विष्वक्सेनाय चार्प्य च ।
न्यासद्वयं च संहृत्य मनसा च स्वविग्रहात् ॥ 519॥
निश्शेषस्योपसंहारं कुर्यादर्घ्यादिकस्य च ।
यागोद्देशात्तथा कुण्डात्साराद्यस्याखिलस्य च ॥ 520॥
सहोपलेपनेनैव सर्वमंभसि निक्षिपेत् ।
धर्तव्यं न चिरं चाग्रे यत् पुरा विनिवेदितम् ॥ 521॥
नैवेद्यं मन्त्रमूर्तीनां किञ्चित् पुष्पफलादृते ।
कवाटबन्धनं कुर्यान्मन्त्रं कवचमुच्चरन् ॥ 522॥
नियोज्य तत्र रक्षार्थं चक्रं च विहगेश्वरम् ।
स्वपेच्छय्यागतो मन्त्री प्रातरुत्थाय पूर्ववत् ॥ 523॥
यथोक्तं सकलं कुर्यात् प्रबोधयजनादिकम् ।
सकृत् त्र्यहं च सप्ताहं पक्षं मासमथापि वा ॥ 524॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
योयजेद्विधिनानेन भक्तिश्रद्घासमन्वित: । सोऽपि यायात् परं स्थानं किंपुनर्योऽत्र संस्थित: ॥ 525॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे अग्निकार्य, पितृसंविभाग,
नित्योत्सवादि विधानं नाम सप्तमोऽध्याय:
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ अष्टमोऽध्याय: ॥
गरुड, विष्वक्सेनार्चन विधिः
सनक: -
भगवान् ! मुनिशार्दूल ! सर्वज्ञ ! वदतां वर !
गरुडप्रमुखानां यदर्चनं प्रागुदीरितम् ॥ 1॥
तदिदानीं विशेषेण विस्तरेण प्रकाशय ।
शाण्डिल्य: -
शृणु वक्ष्यामि ते सम्यग्गरुडस्यार्चनं पुरा ॥ 2॥
येन विज्ञातमात्रेन वाच्छितं साधकोऽश्नुते ।
विष्णो:सङ्कर्षणाख्यस्य विज्ञानबलशालिन: ॥ 3॥
मूर्तिर्ज्ञानबलाख्यायासर्वाधारस्वरूपिणी।
महिमेतिजगद्धातुर्विज्ञेयोविहगेश्वर: ॥ 4॥
सर्वरोगभयघ्नश्चक्षेपक: सर्वविद्विषाम्।
ततस्तमर्चयेन्नित्यंप्रासादेस्थाप्यमन्त्रवित्॥ 5॥
प्राङ्कणेप्रथमेवाऽथद्वितीयेमूलमन्दिरात्।
अग्रदेशेप्रकुर्वीतप्रासादंमण्टपाकृतिम्॥ 6॥
चतुर्द्वारसमोपेतंवर्गत्रयसमन्वितम्।
वर्गषट्कान्वितंवाथसर्वालङ्कारशोभितम्॥ 7॥
मूलगेहात्त्रिभागोच्चमर्धोच्चंवासुविस्तरम्।
तस्मिन्ब्राह्मेऽथदिव्येवादिव्ययुक्तेऽथमानुषे॥ 8॥
संस्थाप्यलोहजांवाथशैलीमर्चांयथोदिताम्।
त्रिकालमर्चयेन्नित्यंमुख्यमूर्त्यर्चनान्तिमे॥ 9॥
तद्विधानं विशेषेण मन्त्रपूर्वं शृणु क्रमात्।
प्रणवं पूर्वमुद्धत्य पक्षिशब्दमनन्तरम्॥ 10॥
पञ्चाक्षरोमहामन्त्र: स्वाहान्त: संप्रकीर्तित: ।
मन्त्रार्णानि सबिन्दूनि प्रागोङ्कारान्वितानि च॥ 11॥
समुच्चार्याथतु र्यान्तैर्ज्ञानाद्यैश्च हृदादिभि: ।
अनेत्रैरस्त्रपर्यन्तैरङ्गानीत्यवधारय॥ 12॥
प्राङ्मूलमन्त्रमध्याद्यव्यत्ययाद्विषहा भवेत्।
सोऽयंमन्त्र: समाख्यातस्त्रिदशैरपि दुर्लभ: ॥ 13॥
पञ्चाक्षर इति ख्यातो गारुडो मुनिसत्तम ! ।
पञ्चाङ्गानि यथापूर्वमक्षरै: स्यु: सबिन्दुकै: ॥ 14॥
साङ्गेनानेनमन्त्रेण स्थापनीयो विधानत: ।
मूलालयगते बिम्बे सुस्थिते वाथ यानगे॥ 15॥
स्थितैव गारुडीमूर्तिर्याने वा गमनोन्मुखी।
शयने चासने चैव त्वासीना वाथ सुस्थिता॥ 16॥
द्वारावरणदेवानां ध्यानाध्याये विशेषत: ।
ध्वजारोहेऽपि सुव्यक्तं लक्षणं चास्य वक्ष्यते॥ 17॥
एवं ज्ञात्वा यथाकालं तन्मन्त्र निरतो द्विज ! ।
स्नात्वा तदीयमन्त्रेण कृत पादावने जन: ॥ 18॥
उपस्पृश्ययथान्यायं प्रासादं संप्रविश्य च।
स्वासने सुखमासिन: प्राङ्मुखोवाप्युदड्मुख: ॥ 19॥
करशुद्धिं च दिग्बन्धं प्राणायामं समाप्य च।
भूतशुद्धिं च विधिवन्मन्त्रविन्यस्त विग्रह: ॥ 20॥
पक्षीशमुद्रां बद् ध्वाथ हृदयाम्भोरुहोदरे ।
स्वानन्दधामनिष्ठस्य देवस्य चतुरात्मन: ॥ 21॥
संकर्षणांशात् संपूर्णविज्ञानबलसंकुलात् ।
अवतार्यामृतैर्भोगैर्जपान्तं प्राग्वदर्च्य च ॥ 22॥
ततो मूर्तैर्यजेद्बाह्यै: प्रागुक्तैर्भोगसंचयै: ।
पात्रशिष्टैश्च देवान्नै: साधितै: पृथगेव वा ॥ 23॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[58]]
तदर्थं कल्पयेत् प्राग्वदर्घ्याद्यं पात्रपञ्चकम् ।
द्वितयं चाथवैकस्मिन् पाद्यं स्नानीयवारि च ॥ 24॥
अर्घ्याचामे तदन्यस्मिन्नेकस्मिन् सकलं तु वा ।
प्राग्वत् स्वदेहविन्यस्तान् मन्त्रानभ्यर्च्य मन्त्रवित् ॥25॥
अर्घ्याद्यैर्धूपपर्यन्तैस्ततो द्वारचतुष्टये ।
वास्त्वीशं क्षेत्रनाथं च द्वारलक्ष्मीं स्वमन्त्रत: ॥ 26॥
चण्डाद्यं च गणं प्राग्वदासनं कल्पयेत् तत: ।
शेषपूर्वं च धर्माद्यमष्टकं वा द्विरष्टकम् ॥ 27॥
कालचक्रं तदूर्ध्वे तु सरोजाद्यं चतुष्टयम् ।
समभ्यर्च्य च गन्धाद्यैर्गणनाथादिकानपि ॥ 28॥
कालचक्रं तदूर्ध्वे मानसैरर्चितं पुरा ।
स्वविद्यया समावाह्य स्वस्थानाद्बिम्बहृत्कजे ॥ 29॥
सकलीकृत्यविधिवदङ्गलाञ्छनभूषणै: ।
सत्याख्यया दक्षिणतोबलशक्त्यास्वरुपया॥ 30॥
गाणित्रकं च मन्दारकुसुमस्तबकं तथा।
कलशं चामृताधारं फणीन्द्रं दक्षिणादित: ॥ 31॥
विन्यसेल्लाञ्छनान्येवं किरीटं वनमालिकाम्।
अनन्तादीनिनागानि न्यस्यानि तदनन्तरम्॥ 32॥
शक्ति: प्रागुदिता तस्य बलधर्मस्वरूपिणी।
पक्षीशमुद्रां सन्दर्श्य लययागं समाचरेत्॥ 33॥
भोगयागश्चकर्तव्य: पद्मपीठतलोपरि।
प्रागादिपद्मपत्रेषु हृदयादीनि पूर्ववत्॥ 34॥
विदिक्पत्रेषु चैवास्त्रमेषां वर्णानि पूर्ववत् ।
रूपलावण्यभूषाद्यैर्मूलमन्त्रशरीरवत् ॥ 35॥
अग्नीशरक्षोवायव्यकोणेषु विहगेशितु: ।
चतुष्टयं गणित्राद्यं किरीटं बनमालिकाम् ॥ 36॥
पुरस्तात् पृष्ठतो न्यस्य दक्षिणोत्तरयोस्तथा ।
चतुष्टयं क्रमेणैव शेषाद्या: पन्नगेश्वरा: ॥ 37॥
दक्षिणे विहगेशस्य सत्याख्या: कर्णिकोपरि ।
प्राणापानसमानोदानव्यान प्राणरूपिण: ॥ 38॥
मध्यस्थस्य खगेशस्य बहि: प्रागादित: क्रमात् ।
सत्य: सुपर्णो गरुडस्तार्क्ष्यश्च विहगेश्वर: ॥ 39॥
पञ्चात्मकस्य प्राणस्य विकारस्त्वेष पञ्चधा ।
सत्याद्या दिक्षु चत्वार: कोणेषु विहगेश्वर: ॥ 40॥
ध्यानमेषां विशेषेण समाकर्णय समाम्प्रतम् ।
आचाङिघ्रगोचरात्सर्वोयस्यदेहस्तु पौरुष: ॥ 41॥
द्विभुजस्तुहिनाभस्तु ससत्य: प्राणदैवतम्।
सुपर्ण: पद्मरागाभो निर्मल: स्वर्णलोचन: ॥ 42॥
गरुड: काञ्चनाभस्तु कुटिलभ्रवरुणेक्षण: ।
केकराक्षस्तु तार्क्ष्यो वै प्रावृड्जलदसन्निभ: ॥ 43॥
द्रवत्कनकनेत्रस्तु शबलाभस्तु पञ्चम: ।
चतुर्भुजा: सुपर्णाद्या: सौम्यरूपा ह्यनाकुला: ॥ 44॥
पतत्रिचरणा: सर्वे पक्षमण्डलमण्डिता : ।
लम्बोदरा: सुपीनाङ्गा: कुण्डलाद्यैर्विभूषिता: ॥ 45॥
कुटिलभ्रूसुवृत्ताक्षा वक्र (ज्र) तुण्डा: सितानता: ।
अपानादिसमीराणामाधिपत्येन संस्थिता:॥ 46॥
महाबला महाकाया रक्ततुण्डोऽत्र पञ्चमः ।
स्वस्वाङ्गुष्ठद्वयप्रोतगणित्रोभयपाणिना ॥ 47॥
पुष्पाञ्जलिधरा: सर्वे मुख्येन विहगोत्तमा: ।
सुपर्ण: पश्चिमाभ्यां तु पाणिभ्यां दक्षिणादिता: ॥ 48॥
मन्दारपुष्पस्तबकं दधद्विस्मयमुद्रिकाम् ।
तथाविधाभ्यां गरुडस्ते धत्ते व्यत्ययेन तु ॥ 49॥
तार्क्ष्य: पश्चिमयोर्नित्यं धत्ते दक्षिणवामयो: ।
कद्रूं तथाऽमृतं कुम्भं पञ्चमो विहगेश्चर: ॥ 50॥
दक्षिणेन सुधाकुम्भं वामेन तु फणीश्वरम् ।
नित्योदितस्य व्यूहस्य तथा शान्तोदितस्य च ॥ 51॥
प्राणापानादिवायूनां पञ्चानामपि नामभाक् ।
गरुड: परिवारत्वे ध्वजत्वेपि विशेषत: ॥ 52॥
योजनीयस्तथान्येषु सषुप्त्यादिपदेषु तु ।
वासुदेवादिमूर्तीनां चतुर्णां क्रमशस्त्वमी ॥ 53॥
सत्याद्यास्तार्क्ष्यपर्यन्तास्तत्तन्मूर्त्यन्तरेषु तु ।
त्रिषु त्रिषु समादेया: सत्याद्या: केशवादिषु ॥ 54॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
पद्मनाभादिमूर्तीनां पञ्चमो विहगेश्वर: ।
परात्परपरव्यूह व्यूहान्तरतनोर्विभो: ॥ 55॥
प्रादुर्भावतनोश्चापि जगद्रक्षणकाङ्क्षिण: ।
खगानां कारणत्वाच्च प्रागुक्तो वा खगेश्वर: ॥ 56॥
इति ते गारुडव्यूहप्रभाव: संप्रकीर्तित: ।
कुमुदाद्यास्ततो बाह्ये शक्राद्यास्तद्बहि: क्रमात् ॥ 57॥
तद्बहि: कुमुदादीनां भूतेशाश्चोत्कटादय: ।
गणेश: पूजनीया वा तदग्रे बलिमण्डले ॥ 58॥
महापीठेऽथवा पूज्या गरुडस्यानुयायिन: ।
पालयन्तश्च तद्भक्तान् दिव्यान्यायतनान्यपि ॥ 59॥
ध्यात्वैवमर्चनं कुर्यादासनाद्यैर्यथोदितै: ।
चतुष्षष्ट्युपचारैर्वा द्वात्रिंशद्भिस्तु वेतरै: ॥ 60॥
षोडशैरुपचारैर्वा मुख्यमध्याधमक्रमात् ।
तन्निवेदितमन्नाद्यं नराणां रोगिणां सदा ॥ 61॥
वन्ध्यानां वनितानां च जयेच्छूनां च भूभुजाम् ।
विषोपहतवेषाणां प्रदद्यात् संविभज्य च ॥ 62॥
आर्द्रायां प्रतिमासं तं विशेषेणैवमर्चयेत् ।
उत्सवेषु विशेषेण भ्रामयेदुत्सवार्चया ॥ 63॥
इति सम्यक् समाख्यातं गरुडस्यार्चनं परम् ।
इत: परं यच्छ्रोतव्यं तद्वदस्व मुनेऽधुना ॥ 64॥
सनक: -
मुने ! सकलधर्मज्ञ ! भगवन् ! भक्तवत्सल ! ।
विष्वक्सेनस्य विघ्नारे: पूजनं विहितं पुरा ॥ 65॥
तद्विधानं विशेषेण वद सानुग्रहो यदि ।
शाण्डिल्य: -
पौष्काराख्ये महाशास्त्रे पुरा पुष्करजन्मन: ॥ 66॥
विष्वक्सेनार्चनं प्रोक्तं यथावच्छृणु तन्मुने ! ।
पौष्कर उवाच -
किमर्थमाह भगवन् ! विघ्नोच्छेदकरं प्रभुम् ॥ 67॥
समस्तविघ्ननाथानां परमं कारणं च य: ।
विष्वक्सेनस्तु यष्टव्यो भोगभूमिगतेऽच्युते ॥ 68॥
कैर्द्रव्यै: केनविधिना किं करोत्यभिपूजित: ।
श्रीभगवानुवाच –
भविनां भाविनो विघ्ना: सद्घर्मविनिवारका: ॥ 69॥
न यागयज्ञधर्माद्यैर्मन्ये संसारिणां शुभम् ।
तत्प्रवृत्तौ तु ये विघ्ना: प्रोत्साहविनिवारका: ॥ 70॥
व्यपयान्ति च ते सर्वे चक्रज्वालाभयार्दिता: ।
प्रागार्जितेन केनापि कर्मणा द्विज ! साम्प्रतम् ॥ 71॥
अनुभुङ्क्ते फलं यागाद्द्विविधं चाग्रत:स्थितम् ।
तस्य संरक्षणार्थं तु विष्वक्सेन: सदैव हि॥ 72॥
काले यागावसानाख्ये द्वितीयेऽवसरेऽथवा।
कृत्वा निर्व्याकुलं चित्तं यष्टव्य: फलसिद्धये॥ 73॥
यागनिर्वर्तनाच्छेषैरम्लानैरर्घ्यपूर्वकै: ।
उपचारमयैर्भोगै: सर्वैराभरणादिकै: ॥ 74॥
नैवेद्यैर्मधुपर्काद्यैर्मुख्यमूर्तेर्निवेदितै: ।
द्विजप्रदानशिष्टैस्तु स्वयं प्राशनवर्जितै: ॥ 75॥
तथा चर्वन्तरस्थैश्च ह्यपरेभ्योऽनिवेदितै: ।
संस्कृतैरूष्मणोपेतैर्मधुराज्यपरिप्लुतै: ॥ 76॥
पौष्कर उवाच –
क एषोऽतुलवीर्यो हि यस्य दूराद्द्रवन्ति च ।
विघ्ना निमेषमात्रेण त्रैलोक्योन्मूलनक्षमा: ॥ 77॥
श्रीभगवानुवाच –
कालवैश्वानराख्या या मूर्तिस्तुर्यात्मनो विभो: ।
स एव द्विजदेवास्यो विष्वक्सेन: प्रकीर्तित: ॥ 78॥
स्थित आहवनीयादिभेदेन मखयाजिनाम् ।
ऋक्पूतं हुतमादाय तर्पयत्यखिलं जगत् ॥ 79॥
एवं मन्त्रमयाद्यागात् सात्विकाद्ब्रह्मभावितात् ।
संप्राप्य गुरुमूर्तेर्वै प्रापणं मन्त्रसंस्कृतम् ॥ 80॥
अनाहुतामराणां च सर्वलोकनिवासिनाम् ।
स्वयं संविभजत्याशु तदनुग्रहकाम्यया ॥ 81॥
ज्ञात्वैवं तस्य माहात्म्यं व्यक्तिस्थं फलसिद्धये ।
त्रिसन्ध्यं नित्यपूजायां बल्यन्ते तं समर्चयेत् ॥ 82॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[60]]
वत्सरोत्सवपूर्वेषु तथा वैशेषिकेष्वपि ।
व्यक्त्याद्याधारभूतेषु(भेदेषु) क्रमात् कृत्वा पुरार्चनम् 83॥
केवलं वाथ होमान्तं स्वशक्त्या विभवेन वा ।
विस्तरेणाथवा शश्वत्तत: कमलसंभव ! ॥ 84॥
कृत्वा पर्णपुटे तोयं पात्रे वा कलशेऽव्रणे ।
तमात्मनोत्तरे भागे ह्यर्चयित्वा निवेद्य च ॥ 85॥
अथापरस्मिन् भाण्डे तु तदस्त्रपरिमन्त्रिते ।
नैवेद्याद्भागमादाय तथा चर्वन्तरस्थितात् ॥ 86॥
ओदनादंशमुद्धृत्य दध्याज्यव्यञ्जनै: सह ।
समालभनपुष्पार्घ्यकुशाम्बुपरिभावितम् ॥ 87॥
तद्धृन्मन्त्रेण बहुशो ह्यभिमन्त्याब्जसंभव ! ।
तन्मूलमन्त्रमुच्चार्य ध्यानभावनयान्वितम् ॥ 88॥
प्राक्सन्निवेशिते भाण्डे समुत्कीर्य पिधाय तत् ।
प्रणवाष्टकजप्तं वा तन्नाम्ना सह पौष्कर ! ॥ 89॥
एकं वै सोदकं पात्रं सनैवेद्यं जलाप्लुतम् ।
सर्वत्र सर्वदा यागे कुर्यात् प्राग्विधिना विना ॥ 90॥
तच्चापि क्ष्मातले कूपे तटाकादौ तु चोत्किरेत् ।
नोपभोगं यथा याति काकादिष्वब्जसंभव ! ॥ 91॥
यस्मात् सन्मन्त्रपूतं तत् प्राधान्येनाभिवर्धते ।
अतो निषिद्घ: पापानामपापानां विशेषत: ॥ 92॥
ज्ञात्वैवं यत्नतो मन्त्री तन्मन्त्रेण समर्चयेत् ।
साङ्गं मन्त्रमतो वक्ष्ये यथावदवधारय ॥ 93॥
आक्रान्तमनलेनैव प्राणाख्यं बीजनायकम् ।
त्रैलोक्यैर्श्वयदोपेतमूर्जोपरि गतं तु तत् ॥ 94॥
ततो वाराहमादाय भूधरव्योमभूषितम् ।
विष्वक्सेनाय तदनु सनमस्कं पदं न्यसेत् ॥ 95॥
प्रणवाद्यो ह्ययं मन्त्रो विष्वक्सेनस्य कीर्तित: ।
पूर्वबीजं हि यच्चास्य ऊकारस्वर वर्जितम् ॥ 96॥
आकाराद्यैश्च षड्दीर्घैर्भिन्नमङ्गगणं नयेत् ।
प्रणवेन स्वनाम्नाथ जातिभिष्षड्भिरन्वितम् ॥ 97॥
नमस्स्वाहादिभिश्चायं विष्वक्सेनस्य अङ्गक: ।
साङ्गेनानेन मन्त्रेण प्रतिष्ठाप्यो विधानत: ॥ 98॥
प्रथमावरणे वाथ द्वितीयावरणेऽथवा ।
ईशानसोमदिङ्मध्ये प्रासादे दक्षिणामुखे ॥ 99॥
मूलालयोच्चान्नीचे तु कल्पिते गर्भमन्दिरे ।
ब्रह्मस्थानेऽथवा दिव्ये मूलबेरांशमानत: ॥ 100॥
कल्पितस्य शिलादारुलोहपूर्वैस्तु वस्तुभि: ।
पूजनं मुख्यकल्पं स्यादनुकल्पेऽग्रमण्टपे ॥ 101॥
प्रागुक्तकोणभूभागे मेखलात्रयनिर्मिते ।
पीठेऽवतार्य गगनादमूर्ते मूर्तमेव वा ॥ 102॥
केवलं बलिदानेन तर्पयेदुदकेन च ।
चतुस्स्थानावतीर्णस्य मण्डलादिषु वृत्तिषु ॥ 103॥
परव्यूहादिरूपस्य देवस्य यजनावधौ ।
प्रासादान्तर्गतस्यापि स्वस्थानस्थस्य मण्डपे ॥ 104॥
पूजनं विधिवत् कार्यमारम्भदिवसादित: ।
सर्वकर्मावसाने तु मण्डलादिगते विभौ ॥ 105॥
स्वे स्वे धाम्नि विसृष्टे तु ध्यात्वा मण्डलमध्यत: ।
पूजयेद्विधिवन्मन्त्री द्वितीये वासरेऽपि च ॥ 106॥
भगवद्यजनार्थं तु प्रासादस्थं विशेषत: ।
यथाविधि समभ्यर्च्य नैवेद्यैस्तन्निवेदितै: ॥ 107॥
अर्घ्याद्यैरखिलैरन्यैस्ताम्बूलाद्यैश्च नित्यश: ।
जलस्थलादिनिलयांस्तद्भूतांश्चाथ तर्पयेत् ॥ 108॥
प्रासादस्थस्य तस्याथ देहमानानुसारत: ।
कृत्वा हेमादिभिर्द्रव्यैर्विशेषार्चां विधानत: ॥ 109॥
उग्रां वा शान्तरूपां वा विघ्नविध्वंसनक्षमाम् ।
चतुर्भुजां वा द्विभुजामासीनां वा समुत्थिताम् ॥ 110॥
द्विभुजस्य चतुर्हस्तामन्यथा वा प्रकल्पिताम् ।
वैशेषिकेषु प्राप्तेषु पूजयेदुत्सवार्चया ॥ 111॥
मृगयाद्युत्सवे प्राप्ते यत्र यत्रे व्रजेत् प्रभु: ।
तत्र तत्र नयेदेनां निर्वेघ्नफलसिद्धये ॥ 112॥
ध्यानमस्य प्रवक्ष्यामि यथावच्छृणु सत्तम ! ।
“नवदूर्वाङ्कुराभं च त्वीषत्पित्तलकान्तिभृत् ॥ 113॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
चतुर्दंष्ट्रं चतुर्भाहुं चतुष्किष्कुं चतुर्गतिम् ।
पूर्णाङ्गं केसरिस्कन्धं पृथूरस्थलराजितम् ॥ 114॥
दक्षिणावर्तनिम्नेन नाभिरन्ध्रेण शोभितम् ।
आजानुबाहुं श्रीमन्तं पिङ्गलार्चिर्जटाधरम् ॥ 115॥
द्रवत्कनकपिङ्गाक्षं चिपिटं पृथुनासिकम् ।
सितदीर्घनखश्रेणीशोभितं कुटिलभ्रुवम् ॥ 116॥
विस्तीर्णगण्डवदनं बालेन्दुकुटिलोपमै: ॥
नवकिंश्वरुणाकारैर्लोमै: संपूर्णविग्रहम् ॥ 117॥
शोभनेन प्रलम्बेन पृथुना प्रोन्नतेन च ।
माणिक्यकुण्डलाड्येन युक्तं श्रोत्रद्वयेन तु ॥ 118॥
मकुटेनोन्नतेनैव हाराद्यैरुपशोभितम्
चित्रकौशेयवसनं विचित्रस्रग्विमण्डितम् ॥ 119॥
प्रलयद्वादशादित्यसहस्रगुणदीधितिम् ।
ईषदूर्ध्वे तथा तिर्यग्विनिपातितलोचनम् ॥ 120॥
कुन्देन्दुकान्तिदशनं किञ्चिद्विहसिताननम् ।
स्वभावसौम्यममलं मायाक्रोधोपरञ्जितम् ॥ 121॥
सविलासचलत्पादन्यसस्थानक संस्थितम् ।
स्वेनान्त:करणेनैव भावयन्तं परं पदम् ॥ 122॥
अङ्गुष्टादि कनिष्ठान्तम् वामपाणौ लतात्रयम् ।
नामयत्युन्नता चैका घ्राणाग्रे विनियोजिता ॥ 123॥
सद्विघ्नभीतिप्रदया त्वनया मुद्रयान्वितम् ।
रथाङ्गशङ्खहस्तं च लम्बमानगदाधरम् ॥ 124॥
श्रोणीतटनिविष्टेन सावहेलेन पाणिना ।
इत्थंरूपधरं देवमनेकाद्भुतविक्रमम् ॥ 125॥
उग्ररूपमिति ध्यायेदाग्नेयमनलप्रभम् ।
दंष्ट्रातर्जननिर्मुक्तं साभयं शान्तलक्षणम् ॥ 126॥
मुख्यदक्षिणहस्तेन भक्तानामभयप्रदम् ।
तथाविधेन वामेन लम्बमानगदाधरम् ॥ 127॥
पृष्ठदक्षिणवामाभ्यां चक्रशङ्खधरं क्रमात् ।
एवं चतुर्भुजस्योक्तं द्विभुजस्यावधारय ॥ 128॥
उक्ताभ्यामुग्रशान्ताभ्यां शङ्खचक्रद्वयं विना ।
प्रागुक्तद्वितयं वाथ द्वितीयं चिन्तितं तु वा ॥ 129॥
गदाविरहितं वाथ वामकट्यबलम्बितम् ।
स्थानके वाऽसने वाममूरुदेशे निवेशितम् ॥ 130॥
गोपनीमुद्रया वाथ कटकाकारमुद्रया ।
उभाभ्यामपि पाणिभ्यां विश्रान्तं पीठपृष्टत: ॥ 131॥
अवष्टभ्य गदामूर्ध्वे मातङ्गमुसलाकृतिम् ।
प्राक्पद्मदलमाक्रम्य पादाभ्यां कर्णिकासनम् ॥ 132॥
सुस्थितं कर्णिकायां वा प्राग्वदन्यैरलंकृतम् ।
एवं ध्यानविशेषेषु त्वेकं स्थाप्य विधानत: ॥ 133॥
समर्चयीत कालेषु प्रागुक्तेषु स्वमन्त्रत: ।
चतुस्स्थानार्चनार्थम् तु मण्डलानां तु मध्यत: ॥ 134॥
पूजितेष्वथ मन्त्रेषु नियुक्तेषु स्वधामनि ।
ईशानसोमदिङ्मध्ये चतुरश्रे पुरेऽथवा ॥ 135॥
द्वारशोभाश्रनिर्मुक्तं रेखात्रितयभूषिते ।
तदन्तरेऽर्धचन्द्रस्थे कमलेऽष्टदालान्विते ॥ 136॥
साम्राज्येन नियुक्तेऽस्मिन् विघ्नामच्युतेन तु ।
पूजिते विधिना शश्वदभीष्टं साधकोऽश्नुते ॥ 137॥
तस्मान्मन्त्रैस्तदीयैस्तु स्नात्वा पूर्वैविधानत: ।
प्रक्षाल्य पाणिपादौ वा त्वाचम्य न्यासमाचरेत् ॥ 138॥
तदधिष्ठातृकत्वेन धारणाभि: स्वविग्रहम् ।
शोधयित्वा पुनर्न्यस्य षडङ्गं तत्करादित: ॥ 139॥
प्राग्वदानन्दधामाच्च ह्यवतार्य तथा प्रभुम् ।
इष्ट्वा हृत्पुण्डरीके तु स्वापेक्षानिष्कलात्मकम् ॥ 140॥
तमेव सकलत्वेन यातं ध्यात्वा यजेद्बहि: ।
प्राग्वदर्ध्यादिपात्राणि प्रतिष्ठाप्य स्वविग्रहे ॥ 141॥
विन्यस्तमन्त्रानभ्यर्च्य द्वारेदक्षिणसौम्ययो: ।
चण्डप्रचण्डसदृशौ बलप्रबलसंज्ञितौ ॥ 142॥
वायुवेगं महाप्राणं द्वाराग्रे गरुडोपमम् ।
समभ्यर्च्य यथापूर्वं प्राग्दत्वा कमलासनम् ॥ 143॥
धर्माद्यनन्तपर्यन्तं पञ्चकं नवकं तु वा ।
सत्वेनाच्छादितं पश्चात् केवलेनाम्बुजं स्मरेत् ॥ 144॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[62]]
तस्मिन्नावाह्य तां देवं हृदये ध्यानचोदितम् ।
सन्निधानादिकं कृत्वा मुद्राबन्धपुरस्सरम् ॥ 145॥
समभ्यर्च्यार्घ्यपुष्पाद्यैर्लययागविधानत: ।
कर्णिकामध्यगं तस्य हृदाद्यं मुख्यमन्त्रवत् ॥ 146॥
पद्मच्छदान्तरस्थाश्च तदाकारद्युतिं विना ।
किन्त्वङ्गानां च सर्वत्र ध्यानमुक्तं सितादिकम् ॥ 147॥
क्रियाख्यां तैजसीं शक्तिं स्वाहापर्यायरूपिणीम् ।
लक्ष्मीरूपधरां पीतां सर्वालङ्कारमण्डिताम् ॥ 148॥
प्रियानुरूपां सततं स्वासीनां वाथ सुस्थिताम् ।
दक्षिणोत्तरयोगेन चामरोभयधारिणीम् ॥ 149॥
(ॐ) ह्रीं क्रियायै स्वाहान्तो मन्त्रोऽयं संप्रकीर्तित: ।
अनेन स्वाग्निनो देहात्तैजसाद्विघ्नसूदनात् ॥ 150॥
वामपार्श्वेऽवतार्यास्य भोगयागावसानत: ।
गजाननो जयत्सेनो हरिवक्त्रो महाबल: ॥ 151॥
कालप्रकृतिसंज्ञश्च चतुर्थ: कमलोद्भव ! ।
गणराजेश्वरा ह्येते चत्वारश्चण्डविग्रहा: ॥ 152॥
आज्ञाप्रतीक्षकाश्चास्य सुश्वेतचामरोद्यता: ।
विनायकादयश्चैव विघ्नेशा: प्रवरास्तु ये ॥ 153॥
अमीषां गणनाथानां नित्यमाज्ञानुपालिन: ।
ईशानादिषु कोणेषु पद्मबाह्ये स्थितान् न्यसेत् ॥ 154॥
वीक्षमाणा विभोर्वक्त्रं तत्तुल्यस्थानकै: स्थिता: ।
तद्वत्कराङ्किता: सर्वे किन्तु मुद्राविवर्जिता: ॥ 155॥
ध्यानमेषां पृथग्भूतं शारीरमवधारय ।
भीमद्विपेन्द्रवदनं चतुर्दंष्ट्रं त्रिलोचनम् ॥ 156॥
कम्बुग्रीवं चतुर्बाहुं पूर्णचन्द्रायुतद्युतिम् ।
हारनूपुरकेयूरमेखलादाममण्डितम् ॥ 157॥
नानास्रग्गन्धवस्त्राड्यमनौपम्यपराक्रमम् ।
ध्यायेद्गजाननमतो जयत्सेनं च संस्मरेत् ॥ 158॥
महत्तुरङ्गवदनं पद्मरागाचलप्रभम् ।
द्रवच्चामीकराक्षं च त्वनेकाद्भुतविग्रहम् ॥ 159॥
हरिवक्त्रमतो ध्यायेत् सटाच्छुरितमस्तकम् ।
निष्टत्पकनकप्रख्यं घोरघर्घरनिस्वनम् ॥ 160॥
मृगराड्वदनं विप्र ! कल्पान्तानिलवेगिम् ।
कालप्रकृतिनामानं भावयेदञ्जनाद्रिवत् ॥ 161॥
दंष्ट्राकरालवदनं पिङ्गलश्मश्रुलोचनम् ।
झषकुण्डलभृद्रौद्रं मीनवन्निम्ननासिकम्॥ 162॥
गणरोजेश्वराह्येते महापुरुषलक्षणै: ।
संयुक्ताश्चाखिलैर्विप्र ! आपादात् कन्धरावधि ॥ 163॥
यत्किञ्चिन्मण्डनं वस्तु तदाद्योक्तं स्मरेत्त्रिषु ।
एतेषामर्चनं कुर्यात् स्वनाम्ना प्रणवादिना ॥ 164॥
नमोन्तेनाब्जसंभूत ! नानासिद्धिफलाप्तये ।
अष्टाष्टकैस्तदर्धैर्वातस्यार्धैर्वा यथारुचि ॥ 165॥
क्षिप्रकर्मप्रसिद्ध्यर्थमष्टभिर्वा समर्चयेत् ।
तन्निवेदितमन्नाद्यमर्घ्यस्रक्चन्दनादिकम् ॥ 166॥
न देयं कस्यचित् प्राज्ञैरैहिकामुष्मिकाप्तये ।
स्वाश्रितानामनुज्ञातं भूतानां चैव तेन तत् ॥ 167॥
नित्यं तदूर्ध्वतस्तेषामाशास्थगितचारिणी ।
अत एव हि भोक्तॄणामर्थहानिं ददन्ति ते ॥ 168॥
नूनमाशागणं सर्वं ध्वंसयन्ति सदैव हि ।
तस्माद्ददाति योऽन्येषां स्वयमश्नाति वाऽधम: ॥ 169॥
मोहादुपेक्षते वापि स याति नरकेऽधम: ।
अत: श्रेयोर्थिना कार्य: परिहार: सदैव हि ॥ 170॥
तच्चापि क्ष्मातले कूपे तटाकादौ तु चोत्क्षिपेत् ।
नोपभोगं यथा याति काकादिष्वब्जसंभव ! ॥ 171॥
यस्मात् सन्मन्त्रपूतं तत् प्राधान्येनापि वर्धते ।
अतो निषिद्ध: पापानामपापानां विशेषत: ॥ 172॥
इति सम्यक् समाख्यातं विष्वक्सेनार्चनं तव ।
अत: परं यद्वक्तव्यमस्ति चेत्तद्वदस्व मे ॥ 173॥
सनक: -
कुमुदाद्यावृतीशानां द्वारावरणवासिनाम् ।
शिलालोहादिभि: क्लृप्ता या या मूर्ति: प्रतिष्ठिता ॥ 174॥
तत्र तत्र च किं कार्यमर्चने तद्वदस्व मे ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
शाण्डिल्य: -
द्वारावरणदेवानां सुस्थितानां स्वसद्मसु ॥ 175॥
चलानां वाथ हेमाद्यैर्निर्मितानां यथाविधि ।
त्रिकालं वा द्विकालं व संकटे त्वेककालिकम् ॥ 176॥
तत्तन्मन्त्रेण कुर्वीत पूजामष्टोपचारत: ।
परव्यूहादिरूपस्य विष्णोर्दिव्यालयादिषु ॥ 177॥
प्रासादबेरप्राकारगोपुरद्वारमण्टपात् ।
पचनालयपानीयशालापुष्पादिमण्डपान् ॥ 178॥
धनधान्याम्बरावासमालिकाबलिविष्टरान् ।
तथाङ्गाश्रयसद्मानि गोशालावाहनास्पदान् ॥ 179॥
अपूर्वानथवा जीर्णान् नष्टांश्चैवोद्धरन्ति ये ।
ग्रामादिरथ्याचरणानुत्सवभ्रमणाय च ॥ 180॥
फलपुष्पद्रुमाड्यानि वापीकूपान्वितानि च ।
विश्राममण्डपोपेतानि पानालङ्कृतानि च ॥ 181॥
उद्यानानि प्रकुर्वन्ति ये भक्त्या तु जगत्प्रभो: ।
केदारापणपूर्वाणि साधनानि ददन्ति ये ॥ 182॥
समाराधकपूर्वाणां तदैव परिचारिणाम् ।
दासीदासकुटुम्बानां देवालायनिवासिनाम् ॥ 183॥
पोषं कुर्वन्ति ये वृत्या नित्यया प्रीतये विभो: ।
देवस्याङ्गाङ्गिरूपस्य परिवारगणस्य च ॥ 184॥
नू पुरादिकिरीटान्तैर्विग्रहं भूषयन्ति ये ।
प्रासादगोपुरादीनि चामीकरमयानि च ॥ 185॥
शयनासनयानानि रथानि विविधानि च ।
महान्ति हेमसद्रत्नरचितानि समन्तत: ॥ 186॥
द्विरदांश्च वराश्वांश्च यागोपकरणानि च ।
पाद्यार्घ्यपात्रपूर्वाणि पादोदादिप्रतिग्रहान्॥ 187॥
भद्रपीठं तथा दीपधूपयोर्लक्षणान्वितम् ।
पात्रयुग्मं च वै घण्टामक्षसूत्रादिकान्यपि ॥ 188॥
छत्राणि चामरादीनि सितानि विविधानि च ।
उपानत्पादुकादीनि पादपीठान्यनेकश: ॥ 189॥
हवि:स्थालीश्च विविधा: साधाराश्च सलक्षणा: ।
हेमराजतताम्रोत्थास्ताम्बूलाधारसंयुता:॥ 190॥
स्रुक् स्रुवादीनि भाण्डानि यान्यन्यानि समर्चने ।
उपयोग्यानि सर्वाणि येऽपर्यन्ति जगद्विभो: ॥ 191॥
देवद्रव्यानि रक्षन्ति देवस्वं च भयान्विता: ।
सदागमादिसिद्धान्तनिश्चयार्थप्रशंसका: ॥ 192॥
दीक्षापयन्ति सद्भक्तान् ये वेदान्तार्थसूचका: ।
भाषाभि: स्वस्वकीयाभिर्ये तदर्थप्रबन्धका: ॥ 193॥
भक्तोत्तमास्ते विज्ञेयास्त्तान् दिव्यायतनादिषु ।
चलस्थिरविभागेन लोहैर्वा शिलयाथवा ॥ 194॥
स्वस्ववर्णाश्रमाचारसदृशाकृतिचेष्टितान् ।
बद्धाञ्जलिपुटान् वाथ प्रमाणेनोपलक्षितान् ॥ 195॥
लाञ्छितान् चक्रशङ्खाभ्यां भुजयोर्दक्षिणादित: ।
पद्मविष्टरमध्ये तु स्वासीनान् वाथ सुस्थितान् ॥ 196॥
ऋजुस्थित्या यथाशोभं वैशाखस्थानकेन वा ।
निर्माय च विधानेन प्राङ्कणे मण्डपेऽथवा ॥ 197॥
प्रासादेष्वनुरूपेषु कल्पितेष्वग्रतो विभो: ।
यथावकाशं वामे वा दक्षिणे वाथ पश्चिमे ॥ 198॥
स्वस्वमन्त्रै: प्रतिष्ठाप्य विधिवच्छ्रद्धयार्चयेत् ।
शृणु मन्त्रांस्तदीयांस्तु स्थापनादिषु कर्मसु ॥ 199॥
प्रधानपुरुषेशात्मतारकब्रह्मणाऽथवा ।
अहं स तारकेणैव सविसर्गेन चान्तिमे ॥ 200॥
आद्येन वा द्वितीयेन युक्तया त्रितयेन वा ।
संज्ञया योजनीयास्ते साङ्गयागानत: शृणु ॥ 201॥
ताराद्ययोर्द्वयोरेकं षोढा कृत्वा तदन्तिमे ।
ज्ञानादिहृदयादीनि चतुर्थ्यन्तान्युदीरयेत् ॥ 202॥
प्रणवाधारयुक्तानि प्रागेवाङ्गान्यमूनि वै ।
विन्यस्य संयजेन्नित्यं भक्तान् परमधर्मिण: ॥ 203॥
पारतन्त्ये विधिरयं भक्तानां संप्रकीर्तित: ।
स्वातन्त्ये चाग्रहारादौ विपिने वा नदीतटे ॥ 204॥
सप्राकारम् विमानं तु यथेष्टतलशोभितम् ।
कल्पयित्वा प्रयत्नेन रथ्याभिश्च परिष्कृतम् ॥ 205॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[64]]
देशान्तरगतानां वा भगवल्लोकवासिनाम् ।
दृश्यरूपमदृश्यं वा देवसारूप्यताम् गतम् ॥ 206॥
स्थापयित्वा विधानेन प्रासादे मानुषे पदे ।
दिव्यमानुषयोर्वाथ दिव्ये वा मानुषाश्रिते ॥ 207॥
विष्णोर्मन्त्रासनाव्यक्तपद्ममध्यस्थचेतनात् ।
भक्तबिम्बहृदम्भोजे चैतन्यमवतार्य च ॥ 208॥
सकलीकृत्य मन्त्रेण साङ्गेनाभ्यर्चयेत् सदा ।
आवाहने विशेषोऽयं जीवितां वाप्यजीवताम् ॥ 209॥
सर्वत्राव्यक्तपद्माद्यैरष्टभिर्वा द्विरष्टभि: ।
भोगै: प्रागुदितै: स्फीतैस्ताम्बुलान्तैरनुक्रमात् ॥ 210॥
तत्तज्जन्मदिने कार्यं तेषां वैशेषिकार्चनम् ।
कृत्वा पद्मध्वजारोहं कार्यस्तत्र महोत्सव: ॥ 211॥
देवेन सह कर्तव्य: परतन्त्रोत्सवे ध्वज: ।
भक्तप्रणीता गाधाश्च श्रुत्यन्तार्थोपबृह्मिता: ॥ 212॥
श्रावयेद्विधिवद्देवं भक्त्या गीतिपुरस्सरम् ।
तन्निवेदितमन्नाद्यं गायकेभ्य: प्रदापयेत् ॥ 213॥
इति ते वैनतेयादिपरिवारगणस्य च ।
पूजनं सर्वमाख्यातं नानासिद्धिफलप्रदम् ॥ 214॥
गोपनीयं प्रयत्नेन नास्तिकानां विशेषत: ।
प्रकाशयस्व भक्तानां नित्यकर्मरतात्मनाम् ॥ 215॥
इति श्रीपाञ्चरात्रं पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे गरुडविष्वक्सेनादिपरिवारार्चनविधानं
नामाष्टमोऽध्याय: समाप्त: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ नवमोऽध्याय: ॥
द्वादशकालार्चन विधिः
शाण्डिल्य: -
एवं कालत्रये कुर्यात् पूजनं मन्त्रवित्तम: ।
न च कालत्रयान्न्यूनं पूजनं विहितं सदा ॥ 1॥
प्रासादेषु स्वयं व्यक्तपूर्वेषु द्विजसत्तम ! ।
कालत्रयं प्रधानं स्यात्तदूर्ध्वं कर्तुरिच्छया ॥ 2॥
विभवापेक्षया चैव वर्धयेत यथाक्रमम् ।
यावद्द्वादशम: कालस्तावद्वै मुनिपुङ्गव ! ॥ 3॥
श्रेष्ठ: प्रभातकाल: स्यात् त्रिषु कालेषु वै पुन: ।
यथावन्मन्त्रविन्यासमात्मन: करदेहयो: ॥ 4॥
हृद्यागं स्थानसंशुद्धिं सायामां भौतिकीं तत: ।
नित्यं प्राभातिके कुर्यादन्यत्रेच्छानुरूपत: ॥ 5॥
स्नपनंबलिदानं च कुर्यात्कालत्रये सदा।
मूर्तेरासनपूजा तु कार्या कालचतुष्टये॥ 6॥
पञ्चकाले भवेन्न्यास: षट्काले हवनक्रिया।
अत ऊर्ध्वेषुकालेषु जपान्तं पूजनं भवेत्॥ 7॥
अलङ्कारासनाद्यं च पूर्ववत् क्रमयोगत: ।
विनोक्तेन प्रकारेण ह्यन्यथा न समाचरेत्॥ 8॥
मुख्यकल्पे तु होमान्ता नित्यनैमित्तिकात्मका: ।
पूजा: क्रमेण वै कुर्यात्तत्तद्घोमावसानिका: ॥ 9॥
अनुकल्पे तु जप्यान्तं यागानन्तरितेषु वै।
यागेषु हवनान्तेषु नित्यनैमित्तिकादिषु॥ 10॥
तत्तद्यागं जपान्तं च क्रमात्कृत्वा तत: परम्।
तत्तद्घोमान्मुनिश्रेष्ठ ! क्रमात्कुर्याद्यथाविधि॥ 11॥
अनुकल्पेषु यागेषु ह्युपकालोदितेषु वै।
आसनार्घ्ये तत: पाद्यमाचामं स प्रतिग्रहम्॥ 12॥
गन्धं माल्यं तथा दीपं धूपं मात्रां क्रमेण तु ।
दत्वा भोज्यावसानं तु क्रमाद्दद्याद्विधानत: ॥ 13॥
अथ द्वादशकालादि यावत् कालत्रयं द्विज ! ।
नाडिकानां विभागं तु क्रमेणैवावधारय ॥ 14॥
ब्राह्मान्मूहूर्तादारभ्य सपादं घटिकाद्वयं ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
निर्वर्त्व नित्यकर्म प्राक् स्नानपूर्वं यथाविधि ॥ 15॥
सपादैकोत्तरा नाड्यो दश प्राभातिकेऽर्चने ।
ततो नाडीचतुष्कं तु भवेद्यागद्वयस्य तु ॥ 16॥
ततस्त्वर्धोत्तरा नाड्यस्तिस्र: स्युस्याह्निकस्य तु ।
पश्चादर्धोत्तरा: सप्त नाड्यो मध्यन्दिनार्चने ॥ 17॥
भूयस्तु घटिकायुग्मं यागस्य द्विजसत्तम ! ।
ततोऽपराह्णयागस्य भवेत्तु घटिकात्रयम् ॥ 18॥
स्वाध्यायस्य भवेत् कालस्ततस्तु घटिकाद्वयम् ।
अर्धोत्तरा भवेन्नाडी स्वस्य सायन्तनी क्रिया ॥ 19॥
तत: प्रदोषयागस्य सार्धा: सप्त च नाडिका: ।
ततो यागद्वयं कुर्याद्घटिकानां चतुष्टये ॥ 20॥
पश्चान्निशीथयागस्य भवेद्वै नाडिकात्रयम् ।
भूयस्तु पूजनं विप्र ! कुर्याद्वै घटिकाद्वये ॥ 21॥
ततस्तु प्रत्युषो याग: सार्धंस्यान्नाडिकाद्वयम् ।
योगपूर्वें तु विश्रामश्चतस्रो नाडिकास्तत: ॥ 22॥
यत्र द्वादशकालेज्या तत्रायं कालनिर्णय: ।
यत्रैकादशकालेज्या तत्रायं क्रम उच्यते ॥ 23॥
निशीथयजनादूर्ध्वं प्रत्युष: पूजनं भवेत् ।
यद्वा प्रादोषिकादूर्ध्वं कालमेकं विलोपयेत् ॥ 24॥
विश्रामस्य भवेत् कालो नाडीनां षट्कमेव च ।
यदा तु दशकालेषु पूजनं विहितं तदा ॥ 25॥
मध्याह्नपूजनादूर्ध्व मपराह्णार्चनं भवेत् ।
तथा मध्याह्णपूजाया : सार्धस्तु नव नाडिका: ॥ 26॥
यत्र कालेषु नवसु पूजनं विहितं तदा ।
निशीथपूजनात् पूर्वमेकं यागं तु लोपयेत् ॥ 27॥
दश नाड्योऽर्धहीना: स्युस्तदा प्रादोषिकेऽर्चने ।
यत्र कालाष्टमेयागा विहिता द्विजसत्तम ! ॥ 28॥
तदा प्राभादिकादूर्ध्व मेकंयागं विलोपयेत्।
तदा प्राभातिके यागे सांशानाड्यस्त्रयोदश॥ 29॥
यजनं सप्तकालेषु यदास्याद्द्विजसत्तम ! ।
प्रदोषश्चनिशीथश्च प्रत्यूषश्च तथा निशि॥ 30॥
निशीथस्यभवेत्कालश्चतस्रोनाडिकास्तदा।
अर्धहीनाश्चतस्रस्तुघटिकाश्चरमस्य तु॥ 31॥
यत्र वै कालषट्के तु पूजनं विहितं तदा।
पूर्वमध्यापराह्णास्तु दिवा कालास्त्रय: स्मृता: ॥ 32॥
स्वस्यप्राभातकृत्यस्य सांशं नाडीत्रयं तदा।
सार्धाश्चतस्रोनाड्यस्तु स्वस्य मध्यन्दिनस्य तु॥ 33॥
प्रातराद्यानिशीथान्ता: पञ्चकाला उदाहृता: ।
तदा शिष्टास्तु घटिका योगविश्रामयो: स्मृता: ॥ 34॥
एतेऽपराह्णरहिताश्चतुष्काला: प्रकीर्तिता: ।
पञ्चकंघटिकानां तु स्वाध्यायस्य भवेत्तदा॥ 35॥
प्रातर्मध्यन्दिनंसायं त्रय: काला यथा क्रमम्।
तदानीमवशिष्टास्तुघटिका: स्वस्यकर्मण: ॥ 36॥
अनुकल्पे तु काल: स्यादेकोमाध्यन्दिनोऽथवा।
माध्यन्दिनश्चनैशश्च द्वौ कालौशक्तितो द्विज ! ॥ 37॥
यत्रावरणबाहुल्यं तथा च बलिविस्तर: ।
भगवद्यागविस्तारो महता विभवेन तु॥ 38॥
अनेका मूर्तयो यत्र पूज्यन्ते विस्तरेण तु ।
तत्र तत्र समभ्यूह्य स्वबुद्ध्या तु समाचरेत् ॥ 39॥
बृद्धिं प्रधानकाले तु नाडिकानां महामते ! ।
संक्षेपमुपसन्ध्यासु तत्तत्कर्मानुगुण्यत: ॥ 40॥
एवमुक्तेषु कालेषु य: पूजयति सर्वदा ।
स पूजा फलमाप्नोति साकल्येन महामते ! ॥ 41॥
यथा कालात्ययो न स्यात्तथा कुर्यात् प्रयत्नत: ।
उक्तेऽस्मिन् समतिक्रान्ते काले दोषो भवेन्महान्॥ 42॥
मनुजै: कल्पिते स्थाने इत्युक्ता नाडिकास्थिति: ।
स्वयं व्यक्तादिकेऽप्येवं स्थानानामार्षपश्चिमे ॥ 43॥
चतुष्टये भवेद्विप्र ! कालानां तु विनिर्णय: ।
विशेष: श्रूयतामत्र नियतेष्वपि कर्मसु ॥ 44॥
वत्सरोत्सवपूर्वेषु नानानैमित्तिकेषु च ।
पवित्रारोहणान्तेषु काम्येषु विविधेषु च ॥ 45॥
तथा च प्रायश्चित्तेषु राष्ट्रभङ्गादि दोषत: ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[66]]
यद्वा यजनविस्तारादसामर्थ्यादिकेन वा ॥ 46॥
तत्तत्कर्मोदिते काले समतीते क्षणादिके ।
न दोषो विद्यते विप्र ! तत्तत्स्थान प्रभावत: ॥ 47॥
सदागमपरैर्विप्रै: पञ्चकालपरायणै: ।
चातुरात्म्यैकनिष्टैस्तु अनन्यैरधिकारिभि: ॥ 48॥
प्रागुक्तैर्व्यापकैर्मन्त्रैर्द्वादशाक्षरपूर्वकै: ।
अङ्गोपाङ्गादि संयुक्तै र्दिव्यशास्त्रोक्त मार्गत: ॥ 49॥
यजनं क्रियते यत्र तत्रापि च विशेषत: ।
कालातिक्रमदोषस्तु विद्यते न कदाचन ॥ 50॥
तथापि कालातिक्रान्तौ विशेषमवधारय ।
व्यामिश्रयाजिभिर्वर्णैर्निर्मितायतनास्तु ये ॥ 51॥
तेषु कर्मणि नित्येऽपि काम्ये नैमित्तिकेऽपि वा ।
विविधेऽपि तथा विप्र ! प्रायश्चित्ताख्यकर्मणि ॥ 52॥
तत्तदुक्तस्य कालस्य मुहूर्तस्याप्यतिक्रमे ।
कर्तुर्गुरोश्च स्थानस्य तस्य दोषो महान् भवेत् ॥ 53॥
अनन्यशरणैर्वर्णै: स्थाने तु परिकल्पिते ।
आरम्भ: प्रातरिज्या अपि यामाष्टमांशकम्॥ 54॥
नातिक्रामेन्न मध्याह्नः साष्टांशं प्रहरद्वयम् ।
न च सायन्तनारम्भो रात्रौ यामाष्टमांशकम् ॥ 55॥
निशीथपूजनारम्भः न च नाडीस्त्रयोदश ।
प्रत्युष: पूजनारम्भो न च ह्येकोनविंशतिम् ॥ 56॥
अतिक्रमेच्चेद्दोष: स्यात् कर्त्रादि त्रितयस्य च ।
नैमित्तिकादिके प्राग्वद्भवेद्दोषस्य निर्णय: ॥ 57॥
सच्छूद्रै: कल्पिते विप्र ! स्थाने तु विनिबोध मे ।
अहनि प्रातरारम्भो यामांशं न व्यतिक्रमेत् ॥ 58॥
न च माध्यन्दिनारम्भ: सपादं प्रहरद्वयम् ।
रात्रौ सायन्तनारम्भो यामांशं न व्यतिक्रमेत्॥ 59॥
निशीथयजनारम्भो न च नाडीद्विसप्तकम् ।
नातिक्रामेत् प्रत्युषस्तु विंशतिं यद्यतिक्रमेत् ॥ 60॥
सबन्धुकस्य वै कर्तु: स्थानस्य च गुरोर्भवेत् ।
भयं नैमित्तिकादीनां प्राग्वत्तत्तदतिक्रमे ॥ 61॥
सद्वैश्यै: कल्पिते स्थाने विभागमवधारय ।
प्रागिज्योपक्रमे नाडीद्वितयं ह्युदयात् परम् ॥ 62॥
नातिक्रमेन्न माध्याह्नो ह्यष्टाविंशति नाडिका: ।
रात्रौ सायन्तनारम्भस्त्रितयं न व्यतिक्रमेत् ॥ 63॥
निशीथयजनारम्भो यामौ द्वौ न ह्यतिक्रमेत् ।
प्रत्युष: पूजनारम्भो न च नाड्येकविंशतिम् ॥ 64॥
नैमित्तिकाद्यं त्रितयं न च कालमतिक्रमेत् ।
प्रागुक्तं यद्यतिक्रामेत् कर्तुर्वै देशिकस्य च ॥ 65॥
सबन्धुकस्य जायेत महाव्याध्यादिपीडनम् ।
स्थानस्य धान्यनाश: स्यान्महाभूतैरुपप्लव: ॥ 66॥
सदागमज्ञै: क्षत्रैस्तु क्लृप्ते वक्ष्याम्यत: परम् ।
प्रातरिज्यासमारम्भो यामार्धं न ह्यतिक्रमेत् ॥ 67॥
न च माध्यन्दिनारम्भ: सार्धं यामद्वयं द्विज ! ।
न च सायन्तनारम्भो यामार्धं च ह्यतिक्रमेत् ॥ 68॥
निशीथयजनारम्भो नाडीषोडशकं न च ।
यामत्रयं तदन्यस्तु न च नैमित्तिकादिकम् ॥ 69॥
उक्तं कालमतिक्रामेत् प्रमादाद्यद्यतिक्रमेत् ।
देशक्षोभादिदोष: स्यात् पूर्वोक्तत्रितयस्य च ॥ 70॥
पञ्चकालपरैर्विप्रै: कल्पितेऽपि निबोध मे ।
प्रागिज्योपक्रमो नाडीपञ्चकं न व्यतिक्रमेत् ॥ 71॥
न च माध्यन्दिनारम्भो नाडिकानां तु विंशतिम् ।
न च सायन्तनारम्भो नाडीषट्कमतिक्रमेत् ॥ 72॥
नातिक्रमेन्निशीथेज्या नाड्य: सप्तोत्तरा दश ।
चतुर्विंशतिमन्तेज्या नाडीनां न ह्यतिक्रमेत् ॥ 73॥
न च नैमित्तिकाद्यस्य प्राप्तकालव्यतिक्रम: ।
एवमुक्तं तु नियमं येन केनाप्यतिक्रमेत् ॥ 74॥
स्थानभ्रंशादिदोष: स्याद्देशिकादित्रयस्य च ।
ऋषिभि: कल्पिते स्थाने विशेषमवधारय ॥ 75॥
नातिक्रमेत् प्रागिज्याया नाडीषट्कमुपक्रम: ।
माध्यन्दिन समारम्भो न च नाड्येकविंशतिम् ॥ 76॥
सायमिज्यासमारम्भो नाडीनां न च सप्तकम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
नातिक्रामेन्निशीथेज्या नाड्यष्टादशकं द्विज ! ॥ 77॥
नातिक्रामेत् पश्चिमेज्या नाडिकापञ्चपञ्चकम् ।
अतिक्रमेच्चेत् कर्तु: स्यात् क्षयव्याधिप्रपीडनम् ॥ 78॥
तद्देशे स्यादनावृष्टि: स्थानस्य च महद्भयम् ।
कल्पिते मन्त्रसिद्धैस्तु स्थाने समवधारय ॥ 79॥
आरम्भ: प्रातारिज्याया: प्रहरं न ह्यतिक्रमेत् ।
एकविंशतिकं सार्धं मध्याह्नो न व्यतिक्रमेत् ॥ 80॥
नातिक्रमेत्तु प्रहरं सायं याग उपक्रम: ।
निशीथयागो नाडीनां न च त्वेकोनविंशतिम् ॥ 81॥
षड्विंशतिमतिक्रामेन्न च पश्चिमपूजनम् ।
अतिक्रमेच्चेद्वै कर्तु: पुत्रहानिर्भविष्यति ॥ 82॥
स्थाने द्रव्यविनाश: स्याद्राष्ट्रस्य व्याधिपीडनम् ।
दिव्यस्थानेऽथ वक्ष्यामि प्रागिज्याया उपक्रम: ॥ 83॥
अष्टकं न त्वतिक्रामेन्नाडीनां द्विजसत्तम ! ।
द्वाविंशतिं न मध्याह्नो न च सायन्तनोऽष्टकम् ॥ 84॥
विंशतिं न निशिथेज्या सप्तविंशतिमन्तिम: ।
नातिक्रामेन्मुनिश्रेष्ठ ! प्रमादाद्यद्यतिक्रमेत् ॥ 85॥
देशाधिपस्य पीडा स्याज्ज्वरादिव्याधिभि: सदा ।
स्थाने धान्यादिनाश: स्यात्तत्तद्देशनिवासिनाम् ॥ 86॥
अथ स्थाने स्वयं व्यक्ते शृणु कालविधिं द्विज! ।
प्रथमेज्यासमारम्भो घटिकादशकं न च ॥ 87॥
अतिक्रामेन्न मध्याह्नो नाडीनां पञ्चविंशतिम् ।
सायमिज्यासमारम्भो दशकं न ह्यतिक्रमेत् ॥ 88॥
द्वाविंशतिं निशीथेज्या नातिक्रामेत पश्चिम: ।
आदित्योदयवेलां तु नातिक्रामेत् कदाचन ॥ 89॥
प्रमादाद्बुद्धिपूर्वाद्वा अतिक्रामेद्यदि द्विज ! ।
अरातिभि: परिभवो महाव्याध्यादिपीडनम् ॥ 90॥
सदा देशाधिपस्य स्यात् प्रजानां व्याधिपीडनम् ।
तत्स्थानस्य न सम्पत्तिस्तद्देशे वृष्टिवर्जनम् ॥ 91॥
नित्यनैमित्तिकं कर्म नक्षत्रादिनिमित्तकम् ।
तत्तत्कर्मोदितं कालं नातिक्रामेत्तु मानुषे ॥ 92॥
आर्षादिके तु त्रितये पूर्वभागोदितं तु यत् ।
तत् कुर्यात्तदतिक्रान्तौ भागे तु तदनन्तरे ॥ 93॥
तत्कालातिक्रमे दोषो नित्यातिक्रान्तिवद्भवेत् ।
अपरांशोदितं कर्म तत्रैव तु समाचरेत् ॥ 94॥
पूर्वाह्णे विहितं कर्म मध्याह्ने तु समाचरेत् ।
मध्याह्ने विहितं यत्तदपराह्ने समाचरेत् ॥ 95॥
पूर्वरात्रोदितं कर्म मध्यरात्रे समाचरेत् ।
मध्यरात्रोदितं यत्तत् कुर्यादपररात्रिके ॥ 96॥
स्वयं व्यक्ते तु पूर्वाह्नविहितं स्यात्तु मध्यमे ।
पश्चिमे वापि यत्रोक्तं पूर्वं वा मध्यमेऽपि वा ॥ 97॥
आचरेदनुकल्पे तु पूर्वाह्नविहितं तु यत् ।
तत् कुर्यादथ मध्याह्ने अपराह्णेऽथवा द्विज ! ॥ 98॥
पूर्वरात्रोदितं कुर्यान्मध्ये वा पश्चिमेऽपि वा ।
ऋक्षाणं पूर्वभागे तु ऋक्षकर्म समाचरेत् ॥ 99॥
तिथीनां पश्चिमे भागे तिथिकर्म समाचरेत् ।
नक्षत्रभेदे चाधिक्ये तिथिभेदे तदन्तिमे ॥ 100॥
तत्रापि चेदमावास्या सङ्गवात् परतो भवेत् ।
तस्मिन् कुर्यास्तु तत् कर्म तत् स्यात् पुर्वेद्युरन्यथा ॥101॥
अतीते भगवद्यागमाचरेदुत्तरायणे ।
पश्चात् षोडशनाडीनामन्तरे होमपश्चिमम् ॥ 102॥
स्नपनाद्यं मुनिश्रेष्ठ ! चैत्रे च विषुवे तथा ।
प्रागेव भगवद्यागमाचरेद्दक्षिणायने ॥ 103॥
स्नपनाद्यं तु होमान्तं नाडीषोडशकान्तरे ।
अनुकल्पे तु तत् कुर्यात् पश्चात् षोडशकान्तरे ॥ 104॥
एवमाश्वयुजे मासि विषुवेऽपि समाचरेत् ।
उत्तरायणवत् कुर्यात् तत्सङ्क्रान्तिचतुष्टये ॥ 105॥
यल्लग्नहेतुकम् कर्म यन्मुहूर्तनिमित्तकम् ।
तत् सशेषं समापाद्य प्रायेण विभवेन तु ॥ 106॥
तस्मिन् प्राप्ते शुभे काले शश्वच्छेषं समापयेत् ।
अर्घ्यांद्यैर्देवमिष्ट्वा तु अग्नौ पूर्णाहुतिं ददेत् ॥ 107॥
नैमित्तिकं दिवोक्तं तु दिवैव तु समापयेत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[68]]
नैमित्तिकं निशोक्तं तु निश्येव तु समापयेत् ॥ 108॥
यस्मिन् यस्मिन्नहोरात्रे विहितं कर्म यद्द्विज ! ।
समापयेत् तत्तस्मिन् यत्नतोऽवश्यमेव हि ॥ 109॥
महोत्सव: सदाकालं विहितं न त्वतिक्रमेत् ।
निशोत्सवस्य काल: स्यात्तपनस्योदयावधि ॥ 110॥
काल: स्यात्तीर्थयात्रायां विंशन्नाड्यन्तरे दिवा ।
मनुष्यनिर्मिते स्थाने मुख्यकल्पे द्विजोत्तम ! ॥ 111॥
अनुकल्पे तु तत्कालो यावदस्तमयावधि ।
स्वयंव्याक्तादिके स्थाने दिवा स्यान्मुख्यकल्पके ॥112॥
अनुकल्पे निशायां तु पूर्वार्धावधिको भवेत् ।
मुख्यकल्पेऽपि रात्रौ वा ह्ययनादेस्तु संभवे ॥ 113॥
मर्त्यप्रतिष्ठिते स्थाने पवित्रारोहणस्य तु ।
काल: स्यादह्नि विप्रेन्द्र ! नाडीविंशतिकान्तरे ॥ 114॥
स्वयंव्यक्तादिके स्थाने यावदस्तमयाबधि ।
रात्रौ तु भूषणारोपं न कदाचित् समाचरेत् ॥ 115॥
चन्द्रसूर्योपरागे च तत्कालात् पूर्वमेव तु ।
चतुस्स्थानस्थितस्यापि स्थानद्वयगतस्य वा ॥ 116॥
देवस्य यजनं कृत्वा होमान्तं स्नपनादिकम् ।
औपचारिकसांस्पर्शै: प्रभूतैर्हृदयङ्गमै: ॥ 117॥
पयोघृतादिभि: सम्यक् सविशेषैर्महामते ! । “
ततोऽक्षसूत्रमादाय तावत् कुर्याज्जपं सुधी: ॥ 118॥
यावद्राहुविमुक्तस्य चन्द्रादेर्दर्शनं भवेत् ।
पूजाहोमजपादीनां फलानन्त्यमवाप्नुयात् ॥ 119॥
अन्यथा विफलं कर्म कर्तुर्व्याध्यादिपीडनम् ।
अतोऽप्यन्यदनित्यं यन्नैमित्तिकमुदाहृतम् ॥ 120॥
पुण्यकालवशेनैव तत्राप्येवं समाचरेत् ।
काम्यानि सर्वकर्माणि तत्तत्काले समाचरेत् ॥ 121॥
प्रायश्चित्तं तु वै कुर्यात् सञ्जाते तन्निमित्तके ।
तदैव वाथ कर्मान्ते त्रिदिनाभ्यन्तरे तु वा ॥ 122॥
तद्गुरुत्वानुगुण्येन पञ्चसप्तदिनान्तरे ।
तदारम्भ: समाप्तिर्वा ह्यन्यथा द्विगुणं चरेत् ॥ 123॥
प्रायश्चित्तं तु वै कुर्यात् स्वयंव्यक्तादिके स्थले ।
स्वयंव्यक्तादिके स्थानचतुष्केऽपि महामते ! ॥ 124॥
प्राकारगोपुरादीनामारम्भं स्थापनं तथा ।
तथा च कर्मबिम्बानां स्थापनं च विशेषत: ॥ 126॥
जीर्णोद्धारविधानं च पुन: संस्थापनं तथा ।
अङ्कुरारोपणं चैव ध्वजारोहावरोहणे ॥ 127॥
सुमुहूर्ते सुनक्षत्रे सुलग्नेऽपि समाचरेत् ।
दोष: स्यात्तदतिक्रान्तौ तच्छान्तिं च समाचरेत् ॥128॥
द्वादशी तु कलामात्रा त्रयोदश्यां समाचरेत् ।
कर्मावसाने शयनं प्रबोधं पुनरेव हि ॥ 129॥
पवित्रारोहणाद्येषु विविधेषु तु कर्मसु ।
मुहूर्तातिक्रमे दोषो न भवेत्तु कदाचन ॥ 130॥
यत्र तु व्यापकैर्मन्त्रैरनन्यैरधिकारिभि: ।
दिव्यशास्त्रोक्तमार्गेण पूजनं क्रियते विभो: ॥ 131॥
त त्रस्यात् काल नियमोदिव्यस्थानोक्तमार्गत:.
एतेषां द्वितयं यत्रतत्र कालस्तु सैद्धवत्.
यत्र त्रयाणामेकं स्यात् तत्रार्षस्थानवद्भवेत् ।
पुरोदितेषु स्थानेषु सर्वेष्वपि यथाक्रमम् ॥ 132॥
य उक्त: कालनियमो नियताद्येषु कर्मसु ।
मुख्यानुकल्पभेदेन द्विविधस्तदतिक्रमे ॥ 133॥
तद्दोषशान्तिं वै कृत्वा तानि कुर्यादनन्तरे ।
काले यथा कर्महानिर्न कदाचित्तु जायते ॥ 134॥
तथा क्रमेण वै कुर्यात्तानि कर्माणि सर्वदा ।
नित्यनैमित्तिके प्राप्ते ह्येकस्मिन् समये तदा ॥ 135॥
पूर्वं नैमित्तिकं कृत्वा पश्चान्नित्यं समाचरेत् ।
नैमित्तेके ह्यनित्ये च नित्ये च युगपद्गते ॥ 136॥
प्रागनित्यं तत: पश्चान्नित्यनैमित्तिकं चरेत् ।
नैमित्तिके च काम्ये च प्राप्ते काम्यं तु पूर्वत: ॥ 138॥
एतेष्वपि च सर्वेषु प्रायश्चित्ताख्यकर्मणि ।
एककाले तु संप्राप्ते प्रायश्चित्तं तु पूर्वत: ॥ 139॥
समाप्य पश्चाद्वै कुर्यात्तानि कर्माणि सर्वदा ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
यदा नैमित्तिकाद्यं तु विभवाद्यैस्तु विस्तृतम् ॥ 140॥
तदा तात्कालिकं अर्चनादि तत्कालात् प्राक् समाचरेत्
कालातिक्रमदोषस्तु तत्र न स्यात् कदाचन ॥ 141॥
देशिका बहवो यत्र बहव: परिचारका: ।
तत्तत्कर्मार्थबिम्बानि संभवन्ति बहूनि च ॥ 142॥
तत्र सर्वाणि कर्माणि ह्येकदैव समाचरेत् ।
कालातिक्रमदोषस्तु विद्यते तत्र पूर्ववत् ॥ 143॥
वक्ष्यन्ते देशिका ऊर्धं स्वयंव्यक्तादिषु द्विज ! ।
इदानीं मूर्तिभेदेषु लक्ष्यन्ते देशिका: शृणु ॥ 144॥
परात्परस्वरूपस्य परस्य च विभो: सदा ।
आचार्यान् शास्त्रविहितांश्चतुर: परिकल्पयेत् ॥ 145॥
अष्टौ द्वादश वा कल्प्या व्यूहे मूर्त्यन्तरेऽपि च ।
वैभवेष्वपि मूर्तेषु देशिकेन्द्रास्तथैव हि ॥ 146॥
साधकाश्चैवमेव स्यु: सदा षोडश वा द्विज ! ।
विभवेषु स्वतन्त्रेषु साधका द्वादशैव वा ॥ 147॥
अवतारेषु दशसु स्वतन्त्रेषु महामते ! ।
प्रासादे स्थापितेष्वेषु कल्प्यावाऽऽराधका दश ॥ 148॥
यथोक्ताचारसंयुक्तास्तथाप्यधिकसंख्यका: ।
तत्रैतत् कल्पनं श्रेष्ठमन्यत्र तदनर्थकम् ॥ 149॥
न तु केवल एवैते दशकल्प्य: कदाचन ।
परात्परादिषु सदा दश संख्यां न कल्पयेत् ॥ 150॥
अस्वतन्त्रेऽवतारेऽपि दशसंख्यां न कल्पयेत् ।
परिचारकसंख्यां तु वक्ष्याम्युपरि विस्तरात् ॥ 151॥
इति स्वार्थाविरोधेन परार्थाधिकृतस्य तु ।
एकायनस्य विदुष: प्रोक्ता: काला: क्रमेण तु ॥ 152॥
तथा वै दीक्षितस्यापि सिद्धान्तरतचेतस: ।
इदानीं कर्मणि स्वार्थे तयोर्निरतयो: सदा ॥ 153॥
नित्यानां कालभेदं तु समाकर्णय साम्प्रतम् ।
अथाभिगमनाद्यास्तु पञ्चकाला: प्रकीर्तिता: ॥ 154॥
पूर्वोऽभिगमनाख्य: स्यादुपादानाभिसंज्ञित: ।
द्वितीयस्तु भवेत् काल इज्याकालस्तृतीयक: ॥ 155॥
स्वाध्ययाख्यश्चतुर्थ: स्यात् पञ्चमो योगसंज्ञित: ।
कालानां प्रविभागं तु पृष्ट: पुष्करजन्मना ॥ 156॥
नारदेनापि भेदेन प्रोवाच भगवान् स्वयम् ।
स एव क्रमशो विप्र ! प्रोच्यतेऽत्र पृथग्द्विज ! ॥ 157॥
पौष्कर: -
ज्ञातुमिच्छामि भगवन् ! कालभेदेन वै सह ।
स्वरूपं मन्त्रसिद्धान्ताद्यागमानां यथास्थितम् ॥ 158॥
श्रीभगवानुवाच –
कालमेकं द्विजश्रष्ठ ! तद्व्यपारवशात् पुन: ।
भिन्नमाभाति कर्तृणां भगवद्भाविनां तु वै ॥ 159॥
नाडिकाकलितं यद्वै अहोरात्रं तु संस्मृतम् ।
पञ्चधा विषमांशैस्तदाप्रभाताद्विभज्य च ॥ 160॥
ब्राह्मं मुहूर्तमासाद्य मन्त्रज्ञ: प्रयत: शुचि: ।
शोधयित्वा स्वकं देहमायामाद्यैर्यथोदितै: ॥ 161॥
मन्त्रविन्यस्तदेहोऽथ कुर्यान्मन्त्रार्चनं तत: ।
जपस्तोत्रावसानां च यावदादित्यदर्शनम् ॥ 162॥
कुर्याद्भोगार्चनम् पश्चात् पुष्पमूलफलादिकम् ।
गते दिनाष्टमे भागे स्नानपूर्वं समाचरेत् ॥ 163॥
प्राग्वदाराधनं मान्त्रं तृतीयप्रहरावधि ।
ततश्चतुर्थे प्रहरे शास्त्राध्ययनमाचरेत् ॥ 164॥
चिन्तनं श्रवणोपेतं व्याख्यानं स्वधियेच्छया ।
अस्तंगते दिनकरे आसाद्याराधनालयम् ॥ 165॥
कुर्यान्मन्त्रार्चनं सम्यग्जपध्यानसमन्वितम् ।
आसाद्य शयनं पश्चात् स्मरेन्मन्त्रेश्वरं हृदि ॥ 166॥
क्षपयित्वा निशांशं तु उत्थाय शयनात्तत: ।
योगं युञ्जीत वै मान्त्रं प्राग्वद्धृत्कमलोदरे ॥ 167॥
तल्पमासाद्य वै भूय: प्रबुद्ध: कमलोद्भव ! ।
उत्थाय शयनं त्यक्त्वा तत: पुर्वोक्तमाचरेत् ॥ 168॥
कालभेदमिमं विद्धि सप्रपञ्चं पुरोदितम् ।
नारद: -
एको हि श्रूयते देव ! कालो लोके न चापर: ॥ 169॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[70]]
पञ्चकालास्त्वयोद्दिष्टा: किमेतन्मेऽत्र संशय: ।
श्रीभगवानुवाच -
एकस्यैव हि कालस्य भेदशून्यस्य नारद ! ॥ 170॥
आप्रभातान्निशान्तं वै पञ्चधा परिकल्पना ।
पृथक्कर्मवशात् कार्या न काला बहव: स्मृता: ॥ 171॥
नारद: -
एककालाश्रितानां च कर्मणां लक्षणं वद ।
परिज्ञातैस्तु यै: सम्यक् कृतकृत्यो भवाम्यहम् ॥ 172॥
श्रीभगवानुवाच –
ब्राह्मान्मुहूर्तादारभ्य प्रागंशं विप्र ! वासरे ।
जपध्यानार्चनस्तोत्रै: कर्मवाक्चित्तसंयुतै: ॥ 173॥
अभिगच्छेज्जगद्योनिं तच्चाभिगमनं स्मृतम् ।
तत: पुष्पफलादीनामुत्थायार्जनमाचरेत् ॥ 174॥
भगवद्यागनिष्पत्तिकारणं प्रहरम् परम् ।
तदुपादानसंज्ञं वै कर्मकालपदाश्रितम् ॥ 175॥
ततोऽष्टाङ्गेन योगेन पूजयेत् परमेश्वरम् ।
साधक: प्रहरं विप्र ! इज्याकालस्तु स स्मृत: ॥ 176॥
श्रवणं चिन्तनं व्याख्या तत: पाठसमन्वित: ।
स्वाध्यायसंज्ञं तं विद्धि कालांशं मुनिसत्तम ! ॥ 177॥
दिनावसाने संप्राप्ते पूजां कृत्वा समभ्यसेत् ।
योगं निशावसाने च विश्रमैरन्तरीकृतम् ॥ 178॥
पञ्चमो योगसंज्ञोऽसौ कालांशो व्रह्मसिद्धिद: ।
नारद: -
श्रुतो मयाखिल: पूर्वे भगवद्याग उत्तम: ॥ 179॥
तस्याङ्गानि विभागेन ज्ञातुमिच्छाम्यहं पुन: ।
श्रीभगवानुवाच –
अन्त:करणयागादि यावदात्म निवेदनम् ॥ 180॥
तदाद्यमङ्गं यागस्य नाम्नाभिगमनं महत् ।
पूजनं चार्घ्यपुष्पाद्यैर्भोगैर्यदखिलं मुने ! ॥ 181॥
बाह्योपचारैस्तद्विद्धि भोगसंज्ञं तु नारद ! ।
मध्वाज्याक्तेन दध्ना च पूजा च पशुना च या ॥ 182॥
तत् तृतीयं हि यागाङ्गं तुर्यमन्नेन पूजनम् ।
निवेदितस्य यद्दानं पूर्वोक्तविधिना मुने ! ॥ 183॥
सम्प्रदानं तु तन्नाम यागाङ्गं पञ्चमं स्मृतम् ।
वह्निसन्तर्पणं षष्ठं पितृयागस्तु सप्तम: ॥ 184॥
प्राणाग्निहवनं नाम्ना त्वनुयागस्तदष्टमम् ।
इत्येतत् कथितं सर्वं यत् त्वया परिचोदितम् ॥ 185॥
प्रदद्यादचिराद्यद्वै तन्निष्ठानां स्वकं पदम् ।
इति प्रोक्तं क्रमेणैव कर्मभेदेन वै सह ॥ 186॥
पञ्चकालविभागं तु द्वयोरप्यधिकारिणो: ।
तत्रायं हि विशेष: स्यात् सत्यसंकल्पयाजिन: ॥ 187॥
चातुरात्म्यैकनिष्ठस्य मूलधर्मैकचेतस: ।
आयामन्यासपूर्वे तु विघ्नजिद्यजनान्तिमम् ॥ 188॥
इहोदितं यत् तत् सर्वं वर्जनीयं प्रयत्नत: ।
आत्मनोऽभीष्टसिद्ध्यर्थं सात्त्वताद्युक्तमार्गत: ॥ 189॥
पूजने दीक्षितस्यापि शिष्यस्याधिकृतेऽपि च ।
तस्यापि विहितं सर्वमायामाद्यं पुरोदितम् ॥ 190॥
इति सम्यक् समाख्यात: कालभेदो मया तव ।
यज्ज्ञानात् सकलं कर्म कर्तुं युज्येत सत्तम: ॥ 191॥
॥ इति श्रीपाञ्चरात्रं पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे द्वादाशकालार्चनकाल विभाग
निर्णयो नाम नवमोऽध्याय: समाप्त: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्रीपारमेश्वर संहिता
श्री:
॥ दशमोऽध्याय: ॥
स्वयंव्यक्तादि प्रासाद देवतानिर्णय विधिः, श्रीरङ्गमाहात्मियम्
सनक: -
पुर्वं तु भगवद्यागवेलायामुक्तमर्चनम्।
प्रासादावयवस्थानं लोकादिनां समासत: ॥ 1॥
तेषां स्वरूपं नामानि स्थानान्यपि विशेषत: ।
विस्ताराच्छ्रोतुमिच्छामि प्रब्रूहि वदतां वर ! ॥ 2॥
शाण्डिल्य: -
अनेकभेदभिन्नेषु प्रासादेषु महामते ! ।
विस्तरेण समस्तेषु वृत्तायतपुरस्सरम्॥ 3॥
वक्ष्ये लोकाध्वतत्वानां देवतानां च संस्थितिम्।
सन्निरोघ्य च भूलोकं पादक्षितितलेऽखिलम्॥ 4॥
एवं प्रासादपीठेषु भुवर्लोकं यथास्थितम्।
स्मरेज्जङ्घावधिर्यावत् स्वर्लोकं तत्तदूर्ध्वगम्॥ 5॥
आरभ्य प्रस्तरोद्देशात् महच्छिखरभूमिगम्।
जनोलोकं च तद्वेद्यां तप:संज्ञं तदण्डकम्॥ 6॥
सत्यसंज्ञं च यल्लोकं तच्छिखायां तु संस्मरेत् ।
भावयेच्च पुरा व्याप्तिमेवं वै साप्तलौकिकीम् ॥ 7॥
ततश्चाध्वमयींव्याप्तिं भावयेत्तु यथाक्रमम् ।
कुम्भाधारोपलान्तस्थमध्वषट्कं स्मरन् यजेत् ॥ 8॥
बीजभूतं तदन्तस्थामध्वव्याप्तिमनुस्मरेत्।
बीजतश्चाङ्कुरीभूता परस्ताद्व्यक्तिमेति सा॥ 9॥
प्रासादपीठपर्यन्तं कुम्भाधारोपलात्तु वै।
भुवनाध्वा यथावस्थो भावनीयस्तु सर्वत: ॥ 10॥
गर्भोच्छ्रायवधिर्यावत् पदाध्वानं विलोकयेत्।
मन्त्राध्वा शुकनासान्तं तत्त्वाध्वा वेदिकावधि॥ 11॥
कलाध्वा तु गलान्तं च वर्णाध्वा च तदूर्ध्वत: ।
एवं कृत्वाध्वकीं व्याप्तिं ततस्तत्वानि विन्यसेत्॥ 12॥
संयोज्य पार्थिवं तत्वं पादक्षितितले द्विज ! ।
तोयतत्वं न्यसेत्पीठेजङ्घायां तैजसं स्मरेत्॥ 13॥
ग्रीवोद्देशावधिर्यावद्वायुतत्वं तदूर्ध्वत: ।
आकाशं शिखरस्थं स्यात्तदुद्देशात्क्रमेण तु॥ 14॥
न्यसेच्छब्दादितन्मात्रं यावत्पादतलान्तिमम्।
पार्श्वतो नासिके श्रोत्रे त्वक्सुधा समुदाहृता॥ 15॥
गवाक्षे चक्षुषी स्यातां जिह्वा भद्राख्यवेदिका ।
घ्राणस्तु शुकनासा स्यादास्यं द्वारमुदाहृतम् ॥ 16॥
विज्ञेया: पाणय: स्तम्भा: पादा: पादशिलाघटा: ।
पायु: स्याज्जलनिर्याणमुपस्थं तु तदन्तरम्॥ 17॥
मनोऽन्तर्व्योमविज्ञेयं गर्वो ब्रह्मशिलागत: ।
बुद्धिस्तु पिण्डिकाज्ञेया प्रकृति: स्यात्तदन्तरम्॥ 18॥
पञ्चविंशतमोज्ञेय: प्रतिमापुरुष: पर: ।
एवं न्यस्तेषु तत्वेषु न्यस्तव्या देवता: क्रमात्॥ 19॥
घटाधारोपलस्याधस्त्वनन्तो नाम नागराट्।
सहस्रसंख्यासंख्यात फणामण्डल मण्डित: ॥ 20॥
तदूर्ध्वे संस्थितं चक्रं सहस्रारोप शोभितम्।
या शिला कलशाधरसंज्ञा तां विद्धिसर्वगा॥ 21॥
सामर्थ्यशक्ति: सामान्या निष्कला पारमेश्वरी।
तदूर्ध्वसंस्थिता: कुम्भा नवसंख्यास्तु ये द्विज ! ॥22॥
तेषां विदिक्स्थितानां च चतुर्णां मध्यतो न्यसेत्।
पद्मासनगतां लक्ष्मीं निधिभि: परिवारिताम्॥ 23॥
चतुर्णामपि चान्येषां रत्नराट्कौस्तुभाभिध: ।
स्वमन्त्रेण स्वनाम्ना च निधिनाथै: समन्वित: ॥ 24॥
भगवान् सर्वशक्त्यात्मा एकस्मिन् परिचिन्तयेत्।
षडक्षरेण मन्त्रेण निष्कलं शब्दविग्रहम्॥ 25॥
तत्र मध्यमकुम्भस्य पिधाने मध्यतो न्यसेत्।
शक्तिर्वै या परा देवी विश्वसन्धारणक्षमा॥ 26॥
प्रभा सर्वेश्वरी दिक्षु ज्ञानशक्ति: स्मृता च सा।
विदिग्व्यक्तिसमूहे च स्मरेदानन्दलक्षणा॥ 27॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[72]]
क्रियाख्यायाऽऽच्युती शक्ति: शुद्धवर्गस्य जन्मदा।
पिधाननवके त्वस्मिन्नामध्यादीशगोचरम्॥ 28॥
स्मर्तव्य: सर्वतो व्याप्ता: क्रमेणैव महामते ! ।
ज्ञानभासा निवसती तथाऽनन्तबला प्रभा॥ 29॥
सर्वगा ब्रह्मवदना द्योतकी सत्यविक्रमा ।
संपूर्णा चेति कथिता: शक्तयो विश्वधारिका: ॥ 30॥
शक्त्यष्टकं तु न्यस्तव्यं तद्बहिर्दिग्विदिक्षु च।
प्रागादीशानदिङ्निष्ठं क्रमेणैव शिलाष्टके॥ 31॥
बलवीर्यवती नित्या अनन्ताख्या स्थिरा ध्रुवा।
सत्याख्या धृतिसंज्ञा च स्थितिर्नाम्ना द्विजाष्टमी॥ 32॥
शिलानामन्तरे भूमौ षट्कं षट्कं क्रमेण तु।
न्यस्तव्यं पूर्ववर्णाच्च वर्णानां सावसानकम्॥ 33॥
क्षार्णेन चिन्तयेद्व्याप्तिं तद्बहिश्चाङ्गुलीयकम्।
ततो मसूरकाधारे धर्माद्यं यद्द्विरष्टकम्॥ 34॥
तदूर्ध्वं कोणदेशेषु यदा पद्मचतुष्टयम्।
कल्पितं तु तदा विप्र ! कमलोपरि संस्थिता: ॥ 35॥
मूर्तयो वासुदेवाद्या: पावकादीशपश्चिमम्।
अथोपानतलोद्देशे चक्रं कालानलप्रभम्॥ 36॥
अधिष्ठानप्रदेशे तु पद्मं धामत्रयाश्रितम्।
सर्वाभि: शक्तिभिर्युक्तस्तन्मध्येचिन्मय: पुमान्॥ 37॥
पीठस्यदिक्चतुष्के तु पूर्वाद्युत्तरपश्चिमम्।
अनन्त विहगाम्भोज चक्राख्या: क्रमश: स्थिता: ॥38॥
ततश्चरणपद्मे तु प्रागादौ दिक्चतुष्टये।
वासुदेवादय: स्थाप्या: पुरुषाद्यास्तु वा क्रमात्॥ 39॥
सर्वाधारमयं चक्रं शाखामूलं समाश्रितम्।
ज्ञानक्रियात्मके तत्वे शाखयोर्युगलेस्थिते॥ 40॥
परमेश्वर आद्यस्तु द्वारस्योर्ध्व उदुम्बरे ।
संस्थित: सर्वतो व्यापी तत्पृष्टे मध्यदेशत: ॥ 41॥
चतुष्पात् सकलोधर्म: स्थित: सत्ववतांवर: ।
यदा कवाटौ द्वारस्य कल्पितौ द्विजसत्तम ! ॥ 42॥
कालवैश्वानरो देवो ह्यपांपतिरुभाविभौ ।
दक्षिणोत्तरयोगेन कवाटपरिसंस्थितौ ॥ 43॥
कल्पितौ शुकनासौ वा यदा साङ्गौ महामते ! ।
इच्छाप्राणौ तयो: स्थाप्यावग्नीषोमौ गवाक्षयो: ॥44॥
ततो जङ्घाद्विषट्के तु तथैवान्तरभूमिषु।
कालोवियन्नियन्ता च शास्त्रं नानाङ्गलक्षणम्॥ 45॥
विद्याधिपतयश्चैव सरुद्र: सगण: शिव: ।
प्रजापतिसमूहस्तु इन्द्र: सपरिवारक: ॥ 46॥
मुनय: सप्तपूर्वेऽन्ये ग्रहास्तारादिकैर्वृता: ।
जीमूताश्चाखिला नागा अप्सरोगण उत्तम: ॥ 47॥
औषध्यश्चैव पशवो यज्ञा: साङ्गाखिलास्तु ये।
विद्याश्चैवापरा विद्या पतयश्चैवमारुत: ॥ 48॥
चन्द्रार्कौ वारिवसुधे इत्येते देवतागणा: ।
चतुर्विंशतिसंख्याता ध्यातव्यास्तु यथाक्रमम् ॥ 49॥
मूर्तय: केशवाद्यास्तु जङ्घाग्रपरिसंस्थिता: ।
पार्श्वयो: शुकनासाया भित्तिमूलसमाश्रितम्॥ 50॥
गणेशं योगनिद्रां च न्यसेद्वा दक्षिणादित: ।
तदूर्ध्वं प्रस्तरोद्देशकपोततल संस्थितम्॥ 51॥
नासिकानवकं यच्च यास्तदन्तरभूमय: ।
तस्मिंस्तासु च सर्वासु ह्येते स्थाप्या: क्रमेण तु॥ 52॥
चक्रशङ्खौगदापद्मेलाङ्गलंमुसलंशरा: ।
शार्ङ्गं च खड्गखेटौ तु दण्ड: परशुरीतिहा॥ 53॥
पाशाङ्कुशौमुद्गरं च वज्रंशक्तिसमन्वितम्।
प्रासादे चतुरश्रे च चतुरश्रायतेऽपि च ॥ 54॥
गरुडं प्रस्तरस्योर्ध्वे न्यसेत्कोणचतुष्टये।
तदूर्ध्वं वेदिकायां तु भावनीया महामते ! ॥ 55॥
एते पूर्वादि योगेन एकशृङ्गतनुस्तत: ।
देवो वामनदेहस्तु सर्वव्यापी त्रिविक्रम: ॥ 56॥
नरोनारायणश्चैव हरि: कृष्णस्तथैव च।
ज्वलत्परशुधृग्रामोरामश्चान्यो धनुर्धर: ॥ 57॥
वेदविद्भगवान् कल्की पातालशयन: प्रभु: ।
ततो ग्रीवातले ध्येय: कूर्म: पातालधारक: ॥ 58॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
वराहो नारसिंहश्चाप्यमृताहरणस्तु वै।
श्रीपतिर्दिव्यदेहोऽथ कान्तात्माऽमृतधारक: ॥ 59॥
राहुजित् कालनेमिघ्नः पारिजातहरो महान्।
लोकनाथस्तु शान्तात्मा दत्तात्रेयो महाप्रभुः। 60॥
न्यग्रोधशायीभगवानित्येते द्विजसत्तम ! ।
ततस्तु शिखरोद्देशं त्रिधाकृत्य यथा समम्॥ 61॥
यावत्तु कलशाधारवेदिका द्विजसत्तम ! ।
अधोभागे क्रमाद्घ्येया: शिष्टा देवास्तु वैभवा: ॥ 62॥
अनन्तो भगवान् देव: शक्त्यात्मा मधुसूदन: ।
विद्याधिदेव:कपिलो विश्वरुपो विहङ्गम: ॥ 63॥
क्रोडात्माबडबावक्त्रो धर्मोवागीश्वरस्तथा।
देवएकार्णवशय इति ये द्वादश स्मृता: ॥ 64॥
ध्रुवस्तु सर्वतोव्यापी तदूर्ध्वपदसंस्थित: ।
पद्मनाभस्तदूर्ध्वेतु व्यापक: परितिष्ठति॥ 65॥
शुकनासामुखे देव: पूजनीय: पर: पुमान्।
भगवान् जगदाधारो जगदीश: सनातन: ॥ 66॥
वासुदेव: परंब्रह्मजगत्कारणमुच्युत: ।
लोकानध्वगणं नित्यं तत्वाद्यमपिदेवता: ॥ 67॥
प्रासादेपरि विन्यस्ता: समाक्रम्य च संस्थिता: ।
यत्र प्रासाददेहे तु शुकनासा न कल्पिता॥ 68॥
तत्राग्रतो नासिकायां वासुदेवं तु संस्मरेत्।
नासिकात्रितयेशिष्टे अच्युताद्यास्त्रय: स्थिता:॥ 69॥
अथवा पुरुषाद्यास्तु नराद्यावा द्विजोत्तम! ।
वराहाद्यास्तु वा यद्वा धर्ममूर्त्यादय: क्रमात्॥ 70॥
यद्वा परशुरामाद्या: स्मर्तव्या: क्रमयोगत: ।
एते तु शक्तिभि: सर्वे युक्ता वा केवलास्तु वा॥ 71॥
द्रुमै: पत्रलतायुक्तैर्भूषिते वेदिकातले ।
विन्यसेत् षडरं चक्रं तेजोज्वालासहस्रधृक् ॥ 72॥
तत: सामलसारेषु वासुदेवादिकान् स्मरेत्।
तदग्रदेशे चक्राणि ध्यातव्यानि यथाक्रमम्॥ 73॥
अमलं शान्तसंज्ञं तु तथा शान्तोदितोदितम्।
नराद्यंकृष्णपर्यन्तं शुकनासाघटे तु वै॥ 74॥
अन्तर्मण्डलकोणेषु वन्ह्यादीशानपश्चिमम्।
वराहरुपीभगवान् शेषमूर्तिधर: प्रभु: ॥ 75॥
नृसिंहरूपी पुरुषस्तथा नारायणो विभु: ।
प्रासादाङ्गेषु विप्रेन्द्र ! क्रमान्निगदितेषु च॥ 76॥
देवताधारभूतेषु यद्यदङ्गं न कल्पितम्।
यत्र वा तत्तदधिकं तत्रापि च समाचरेत्॥ 77॥
तत्तत्स्थाने स्वबुद्ध्या तु देवतान्यासमूहत: ।
यद्वा ह्यनवक्लप्ताङ्गे देवतेष्टिं तु वर्जयेत्॥ 78॥
लोका: सप्त तथा ध्वानस्तत्वसङ्घाश्च देवता: ।
ध्यातव्यास्तु निराकारा: साधकैर्द्विजसत्तम ! ॥ 79॥
विमानेऽपि तथा सिद्धविबुधैश्च प्रतिष्ठिते।
किन्तु तत्र विमानाङ्गमूर्तिनां लाञ्छनादिकम्॥ 80॥
तासां स्थानानि विप्रेन्द्र ! कल्पितानि यथाविधि।
विमानावयवांश्चापि संपरीक्ष्यैव यत्नत: ॥ 81॥
पूजयेत्सावधानेन चेतसा ध्यानपूर्वकम्।
लाञ्छनाद्येषु मूर्तीनां प्रासादावयवेष्वपि॥ 82॥
अनभिव्यक्तरूपेषु लक्षणादे: परीक्षणात्।
स्वप्नादेश्चापि विप्रेन्द्र ! देशिकेन्द्रोपदेशत: ॥ 83॥
यथावत्संपरीक्षेत प्रयत्नेन द्विजोत्तम ! ।
लक्षणादिषु हीनेषु विपर्यस्तेष्वपि द्विज ! ॥ 84॥
न लक्षणादिकं कुर्यादन्यथा द्विजसत्तम ! ।
लक्षणं न परीक्षेत ह्यन्यथाकरणेच्छया॥ 85॥
अन्यथाकरणार्थं तु लक्षणाद्ये परीक्षिते ।
क्षयत्यायु: कृते तस्मिन् लक्षणैर्नरकं व्रजेत् ॥ 86॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन स्वयंव्यक्तादिकेऽपि च।
विमानेसंस्थितानां तु मूर्तीनां लक्षणादिकम्॥ 87॥
स्थानान्यपि च तासां वै विमानावयवानपि।
यथास्थितं परीक्ष्यैव कृत्वा मूर्तिविनिर्णयम्॥ 88॥
स्वेन स्वेन विशेषेण लाञ्छनाद्येन वै स्फुटम् ।
स्वेन स्वेन तु मन्त्रेण पूजनं च समाचरेत् ॥ 89॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[74]]
प्रासादेषु स्वयंव्यक्तं श्रेष्ठं सर्वेषुसत्तम ! ।
तद्रूपीभगवान् देव: स्वयमेवावतिष्ठते॥ 90॥
तत्र सन्निहित: साक्षाद्भगवान् भक्तवत्सल: ।
जातेजीर्णादि दोषेऽपि न त्यजन्ति कदाचन॥ 91॥
स्वं स्वं प्रदेशमेतास्तु मन्त्राणां शक्तय: परा: ।
प्रासादान्त: स्थिताश्चापि स्वयंव्यक्त पुरस्सरा: ॥ 92॥
आकारास्तु विभो: सम्यग्ज्ञेया: पुर्वोक्तयोगत: ।
नास्त्रैर्मन्त्रैर्ध्वजैर्येषां व्यक्तिर्व्यक्ताजगत्त्रये॥ 93॥
तेऽपिलाञ्छनबृन्दं तु धारयन्त्यङिघ्रगोचरे।
ललाटेचाम्सपट्टेतु पृष्ठेपाणितलद्वये॥ 94॥
तनूरुहच ये मूर्ध्नि, कर्मिणां प्रतिपत्तये।
तत्तल्लाञ्छनबृन्दं तु परीक्ष्यैवं विशेषत: ॥ 95॥
तत्तदाकारनियतैर्वाचकै: संप्रपूजयेत्।
येषां लाञ्छनबृन्दं तु न व्यक्तं चरणादिषु॥ 96॥
तानर्चयेद्द्विषट्कार्णपुरोगाणां महामते ! ।
व्यापकानां तु मन्त्राणामेकेनाभिमतेन तु॥ 97॥
इति ज्ञात्वा यथावच्च य:पूजयति मन्त्रवित्।
स पूजाफलमाप्नोति ह्यन्यथा विपरीतभाक् ॥ 98॥
एतान्युक्तानि सर्वाणि लोकादीनि क्रमेण तु।
समाराधनकालेषु देवस्यामिततेजस: ॥ 99॥
द्वार्स्थदेवार्चनं कृत्वा पूजयेत्तदनन्तरम्।
नमस्कारपदान्तेन स्वनाम्ना प्रणवादिना॥ 100॥
अर्घ्यालभनमाल्यैश्च धूपेन द्विजसत्तम ! ।
अग्रतोदेवदेवस्य द्वारदेशस्य बाह्यत: ॥ 101॥
अन्तर्मण्डलदेशे तु गत्वा वा पूजयेत्क्रमात्।
एवं प्रासादभेदे तु यस्मिन्साधकसत्तमै: ॥ 102॥
एककालं द्विकालं वा त्रिकालं वार्चनं द्विज ! ।
नित्यश: क्रियते तत्र सदा सन्निहितो विभु: ॥ 103॥
अत एव द्विजश्रेष्ठ ! तदर्चनपुरस्सरम्।
कुर्यादाराधनं विष्णो: साधक: सिद्धिलालस: ॥ 104॥
य एवं कुरुते भक्त्या ह्मनन्यपरया सदा।
सोऽचिराल्लभतेकामानिहलोके परत्र च॥ 105॥
मोक्षार्थीकुरुते यस्तु स यातिपरमंपदम्।
सनकः-
प्रासादानां स्वयंव्यक्तपूर्वाणां तु विशेषतः। 106
प्रासादं तु स्वयंव्यक्तमत्यर्थं त्वं प्रशंससि।
कीदृशं तत्स्वरूपं स्यादन्येषां वापि कीदृशम्। 107
कीदृशी च महत्तास्य ज्ञातुमिच्छामि सांप्रतम्।
शाण्डिल्यः-
यदिदं दृश्यते विष्णोर्मायया निर्मितं जगत्। 108
कालादि बहुभिर्भेदैर्भिन्नं नानास्वरूपकैः।
तदीये प्रभवोह्यह्नि प्रळयश्च निशागमे। 109
दिव्यं युगसहस्रं हि तदीयं विद्धि वासरम्।
रात्रिश्च तावती ज्ञेया एवं रात्रिक्षये सति। 110
प्रवर्तमाने त्वहनि काले सन्ध्याख्यलक्षणे।
स्वकारणमनुज्झित्य कार्यार्थं मुनिपुङ्गव। 111
ज्ञानयोग प्रभावेन अमेयमहिमावृतम्।
प्रेरितं नाभिरन्ध्रेण तेन हार्दं कुशेशयम्। 112
विज्ञप्तिमात्ररूपं तु स्वस्यान्तःकरणे स्थितम्।
सहस्रार्कप्रतीकाशं सहस्रशशिकेसरम्। 113
सहस्रवह्निगर्भं च हेमनाळं महाप्रभम्।
तन्मध्ये मानसो ब्रह्मा तेन सृष्टश्चतुर्मुखः। 114
जगद्विभवकृद्विप्र! विद्यादेहः सनातनः।
सर्वसंस्कार सम्पूर्णो वेदवेदाङ्ग पारगः। 115
अणिमाद्यष्टकोपेतः सिसृक्षाशक्तिभिर्युतः।
न तस्य विदितश्चासौ यदा यातः सगर्वताम्। 116
अस्मीति प्रत्ययं लब्ध्वा रजसा कलुषीकृतः।
तस्मिंश्चान्तर्हिते तस्य पौष्करस्य मतिस्तदा। 117
विपर्यस्ता ततः सृष्टौ प्रवृत्तिर्नाभवद् द्विज।
कार्याकार्य विशेषज्ञो नाभूदुद्विग्नचेतनः। 118
ततः प्रसन्नचेतास्तु तपस्तेपे सुदुश्चरम्।
अचिरात् पुण्डरीकाक्षं द्रष्टुकामः प्रजापतिः। 119
श्रीपारमेश्वर संहिता
ततस्तु तप्यमानस्य ब्रह्मणो द्विजसत्तम।
हरेः स्तोत्रार्थमुद्भूता बुद्धिर्बुद्धिमतांवर। 120
ततो जगौ परं जप्यं साञ्जलिप्रग्रहो विभुः।
ब्रह्मा-
‘नमस्ते ब्रह्महृदय नमस्ते ब्रह्म पूर्वज। 121.
योगार्धनयनश्रेष्ठ ! सांख्ययोगनिधे विभो।
व्यक्ताव्यक्तकराचिन्त्य क्षेमं पन्थानमास्थित। 122
विश्वभुक् सर्वभूताना मन्तरात्मन्नयोनिज।
अहं प्रसादजस्तुभ्यं लोकधाम्ने स्वयम्भुवे। 123
त्वत्तो मे मानसं जन्म प्रथमं द्विजपूजितम्।
चाक्षुषं यद् द्वितीयं मे जन्मेहासीत् पुरातनम्। 124
त्वत्प्रसादाच्च मे जन्म तृतीयं वाचिकं महत्।
तत्वतः श्रावणं चापि चतुर्थं जन्म मे विभो। 125
नासिक्यं वापि मे जन्म त्वत्तः पञ्चममुच्यते।
अण्डजं चापि मे जन्म त्वत्तःषष्टं विनिर्मितम्। 126
इदं च सप्तमं जन्म पद्मजं त्वमितप्रभ।
सर्गे सर्गेह्यहं पुत्रस्तृतीय गुणवर्जित। 127
प्रथमः पुण्डरीकाक्षः प्रधानगुणकल्पितः।
त्वमीश्वर! प्रभावश्च भूतानां च प्रभावनः। 128
त्वं पञ्चकालकर्तृणां गतिस्त्वं पाञ्चरात्रिक।
त्वया हि निर्मितोऽहं वै वेदचक्षुर्वचोऽतिग।129
स्रष्टुं जगदिदं सर्वं चेतनाचेतनात्मकम्।
का शक्तिर्मम देवेश जगत् स्रष्टुं जगत्प्रभो।130
एवं स्तुतः स भगवान् पुरुषः सर्वतोमुखः।
स्वरूपं दर्शयामास तस्मै दिव्यमनुत्तमम्। 131
तं दृष्ट्वा महता युक्तो हर्षेण कमलासनः।
आनन्दाश्रुसमाविष्टः प्रणम्य प्राञ्जलि स्थितः। 132
ततस्तु पुण्डरीकाक्षस्तमुवाच जगत्पतिः।
सृज प्रजाः पुत्र सर्वा मुखतःपादतस्तथा। 133
श्रेयस्तव विधास्यामि बलं तेजश्च सुव्रत।
वेदं च मत्तो गृह्णीष्व सात्वतं नाम नामतः।134
तेन सर्वं कृतयुगं स्थापयस्व यथाविधि।
प्रजानामपि सर्वासां संवृत्ते सर्गकर्मणि। 135
दिव्यस्य महतो धाम्नः साक्षाद्व्यक्तस्य चान्तरे।
स्वयंव्यक्तेन दिव्येन ह्याकारेणामलेन च । 136
अनन्तभोगिशयने शयानः पङ्कजेक्षणः।
प्रकाशयिष्यति पुरो वासुदेवः परात्परः। 137
तमाराधय देवेशं विमानाभ्यन्तरस्थितम्।
सर्वेषामपि लोकानां सृष्टिस्थित्यन्तकारणम्।138
वासुदेवं तु परमं पुमांसं भक्तवत्सलम्।
द्वादशाक्षरमन्त्रेण भोगैः सांस्पर्शिकादिकैः।139
हृदयङ्गमसंज्ञैश्च विविधैरौपचारिकैः।
स्वाधिकार प्रवृत्यर्थं लोकानां हितकाम्यया।140
महोपनिषदाख्येन शास्त्रेणोक्त प्रकारतः।
यत्पौष्कराख्यया लोके प्रथिमानं प्रयास्यति।141
पौष्करस्य तवोक्तत्वात् प्रथितं तु तथा भवेत्।
महाविभूतिरिति च तद्वक्ष्याम्यपरे युगे। 142
अस्मिन्नादौ कृतयुगे समतीते तु मानुषे।
ततो ब्रह्मा नमश्चक्रे देवाय हरिमेधसे। 143
ब्रह्मा चाग्र्यं स जग्राह सनिषत्संहितान्वितम्।
कर्मारम्भादिभिर्मन्त्रैर्द्विषट्कार्ण समन्वितैः। 144
दिव्यैः समन्वितं विप्र ! द्वादशाध्यात्म संयुतम्।
अनिच्छातोऽधिकारीणां तत्प्राप्त्येकफलप्रदम्। 145
चातुरात्मैकनिष्ठं च वासुदेवमुखोद्गतम्।
एवं स भगवान् देव आद्यं वेदं सनातनम्।146
उपदिश्य ततो विप्र ब्रह्मणेऽमिततेजसे।
दत्वश्रेयो बलं तेजः सृष्टिकर्मप्रवर्तकम्। 147
जगाम तमसःपारं यत्राव्यक्तं व्यवस्थितम्।
ततोऽथ वरदो देवो ब्रह्मा लोकपितामहः। 148
असृजत् स तदा लोकान् कृत्स्नान् स्थावरजङ्गमान्।
एवं सृष्ट्वा जगत् सर्वं भूयश्च कमलासनः। 149
कदा द्रक्ष्याम्यहं देवं लोकानां हितकारिणम्।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[76]]
वासुदेवं विमानान्तः शयानं पीतवाससम्। 150
इति चिन्तासमाविष्टस्तपस्तेपे सुदुश्चरम्।
प्रादुरासीत् ततो दिव्यं विमानं परमाद्भुतम् 151।
प्रकाशयद्दिशः सर्वाः प्रकाशेनामलेन च।
उपानजगतीयुक्तं पीठाङ्घ्रि प्रस्तरादिकैः। 152
ग्रीवाशिखर तत्संस्थ वेदीघट शिखान्तिमैः।
दिव्यैरवयवैर्युक्तं दिव्याऽलङ्कारशोभितम्। 153
वृत्तायतं तु परितः शुकनासा परिष्कृतम्।
तं दृष्ट्वा महदाश्चर्यमानन्दाश्रु परिप्लुतः। 154
पुलकाचितसर्वाङ्गः प्रीतिविस्फारितेक्षणः।
ससम्भ्रमं समुत्थाय प्रणम्य प्राञ्जलिस्थितः। 155
पीठाद्येषु शिखान्तेषु विमानावयवेषु च।
भूराद्यं सत्यपर्यन्तं लोकानां सप्तकं क्रमात्। 156
अध्वनां भुवनाध्वादि षट्कं वर्णाध्वपश्चिमम्।
धरादिपुरुषान्तं च तत्वबृन्दं द्विजोत्तम। 157
सत्तास्वरूपमास्थाय संस्थितं सन्ददर्श ह।
ततस्तु देवताबृन्दं क्रमेण समलोकयत्। 158
पीठस्याधार भागे तु ह्यनन्तो नाम नागराट्।
चक्रं सामर्थ्यशक्त्यादि शक्तिसङ्घं तथैव च। 159
ज्ञानभासादिकानां तु शक्तीनामष्टकं तथा।
बलवीर्यवती पूर्वमष्टकं स्थितिपश्चिमम्। 160
अकारादि क्षकारान्त वर्णचक्रं द्विजोत्तम।
ततः पीठप्रदेशाच्च धर्माद्यं च द्विरष्टकम्।161
चक्रं कालानलज्योतिः पद्मं धामत्रयाश्रितम्।
चिन्मयः पुरुषो मध्ये सर्वाभिः शक्तिभिर्युतः|161
दिक्चतुष्के ह्यनन्ताद्यं ततश्चरणवर्गके।
वासुदेवादिकं दिक्षु शाखामूले सुदर्शनम्। 162
ज्ञानक्रियात्मके तत्वे शाखयोःपरमेश्वरम्।
आद्यं तदुम्बरे ह्यूर्ध्वे तत्पृष्ठे धर्म एव च। 163
कवाटयोस्तु कालाग्नि वरुणं तु ततो द्विज।
स्तम्भयोःशुकनासाया इच्छाप्राणौ गवाक्षयोः। 164.
अग्नीषोमो ततो जङ्घा द्विषट्केऽन्तर भूमिषु।
कालादि वसुधान्तं च जङ्घाग्रे केशवादिकम्।165
नासिकानां तु नवके कपोतस्थेऽन्तरेऽपि च।
चक्राद्यायुधसंघातं सत्तारूपेण संस्थितम्। 166
शुकनासामुखे देवं वासुदेवं जगत्पतिम्।
नासिकात्रितये शिष्टे ह्यच्युताद्यं क्रमात् स्थितम्। 167
स शक्तिकं तु पत्राद्यैर्भूषिते वेदिकातले।
सुदर्शनं तु षडरं घटानां तु चतुष्टये। 168
वासुदेवादिकान् विप्र! रथाङ्गानां तदग्रतः।
अमलाद्यं चतुष्कं तु क्रमेणोदितपश्चिमम्। 169
अध्यक्षाद्यादि मूर्त्यन्तं शुकनासाघटेषु वै।
सर्वलोकमयं विप्र सकलाध्वमयं तथा। 170
सर्वतत्वमयं चैव सर्वदेवमयं तथा।
इति क्रमेण सन्दृश्य विमानं हृष्टचेतनः। 171
ततः प्रदक्षिणीकृत्य चतुर्धा प्रणिपत्य च।
सर्वाङ्गैर्दण्डवद्भूमौ भक्त्या तु पुरुषोत्तमम्.172
ततः कृतार्थमात्मानं मन्यमानः प्रविश्य च.
अभ्यन्तरं विमानस्य गर्भभूमौ तु मध्यतः। 173
आत्मप्रमाणरचिते मृदुस्पर्शे मनोहरे।
*शुद्धस्फटिकसंकाशे दीप्यमानेऽतिभास्वरे। 174
फणामण्डल मध्यस्थैर्मणिभिर्दीपिते तथा।
अनन्तभोगशयने शयानं पीतवाससम्। 175
निष्केवलेन सत्वेन सम्पन्नं रुचिरप्रभम्।
वपुषा सुन्दरेणैव दिव्येनाविकृतेन च। 176
मुञ्चन्तमनिशं देहादालोकं ज्ञानलक्षणम्।
प्रयत्नेन विनाऽज्ञाननाशकृदध्यायिनां महत्। 178
स्रग्वस्त्राभरणैर्युक्तं स्वानुरूपैरनूपमैः।
चिन्मयैः स्वप्रकाशैश्च अन्योन्यरुचिरञ्जितैः।179
दन्तज्योत्स्नावितानैस्तु प्रकटीकृत दिङ्मुखम्।
रेखोत्थितैश्च कल्हारैः पादपद्मतलेऽङ्कितम्। 180
निमग्नजनसन्ताप शमनव्यापृताननम्।
श्रीपारमेश्वर संहिता
करुणापूर्णहृदयं जगदुद्धारणोद्यतम्। 181
स्वदेहतेजः संभूत ज्वालामण्डल मध्यगम्।
घनकुञ्चितनीलालि गळिताञ्जनसन्निभैः। 182
कर्पूरधूसरैर्दिव्यैः पुष्पसंवलितान्तरैः।
किरीटमुकुटाक्रान्तैः शोभितं सुशिरोरुहैः। 183
ईषदारक्तगोक्षीर शुद्धनीलाब्ज लोचनम्।
शीतळैर्दृष्टिपातैस्तु जगदाप्यायकारणम्। 184
सुभ्रूललाटं सुनसं सुस्मिताधरविद्रुमम्।
सौन्दर्यचन्द्रसंकाश विलसद्गण्डमण्डलम्। 185
पूर्वकर्मानलार्तानां ध्यायिनां खेदशान्तये।
स्वदन्तेन्दुचयोत्थेन ह्लादयन् गोगणेन तु।
मुखसौन्दर्य निष्यन्द चिबुकस्थलशोभितम्। 186
सविलासस्मिताधारं बिभ्राणं मुखपङ्कजम्।
कम्बुग्रीवं महाबाहुं श्रीवत्साङ्कितवक्षसम्। 187
सिंहस्कन्धं विशालाक्षं दीर्घबाहुं महोरसम्।
शंखचक्रांकितारक्त करद्वयविभूषितम्। 188
दक्षिणं भोगिभोगाभमुपधाय महाभुजम्।
प्रसारितोत्तरकरं कटिदेशस्य पार्श्वतः। 189
कौस्तुभेनाङ्कितोरस्कं लक्ष्मीभूषितवक्षसम्।
आब्रह्मस्तम्बपर्यन्त जगद्वासतनूदरम्। 190
ईषत्कुञ्चितवामाङ्घ्रि पंकजं पंकजेक्षणम्।
प्रसार्य दक्षिणं पादमीषदुत्तानशायिनम्। 191
अनेकरत्नखचित किरीटमकुटोज्ज्वलम्।
उद्यदादित्यसंकाशै र्विचित्रैर्मणिसंचयैः। 192
विराजमानया सम्यक् स्फुरच्चूलिकयोज्वलम्।
रत्नावतंसप्रभया दीप्तश्रवण शेखरम्। 193
ललाटान्तसमालम्बि बालालंकार भूषितम्।
ललाटतिलकेनैव सुन्दरेणविराजितम्। 194
अनेकरवि संकाश लसन्मकरकुण्डलम्।
प्रभूत मणिमुक्ताड्य ग्रैवेयक विराजितम्।195
वज्रवैडूर्यमाणिक्य पद्मरागादि शोभितैः।
हारैरनेकैर्विविधै रुपशोभित वक्षसम्। 196
उद्यदादित्यसंकाश कौस्तुभेनविराजितम्।
भ्राजयन्त्या जगत्सर्वं स्वतेजोभिर्निरन्तरम्। 197
मालया वैजयन्त्या च भ्राजमानमहोरसम्।
नानारत्नविचित्रेण मुक्तादामविलम्बिना। 198
स्फुरता ब्रह्मसूत्रेण काञ्चनेनसुशोभितम्।
द्युतिर्मद्भिमहारत्नै राचितेन सुवर्चसा। 199
काञ्चनेनाथसूत्रेण उदरे कृतबन्धनम्।
नानामाणिक्यविलसत्कटिसूत्रेण शोभितम्। 200
अनेकरत्नसन्दर्भरशना दाममण्डितम्।
अनेककोटिमार्ताण्ड विलसत्पीतवाससम्। 201
अनेकरत्नसम्भिन्न नूपुरादि विभूषितम्।
एवमन्यैश्च विविधैः केयूरकटकादिकैः। 202
यथार्हभूषणै रम्यैर्ज्वलद्भिः परिभूषितम्।
प्रावृड्जलदसंकाशं भिन्नाञ्जनचय प्रभम्। 203
अभिन्नपूर्णषाड्गुण्य विभवेनोपबृह्मितम्।
योगिध्येयमजं नित्यं जगज्जन्मादिकारणम्। 204
अनादिनिधनं देवं साक्षाल्लक्ष्मीपतिं प्रभुम्।
अप्राकृततनुं शान्तं वासुदेवं परात् परम्। 205
जनलोकागतैः सिद्धैः सनकाद्यैरभिष्टुतम्।
नेत्राभ्यामनिमीषाभ्यां तृषिताभ्यां पिबन्निव। 206
उदैक्षत प्रहृष्टात्मा प्रणिपत्य मुहुर्मुहुः।
स्तुत्वा च विविधैस्स्तोत्रै र्हर्षगद्गदया गिरा।207
तदादाय महद्दिव्यं विमानं शिरसा ततः।
जगाम भवनं विप्र स्वकीयं कमलासनः। 208
तत्र संपूजयामास द्विषट्कब्रह्मविद्यया।
महता विभवेनैव ब्रह्मा लोकपितामहः। 209
अत्रान्तरे तु विप्रेन्द्र पौष्करस्य महात्मनः।
जिज्ञासायां तु जातायां शास्त्रे पौष्करसंज्ञके। 210
प्रादुर्भूतस्तदा विप्र ! वासुदेवो जगत्पतिः।
महोपनिषदं शास्त्रं ग्राहयामास पद्मजम्। 211
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[78]]
यो मूलवेदो विख्यातस्तादृक् तस्मात् परिसृतम्।
सिद्धिमोक्षप्रदं विप्र सर्वशास्त्रार्थ गर्भितम्। 212
नानाव्यूहसमोपेतम् मूर्त्यन्तर समन्वितम्।
नाना विभवसंयुक्तं प्रादुर्भावान्तरान्वितम्। 213
लक्ष्म्यादि शंखचक्राख्य गारुत्म सदिगीश्वरैः।
सगणैरस्त्रनिष्टैस्तु संपूर्णं द्विजसत्तम। 214
बीजैः पिण्डात्मकैश्चैव पदैः संज्ञामयैर्द्विज।
मन्त्रव्यूहैस्तु विविधैर्ध्यानैश्च विविधैर्युतम्। 215
तत्व संख्या समाख्यातैर्मण्डलै र्भद्रकादिभिः।
तथा चतुर्दशव्यूहैरनेक गजगर्भितैः। 216
षड्विंशैररकैर्युक्तै श्चक्राब्जैर्नवभिस्तथा।
द्व्यरकादि सहस्रारपर्यन्तैश्च सकारणैः। 217
तथाऽष्टादशभिर्विप्र मिश्रचक्राभिधानकैः।
आचार्यावरकेणैव रूपेण परिसंस्थितैः। 218
महाख्यनवनाभेन बिम्बभेदस्थितेन च।
घण्टा स्रुक्स्रुव पूर्वैस्तु क्रियाङ्गैर्विविधैरपि। 218
नानालक्षण संयुक्तैः कुण्डैश्च परिभूषितम्।
वत्सरोत्सवपर्यन्तैः स्थापनाद्यैश्च कर्मभिः। 219
नित्यैर्नैमित्तिकैःकाम्यैः परिपूर्णं द्विजोत्तम।
स्वयंव्यक्तादि भेदोत्थैः प्रासादैश्च समन्वितम्। 220
तस्याधिकारवृत्त्यर्थं लोकानां हितकाम्यया।
ततस्तदुक्तमार्गेण विविधैर्भोग सञ्चयैः। 221
नित्यैर्नैमित्तिकैःकाम्यैः विविधैश्च महोत्सवैः।
तत्र प्रतिदिनं कुर्वन् पूजां लोकपितामहः। 222
व्यापारान् जगतां चक्रं विविधान् लोकपूजितः।
ततो मन्वन्तरे विप्र प्राप्ते वैवस्वताभिधे। 223
इक्ष्वाकुर्नाम नृपतिः सूर्यवंश समुद्भवः।
महात्मा सततं योगी सर्वभूतहिते रतः। 224
द्रष्टुकामः प्रसन्नात्मा वासुदेवं जगत्पतिम्।
तापसं वेषमास्थाय तपश्चर्तुं गतो वनम्। 225
प्रविश्य तु तपस्तेपे शाकामूलफलाशनः।
ग्रीष्मे पञ्चाग्निमध्यस्थो नयन् कालं महातपाः।226
वार्षिके तु निरालम्बो हैमन्ते तु सरोजले।
इन्द्रियाणि समस्तानि नियम्य हृदये पुनः।227
मनो विष्णौ समाविश्य मन्त्रं वै द्वादशाक्षरम् ।
जपतोवायुभक्षस्य तस्य राज्ञो महात्मनः। 228
आविर्बभूव भगवान् ब्रह्मा लोकपितामहः।
तमागतमथालोक्य पद्मयोनिं चतुर्मुखम्। 229
प्रणम्य भक्तिभावेन स्तुत्या च परितोषयन्।
“ नमो हिरण्यगर्भाय जगत्स्रष्ट्रे महात्मने। 230.
वेदशास्त्रार्थ विदुषे चतुर्वक्त्राय ते नमः।
इति स्तुतो जगत्स्रष्टा ब्रह्मा प्राह नृपोत्तमम्।231
तपस्यभिरतं शान्तं त्यक्तराज्यमहासुखम्।
“ लोकप्रकाशको राजन् सूर्यस्तव पितामहः। 232
वसूनामपि सर्वेषां सदा मान्यो मनुः पिता।
कृतवन्तौ तपःपूर्वं तीव्रं पितृपितामहौ। 233
तावतीत्य तपस्तेऽद्य वर्तते निस्पृहस्य वै।
किमर्थं राज्यभोगं तु त्यक्त्वा सर्वं नृपोत्तम। 234
तपः करोषिघोरं त्वमाचक्ष्व च महामते।
इत्युक्तो ब्रह्मणा राजा तं प्रणम्याब्रवीद्वचः। 235
“द्रष्टुमिच्छंस्तपश्चर्या बलेन मधुसूदनम्।
करोम्यत्र तपो ब्रह्मन् शंखचक्रगदाधरम्। 236
इत्युक्तःप्राह राजानं पद्मजन्मा हसन्निव।
“न शक्यस्तपसा राजन् द्रष्टुं नारायणो विभुः। 237
मादृशैश्च न दृश्योऽजः केशवः क्लेशनाशनः।
त्वादृशैः किं पुनस्त्वीशो माधवस्त्विति भावय। 238
पुरातनीं पुण्यकथां कथयामि निबोध मे।
अहं पुरा महाराज! वासुदेवं सनातनम्। 239
द्रष्टुकामः प्रजासर्गे तपश्चर्या सुदारुणाम्।
अकार्षं तपसश्चान्ते भगवान् भक्तवत्सलः। 240
प्रसन्नः प्रादुरासीन्मे पश्यतः पद्मलोचनः।
प्रणम्य पुण्डरीकाक्षमस्तौषं विविधैः स्तवैः। 241
श्रीपारमेश्वर संहिता
तत्र श्रेयो बलं तेजो दत्वा स्रष्टुं जगद्विभुः।
अथोपदिष्टवान् मह्यं आद्यं वेदं सनातनम्। 242
सदागमाख्यं मूलं तु परब्रह्मप्रकाशकम्।
दिव्यं सिद्धिप्रदं चैव शान्तिकृद्विश्वकर्मिणाम्। 243
सर्गस्योत्तरकाले तु विमाने दिव्यलक्षणे।
अनन्तभोगशयने शयानः पद्मलोचनः। 244
प्रादुर्भविष्यति पुरस्तं पूजय विशेषतः।
द्वादशार्णेनमन्त्रेण पौष्करेणोक्तमार्गतः। 245
वक्ष्यमाणेन विधिना यथावत् कमलोद्भव।
इत्युक्त्वान्तर्दधे देवः परमात्मा जगत्प्रभुः। 246
प्रादुरासीत्ततो दिव्यं विमानं परमाद्भुतम्।
शास्त्रं चापि मयालब्धं महोपनिषदाख्यकम्। 247
तत्रस्थं देवदेवेशं वासुदेवं जगत्पतिम्।
पूजयामि विधानेन तदुक्तेन नृपोत्तम। 248
तदहं ते प्रयच्छामि केशवानन्दमन्दिरम्।
विसृज्येदं तपोघोरं पुरं व्रज निजं नृप। 249
प्रजानां पालनं धर्मस्तपश्चैव महीभृतः।
विमानं प्रेषयिष्यामि दिवः सिद्धं नृपोत्तम। 250
संयुक्तं पञ्चकालज्ञैः सद्ब्रह्मनिरतैर्द्विजैः।
तत्राराधय देवेशं बाह्यन्तरखिलैःशुभैः। 251
वासुदेवमनन्ताहौ शयानं पुरुषोत्तमम्।
द्विषट्कार्णेन मन्त्रेण पौष्करोक्तविधानतः। 252
क्रतुभिर्विविधैश्चैव यजन् देवं नृपोत्तम।
निष्कामो नृपशार्दूल! प्रजा धर्मेण पालय। 253
प्रसादाद्वासुदेवस्य मुक्तिस्ते भविता नृप।
इत्युक्त्वा पौष्करं शास्त्रमुपदिश्य यथाक्रमम्। 254
तस्मै तु भूमिपालाय विधातान्तरभूत् पुनः।
इक्ष्वाकुश्चिन्तयन्नास्ते पद्मयोनेर्वचो द्विज। 255
आविर्बभूव पुरतो विमानं तन्महीभृतः।
ब्रह्मदत्तं द्विजयुतम् माधवानन्तयो शुभम्। 256
तं दृष्ट्वा परया भक्त्या नत्वा च पुरुषोत्तमम्। ॥ 259॥
ऋषीन् प्रणम्य वृद्धांश्च तदादाय ययौ पुरम्।
पौरैर्जनैश्च नारीभिर्दृष्टं शोभासमन्वितैः ॥ 259॥
लाजानि विक्षिपद्भिश्च ततो राजा स्वकं गृहम्।
स्वमन्दिरे विशाले तु विमानं वैष्णवं शुभम् ॥ 260॥
संस्थाप्याराधयामास भवितात्मा नृपोत्तम।
पौष्करोक्तविधानेन तैर्द्विजैरर्चितं हरिम्॥ 261॥
मानुष्यः शोभनाङ्ग्यस्तु दृष्ट्वा तु हरिचन्दनम्।
मालाः कृत्वा सुगन्धाड्याः प्रीतिं तस्य वितेनिरे ॥ 262॥
पौराः कर्पूरश्रीखण्ड कुंकुमाद्यं ददुस्तथा।
पुष्पाणि विष्णुयोग्यानि ददुरानीय भूपतेः ॥ 263॥
तत्तत्कर्मार्थ बिम्बानि प्रतिष्ठाप्य यथा विधि।
स्वेस्वे यथोदिते स्थाने सन्निवेश्य सुविस्तृतम् ॥ 264॥
ततोऽष्टाष्ट संख्यैस्तु भोगैः सर्वैरकृत्रिमैः।
प्रधानैः साङ्गभोगैस्तु विविधैरौपचारिकैः ॥ 265॥
सांस्पर्शिकैस्तथा विप्र हृदयङ्गमसंज्ञितैः।
अर्चयित्वा जगन्नाथं वासुदेवं परात्परम्॥ 266॥
त्रिसन्ध्यं परया भक्त्या जप्यैः स्तोत्रैश्च वैष्णवैः।
कारयामास देवस्य सुचिरं वत्सरोत्सवम् ॥ 267॥
तथा च वत्सरीयाणि नानानैमित्तिकान्यपि।
प्रतिष्ठां तत्प्रकारं च स्थान भेदं तथैव च ॥ 268॥
(उत्सवादिप्रकारं च वक्ष्याम्युपरि विस्तृतम्। )
भोगैश्च तोषयित्वा तं सर्वदेवमयं हरिम् ॥ 269॥
निष्कामो दानधर्मैश्च परं ज्ञानमवाप्तवान्।
यजन् यज्ञान् महीं रक्षन् स कुर्वन् केशवार्चनम् ॥ 270॥
उत्पाद्य पुत्रान् पित्रर्थं चिरात् त्यक्त्वा कळेबरम्।
ध्यायन्निष्कल्मषं देवं प्राप्तवान् वैष्णवं पदम् ॥ 271॥
ततश्चैतत् क्रमाल्लेभे देवः सर्वेश्वरः स्वयम्।
रामो राजीवनयनो भ्रातृभेदैस्त्रिभिः सह॥ 272॥
निहन्ता राक्षसानां यो मनुष्योऽहमिति स्मरन्।
दशेन्द्रियाननं घोरं यो मनोरजनीचरम् ॥ 273॥
विवेकशरजालेन शमं नयति देहिनाम्।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[80]]
कृतकृत्यस्तु यो वेत्ति स्वभावं दिव्यमुत्तमम्॥ 274॥
ददौ विभीषणायासौ प्रियाय प्रियकारिणे।
शास्त्रोपदेशपूर्वं तु विमानं दिव्यलक्षणम् ॥ 275॥
सोपि तच्छिरसा गृह्य ययौ देशं स्वकं प्रति।
रवौ मध्यन्दिने प्राप्ते कवेरतनया तटे ॥ 276॥
चन्द्रपुष्करिणी मध्येऽनन्तपीठेऽवतारयत्।
दक्षाध्वरे च रुद्रेण परिभूतो निशाकरः॥ 277॥
मूर्ध्नि तस्य कृतावासो यत्र तप्त्वा महत्तपः।
यस्मिंस्तु पुण्डरीकाक्षो देवो वामनरूपधृक्॥ 278॥
प्राप्तवान्नयसंस्कारं यत्र तु स्वयमेव हि।
विमानप्रवरं दिव्यं श्रीरङ्गमिति शब्दितम् ॥ 279॥
प्रतिष्ठास्यति चात्रेति विनिश्चित्य जगत्पतिः।
गणेशं योगनिद्रां च रक्षाहेतोः समादिशत्॥ 280॥
तत्राऽवतार्य तन्मध्ये विमानं तद्विभीषणः।
ततः सम्पूजयामास तैर्द्विजैरर्चितं हरिम्॥ 281॥
रमणीयैस्तु विविधैर्भोगैः सांस्पर्शिकादिकैः।
तदुद्धर्तुमसौ यत्नमकरोद्बलवानपि॥ 282॥
न शशाक मनागस्मादेतच्चलयितुं तदा।
अथापतद्धरण्यां वै विलपन् स च दुःखितः॥ 283॥
आर्तं विभीषणं दृष्ट्वा विलपन्तमनाथवत्।
उवाच भगवान् रङ्गी स्वरेण महता तदा ॥ 284॥
श्रीभगवान्-
आर्य!धर्मज्ञ!देशोयं रमणीयो हि मे मतः।
अस्मिन्नेव शयानोऽहं रंस्ये त्वामभिवीक्ष्य च॥ 285॥
एतैरेकान्तिभिः सार्धं मदाराधनतत्परैः।
विभीषणानुजानीहि कुरुष्व च मम प्रियम् ॥ 286॥
एतानाराधकान् विप्रान् पञ्चकालपरायणान्।
क्षेत्रारामगृहाद्यैस्तु सुसमृद्धान् कुरुष्व च ॥ 287॥
मा भूस्त्वं दुर्मना याहि क्षिप्रं लङ्कां निशाचर।
तत्र त्वं सुसमृद्धार्थः श्रियं भुङ्क्ष्वानपायिनीम् ॥ 288॥
इत्युक्तः सुसमृद्धार्थान् क्षेत्राराम गृहादिभिः।
कृत्वा चैकायनांस्तास्तु पञ्चकालपरायणान् ॥ 289॥
ततस्तु प्रययौ चार्तो लंकामेव विभीषणः।
मर्त्यानां भाग्यवैषम्याद्ब्राह्मणानां हिताय च ॥ 290॥
देवानां च प्रतिष्ठायै रेमे तत्र नदी तटे।
रङ्गधामनि रङ्गेशः शयानस्तु द्विजोत्तम ॥ 291॥
तद्धामोभयतोऽगच्छत् परिरम्य सरिद्वरा।
यथा पतिं चिरं प्राप्तं भुजाभ्यां प्रियमङ्गना ॥ 292॥
दिव्यंह्येतन्महद्धाम दिव्यास्तत्र निवासिनः।
दिव्याचेयं नदी तद्वद्दिव्यतीर्थमिदं सरः ॥ 293॥
अनन्तशक्तियुक्तं तद्विमानं हि स्वयंभुवम्।
किंकरा विष्णुभूतेशा बलिनः कामरूपिणः॥ 294॥
ते च रक्षन्ति तं देशं सर्वे ह्यनिमिषेक्षणः।
ये निष्यन्दा निराहाराः सात्विकाश्च वसन्ति ते ॥ 295॥
प्रव्याहरन्तो मधुरां वाणीं कर्णसुखावहम्।
न तत्र वसतां पीडा क्षुत्पिपासाद्युपस्थिता ॥ 296॥
नाध्यात्मिकादिपीडा वा न जरा नाविवेकिता।
त्रैकाल्यज्ञानसंपन्नाः सर्वकाम विवर्जिताः ॥ 297॥
पदार्थसप्तकज्ञानसंपूर्णा नान्ययाजिनः।
द्वादशाध्यात्मनिरताः पञ्चकालपरायणाः ॥ 298॥
तमर्चयन्तोऽहरहः तत्रैव निवसन्ति हि।
षट्कर्मनिरताश्चापि ब्रह्मण्या हितचेतसः ॥ 299॥
चरन्ति तत्र विमलाः पुरुषाः संशितव्रताः।
देवासुर मुनीन्द्राद्याः सदा देवाभिकाङ्क्षिणः॥ 300॥
वसन्ति तत्र चास्थाय चित्रां स्थावररूपताम्।
अप्युन्मत्तः प्रशान्तः स्याद्बधिरोपि सुबोधवान् ॥ 301॥
तस्य देशस्य माहात्म्यं संयग्ज्ञातुं न शक्यते।
ब्रह्मणापि मुनिश्रेष्ठ ! किं पुनःखलु मादृशैः ॥ 302॥
तदेतत् परमं धाम श्रीरङ्गमिति शब्दितम्।
दिव्यलक्षण संयुक्तं स्वयंव्यक्तमिति श्रुतम् ॥ 303॥
अत्र सन्निहितः साक्षात् भगवान् पुरुषोत्तमः।
भक्तानाम् पुण्डरीकाक्षः परमात्माऽच्युतो हरिः ॥ 304॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
विविधेष्वपि चान्येषु नित्यं स्थानेषु यद्यपि।
वासुदेवस्तु मन्त्रात्मा स्थितः सन्निहितः स्वयम् ॥ 305॥
तथापि बलवत्त्वेन सन्निधिं भजतेऽत्र वै।
ग्रीष्मकालं समासाद्य यथार्कः तीक्ष्णतां व्रजेत्॥ 306॥
स्वरूपमजहन्नीव तथैवात्र जगत्पतिः।
दोषैः स दिग्विभागाद्यै स्त्वन्यथात्वं न याति च ॥ 307॥
नित्यसन्निधि माहात्म्यात् कालं कल्पक्षयावधि।
उत्तरोत्तरता चैव जगत्यस्मिन् हि वर्तते ॥ 308॥
भूत्या कान्त्या च कीर्त्या च क्रियया चाप्रमेयया।
दुष्टोपशान्तिदा शक्त्या सिद्धिदा या च वै सह ॥ 309॥
मुक्तिकामाश्च भविनः फलकामश्च सत्तम।
यथाभिमत संप्राप्तिमिहैवायान्त्यनश्वरीम्॥ 310॥
इह कर्मपराः सर्वे सायं प्रातस्तु मध्यतः।
कुर्वते सर्व कर्माणि विमानाभिमुखाः सदा ॥ 311॥
एवं तु पुष्करक्षेत्रे तोताद्रिशिखरेऽपि च ।
क्ष्माङ्गे पुराणसंज्ञे तु मधुभाण्डाभिधेऽपि च ॥ 312॥
स्थित: संनिहितो देव: स्वयंव्यक्तो जगत्पति: ।
भगवान् पुण्डरीकाक्षो लोकानां हितकाम्यया ॥ 313॥
देवदेवो जगन्नाथ एवं क्षेत्रेषु केषुचित् ।
स्थापितो विबुधाद्यैस्तु सन्निधत्ते द्विजोत्तम ! ॥ 314॥
केषुचिन्मनुजेन्द्रैस्तु भक्तिबृंहितमानसै: ।
स्थापितो विधिवद्विग्र: सन्निधत्ते जगत्पति: ॥ 315॥
एवं भगवदाकारैनानासंस्थानलक्षणै: ।
नानाविशेषरूपैश्च नानाकार्यवशेन तु ॥ 316॥
विश्वमापूरितं सर्वं सर्वानुग्रहकाम्यया ।
स्वयंव्यक्तं तथा सिद्धविबुधश्चै प्रतिष्ठितम् ॥ 317॥
मुनिमुख्यैस्तु गन्धर्वेर्यक्षैर्विद्याधरैरपि ।
रक्षोभिरसुरैर्मुख्यै: स्थापितं मन्त्रविग्रहम् ॥ 318॥
दिव्यशास्त्रोक्तविधिना पूजयेच्छास्त्रकोविद: ।
स्थापितं मनुजेन्द्रैस्तु मुनिवाक्योक्तमार्गत: ॥ 319॥
पूजयेद् द्विज ! तत्रापि ज्ञानिभिस्तत्त्वदर्शिभि: ।
वासुदेवैकनिष्ठैस्तु देवतान्तरवर्जितै:॥ 320॥
व्यामिश्रयागमुक्तैस्तु तीव्रभक्तिसमन्वितै: ।
स्थापितं मनुजेन्द्रैस्तु ह्यनुवेदादिकोविदै: ॥ 321॥
अर्चयेद्देवदेवेशं दिव्यशास्त्रोक्तवर्त्मना ।
मुनिवाक्योक्तमार्गेण पूजनं यत्र वर्तते ॥ 322॥
तत्रापि दिव्यमार्गाच्चेत् पूजनं कर्तुमिच्छति ।
मुनिमार्गं परित्यज्य दिव्यमार्गेण पूजयेत् ॥ 323॥
भवेत् सन्निधिमाहात्म्यं कालं कल्पक्षयावधि ।
दिव्यमार्गेण पूजाद्यं वर्तते यत्र नित्यश: ॥ 324॥
तत्र दिव्यं परित्यज्य न कदाचिन्महामते ! ।
मुनिवाक्योक्तमर्गेण कुर्यात् संपूजनादिकम् ॥ 325॥
कुर्यादा यदि संमोहाद्विप्र: संमूढचेतन: ।
संप्रयात्यचिरात्तस्य भक्तिर्बीजेन वै सह ॥ 326॥
समन्त्रं कर्मतन्त्रं च सिद्धयश्च पराङ्मुखा: ।
इहैव शीघ्रं विप्रेन्द्र ! देहान्ते गतसन्तति: ॥ 327॥
घोरं प्रयाति नरकं राजा राष्ट्रं च नश्यति ।
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन दिव्यमार्गे तु न त्यजेत् ॥ 328॥
तामसेन तु मार्गेण पूजनं यत्र वर्तते ।
तत्रापि राजसेनैव पूजनं सिद्धिदं भवेत् ॥ 329॥
राजसेन तु पूजाद्यं वर्तते यत्र नित्यश: ।
तत्रापि सात्विकेनैव पूजनं शुभदम् सदा ॥ 330॥
सात्विकेन तु पूजाद्यं वर्तते यत्र चान्वहम् ।
तत्र राजसमार्गेण न कुर्यात् पूजनादिकम् ॥ 331॥
यत्र राजसमार्गेण प्रवृत्तं त्वर्चनादिकम् ।
तत्र तामसमार्गेण न कुर्यादर्चनादिकम् ॥ 332॥
विविधानां राजसानामन्योन्यं स्यान्न संकर: ।
सर्वत्रपौरुषे वाक्ये तद्ग्राह्यमविरोधि यत् ॥ 333॥
सनक: -
केवलं तद्विधानेन न कुर्यात् स्थापनादिकम् ।
दिव्याद्यायतनानां च पूजार्थं यत् त्वयोदितम् ॥ 334॥
शास्त्रं दिव्यादिभेदेन श्रोतुमिच्छामि तत्वत: ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[82]]
यज्ज्ञात्वा विनिवर्तेयं शास्त्रसाङ्कर्यदोषत: ॥ 335॥
शाण्डिल्य: -
वासुदेवेन यत् प्रोक्तं शास्त्रम् भगवता स्वयम् ।
अनुष्टुप्छन्दोबन्धेन समासव्यासभेदत: ॥ 336॥
तथैव ब्रह्मरुद्रेन्द्रप्रमुखैश्च प्रवर्तितम् ।
लोकेष्वपि च दिव्येषु तद्दिव्यं विद्धि सत्तम ! ॥ 337॥
ब्रह्मरुद्रमुखैर्देवै: ऋषिभिश्च तपोधनै: ।
स्वयं प्रणीतं यच्छास्त्रं तद्विद्धि मुनिभाषितम् ॥ 338॥
एवत्तु त्रिविधं विद्धि सात्विकादिविभेदत: ।
विज्ञाय पुण्डरीकाक्षादर्थजालं यथास्थितम् ॥ 339॥
तद्बोधकं प्रणीतं यच्छास्त्रं तत् सात्विकं स्मृतम् ।
तस्माज्ज्ञातेऽर्थजाते तु किञ्जित् समवलम्ब्य च ॥ 340॥
स्वबुद्युन्मुषितस्यैव ह्यर्थजातस्य बोधकम् ।
यत् प्रणीतं द्विजश्रेष्ठ ! तथा विज्ञाय तत्वत: ॥ 341॥
ग्रन्थविस्तरसंयुक्तं शास्रं सर्वेश्वरेश्वरात् ।
तत्स्ंक्षेपप्रसादेन स्वविकल्पविजृम्भणै: ॥ 342॥
ब्रह्मादिभि: प्रणीतं यत् तथा तदृषिभिर्द्विज ! ।
ब्रह्मादिभ्य: परिश्रुत्य तत् संक्षेपात्मना पुन:॥ 343॥
स्वविकल्पात् प्रणीतं यत् तत् सर्वं विद्धि राजसम् ।
तत् स्याद् द्वैधा पञ्चरात्रवैखानसविभेदत: ॥ 344॥
केवलात् स्वविकल्पोक्तै: कृतं यत् तामसं तु तम् ।
केवलं मनुजैर्यत्तु कृतं तत् पौरुषं भवेत् ॥ 345॥
सनक: -
यैर्लिङ्गैर्वदतांश्रेष्ठ ! भगवद्वाक्यपूर्वकम् ।
भेदं जानामि तत्वेन तानि विस्तरतो वद ॥ 346॥
शाण्डिल्य: -
यदर्थाड्यमसन्दिग्धं स्वच्छमल्पाक्षरं स्थिरम् ।
चातुरात्म्यस्वरुपेण संस्थितस्य विभो: सदा ॥ 347॥
स्वाभाविकं परत्वं तु यत्र यत्र समीरितम् ।
अन्यासां मन्त्रमूर्तीनां यत्र चौपाधिकं तु यत् ॥ 348॥
तुर्यादिजाग्रत्पर्यन्त: पदभेद: प्रकाशित: ।
भक्तानामनुकम्पार्थं यत्र वै चतुरात्मन: ॥ 349॥
शक्तीशस्य विभोर्यत्र विभव: संप्रकाशित: ।
अङ्गलाञ्छनभूषाणां शक्तीनां विहगेशितु: ॥ 350॥
लयादिभेदभिन्नं तु स्वरूपं यत्र भाषितम् ।
बीजपिण्डपदाद्येन चातुर्विध्येन सत्तम ! ॥ 351॥
मन्त्रा: प्रवर्तिता यत्र यत्र स्थापनकर्मणि ।
अनुवेधक्रिया प्रोक्ता यत्र वै नित्यपूजनम् ॥ 352॥
मूलमूर्तौ तु संपूर्णं प्रोक्तं प्राधान्यतो द्विज ! ।
तत्र कर्तुमशक्यं यत् स्नानाद्यं तावदेव तु ॥ 353॥
बिम्बान्तरे तदर्थे प्रोक्तं प्राधान्यतो द्विज ! ।
विहितं दर्पणाद्येषु तदभावान्महामते ! ॥ 354॥
क्ष्माजलानलवाय्वाख्यनाभसीयेन वै द्विज ! ।
धारणापञ्चकेनैव धारणाद्वितयेन च ॥ 355॥
दहनाप्यायनाख्येन यत्र शुद्धिश्च भौतिकी ।
आगमश्रुतिमूलत्वं स्वस्य यद्धयुपपादकम्॥ 356॥
तत् पारमेश्वरं वाक्यमाज्ञासिद्धं हि मोक्षदम् ।
एवमादेयवाक्योत्थ आगमो यो महामते ! ॥ 357॥
सन्मार्गदर्शनं कृत्सनं विधिवादं च विद्धि तत् ।
तत्प्रामाण्यातु यत्किञ्चित् समभ्यूह्य यथार्थत: ॥ 358॥
पूर्वापराविरोधेन निर्वाह्यमविचारत: ।
सर्वेषां रञ्जकं गूढं निश्चयीकरणाक्षमम् ॥ 359॥
पारमेश्वरवाक्योक्तमर्थजालं यथास्थितम् ।
प्रत्यभिज्ञापकं यद्यत् सात्विकं मुनिभाषितम् ॥ 360॥
प्रशंसकं यत् सिद्धीनां संप्रवर्तकमप्यथ ।
मूलमूर्तिमनादृत्य कर्मार्चायां तु पुष्कलम् ॥ 361॥
नित्यसंपूजनं प्रोक्तं प्राधान्येन तु यत्र वै ।
ब्रह्मरुद्रादिबिम्बानां प्रमाणं लक्षणं तथा ॥ 362॥
स्थापनं यत्र निर्दिष्टं यत्र वै जगतां पते: ।
पूजनं तु समुद्दिष्टं प्राकृतानां जडात्मनाम् ॥ 363॥
तत्वानामपि विप्रेन्द्र ! दिशां कालस्य वाचकै: ।
परमेष्ठ्यादिभिर्मन्त्रै: पञ्चभिर्यत्र वै क्रमात् ॥ 364॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
स्थापनादिप्रतिष्ठान्तं पञ्चकं समुदीरितम् ।
यागपूर्वा हरिस्तोमपर्यन्ता: सप्त कीर्तिता: ॥ 365॥
यागा यत्र तथा सप्त तत्क्रमादधिकारिण: ।
उक्तं यत्र प्रतिष्ठायां षोडशन्यासकल्पनम् ॥ 366॥
एतज्जानीहि तत् सर्वं राजसं मुनिभाषितम् ।
भगवन्तं समुद्दिश्य ह्यङ्गभावं विनैव तु ॥ 367॥
ब्रह्मरुद्रमुखानां तु विबुधानां तथैव च ।
मातॄणामपि दुर्गाया: स्वातन्त्रेण तु यत्र वै ॥ 368॥
मन्त्रं ध्यानं प्रमाणं च लक्षणं स्थापनम् तथा ।
निर्दिष्टं तामसं नाम मुनिवाक्यं तु विद्धि तत् ॥ 369॥
अनर्थकमसंबद्धमल्पार्थं शब्दडम्बरम् ।
अनिर्वाहकमाद्योक्तेर्वाक्यं तत् पौरुषं स्मृतम् ॥ 370॥
हेयं चानर्थसिद्धीनामाकरं नरकावहम् ।
पारमेश्वरवाक्यार्थैर्यद्विरोधि न तद् द्विज ! ॥ 371॥
संग्राह्यं सात्विकाद्येषु मुनिवाक्येषु यत्नत: ।
यद्दिव्यापेक्षितं विप्र ! संग्राह्यमविरोधि तत् ॥ 372॥
सात्विकादिक्रमात्तेषु समभ्यूहा महामते ! ।
प्रसिद्धार्थानुपादाय सङ्गतार्थं विलक्षणम् ॥ 373॥
अपि चेत् पौरुषं वाक्यं ग्राह्यं तन्मुनिवाक्यवत् ।
सनक: -
दिव्यपूर्वाणि शास्त्राणि प्रोक्तैरेतैस्तु लिङ्गकै: ॥ 374॥
लिङ्गितानि द्विजश्रेष्ठ ! व्यक्तनामान्वितानि च ।
कौतूहलं हि मे श्रोतुं प्रब्रूहि गणशस्तथा ॥ 375॥
विज्ञातव्यान्यसंकीर्णं यथा च स्वल्पबुद्धिभि: ।
शाण्डिल्य: -
सात्वतं पौष्करं चैव जयाख्यं च तथैव च ॥ 376॥
एवमादीनि शास्त्राणि दिव्यानीत्यवधारय ।
संहिता चेश्वरस्यापि भरद्वाजस्य संहिता ॥ 377॥
सौमन्तवी तथा ह्येतत् पारमेश्वरसंज्ञितम् ।
वैहायसीसंहिता च शास्त्रं चित्रशिखण्डिजम् ॥ 378॥
तथा जयोत्तरं तत्र एवमादीनि तत्वत: ।
सात्विकानि विजानीहि मुनिवाक्यानि सत्तम ! ॥ 379
तन्त्रं सनत्कुमारख्यं तथा पद्मोद्भवाभिधम् ।
सत्यापि तेजोद्रविणं मायावैभविकं तथा ॥ 380॥
इत्यादीन्यवगच्छ त्वं राजसान्येव तत्वत: ।
पञ्जप्रश्नं शुकप्रश्नं तत्वसागरसंहिता ॥ 381॥
इत्यादीन्यवबुद्ध्यस्व तामसानि विशेषत: ।
पूर्वोक्तलक्षणेनैव ज्ञातव्यं तत्र पौरुषम् ॥ 382॥
प्रासादानां च शास्त्राणां यथावत् संप्रकाशितम् ।
भेदं दिव्यादिकं सम्यग् ज्ञात्वा सर्वं समाचरेत् ॥ 383॥
यो न ज्ञात्वा तु साङ्कर्यं (र्यात्) पूजाद्यमनुतिष्ठति ।
स हि सर्वस्य जगत: साङ्कर्यं कुरुते सदा ॥ 384॥
विशेषात् स्वस्य वंशस्य तस्मादापद्यपि द्विज ! ।
न कुर्याच्छास्त्रासाङ्कर्यं हितैषी शास्त्रकोविद: ॥ 385॥
तत् सर्वमुक्तं यत् पृष्टं किमन्यत् कथयामि ते ।
इति पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे प्रासाददेवतानिर्णयो
(श्रीरङ्गक्षेत्र,श्रीरङ्गविमान, श्रीरङ्गनाथ माहात्म्यम् नाम) दशमोऽध्याय: समाप्त: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[84]]
श्री:
॥ एकादशोऽध्याय: ॥
द्वारावरणदेवतालक्षण विधिः
सनक: -
नित्योत्सवविधौ ब्रह्मन् ! पूजनं समुदाहृतम्।
द्वारावरणदेवानां तेषां ध्यानादिकं क्रमात्॥ 1॥
ज्ञातुमिच्छामि विप्रेन्द्र ! प्रबूहि मम विस्तरात्।
शाण्डिल्य: -
श्रूयतामभिधास्यामि यदहं चोदितस्त्वया॥ 2॥
प्रासादद्वारदेवेभ्य: समारभ्य यथाक्रमम्।
प्रासादद्वारबाह्ये तु ह्यधस्थौदुम्बरान्तिमे॥ 3॥
वास्त्वीशक्षेत्रनाथौ द्वौ स्थितौ दक्षेतरक्रमात्।
शुक्लवक्त्र: कृष्णदेहो द्विभुजो रत्नपात्रधृक्॥ 4॥
दक्षिणेन करेणैव सर्वामरसमाश्रय: ।
पुण्डरीकसमानाभवस्त्रस्रगनुलेपन: ॥ 5॥
गदोद्यतकरो विप्र ! ध्यातव्यो वास्तुपूरुष: ।
क्षेत्रेशं द्विभुजं ध्यायेद्धेमाभवसनस्रजम्॥ 6॥
नीलजीमूतसंकाशं दण्डहस्तं महातनुम्।
मुष्टिकृद्वामहस्तेन यागक्षेत्रस्य पालकम्॥ 7॥
कुण्डलाद्यैरलङ्कारैरेतौ शोभितविग्रहौ।
वीक्षमाणौ विभोर्वक्त्रं तेजसातीव निर्भरौ॥ 8॥
तप्तकाञ्चनवर्णाभां प्रवालसदृशाम्बराम्।
हारनूपुरकेयूर करण्डमकुटादिकै: ॥ 9॥
अलङ्कृतामलङ्कारै: पुण्डरीकनिभेक्षणाम् !
अकलङ्कसुसम्पूर्णचन्द्रबिम्बनिभाननाम्॥ 10॥
पद्मकुम्भकरां लक्ष्मीं पद्मोपरिगतां स्मरेत्।
पद्मासनेनोपविष्टां द्वारस्योर्ध्व उदुम्बरे॥ 11॥
तरुणादित्यसंकाशो महोरस्कश्चतुर्भुज: ।
उन्नतश्चोन्नतांसश्च पूर्णाङ्गो नातिमांसल: ॥ 12॥
तनूदरो निम्ननाभो रोमराजिविराजित: ।
दंष्ट्राकरालवदन: पिङ्गश्मश्रुजटाधर: ॥ 13॥
मधुपिङ्गलनेत्रश्च कुटिलभ्रूलतायुत: ।
प्रलम्बलोलश्रवण: पृथुघ्राण: स्मितानन: ॥ 14॥
कुण्डलालङ्कृतश्चैव हारकेयूरभूषित: ।
बद्धोष्णीषललाटश्च तिलकेनाप्यलङ्कृत: ॥ 15॥
शुक्लाम्बरधर: स्त्रग्वी भुजयुग्मेऽस्यदक्षिणे।
प्रोद्यतं संस्मरेच्चक्रं प्रज्वलन्तीं गदां परे॥ 16॥
श्रोणीतटनिषण्णां च विश्रान्तां वसुधातले।
पूर्वे वामकरे शङ्खमन्यस्मिन्श्चाक्षसूत्रकम्॥ 17॥
एवं गणाधिपश्चण्डो विक्रमेणापराजित: ।
क्रुद्धो विघ्नायुतानां च क्षणात्संहरणक्षम: ॥ 18॥
ध्येयो गर्भगृहद्वारशाखामूले तु दक्षिणे।
तत्रैवापरभागे तु प्रचण्डं त्वीदृशं यजेत्॥ 19॥
किंतु सव्यापसव्याभ्यां भुजाभ्यां स्याद्विपर्यय: ।
भुजद्वये यच्चण्डस्य वामे संपरिकिर्तितम्॥ 20॥
दक्षिणे तत्प्रचण्डस्य ध्येयं वा परिकलप्य च।
ध्यायेद्द्वाराग्रदेशे तु गरुडं काञ्चनप्रभम्॥ 21॥
कुटिलभ्रुवृत्ताक्षं पक्षमण्डलमण्डितम्।
लम्बोदरंसुपीनाङ्गं सर्वभूषणभूषितम्॥ 22॥
मकुटाद्यैरलङ्कारैर्नूपुराद्यैर्विराजितम्।
नीलं वसानं नानामाल्योपशोभितम्॥ 23॥
संमुखं देवदेवस्य भृगतं विधृताञ्जलिम्।
द्विभुजं तुहिनाभं च सत्याख्यं विहगाधिपम्॥ 24॥
प्राणाधिदैवतं चक्रे बलिमण्डलमध्यगे।
संस्थितं संस्मरेत्सर्वैरङ्गै: पुरुषरूपिणम्॥ 25॥
प्रलम्बमानजठरं पक्षराजि विराजितम्।
दक्षिणेनकरेणैव धारयन्तं गणित्रकम्॥ 26॥
उत्तानितेतरकरं कुण्डलाद्यैर्विभूषितम्।
नीलकौशेयवसनं निलमाल्यानुलेपनम्॥ 27॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
अनाकुलाभ्यांनेत्राभ्यां वीक्षमाणं सदा विभुम्।
अथाग्रमण्डपद्वारशाखायुगलसंस्थितौ॥ 28॥
पद्मगर्भप्रतीकाशावतिभीमपराक्रमौ।
चण्डप्रचण्डसदृशौ भुजलाञ्छनभूषणै: ॥ 29॥
रक्ताम्बरधरौ चैव रक्तस्रगनुलेपनौ।
गणौ धातृविधातारौ ध्यात्वा संपूज्य तत्पर: ॥ 30॥
कुमुदादिगणेशानान्प्रथमावरणे यजेत्।
पूवं च वह्निदिग्भागे पूज्यौ द्वौ गणनायकौ॥ 31॥
कुमुद: कुमुदाक्षश्च प्रसन्नवदनेक्षणौ।
तुहिनाचलसङ्काशौ प्रथमेवयसि स्थित॥ 32॥
नानाभरणदिग्धाङ्गौ नानावस्त्राविभूषितौ।
नानामाल्यचितौ चैव नानामौलिधरौ द्विज ! ॥ 33॥
नानागन्धविलिप्ताङ्गौ नानाकुण्डलभूषितौ।
कुमुदाख्यगणेशस्य ध्यातव्योदक्षिण: कर: ॥ 34॥
चन्द्ररश्मिप्रतीकाशचामरेण विराजित: ।
अभिगच्छाभयं ध्यायेद्द्वितीयं दक्षिणं करम्॥ 35॥
भवभङ्गात् प्रपन्नानां परेषां गुणशासनम्।
तस्यैवाद्यं वामकरं प्रबुद्ध कमलोद्यतम्॥ 36॥
तूष्णीं भीसूचकं ध्यायेद्बहि:स्थानां परं करम्।
एतेद्वै कुमुदाक्षस्य वैपरीत्येन भावयेत्॥ 37॥
द्वाभ्यां द्वाभ्यां कराभ्यां वै त्वन्येषामेवमेव हि।
पुण्डरीकोवामनश्च द्वावेतौ हुतभुक्प्रभौ॥ 38॥
गरुडध्वजहस्तौ च शेषमन्यत्पुरोदितम्।
कृत्वा ध्यात्वाऽथवा न्यस्य दक्षिणे नैरृतेऽपि च॥ 39॥
शङ्कुकर्णाभिधानो य: सर्वनेत्राभिसंज्ञित: ।
द्वावेतौ चम्पकाभौ तु मयूरव्यजनोद्यतौ॥ 40॥
महाविभूतेर्देवस्य प्रत्यग्वायुदिगास्थितौ।
सुमुख: सुप्रतिष्ठश्च विभो: सोमेशदिक्स्थितौ॥ 41॥
चिन्त्यौ मुद्गफलश्यामावातपत्रकरोद्यतौ।
नोक्तशेषकराणां तु तद्विद्धि कुमुदोदितम्॥ 42॥
मानव: पृश्निगर्भश्च जगत्यम्बर संस्थितौ।
तप्तकाञ्चनवर्णाभौ करण्डमकुटोज्ज्वलौ॥ 43॥
दंष्ट्राकरालवदनौ नानामाल्यधरौ द्विज ! ।
तत्र मानवसंज्ञश्च पक्षनागविभूषित: ॥ 44 ॥
तस्य दक्षिणहस्तश्च शङ्खराजेन शोभित: ।
तत्पृष्ठे कटके हस्ते अङ्गुष्ठान्तरलोलगा॥ 45॥
अक्षमालेति सा प्रोक्त सर्वसिद्धिकरीसदा।
मुख्यवामकरेचक्रं तत्पृष्ठेचोर्ध्वगागदा॥ 46॥
एतद्धिपृश्निगर्भस्य वैपरीत्येनभावयेत्।
कटिहस्ताद्गतां ध्यात्वा पक्षनागौ विना द्विज ! ॥ 47॥
एते भगवतो विप्र ! त्वन्तरङ्गा मयोदिता: ।
कर्मणा मनसा वाचा तद्भावगतमानसा: ॥ 48॥
ज्ञानादिषड्गुणोपैतै राकीर्णा: कोटिश: परै: ।
भूतै: सिद्धैरनन्तैश्च प्रार्थयानै: परंपदम्॥ 49॥
वस्त्रभूषाङ्गरागाद्यै: सर्वे ते कुमुदोपमा: ।
श्वेतमृत्कल्पितेनैव ह्यूर्ध्वपुण्ड्रेण भूषिता: ॥ 50॥
ललाटस्थेन सर्वेऽपि कुमुदादिगणाधिपा: ।
एवमन्येऽपि भूताद्या: सर्वे पारिषदा द्विज ! ॥ 51॥
एवमावृतिदेवाश्च द्वारस्थाश्च तथैव हि।
एवं तदीया विप्राश्च क्षत्रविट्च्छूद्रजातय: ॥ 52॥
मृदैव वा चन्दनेन कल्पितैरूर्ध्वपुण्ड्रकै: ।
द्वादशैश्च चतुर्भिर्वा भूषितास्यु: सदा द्विज ! ॥ 53॥
अतसीकुसुमश्यामौ पीतमाल्याम्बरान्वितौ।
पीतोष्णीषधरौ रौद्रौ प्राग्वद्भुजविभूषितौ॥ 54॥
गणौ चण्डकृतिधरौ दुर्दर्शौ दुरतिक्रमौ।
जयं च विजयं नाम्ना यजेत्तद्वारपार्श्वयो: ॥ 55॥
तदुद्देशात्समारभ्य बहिर्द्वारावसानकम्।
द्वितियावरणक्षेत्रं षोढाकृत्वा तु पञ्चमे॥ 56॥
भागे तु गरुडं कृत्वा विप्र ! ध्यात्वाऽथवा न्यसेत्।
द्रवच्चामीकराकारं भीमभ्रकुटिलोचनम्॥ 57॥
पृथुदंष्ट्रं पृथुध्राणं पृथुगात्रं पृथूदरम्।
पक्षाङ्कुराञ्चितोरस्कं पक्षमण्डलमण्डितम्॥ 58॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[86]]
हारकेयूरताटङ्क मकुटाद्यैस्तु भूषणै: ।
भूषितंनीलवसनं नानामाल्य विभूषितम्॥ 59॥
नानागन्धविलिप्ताङ्गं नागैकादशभूषितम्।
पुष्पस्तबकसंपूर्णमञ्जलिं दधतं द्विज ! ॥ 60॥
उन्नम्य दक्षिणं जानुमासनीकृत्य चेतरत्।
सुखासनसमासीनं विभोराज्ञाप्रतीक्षकम्॥ 61॥
तत: (प:) कर्मात्मतत्वानां दशकं सिद्धतां गतम्।
भगवत्तुल्यसामर्थ्य सार्वज्ञ्यादिगुणैर्युतम्॥ 62॥
वियुक्तं प्राकृताद् दु:खान्नियुक्तं चेश्वरेण तु।
भवसन्तारकत्वेन ह्येतदावृतिकं क्रमात्॥ 63॥
उपेन्द्र: पूर्वदिग्भागो संस्थितो द्विजसत्तम ! ।
वह्नौतेजोधराख्यस्तु दक्षिणेदुरतिक्रम:॥ 64॥
नैरृते तु महाकर्मा पश्चिमे तु महाह्रद: ।
अग्राह्योवायुदिग्भागे वसुरेतास्तथोत्तरे॥ 65॥
पूर्वोत्तरे वर्धमान: साक्षी गगनगोचरे।
आधारनिलयं नाम्ना सर्वस्याधोगतं स्मरेत्॥ 66॥
एते स्फटिकवर्णाभा: श्वेतमाल्याम्बरान्विता: ।
गणित्रकं रथाङ्गं च शङ्खं चैव गदां तथा॥ 67॥
दधाना मुख्यदक्षादि मुख्यवामान्तमेव हि।
करैश्चतुर्भि: सुसमा मुकुटादि विभूषिता: ॥ 68॥
तेजसाविघ्नजालानि प्रेरयन्तो महौजस: ।
स्थानकै: संस्थिता: सर्वे ध्यानोन्मीलितलोचना: ॥ 69
अथवा द्विभुजा एते वज्राद्यं दशकं क्रमात् ।
दक्षेण लोकपालीयं धारयन्त: करेण तु ॥ 70॥
गणित्रकं तु वामेन वरदाभयदास्तु वा ।
तदा वर्णाङ्गरागाद्यै रिन्द्रादिसदृशास्तु वा ॥ 71॥
द्वीतीयगोपुरद्वारपार्श्वयो रन्तरस्थयो: ।
विन्यसेद् द्वारपालाख्यावेतौ वामादितो गणौ ॥ 72॥
निधीशौ शङ्खपद्मौ तु निधिभाण्डोपरिस्थितौ ।
स्थूलदन्तौ च दान्तौ च द्विभुजौ भगवन्मयौ ॥ 73॥
कुटिलभ्रूलतायुक्तौ किञ्चिदुन्नतवक्षसौ ।
लम्बोदरौ सुपीनाङ्गौ ह्रस्वपाणिपदौ द्विज ! ॥ 74॥
शङ्खपद्मसमानाभौ नीलशुक्लाम्बरस्रजौ ।
मुकुटाद्यैस्तु विविधैरलङ्कारैरलंकृतौ ॥ 75॥
दक्षिणेन करेणैव धारयन्तौ सरोरुहम् ।
इतरेण करेणैव ह्युत्तानेन निधिं स्वकम् ॥ 76॥
अथवा वामहस्ताभ्यां प्रवेशाभीतिदान्वितौ ।
करद्वयेन शङ्खं वा पद्मं वा दधतौ द्विज ! ॥ 77॥
वामेन धारयेत् पद्मं यद्वा शङ्ख निधीश्वर: ।
शङ्खपद्मधरौ वापि शिरसा मकुटोपरि॥ 78॥
शङ्खचक्रधरौ वापि साधकेच्छावशेनतु।
उन्नम्य दक्षिणंजानुं ह्यासनीकृत्यचेतरत्॥ 79॥
एवं शङ्खनिधे: पद्मनिधेस्तु विपरीतवत् ।
तद्द्वारशाखानिष्टौ तु संस्मरेद्दक्षिणादित: ॥ 80॥
क्षीरकुन्दावदातौचनीलकौशेयवाससौ।
नीलनीरजवर्णाभै: पुष्पैर्भूषितविग्रहौ॥ 81॥
पूर्वोक्तगणसादृश्यौनाम्नाभद्रसुभद्रकौ।
तद्द्वारबाह्यत: पश्चात् पार्श्वयोर्गोपुरस्थितौ ॥ 82॥
एतौ गणेश्वरौ न्यस्येद् ध्यात्वा वा परिकलप्य च ।
अथवा द्विभुजावेतौ तदा भद्रस्य दक्षिणम् ॥ 83॥
करं तु तर्जनीयुक्तं वाममीषत्तु कुञ्चितम् ।
गदाग्रोपरिविश्रान्तं गदामूलोपरिस्थितम् ॥ 84॥
व्यत्यस्तदक्षिणं पादं वामं तु भुवि संस्थितम् ।
भद्रस्य वामयोर्विप्र ! यदुक्तं पाणिपादयो: ॥ 85॥
दक्षयोस्तत् सुभद्रस्य दक्षोक्तं वामगं भवेत्।
किन्तु तद्वामहस्तं तु युक्तं विस्मयमुद्रया॥ 86॥
चण्डप्रचण्डौ धाता च विधाता च जयस्तथा ।
विजयश्चापि भद्रश्च सुभद्रश्च गणेश्वर: ॥ 87॥
एते गणेश्वरा ह्यष्टौ प्रभापुष्पाम्बरैर्विना ।
देहवक्ताकृतैस्तुल्यास्तथैवाभरणायुधै:॥ 88॥
भक्तानां विघ्नजालस्य सर्वदिक्संस्थितस्य च ।
संसारफलदातुर्वै च्छेदनार्थं समुद्यता: ॥ 89॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
परस्परमुखा: सर्वे स्थानकै: संस्थिता: समै: ।
गणेशायुतलक्षैस्तु नानावर्णवर्पुधरै: ॥ 90॥
अच्युताराधनपरैरेकैकं परिवारिता: ।
तृतीयावरणे पश्चात् पूर्वादिक्प्रयोगत: ॥ 91॥
इन्द्रादिलोकपालनांदशकं विन्यसेद्द्विज ! ।
शतधामनिभंध्यायेच्चतुर्बाहुंपुरन्दरम्॥ 92॥
सुसितद्विपसम्स्थं तु सुतीक्ष्णकुलिशोद्यतम् ।
अजारूढं स्मरेद्रक्तं शक्तिपाणिं हुताशनम् ॥ 93॥
सहस्रार्चिभिराकीर्णं सहस्रादित्यभासुरम्।
महामद्दिषसंस्थं तु त्वञ्जनाद्रिसमप्रभम् ॥ 94॥
सुभीमदण्डहस्तं तु स्मरेद्देवं पित्रीश्वरम् ।
दंष्ट्राकरालवदनं कृष्णमेघसमप्रभम् ॥ 95॥
घोरं प्रेतासनं ध्यायेत् खड्गधृग्राक्षसेश्वरम् ।
मुक्ताफलद्युतिसमं भीमं पाशकरोद्यतम् ॥ 96॥
नागकन्यासहस्त्राड्यं मकरस्थमपांपतिम् ।
नीलतोयदसंकाशं महाध्वजपटाङ्कितम् ॥ 97॥
ध्यायेत् समीरणं देवं संस्थितं हरिणोपरि ।
सोमं तारागणोपेतं शङ्खगोक्षीरपाण्डरम् ॥ 98॥
बृहच्छशकपृष्ठस्थं शिशिरास्त्रकरं स्मरेत् ।
सितभूतिविलिप्ताङ्गं त्रिणेत्रं वृषवाहनम् ॥ 99॥
त्रिशूलायुधहस्तं च त्वीशानं ज्ञानिनं स्मरेत् ।
पातालदिग्गतं ध्यायेत् कूर्मारूढं हलायुधम् ॥ 100॥
सितं सहस्रफणभृद्योनन्तो नाम नागराट् ।
भचक्रं भ्राम्यमाणं तु दण्डहस्तं प्रजापतिम् ॥ 101॥
हंसारूढं स्वसंस्थं तु ध्यायेद्ध्रुवमजं विभुम् ।
एते चतुर्भुजा: सर्वे अक्ष सूत्रविभूषिता: ॥ 102॥
चिन्तयन्त: परं तत्त्वं वराभयकरोद्यता: ।
दिव्याभरणदिग्धाङ्गा दिव्यमाल्याम्बरान्विता: ॥ 103
दिव्यरुपधराश्चैव दिव्यगन्धवहा द्विज ! ।
रक्तशुक्लनिशापीतनीलचम्पकसप्रभै: ॥ 104॥
व्योमस्फटिकमार्तण्डराजोपलनिभैस्तथा ।
माल्याङ्गरागवसनै: महार्घै: समलंकृता: ॥ 105॥
भूषिता भूषणैश्चित्रै: करण्डमकुटादिभि: ।
एभ्यश्चतुर्भुजो व्रह्मन् ! विज्ञेयो वृषभध्वज: ॥ 106॥
द्विभुजास्त्वमरश्चान्ये वरदाभयदास्तु वा ।
इति लोकेष्वेरेषूक्तं ततो वै द्विजसत्तम ! ॥ 107॥
तृतीयावरणद्वारे शाखामूले तु दक्षिणे ।
सुदर्शनं चतुर्हस्तं ह्रस्वकायं ज्वलत्प्रभम् ॥ 108॥
क्रोधरक्तेक्षणं दैत्यदानवासृग्विलेपनम् ।
नृत्यन्तं मदमत्तं च सहस्रारान्तरस्थितम् ॥ 109॥
दंष्ट्राकरालवदनं कुटिलभ्रूलतायुतम् ।
कल्पान्तपावकाकारं स्वरश्मिपरिवेष्टितम् ॥ 110॥
दक्षिणे भुजयुग्मे तु पूर्वेण च सुदर्शनम् ।
धारयन्तं ततोऽन्येन विश्रान्तं भूतले गदाम्॥ 111॥
शङ्खं मुख्येन वामेन ह्यपरेण गणित्रकम् ।
हारकेयूरताटङ्क मकुटादिविभूषणै:॥ 112॥
विभूषितं विचित्रैस्तु श्वेतमाल्याम्बरादिकै: ।
विघ्नानुत्पाट्यन्तं च दीप्तेन स्वेन तेजसा ॥ 113॥
संस्मर्त्तु ततोऽन्यस्मिन् शाखामूले महामते ! ।
सुस्थितं गरुडं विप्र ! तप्तकाञ्चनसन्निभम् ॥ 114॥
सौम्यवक्त्रं विवृत्ताक्षं रक्ततुण्डं सुभीषणम् ।
पृथूदरं दीर्घपुच्छपक्षमण्डलमण्डितम् ॥ 115॥
रक्ताम्बरधरं चैव रक्तस्रगनुलेपनम् ।
दंष्ट्राकरालवदनं भ्रुकुटीकुटिलेक्षणम् ॥ 116॥
विचित्रकञ्चुकधरं भुजगेन्द्रैरलंकृतम् ।
मुकुटाद्यैरलंकारैर्विविधैस्तु विभूषितम् ॥ 117॥
भुजद्वये यच्चक्रस्य वामे संपरिकीर्तितम् ।
दक्षिणे तद्भवेदस्य, दक्षोक्तं वामगं भवेत् ॥ 118॥
वज्रं शक्तिस्तथा दण्ड:खड्ग: पाशौ ध्वजस्तथा ।
शिशिराख्यं त्रिशूलं च लाङ्गलं मुसलं तथा ॥ 119॥
पूर्वादिक्रमयोगेन चतुर्थावरणे स्थिता: ।
एतेषां क्रमशो ध्यानं समाकर्णय साम्प्रतम् ॥ 120॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
वज्रं वज्रोपलाभं तु सितदीर्घनखाङ्कितम्।
दंष्ट्राकरालवदनं ज्वलत्कनकलोचनम्॥ 121॥
सौदामिनीप्रभां शक्तिं शान्ताग्निवदनेक्षणाम् ।
घनघर्घरनिर्घोषमुद्निरन्तीं मुहुर्मुहु: ॥ 122॥
बद्धमुष्टिं स्मरेद्दण्डं रक्ताङ्गं रक्तलोचनम् ।
क्रोधमूर्तिं स्वदशनैर्दशन्तमधरं स्वकम् ॥ 123॥
स्व(स्व)रश्मिखचितं ध्यायेन्नृत्त्यमानं च नन्दकम् ।
शरदाकाशसंकाशं दशन्तं दशनावलीम् ॥ 124॥
पाशं गुणगणाकीर्ण्ं विद्युज्जिह्वं भयानकम् ।
हेमालिपाण्डराभं च घोरास्यं रक्तलोचनम् ॥ 125॥
शरज्जलदसंकाशं ध्वजं कुटिललोचनम् ।
स्वतेजसा जगत् सर्वं द्योतयन्तं बलोत्कटम् ॥ 126॥
शिशिरं शीतधामाभं पीनाङ्गं पृथुविग्रहम् ।
जताकलापधृक्सौम्यं पुण्डरीकनिभेक्षणम् ॥ 127॥
उदयार्कसहस्राभं त्रिशूलं भीषणाकृतिम् ।
कल्पान्तपावकाकार स्वरश्मि परिवेष्टितम् ॥ 128॥
सन्ध्याजलदसंकाशं लाङ्गलं भीमलोचनम् ।
क्षामाङ्गमुन्नतांसं च वज्रकायं बलोत्कटम् ॥ 129॥
कुन्दावदातं मुसलं सौम्यमीषत्स्मिताननम् ।
रवं रवन्तं मधुरं श्रोत्रेन्द्रियसुखावहम् ॥ 130॥
नीलरक्तसितापीत पावकाञ्जनसन्निभै: ।
हेमचन्द्रहिमाकाशसमानाभै: क्रमेण तु ॥ 131॥
माल्याङ्गरागवसनै: रुचिरै: समलंकृता: ।
दिव्यैराभरणैर्युक्ता: स्वचिह्नाङ्कितमस्तका: ॥ 132॥
तर्जयन्तश्च दुष्टौघं दक्षिणेन करेण तु ।
वामेन कटिमालम्ब्य सुसमै: स्थानकै: स्थिता: ॥ 133
चतुर्थावर्रणद्वारदक्षिणोत्तरशाखयो: ।
गङ्गां च यमुनां चैव ध्यात्वा संपूजयेत् क्रमात् ॥ 134
भगवत्पादसंभूतां गङ्गां कुमुदसन्निभाम् ।
नवयौवनलावण्यसौकुमार्यगुणैर्वृताम् ॥ 135॥
नीलाङ्गरागवसनां नीलमाल्यैरलंकृताम् ।
द्विभुजां सौम्यवदनां पुण्डरीकनिभेक्षणाम् ॥ 136॥
हारनू पुरकेयूर कुण्डलाद्युपशोभिताम् ।
संसारतापसन्तप्तानारुरुक्षन् परं पदम् ॥ 137॥
वासनाकर्मपङ्कानि क्षालयन्तिं स्वतेजसा ।
वहन्तीं दक्षिणेनैव कलशं वारिपूरितम् ॥ 138॥
वामेन तर्जयन्तीं च करेण प्राकृतान् जनान् ।
यमुनां नीलरत्ना(क्ता) भां नीलकुञ्चितमूर्धजाम् ॥ 139
सिताङ्गरागवसनां सितमाल्योपशोभिताम् ।
दक्षिणे तर्जनी मुद्रा वामे तु कलश: स्मृत: ॥ 140॥
अन्यत् सर्वं तु गङ्गोक्तमत्रापि स्यान्महामते : ।
लोहिताक्षो महावीर्यस्तवप्रमेय: सुशोभन: ॥ 141॥
वीरहा विक्रमो भीम: शतावर्तस्तु चाष्टम: ।
ऐश्वरीदिक्क्रमेणैव पञ्च्मावरणे स्थिता: ॥ 142॥
ध्यायेच्चन्द्रप्रतीकाशं लोहिताक्षं वलोत्कटम् ।
नीलाम्बराधरं नीलमाल्यं नीलानुलेपनम् ॥ 143॥
महावीर्यं महाकायं पीतवर्णं महाभुजम् ।
प्रवालाभाम्बरधरं रक्तस्रगनुलेपनम् ॥ 144॥
संस्मरेदप्रमेयाख्यमप्रमेयबलोत्कटम् ।
हरिताकृतिमापीतवसन स्रग्विलेपनम् ॥ 145॥
सुशोभनं शोभनाङ्गम् मुक्ताफलनिभं स्मरेत् ।
अतसीपुष्पसंकाशवासो माल्यानुलेपनम् ॥ 146॥
वीरघ्नं वीरहाख्यं च ध्यायेच्चम्पकसप्रभम् ।
बाह्लीकरञ्जितं रक्तवसनस्रग्विमण्डितम् ॥ 147॥
विक्रमं विक्रमावासं चाषोदरनिभं स्मरेत् ।
कुन्देन्दुकान्तिवसनं सितमाल्यानुलेपनम् ॥ 148॥
भीमं भीमाकृतिं ध्यायेत्तप्तकाञ्चनसन्निभम् ।
पाण्डरारुणकौशेयं तद्वद्गन्धस्रगन्वितम् ॥ 149॥
अतसीकुसुमश्यामं शतावर्ते तु भावयेत् ।
पीताम्बरधरं पीतमाल्यगन्धविभूषितम् ॥ 150॥
भुजद्वयान्विता ह्येते चान्तर्मुदितमानसा: ।
दक्षिणै: पाणिभि: सर्वेज्वेलन्तं परशुं तथा ॥ 151॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
वामै: शङ्खवरं दीप्तं दधानाश्चारुकुण्डला: ।
समा: समविभक्ताङ्गा: प्रशान्ताकृतयस्तथा ॥ 152॥
स्थानकै: संस्थिता:सर्वे स्वप्रभाभिर्विराजिता: ।
प्रसन्नवदना: सौम्या स्त्रैलोक्योद्धरणक्षमा: ॥ 153॥
हारनूपुरकेयुर पूर्वभूषाविभूषिता: ।
तदाज्ञाप्रेक्षकाश्चैव दुष्टदोषोपशान्तिदा: ॥ 154॥
बलेन महता क्षिप्तदेवासुरमहोरगा: ।
एकवीराऽसहायाश्च त्वप्रयत्नेन लीलया ॥ 155॥
आब्रह्मभवनं शश्वत् परिवर्तयितुं क्षमा: ।
एतदावरणद्वारचतुष्के द्वारदेवता: ॥ 156॥
न्यसेद्युग्मप्रयोगेण पूर्वद्वारादित: क्रमात् ।
वज्रनाभं हरीशं च पूर्वस्यां दक्षिणोत्तरे ॥ 157॥
ध्यायेत्तु वज्रनाभाख्यं शतधामसमप्रभम् ।
मुख्यदक्षिणहस्तेन निषेधाभिनयान्वितम् ॥ 158॥
वेत्रलतां द्वितीयेन चक्रराजं तृतीयत: ।
मुख्यवामकरेणैव श्रोणीतटकृतार्पणम् ॥ 159॥
शङ्खराजं द्वितीयेन तथा वज्रं तृतीयत: ।
धारयन्तं तथा रुक्मभूषणैर्विविधैरपि ॥ 160॥
रक्तमाल्याम्बरधरम् रक्तस्रगनुलेपनम् ।
एवमेव हरीशं च निषेधाभिनयोज्झितम् ॥ 161॥
प्रवेशाभिनयाख्येन पाणिना किन्तु चिह्नतम् ।
एको ह्यत्र निषेधं च त्वभक्तानां करोति वै ॥ 162॥
भक्तानामपरश्चैव प्रवेशं संप्रयच्छति ।
द्वारे द्वारे प्रतीहारद्वयस्यैवं प्रयोजनम् ॥ 163॥
दक्षोक्तं वज्रानाभस्य तद्घरीशस्य वामगम् ।
आद्यवामगतं सर्वमन्यद्दक्षिणपाणिगम् ॥ 164॥
धर्माध्यक्षनियन्त्रीशौ दक्षिणे दक्षिणोत्तरे ।
कुर्यादन्तकसादृश्यौ पूर्ववद्भुजभूषितौ ॥ 165॥
पीतकौशेयवसनौ पीतमाल्यविलेपनौ ।
किन्तु दण्डगदाहस्तौ वज्रचक्रविवर्जितौ ॥ 166॥
शुद्घाक्षममृतानन्दं प्रतीच्यां दक्षिणादित: ।
बाणकार्मुकमेकस्मिन् पाणौ पाशमथापरे ॥ 167॥
आद्यं करचतुष्कं यत्तद्व्यग्रं पुर्ववद्भवेत् ।
आकृतौ जलनाथस्य सदृशौ सर्वदैव हि ॥ 168॥
नीलकौशेयवसनौ नीलस्रगनुलेपनौ ।
वसुनाथं सुधानन्दमुदग्दिग्दक्षिणोत्तरे ॥ 169॥
खड्गमुद्गरहस्तौ च प्राग्वच्छेषं चतुष्टयम् ।
कराणामनयो: कार्ये रूपेणोडुपते: समम् ॥ 170॥
अतसीकुसुमश्याम कौशेयस्रग्विलेपनौ ।
भूषणैर्भूषिता ह्येते विविधैर्वज्रनाभवत् ॥ 171॥
षष्ठावरणदेवानां तद्द्वार्स्थानां विशेषत: ।
ध्यानं शृणु क्रमेणैव तत्त्वतो मुनिपुङ्गव ! ॥ 172॥
पूर्वादीशानपर्यन्तं षष्ठावरणसंस्थिता: ।
एताश्च देवता विप्र ! तेजोरूपं समाश्रिता: ॥ 173॥
कालो वियन्नियन्ता च शास्त्रं नानाङ्गलक्षणम् ।
विद्याधिपतयश्चैव सरुद्र: सगण: शिव: ॥ 174॥
प्रजापतिसमूहस्तु इन्द्र: सपरिवारक: ।
तन्मुख्यद्वाश्चतुष्के तु पूर्ववत् संस्थिता: क्रमात् ॥ 175
चक्रशङ्खौ पद्मगदे लाङ्गलं मुसलं शरा: ।
शार्ङ्गं चैते क्रमाद्घ्येया विद्युत्तुहिनकुन्दभा: ॥ 176॥
पीतनीलसितारक्तसितगोक्षीरसन्निभै: ।
हरितालारुणाभैस्तु वस्त्रमाल्यनुलेपनै: ॥ 177॥
सर्वरत्नमयैर्युक्तेर्भूषणैरप्यलङ्कृता: ।
महाबला महावीर्यस्त्वेकवक्त्रा द्विबाहव: ॥ 178॥
एते तु नायका: सर्वे स्वचिन्हाङ्कितमस्तका: ।
दुष्टौधं तर्जयन्तश्च दक्षिणेन करेण तु ॥ 179॥
कटिमालम्ब्य वामेन स्थानकै: सुसमै: स्थिता: ।
दृढव्रतो बहुशिरा महाकायो महाबल: ॥ 180॥
जितक्रोधो दुराधर्षो महोत्साहस्त्रिविक्रम: ।
अतुलो दुष्टहाऽर्चिष्मान् सर्वदृग् दुरतिक्रम: ॥ 181॥
विषमो गहनोऽमोघ: षोडशोपप्रवेशका: ।
शक्राग्निमध्यमारभ्य शक्रेशानन्तरावधि ॥ 182॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[90]]
शुक्लशोणसुवर्णालिपिङ्गरक्तसितासिता: ।
रक्तपीतातसीहेमा: शोणशुभ्रसितासिता: ॥ 183॥
वर्णानुरूपसद्वस्र माल्योलेपन भूषणा: ।
नामानुरूप चारित्रा: शङ्खमुद्गरधारिण: ॥ 184॥
सव्येतरक्रमेणैव प्रवेशकनिषेधका: ।
क्षमाद्भुवनसंहार सृष्टिस्थिति कृतिक्षमा: ॥ 185॥
उक्तानेतान् क्रमेणैव पूर्ववत् संप्रपूजयेत् ।
मुनय: सप्त पुर्वेऽन्ये ग्रहास्तारादिकैर्वृता :॥ 186॥
जिमूताश्चाखिला नागास्त्वप्सरोगण उत्तम: ।
औषध्यश्चैव पशवो यज्ञा: साङ्गाखिलास्तु ये ॥ 187॥
सूक्ष्मरूपेण तिष्ठन्ति पूर्ववत् सप्तमावृतौ ।
संभव: प्रभवश्चैव पूर्ण: पुष्कर एव च ॥ 188॥
आनन्दो नन्दनश्चैव वीरसेण सुषेणकौ ।
तन्मुख्यद्वारशाखास्थौ द्वौ द्वौ दक्षिणवामयो: ॥ 189
संभव: श्वेतवर्णस्तु प्रभव: कुन्दसन्निभ: ।
पूर्णस्तु रक्तवर्णाभस्त्वतिरक्तस्तु पुष्कर: ॥ 190॥
आनन्द: पीतवर्णस्तु हेमाभो नन्द उच्यते ।
कृष्णाभो वीरसेनस्तु हेमाभो नन्द उच्यते ।
कृष्णाभो वीरसेनस्तु सुषेणोऽञ्जनसन्निभ: ॥ 191॥
मुकुटाङ्गदचित्राङ्गा गदाहस्ता द्विबाहव: ।
चतुर्भुजा वा विप्रेन्द्र ! शङ्खचक्रगदाधरा: ॥ 192॥
पूर्ववत् पाणिनान्येन प्रवेशकनिषेधका: ।
दंष्ट्राकरालवदना निग्रहानुग्रह क्षमा: ॥ 193॥
क्षेमकृच्छिवकृत्प्राज्ञो होमकृद्भूतभावन: ।
युगान्ताग्न्यशनश्चैव संवर्तो भीषणस्तथा॥ 194॥
संक्रन्दनश्चानिमिष: शतपर्वाशतानन: ।
औदुम्बर: प्राकृतिको द्वि (वि) रामश्चांशुमाल्यपि॥
औपदौवारिकं त्वेतद्गणषोडशकं क्रमात्।
दृढव्रतादिसदृशं वर्णत: षड्भुजान्तिवतम्॥ 196॥
वामदक्षिणयोगेनपृष्ठत: पूर्वपश्चिमम्।
शङ्खमुद्गरपद्माक्ष वराभयसमन्वितम्॥ 197॥
नानावर्णस्रगुण्णीष वस्त्रालेपनभूषणम्।
प्रागुक्तगणशौर्याड्यं सर्वकर्मकृतिक्षमम्॥ 198॥
तच्छोभाष्टकरक्षार्थं शतमन्युर्विरोचन: ।
अप्रतर्क्यस्त्वनुल्लङ्घ्य स्त्वप्रमेयाभिधानक: ॥ 199॥
अमर्षी च महद्भूत: केकारक्षस्तथाष्टम: ।
इन्द्राग्निमध्योपद्वारपार्श्वशोभास्वनुक्रमात्॥ 200॥
एकैकश: स्थिता: शूरा: प्रवेशकनिषेधका: ।
नीलपीतजपाश्यामसितहिङ्गुलकेन्दुभा: ॥ 201॥
महाबला महावीर्या: सुदुर्लङ्घ्य पराक्रमा: ।
नानाविधाम्बरै: स्रग्भिर्भूषणैरनुलेपनै: ॥ 202॥
अन्यैरनुपदिष्टैश्च यथा शोभमलंकृता: ।
षाड्गुण्यमहिमायुक्ता श्चतुर्हस्ता: क्रमेण तु॥ 203॥
पृष्ठदक्षिणवामाभ्यां चक्रशङ्खसमन्विता: ।
गदाग्रोपरिविश्रान्तमुख्यहस्तद्वयान्विता: ॥ 204॥
द्वारोपद्वारशोभेशानेतान् संपूजयेत्क्रमात्।
विद्या चैवापरा विद्या पावकश्चैव मारुत: ॥ 205॥
चन्द्रार्कौ वारि वसुधेत्येता: संसारदेवता: ।
सूक्ष्मरूपेण तिष्ठन्ति बाह्यावरणभूतले॥ 206॥
अमरेशो विरूपाक्ष: सुधर्मिष्ठो नियामक: ।
सर्वसत्त्वाश्रयश्चातिगहनस्तदनन्तरम्॥ 207॥
महाराजेश्वरश्चापि धनाध्यक्षेश्वरस्तथा।
एते गणेश्वरास्त्वष्टौ तन्मुख्यद्वारपालका: ॥ 208॥
ध्येयाश्चतुर्भुजा: सर्वे मुख्यपाणिद्वयेन तु।
अमरेशविरूपाक्षौ वज्रवेत्रलताकरौ॥ 209॥
पृष्टकाभ्यां तु पाणिभ्यां चक्रशङ्खसमुज्जवलौ।
कुङ्कुमाञ्जनसंकाशौ दंष्ट्रया विकृताननौ॥ 210॥
दक्षिणोत्तरयोगेन लाञ्छनव्यत्त्ययान्वितौ।
द्वारदक्षिणवामस्थौ प्रवेशकनिषेधकौ ॥ 211॥
सुधर्मिष्ठो नियन्ता च सुसितश्यामलप्रभौ।
सुभीमदण्डहस्तौ च वज्रायुधविवर्जितौ॥ 212॥
यथाक्रमोदितानन्या न्धारयन्तौ यथा विधि।
श्रीपारमेश्वर संहिता
सर्वसत्वाश्रयश्चातिगहन: श्यामल: सित: ॥ 213॥
किन्तु पाशकरावेतौ पूर्ववद्भुजभूषितौ।
महाराजेश्वरो रक्तो धनाध्यक्षेश्वरोऽसित: ॥ 214॥
शिशिरायुधसंयुक्तौ त्रिकमन्यद्यथा पुरा।
महाबला महावीर्या दुष्टदोषभयङ्करा: ॥ 215॥
दुर्निरीक्षाश्च दुर्धर्षा दैत्यदानवहिंसका: ।
नानामहार्घवासोभि: भूषालेपैरलंकृता: ॥ 216॥
महर्षभं प्रभूतं च गम्भीरं प्राणगोचरम् ।
योगाङ्गं योगनिलयं सनातनमशृङ्खलम् ॥ 217॥
तारकान्तरितं तारं विरामं विषमं तथा ।
दुरतिक्रमं दुर्ग्रहं च सुधूम्रमनिलाशनम् ॥ 218॥
तत्सालकोपद्वारेषु विन्यसेत् पूर्ववर्त्मना ।
उक्तोपद्वारपालानां वर्णत: सममुज्जवलम् ॥ 219॥
गणषोडशकं त्वेतच्चतुष्पाणिसमन्वितम् ।
गौणवामकराद्यं तु मुख्यवामकरावधि ॥ 220॥
शङ्खपट्टसहस्तं च निषेधाभिनयोद्यतम् ।
प्रवेशाभिनयाङ्कं च नानावर्णाम्बरस्रजम् ॥ 221॥
नानास्थानकसंयुक्तं नानाभूषणभूषितम् ।
अक्षसूत्रधरं वाऽथ प्रपन्नानां प्रवेशकृत् ॥ 222॥
निषेधकृत्तथान्येषां न्यस्तव्यं मुनिसत्तम ! ।
अनिर्विण्णं युगान्तांशं शतानन्दं शताननम् ॥ 221॥
तेजोधरं विशालाक्षं युगांशं देवनन्दनम् ।
एतद् द्विरष्टशोभासु गणमैकैकशो न्यसेत् ॥ 224॥
उपद्वारेशसदृशं वर्णतो लाञ्छनैर्विना ।
चतुर्भि: पाणिभिश्चैव पृष्ठदक्षिणपूर्वकम् ॥ 225॥
उपद्वारेशसदृशं वर्णतो लाञ्छनैर्विना ।
चतुर्भि: पाणिभिश्चैव पृष्टदक्षिणपूर्वकम् ॥ 226॥
मुख्यदक्षिणहस्तान्तं शङ्खचक्रगदाधरम् ।
निषेधकृच्च पापानामपापानां प्रवेशकृत् ॥ 227॥
नानास्रगम्बरोष्णीषभूषालेपाद्यलंकृता: ।
अनन्ताचिन्त्यविभवा: सर्वभूतसमाश्रया: ॥ 228॥
नानाशस्त्रास्त्रकुशला नानाज्ञानसमन्विता: ।
निरस्त्तानेकदैत्येशा: साधूनां पालनोद्यता: ॥ 229॥
द्वारद्वयान्विते साले मुख्यद्वारगतावुभौ ।
तिष्ठत: सुक्ष्मरूपेण तदन्यद्वारपार्श्वयो: ॥ 230॥
प्राकारसर्वकोणेषु वह्निकोणादितो न्यसेत् ।
प्रभवाप्ययरूपाणाम् मूर्तीनां चतुरात्मनाम् ॥ 231॥
तथा मूर्त्यन्तराणां च तत्कान्तानामनुक्रमात् ।
मन्त्राणामस्रसङ्घादि तेषां रूपमनुस्मरन् ॥ 232॥
चतुर्णामपि कोणानामव्यक्तं भवनाद्बहि: ।
संयजेद्भवनाम्नावै यस्मानान्यो भव: स्मृत: ॥ 233॥
तेषां बहि: स्वमन्त्रेण दिक्क्रमेण तु हेतिराट् ।
स्वमरीचिगणेनैव भासयन्तं निवेश्य च ॥ 234॥
न्यस्यैवमर्चनं कुर्यान्मन्त्रमुद्रान्वितेन तु ।
निरिक्षणादिशुद्धेन अर्च्यस्रक्चन्दनादिना ॥ 235॥
वासुदेवाभिधानस्तु देवं षाड्गुण्यविग्रह: ।
कर्मिणामुपकारार्थे प्रासादं स्थूलविग्रहम् ॥ 236॥
सर्वज्ञानक्रियाड्यं च सर्वतत्वसमाश्रयम् ।
समासाद्यानुगृह्णाति सदार्चान्तर्गत: प्रभु: ॥ 237॥
तस्मात्तदङ्गभूतेषु प्राकारेष्वष्टसु क्रमात् ।
पृथ्व्यादिबुद्धिनिष्ठं तु बाह्यं तत्वाष्टकं न्यसेत्त् ॥ 238॥
प्रासादश्चाङ्गसंयुक्त: प्राकृतिस्त्रिगुणात्मिका।
तद्गता प्रतिमा जीवस्तद्गत: परम: पुमान्॥ 239॥
अतोऽधिदैवतान्यत्र तत्वन्येतान्यनुक्रमात्।
सर्वत्रव्यापकेत्वेन ध्यात्वा संपूजयेत्तत: ॥ 240॥
सर्वाधारमयेनैव सर्वतत्वाश्रयेण च।
सर्वदोषविषध्नेन कालचक्राम्बुजेन तु॥ 241॥
सम्पुटीकृत्य भवनं सप्राकारमधोर्धृत: ।
संपूज्य ह्नादयीं मुद्रां चक्रमुद्रासमन्विताम्॥ 242॥
प्रदर्श्य सर्वतोदिक्कं कवचेनावकुण्ठयेत्।
एकमूर्तिविधाने च तथैकद्वारभूषिते॥ 243॥
भवनेऽयं विधान: स्याद्दिग्व्यूहपरिनिष्ठिते।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[92]]
चतुर्द्वारान्विते गेहे दिग्द्वाराग्रस्थमण्डपे॥ 244॥
सर्वतोभद्रसाले च अघनिर्मोचनेऽपि च।
सदध्वाख्येऽथ धर्माख्ये द्वारद्विद्वितयान्विते॥ 245॥
द्वारपालगणन्यासे विशेषोऽयं प्रदर्श्यते।
चण्डाद्या श्चसुभद्रान्ता: प्रासादद्वाश्चतुष्टये॥ 246॥
न्यसनीया: क्रमेणैव पूर्ववद्द्वन्द्वयोगत: ।
द्वारोर्ध्वोदुम्बरद्वन्द्वद्वितयस्था यथाक्रमम्॥ 247॥
लक्ष्मी कीर्तिर्जया माया देव्य: प्रागुक्तलक्षणा: ।
सत्य: सुपर्णो गरुड: तार्क्ष्यस्त्वग्रेषु संस्थिता: ॥ 248॥
अनिर्वर्ती महावर्ती दर्पहा सर्वजित्स्थिर: ।
जयन्तोभयकृन्मानी त्वष्टमोद्विजसत्तम ! ॥ 249॥
दिगग्रमण्डपद्वारशाखापार्श्वं समास्थिता: ।
अनिर्वर्ती महावर्ती कृष्णाभ: शुकसन्निभ: ॥ 250॥
दर्पहा सर्वजिच्चैव पाण्डुरक्तसुवर्णभौ।
स्थिरो जयन्त: सततं श्यामाञ्जनसमद्युती॥ 251॥
भयकृच्चैवमानी च पिङ्गल: पाण्डुरोज्ज्वल: ।
द्विभुजा: सर्वएवैते दक्षिणेन करेण तु॥ 252॥
नन्दकं शङ्खमन्येन दधाना: क्रूरविक्रमा: ।
यदा चतुर्भुजा ध्येया: तदा चैते गणेश्वरा: ॥ 253॥
मुख्यदक्षिणहस्तेन खड्गवेत्रलतान्विता: ।
तथा वामकरे शङ्खं पृष्ठगे दक्षिणादित: ॥ 254॥
पाणिद्वये चक्रपद्मौ बिभ्रतो ज्वलनप्रभौ।
नानावस्त्रस्रगुष्णीषभूषणालेपनान्विता: ॥ 255॥
व्यत्यस्तहस्तचरणा लाञ्छन व्यत्ययान्विता: ।
ऊर्जितश्चामृताङ्गस्तु सर्वाङ्ग: सर्वतोमुख: ॥ 256॥
शुभ्राङ्गो वरदश्चैव वागीश: शब्दविक्रम: ।
पाञ्चजन्यविशेषा हि द्वौ द्वौ चैव क्रमात्स्थितौ॥ 257॥
सर्वतोभद्रसालस्थ चतुर्द्वारेषु पूर्ववत् ।
द्विबाहवस्तु संस्मार्या दक्षिणेन करेण तु ॥ 258॥
गृहीतमुसला: सर्वे शङ्खमन्येन पाणिना।
दधानाश्चैव चत्वार: पूर्वे बन्धूकसन्निभा: ॥ 259॥
अन्ये परभृताभास्तु सर्वभूषणभूषिता: ।
बलेन महता क्षिप्त देवासुरमहोरगा: ॥ 260॥
एकवीराऽसहायाश्च अप्रयत्नेन लीलया ।
आब्रह्मभवनं शश्वत्परिवर्तनकृत्क्षमा: ॥ 261॥
विश्वेशो विश्वभुग्विश्वो विश्वात्मा विश्वलोचन: ।
विश्वपादो विश्वभुज: तथा वै विश्वकर्मकृत् ॥ 262॥
एते द्वीतीयसालस्य दिग्द्वारेषु नियामका: ।
द्विबाहव: परिज्ञेया वाम दक्षिणयोगत: ॥ 263॥
गदाखड्गास्त्रसंयुक्ता: करण्डमकुटान्विता: ।
शोणपिङ्गसितश्यामरक्तपीतसितासिता: ॥ 264॥
सर्ववर्णाम्बरालेप स्रग्भूषाभिर्विरजिता: ।
एकवीराऽसहायाश्च सर्वदोषनिवारका: ॥ 265॥
तद्द्वारान्तरभागेषु वामदक्षिणयोगत: ।
प्रासादाभिमुखान्न्यस्ये न्निधिनाथेश्वरान् क्रमात्॥ 266॥
शङ्खपद्मौ महापद्मशतधामाभिधौ तत: ।
अखण्डित: सन्ततश्चानन्तधार इति श्रुत: ॥ 267॥
सर्वद्वार इति ख्यात: प्रथमो पूर्वमीरितौ ।
अन्येषां वक्ष्यते षण्णां वर्णरूपादिकं क्रमात् ॥ 268॥
रक्त: कृष्ण: सुवर्णाभ: सितारुणतमालभा: ।
शङ्खपद्मनिधीशोक्तसर्वलक्षणलक्षिता: ॥ 269॥
वसुरत्नसुवर्णाष्टलोहधान्यधनाधिपा: ।
सर्वौषधिनिधीशाना स्तेषामूर्ध्वे सुखासना: ॥ 270॥
सर्वालङ्कारसंयुक्ता: स्वाश्रिताभिमतप्रदा: ।
ततस्तृतीयावरणद्वारेषु द्वन्द्वयोगत: ॥ 271॥
तद्दक्षिणोत्तराभ्यां तु शाखाभ्यां विन्यसेत् क्रमात् ।
पुरतश्चक्रगरुडौ हलतालौ तु दक्षिणे ॥ 272॥
पश्चिमे शार्ङ्गमकरौ सौम्ये नन्दकऋश्यकौ ।
चक्रपक्षीशताराणां शार्ङ्गनन्दकयोरपि ॥ 273॥
स्वेषु स्थानेषु पूर्वोक्तं वर्णरूपादिकं द्विज ! ।
अन्येषां तालपूर्वाणां त्रयाणामथ वक्ष्यते ॥ 274॥
तालो ध्वज: स्याद्भूतादिकालरूपाभिमानक: ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
झष: सर्वाङ्गनिभृतो जगद्बीज उदाहृत: ॥ 275॥
स सर्वोपद्रवो ऋश्य: संसारश्चपलात्मक: ।
एतान् सूक्ष्मस्वरूपेण ध्यात्वा संपूजयेत् क्रमात् ॥276॥
गङ्गा च यमुना गोदा नदी च महती तथा ।
वितस्ता नर्मदा चैव जम्ब्वाख्या च सरस्वती ॥ 277॥
नद्यश्चतुर्थसालस्य दिग्द्वारेषु क्रमात् स्थिता: ।
गङ्गायमुनायोरुक्तं वर्णरूपादिकं पुरा ॥ 278॥
ताभ्यामन्या: समानास्तु वर्णशोभां विनैव तु ।
सितारुणासितस्वर्णसितकुन्दसमप्रभा: ॥ 279॥
प्रमत्तप्रौढवेषाश्च नानाभरणभूषिता: ।
सर्वधातुविचित्राङ्गा: सर्वरत्नविराजिता: ॥ 280॥
सुधाकुम्भधरा द्वाभ्यां कराभ्यां पूर्ववच्च ता: ।
एवं दिग्द्वारभवनद्वार्स्थस्थितिरुदाहृता ॥ 281॥
एकमूर्तेषु दिङ्मूर्ते: प्राकारेषूर्ध्वगेषु च ।
द्वारादयस्तदीयाश्च सामान्या: समुदाहृता: ॥ 282॥
सर्वसालप्रतीहारशाखापार्श्वगतावुभौ ।
ध्येयौ वा स्थापनीयौ वा बाह्यहारगतौ यदि ॥ 283॥
यथोक्तलक्षणोपेतौ स्थापनीयौ यथाक्रमम् ।
एवमावरणेशानान् ध्यात्वा संस्थाप्य वार्चयेत् ॥ 284॥
ध्यानोत्था पीठदेशेषु स्वाकारा: स्वासु सद्मसु ।
तदर्थमङ्कणक्षेत्रं त्रिधा वा पञ्चधा भवेत् ॥ 285॥
त्रिभागमेकभागं वा त्यक्त्वा तन्मध्यतो बहि: ।
पीठं वायतनं कुर्यात् सर्वदिक्ष्वन्तरेऽथवा ॥ 286॥
अधरोत्तरनिष्ठाभ्यां प्रागुक्ते पूर्ववत् स्थिते ।
शिलेष्टकादिभि: क्लृप्ता पीठिका हस्तविस्तृता: ॥ 287॥
तदर्धेनोछ्रिता: सर्वा: सर्वलङ्कारशोभिता: ।
चतुरश्रा: सुवृत्ता वा संपूज्या वाऽथ केवला: ॥ 288॥
ग्रामादिवास्तुदेवानां स्वदिग्भागगतेषु च।
गोमयादिविलिप्तेषु मण्डलेषु बलिं हरेत्॥ 289॥
विस्तारोच्छ्रायमानाद्वै पीठा: प्रागुक्तलक्षणा: ।
अर्धमानेन वा कार्यारथयात्राऽविरोधकम्॥ 290॥
एवमावरणेशाना: पीठेषु स्वासु दिक्षु च ।
दुष्टदोषनिरासार्थं प्रासादाभिमु(खं)खा: स्थिता: ॥ 291॥
चतु: स्थानावतीर्णस्य द्वारे च यजनालये ।
स्थापनं गणनाथानां शृणुत्वं मुनिपुङ्गव ! ॥ 292॥
वास्तुक्षेतेत्रेश संज्ञौ द्वौ प्राग्द्वारे पूर्ववत्स्थितौ।
लक्ष्मी: कीर्तिर्जया माया द्वारेषूर्ध्वस्थिता: क्रमात्॥ 293॥
वज्रनाभादयोदेवा द्वौ द्वौ दिग्द्वारशाखयो: ।
प्रागादिद्वारकुम्भेषु संभवप्रभवादय: ॥ 294॥
कुमुदाद्यन्तरङ्गं च भूतानामष्टकं परम् ।
द्वारान्तर्युग्मयुक्त्या तु भ्रमणीदेशमाश्रितम् ॥ 295॥
सुपर्णाश्चकसंज्ञश्च सत्य: कौमोदकी द्विज ! ।
योजनीया: क्रमेणैव द्वाराणामग्र भूतले ॥ 296॥
हेमदण्डगत: सत्य: किन्तु पश्चिमदिग्गत: ।
चण्डाद्याश्च सुभद्रान्ता द्वौ द्वौ प्रागादिषु द्विज ! ॥ 297॥
दक्षिणोत्तरयोगेन तोरणस्तम्भमूलगा: ।
चक्रद्वितयमध्यश्च पक्षीशस्तोरणोपरि ॥ 298॥
सुसितासु पताकासु सत्याख्यो विहगाधिप: ।
सुपर्ण: शोणवर्णासु गरुड: पिङ्गलासु च ॥ 299॥
राजपाषाणवर्णासु तार्क्ष्यसंज्ञःप्रतिष्ठित: ।
नानावर्णपताकायां संपूज्यो विहगेश्वर: ॥ 300॥
इन्द्रादिलोकपालास्ते सिद्घसङ्घपुरस्सरा: ।
वज्रादयस्तदस्त्राश्च स्वासु दिक्षु बहि: स्थिता: ॥ 301॥
मुख्यकल्पेऽथवान्येषु निमित्तेष्वेवमाचरेत् ।
अनुकल्पेऽथ चण्डादीन् वास्तुनाथादिपूर्वकम् ॥ 302॥
द्वारेषु केवलान् न्यस्य गरुडान्तं प्रपूजयेत् ।
सर्वद्वारेषु वा पूज्य: सहेतीश: पतत्रिप: ॥ 303॥
विविधासु प्रतिष्ठासु जीर्णोद्धारविधावपि ।
महोत्सवेषु सर्वेषु ध्वजारोहणकर्मणि ॥ 304॥
मङ्गलाङ्कुररोपे च पवित्रारोहणादिषु ।
तथा चानन्तकलशाद्द्यभिषेकविधवपि ॥ 305॥
प्रायश्चित्तेष्वनित्येषु तुलारोहादिषु द्विज ! ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[94]]
शान्तिकादिषु मुख्येषु काम्येष्वन्येषु नित्यश: ॥ 306॥
मुख्यकल्पोक्तविधिना कुर्यादन्यत्र चान्यथा ।
सिद्घसङ्घास्तथेन्द्राद्यास्तदस्राश्च यथाक्रमम् ॥ 307॥
लोकदिक्पालकास्त्वेते स्वसेनाभि: समावृता: ।
प्रसिद्धप्राग्वशेनैव नित्यं स्वस्थानमाश्रिता: ॥ 308॥
दिक्पालकत्वादासृष्टेर्यतस्तेषां स्थिति: स्थिरा ।
भगवन्मन्त्रमूर्तीनामनन्तानां महामते ! ॥ 309॥
स्वस्थानस्था नमस्यन्ति पूजयन्ति जपन्ति च ।
ध्वजाद्यैरुपचारैश्च सम्यक् परिचरन्ति च ॥ 310॥
कैवल्यसिद्धये शश्वद्बहुभि: स्वानुगै: सह ।
पालयन्ति च भक्तानां बलमोजो ददन्ति च ॥ 311॥
ध्वम्सयन्ति च विघ्नौघमनिशं मन्त्रयाजिनाम् ।
संरक्षन्ति फलं मान्त्रं वर्धमानं द्विलक्षणम् ॥ 312॥
अधिकारमनादीयं शक्तिबीजं जगत्प्रभो: ।
दिक्सिद्धये दशात्मत्वं तदव्यक्त्यष्टदिशात्मिका ॥ 313॥
बाह्यत्रिसालभूमिष्टा: कालाद्या भवदेवता: ।
तत्साधकत्वात् पूर्वोक्तदिग्भागनियता: सदा ॥ 314॥
वज्रनाभादयो देवा लोकदिग्द्वारपालका: ।
तथामरेशपूर्वाश्च संभवप्रभवादय: ॥ 315॥
प्रसिद्धप्राक्क्रमेणैव दिग्द्वारेषु स्थिता: क्रमात् ।
कालाद्यमष्टकं नित्यमिन्द्राद्यं रुद्रपश्चिमम् ॥ 316॥
नियन्ता कालतत्वान्ते तदन्ते सुस्थितं वियत् ।
क्रमात् पूर्वोत्तरे कोणे न्यसेद्दक्षिणपश्चिमे ॥ 317॥
विद्याऽविद्याद्वयं यद्वै स्वपदस्थेऽग्निमारुते ।
चन्द्रादित्यावुदग्याम्य स्थानयो र्विनिवेश्य च ॥ 318॥
प्रत्यग्भागगतं तोयं प्राग्भागे विन्यसेद्घराम् ।
कुमुदाद्यावृतीशाना लोहिताक्षादयस्तथा ॥ 319॥
वज्रनाभादिकं मुक्त्वा द्वारपालत्रिरष्टकम् ।
द्वारपालगणास्त्वन्ये सालकोणगणास्तथा ॥ 320॥
प्रोक्तक्रमेण तिष्ठन्ति भगवत्प्रागपेक्षया।
कुमुदादिगणेशाना: पुरग्रामादिवास्तुनि॥ 321॥
पालिकावसथे चैव दिक्पालोक्तवशात् स्थिता: ।
त्रिसन्ध्यमेवं देवानां बलिदानं समाचरेत् ॥ 322॥
संकल्पितेषु सालेषु द्वारावरणवासिनाम् ।
असंकल्पितसालोक्तदेवानाम् नाचरेद्बलिम् ॥ 323॥
तत्तन्निर्माणकाले तान् प्रतिष्ठाप्य यथाविधि ।
देवयात्रा समेतं तु बलिदानं समाचरेत् ॥ 324॥
एवं सर्वे समापाद्य महापीठोर्ध्वभूतलम् ।
प्रक्षालितं समारुह्य प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुख: ॥ 325॥
तदूर्ध्वाम्बुजदिक्पत्रे कुमुदादीनथान्तरे ।
सर्वभूतान् पारिषादनाहूय ग्रहसंज्ञितान् ॥ 326॥
संपूज्य सोदकं तत्र बलिशेषं समुत्किरेत् ।
*पश्चादाचम्य विधिवत् स्नात्वा वा संविशेद्गृहम् ॥ 327॥
सर्वद्वारावृतीशानां कोणस्थानां समर्चने ।
नतिप्रणवसंयुक्तस्वनाम मन्त्र ईरित: ॥ 328॥
महापीठस्थभूतानां पार्षदानां गृहात्मनाम् ।
तारान्ते विष्णुशब्दं च नियुञ्ज्यादुदितक्रमात् ॥ 329॥
सर्वकोणगता मन्त्रा: फडन्ता: समुदीरिता: ।
सर्वे समुदिता मन्त्रा: स्वाहान्ता होमकर्मणि ॥ 330 ॥
ध्यात्वैवमर्च्य तन्मन्त्रैरर्घ्याद्यैरुपचारकै: ।
दर्शयेदावृतीशानां मुद्रां तर्जनिसंज्ञिताम्॥ 331॥
द्वारपालगणानां तु चण्डाद्युक्तमनन्तरम् ।
धर्माद्यावरणादूर्ध्वं हेतुना येन केनचित् ॥ 332॥
बलिदानमशक्यं चेत्तत्रत्यानां यथाक्रमम् ।
सर्वतोभद्रपूर्वेषु द्विगुणीकृत्य चाचरेत् ॥ 333॥
मुख्यकल्पे तथान्यत्र यथाशक्त्यावृतिक्षितौ ।
तद्बाह्यावृतिदेवानामावृत्यावृत्य तर्पयेत् ॥ 334॥
द्वारोपद्वारपालानां तस्मिन् द्वारे समर्पयेत् ।
महापीठोदितानां च तद्द्वाराग्रगमण्डले ॥ 335॥
ध्यानोत्थानां तु सञ्चारे न दोष: केन हेतुना ।
तत्तदावरणद्वारदेशेषूक्तक्रमेण तु ॥ 336॥
द्रव्यमूर्तिगतानां च संचार: स्यादनिष्टद: ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
एवमावृतिदेवानां त्रिसन्ध्यं बलिमाचरेत् ॥ 337॥
नित्योत्सवार्थबिम्बस्य सन्निधौ तत् समाचरेत् ।
नृत्तगेयादिसंयुक्तं वेदघोषसमन्वितम् ॥ 338॥
*नित्योत्सर्वाथबिम्बे तु यानान्निपतिते भुवि ।
उत्तमं स्नपनं कृत्वा शान्तिहोमं समाचरेत् ॥ 339॥
यानमारोप्य तद्बिम्बं पुनर्नित्योत्सवं चरेत् ।
द्वादशाहं व्रतं कुर्यात् साधक: खिन्नमानस: ॥ 340॥
जपेत् स्वमन्त्रायुतकं यदि भेदादिदूषिते ।
विधिवत् तत् समाधाय कृत्वा संप्रोक्षणं तत: ॥ 341॥
उत्सवं शेषमापाद्य खिन्नचित्तस्तु साधक: ।
तदारभ्य निराहारे ब्रह्मचर्यव्रते स्थित: ॥ 342॥
चतुष्कमयुतानां तु यथाशक्ति द्विजोत्तम ! ॥ 343॥
दैवाद्बृहति भङ्गं वा तदा बिम्बान्तरेण तु ।
स्नपनादिनियुक्तेन बलिदानेस्तु केवलै: ॥ 344॥
कर्मशेषं समापाद्य कृत्वा मन्त्रविसर्जनम् ।
जीर्णोद्धारक्रमेणैव व्रताचरणमारभेत् ॥ 345॥
जपायुतचतुष्कं च त्रिरात्राद्यं चतुष्टयम् ।
यावद्विम्बसमापत्तिर्भूय: कृछ्रादिकं चरेत् ॥ 346॥
बिम्बारम्भदिनात् पूर्वं ततस्त्वेकादशाह्निकम् ।
व्रतं कृत्वा तु देवे तु बिम्बारम्भदिने द्विज ! ॥ 347॥
संपूज्य द्वादशाचार्यान् सममूल्यं पृथक् पृथक् ।
तेभ्यो द्वादशदानानि दत्वा गोभूतिलानि वा ॥ 349॥
एतेषां सन्निधौ भूयो बिम्बापादनमारभेत् ।
यद्वा बिम्बं समादध्यात् प्रतिष्ठादिक्रमाच्चरेत् ॥ 350॥
गोभूहेमादिकानां तु दानं चापि समाचरेत् ।
जातलोकापवादस्तु भूयश्च व्रतमाचरेत ॥ 351॥
यावल्लोकापवादस्तु शान्त: स्यात्तावदाचरेत् ।
मन:प्रसादपर्यन्तकालं च व्रतमाचरेत् ॥ 352॥
अन्येषामपि बिम्बानां जाते भेदादिके सति ।
एवमेव भवेद्विप्र ! प्रायश्चित्तविधिक्रम: ॥ 353॥
शूद्रस्याराधकस्यैवं प्रायश्चित्तं समीरितम् ।
वैश्यस्य द्विगुणं त्वेतत् त्रिगुणं क्षत्रियस्य तु ॥ 354॥
चतुर्गुणं ब्राह्मणस्य प्रायश्चित्तं समीरितम् ।
मनुष्यस्थापितानां तु बिम्बानां भेदनादिके ॥ 345॥
सञ्जाते साधकस्यैवं प्रायश्चित्तं समीरितम् ।
आर्षे तु भगवद्बिम्बे तदेव द्विगुणं भवेत् ॥ 356॥
देवै: प्रितिष्ठिते बिम्बे तदेव त्रिगुणं भवेत् ।
सिद्धप्रतिष्ठिते बिम्बे तदेतत् स्याच्चतुर्गुणम् ॥ 357॥
स्वयंव्यक्तेषु बिम्बेषु जाते भेदादिके सति ।
प्रायश्चित्तं यथोक्तं तु भवेत् पञ्चगुणं द्विज ! ॥ 358॥
द्विविधं स्यात् स्वयंव्यक्तं बिम्बं भगवतो विभो: ।
सालग्रामशिलारूपैरितरैस्तु शिलादिभि: ॥ 359॥
उभयत्र समानं स्यात् प्रायश्चित्तं समीरितम् ।
तत्रायं हि विशेष: स्यात् स्वयंव्यक्तादिषु द्विज ॥ 360॥
पूजायां वर्तमानायां समाधानादिकं चरेत् ।
प्रायश्चित्तादिकं सर्वं सविशेषं समाचरेत् ॥ 361॥
स्वयंव्यक्तादिकानां तु विना मर्त्यप्रतिष्ठितम् ।
सर्वेषामपि बिम्बानां प्राप्तमेकतमं तु यत् ॥ 362॥
स्वीकारसमये विप्र! लक्षणादिविवर्जितम् ।
खण्डितं स्फुटितं वापि यथावस्थितमेव हि ॥ 363॥
स्वीकृत्याराधयेन्नित्यं न दोषस्तस्य विद्यते ।
सालग्रामशिलाबिम्बे तत्तन्मूर्तिविनिर्णयम् ॥ 364॥
तत्तद्व्यववस्थितैश्चिह्नैर्ज्ञात्वा सम्यक् समर्चयेत् ।
पश्चाद्भेदादिके जाते प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ 365॥
पूर्वोदितं प्रयत्नेन साधक: क्षीणमानस: ।
चोरभूवारिवन्ह्याद्यैर्जाते भेदादिकेऽपि च ॥ 366॥
बिम्बे चापहृते वापि मार्जाराद्यैश्च जन्तुभि: ।
भेदादिकेऽपि संजाते प्रागुक्तं साधकश्चरेत् ॥ 367॥
तस्माद्दिनात् समारभ्य प्रायश्चित्तं तु यत्नत: ।
यस्मात् प्रागार्जितं पापं कर्म तत्रापि कारणम् ॥ 368
तस्मात्तच्छान्तये वापि ह्यपवादस्य शान्तये ।
प्रायश्चित्तं तु कर्तव्यं विहितं प्राक् प्रयत्नत: ॥ 369॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[96]]
अन्यथा पातकी स स्यादेतस्मात् पातकाद्द्विज ! ।
प्रमादत: कृतेप्येवं प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ 370॥
बुद्धिपूर्वकृते भेदे प्रायश्चित्तैर्न निष्कृति: ।
अवश्यं दण्ड्य एव स्यात् स पापिष्ठोऽतिदुर्मति: ॥ 371
स्वप्रमादकृते भेदे जन्त्वन्तरकृतेपि वा ।
साधको ह्यनुतापार्तो नाचरेद्यदि कीर्तितम् ॥ 372॥
प्रायश्चित्तं तथा सोपि दण्ड्य: स्यात् प्रथमं तत: ।
प्रायश्चित्तं च वै कुर्यादयोग्यस्वन्यथा भवेत् ॥ 373॥
गोपन्नपि च दोषस्य तस्य भेदादिकस्य च ।
दण्डश्च प्रायश्चित्तं च विधेयमुभयं भवेत् ॥ 374॥
एवं भेदादिके जाते भयं स्याद्राजराष्ट्रयो: ।
तच्छान्त्यै सप्तदिवसं यजेत् कुम्भस्थलादिकम् ॥ 375
एकस्मिन् वा त्रिसप्ताहं बिम्बसंस्थं च मन्त्रपम् ।
दोषे प्रसिद्धे भेदादौ प्रायश्चित्तं समीरितम् ॥ 376॥
अप्रकाशे यथोक्तात्तु चतुर्थांशं समाचरेत् ।
पूर्वं त्वपहृतम् बिम्बं भूय: प्राप्तं यदि द्विज ! ॥ 377॥
प्रायश्चित्ताद्यथोक्तात्तु यत्नेनार्धं समाचरेत् ।
बिम्बानां तु क्षते जाते शृणु दोषान् विशेषत: ॥ 378॥
अप्रकाशे यथोक्तात्तु चतुर्थांशं समाचरेत् ।
पूर्वं त्वपहृतं बिम्बं भूय: प्राप्तं यदि द्विज ! ॥ 378॥
प्रायश्चित्ताद्यथोक्तातु यत्नेनार्धं समाचरेत् ।
बिम्बानां तु क्षते जाते शृणु दोषान् विशेषत: ॥ 379॥
क्षतमिन्द्रियचक्रस्थं कर्तुर्भवति दोषदम् !
आकण्ठान्नाभिपद्मान्तं मन्त्रस्थं पुत्रमृत्युकृत् ॥ 380॥
पार्श्वद्व्ये तु जायाया: पृष्ठस्थं भ्रातृहानिदम् ।
नाभेर्यन्मेढ्रपर्यन्तं स्थानमासाद्य तिष्ठति ॥ 381॥
क्षतं सुतशिशूनां च नाशकृद्भवति द्विज ! ।
आकटे: पायुपर्यन्तं भगिनीनां क्षयावहम् ॥ 382॥
जान्वो: पादतलान्तं च भृत्यवर्गस्य दोषदम् ।
सर्वेषामुनुकम्पार्थमात्मनाश्चापि तृप्तये ॥ 383॥
कर्ता कमलसंभूत ! क्षतमक्षततां नयेत् ।
अल्पक्षते समाधानं विहितं तु निबोध मे ॥ 384॥
योजयेच्चित्रबिम्बस्य गलितं गन्धभावितै: ।
सितरक्तादिकै रागै: पावनैरस्त्रमन्त्रितै: ॥ 385॥
मृण्मयानाम् तु बिम्बानां मध्वाज्यक्षीरमिश्रया ।
मृदा कौशेयसंपूर्णयुक्त्या हेमोदसिक्तया ॥ 386॥
सन्धानं कारयेद्विप्र ! दारुजस्य निबोधतु ।
भेदे भङ्गे च सन्दध्यादस्त्रशस्त्रद्वयेन तु ॥ 387॥
अश्मजानां क्षते जाते सति रत्नशलकया ।
सहेमया च विहितं घृष्टशाणस्य घर्षणम् ॥ 388॥
मनुष्यनिर्मितानां तु ह्यश्मजानां बृहत्क्षते ।
सर्वथा विहितस्त्याग: स्वयंव्यक्तादिकेषु तु ॥ 389॥
शिलामयेषु बिम्बेषु भिन्नं भग्नं च योजयेत् ।
सुवर्णनिर्मितै: पट्टैर्यथा दृढतरम् भवेत् ॥ 390॥
यद्वा तदङ्गैर्हैमेन कृत्वा सम्यङ्नियोजयेत् ।
दारुजे लोहजेष्वेवं स्वयंव्यक्तादिकेष्वपि ॥ 391॥
भेदे भङ्गे समाधि: स्यात् स्वयंव्यक्ताश्मबिम्बवत् ।
रत्नजेऽपि समाधानमेवमेव समाचरेत् ॥ 392॥
सालग्रामशिलाबिम्बं भिन्नं भग्नं बृहत् क्षतम् ।
अल्पक्षतम् च सौवर्णै: पट्टैर्दृढतरं यथा ॥ 393॥
बन्धयेल्लोहजे बिम्बे शृणु मर्त्यप्रतिष्ठिते ।
केवलस्य हि हैमस्य यथालाभं क्षते क्षिपेत् ॥ 394॥
स्वर्णरत्नमयं चूर्णं द्वादशाक्षरमन्त्रितम् ।
अन्याधा तूत्थिते बिम्बे क्षतं सम्यङ्महामते ! ॥ 395
ईषत्सुवर्णमिश्रेण पूरयेत् स्वेन धातुना ।
स्वयंव्यक्तादिकेऽप्येवं मुख्यकल्पे समाचरेत् ॥ 396॥
प्रासादे मण्डपे वापि गोपुरादिषु वा द्विज ! ।
शोभार्थं संस्थितानां च बिम्बानां पररूपिणाम् ॥ 397॥
व्यूहानां विभवानां च सदा भगवतो विभो: ।
भेदादिके तु सञ्जाते समादध्यात् तथैव तु ॥ 398॥
तत्तत्सन्निध्यनुगुणं प्रतिष्ठादिकमाचरेत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
प्रायश्चित्तं समभ्य़ूह्य साधकस्तु समाचरेत् ॥ 399॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे द्वारावरणदेवताध्याननिर्णय बलिबिम्बादिपतन भङ्ग अङ्गवैकल्य प्रायश्चित्त ,
स्वयंव्यक्त,दारुजादिबिम्बसमाधानं नाम एकादशोऽध्याय:
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ द्वादशोऽध्याय: ॥
पवित्रोत्सवविधिः
सनक: -
जातेह्याकस्मिके लोपे सद्व्यापारस्य नित्यश: ।
स्नानादियोगनिष्ठस्य तथा नैमित्तिकस्य च ॥ 1॥
वत्सरोत्सवनिष्ठस्य विविधस्य महामते ! ।
कृच्छ्रचान्द्रायणादीनां सद्वृत्तानां तथैव च ॥ 2॥
चतुर्णामाश्रमस्थानां वर्णानां च स्त्रियस्तथा ।
श्रेष्ठमध्यमवित्तानां न्यू(ज)नानामपि तत्वत: ॥ 3॥
भक्तानां पुण्डरीकाक्षे श्रद्घासंयमसेविनाम् ।
यावज्जीवावधिं कालं तत्पूजाकृतचेतसाम् ॥ 4॥
साक्षात्तन्मन्त्रनिष्ठानां यथावन्मुनिपुङ्गव ! ।
पातत्राणमुपायं तु श्रोत्तुमिच्छामि साम्प्रतम् ॥ 5॥
कृतेन येन भक्तानां जायते कृतकृत्यता ।
शाण्डिल्य: -
वक्ष्ये सम्यङ्महाबुद्धे ! सारमुद्धृत्य सर्वत: ॥ 6॥
सर्वलोकहितार्थाय सावधानेन चेतसा ।
लोप(भ)बुद्धिं विना यस्य भोगनामप्यसंभव: ॥ 7॥
सामर्थ्येन विना यस्य कृच्छ्रादीनां वरिच्युति: ।
ज्वरादिव्याधिदोषेण जातं यस्याह्निकक्षयम् ॥ 8॥
चातुर्मास्यस्य चाप्राप्ति: यस्य स्वातन्त्यतो विना ।
तस्य तस्य महाबुद्धे ! शृणु यद्विहितं हितम् ॥ 9॥
सांस्पर्शिकानां भोगानां मात्रावित्तं हि पूरणम् ।
हृदयङ्गमसंज्ञानमन्नं च हविषा प्लुतम् ॥ 10॥
औपचारिकभोगानां बीजानि विविधानि च ।
कृच्छ्रचान्द्रायणादीनां व्रतानां परिपूरक: ॥ 11॥
विशेषार्चनसंयुक्तश्चातुर्मासस्य संयम: ।
सौत्रं प्रतिसरं चित्रं मुक्ताहारोपमं शुभम् ॥ 12॥
शमं नयति भक्तानां सर्वदा लोपमाह्निकम् ।
यथाश्वमेधं विप्राणां सर्वेच्छापरिपूरकम् ॥ 13॥
राजसूयं नृपाणां च भक्तानां भूषणं तथा ।
भूषणानां यथा मध्ये कौस्तुभं वरभूषणम् ॥ 14॥
ज्ञेयं पवित्रकं तद्वद्भोगजालस्य चान्तरे ।
यत् पूरयति भक्तानां व्यापारं पारमेश्वरम् ॥ 15॥
भोगमोक्षाप्तये शश्वद्भोगस्तस्मात्तु कोऽधिक: ।
भक्तानां सततं भक्त्या सालोक्यं विदधाति वै ॥ 16॥
सामीप्यं साधकानां च नानासिद्घिसमन्वितम् ।
सायुज्यं साधकेन्द्राणां स्वमन्त्रात्मनि यच्छति ॥ 17॥
तदुत्तरायणेऽतीते चातुर्मास्यस्य मध्यत: ।
कुर्याच्छुभे दिने विप्र ! सर्वदोषविवर्जिते ॥ 18॥
कालेऽपि त्रिविध: प्रोक्तश्चात्तुर्मास्योपलक्षित: ।
आषाढपञ्चदश्यास्तु यावद्वै कार्तिकस्य च ॥ 19॥
संपूर्णचन्द्रदिवसं तं कालं चान्द्रमन्तिमम् ।
आकर्कटकसंक्रान्तेस्तुलाभोगक्षयावधि ॥ 20॥
कालं तमष्टपक्षं च सौरं मध्यमसंज्ञितम् ।
एकादश्यादि (मा) वाऽन्तो यश्चातुर्मास्योपलक्षित: ॥ 21
कालं तं वैष्णवं विद्धितूत्तमं सर्वसिद्धिदम् ।
अप्राप्तेरस्य कालस्यत्वन्तरायेन केनचित् ॥ 22॥
निर्वाहणीयो ह्यपर: कालश्चान्द्रायणादिना ।
सम्पाद्यं चैव तन्मध्ये विधिवद्यागपूरकम् ॥ 23॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[98]]
प्रावृट्काले प्रवृत्ते त्तु त्रैलोक्योदरवर्तिनाम् ।
मनुष्यामरसिद्धानां कर्तव्यं चाग्रवर्तिनाम् ॥ 24॥
प्रवर्तन्ते हि वै येन श्रद्धया वत्सरं प्रति ।
महत्यस्मिन् महाबुद्धे ! व्यापारे पारमेश्वरे ॥ 25॥
विभो: शयनसंस्थस्य काले पुष्पफलाकुले ।
गगने लम्बमाने तु सबलाकैर्वलाहकै: ॥ 26॥
कुमुदोत्पलकल्हारैर्भूषिते वसुधातले ।
वनोपवन उद्यानैर्हरिते शाद्वलादिकै: ॥ 27॥
शालिसस्यादिकैर्युक्ते पल्वलोदकशोभिते ।
पवित्रकं कृतं विष्णोरन्तस्यातितुष्टिदम् ॥ 28॥
तस्माद्यत्नेन तत् कुर्याच्चातुर्मास्यस्य मध्यत: ।
श्रावण्यां शुक्लपक्षे तु द्वादश्यां द्विजसत्तम ! ॥ 29॥
आदावन्ते तथा कुर्याद्द्वादशीष्वखिलासु च ।
सङ्क्रान्तिषु च सर्वासु पौर्णमासीषु वा द्विज ! ॥ 30॥
अमावास्यास्वशेषासु तृतीयासु तथैव च ।
नभस्येषु च रोहिण्यामष्टम्यां च महामते ! ॥ 31॥
प्रथमा च द्वितीया च पञ्चमी च त्रयोदशी ।
दशम्येकादशीत्येवमेतास्वपि यथारुचि ॥ 32॥
कृष्णपक्षेऽप्रशस्ता:स्यु: शुक्लपक्षे विशेषत: ।
चन्द्रो गुरुस्सितश्चान्द्रो ज्ञेयास्त्वेते शुभप्रदा: ॥ 33॥
पवित्रारोहणादौ तु नक्षत्राणि शृणुष्व मे ।
त्र्युत्तरासु च रेवत्यामश्विन्यां भरणीषु च ॥ 34॥
पुनर्वसौ तथा हस्ते रोहिण्यां श्रवणेऽपि च ।
वैष्णवेष्वथ ऋक्षेषु तत्क्षणेष्वखिलेषु च ॥ 35॥
चातुर्मास्यस्य कालस्य तूत्थानद्वादशी तु या ।
षडशीतिमुखा दिव्या तस्यामारोपयेत्तु य: ॥ 36॥
पवित्रकं जगद्योने: स पवित्रिकरोति च ।
अतीतां वर्तमानां च एष्यां स्वकुलसन्ततिम् ॥ 37॥
तत्र सन्निहित: साक्षान्नानानिर्माणविग्रहै: ।
भक्तानां पुण्डरीकाक्ष: परमात्माच्युतो हरि: ॥ 38॥
यद्यप्येवं महाबुद्धे ! भक्तानां नित्यमेव हि ।
नारायणस्तु मन्त्रात्मा स्थित: सन्निहित: स्वयम् ॥39॥
तथापि बलवत्ता वै तत्तिथेस्तत्र कर्मणि ।
सन्निधिं भजते येन मन्त्रिणां मन्त्रराट् प्रभु: ॥ 40॥
ग्रीष्मकालं समासाद्य यथार्कस्तीक्ष्णतां व्रजेत् ।
स्वरूपमजहन्नेव सन्निधानतरं विभो: ॥ 41॥
सत्पात्रदेशकालानामसृष्टे: स्थितये तु वै ।
अत: पवित्रकं तस्यामन्यस्यां तदसम्भवात् ॥ 42॥
कार्ये क्रियापरैर्भक्त्या साखण्डा येन जायते ।
पवित्रारोहणं विष्णोर्वर्जयेदितरेषु च ॥ 43॥
प्रासादस्याग्रत: कुर्यात्तदर्थं मण्टपं द्विज ! ।
प्रथमावरणे वापि द्वितीयावरणेऽपि वा ॥ 44॥
तृतीयावरणे वाथ चतुर्थे पञ्जमेऽपि वा ।
अग्रालाभे तदन्यत्र यथावाञ्छितदिग्गतम् ॥ 45॥
चतुरश्रं समं वापि प्राक्पश्चिमदिगायतम् ।
सौम्ययाम्यायतं वापि कर्तुरिच्छानुरूपत: ॥ 46॥
तथा प्रागाननं यद्वा यथाभिमतदिङ्मुखम् ।
द्वाविंशतिधनुर्मानं मण्टपं चोत्तमं भवेत् ॥ 47॥
अष्टादशधनुर्मानं मण्टपं मध्यमं भवेत् ।
अधमं द्वादशधनुर्मानं स्यादथवा द्विज ! ॥ 48॥
पञ्चहस्तात् समारभ्य द्विद्विहस्तविवर्धनात् ।
त्रिसप्तकरपर्यन्तं मानैर्नवविधं भवेत् ॥ 49॥
यद्वोत्तमं दशकरं मध्यमं चाष्टहस्तकम् ।
षङ्ढस्तमधमं विद्यात् क्षुद्रं हस्तत्रयायतम् ॥ 50॥
त्रिंशत्करावसानं वा षट्करात् पञ्चविंशति: ।
एकं संगृह्यमानेषु ह्येषु वित्तानुरूपत: ॥ 51॥
सोपपीठमधिष्ठानं केवलं वा मसूरकम् ।
अधिष्ठानोपरिस्तम्भं प्रस्तरं च त्रिवर्गकम् ॥ 52॥
कपोतवृतिसंयुक्तम् यद्वोक्ताकृतिवर्जितम् ।
एकत्रिपञ्चसप्तादिभित्तिभेदै: समावृतम् ॥ 53॥
प्रत्यङ्गोक्तैरलङ्कारैर्युक्तं वा तद्विवर्जितम् ।
शिलयेष्ठकया वापि पक्कया वाप्यपक्कया ॥ 54॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
एकद्वारं चतुर्द्वारं यद्वा द्वारद्वयान्वितम् ।
भित्तियुक्तमयुक्तं वा कोणभित्तियुतं तु वा ॥ 55॥
केवलं वा प्रपामात्रमुक्तलक्षणवर्जितम् ।
क्षिप्रकर्मप्रसिद्ध्यर्थं शरकाष्ठमयं शुभम् ॥ 56॥
गवाक्षकान्वितं चैव द्वारैस्तु परिभूषितम् ।
छन्नं वितानकेनोर्ध्वे प्राकारं परिकल्पयेत् ॥ 57॥
क्षेत्रसङ्कोचविस्तारौ कर्तुरिच्छानुरूपत: ।
शिल्पशास्त्रानुसारेण कृत्वैवं मण्टपं द्विज ! ॥ 58॥
यागार्थम् सुशुभं विप्र ! तन्मध्येऽथ प्रकल्पयेत् ।
दृढां समां तदाकारामीषत् प्रागुत्तरप्लवाम् ॥ 59॥
प्रोछ्रितां च विशेषेण स्थलां दर्पणसन्निभाम् ।
सामान्या न भवेद्येन मेदिनीमण्टपस्य तु ॥ 60॥
द्विद्विकेनाङ्गुलीनां तु प्रोन्नतेर्यावदष्टकम् ।
एकवृद्ध्याल्पमानानां यागानां तु स्थलांगणम् ॥ 61॥
नवाङ्गुलोन्नतेस्तावद्यावत्पञ्चदशाङ्गुलम् ।
प्रोन्नतत्वं स्थलानां च मध्यमानमितात्मनाम् ॥ 62॥
चतुर्विंशत्यङ्गुलान्तमुछ्रायं षोडशाङ्गुलात् ।
प्रागुक्तवृद्ध्या कर्तव्यं ज्येष्ठमानमितात्मनाम् ॥ 63॥
एतदुच्छ्रायमानं च कथितं ते स्थलासु च ।
पादमर्धं तु हस्तं वा विस्तारात् सर्वदिक्षु वै ॥ 64॥
स्थलानामिष्टकाद्यैश्च चिन्वीयात् प्रथमं तत: ।
मृदा सम्पूर्य तन्मध्यमीषद्वालुकयान्वितम् ॥ 65॥
परीक्ष्य केशकीटादीनाकोट्य तदनन्तरम् ।
यावद्भवति पूर्वोक्तलक्षणं वा विशेषत: ॥ 66॥
स्थलां मध्योन्नतां रम्यां सप्ताहं संपरीक्ष्य सा ।
न ददाति यथाभेदं यागयोग्या भवेत्तदा ॥ 67॥
तदूर्ध्वे वेदिकां कुर्यात् अनेकचरणान्विताम् ।
तोरणैश्च समायुक्तां विभवेच्छानुरूपत: ॥ 68॥
पावनैर्यज्ञकाष्टैश्च सुदृढै: सरलै: समै: ।
यथालक्षणयुक्तानि तोरणानि चतुर्दिंशि ॥ 69॥
द्वाराणां बाह्यतो विप्र ! तदन्तर्वा नियोजयेत् ।
त्रीणि त्रीण्यथवा सम्यगेकैकस्यां न्यसेद्दिशि ॥ 70॥
बुद्ध्वा मण्टपविस्तारं पञ्चकं सप्तकं तु वा ।
एतानि हेमरत्नाद्यैश्चित्रयेद्विभवे सति ॥ 71॥
श्रीवृक्षोदुम्बरवटप्लक्षोत्थैरथवा द्विज ! ।
पूर्वाद्युत्तरपर्यन्तं तोरणानां चतुष्टयम् ॥ 73॥
चतुष्टयं चतुर्दिक्षु ह्येषामेकैकमेव वा ।
तोरणानां समुच्छ्रायस्तम्भायामसम: स्मृत: ॥ 74॥
तद्दण्डौ विन्यसेद्भूमौ स्तम्भाभ्यन्तरगा स्थितिः।
सदैव दृक्स्वरूपाणां कार्या वेदविदांवर।
स्तम्भद्वयान्तरस्थेन मानेन स्यात्तु विस्तृति: ।
स्तम्भमस्तकमानेन साधिकेन सदैव हि ॥ 75॥
द्वाराणां बाह्यतो विप्र ! तोरणानां यथा(दा) स्थिति: ।
तलाच्छिखरपर्यन्तं मानमुछ्रायतस्तदा ॥ 76॥
सार्धं समं वा द्विगुणं तद्दण्डेषु च भूगतम् ।
चक्रद्वितयमध्यस्थं पक्षमण्डलमण्डितम् ॥ 77॥
तोरणे तोरणे कुर्याद्गरुडं चोर्ध्वसंस्थितम् ।
मत्स्यादीनवतारांश्च प्रादुर्भावाननेकश: ॥ 78॥
चित्रोदितेन विधिना चतुर्दिक्षु समालिखेत् ।
मुनिसिद्धामरव्रातैरनेकाद्भुतदर्शिभि: ॥ 79॥
द्वीपाचलवनोद्यानैर्बहुभिर्मृगयूथपै: ।
सर:सारसकल्हारैर्जलक्रीडापरान्वितै: ॥ 80॥
खेचतैरङ्गनायुक्तैर्नृपैर्विद्याधरादिकै: ।
प्रशान्तमानसैर्विप्रैरात्मध्यानपरायणै: ॥ 81॥
एवमाद्यैरनन्तैश्च व्यापारैश्चित्रसंभवै: ।
तद्यागवेश्म सकलं रञ्जनीयं प्रयत्नत: ॥ 82॥
कुर्यात् सुधाविलिप्तं वा भूषयेत्तदनन्तरम् ।
दर्पणैश्चामरैर्वस्त्रैर्दुकुलैर्विविधोज्जवलै: ॥ 83॥
घण्टाभिरर्धचन्द्राद्यैरातपत्रैर्मनोहरै: ।
प्रोच्छ्रितै: कदलीपूगैर्द्रुमाङ्गै: पावनैर्द्दृढै: ॥ 84॥
मध्वाज्यदधिसत्क्षीरसंपूर्णै: कांस्यभाजनै: ।
शालितण्डुलपात्रैश्च सहिरण्यै: फलै: शुभै: ॥ 85॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[100]]
लाजसिद्धार्थकैर्बीजभाजनै: षड्रसान्वितै: ।
सत्सुगन्धैस्त्वगेलाद्यै: पर्णै: पूगफलैस्तथा॥ 86॥
मधूकबदरद्राक्षा इक्षुभिस्त्रिफलै: फलै: ।
यथर्तुप्रभवै: पुष्पैर्बहुभि: प्रकरीयकै: ॥ 87॥
इत्येवमाद्यैर्विविधैर्भोगपूगैस्तु पावनै: ।
पवित्रेण वितानेन सुसितेनोज्ज्वलेन वा ॥ 88॥
चक्राम्बुरुहचिन्हेन भूषयेच्च तदूर्ध्वत: ।
स्तम्भान् संवेष्टयेत् पश्चाद्दुकूलैर्विविधै: पृथक् ॥ 89॥
प्रागुत्तरादिदिग्भागाद्यावत्कोणं च मारुतम् ।
सितादिवर्णभेदोत्था: पताकास्तत्र योजयेत् ॥ 90॥
एवं रागविभागेन प्रत्यग्भागाच्च वै पुन: ।
दक्षिणाशावधिर्यावद्द्वितीयं च चतुष्टयम् ॥ 91॥
एकैव सर्ववर्णा च नाभौ कार्या वितानके ।
बाह्यतो वेदिकायास्तु मण्डपस्य दिगष्टके ॥ 92॥
वह्निकोणात् समारभ्य यावत्कोणं तु शाङ्करम् ।
सितारुणं च पीतं च कृष्णं कुर्याच्चतुष्टयम् ॥ 93॥
भूयश्चोत्तरदिग्भागाद्यावद्दिक्पश्चिमा द्विज ! ।
तथाविधं चतुष्कं तु ध्वजानां परिकीर्तितम् ॥ 94॥
राजपाषाणवर्णाभं चक्रपक्षीश्चरोपगम् ।
वैजयन्तीत्रयं कुर्यात्तोरणे पूर्वदिक्स्थिते ॥ 95॥
दक्षिने स्फटिकाभं तु आप्ये सिन्दूरवर्चसम् ।
हेमाभं चोत्तरे कुर्यात्तोरणे ध्वजकत्रयम् ॥ 96॥
चतुष्केण पताकानां युक्तं श्वेतादिकेन च ।
एकैकं तोरणं वात्र त्रितयं पञ्चकं तु वा ॥ 97॥
अर्धेन तोरणायामात् पताकानां च दीर्घता ।
एवं त्वभिनवं कृत्वा यागार्थम् मण्डपं द्विज ! ॥ 98॥
स्नपनाद्युत्सवान्तस्य वैशेषिकगणस्य च ।
पुरा प्रकल्पितं वाथ मण्डपं भूषयेत्तदा ॥ 99॥
एवं कृते तत: पश्चाद्वेदिकां तोरणै: सह ।
विलिप्य चन्दनाद्यैस्तु गन्धवर्णोज्ज्वलै: क्रमात् 100॥
चन्दनेन समालभ्य वेदिकां केवलेन च ।
बाह्लीकभावितेनैव् तेनैवाद्यम् च तोरणम् ॥ 101॥
लिप्तं मृगमदेनैव कुर्याद्दक्षिणदिग्गतम् ।
तुषारधूलीधवलं पश्चिमं कारयेत्तत: ॥ 102॥
कुङ्कुमेनसमालभ्यकेवलेनोत्तरेस्थितम्।
क्षीरेणचन्दनेनैवकुङ्कुमेनकृतांस्थलाम्॥ 103॥
रजनीचूर्णयुक्तेन ह्रीबेरेणाम्बुना सह ।
पुण्यगन्धौषधीभिस्तु द्वाराणां मण्डपावनिम् ॥ 104॥
ततस्तु विविधैर्धूपैर्बहुभिर्धूपयेद्द्विज ! ।
ततस्तिरस्करिण्या तद्वेष्टयेत् सर्वतो बहि: ॥ 105॥
मण्डपस्योत्तरे भागे कुर्यात् कुण्डं पुरैव तु ।
यद्वा द्विज ! ततोऽन्यत्र यागाग्रस्था च वर्ज्यदिक् 106॥
दिक्त्रयेऽभिमता भागे कुर्यात् कुण्डं पुरैव त्तु ।
धूमनिर्गमनोपेतं नानाकुण्डविभूषितम् ॥ 107॥
साद्रैं(न्द्रै)श्च सुपलाशैश्च सुयुक्तं तोराणादिकै: ।
यद्वा पचनगेहे तु कुण्डं कुर्यात् सलाक्षणम् ॥ 108॥
अन्यन्नैमित्तिकार्थं तु पुरा क्लृप्तं तु वा भवेत् ।
एवं कृते तत: कुर्यात् सम्भारग्रहणं द्विज ! ॥ 109॥
सप्तमे पञ्चमे वापि वासरे कर्मवासरात् ।
पूर्वं कृत्वाङ्कुरारो(वा)पं तत: कर्म समारभेत् ॥ 110॥
तत: प्रवेशयेत्तस्मिन् सम्भारान् यागमण्डपे ।
दशम्यां द्विजशार्दूल ! यत्किञ्चिच्चोपयुज्यते ॥ 111॥
भूषणादि तत: कुर्याद्यथा तदवधारय ।
तेषां तु द्विविधं रूपं सूक्ष्मस्थूलविभेदत: ॥ 112॥
सर्वभावेन भक्तानां यत् पालयति सर्वदा ।
मनोवाक्चित्तजं कृत्स्नं व्यापारं शुभलक्षणम् ॥ 113॥
परिज्ञेयमतस्तस्मात् स्वरूपं तस्य यादृशम् ।
फलमेति च वै येन भक्तानां तत्समापनात् ॥ 114॥
यदच्छिन्नं जगद्योनेरनन्तप्रसरं सितम् ।
विच्छेदमकृतज्ञानामेति नानात्मना स्वयम् ॥ 115॥
जगत्सूत्रं तु तद्विद्धि हेमसूत्रादिना तु वै ।
षाड्गुण्यमहिमानं यद्धत्ते प्रतिसरात्मना ॥ 116॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
ज्ञानरागोपरक्तं तु युक्तं कार्यैस्तु वीर्यजै: ।
तैजसैरावृतं मन्त्रैर्बलेनावसितं परि ॥ 117॥
ऐश्वर्यमुपचारे तु सम्पत्तौ शक्तितोऽव्ययम् ।
एवं पवित्रकं तावत् परिज्ञातम् जगत्प्रभो: ॥ 118॥
ब्रह्मण्यधिपतौ विष्णौ तथाकारे प्रतिष्ठिते ।
भक्त्या च विधिवद्दत्तं ददाति भगवत्पदम् ॥ 119॥
स्थूलस्य व्यतिरिक्तस्य व्यवहारपदस्थितै: ।
पदार्थै: कल्पनीया च यथा तदवधारय ॥ 120॥
सूक्ष्मं दृढं सितं श्लक्ष्णं सूत्रं ब्रह्मप्रसूतया ।
विनिर्मितं कुमार्या वा वृद्धया वा विनीतया ॥ 121॥
शुद्धया वा विधवया सम्पादितमथापि वा ।
क्षौमं वा पट्टजं वापि केशरोमादिवर्जितं ॥ 122॥
यथालब्धं समादाय सम्यक् प्रक्षाल्य वारिणा ।
तस्य शुद्धिं पुरा कृत्वा दहनाप्यनेन च ॥ 123॥
अवलोक्यस्मरन्मूल्ंविनिष्पाद्यचतुर्गुणम्।
चातुरात्म्यव्यपेक्षायामथवाष्टगुणं द्विज ! ॥ 124॥
प्रभवाप्ययबुद्ध्या भेदभिन्नोपलक्षितम् ।
केशवादिष्व्वधिष्ठातृभावेन त्रिचतुर्गुणम् ॥ 125॥
तन्तुभिर्विषमैर्विष्णो: समस्य परिवर्जयेत् ।
पावित्रिकी क्रिया यस्माद्विषमा सा न कस्यचित् 126॥
पवित्रकाणि कार्याणि तन्तुभिस्तै: सुतानितै: ।
मूलमन्त्रादिमन्त्राणां सर्वेषां मुनिसत्तम ! ॥ 127॥
कुम्भस्थमन्त्रमूर्ते: प्राक् कल्पयेद्भूषणं द्विज ! ।
अध्यर्धशमजैर्व्यासाद्धाराकारैश्च तन्तुभि: ॥ 128॥
शतेनाष्टोत्तरेणाद्यं द्विगुणेन द्वितीयकम् ।
त्रिगुणेन तृतीयं तु व्यासमेवं तु तन्नयेत् ॥ 129॥
षट्त्रिंशद्ग्रन्थिकं चाद्यं द्वितीयं द्विगुणं स्मृतम् ।
तृतीयं त्रिगुणं कुर्यादेवमेव महामते ! ॥ 130॥
मण्डलस्थस्य च विभोस्तथा वह्निगतस्य च ।
बिम्बस्थस्य पवित्राणां विशेषमवधारय ॥ 131॥
मालाकृतिं च शिरसि यथेच्छग्रन्थिपूर्वकम्।
द्वितीयमंसयोर्यावल्लम्बितं वनमालापवित्रकम्॥ 132॥
मूर्ध्न: पादावधिर्यावत्तृतीयमिति विस्तृतम् ।
आमूर्ध्न: पीठपर्यन्तं वनमालापवित्रकम् ॥ 133॥
पृथक्पीठस्य वै कुर्यात् स्वप्रमाणेन शोभनम् ।
बिम्बप्रतिसराणां च व्यासश्चानियत: स्मृत: ॥ 134॥
सूत्रमानं च पूर्वोक्तं द्विगुणं सति संभवे ।
त्रिगुणं वा मुनिश्रेष्ठ ! वनमालाख्यभूषणम् ॥ 135॥
अष्टोत्तरेण सूत्राणां सहस्रेण समन्वितम् ।
यद्वा तदर्धं , पादं वा कुर्याद्वित्तानुरूपत: ॥ 136॥
लेपभित्तिपटस्थे तु मूलबिम्बे यदा द्विज ! ।
कुर्यादुत्सवबिम्बस्य भूषणानां तु पञ्चकम् ॥ 137॥
तदापि मूलबिम्बस्य भूषणान्यपि पूर्ववत् ।
कल्पयेदाद्यपूर्वाणि बिम्बप्रतिसरेषु तु ॥ 138॥
विभवे देवदेवेशं हारपञ्चसमन्वितम् ।
नानाकाराणि तन्तूनि मुक्ताहारसमन्वितम् ॥ 139॥
त्र्यङ्गुलान्तरिता देया: सर्वेषां ग्रन्थय: समा: ।
सङ्ख्यानेन विना सम्यङ्मातुलुङ्गोपमा: शुभा: ॥ 140॥
अष्टोत्तरशतग्रन्थिसंयुक्ता वनमालिका ।
चतु:स्थानावतीर्णस्य विभोरामन्त्रणाय च ॥ 141॥
पवित्रमाद्यसदृशमेकैकं वा द्वयं द्वयम् ।
सर्वेषां कर्मबिम्बानां तथा वै गोपुरादिषु ॥ 142॥
स्थितानां मन्त्रबिम्बानां भजतां सन्निधिं सदा ।
उत्तमादीनि सर्वाणि कुर्याद्वै मुख्यकल्पने ॥ 143॥
प्रकल्पयेत् तत्सदृशं मध्यमेनोत्तमेन वा ।
द्वितयं द्वितयं वापि ह्येकैकं वानुकल्पने ॥ 144॥
अङ्गानामप्युपाङ्गानां लाञ्छनानामपि द्विज ! ।
भूषणानां च शक्तीनां तथैव विहगेशितु: ॥ 145॥
प्राग्वत्त्रीण्यथवा द्वे द्वे ह्येकैकं वाथवा द्विज ! ।
यथेच्छमानसंख्योत्थै: सूत्रैस्तु परिकल्पयेत् ॥ 146॥
सूत्रभ्रमसमोपेतैर्गर्भर्भूषणसञ्जयम् ।
अन्येषां मण्डलाङ्गानां देवानां विभवे सति ॥ 147॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[102]]
पवित्रकगणं कुर्याद्यथेच्छग्रन्थितन्तुभि: ।
तथैव विष्वक्सेनादे: परिवारगणस्य च ॥ 148॥
मन्त्रास्त्रकुम्भयोर्द्वे वै ह्येकं वै मण्डलस्य च ।
द्वयं च कुण्डानलयो: शास्त्रपीठस्य च द्वयम् ॥ 149॥
लिपेर्वाक्तत्वभूतस्य शब्दतत्वस्य च प्रभो: ।
घण्टाक्षसूत्रपूर्वाणां क्रियाङ्गानां महात्मनाम् ॥ 150॥
बलिपीठादिदेवानां देशान्तरनिवासिनाम् ।
गुर्वादीनां चतुर्णां तु हरिवीप्साप्रलापिनाम् ॥ 151॥
द्विजोत्तमादिवर्णानां नित्यमच्युतभाविनाम् ।
गृहस्थब्रह्मचारीणां यतीनां वनवासिनाम् ॥ 152॥
वृद्धानां जनकादीनां भगवत्तत्ववेदिनाम् ।
बन्धूनां भ्रातृपूर्वाणां नारायणरतात्मनाम् ॥ 153॥
जायाया भक्तिनम्राया रताया अर्चने हरे: ।
सम्बन्धिनां च मित्राणां भगवद्धामसेविनाम् ॥ 154॥
तदुत्तरसहायानां चातुरात्म्याभिलाषिणाम्।
भृत्यानां स्वानुकूलानां पुरुषोत्तमयाजिनाम् ॥ 155॥
वृद्धये योग्यतायैव पवित्रीकरणाय च ।
यथाभिमतमानैस्तु तन्तुभिर्ग्रन्थिभिस्तथा ॥ 156॥
कुर्यात् पवित्रनिचयमथवा मुनिसत्तम ! ।
गुर्वादीनां चतुर्णां तु यतीनां च कुटुम्बिनाम् ॥ 157॥
क्रमाच्चतुर्विंशतिभि: सूत्रै: षोडशभिस्तथा ।
ततो द्वादशभिश्चैव अष्टाभि:षट्त्रिभिस्तथा ॥ 158॥
पवित्रकाणि कार्याणि ग्रन्थय: सूत्रसंख्यया ।
आराधकस्य च गुरो: कुर्याद्वे भूषणद्वयम् ॥ 159॥
स्थूलकल्पमिदं प्रोक्तं सूक्ष्मकल्पमत: शृणु ।
शिर:प्रमाणेनार्चाया भूषणं प्रथमं स्मृतम्॥ 160॥
चतु:शतेन सूत्राणां द्वात्रिंशद्भिस्तथाधिकै: ।
सूत्रावर्तैश्च सुसमै: परिकल्प्य सुशोभनम् ॥ 161॥
सप्तविंशत्प्रमाणेन दत्वास्मिन् ग्रन्थिसञ्चयम् ।
कर्णादूर्ध्वगतं नाभिप्रमाणेन पवित्रकम् ॥ 162॥
परिकल्प्य द्वितीयं च सूत्राणां मुनिसत्तम ! ।
शतत्रयेण च तथा चतुर्विंशद्भिरेव च ॥ 163॥
द्विगुर्णैग्रन्थिनिचयैरनुगर्भं तु तत् स्मृतम्।
स्कन्धदेशात् समारभ्य यावत्पादद्वयावधि ॥ 164॥
नेत्रसूत्रैस्त्रिभागोनै: सूत्रग्रामैश्च कल्पयेत् ।
त्रिगुणैर्ग्रन्थिनिचयैस्ततोऽन्यद्द्विजसत्तम ! ॥ 165॥
अष्टोत्तरेण सूत्राणां शतेन ग्रन्थिभिस्तथा ।
शिर: पूर्वावतारादौ यावत्पीठं तु वैष्णवम् ॥ 166॥
सूत्रेर्ग्रन्थिगणैश्चैव गर्भैस्तु विविधैस्तत: ।
मण्डलस्य प्रमाणेन कुर्याच्चान्यच्चतुष्टयम् ॥ 167॥
प्रथमं पद्ममानेन नाभिमानं द्वितीयकम् ।
अरतुल्यं तृतीयं स्याच्चतुर्थं नेमिभि: समम् ॥ 168॥
एकाशीतिभिरावर्तै: सूत्राणां द्विजसत्तम ! ।
अग्ने: कुण्डप्रमाणेन ग्रन्थिभिस्तावदेव हि ॥ 169॥
भूषणत्रितयं कुर्याद्यथायोगं महामते ! ।
अष्टोत्तरशतादर्धै: सूत्रैस्तद्ग्रन्थिभिस्तथा ॥ 170॥
भूषणं सुसमं चैव सुशुभं परिकल्पयेत् ।
द्विजेन्द्र ! द्विजमुख्यानां ब्राह्मणानां तदर्धत: ॥ 171॥
मुख्यमेतत् स्मृतं कल्पमनुकल्पमिदं शृणु ।
अष्टाधिकेन सूत्रेण शतेन प्रथमं त्विदम् ॥ 172॥
चतुर्भागोनमपरं तदर्धेन तृतीयकम् ।
आद्याच्चतुर्थभागेन चतुर्थं कल्पयेत् तत: ॥ 173॥
त्रिभागोनं चतुर्थात्तु अग्ने: कुर्यात्तु भूषणम् ।
द्विजेन्द्राणां प्रकुर्वीत सप्तविंशतितन्तुजम् ॥ 174॥
ब्राह्मणानां प्रकुर्वीत तन्तुभिर्नवभिर्द्विज ! ।
स्तनादूर्ध्वमधोनाभेर्न कर्तव्यं कदाचन ॥ 175॥
सूत्रत्रयेण चान्येषां भक्तानां तु जगद्गुरो: ।
सूक्ष्मकल्पमिदं विद्धि परकल्पमिदं शृणु ॥ 176॥
चतु:स्थानावतीर्णस्य मुख्यमन्त्रस्य वै विभो: ।
शतेनाष्टोत्तरेणैव ह्यर्धेनांशेन वा मुने ! ॥ 177॥
तन्तूनां भूषणं कुर्यादेकैकं वा त्रयं त्रयम् ।
जपहोमादिका संख्या पूर्णा रिक्ता महात्मनाम् ॥ 178॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
समीकरोति भक्तानां मन्त्रिणामत एव हि ।
कुत्यात्तद्ग्रन्थिनिचयं सूत्रसंख्योपलक्षितम् ॥ 179॥
यदृच्छया ततोऽन्येषां याज्यानां परिकल्प्य च
सूत्रभ्रमसमोपेतै र्गर्भैर्भूषणसञ्चयम् ॥ 180॥
ततस्तु देवदेवस्य चतु:स्थानस्थितस्य यत्।
पवित्रकगणंविप्र ! प्रोक्तमाद्यपुरस्सरम्॥ 181॥
कुर्यात्तु गर्भरचनां तस्य सर्वस्य सत्तम।
हेमसद्रत्नकर्पूरमलयक्षोद कुङ्कुमैः। 182.
सर्वौषधिसमोपेतैस्त्वगेलादिविमिश्रितै: ।
पावनैर्विविधैर्द्रव्यैर्नीव्या च पिचुना सह ॥ 183॥
बीजपूरसमाकारमार्द्रामलक शङ्खवत् ।
तदन्तरालानि पुनस्त्वच्छिन्नेन तु तन्तुना ॥ 184॥
विभागप्रतिपत्यर्थं ग्रथनीयान्यदूरत: ।
अन्येषां सर्वबिम्बानां यथावित्तानुरूपत: ॥ 185॥
कल्पयेद्गर्भरचनाम् पूर्वोक्तद्रव्यसञ्चयै: ।
आराधकस्य च गुरो: सगर्भं भूषणद्वयम् ॥ 186॥
विहितं भगवन्मन्त्रन्यासात्तादात्म्यभावनात् ।
अतोऽन्येषामगर्भं च रचनीयं यथाक्रमम् ॥ 187॥
अन्तरालगणं गार्भं कुर्याद्बाह्लीकरञ्जितम् ।
अलङ्कृत्य च सौवर्णैरुपरिष्टाच्चरूप्यकै: ॥ 188॥
पवित्रच्छेदसम्मूलं जातरूपमयैस्तु वा ।
शङ्खपद्मगदाचक्रमालाश्रीवत्सपूर्वकै: ॥ 189॥
एकस्यैव बहूनां वा यथावित्तानुसारत: ।
एवं कृत्वा पवित्राणि क्रमेण द्विजसत्तम ! ॥ 190॥
धातुजे वितते भाण्डे वस्त्रच्छन्ने निधाय च ।
अथवा पैत्तले भाण्डे मृण्भये वा सुशोभने ॥ 191॥
पालाशे वापि चैकस्मिन् मात्त्रं भूषणसञ्चयम् ।
अन्यस्मिन् लौकिकं स्थाप्य समस्तं द्विजसत्तम ! 192॥
अच्छाद्य वाससा पश्चात् सुसितेनाहतेन तु ।
बन्धयित्वा तु सूत्रेण दृढेन सुसितेन च ॥ 193॥
मध्ये तु यागद्रव्याणां ते भाण्डे विनिवेश्य च ।
देशिक: पुर्वविधिना कृतस्नान: कृताह्निक: ॥ 194॥
देशिकेन्द्रेण सहितौ गत्वा मन्त्रेशसन्निधिम् ।
प्रपूज्य देवदेवेशमर्ध्यगन्धादिभि: क्रमात् ॥ 195॥
विज्ञाप्य देवदेवाय “मा मे विघ्नं भव”त्विति ।
तस्मादनुज्ञां संगृह्य शिरसावनतेन तु ॥ 196॥
निशामुखे प्रवृत्ते तु कर्तार्ध्यकुसुमोद्यत: ।
सहसद्ब्रह्मघोषेण स्तुतिमङ्गलपाठकै: ॥ 197॥
शङ्खतूर्यनिनादैश्चपुष्पैरर्ध्यसमन्वितै: ।
कृत्वाद्वास्थर्चिनंविप्र ! प्रविशेद्यागमण्टपम्॥ 198॥
इदमुच्चारयेन्मन्त्रं स्वरेणोच्चतरेण तु ।
“(ॐ) नमो ब्रह्मण्यदेवायाच्युतायाव्ययाय च ॥ 199॥
ऋग्यजुस्सामरूपाय शब्ददेहाय विष्णवे । “
प्रविश्य कलशस्थानं समीपे तु वरासने ॥ 200॥
प्राङ्मुख: संस्मरेन्मन्त्रं पूर्ववद्व्याप्तिभाविते ।
उपविश्य यथान्यायमन्तर्यागान्तमाचरेत् ॥ 201॥
करादिशुद्धिपूर्वं तु, पश्चादर्घ्यादिकल्पनम् ।
प्राग्वत् कृत्वा ततोऽभ्यर्च्य मन्त्रसङ्घं तु देहगम् ॥ 202॥
द्वौ द्वौ तु पूर्णकलशौ सौवर्णौ राजतौ तु वा ।
ताम्रजौ मृण्मयौ वाथ सापिधानौ सपल्लवौ ॥ 203॥
फलै रत्नादिकैर्युक्तौ सुत्रेण परिवेष्टितौ ।
शालिपीठोपरि स्थाय्य प्रतिद्वारं तु पार्श्वयो: ॥ 204॥
पालिकानां शरवाणां विन्यसेत्तु त्रयं त्रयम् ।
प्रतिकोणं तु संस्थाप्य घटिकानां त्रयं त्रयम् ॥ 205॥
द्वारयागं तत: कुर्यात् पूर्वाद्युत्तरपश्चिमम् ।
अर्घ्यालभनमाल्यैश्च धूपैर्गुग्गुलुमिश्रितै: ॥ 206॥
वास्त्वीश: क्षेत्रनाथश्च द्वारलक्ष्मीस्तथा द्विज ! ।
चण्डप्रचण्डौ गरुड: पूर्वद्वारे तु संस्थिता: ॥ 207॥
दक्षे धातृविधातारौ पश्चिमे तु जयेतरौ ।
भद्राख्यश्व सुभद्राख्यो ह्युत्तरे दक्षिणादित: ॥ 208॥
मूलबिम्बे यदा कुर्यात् पवित्रारोहणं तदा ।
मण्डलस्थस्य देवस्य प्रागाद्युत्तरपश्चिमम् ॥ 209॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[104]]
संस्थानं द्वार्स्थदेवानाम् यात्राबिम्बे यदा भवेत् ।
तत्प्रागपेक्षया तेषां संस्थानमुदितं तदा ॥ 210॥
मुख्येनार्घ्याम्भसा प्रोक्ष्य पृथग्भाण्डे स्थितं पुरा ।
पञ्चगव्यं ततो विप्र ! कल्पयित्वा हृदादिकै: ॥ 211॥
कुशोदकं तदस्त्रेण दत्वाद्येनाभिमन्त्रयेत् ।
कल्पयेत् पञ्चगव्यं तु पञ्चोपनिषदैस्तु वा ॥ 212॥
अथ पाणिद्वयेनैव अग्नीषोमात्मकेन तु ।
योग्यतापदवीं नीत्वा शोधयेद्वसुधां तत: ॥ 213॥
मूलेन साम्भसानेन प्रोक्षयेद्यत् पुराहृतम् ।
कौशेयेन पवित्रेण ध्यायमानस्तमेव हि ॥ 214॥
सर्वबीजानि धान्यानि सिद्धार्थकयुतान्यथ ।
कृत्वास्त्रपरिजप्तानि ध्यात्वा ह्यस्त्रसमानि च ॥ 215॥
विघ्नोपशान्तये वेगाद्दशदिक्षु विनिक्षिपेत् ।
संहृत्य बहुकूर्चेन प्राच्यां दिशि निधाय वै ॥ 216॥
ईशानदिशि वा न्यस्त्वा यागस्येच्छानुरूपत: ।
तद्गर्भीकृत्य संलिख्य हेतिराट् चन्दनादिना ॥ 214॥
चक्रं ध्यात्वा मण्डपोर्ध्वे पङ्कजं वसुधातले ।
निर्गमे च गदां देवीं शङ्खं च ककुभाष्टके ॥ 218॥
प्राकाराकारदेहां च नानाज्वालासमाकुलाम् ।
शक्तिरूपां गदां वाथ केवलां मन्त्रतो न्यसेत् ॥ 219॥
एवं कृते तदा सम्यग्भवेद्विघ्नविनाशनम् ।
अथादाय दृढं शुद्धमेकरूपं च निर्व्रणम् ॥ 220॥
कुम्भं च मृण्मयं रम्यं सौवर्णं वाथ राजतम् ।
रत्नहाटकस्रग्गन्धफलसर्वौषधीयुतम् ॥ 221॥
शुभपादप शाखाड्यं पट्टस्रग्गन्धभूषितम् ।
गालितोदकसंपूर्णवारिधारान्वितं नवम् ॥ 222॥
चन्दनाद्युपलिप्तं च परितश्चाक्षतान्वितम् ।
वेष्टितं परित: सूत्रै: विकीर्योपरि तन्न्यसेत् ॥ 223॥
तद्देवताशरिरं तु वश्यदम् बलवर्चसम् ।
सास्त्रेण चक्रमन्त्रेण मन्त्रयेदथ वर्धनीम् ॥ 224॥
पूर्वोक्तद्रव्यसंयुक्तां परित: सूत्रवेष्टिताम् ।
आवाह्य मन्त्रनाथस्य दक्षिणे कलशोत्तरे ॥ 225॥
विन्यस्य परितस्तत्र स्थापयेत् कलशाष्टकम् ।
सपल्लवं सापिधानं सूत्रेण परिवेष्टितम् ॥ 226॥
कुम्भमध्ये विभो:प्राग्वदासनं परिकल्प्य च ।
तन्मध्ये पुण्डरीकाक्षं समावाह्य विधानत: ॥ 227॥
सन्निधिं सन्निरोधादिभोगयागावसानकम् ।
पूर्ववत् सकलं कृत्वा तस्य दक्षिणदिग्गतम् ॥ 228॥
अस्त्रविग्रहरूपं च ध्यात्वाऽभ्यर्च्य यथाविधि ।
ध्वंसयन्तं च विघ्नानां जालं कर्मावसानिकम् ॥ 229॥
इदमर्भ्यथयेद्देवं सास्त्रं बद्धाञ्जलि: स्थित: ।
“यागालयं हि विश्वेश ! गृहाण रचितं मया ॥ 230॥
आसमाप्तं भज विभो क्रियाङ्गानां च सन्निधिम् । “
ततोऽस्त्रोदकधारां चाप्यच्छिन्नां भित्तिगां नयेत् ॥ 231
प्रदक्षिणेन प्राग्भागात्तत्पदान्तं च तत् स्मरेत् ।
अथवेशानदिग्भागात् तत्पदान्तम् द्विजोत्तम ! ॥ 232॥
पृष्ठत: कलशौ भ्राम्य तुल्यकालं तु वा पृथक् ।
कलशं वर्धनीयुक्तं विन्यस्य विकिरोर्ध्वगम् ॥ 233॥
अर्घ्यदानं तयो: कृत्वा पुष्पाद्यै: पूजयेत् पुन: ।
अस्त्रेण भद्रपीठं तु विन्यसेत्विकिरोर्ध्वगम् ॥ 234॥
धूपादिवासितं कृत्वा तावुभौ परिवेष्ट्य च ।
अथवा भद्रपीठं तु विन्यसेद्विकिरोर्ध्वगम् ॥ 235॥
सास्त्रं हि मन्त्रकलशं तत्राधारगतं न्यसेत् ।
चतुस्रिद्व्येकभारैर्वा शालिभिर्विष्टरे कृते ॥ 236॥
तावन्मानांस्तदर्धान् वा तदूर्ध्वे तण्डुलान् न्यसेत् ।
तत्पादांस्तत्समान् वापि तदूर्ध्वे विन्यसेत्तिलान् ॥ 237॥
तदूर्ध्वे चाहतं वस्त्रयुग्ममास्तीर्य वै शुभम् ।
कलशं वर्धनीयुक्तं तदूर्ध्वे वापि विन्यसेत् ॥ 238॥
प्राग्वत् सास्त्रं तु देवेशमासनादिक्रमाद्यजेत् ।
व्यापारमाचरेद्दिव्यं कुम्भके च स्मरन् विभुम् ॥ 239॥
नानिशं युज्यते यस्मात् तस्मादेषा प्रतिक्रिया ।
विभाव्या मन्त्रिणा कौम्भी आस्त्रीरक्षार्थमेव हि ॥ 240
श्रीपारमेश्वर संहिता
ततोऽवतार्यो भगवान् स्थण्डिलेऽभ्यर्च्य सासनम् ।
प्रदक्षिणप्रणामान्तं कुर्यात् सर्वं तु पूर्ववत् ॥ 241॥
मण्डले कुम्भयागे च प्रोक्षणस्नानमाचरेत् ।
ततस्तु ब्रह्मघोषेण यायाद्देवनिकेतनम् ॥ 242॥
अथ देवगृहं गत्वा पुण्डरीकाक्षमच्युतम् ।
अष्टाङ्गेन नमस्कृत्य पूजयेत् पुरुषोत्तमम् ॥ 243॥
अर्घ्यालभनमाल्यैश्च धूपैरङ्गादिसंयुतम् ।
तत् सर्वं योग्यमाहर्तुं पूजान्तरनिवेदितम् ॥ 244॥
पुष्पपूर्वं समादाय शिरसा चाभिनन्द्य तत् ।
समर्प्य विष्वक्सेनस्य ह्मस्त्रमन्त्राभिमन्त्रितै: ॥ 245॥
सपीठं भगवद्बिम्बं निर्मलीकृत्य वारिभि: ।
प्रासादं शोधयित्वा तु देवदेवं समर्चयेत् ॥ 246॥
स्नानैस्तु क्षीरपूर्वैंर्वा धात्रीफलपुरस्सरै: ।
यथाक्रमोपदिष्टैस्तु चान्यैर्भोगैरकृत्रिमै: ॥ 247॥
प्रदक्षिणप्रणामान्तं विशेषात् सर्वमाचरेत् ।
लेपभित्तिपटस्थं तु मूलबिम्बं यदा द्विज ! ॥ 248॥
तदा नैमित्तिके बिम्बे सर्वं कुर्याद्विशेषत: ।
एतस्य सन्निधौ विप्र ! कृत्वा स्नपनमात्रकम् ॥ 249॥
स्नपनाधिकृते बिम्बे नित्यनैमित्तिकेऽपि वा ।
सर्वमन्यत् पवित्रान्तं मूलबिम्बे समाचरेत् ॥ 250॥
नित्योत्सवार्त्थबिम्बे तु तदा कुर्यात् तदुत्सवम् ।
तेषामसन्निधौ विप्र ! दर्पणे तत्समीपगे ॥ 251॥
कुर्यात् स्नपनमात्रं तु तदा कुर्यात् तदुत्सवम् ।
दर्भमञ्जरिजे कूर्चे चक्रे वा कुम्भकेऽपि वा ॥ 252॥
प्राग्वदन्यत् समस्तं तु मूलबिम्बे समाचरेत् ।
ततो होमगृहं गत्वा कुण्डं संस्कृत्य पूर्ववत् ॥ 253॥
तत्रानलं च संस्कृत्य कुर्याद्वै मन्त्रतर्पणम् ।
पूर्वोक्तविधिना पश्चात् संस्कृतेनाथ वह्निना ॥ 254॥
चरुं संश्रापयेच्चुल्यां हृदा क्षीराज्यतण्डुलै: ।
समुद्धृत्याज्यपूतं तं विनिवेद्य यथाक्रमम् ॥ 255॥
कलशस्थलबिम्बानामेकांशं जुहुयात्तत: ।
यद्वा यागसमारम्भात् पूर्वं संसाध्य वै चरुम् ॥ 256॥
कलशस्थलबिम्बानां क्रमात् कृत्वा तु पूजनम् ।
सर्वं द्विजप्रदानान्तं वह्नौ सन्तर्पयेत्तत: ॥ 257॥
दत्वा पूर्णाहुतिं पश्चात् प्रयायाद्बिम्बसन्निधिम् ।
पुरा यस्मिन् दिने विप्र ! अतीते वत्सरे कृत: ॥ 258॥
पवित्रकोपसंहारस्तद्दिनादादित: स्मरन् ।
अर्घ्यपुष्पादिबलिभि: पूजयेत् सर्वमध्वरम् ॥ 259॥
तद्वदाज्यं सपूर्णान्तं क्रमेण जुहुयात्तत: ।
मण्डलाग्रमथासाद्य मुद्राबन्धादिकं तु वै ॥ 260॥
कृत्वा प्रणामपर्यन्तं ततस्त्वेकं पवित्रकम् ।
वासितं धूपगन्धाभ्यां चतु:स्थानस्थितस्य च ॥ 261॥
विनिवेद्य क्रमेणैव धूपं दत्वार्घ्यपूर्वकम् ।
“निजानन्दमयैर्भोगैर्नित्यतृप्तस्त्वमव्यय: ॥ 232॥
तथापि भक्त्याऽतृप्तोऽहं त्वां यजम्यात्मसिद्धये । “
इति विज्ञाप्य देवस्य ततोऽस्त्रेणार्घ्यवारिणा ॥ 263॥
सर्वं भूषणपूर्वम् तु संप्रोक्ष्य द्रव्यसञ्चयम् ।
शालिभिस्तण्डुलैर्वापि तिलैर्वा त्रितयेन वा ॥ 264॥
चतुस्त्रिद्व्येकभारैर्वा कृते पीठेऽथवा स्थले ।
निवेश्य वायुदिग्भागे स्थलस्थप्रागपेक्षया ॥ 265॥
यद्वा पश्चिमदिग्भागे देशिकेच्छानुरूपत: ।
सितवस्रान्वितेनैव त्वक्षतेनैव वर्मणा ॥ 266॥
अर्चयित्वास्त्रमन्त्रेण स्थगयेत् कवचेन तु ।
एवं सर्वत्र वा कुर्याद्द्रव्याणामधिवासनम् ॥ 267॥
बर्हिपक्षसमोपेतं साङ्गमिष्वष्टकं तत: ।
दिग्वदिक्ष्वस्रजप्तं तद्दद्याद्यागनिकेतनम् ॥ 268॥
पञ्चरङ्गेण सूत्रेण दृढेन सुसितेन वा ।
चतुर्गुणेन संवेष्ट्याभ्यन्तराद्यागमण्डपम् ॥ 269॥
प्रदक्षिणचतुष्कं तु वर्ममन्त्रं तु संस्मरन् ।
प्रासादं बाह्यतस्तद्वद्वेष्टयेदग्नि मन्दिरम् ॥ 270॥
वेष्टयेदन्तरा प्राग्वत्ततो देशिकसत्तम: ।
स्वयं समूहमभ्यर्थ्य पञ्चकालपरायणम् ॥ 271॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[106]]
षट्कर्मनिरतं चापि यतिबृन्दं तु वैष्णवम् ।
समक्षं भवतां भक्त्या श्व: प्रभुं पूजयाम्यहम् ॥ 272॥
सन्निधानमत: कार्ये मदनुग्रहकाम्यया ।
एवमभ्यर्थितेभ्यस्तु ह्यनुज्ञां प्रतिगृह्य च ॥ 273॥
प्राङ्मुखस्त्वासनारूढो गुरुपाणिपरिच्युतम् ।
ब्रह्मकूर्चं पिबेत् पश्चाच्चरुशेषं तु भक्षयेत् ॥ 274॥
पिबेद्धृदयसंजप्तं हेमरत्नकुशोदकम् ।
भगवत्पादतोयं च सर्वपापहरं शुभम् ॥ 275॥
अद्यात्तदनु ताम्बूलं दन्तकाष्ठसमन्वितम् ।
आचम्य न्यासपूर्वं तु सकलीकृत्य विग्रहम् ॥ 276॥
स्थलस्थं मन्त्रमुद्धृत्य कुम्भेऽग्रौ न्यस्य वात्मनि ।
कुतपे कम्बलोपेते स्थित्वा च सकुशास्तरे ॥ 277॥
जपेन्मन्त्रवरं साङ्गं पठंस्तोत्रवरान् शुभान् ।
कथां सार्वेश्वरीं पुण्यां कुम्भं निष्पाद्य मण्डलम् ॥ 278
एकाब्जं बहुपद्मं वा चक्राब्जाद्यमथापि वा ।
स्वयं भगवता प्रोक्तमेतेषां लक्षणादिकम् ॥ 279॥
पौष्करे देवदेवेन सम्यक् पुष्करजन्मन: ।
अथवा मण्डलं कुम्भमपरे वासरे द्विज ! ॥ 280॥
भूषणानां ततो गत्वा सन्निधिं द्विजसत्तम ! ।
दाहाप्यायनयोगेन कुर्याच्चैवाधिवासनम् ॥ 281॥
ध्यात्वा दक्षिणहस्ते तु द्वादशारं ज्वलत्प्रभम् ।
कलाद्वादशसंयुक्तं तदन्त:स्थं दिवाकरम् ॥ 282॥
दग्धं तद्रश्मिसङ्घेन भस्मकूटगतं स्मरेत् ।
मान्त्रं पवित्रसङ्घं तु निश्शेषं जनयेत्तत: ॥ 283॥
सितं षोडशपत्राड्यम् वामहस्तेंबुजं स्मरेत् ।
क्षपाकरं तु तन्मध्ये ध्यायेत् पूर्णकलान्वितम् ॥ 284
पीयूषवृष्टिसंपातं मुञ्चमानं विचिन्तयेत् ।
तेनामृतेन तद्भस्म भावयेत् सञ्चितं द्विज ! ॥ 285॥
समुत्थितं भस्ममध्यात् तत् सर्वं चिन्तयेत् पुन: ।
पञ्चभूतात्मकं ध्यात्वा व्यापकत्वेन तत् पुन: ॥ 286॥
मूलमन्त्रेण सम्प्रोक्ष्य संस्पृश्याथ निरीक्ष्य च ।
कुम्भयोग्यानि चैकस्मिन् माण्डलीयानि चापरे ॥287
बिम्बयोग्यानि चैकस्मिन्नाग्नेयान्यपरे द्विज ! ।
अन्यानि मन्त्रयोग्यानि ह्येकस्मिन् द्विजसत्तम् !॥ 288
पात्रे पात्रे पृथक् स्थाप्य पात्रलाभानुरूपत: ।
आच्छाद्य वाससा पश्चात् सुसितेनाहतेन तु ॥ 289॥
तानि भूषणपात्राणि क्रमेण च पृथक् पृथक् ।
बन्धनीयानि सूत्रेण दृढेन सुसितेन च ॥ 290॥
आच्छाद्य पूर्ववत् तानि जागरेण नयेन्निशाम् ।
एकादशयां प्राभातेऽथ स्नात्वा पूज्य जनार्दनम् ॥ 291
आनिमन्त्य गृहं गत्वा यन्त्रित: प्रणिपत्य च ।
ब्राह्मणान् गुरुपूर्वांश्च विष्णुभक्तान् दृढव्रतान् 292॥
स्वधर्मनिरतांश्चैव देवदेवक्रियापरान् ।
आपत्कालेऽपि संप्राप्ते येऽर्चयन्त्यच्युतं प्रभुम् ॥ 293
अथान्यान् वैष्णवान् कांश्चित् सुहृत्सम्बन्धिबान्धवान् ।
तत: पुण्याहघोषन प्रवृत्ते तु निशामुखे ॥ 294॥
शङ्खशब्दै: सुमङ्गल्यैर्ब्राह्मणैर्ध्वनिभि: सह ।
पठद्भि:शाकुनं सूक्तं प्रविशेद्देवमन्दिरम् ॥ 295॥
ततो नैमित्तिकं बिम्बं वस्त्रैर्माल्यैश्च भूषणै: ।
विलेपनैरलङ्कृत्य मूर्तिपै: सह देशिक: ॥ 296॥
यानमरोप्य निष्क्रम्य शङ्खकाहलतूर्यकै: ।
तालवृन्तैस्तथा च्छत्रैश्चामरैर्विविधै: सितै: ॥ 297॥
नरनाथो यथादेवं मण्डपे सन्निवेशयेत् ।
अथ भद्रासने देवं चतुष्पादसमन्विते ॥ 298॥
समारोप्यार्चयेद्देवं सविशेषं विधानत: ।
महाहविर्निवेद्याथ तर्पयेद्वह्निमध्यत: ॥ 299॥
ततोऽपराह्णवेलायां प्रवृत्ते व निशामुखे ।
पुण्याहोद्घोषनाद्यैश्च सहोक्तै: सर्वमङ्गलै: ॥ 300॥
प्रवेशयेज्जगन्नाथं देवेशं यागमण्डपे ।
यागस्य पश्चिमे देशे सौवर्णे भद्रविष्टरे ॥ 301॥
उपरीष्टाद्वितानेन मौक्तिकेनैव शोभयेत् ।
देवमारोप्य यागस्थबिभोरभिमुखं द्विज ! ॥ 302॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
यद्वा दशम्यां बिम्बस्थं यागागारे विभुं न्यसेत् ।
प्राग्दिक्प्रत्यङ्मुखा योज्या ऋङ्मया: स्वासनेषु च ॥ 303
दक्षिणे च उदग्वक्त्रान् यजुर्वेदांश्च योजयेत् ।
प्राङ्मुखान् पश्चिमे भागे सामज्ञान् विनिवेश्य च ॥
सह चैकायनैर्विप्रै र्मूर्तिसंज्ञोपलक्षितै: ।
दिश्युत्तरस्यां च ततो नित्यकर्मपरायणान् ॥ 305॥
निवेश्याथर्ववेदज्ञान् सर्वान् द्विद्विकसंख्यया ।
शृणु विध्यन्तरं भूयो विस्तराद्द्विजसत्तम ! ॥ 306॥
पूर्वे प्रत्यङ्मुखं कृत्वा आसनस्थं द्विजोत्तमम् ।
पुष्पवस्त्रैस्तथोष्णीषैर्भूषितं चाङ्गुलीयकै: ॥ 307॥
ऋङ्मन्त्रान् पाठयेत् पुण्यान् मन्त्रविद्भगवन्मयान् ।
अथ दक्षिणदिक्संस्थं वीक्षमाणमुदग्दिशम् ॥ 308॥
यजुर्बृन्दम् वैष्णवं तत् पाठयेद्देशिकस्तु तत् ।
गायेच्छुद्वानि सामानि सामज्ञ: पश्चिमे स्थित: ॥ 309
भक्तश्चोदकस्थितो ब्रूयाद्द्दक्षिणास्योऽप्यथर्ववित् ।
स्वशाखोक्तांस्ततो मन्त्रान् ज्ञानलिङ्गानशेषत: ॥ 310
एकैकं शिष्यवर्गेण वृतो योज्य: क्रमेण तु ।
भगवद्भाविनो ये च यतय: पाञ्चरात्रिका: ॥ 311॥
चतुर्भिराप्तैर्विप्राद्यैर्युक्तस्त्वीशदिशि न्यसेत् ।
एकान्तिनस्त्वनाप्तैश्च युक्तांश्चाग्नेयदिग्गतान् ॥ 312॥
निवेश्य विप्रान्नैरृत्यां भक्तान् वैखानसांस्तथा ।
चतुर्भिरञ्जलीकैस्तु ततो वायव्यगोचरे ॥ 313॥
सारम्भिण: सात्वतांश्च तत्काले भगवन्मयान् ।
चत्वारोऽथ चतुर्दिक्षु योज्याश्च शिखिनो मुने ! ॥ 314॥
तेषां चैवानुयायीरंश्चत्वारस्तु प्रवर्त्तिन: ।
ब्राह्मणा: क्षत्रिया वैश्या: शूद्राश्च मुनिसत्तम ! ॥ 315
एकायनीयशाखोत्थान् मन्त्रान् परमपावनान् ।
पाठयेच्च यतीनाप्तपूर्वान् वै पाञ्चरात्रिकान् ॥ 316॥
स्वानुष्ठाने स्वकान् मन्त्रान् जपन्त: संवदन्ति च ।
प्रागादौ चोत्तरान्तं च चत्वारो गुर्रुपूर्वका: ॥ 317॥
बहव: समयज्ञाना: सात्वतज्ञा: स्वशक्तित: ।
कृतन्यासास्तथा ध्यानमुद्रालङ्कृतपाणय: ॥ 318॥
स्ववाससा स्वकां मुद्रा च्छन्नां कुर्यु: परस्परम् ।
गीतनृत्तपराश्चान्ये अग्रत: स्तोत्रपाठका: ॥ 319॥
वन्दिबृन्दयुता बाह्ये तथा दुन्दुभिवादिन: ।
अन्ये तु वैष्णवा: सर्वे पृष्ठत: पार्श्वतोऽपि च ॥ 320॥
एवं निवेशनं कृत्वा सर्वेषां तु यथाक्रमम् ।
ततस्तु देवदेवस्य चतु:स्थानस्थितस्य च ॥ 321॥
क्रमेण पूजनं कुर्यात् पूर्ववद्द्विजसत्तम ! ।
आसाद्य कलशोद्देशं विनिवेदनमाचरेत् ॥ 322॥
नानाविशेषभोगानां विभोरामन्त्रणाय च ।
दन्तकाष्ठं सताम्बूलं मुखवासं सदर्पणम् ॥ 323॥
चन्दनादीनि गन्धानि जातिपूगफलानि च ।
विनिवेद्य निधायाग्रे दक्षिणेऽथ जगत्प्रभो: ॥ 324॥
गुग्गुलुं मृष्टधूपं च प्राकाशं ताम्रपात्रगम् ।
दृक्प्रभामण्डनं रम्यं हेमसूत्रं सकङ्कणम् ॥ 325॥
मध्वाज्यपूरिते पात्रे तैजसे रोचनाञ्जनम् ।
न्यसेत् षट्कं महन्मूर्तेर्नेत्रवस्त्रे सितारुणे ॥ 326॥
पश्चिमे च विभोर्दद्यात् पुण्यनद्युदकं तथा ।
तीर्थतोयं नगोत्थं च नगमृच्छ्रीफलादि यत् ॥ 327॥
शाद्वलं नीलदर्भांश्च ताम्रपात्रेऽथवायसे ।
उत्तरेऽथ विभोर्दद्याद्देवदेवस्य सत्तम ! ॥ 328॥
माल्यान्योषधय: सप्त बीजानि च फलानि च ।
तिलतण्डुलपात्राणि क्षीरं दधि धृतं सिता ॥ 329॥
गन्धबृन्दं त्वगेलाद्यं धातवो गैरिकादय: ।
सफलं नारिकेलं च विकारास्त्वैक्षवाखिला: ॥ 330॥
सराजते कांस्यपात्रे संभवानुगुणं द्विज ! ।
यज्ञपर्णपुटे वा तु विनिवेद्यमसंभवे ॥ 331॥
सकुशोदं स्थलस्थस्य ताम्बूलं दन्तधावनम् ।
सितानि सोत्तरीयाणि उपवीतानि चन्दनम् ॥ 332॥
चतुर्दिग्विनिवेद्याथ बिम्बेऽग्रावेवमेव हि ।
तानि भूषणपात्राणि विनिवेद्य पृथक् पृथक् ॥ 333॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[108]]
सन्निवेश्यानि पुरतश्चतु:स्थानस्थितस्य च ।
मूलबिम्बे यदा कुर्यात्तदा सर्वं तदग्रत: ॥ 334॥
स्थाप्य भूषणपर्यन्तं विनिवेद्य यथाक्रमम् ।
कुङ्कुमागरुकर्पूरश्रीखण्डैरधिवासितम् ॥ 335॥
चतु:स्थानावतीर्णस्य दद्याद्गन्धपवित्रकम् ।
ततोऽर्घ्य पुष्पधूपं च मुद्राबन्धं समाचरेत् ॥ 336॥
आदिमध्यावसाने तु सम्यक् च्छिद्रस्य शान्तये ।
जपेन्मन्त्रवरं साङ्गं पश्चाद्बद्धाञ्जलि: पठेत् ॥ 337॥
प्रणवद्विद्वयाद्यं तु स्तोत्रमन्त्रं निमन्त्रयेत् ।
“सर्वमन्त्रमयाऽनन्त ! नित्यसन्निहिताव्यय ! ॥ 338॥
गुणप्रधानयोगेश ! भावनाभोगविग्रह ! ।
नारायण ! परं ब्रह्म ! प्राणेश ! चतुराकृते ! ॥ 339॥
सर्वगाच्युत ! सन्मूर्ते ! सर्वज्ञ ! पुरुषोत्तम ! ।
अस्मात् काललवाद्यावद्विसर्जनदिनावधि ॥ 340॥
नानामन्त्रगणोपेत: सन्निधिं भज मे प्रभो ! ।
देवबिम्बे तु सन्मूर्तौ कलशे मण्डलक्षितौ ॥ 341॥
संख्यासूत्रेऽक्षसुत्रे च पावके गुरुविग्रहे ।
घण्टायां सास्त्रपीठे च यागोपकरणेषु च ॥ 342॥
स्रुक् स्रुवाद्येष्वशेषेषु एकान्तिद्विजमूर्तिषु ।
विष्णुपार्षदभेदेषु जन्मकर्मरतेषु च ॥ 343॥
श्रद्धापूतेषु दक्षेषु त्वदेकशरणेषु च ।
अतीतवात्सरियाणां स्नानादीनां हि कर्मणाम् ॥ 344॥
नैमित्तिकानां नित्यानामपूर्णानां हि शान्तये ।
त्वत्प्रीतये यथाशास्त्रमद्य निर्वर्तयाम्यहम् ॥ 345॥
पावित्रकविधानं च सर्वकर्मप्रपूरणम् ।
अतोऽद्य मुखवासाद्यमुपचारं हि चार्चनम् ॥ 346॥
होमान्तमधिवासीयं कुरु सर्वं हि चात्मसात् ।
त्वामर्चयाम्यहं भक्त्या शक्त्यातीतेऽथ जागरे ॥ 347॥
यथावद्ब्रह्मसूत्रान्तैर्भोगैर्भोगापवर्गदै: ।
विज्ञप्तोऽसीति भगवन् ! वेत्सि सर्वं हृदि स्थितम् ॥348॥
भक्तस्य मम वात्सल्यात् प्रात: कार्यस्त्वनुग्रह: । “
एवं निमन्त्रयित्वाजमष्टाङ्गेन नमेत् क्षितौ ॥ 349॥
चतु: प्रदक्षिणीकृत्य हृदि मन्त्रमनुस्मरन् ।
गीतनृत्तादिकै: स्तोत्रैर्वेदपाठसमन्वितै: ॥ 350॥
जयशब्दसमेतैस्तु जागरेण नयेन्निशाम् ।
स्नात्वा ब्राह्मे मुहूर्तेऽथ कृतकौतुकमङ्गल: ॥ 351॥
महता विभवेन प्राग्द्वरयागं समाचरेत् ।
नित्यं कर्म पुरा कृत्वा ह्येकस्मिन्नधिकारिणि ॥ 352॥
कुम्भस्थं तु यजेत् प्राग्वन्मण्डलस्थं तत: क्रमात् ।
बिम्बस्थं देवदेवेशं सविशेषं समर्चयेत् ॥ 353॥
क्षीरादिपञ्चविंशद्भिर्यथावदधिवासितै: ।
स्नानैरन्यैश्च विविधैर्भोगैर्भक्ष्यादिनिर्मितै: ॥ 354॥
सांस्पर्शिकैरासनाद्यैर्विविधैरुपचारकै: ।
हृदयङ्गमसंज्ञेस्तु बहुभेदविनिर्मितै: ॥ 355॥
जपमुद्रावसानान्तमेवं कृत्वा क्रमेण तु ।
अग्निस्थं तर्पयेत् पश्चाद्यथावदनुपूर्वश: ॥ 356॥
अथ भूषणपात्रस्य गत्वा वै सन्निधिं द्विज ! ।
पूजयित्वा समुद्धाट्य पात्रं प्रातिसरीयकम् ॥ 357॥
अवलोक्य समादाय गत्वा कलशसन्निधिम् ।
आराधनाङ्गनिचयमव्यक्तं तात्विकं भवेत् ॥ 358॥
तृतियमुभयात्मं तु आध्यात्म्यादित्रयं तथा ।
अनुसन्धाय वै तस्मिन् संस्मरन् हृदयं धिया ॥ 359॥
तत्राष्टाष्टकसंख्यं तु अव्यक्तं भोगसङ्ग्रहम् ।
मन्त्रमुद्रासमूहं तु तात्विकं परिकीर्तितम् ॥ 360॥
स्वाध्यायगीतवाद्यादिव्रतानि नियमानि च ।
दानान्युत्सवपूर्वाणि नानानैमित्तिकानि च ॥ 361॥
एतान्युभयरूपाणि पुरुषार्थप्रदानि च ।
प्रीतिदानि जगद्योनौ मन्त्रमूर्तौ जनार्दने ॥ 362॥
भास्वरं चिन्मयं शुद्धं यदेषां रूपमक्षयम् ।
तद्गर्भेष्वनुसन्धेयं सूक्ष्मं तदनु भास्वरम् ॥ 363॥
सूर्येन्दुवह्निसंकाशमियत्तापरिकल्पितम् ।
तद्ग्रन्थिगनदेशेषु भावनीयं महामते ! ॥ 364॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
सुस्थूलं व्यावहार्यं च तृतीयं सार्वलौकिकम् ।
तत् तन्तुनिचयोद्देशे भावनीयं सदैव हि ॥ 365॥
एवमाध्यात्मिकीं व्याप्तिं लक्षयित्वा तु तत्परम् ।
चिन्तयेदधिदेवाख्यां व्याप्तिं मान्त्रीमनश्वरिम् ॥ 366॥
चतुर्णामविनाभावि यद्रूपममृतोपमम् ।
नानाभासगणाकीर्णं मूर्तामूर्तमनश्वरम् ॥ 367॥
किरीटमालाश्रीवत्सकौस्तुभानां महामते ! ।
सन्निधिं भावयेन्नित्यमधिदैवात्मनां त्रयम् ॥ 368॥
पृथ्व्यप्तेजोऽनिलाकाशपञ्जानां समुदायि यत् ।
रमणीयं शुभं रूपं भक्तानां परितोषकृत् ॥ 369॥
तदस्य चाधिभूतत्वं मन्तव्यं योजनावधौ ।
ध्यात्वैनं मूलमन्त्रं तु समुदीर्य तत: परम् ॥ 370॥
प्रणवालङ्कृतं मन्त्रं तमुद्यतकरः पठेत् ।
“(ॐ)त्वत्प्राप्तिःसाधनं देवतानां यदमलं परम् ॥ 371
भक्तिश्रद्धासमोपेता सत्क्रिया त्वत्प्रकाशिता ।
अखण्डसिद्धये तस्या ह्युपाय: कथितस्त्वया ॥ 372॥
ज्ञानकर्मप्रसक्तानां भक्तानां भावितात्मनाम् ।
पवित्राख्यं यथाशक्त्या त्वत्प्रसादान्मया कृतम् ॥ 373
यथोचितमिदानीं तद् ध्यायस्व परमेश्वर ।
तस्माच्छुभतरं कर्म विज्ञानममलं हि यत् ॥ 374॥
विध्यन्तरं मन्त्रगणं द्रव्यसङ्घस्त्वमेव हि ।
प्राप्ति: पूरयिता पूर्णमपूर्णानां हि कर्मणाम् ॥ 375॥
तथ्येनानेन भगवन् ! आर्थिता मे परा त्वयि ।
अशठस्य क्रियाकांडमखण्डं सर्वमस्तु ते ॥ 376॥
विज्ञप्तोऽसीति भगवन् ! आर्थिता मे परा त्वयि ।
विना त्वत्परितोषेण सम्यज्ज्ञानप्रदेन च ॥ 377॥
आपत्कालेऽपि संप्राप्ते बुद्धिपूर्वं मयाच्युत ! ।
न सन्त्याज्यं क्रियाज्ञानं त्वं सर्वं वेत्सि तत्वत: ॥ 378
यथाकालं यथावच्च भोगैर्देव ! यथोचितै: ।
नार्चितोऽसि यथा सम्यक् खेदश्चेतसि तेन मे ॥ 379
पूजनं भोगसंभोगैराज्यहोमैस्तु तर्पणै: ।
त्वयेतत् कृतकृत्यत्वान्न किञ्चिदुपयुज्यते ॥ 380॥
सुक्षेत्र वापिते ह्येतदखिलार्थस्य मेऽखिलम् ।
फलिष्यत्यमृतत्वेन ज्ञात्वैवं हि मया पुरा ॥ 381॥
अङ्गीकृतं गुरुमुखात् किन्तु सर्वेश्वर ! प्रभो ! ।
परिस्फुरति मे बुद्धौ न निर्व्यूढं यथास्थितम् ॥ 382॥
मनोवाक्कायकर्मैस्तु आप्रभातान्निशावधि ।
अस्वातन्त्यादसामर्थ्यान्मनसश्चानवस्थिते: ॥ 383॥
शीतोष्णवारवर्षार्द्येरन्तरायैर्ज्वरादिभि: ।
असम्पत्ते: क्रियाङ्गानां देव ! त्वदनुरूपिणाम् ॥ 384॥
आप्रवृत्ते: परानन्दप्राप्तिनिष्ठं यदाह्निकम् ।
यथोक्तममराणां तु यस्मान्न घटते तत: ॥ 385॥
तस्य सम्पूरणार्थं तु प्रधानतरमर्चनम् ।
पवित्रकाख्यमादिष्टं वत्सरं प्रति यत् त्वया ॥ 386॥
तन्मया कृतमध्यक्षमर्चितं यदनिर्मलम् ।
क्रियायोगादसंपूर्णं तन्मे निर्मलतां नय॥ 387॥
ज्ञानतोऽझानतो वापि यथोक्तं न कृतं मया ।
तत् सर्वं पूर्णमेवास्तु सुतृप्तो भव सर्वदा ॥ 388॥
ओमच्युत ! जगन्नाथ ! मन्त्रमूर्ते ! जनार्दन ! ।
रक्ष मां पुण्डरीकाक्ष ! क्षमस्वाज ! प्रसीद ओम् ॥389
उक्त्वैवम्मूलमन्त्रं तु हृदाद्यैर्लाञ्छनै: सह।
समुदीर्य ततो दद्यान्मूर्ध्निमन्त्रात्मनो विभो: ॥ 390॥
सर्वज्ञानक्रियाभोगशुभसंकल्पविग्रहम्।
मण्डलान्तर्गतस्यैवं प्रासादान्त:स्थितस्य च॥ 391॥
एवमग्नेःपवित्रे द्वे प्रदद्याद्द्विजसत्तम ! ।
यद्वा किरीटमाद्ये तु मध्ये श्रीवत्सकौस्तुभे ॥ 392॥
तृतीये वनमालां च मन्त्रैरेभिस्तु विन्यसेत् ।
“पद्मराजे किरीटाय पद्मरागवृत: स्वयम् ॥ 393॥
पवित्रकेऽस्मिन्नागच्छ क्षिप्रं सन्निहितो भव ।
श्रीवत्साय नमस्तुभ्यं कौस्तुभागच्छ ॐ नम: 394॥
पवित्रकेऽस्मिन् सन्तिष्ठ सच्छ्रीवत्सामलप्रभ ! ।
आगच्छ वनमाले ! त्वं अस्मिन् सन्निहिता भव ॥ 395
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[110]]
पवित्रके जगद्योनेर्यन्मया परिकल्पितम् । “
शृणु विध्यन्तरं भूयो ध्यायेदाद्ये द्विजाखिलम् ॥ 396
सांवत्सरं तु यत् कर्म आप्रभातान्निशान्तिमम् ।
ध्यानोत्थं निष्कलं सम्यगपवर्गप्रदं तु यत् ॥ 397॥
संस्मृत्य निष्कलं मन्त्रं शुद्धोच्चारक्रमेण तु ।
मन्त्रे सन्धाय तत्सूत्रं सूत्रे मन्त्रं तथैव च ॥ 398॥
एकीकृत्यात्मना सार्धं दद्याद्वै मन्त्रमूर्धनि ।
समादायापरं सूत्रं तस्मिन् सकलनिष्कलम् ॥ 399॥
ध्यानकर्मस्वरूपं तु कर्म ध्यायेच्च वात्सरम् ।
स्मृत्वा चोभयरूपं तु मन्त्रं कलशपूजितम् ॥ 400॥
पूर्ववच्चानुसन्धानं कृत्वा दद्यात् पवित्रकम् ।
तत: प्रतिसरं विप्र ! तृतीयं च समाहरेत् ॥ 401॥
बाह्यसांवत्सरं कर्म सकलं चाखिलं स्मरेत्।
पूजयन्तं स्वमात्मान माधाराच्चपरावधिम्॥ 402॥
लयभोगाधिकाराख्य क्रमेण सकलात्मना ।
सकलं मन्त्रनाथं तु लयभोगादिविग्रहम् ॥ 403॥
स्मृत्वा कृत्वा च सन्धानं दद्यात् प्रतिसरं तत: ।
अर्घ्यपुष्पैस्तथा गन्धैर्माल्यैर्धूपैस्तथा द्विज ! ॥ 404॥
पूज्या सम्पुटीकुर्याद्भूषणानि पृथक् पृथक् ।
अन्तरान्तरयोगेन घण्टाशब्दसमन्वितम् ॥ 405॥
समस्तरत्नसद्धातुपुष्पाक्षतफलान्विता ।
सत्सुगन्धार्घ्य दर्भाड्य लाजसिद्धार्थकैर्युता ॥ 406॥
प्रक्षेप्तव्या तु बहुशो वृष्टि: करघनैर्मुदा ।
केवला पुष्पवृष्टिर्वा शङ्खादीन्यपि नादयेत् ॥ 407॥
मन्त्रास्त्रकुम्भयोर्दद्याद्भूषणे ध्यानवर्जिते ।
दत्वैवं कलशस्थस्य पुरा विप्र ! पवित्रकम् ॥ 408॥
अनेन विधिना दद्यान्मण्डलस्थस्य वै पुरा ।
पवित्रकत्रयं शुभ्रं भोगस्थाने च नारद ! ॥ 409॥
दद्यात् समस्तमन्त्राणां त्रीण्येकं वा यथेच्छया ।
बिम्बस्थं तु समभ्यर्च्य प्रदद्याद्भूषणानि तु ॥ 410॥
कलशोक्तक्रमेणैव वनमालाख्यभूषणे ।
अव्यक्ताद्यनुसन्धानं यद्वा विध्यन्तरोदितम् ॥ 411॥
परादिस्थूलपर्यन्तं सर्वं कृत्व निवेदयेत् ।
पृथङ्न्यासो यथा प्रोक्त: किरीटाद्यस्य सत्तम ! ॥ 412॥
तत्रायं हि विशेष: स्यात् किरीटाद्यं चतुष्टयम् ।
क्रमेणावाहयेद्विप्र ! भूषणानां चतुष्टये ॥ 413॥
“किरीटाख्यसुरेशस्य भानुतुल्यप्रभान्वित ! ।
परिवारयुतस्तिष्ठ त्वमस्मिन् शीर्षभूषणे ॥ 414॥
वक्ष: स्थले जगद्योनेर्भूषणं कल्पितं मया ।
श्रीवत्सागच्छ रत्नानामीश ! त्वं भगवत्प्रिय ! ॥ 415
वक्षस्थले जगद्योनेर्भूषणं कल्पितं मया ।
कौस्तुभागच्छ रत्नानामीश ! त्वं भगवत्प्रिय ॥ 416॥
धातुपुष्पसमाकीर्णे ! प्रवालमणिभूषिते ! ।
वनमाले ! समागच्छ देवदेवप्रिये ! शुभे !” ॥ 417॥
चतुर्भिरेतैर्मन्त्रैस्तु क्रमेणावाहयेद्द्विज ! ।
अङ्गानामप्युपाङ्गानां लाञ्छनानां तथैव च ॥ 418॥
भूषणानां च शक्तीनां गरुडस्य च वै क्रमात् ।
पीठस्य तु पवित्राणि प्रदद्यात् क्रमशस्तत: ॥ 419॥
एवमेव विभोर्दद्यान्मूलबिम्बगतस्य च ।
सर्वेषां कर्मबिम्बानां लक्ष्म्यादीनां तथैव च ॥ 420॥
अन्येषामङ्गबिम्बानां परिवारगणस्य च ।
क्रमेण भूषणं दत्वा यायादग्निनिकेतनम् ॥ 421॥
अग्निस्थस्य विभोर्दद्याद्भूषणानि तु पूर्ववत् ।
यदा पवित्रकारोपो मूलबिम्बे तदा भवेत् ॥ 422॥
नित्ये कुण्डेऽन्यथा स स्यान्नित्येनैमित्तिकेऽपि च ।
अग्नौ निवेदयेद् विप्र ! भूषणं न तु होमयेत् ॥ 423॥
यस्मात् सन्यासमूर्ध्वं तु विहितं भूषणस्य च ।
नाहर्तुं युज्यते दग्धं दोषमाहरणं विना ॥ 424॥
देशिकस्य हृदारोप्य पूजितस्य च देववत् ।
स्वं स्वं चारोप्य चान्येषां देशिकानां तथैव च ॥ 425
साधकानां ततो दत्वा यागाङ्गानामपि द्विज ! ।
शास्त्रात्मनस्ततो दत्वा ह्यन्येषां क्रमशस्तथा ॥ 426
श्रीपारमेश्वर संहिता
पश्चात् पद्मासनं बद्ध्वा देवस्याभिमुखं स्थित: ।
सकृज्जपेन्महामन्त्रं सर्वकर्मप्रवर्धनम् ॥ 427॥
नाशनं समयानां च दोषाणां स्मरणादपि ।
तत: संश्रावयेद्देवं त्रिस्थानस्थं क्रमेण तु ॥ 428॥
“कामतोऽकामतो वापि न कृतं नियमार्चनम् ।
केनचिद्विघ्नदोषेण मया यत्परमेश्वर ! ॥ 429॥
तेन मे मनसोऽतीव सन्तापो दहनात्मक: ।
यत: समयदोषेण बाधितोऽस्मि जनार्दन ! ॥ 430॥
त्वयोद्दिष्टं पुरा नाथ ! भक्तानां हितकाम्यया ।
दोषविध्वंसकृच्छुभ्रं पवित्रं तत् कृतं मया ॥ 431॥
प्रसीद मे कुरु त्राणं जहि कोपं हि लोपजम् ।
निमज्जतो भवाम्भोधौ समयप्रच्युतस्य च ॥ 432॥
नमो नमस्ते मन्त्रात्मन् ! प्रसीद परमेश्वर ! ।
पाहि पाहि त्रिलोकेश ! केशवाऽऽर्तिविनाशन ! ॥ 433
त्वत्प्रसादाच्च मे मास्तु दोष: समयसंज्ञित: ।
अद्यास्तु कर्मसम्पत्तिर्नित्यनैमित्तिके प्रभो !” ॥ 434॥
श्रुत्वैवमादरात्तस्य संसारार्तस्य मन्त्रराट् ।
पूर्णभावम् नयेच्छीघ्रं हन्ति दोषांश्च सामयान् ॥ 435॥
तत: प्रावरनैर्दानैर्यथासम्पत्तिसंभृतै: ।
सोपवीतोत्तरीयैश्च च्छत्रोपानहसंयुतै: ॥ 436॥
विविधैर्भोजनैर्विप्र ! धूपार्घ्यलभानादिकै: ।
पूजयेदाप्तपूर्वांश्च विप्रादींश्चतुरस्तथा ।
पञ्च योगरताद्यास्तु तथान्यान् वैष्णवान् द्विज ! ॥ 437
एकायनीयशाखोत्थमन्त्राणां प्रथमं तत: ।
त्रयीमयानां मन्त्राणां स्तोत्राणां च तथैव च ॥ 439॥
उद्घोषणं च कर्तव्यं ब्राह्मणैरग्रतो विभो: ।
शङ्खभेरीनिनादैश्च काहलीगीतकैस्तथा ॥ 440॥
नृतैश्च निनदैरन्यैर्मङ्गलैस्तोषयेत् प्रभुम् ।
पश्चादुत्सवबिम्बं तु यानमारोप्य देशिक: ॥ 441॥
महोत्सवविधिप्रोक्तं सर्वमङ्गलसंयुतम् ।
प्रदक्षिणक्रमेणैव प्रासादं तु प्रवेशयेत् ॥ 442॥
प्रार्थनां च तत: कुर्याद्यतीनां भावितात्मनाम् ।
“युष्मत्प्रसादसामर्थ्यान्मनस: परिपूर्णता ॥ 443॥
क्रियाङ्गानां तु सर्वेषां मा मेऽस्तु समयच्युति: । “
“एवमस्त्विति” वक्तव्यं सर्वैस्तालसमन्वितम् ॥444॥
तांश्चानुपृच्छ्य नैवेद्यपूर्वं कुर्यात् सुभोजनम् ।
बन्धुभृत्यसमोपेत: स विशेषं द्विजोत्तम ! ॥ 445॥
एकरात्रं त्रिरात्रं वा सप्तरात्रं तु वा द्विज ! ।
पवित्रकं स्थापयित्वा तत: सन्यासमाचरेत् ॥ 446॥
अथवार्चागतं विप्र ! तावत् संस्थाप्य भूषणम् ।
यावदेकादशी शुक्ला संवृत्ता कार्तिकस्य तु ॥ 447॥
अपनीय च माल्यादीन् प्रदद्याद्वा दिने दिने ।
नो यान्ति म्लानतां यावत् संप्राप्ते कालवासरे ॥ 448॥
महदर्चनपूर्वं तु कृत्वा पूर्णावसानकम् ।
क्रमशश्चोपसंहृत्य स्वयं गुर्वात्मना तु वा ॥ 449॥
आदाय पूजिते पात्रे अर्चयित्वा यथाविधि ।
जानुनी भूगते कृत्वा प्रणिपत्य च देशिकम् ॥ 450॥
मानयित्वार्घ्यपुष्पाद्यै: प्रणिपत्य स्वयं पुरा ।
विनिवेद्य च तत् पापं “प्रसाद: क्रियतां प्रभो” ॥ 451॥
स्वाशिषं भगवत्प्रीतिर्वाच्याचार्येण तस्य तु ।
“यथागमं यथाशास्त्रं प्रसादान्नतुरात्मन: ॥ 452॥
त्वयि सांवत्सरं कृत्यं सुसंपूर्णं सुतास्तु ओम् । “
समुत्कीर्य ततस्तस्य आसनस्थस्य मूर्धनि ॥ 453॥
कलशद्वितयं मान्त्रं कृत्वा सौभाग्यमोक्षदम् ।
विसर्जनं विभो: कुर्यात् पूजापूर्व यथाक्रमम् ॥ 454॥
विष्वक्सेनं यजेत् साङ्गं तर्पयेत्त् तदनन्तरम् ।
समाहृत्याखिलं पश्चात् कृते चैतद्विसर्जने ॥ 455॥
यद्यन्निवेदितं तस्य ह्यगाधेऽम्भसि निक्षिपेत् ।
यथासंवत्सरकृतो दोष: समयपुर्वक: ॥ 456॥
नाशमायाति वै क्षिप्रं पवित्रारोपणान्मुने ! ।
पाति यस्मात् सदोषं हि पतनात् परिरक्षति ॥ 457॥
विशेषेण द्विजं त्राति पूर्णं कर्म करोति च ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[112]]
साधके च क्रियाहीने तस्मादुक्तो महान् मया ॥ 458॥
याग एष पवित्राख्य उक्तलक्षणलक्षित: ।
पतितं च क्रियालोपद्विधिवत् त्रायते यदा ॥ 459॥
तदा पवित्रकं विप्र ! भूषणं सूत्रजं स्मरेत् ।
अज्ञानादथवा मोहाद्यद्वा कर्मण्यनादरात् ॥ 460॥
नास्तिक्याद्वाप्यहङ्कारात् कर्तॄगामुपरोधत: ।
वैशोषिकान्तरप्राप्तेर्यद्वा निद्रादिदोषत: ॥ 461॥
कालातिक्रान्तिभीत्या वा त्वेवमन्येन केनचित् ।
विकलं यजनं कृत्वा यदा दद्यात् पवित्रकम् ॥ 462॥
मन्त्रेशस्य तदानीं तु भवेत् तत् कर्म तामसम् ।
देशाधिपो देशिकश्च प्राप्नुयात् तामसं फलम् ॥ 463॥
ज्वरादिव्याधिपीडा स्यात् तदा तद्देशवासिनाम् ।
त्वराविष्टोऽथवा विप्र ! रजसा कलुषीकृत: ॥ 464॥
यागं कृत्वा तु देवस्य यदा दद्यात् पवित्रकम् ।
तदा स्याद्राजसं कर्म फलं स्यादेव तादृशम्॥ 465॥
अज्ञानपूर्वकैर्दोषै: प्रागुक्तैस्तु विवर्जित: ।
यागं कृत्वा सुपूर्णं तु भूषणेन यदा यजेत् ॥ 466॥
तदा कर्ता गुरुश्चापि पवित्रोक्तं फलं लभेत् ।
तदा सांवत्सरं कर्म परिपूर्णतरं भवेत् ॥ 467॥
पतितस्य क्रियालोपात् परित्राणं भवेत् तदा ।
तस्मात्तु यजनं सम्यग्विभो: कृत्वा सुविस्तरम् ॥ 468॥
तदन्ते शोभने प्राप्ते मुहूर्ते देशिको विभुम् ।
भूषणैर्भूषयेत् सम्यगत्वर: शान्तमानस: ॥ 469॥
न लभ्यते मुहूर्तं तु यागान्ते यदि शोभनम् ।
तदन्यस्मिन् समारोप्य पवित्राणि यथाविधि ॥ 470॥
तदतिक्रान्तिदोषस्य शान्तयेऽथ जपेद्गुरु: ।
अष्टोत्तरसहस्रं तु मूलमन्त्रं तथास्त्रपम् ॥ 471॥
जपेत् समयदोषघ्नमष्टधा मन्त्रनायकम् ।
एवं सर्वेषु यागेषु मुहूर्तातिक्रमे भवेत् ॥ 472॥
तिथिनक्षत्रवारेषु पवित्रारोहणे विधि: ।
कथितो मुनिशार्दूल ! यदा पुण्येक्षणादिके ॥ 473॥
केवले वैष्णवे वापि तत् कुर्यात् तत्र मे शृणु ।
पुण्यक्षणादिकं यस्मिन् दिने भवति तद्दिनात् ॥ 474॥
प्राक्सप्तमे दिने कृत्वा प्राग्वदङ्कुररोपणम् ।
प्राग्वत् कृत्वाधिवासं तु पुरस्ताद्वासरद्वये ॥ 475॥
तत: कर्मदिने ब्राह्मे मुहूर्ते स्नानकर्म च ।
कृत्वा प्राग्वत् समभ्यर्च्य चतु: स्थानस्थितं विभुम् 476॥
केवलं बिम्बगं वापि यथाकालानुरूपत: ।
क्षणे तु वैष्णवे प्राप्ते पवित्रैस्तु यजेद्विभुम् ॥ 477॥
यदा तु केवले बिम्बे पवित्रारोपणं भवेत् ।
तदा स्याद्विम्बगस्यैव अधिवासोक्तपूजनम् ॥ 478॥
तथा वह्निगतस्यापि वर्जयेत् कुम्भमण्डले ।
अतीतेऽस्मिन् मूहूर्ते तु भगवद्यागविस्तरात् ॥ 479॥
क्षणान्तरे तु तत् कृत्वा सास्त्रमूलायुतं जपेत् ।
समस्तदोषशमनमष्टाविंशतिकं जपेत् ॥ 480॥
तिलैराज्यैरक्षतैर्वा सहस्रं जुहुयाद्गुरु: ।
विरोधात् समतिक्रान्ते क्षणे तस्मिन् महामते ! ॥481॥
तदन्यस्मिन् समारोप्य पवित्राणि यथाविधि ।
ततस्तु पूर्वनवके प्रथमस्नपनं चरेत् ॥ 482॥
द्वितीयं वा तृतीयं वा गुरोरिच्छावशेन तु ।
यद्वा मूलायुतं शास्त्रं जप्त्वा पश्चात्तिलादिकै: ॥ 482॥
आहुतीनां सहस्रं तु प्रत्येकं जुहुयात् त्रिभि: ।
जपेन्मन्त्रवरं पश्चात् पञ्चाशच्चतुरुत्तरम् ॥ 484॥
विधानमेवं कथितं स्थाने मर्त्यप्रतिष्ठिते ।
स्वयंव्यक्तादिके स्थाने पवित्रारोहणादिषु ॥ 485॥
नैमित्तिकेषु सर्वेषु नित्येष्वपि विशेषत: ।
मुहूर्तातिक्रमे तत्तत्कालातिक्रमणेऽपि च ॥ 486॥
न दोषो द्विज ! पूर्वोक्तस्तत्रापि च विशेषत: ।
भगवद्यागविस्तारादृतेऽन्येन च केनचित् ॥ 487॥
विघ्नानामुद्यमे तेन अतिक्रान्ते क्षणादिके ।
तत्तत्कर्माखिलं कृत्वा कालेऽन्यस्मिन् यथाविधि ॥
तद्दोषशान्तये कुर्यान्महामन्त्रजपं सुधी: ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
सकृद्द्विधा चतुधा वा अष्टधा वा द्विपञ्चधा ॥ 489॥
द्विषट्षोडशधा वापि अष्टाविंशतिधा तु वा ।
तत्तत्कर्मविशेषाणां गुरुत्वाद्यानुगुण्यत: ॥ 490॥
यद्वाधिकं जपं कुर्याद्यथा चित्तं प्रसीदति ।
प्रायश्चित्तविशेषं तु ह्यूर्ध्वं वक्ष्यामि विस्तरात् ॥ 491॥
दोषसंभावना प्रोक्ता तत्र कालावधिस्तथा ।
कीर्तितो विस्तरेणैव तस्मान्नात्र प्रतन्यते ॥ 492॥
इत्येष कथित: सम्यक् पवित्रारोहणे विधि: ।
कृते पवित्रके विप्र ! भक्तैर्मन्त्रक्रियापरै: ॥ 493॥
कश्चिद्विशेषनियम: पालनीय: प्रयत्नत: ।
यावदेकादशी शुक्ला कार्तिकस्यातिपुण्यदा ॥ 494॥
वक्ष्यते सूक्ष्मरूपोऽन्य: प्रकारो मुनिपुङ्गव ! ।
केवले बिम्बके वापि यागमन्दिरसंस्थिते ॥ 495॥
प्रासादसंस्थिते वापि दशम्यामधिवासने ।
कल्पयेद्भूषणारोपं विना कलश मण्डले ॥ 496॥
अग्निस्थेऽपि तदा कुर्यात् तत् प्राग्वदधिवासिते ।
एकंद्वे त्रीणि वा द्द्यात् पवित्राणि तदा विभो: ॥ 497॥
समानीयोत्तमाद्येन भेदेन तु कृतानि वा ।
द्रव्यभावो द्विजश्रेष्ट ! अशक्तिर्यदि वा भवेत् ॥ 498॥
सद्योऽधिवासं द्वादश्यां कृत्वा शक्त्या तु कारयेत् ।
सोपवासं द्विजश्रेष्ठ ! अर्चायां भूषणं विभो: ॥ 499॥
यथेच्छाकल्पितै: सूत्रैर्ग्रन्थिभिस्तु यथेच्छया ।
निशारोचनया वापि पवित्राणां च धातुना ॥ 500॥
केनचिद्ग्रन्थयो (?)विप्र! विधिवत् परिरञ्जयेत् ।
पुष्पपूर्णानि गर्भाणि कृत्वा वा केवलान्यत: ॥ 501॥
प्रपूज्य पूर्ववद्द्विप्र ! बिम्बसन्निहितं विभुम् ।
निवेद्य भूषणं दद्याद्वाणीमुच्चारयेदिमाम् ॥ 502॥
“यन्मया ब्रह्मसूत्रं च कल्पितं ग्राहयस्व च ।
कर्मणां पूरणार्थाय, यथा दोषो न मे भवेत्” ॥ 503॥
इत्युक्त्वा च ततो दद्यात् पूज्योपरि पवित्रकम् ।
स्तुत्वा च देवदेवेशं द्वितीएऽह्नि प्रयत्नत: ॥ 504॥
पूजयित्वाथ देवेशं कुर्यात् तदुपसंहृतिम् ।
गृहे पवित्रयागे तु विशेषमधुनोच्यते ॥ 505॥
विम्बस्थे मण्डलस्थे वा चतुस्स्थानस्थितेऽपि वा ।
पवित्राणां त्रयं दद्यादेकैकं वा यथेच्छया ॥ 506॥
इत्युक्तं योगिनां श्रेष्ठ ! पवित्रारोहणं परम् ।
ऊनातिरिक्ताद्यत् पाति भुवि भक्तजनं सदा ॥ 507॥
तस्य निर्वर्तनाद्भक्त्या ब्राह्मणो वेदविद्भवेत् ।
श्रीमानत्युग्रशक्तिर्वै क्षत्रियोऽन्छिन्नसन्तति: ॥ 508॥
धनधान्ययुतो वैश्य: शूद्रस्तु सुखभाग्भवेत् ।
गोभूहिरण्यदानानामनन्तानां हि यत् फलम् ॥ 509॥
यावज्जीवं प्रदत्तानां प्रत्यहं तत् समा: शतम् ।
परमायुश्च संपूर्णं तत् फलं प्राप्नुयान्नर: ॥ 510॥
प्राप्तकालं स्वबुद्ध्या तु आसाद्यायतनं हरे: ।
स्मरन् सर्वेश्वरं सम्यक् समुत्सृजति विग्रहम् ॥ 511॥
यानैश्चन्द्रप्रकाशैश्च दिव्यस्त्रीजनसङ्घकै: ।
वीज्यमानो दिवं याति पूज्यमानस्तथाऽमरै: ॥ 512॥
भुञ्जीत सकलान् भोगान् सर्वलोकान्तरोद्भवान् ।
य: कुर्याद्भूषणारोपं निष्काम: प्रीतये विभो: ॥ 513॥
संप्राप्य विष्णुलोकं स आस्ते कल्पशतान् बहून् ।
कालेन महतासाद्य मानुष्यं पुनरेव हि ॥ 514॥
शुभे काले शुभे देशे जायते सुशुभे कुले ।
निवृत्ते बालभावे तु व्यक्ते करणसङ्ग्रहे ॥ 515॥
बुद्धितत्वे प्रबुद्धे तु ऋगभ्यासवशात्तु वै ।
कर्मणा मनसा वाचा नारायणपरो भवेत् ॥ 516॥
नित्यं क्रियापरो धीमान् ब्रह्मण: सत्यविक्रम: ।
अनन्ययाजी शुद्धात्मा दुष्टसङ्गविवर्जित: ॥ 517॥
व्याधिशोकविनिर्मुक्त: पुत्रदारादिकैर्युत: ।
अपमृत्युविनिर्मुक्तो ज्ञानमासाद्य निर्मलम् ॥ 518॥
श्वेतद्वीपं समासाद्य सुराणां यत् सुदुर्लभम् ।
ज्ञानिनामपि चान्येषां तत्र दृष्ट्वा जगत्पतिम् ॥ 519॥
परब्रह्मत्वमायाति तत्कर्मपरम: पुमान् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[114]]
पश्यन्त्यातोप्यमाणं ये ब्रह्मसुत्रं जगत्प्रभो: ॥ 520॥
तथातुमोदन्त्यन्योन्यं यान्ति ते परमां गतिम् ।
शृण्वन्ति ये विधानं तु पवित्रं पापनाशनम् ॥ 521॥
प्राप्नुवन्ति च ते पुण्यमिष्टापूर्तोदितं हि यत् ।
नारी ह्यनन्यशरणा पतिना परिचोदिता ॥ 522॥
तद्भक्ता सद्गुणा साध्वी कर्मणा मनसा गिरा ।
नित्यं भर्तरि चाद्रोहा प्रयाता सह तेन वै ॥ 523॥
पवित्रकं जगद्योनेरारोपयति वा द्विज ! ।
सातुलं चैव सौभाग्यं प्राप्नुयादचिरेण तु ॥ 524॥
देहान्ते देवनारीणां देवानां याति पूज्यताम् ।
सा त्वरुन्धतिपूर्वाणामर्वाक् समभिवीक्ष्यते ॥ 525॥
ज्ञानमासादयत्यन्ते येन यात्यच्युतं पदम् ।
प्रोत्तारयति बन्धूनां दुष्कृतेभ्योऽब्जसंभव ! ॥ 526॥
पितॄणां जनकादीनां नाम्ना स्नेहपरस्तु य: ।
ददाति भूषणं विप्र ! मन्त्री मन्त्रात्मनो विभो: ॥ 527॥
दुर्गते: सुगतिं यान्ति द्युसिन्धोरस्थिना यथा ।
यथा सुराणाममृतं नृणां गाङ्गां यथा जलम् ॥ 528॥
स्वधा यथा पितॄणां च कर्मिणां तद्वदेव हि ।
पवित्रकं क्रियाड्यानां पावनं भूतिवर्धनम् ॥ 529॥
सर्वदोषभयघ्नं च सर्वोपद्रवनाशनम् ।
सर्वसौख्यप्रदं चैव सर्वगुह्यप्रकाशनम् ॥ 530॥
तपोदानव्रतानां च विहितस्याह्निकस्य च ।
निश्शेषयागभोगानां कृत्वा संपूरणक्रियाम् ॥ 531॥
अपरेऽहनि वै कुर्याच्चतुर्थे सप्तमेऽपि वा ।
स्नपनं पूज्यमन्त्रस्य तीर्थोद्देशेऽथ सङ्गमे ॥ 532॥
नद्यां समुद्रागामिन्यां देवखाते ह्रदे तु वा ।
प्रीतये परमेशस्य त्वात्मनो दु:खहानये ॥ 533॥
आह्लादायामराणां च पितॄणां तृप्तये तु वै ।
आप्यायनार्थं भूतानां भुवनानां च भूतये ॥ 534॥
देशेदोषप्रशान्त्यर्थं गोब्राह्मणहिताय वै ।
यथावत् स्नपनं कुर्यात्तीर्थबिम्बे विशेषत: ॥ 535॥
नित्यस्नपनबिम्बे वा कुर्यात्तत्तदसन्निधौ ।
नित्योत्सवपरे बिम्बे ह्याचरेत्तदसन्निधौ ॥ 536॥
तदभावे पवित्रे तु दर्भमञ्जिरिजे शुभे ।
विधानमत्र मे सम्यक् शृणु विप्र ! समाहित: ॥ 537॥
बहुशाखमभग्राग्रं समूलं यदपुष्पितम् ।
प्राङ्मुखो दर्भमादाय प्रणवेन पुरा क्षिते: ॥ 538॥
ततस्तेनैव तन्मूलं प्राग्वत् कुर्यादधिष्ठितम् ।
तस्य मध्यमनालं यन्न्यग्भूतमवतिष्ठते ॥ 539॥
आराध्य मन्त्रनाथेन स्मरेद्व्याप्तं महात्मना ।
विवर्तं परमात्मीयमध्यक्षाख्यं च विद्धि तम् ॥ 540॥
अनेकगर्भमुच्चं यत् काण्डं काण्डेषु चोत्तमम् ।
अणिमादिगुणैर्युक्तं पुंस्तत्वं तेन कल्प्यते ॥ 541॥
वाचकं तस्य योक्तव्यं हंसयुक्तं द्विलक्षणम् ।
बहिष्काण्डचतुष्केन चित्तापूर्वं चतुष्टयम् ॥ 542॥
ग्रथनीयमथो वक्त्रमव्यक्तान्तं स्वकै: पदै: ।
प्रणवादिनमोन्तैस्तु व्यापकं सूक्ष्मलक्षणम् ॥ 543॥
एवं श्रोत्रादिकान् पञ्च स्वनाम्ना ग्रथयेत्तदा ।
कर्मेन्द्रियाणि तदनु ततस्तन्मात्रपञ्चकम् ॥ 544॥
पञ्चकं त्वथ भूतानां बद्ध्व वै क्ष्मावसानिकम् ।
अवशिष्टैस्तु तत्काण्डैर्बध्नीयात्तु करण्डवत् ॥ 545॥
विना शिखासमूहेन समुत्थानवधेरथ ।
किञ्चित्तदूर्ध्वदेशाच्च यथा नो याति वै पुन: ॥ 546॥
बहुधा काण्डसङ्घस्तु कल्पितस्तत्त्वसंख्यया ।
विभिन्नानां च काण्डानां भङ्गादेकतरस्य च ॥ 547॥
उत्पद्यतेऽन्यथात्वं च तस्मात्तद्ग्रथयेद्दृढम् ।
दर्भमञ्जरिजं त्वेवं सम्पाद्यादौ पवित्रकम् ॥ 548॥
अनुसन्धीयते तत्र मान्त्रध्यानं यथास्थितम् ।
पूजयित्वार्घ्यपुष्पाद्यैरलङ्कृत्य पठेदिदम् ॥ 549॥
“त्वमेव तिर्थं भगवंस्त्वमेवायतनं परम् ।
त्वयैवाधिष्टितं सर्वमिदं जानामि तत्त्वत: ॥ 550॥
तत्रापि च त्वया दिष्टं क्रियाकाण्डं शुभप्रदम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
यत्तन्निर्वाहयाम्यद्य त्वदनुग्रहकाम्यया” ॥ 551॥
एवं विज्ञाप्य भगवन् ! मन्त्रमुर्तिं परात्परम् ।
तत्पत्रपात्रगं कृत्वा ब्रह्मयानगतं तु वा ॥ 552॥
वेदगेयध्वनीशङ्खशब्दमङ्गलपूर्वकम् ।
नीत्वा तीर्थान्तिकं तत्र तीरदेशे निधाय च ॥ 553॥
पूर्वामुखं च तद्यानमादाय च पवित्रकम् ।
वामहस्ततलेकुर्यात्क्ष्मामण्डलगतंत्विव॥ 554॥
विधृयान्मध्यभागाच्च पाणिना दक्षिणेन तु ।
अवतीर्याम्भसोमध्यं निमज्जेत्सह तेन वै॥ 555॥
सन्निधिं तत्र तत्कालं प्रकुर्वन्त्यचिरात्तु वै ।
निश्शेषाणि च तीर्थानि लोकत्रयगतानि च ॥ 556॥
मन्त्रात्मा यत्र रक्षार्थं क्षणमास्ते जलाशये ।
तत्रायतनतीर्थानां सर्वेषां स्यात्समागम: ॥ 557॥
किं पुनर्यत्रभगवान्मन्त्रमूर्ति रधोक्षज: ।
साधकाभ्यर्थित: स्नायत्सर्वानुग्रहया धिया॥ 558॥
विद्वान्योऽनेनविधिना तीर्थमासाद्य तत्ववित् ।
स्नापयेद्बान्धवादीनां प्राप्नुवन्त्यचिराच्च ते॥ 559॥
तैर्थं फलमनायासान्मन्त्रमूर्ते: प्रसादत: ।
किं तु तद्यानवादित्रवर्जितस्तु भवेद्विधि: ॥ 560॥
इमं विद्धि महाबुद्धे !विशेषं चात्र कर्मणि ।
सामान्यमविनाशं यच्चिन्मयं रूपवर्जितम्॥ 561॥
विशेषज्ञानसंबद्धं जीवहंसं विभाव्य तम् ।
पवित्रकं तदाकारं स्मृत्वाऽऽप्लाव्यं ततोऽम्भसा॥ 562
एवं तेनैवचान्येषां बहूनां बहुभिस्तु वा ।
सम्पाद्यं विष्टरेस्नानं दूरस्थानां सदैव हि॥ 563॥
सम्पन्नेस्नपनेत्वेवं द्वितीयेऽह्निमहामते ! ।
रथे कृत्वार्चिते तं वै प्रपूज्य च यथाविधि॥ 564॥
यात्राख्यमुत्सवं कुर्यादन्नदानपुरस्सरम् ।
स नृत्तगेयवादित्रं जागरेण समन्वितम्॥ 565॥
एकरात्रम्द्विरात्रं वा त्रिरात्रं भक्तिपूर्वकम् ।
सकृत्संवत्सरस्यान्ते तूत्सवं स्नपनादिकम्॥ 566॥
कुर्याद्यो मन्त्रनाथस्य स सिद्धिं लभतेपराम् ।
प्रस्वापे च प्रबोधे च ह्युत्सवेवत्सरीयके॥ 567॥
तथा सहस्रकलशैरभिषेकविधावपि ।
अङ्कुरारोपणेचैव मन्त्राङ्गभरणे द्विज !॥ 567॥
विविधासुप्रतिष्ठासु जीर्णोद्धारविधावपि ।
प्रायश्चित्तेषु मुख्येषु तुलाभारादिकेऽपि च ॥ 569॥
एवमादिनिमित्तेषु काम्येष्वपि तथैव च ।
द्वादश्यादिषुकालेषु कल्पयेद्यागपूर्वकम्॥ 570॥
यागमण्डपविन्यासं चतुस्स्थानार्चन क्रियाम् ।
तत्रायं हि विशेष: स्यात्पूर्वेद्यु: कर्मवासरात्॥ 571॥
रजन्यामधिवास: स्यात्प्रभाते कर्मतद्भवेत् ।
उत्सवेषु तदारम्भवासरेह्यधिवासनम्॥ 572॥
तद्रात्रौ कर्मकुर्वीत कुम्बाद्यर्चनपूर्वकम् ।
पुष्पयागेषु विप्रेन्द्र !कुर्यात्सद्योऽधिवासनम्॥ 573॥
संप्रोक्षणे च पूर्वं तु दहनाप्यायनात्मकम् ।
स्याद्वा सर्वत्र तत्सद्यो देशकालानुरूपत: ॥ 574॥
प्रस्वापे स्वस्तिकं नाम कुर्याद्यागवरं द्विज ! ।
प्रबोधे तु विवेकाख्यं व्यूहष्वेकतमं तु वा॥ 575॥
उत्सवे ह्येकपद्मं वा नैकाब्जं चक्रपङ्कजम् ।
भूषितं परितो विप्र !केवल: परशूपमै: ॥ 575॥
कर्तर्यन्तरितैर्वापि यद्वा पद्मदलोपमै: ।
इन्दीवरदलाकारैर्यववल्मीकरूपकै: ॥ 576॥
यागं वा नवनाभाख्यं यागानामुत्तमो हि स: ।
यद्वा कुम्भोदरान्तानां वृत्तादीनां क्रमेण तु॥ 578॥
नवानामपि बिम्बानामेकैकं प्रतिवासरम् ।
प्रथमाहात्समारभ्य यावन्नवमवासरम्॥ 579॥
यागं व्यूयाभिधानं वा नवभि: पङ्कजैर्युतम् ।
अथव्यूहाच्चत्तुष्पद्माद् यावदष्टसरोरुहम्॥ 580॥
नवानां व्यूहयागानामेकैकं च क्रमेण तु ।
नियमो नवसंख्याख्य स्तत्संख्येस्यान्महोत्सवे॥ 581
न्यूनाधिकदिनेऽन्यस्मिन्नुत्सवे नववासरे ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[116]]
द्वयोरप्येकपद्मादि विधि: साधारणो भवेत्॥ 582॥
सर्वदा पुष्पयागे तु मातुलुङ्गोपमाऽरकै: ।
युक्तं चक्राम्बुजं कुर्यादनन्तकलशे द्विज !॥ 583॥
चक्राम्बुजं चाभिमतमङ्कुरारोपणे तथा ।
विविधासुप्रतिष्ठासु चक्राब्जे संयजेद्विभुम्॥ 584॥
यथाभिमतरूपे तु व्यूहेवाभीप्सिते द्विज ! ।
भूता वासाह्वयेवापि ध्रुवे वा नित्यसंज्ञके॥ 585॥
जीर्णोद्धारादि विधिषु ह्येवमेव महामते ! ।
क्ष्मापरिग्रहपूर्वेषु सर्वेष्वपि च कर्मसु॥ 586॥
प्रायश्चित्तनिमित्ते तु संजाते संकरादिके ।
अभीष्टैररकैर्युक्तं कुर्याच्चक्राम्बुजं सदा॥ 587॥
तुलाभारादिकेऽप्येवं यद्वा काम्यानुरूपत: ।
सङ्क्रान्ति द्विचतुष्केषु मेषसंक्रान्तिपूर्वकम्॥ 588॥
सदध्वदे तु धर्माख्ये वसुगर्भे क्रमेण तु ।
सर्वकाम्यह्यमित्रघ्ने ह्यायुष्ये बलभद्रके॥ 589॥
आरोग्ये संयजेद्देवं पुण्डरिकाक्षमव्ययम् ।
वाग्विभूतिप्रदे चैव मानसाख्येऽयनद्वये॥ 590॥
चन्द्रसूर्योपरागे तु जयेऽनन्ते तदेव हि ।
द्वादश्यो: सुप्रतिष्ठाख्ये बुद्ध्याधारे तु पूर्वयो: ॥ 591॥
अमोघसंज्ञितेऽन्यासु प्रशस्तासु तिथिष्वपि ।
नक्षत्रेषु प्रशस्तेषु यजेद्यागेगुणाकरे॥ 592॥
शान्तिकर्मणि वै कुर्याद्यागेशङ्खोदराभिधे ।
पूजनं देवदेवस्य यागे वा शान्तिकाह्वये॥ 593॥
पौष्टिके च यथायागे ह्यथवा कौस्तुभोदरे ।
वनमालोदरेवाथ यष्टव्यो भगवान्विभु: ॥ 594॥
रक्षाकर्मण्यमित्रघ्ने आरोग्ये वा यजेत्प्रभुम् ।
आप्यायनेऽर्धचन्द्राख्ये यद्वापूर्णेन्दुमण्डले॥ 595॥
कजाभिधनेयागे वा यजेत्कुम्भोदरेतु वा ।
धर्मार्थीसंयजेन्नित्यं देवदेवं जनार्दनम्॥ 596॥
सदध्वदेवाधर्माख्ये अघनिर्मोचनेऽथवा ।
अर्थार्थीपूजयेन्नित्यं पद्मेकौमोदकीगदे॥ 597॥
वसुगर्भाभिधे यागे सर्वतोभद्रकेऽथवा ।
काम्याभिलाषी कुर्वीत सर्वकामप्रदाभिधम् ॥ 598॥
विजयो राज्यलाभश्च शतारं मिश्रचक्रराट् ।
सहस्रारं तु वा मिश्रं मिश्रं वारिजचक्रराट् ॥ 599॥
इच्छासंख्यारसंपूर्णं सहस्रारावसानकम् ।
मोक्षार्थी परमानन्दे यागे वा चक्रपङ्कजे ॥ 600॥
सहस्रसंख्या संख्यातैररकै: परिभूषिते ।
अथवा मिश्रचक्रे तु तत्संख्यारपरिष्कृते ॥ 601॥
सर्वेष्वेतेषु यागेषु सर्वेषामपि कर्मणाम् ।
पूजयेद्वा जगन्नाथं वासुदेवं सनातनम् ॥ 602॥
प्रस्वापं च प्रबोधं च उत्सवं वात्सरीयकम् ।
पवित्रारोहणं चैव स्थापनं विविधं तथा ॥ 603॥
जीर्णोद्धारविधानं च तुलाभारादि कर्म च ।
प्रायश्चित्तानि मुख्यानि वर्जयित्वा तु कर्मसु ॥ 604॥
नैमित्तिकाख्येष्वन्येषु सर्वेषु द्विजसत्तम ! ।
अनुकल्पे यजेद्देवं कुम्भमण्डलके विना ॥ 605॥
प्रायश्चित्तप्रकारस्तु विभिन्नस्त्रित्रिभेदत: ।
उत्तमादिविभागेन कलशे मण्डलक्षितौ ॥ 606॥
बिम्बेऽग्नौ संयजेद्देवं प्रकारे ह्युत्तमोत्तमे ।
कुम्भमण्डलवह्निस्थं यजेत्तन्मध्यमे विभुम् ॥ 607॥
कुम्भेऽग्नौ च यजेद्देवं विभुं तदधमे द्विज ! ।
बिम्बेऽग्नौ च यजेद्देवं गुरोरिच्छानुरूपत: ॥ 609॥
स्नपनै: परभेदोत्थै: स्नापयेन्मध्यमोत्तमे ।
अपरोदितभेदैस्तु चतुर्भि: स्नापयेद्विभुम् ॥ 610॥
प्रायश्चित्तेषु सर्वेषु जपं वापि समाचरेत् ।
देशकालस्वसामर्थ्य द्रव्यादेरानुगुण्यत: ॥ 611॥
प्रायश्चित्तेषु सर्वेषु चतुस्स्थानार्चनादिके ।
दशप्रकारे विप्रेन्द्र ! दिनसंख्यां निबोध मे ॥ 612॥
दिनानि चत्वारिंशाच्च त्रिंशद्विंशतिरेव च ।
तथा पञ्चदशाहश्च क्रमादेकदिनान्तिमम् ॥ 613॥
एवमष्टादशाविधा दिनसंख्या प्रकीर्तिता ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
उत्तमोत्तमपूर्वेण भेदेन नवधा तु वा ॥ 614॥
द्विकद्विक क्रमेणैव तदा द्व्येकदिनान्तिमम् ।
प्रायश्चित्तप्रकारस्तु प्रसङ्गादत्र कीर्तित: ॥ 615॥
विस्तरेण प्रवक्ष्यामि ह्युपरिष्टान्महामते ! ।
इति पावित्रकं सम्यग्विधानं कथितं मया ।
इत: परं मुनिश्रेष्ठ ! किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि ॥ 616॥
॥ इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे
पवित्रारोपणविधानं नाम द्वादशोऽध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ त्रयोदशोऽध्याय: ॥
स्वापशयनोत्सव विधिः
सनक:
शयनस्थे जगन्नाथे चातुर्मास्यस्य मध्यत: ।
पवित्रारोहणं प्रोक्तं त्वया मतिमतांवर! ॥ 1॥
किं देवशयनं नाम; किंदेव: स्वप्सतीत्यसौ।
देव: किमर्थंस्वपिति ; किंविधानं तथा वद॥ 2॥
केमन्त्रा: ; केचनियमा: ; व्रतान्यस्यक्रियातुका।
किंग्राह्यं ; किं च मोक्तव्यं सुप्तेदेवेजनार्दने॥ 3॥
शाण्डिल्य:
श्रूयतामभिधास्यामि गुह्याद्गुह्यतरं तव।
पुरा तप: प्रभावेन तोषितो योगनिद्रया ॥ 4॥
“ममाङ्गं मानयस्वे” ति प्रार्थितो जगतांपति: ।
निरीक्ष्य चात्मनो देहे रुद्धं लक्ष्म्या उर:स्थलम् ॥ 5॥
शङ्खचक्रासिशार्ङ्गाद्यैर्बाहव: सुविभूषिता: ।
अधोनाभेर्निरुद्धं च वैनतेयेन पक्षिणा ॥ 6॥
मुकुटेन शिरो रुद्धं कुण्डलाभ्यां श्रवोयुगम् ।
ततो ददौ सुसन्तुष्टो नेत्रयो: स्थानमादरात् ॥ 7॥
“चतुरो वार्षिकान् मासान् वासं प्रीता गमिष्यसि । “
योगनिद्रपि तद्वाक्यं श्रुत्वा हृष्टतनूरुहा ॥ 8॥
चकार लोचनावासमत्यर्थं शार्ङ्गधन्वन: ।
द्वादश्यां शुक्लपक्षस्य आषाढस्य द्विजाधिप ! ॥ 9॥
तदादौ कौमुदाख्यस्य यावन्मासस्य तद्दिनम् ।
देव: सर्वेश्वरस्तां तु मानयन्नयनस्थिताम् ॥ 10॥
योगनिद्रां महानिद्रां शेषाहिशयने स्वपन् ।
क्षीरोदतोयच्यग्रैः धौतपाद: समाहित: ॥ 11॥
लक्ष्मीकराम्बुजश्लक्ष्णमृज्यमानपदद्वय: ।
प्रवृत्ते तौहिने काले प्रबुद्धयति जनार्दन: ॥ 12॥
वासुदेवो जगन्नाथ: क्रियार्थं स्वेच्छया द्विज ! ।
सेवमानोऽपि तां निद्रां जडतां न व्रजेत् प्रभु: ॥ 13॥
यथा प्राकृतिक: सुप्त: कश्चिन्मलिनमानस:।
अकर्ता सर्वकार्याणां योगनिद्रावशीकृत: ॥ 14॥
न तादृक्त्वे जगद्धातुरप्रमेय: सनातन: ।
यत: प्रवृद्ध: सर्वज्ञो नित्योऽज: परमेश्वर: ॥ 15॥
तस्य निद्रादयो दोषा: सततं यान्ति वश्यताम् ।
निद्रादिदोषरहिते प्रसुप्ते ह्यच्युतेऽमले ॥ 16॥
निवर्तन्ते क्रिया: सर्वाश्चातुर्वर्ण्यस्य सर्वश: ।
विवाहव्रतबन्धादि चूडासंस्कारदीक्षणम् ॥ 17॥
यज्ञो गृहप्रवेशदि गोदानार्चाप्रतिष्ठनम् ।
पुण्यानि यानि कर्माणि वर्जयेद्दक्षिणायने ॥ 18॥
असङ्क्रान्तं तु यन्मासं दिव्ये पित्र्ये च वर्जयेत् ।
मलिम्लुचमशौचं च सूर्य सङ्क्रान्तिवर्जितम् ॥ 19॥
नैमित्तिकान् मासि मासि तथा संवत्सरोत्सवान् ।
विशेषयागसंयुक्तान् सर्वसम्पूरणादृते ॥ 20॥
नान्यन्नैमित्तिकं काम्यं कार्यं मासचतुष्टये ।
अभीष्टव्रतमाश्रित्य नेतव्यं तच्चतुष्टयम् ॥ 21॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[118]]
भगवद्भक्तिनिष्णातै: कार्यं यच्चापरं शृणु ।
विष्णोरायतनस्याग्रे कुर्याच्छयनमन्दिरम् ॥ 22॥
षट्करादादितो यावच्चतुर्दशकरावधि ।
स्तम्भयुक्तं सुधालिप्तं नानारागै: सुरञ्जितम् ॥ 23॥
ऊर्ध्वं तथा भित्तिगणं पूरयेच्चित्रनिर्मितै: ।
ब्रह्मरुद्रेन्द्रचन्द्रार्कबिम्बैश्चान्यैस्तु वै बुधै: ॥ 24॥
अष्टयोनिगतैर्विप्र ! सर्वैश्चोपनतस्थितै: ।
ब्रह्मर्षिसिद्धमनुजैर्भक्तैश्चान्यैस्तथाऽसुरै: ॥ 25॥
अप्सरोभिश्च विविधैस्तुवद्बद्धाञ्जलीयकै: ।
सम्मुखे देवदेवस्य सर्वाभरणभूषितै: ॥ 26॥
एवं तु शयनागारं कृत्वा वस्त्रादिभूषितम् ।
ब्रह्मस्थानं समाश्रित्य तस्मिन् कुर्यात्ततो द्विज ! ॥ 27
एकद्विचतुरष्टाभि: स्वकीयैस्तु करै: स्थलाम् ।
कोणेषु तत्समैर्दण्डै: शुभैर्यज्ञतरुद्भवै: ॥ 28॥
सुश्लक्ष्णैवेदिका कार्या चतुर्भिस्तोरणान्विता ।
वितानकं तदूर्ध्वे तु मध्ये पङ्कजभूषितम् ॥ 29॥
प्रलम्बिपुष्पमालाभिर्घण्टाचामरदर्पणै: ।
भूषयेद्बुद्बुदाद्यैश्च सुवर्णरजतोद्भवे: ॥ 30॥
मुक्तेन्द्रनीलवैडूर्यपद्मरागविचित्रितै: ।
सितादिवस्त्रभेदेन पताकाभिस्तथा ध्वजै: ॥ 31॥
खगेन्द्रतालमकरऋश्यसंज्ञै: समुच्छ्रितै: ।
पूर्वादिदिक्षु संयुक्तै: कोणे पूर्णघटैर्युतम् ॥ 32॥
बीजैर्गन्धैस्त्वगेलाद्यै: पूरितै: पात्रसञ्चयै: ।
राजद्भि: सत्फलोपेतैर्विविधै: परितो वृताम् ॥ 33॥
विचित्रपुष्पप्रकरां चन्दनाद्यनुलेपिताम् ।
विचित्रवस्त्रसञ्छन्नां कुर्याद्वेदिं जगद्गुरो: ॥ 34॥
इत्येवम् शयनागारं संपाद्यादौ मनोहरम् ।
हेमरत्नविचित्राङ्गं शयनं लक्षणान्वितम् ॥ 35॥
सुपर्णतालमकरऋश्यैर्दिक्स्थैविभूषितम् ।
मकरास्यसमायुक्तम् व्याघ्राङ्घ्रिसदृशाङ्घ्रिकम्
यद्वा गर्भगृहे विष्णोर्मूलमूर्तेस्तु दक्षिणे ।
शयनं कल्पयेद्विप्र ! स्वगृहेवाऽनुकल्पने ॥ 37॥
एवं पुरा समापाद्य यथा वित्तानुरूपत: ।
संगृह्य सर्वसंभारान् दशम्यां द्विजसत्तम ! ॥ 38॥
संकल्प पूर्वविधिना पूर्वोक्तं यागमण्डपम् ।
प्रविशेद्देशिकेन्द्राख्य एकादश्यां निशामुखे ॥ 39॥
पूर्ववत् पूजनं कुर्यात् कलशे मण्डले क्षितौ ।
संप्रविश्य तत: प्राग्वन्मूलमूर्तौ तु पूजनम् ॥ 40॥
कुर्यात् स्नपनयोग्यायां यात्रामूर्तावतोऽन्यथा ।
वह्नौ सन्तर्पयन्मन्त्रं समिद्भि: सप्तभि: क्रमात् ॥ 41॥
यागमण्डपमासाद्य जागरेण नयेन्निशाम् ।
ब्राह्मे मुहूर्ते संप्राप्ते उत्थाय शयनात्तत: ॥ 42॥
स्नात: कृताभिगमनो नित्यं निर्वर्त्य पूरयेत् ।
पूर्वोक्तमण्डलं विप्र ! रजोभिर्विविधैस्तत: ॥ 43॥
कुम्भमण्डलयो: पूर्वं समाराध्य यथाक्रमम् ।
ततो नैमित्तिकं बिम्बं पश्चिमे मण्डपस्य तु ॥ 44॥
संस्थाप्य संयजेत् सम्यग्भोगैर्व्यक्तै: क्रमोदितै: ।
अष्टाष्टसंख्या संख्यातै र्विविधैरौपचारिकै: ॥ 45॥
सांस्पर्शिकैस्ततो ब्रह्मन् ! हृदयङ्गमसंज्ञकै: ।
एवमिष्ट्वा तु होमन्तं सविशेषं विधानत: ॥ 46॥
इन्द्रदिलोकपालनाम् बलिं दद्याद्द्विजोत्तम ! ।
ततो विसृज्य मन्त्रेशं कुम्भमण्डलकुण्डगम् ॥ 47॥
विष्वक्सेनं यजेत् साङ्गं भोगैर्मण्डलमध्यत: ।
ततस्तां भगवद्व्यक्तिं प्रासादान्त: प्रवेशयेत् ॥ 48॥
उत्सवोक्तविधानेन सर्वालङ्कारसंयुतम् ।
संप्रवेश्य प्रवेद्याथ मुलमूर्तिं महामते ॥ 49॥
अर्घ्येण गन्धपुष्पाभ्यां धूपेन सुशुभेन च ।
प्रपूज्यावाह्य शय्यार्थमूर्तौ वै मूलमूर्तित: ॥ 50॥
तां समानीय यागार्थमण्डपे स्नापयेत् क्रमात् ।
अलङ्कृतामलङ्कारैर्नूपुरान्तै: समुज्जवलै: ॥ 51॥
श्रीखण्डशशिबाह्लीकविलिप्तां पुष्पवेष्टिताम् ।
प्रावृतां नेत्रवस्त्रेण मृष्टधूपै: सुधूपिताम् ॥ 52॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
पूजयेद्विभवेनैव भोगपूगैस्तु पावनै: ।
यद्वा ह्यनुमतो विप्र ! देशिको गुरुणा मुने ! ॥ 53॥
पूर्वमेव यजेन्मूर्तिमेनां स्नपनपूर्वकम् ।
ततो निशामुखे प्राप्ते देशिक: साधकै: सह ॥ 54॥
यानेनाभिमतेनैव प्रदक्षिणचतुष्टयम् ।
प्रासादं संपरिक्रम्य सर्वाण्यावरणानि वा ॥ 55॥
सह चैकायनौर्विप्रैर्द्विजेन्द्रै: पाञ्चकालिकै: ।
सिद्धान्तनिष्ठैस्तत्कर्मनिरतैर्भगवन्मयै: ॥ 56॥
मङ्गलानि प्रयुञ्जानै: पुष्पाक्षतकरैर्द्विज ! ।
कृत्वा द्वार्स्थार्चनं सार्घ्यै: पुष्पगन्धानुलेपनै: ॥ 57॥
“लक्ष्मीनिवासेश ! विभो ! भोगपर्यङ्कशायन ! ।
ममाशु पापनिचयं विघ्नजालं विनाशय” ॥ 58॥
पठन्मन्त्रमिमं सम्यक् प्रणवब्रह्मसंयुतम् ।
प्रविशेच्छयनागारं हृदि मन्त्रमनुस्मरन् ॥ 59॥
तत: शयनदेशे तु पश्चिमे हेमविष्टरे ।
निवेश्य प्राङ्मुखीं मूर्तिं, यदा गर्भगृहे तदा ॥ 60॥
निवेश्य द्वाराभिमुखीं स्वयं समुपविश्य तु ।
पञ्चगव्येन चाभ्युक्ष्य तत: शय्यास्थलं द्विज ! ॥ 61॥
कुङ्कुमागरुकर्पूरेरुपलिप्य च चन्दनै: ।
तस्मिन् मध्ये शुभं कुर्यात् स्वस्तिकं सूक्ष्मलक्षणम् 62॥
शुक्लोरुणैस्तथा पीतैर्धातुभिश्चासितैर्मुने ! ।
चतुर्विधेन रजसा कुर्याद्रत्नोद्भवेन वा ॥ 63॥
मूर्धोपधानसंयुक्तं मसूरकवरान्वितम् ।
गण्डोपधानसंयुक्तम् चरणाधारसंयुतम् ॥ 64॥
ज्योत्सनावितानसदृशप्रच्छादनपटान्वितम् ।
सुधूपितं च शयनं संस्थाप्य च तथोपरि ॥ 65॥
प्रागुत्तरशिरश्शुभ्रं प्राक्छिरस्त्वथवा द्विज ! ।
मूलबिम्बे शयनगे स्थाप्यं तदनुरूपत: ॥ 66॥
तद्दक्षिणेऽथ दिग्भागे देशं समवलम्ब्य वै ।
तस्मिन् शुभतरे ब्रह्मन् ! शयने शशिवासिने ॥ 67॥
क्षीरोदार्णवमध्यस्थं सहस्रफणमौलिनम् ।
हिमकुन्देन्दुधवलं नागराजं महामते ! ॥ 68॥
प्रणवेन स्वनाम्ना च वर्णान्तेन सबिन्दुना ।
ध्यात्वार्चयित्वा स्तुत्वा च नमस्कृत्वा प्रसाद्य च ॥ 69
निवेश्य तस्मिंस्तां मूर्तिं केवलां वा श्रिया सह ।
स्वबीजं मन्त्रपूतं (वर्णं) तु “ॐ लक्ष्मीपतये नम:”॥
समुदीर्य धियाचार्यः अङ्गोपाङ्गक्रमेण तु ।
द्वादशाक्षरवर्णेस्तु स्वनामपदसंयुतै: ॥ 71॥
दत्वा गन्धानि माल्यं च धूपं शय्यास्थितं प्रभुम् ।
पूजयेत् पूर्वविधिना भोगै: सर्वैर्यथोदितै: ॥ 72॥
ततस्त्वभिनवं कुण्डं संस्कृत्याभ्यन्तरे द्विज ! ।
तेजस्तस्मिन् समाहूय मन्त्रेणानेन विन्यसेत् ॥ 73॥
(ॐ) हुताशनागच्छ विभो ! कुण्डेऽस्मिन् हव्यवाहन ।
सन्निधानं घटे चास्मिन् कुरु मासचतुष्टयम्” ॥ 74॥
ततश्चावाह्य देवेशं तर्पयेत् पूर्ववत् क्रमात् ।
होमं समाप्य संपूज्य ह्यर्घ्याद्ये: संपठेदिदम् ॥ 75॥
“सुप्ते त्वयि जगन्नाथे जगत् सुप्तं भवेदिदम् ।
प्रबुद्धेद त्वयि बुध्येत् जगत् सर्वं चराचरम् ॥ 76॥
शाययित्वोपरि सितं दुकूलं धूपधूपितम्।
दत्वोपरि समभ्यर्च्य पुष्पधूपविलेपनैः।
सर्वसत्वोपसंहारां चिन्ताशक्तिं च विन्यसेत् ।
दक्षिणे त्वभिमानाख्यमूर्तिं तु चमरोद्यताम् ॥ 77॥
एवं ज्ञाननिशां वामे तालवृन्तकरोद्यताम् ।
उत्तमाङ्गपदे निद्रां करसंवाहने रताम् ॥ 79॥
पदारविन्ददेशस्थां लालयन्तीं कराम्बुजै: ।
आदाय चरणौ दिव्यौ साक्षाच्छ्रीं निधिसंश्रिताम् ॥ 80
आनन्दं ब्रह्मणो रूपं तस्यै देवोऽधिदेवता ।
तदन्त: स्मरणानन्दजातविस्मयलोचनाम् ॥ 81॥
स्वनामपदमन्त्रैस्ता: सम्पूज्या: प्रणवादिभि: ।
राजती काञ्जनी मूर्तिस्ताम्रजा रीतिजाऽथवा ॥ 82॥
पूर्वा पूर्वा प्रशस्ता स्याच्छयनोत्थानकर्मणि ।
यदि कुर्याद्विपर्यासं राजा राष्ट्रं विनश्यति ॥ 83॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[120]]
दर्भमञ्जरिजे कूर्चे सर्वाभावे तदाऽचरेत् ।
एवं हि देवशयनं प्रतिष्ठाप्य द्विजोत्तम ! ॥ 84॥
तस्यैवाग्रे स्वयं वाचा गृह्णीयात्रियमात्रर: ।
चतुरो वार्षिकान् मासान् देवस्योत्थापनावधि ॥ 85॥
स्त्री वा नरो वा तद्भक्तो धर्मार्थी सुदृढव्रत: ।
गृह्णीयान्नियमानेतान् दन्तधावनपूर्वकम् ॥ 86॥
तेषां फलानि वक्ष्यामि तत्कर्तॄणां पृथक् पृथक् ।
मधुस्वरो भवेद्विप्र ! पुरुषो गुडवर्जनात् ॥ 87॥
लभेत् सन्ततिं दीर्घां तैलसेवाविवर्जनात् ।
अभ्यङ्गवर्जनद्ब्रह्मन् ! सुन्दराङ्ग: प्रजायते ॥ 88॥
कटुतैलपरित्यागाच्छक्रावासमवाप्नुयात् ।
मधूकतैलत्यागेन सौभाग्यमतुलं लभेत् ॥ 89॥
पुष्पादिभोगत्यागेन स्वर्गे विद्याधरो भवेत् ।
योगाभ्यासी भवेद्यस्तु स ब्रह्मपदमाप्नुयात् ॥ 90॥
कस्तूरीकुङ्कुमक्षोदचन्दनाद्यनुलेपनम् ।
यो वर्जयेत् स वैरूप्यं दौर्गन्ध्यं न तु वाप्नुयात् ॥ 91॥
ताम्बूलवर्जनाद्भोगी रक्तकण्ठश्च जायते ।
घृतत्यागात् स लावण्यं सर्वस्निग्धतनुर्भवेत् ॥ 92॥
फलत्यागाच्च मतिमान् बहुपुत्रश्च जायते ।
पादाभ्यङ्गपरित्यागाच्छिरोभ्यङ्गविवर्जनात् ॥ 93॥
दीप्तिमान् दीप्तकरण: साक्षाद्द्रव्यपतिर्भवेत् ।
दधिदुग्धतक्रनियमा द्गोलोकं लभते नर: ॥ 94॥
इन्द्रातिथित्वमाप्नोति स्थालीपाकविवर्जनात् ।
लभते सन्ततिं दीर्घामपि पक्वमभक्षयन् ॥ 95॥
भूमौ प्रस्तरशायी च विष्णोरनुचरो भवेत् ।
सदा मुनि: सदा योगी मधुमांसस्य वर्जनात् ॥ 96॥
एवमादिपरित्यागाद्धर्मी स्याद्धर्मनन्दन: ।
एकान्तरोपवासेन ब्रह्मलोके महीयते ॥ 97॥
धारणान्नखरोमाणां गङ्गास्नानं दिने दिने ।
मौनव्रती भवेद्यस्तु तस्याज्ञा तुलिता भवेत् ॥ 98॥
द्विषट्काक्षरनिष्णात: प्राप्नुयात् परमं पदम् ।
नमो नारायणायेति जपन्नामशतं फलम् ॥ 99॥
पादाभिवन्दनाद्विष्णोर्लभेद्गोदानजं फलम् ।
विष्णुपादाम्बुसंस्पर्शात् कृतकृत्यो भवेन्नर: ॥ 100॥
विष्णोरायतने कुर्यादुपलेपनमार्जने ।
कल्पस्थायी भवेद्विप्र ! स नरो नात्र संशय: ॥ 101॥
प्रदक्षिणशतं यस्तु करोति स्तुतिपाठक: ।
हम्सयुक्तविमानेन स च विष्णुपुरं व्रजेत् ॥ 102॥
गीतवाद्यकरो विष्णोर्गान्धर्वं लोकमाप्नुयात् ।
कृत्वा प्रदक्षिणं दिव्यं स्थानमप्सरसां व्रजेत् ॥ 103॥
नित्यं शास्त्रविनोदेन लोकान् यस्तुप्रबोधयेत् ।
स व्यासरूपी विण्वग्रे अन्ते विष्णुपुरं व्रजेत् ॥ 104॥
पुष्पमालाकुलां पूजां कृत्वा विष्णो:पुरं व्रजेत् ।
प्रात: स्नायी नरो यस्तु नरकं स न गच्छति ॥ 105॥
भोजनं वर्जयेद्यस्तु स स्नानं पौष्करं लभेत् ।
तीर्थाम्बुना हरे:स्नानान्निर्मलम् देहमाप्नुयात् ॥ 106॥
पञ्चगव्याशनाद्विप्र ! चान्द्रायणफलं लभेत् ।
पर्णेषु यो नरोभुङ्क्ते कुरुक्षेत्रफलं लभेत्।
शिलायां भोजनान्नित्यं स्नानं प्रायागजं लभेत्।
यामद्वयाशनत्यागान्न रोगैः परिभूयते ॥ 108॥
एवमादिव्रतैर्देवस्तुष्टिमाप्नोति तोषित: ।
यस्मिन् देशे तु तद्भक्तो यो मासांश्चतुर: क्षिपेत् ॥ 109
व्रतैरनेकैर्नियमैर्महद्भि: श्रेष्ठमानस: ।
कल्पस्थायी विष्णुलोके संवसेन्नात्र संशय: ॥ 110॥
चतुरो वार्षिकान् मासान्नियमो येन यत्कृते।
कथयित्वा द्विजेन्द्रेभ्यो भुक्तेभ्यस्तं स दक्षिणाम् ॥ 111
दत्वा विसर्जयेद्विप्रांस्ततो भुञ्चीत च स्वयम् ।
यन्नक्तं चतुरो मासान् प्रवृत्तिं तस्य वाऽचरेत् ॥ 112
एवं य आचरेद्विद्वान् सोऽनन्तं धर्ममाप्नुयात् ।
यस्य विष्णो: समाप्येत चातुर्मास्यव्रतं द्विज ! ॥ 113
स भवेत् कृतकृत्यस्तु न पुनर्मानुषो भवेत् ।
तदन्ते जन्म चासाद्य शुचीनां श्रीमतां गृहे ॥ 114॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
शास्त्रमेकायनं ज्ञात्वा सम्यक् कृत्वा तदुद्भवम् ।
त्रयोदशविधं कर्म भगवन्तं समाप्नुयात् ॥ 115॥
एवं संकल्प्य नियमानन्यान् वै शास्त्रचोदितान् ।
कार्यात्र प्रत्यहं पूजा मार्जनं चोपलेपनम् ॥ 116॥
मृदा धातुविकारैर्वा सुगन्धैश्चन्दनादिकै: ।
प्रदानं धूपदीपानां व्यजनेनानिलेत्थिति: ॥ 117॥
शशिचन्दनसंमिश्रं शीतलोदकसत् क्रिया ।
कदलीफलकल्हारै: पद्मोत्पलविमिश्रितै: ॥ 118॥
स्वेदशान्तिं समापाद्य पौन:पुन्येन पूजनम् ।
वेणुवीणासमोपेतां गीतिं च मधुरस्वनाम् ॥ 119॥
एवं मासद्वये याते याते मेघरवेऽम्बरात् ।
ब्रह्मन् ! भाद्रपदे मासि द्वादश्यां हि निशामुखे ॥ 120
ईषत् प्रबोधमाश्रित्य देवदेवो ह्यधोक्षज: ।
स्थित्यर्थममराणां च परिवर्तनमाचरेत् ॥ 121॥
दक्षिणेनाङ्गसङ्गेन त्यक्त्वा चोत्तानशायिनीम् ।
योगनिद्रां समाश्रित्य प्रकुर्वन् प्रभवाप्ययौ ॥ 122॥
वायुचक्रान्तरस्थस्य जगद्बीजचयस्य च ।
मुखेन्दुमण्डलाच्चाथ अपोह्याच्छादनाम्बरम् ॥ 123॥
आस्ते चाश्वयुजे चैव द्वादश्यां परमेश्वर: ।
सन्त्यज्य शयनं दिव्यं निशायां कार्तिकस्य तु ॥ 124
उत्थायामरनाथस्तु समाक्रम्य पतत्रिराट् ।
निश्शेषभुवनग्रामवीधीनां दोषशान्तये ॥ 125॥
विचरत्यप्रमेयात्मा नन्दयंस्तु सुरादिकान् ।
संहर्षयन् जगत्यस्मिन् सुकृतां धर्मपद्धतिम् ॥ 126॥
एवं भक्तजनै: कार्यं तस्य तच्चेष्टितं महत् !
विविधैरुत्सवैर्दार्नैर्जपजागरणस्तवै: ॥ 127॥
नृत्तगीतसमोपेतैर्विलासैर्हास्यसंयुतै: ।
क्रीडमानै: सुमनसै: प्रयतै: प्रणतैर्विभो: ॥ 128॥
एकदेशस्थितै र्विप्र ! अनन्यमनसै: सदा ।
विशेषयागपूर्वं तु परिवर्तनमाचरेत् ॥ 129॥
तद्वत् प्रभातवेलायामासनं च विधीयते ।
प्रबोधनं तत: कुर्याच्छयनस्थस्य वै विभो: ॥ 130॥
द्वादश्यां शुक्लपक्षस्य कार्तिके मासि वै द्विज ! ।
दशम्यां विधिवत् कृत्वा संकल्पं पूर्ववद्बुध: ॥ 131॥
निमन्त्रणं द्विजातीनामेकादश्यां तथैव च ।
पूर्ववत् पूजनं कृत्वा चतु:स्थानस्थितस्य वै ॥ 132॥
रात्रौ प्रजागरं कुर्यात् सहायै: सह देशिक: ।
पुण्याख्यानकथाभिस्तु स्तोत्रपूर्वैस्तु गीतकै: ॥ 133॥
सवाद्यैर्मधुरैर्नृत्तैरपहासैस्तु हर्षदै: ।
जयशब्दैर्नमस्कारै: करतालसमन्वितै: ॥ 134॥
सोपवास: शुचि: स्नात्वा समाराध्य परं प्रभुम् ।
भोगै: षड्रसपूर्णैस्तु सुपूर्णैरौपचारिकै: ॥ 135॥
अर्घ्यैर्विलेपनैर्माल्यैर्मृष्टधूपसमन्वितै: ।
ब्राह्मे मुहूर्ते द्वादश्यां मन्त्रमूर्तिं प्रबोधयेत् ॥ 136॥
“प्रबुद्ध् ! त्वं जगन्नाथ ! प्रबुद्ध ! परमेश्वर ! ।
प्रबुध्द ! पुण्डरीकाक्ष ! भक्तानामनुकम्पया ॥ 137॥
त्वयि प्रबुद्धे देवेश ! तवाग्रे परमेश्वर ! ।
लौकिकानीह यज्ञानि तानि निर्वर्तयाम्यहम् ॥ 138॥
अग्रत: सर्वयज्ञानां त्वं प्रभुर्नामत: सदा ।
नापुरेषु जगन्नाथ ! पूजितेषु सुरेषु च ॥ 139॥
मयि यज्ञसमाप्ति: स्यात् त्वयि सन्तर्पितेऽनले ।
सर्वे देवानलमुखा: स चाग्निस्त्वन्मुखे कृत: ॥ 140॥
ब्रह्मा स्वयं ब्रह्मलोके स्वर्गे स्वर्गनिवासिन: ।
सात्विका मानुषे लोके नागाद्याश्च रसातले ॥ 141॥
त्वयि प्रबोधयन्त्येते स्वार्थसंसिद्धये सदा ।
त्यज योगमयीं निद्रां कृपां कुरु सनातन !”॥ 142॥
बोधश्च मामनिर्बोध॒ इति मन्त्रमुदाहरन् ।
उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते, उदुत्यं जातवेदसम् 143॥
इदं विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् ।
समूढमस्य पाँ सुरे स्वाहा॒ ॥ 144॥
जितंतेनोच्चया वाचा समस्तव्यस्तयोगत: ।
शङ्खध्वनिसमोपेतै: दुन्दुभीपटहस्वनै: ॥ 145॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[122]]
वन्दिबृन्दोत्थितोच्चाभिर्नानावाग्भिर्महामते ! ।
महाजयजयारावै: पुन:पुनरुदिरितै: ॥ 146॥
प्रबोधलक्षणै: स्तोत्रैरुत्थाप्य शयनात्तत: ।
अर्घ्यगन्धादिनाभ्यर्च्य प्रविशेद्यागमण्डपम् ॥ 147॥
संपूर्याभिमतं रागैर्मण्डलं चाधिवासितम् ।
कुम्भमण्डलयो: पूर्वं पूजां कृत्वा विधानत:॥ 148॥
पश्चादुत्सवमूर्तिं च यजेन्मण्डलपश्चिमे ।
महास्नपनपूर्वैस्तु भोगै: पूर्णैर्यथोचितै: ॥ 149॥
होमं तु विधिवत् कृत्वा तोषयेत् परितो द्विज ! ।
एकायनीयशाखोत्थै: साक्षात्तत्प्रतिपादकै: ॥ 150॥
दिव्यैर्बलादिकैर्मन्त्रैर्व्यापकै: प्रणवान्वितै: ।
ऋग्यजुस्सामसंभूतैर्मन्त्रै: स्तोत्रै: पृथग्विधै: ॥ 151॥
गीतकैर्विविधैर्नृत्तैर्वाद्यैस्तन्त्यादिभिस्तदा ।
एवं प्रवृत्ते गीताद्ये यायाच्छय्यानिकेतनम् ॥ 152॥
प्रबोधितं तु विधिवत् स्नापयेत् पूर्ववत् प्रभुम् ।
संपूज्य च तथा भक्त्या क्रमेण च महामुने ! ॥ 153॥
महाविभूतिसंसारै: पुष्पधूपानुलेपनै: ।
नैवेद्यैर्विविधैर्विप्र ! स्तोत्रवादित्रपूर्वकै: ॥ 154॥
अग्नौ सन्तर्पयेत् पश्चात् सविशेषं यथाविधि ।
पश्चादुत्सवमूर्तिं तां पूजितां यागमण्डपात् ॥ 155॥
समानीय रथाद्येषु यानेत्वभिमतेर्चिते ।
स्थाप्य प्रासादपूर्वं व भ्रामयेद्ग्रामपूर्वकम् ॥ 156॥
चक्राधिष्ठानपूर्वं वा संस्थाप्य भ्रामयेद्द्विज ! ।
गणिका भगवद्भक्तै: सह नागरिकैर्जनै: ॥ 157॥
परिव्राड्ब्रह्मचारिभि: जपस्तुतिपरायणै: ।
द्विजेन्द्रप्रमुखैर्वृत्तसंयुक्तैस्तत्परायणै: ॥ 159॥
श्वेताम्बरधरै: सर्वैर्ध्वजोत्तरकरै: शुभै: ।
वालव्यजनहस्तैश्च पताकोद्यतपाणिभि: ॥ 160॥
सुसुगन्धतयाच्छिन्नधूपपात्रकरैस्तथा ।
फलपुष्पकरैश्चान्यैस्तथा पूर्णघटोद्यतै: ॥ 161॥
अन्यै: कलशहस्तैश्च गदाचक्रधरै: सदा ।
शङ्खातपत्रहस्तैश्च दण्डलाङ्गलधारिभि: ॥ 162॥
ऋङ्मन्त्रोद्धोषणपरैर्जपस्तुतिपरैस्तथा ।
प्रयत्नाद्देवदासीभिर्नृत्तगीतादि चोत्सवम् ॥ 163॥
कारयेत् सर्वतो वीथीर्वाधैरन्यै: पृथग्विधै: ।
प्रदहेत् सुरभिं धूपं पृथक् साज्यं च गुग्गुलुम् ॥ 164॥
अर्थिनश्चार्थनिचयैर्स्तपणीयाश्च शक्ति: ।
देवीयब्रह्मयानस्य भ्रममाणस्य वै द्विज ! ॥ 165॥
अल्पमात्रं तु यो दद्यात् पञ्चकालपरायणे ।
दानं सहस्रगुणितं विस्तारं याति तत्र तत् ॥ 166॥
पुष्पमूलादिनैवेद्यै: फलमूलैर्धनैस्तथा ।
ब्रह्मयानगतं देवं य: पूजयति भक्तित: ॥ 167॥
तद्दानं लक्षगुणितं विस्तारं नात्र संशय: ।
सर्षपाक्षतपुष्पाणि अग्रत: पृष्ठतो विभो: ॥ 168॥
क्षेप्तव्यानि द्विजश्रेष्ठ ! ऊर्ध्वे च ककुबष्टके ।
एवं विधं ब्रह्मरथं वैष्णवं विघ्ननाशनम् ॥ 169॥
ग्रामे पुरे वा नगरे भ्राम्यते यत्र कुत्रचित् ।
विपापोऽसौ भवेद्देशो न दुर्भिक्षभयं भवेत् ॥ 170॥
नाकालमृत्युना किञ्चित् प्राप्यते विधिना तथा ।
ईतयोपद्रवाद्याश्च प्रसमं यान्ति सर्वदा ॥ 171॥
नश्यन्ति तस्करास्तत्र नाधर्म: संप्रवर्तते ।
धर्मयुक्तो भवेद्राजा जना धर्मपरास्तथा ॥ 172॥
भवन्ति सुखिन: सर्वे दु:खशोकविवर्जिता: ।
एवम् प्रदक्षिणीकृत्य क्षिप्त्वा पुष्पाञ्जलिं तत: ॥ 173॥
अवतार्य रथान्मन्त्रं चक्राधिष्ठानपूर्वकम् ।
यष्टव्यमर्घ्यगन्धाद्यैर्मुद्रां वद्ध्वा जपेत्तत: ॥ 174॥
तर्पणीयमथाज्याद्यैर्दद्यात् पूर्णाहुतिं शुभाम् ।
अर्घ्यधूपप्रधानाद्यै: क्षामयेत् पुरुषोत्तमम् ॥ 175॥
ततो यागगृहं नीत्वा प्रणीपत्य मुहुर्मुहु: ।
तत: शयनमूर्तेस्तु गत्वैवं सन्निधिं गुरु: ॥ 176॥
चतु: प्रदक्षिणीकृत्य अष्टाङ्गेन नमेत् क्षितौ ।
तोषयित्वा जगन्नाथं ब्रह्मयानादिषु द्विज ! ॥ 177॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
संस्थाप्य भ्रामयेद्भक्त्या प्रासादं साम्प्रतं क्रमात् ।
प्रविश्य गर्भगेहं तु द्वारदेशे स्थितं प्रभुम् ॥ 178॥
अर्घ्यपाद्यादिभि: पूज्य निनयेदन्तरं तत: ।
मूलमूर्तिं प्रणम्याथ अर्घ्यगन्धादिभिर्यजेत् ॥ 179॥
विसर्जयेत्तु तन्मूर्तौ मन्त्रं शयनमूर्तिगम् ।
पश्चादुत्सवमूर्तिं तां पूजितां यागमण्डपात् ॥ 180॥
प्रदक्षिणक्रमेणैव गर्भगेहं प्रवेशयेत् ।
मूलमूर्तिगतं देवमर्ध्याद्यै: संप्रपूज्य च ॥ 181॥
स्तुत्वा विज्ञाप्य तद्भूयो गुणातीतमधोक्षजम् ।
“अनेनोत्सवयोगेन यागपूजादिकेन च ॥ 182॥
निर्वर्तितेन भगवंस्त्वं मम प्रीयतामिति । “
ततो विसर्जयित्वा तु कुम्भमण्डलमध्यगम् ॥ 183॥
कृत्वा यागं गणेशस्य कुर्यात्तस्य विसर्जनम् ।
अनुकल्पे तु देवस्य परिभ्रमणकर्मण: ॥ 184॥
प्रागेव देवदेवेशं कुम्भमण्डलकुण्डगम् ।
विसर्जयित्वा तत्पश्चात् परिभ्रमणमाचरेत् ॥ 185॥
यद्वा विघ्नेशयागं च तथैव तु समाचरेत् ।
प्रागेव मुख्यकाले तु कृत्वा शयनगं विभुम् ॥ 186॥
ततो विसर्जयेद्देवं कुम्भमण्डलकुण्डगम् ।
यानपात्रं तथा च्छत्रं प्रतिपाद्य सदक्षिणम् ॥ 187॥
शयनं स्वगुरोर्विप्र ! द्विजानां तदसन्निधौ ।
देवदेवस्य देवस्य मूलमूर्तिगतस्य च ॥ 188॥
कृत्वा जानुद्वयं भूमौ बद्धाञ्जलिरिदं पठेत् ।
“देव ! सर्वेश्वरानादे ! कर्मणानेन चाखिलाम् ॥ 189
शुभां गतिं जनो यातु प्रीतिं च परमां भज । “
इति विज्ञाप्य देवस्य ब्राह्मणान् प्रीणयेत्तत: ॥ 190॥
विविधैरन्नपानाद्यैर्यथाशक्ति द्विजोत्तम ! ।
बन्धुभृत्यसमोपेतमनुयागमथाचरेत् ॥ 191॥
अनेन विधिना कुर्याच्छयनस्थस्य बोधनम् ।
यदा तु मूलमूर्तौ तु चतु:स्थानार्चनं भवेत् ॥ 192॥
तदाप्युत्त्सवमूर्तौ स्यात् पूजितायां तदुत्सवम् ।
कुर्याच्छयनमूर्तौ च शयनं शास्त्रकोविद:॥ 193॥
यात्राव्यक्तेरभावे तु मूलबिम्बेऽर्चनं भवेत्त् ।
तदा स्नपनबिम्बे तु तदीयस्नपनं भवेत् ॥ 194॥
तदा शयनमूर्तौ स्यादुत्सवः द्विजसत्तम ! ।
तदभावे तु तत् कर्म दर्भमञ्चरिजे हितम् ॥ 195॥
विष्टरे विष्टरं कल्प्य रक्षार्थं किञ्चिदूनत: ।
तदा मन्त्रेशकुम्भेस्याच्छस्त्रकुम्भे तदुत्सवम् ॥ 196॥
अथवा चक्रराजस्य विष्टरे वा समाचरेत् ।
अभावे स्नपनव्यक्तेर्दर्पणे स्नपनं भवेत् ॥ 197॥
तदभावे निवेद्यैव प्रक्षिपेत् कलशान् क्रमात् ।
इत्येवमुक्तं देवस्य शयनं च प्रबोधनम् ॥ 198॥
यदुक्तमेवामखिलं यथाकालमसंभवात् ।
अस्वातन्त्यादसामर्थ्याद्वित्ताभावात्तु वा द्विज ! ॥ 199
द्वादशीष्वखिलास्वेवं कुर्यात् संवत्सरान्तरे ।
परिते तु शयानां तु चातुर्मास्ये तु संयमे ॥ 200॥
भक्तैर्निर्वहणीयं तु तुलाभोगावसानकम् ।
पूर्वोक्तविधिना शय्यां यो विष्णो: परिकल्पयेत् ॥ 201
सोऽचिराल्लुभते लक्ष्मीं सौभाग्यमतुलं तथा ।
पुत्रदारकुटुम्बेषु कदाचित् केनचित् सह ॥ 202॥
वियोगं नाप्नुयात् किञ्चिद्योषिद्वा पुरुषस्तथा ।
अतुलं पुण्यमाप्नोति दीर्घमायुश्च विन्दति ॥ 203॥
रोगाच्च मुच्यते रोगी भीतो मुच्येत वै भयात् ।
अजय्य: सर्वशत्रूणां पूज्य: सर्वजनस्य च ॥ 204॥
भुक्त्वा भोगांस्तु विविधान् विष्णुलोके महीयते ।
शेषशय्यागतं विष्णुं य: पूजयति भक्तित: ॥ 205॥
विभवेनाथ भक्त्या वा तस्य तुष्यति केशव: ।
तस्मिन् काले तु ये किचित्तत्र तिष्ठन्ति मानवा: ॥ 206
याति पापं क्षयं तेषामन्ते स्वर्गं व्रजन्ति च ।
इदं शय्याविधानं तु शृणुयाद्यस्तु वैष्णव: ॥ 207॥
त्रिविधस्य तु पापस्य क्षयस्तस्य तु वै क्षणात् ।
अनेन विधिना यस्तु कुर्याद्विष्णो: प्रबोधनम् ॥ 208॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[124]]
सकामानखिलान् प्राप्य दिर्घमायुश्च विन्दति ।
विधिनानेन य: कुर्यात् प्रतिसंवत्सरं द्विज ! ॥ 209॥
प्रबोधनं तु देवस्य स वै जन्मनि जन्मनि ।
सुखप्रबुद्धो भवति सर्वदोषविवर्जित: ॥ 210॥
सर्वेषां बान्धवादीनां वन्दनीयस्त्वसौ नर: ।
विष्णोर्भक्तिपरो ब्रह्मन् ! स गच्छेद्वैष्णवं पदम् ॥ 211
दुग्धाब्धिभोगिशयने भगवाननन्तः-
यस्मिन् दिने स्वपिति वाथ विबुध्यते वा ।
तस्मिन्ननन्यमनसामुपवासभाजां
पुंसां ददाति सुगतिं गरुडांससंस्थ: ॥ 212॥
॥ इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे
स्वापशयनोत्थापनोत्सवविधिर्नाम त्रयोदशोऽध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ चतुर्दशोऽध्याय: ॥
स्नपन विधिः
सनक: -
स्नपनानां विधिं ब्रह्मन् ! समाख्याहि सविस्तरम्
यज्ज्ञानात् सकला: पूर्णा: नित्यनैमित्तिका क्रिया: 1
शाण्डिल्य: -
शृणु वत्स ! महाबुद्धे ! सावधानेन चेतसा ।
विधानं स्नपनानां तु बहुभेदविनिर्मितम् ॥ 2॥
प्रासादस्याग्रत: कुर्यान्मण्डपं तु तदर्थत: ।
प्रथमावरणे वापि द्वितीयावरणेऽपि वा ॥ 3॥
तृतीयावरणे वापि चतुर्थे पञ्चमेऽथवा ।
आग्नेय्यां दक्षिणस्यां वा नैरृत्यां पश्चिमे तु वा ॥ 4
वायव्यामुत्तरस्यां वा ऐशान्यां वा यथा रुचि ।
कुर्यान्मानादिकं सर्वं यागमण्डपवद्द्विज ! ॥ 5॥
विना यागस्थलंमध्ये वेदिं चापि तदूर्ध्वत: ।
अधिवासश्च कुम्भानां स्थापनं स्नपनं तथा ॥ 6॥
युज्यतेवै यथैकस्यां तथाभ्यूह्य समाचरेत् ।
आचार्यांश्चतुरो विप्र ! षडष्टौ द्वादशापि वा ॥ 7॥
यजमानस्तु वरयेच्छास्त्रज्ञान् गुरुणा सह ।
प्रवीणांश्च, बहुत्वे तु तत्संख्यानियति: कृता ॥ 8॥
तेषां यथोक्तसंख्यानामभिज्ञानामसन्निधौ ।
तादृशान् वरयेद्विप्रांश्वतुस्त्रिद्व्येकमेव वा ॥ 9॥
साधकांश्चतुर: षड्वा ह्यष्टौ द्वादश षोडश ।
वरयेच्छास्त्रकुशलान् प्रवीणानुक्तकर्मसु ॥ 10॥
एवं सर्वेषु यागेषु नित्यनैमित्तिकात्मसु ।
आचार्याणां साधकानां संख्यानियम ईरित: ॥ 11॥
संख्याहीनं न गृह्णीयादापद्यपि कदाचन ।
मोहेन यदि गृह्णीयाद्भयं स्याद्राजराष्ट्रयो: ॥ 12॥
प्राङ्मुखे मण्डपे भागे तृतीये पश्चिमे स्थिते ।
मध्यसूत्रं समाश्रित्य स्नानपीठं प्रकल्पयेत् ॥ 13॥
प्राग्गतं प्रत्यगास्ये तु सौम्यासे दक्षिणागतम् ।
तदास्ये चोत्तरासंस्थं यथा लक्षणलक्षितम् ॥ 14॥
यदा स्नपनबिम्बादौ बिम्बे स्नपनमाचरेत् ।
एवं तदा प्रकुर्वीत मण्डपं द्विजसत्तम ! ॥ 15॥
मूलबिम्बे यदा कुर्यात्तदग्रे मण्डपं तदा ।
तदानीं न तु कुर्वीत स्नानपीठं द्विजोत्तम ! ॥ 16॥
सप्तमे पञ्चमे वापि पूर्वे स्नपनवासरे(रात्) ।
तृतीये वा मुनिश्रेष्ठ ! तस्मिन्नहनि वा द्विज ! ॥ 17॥
अङ्कुरार्नपयित्वा त्तु तत: स्नपनमारभेत् ।
यदा पूर्वदिने कुर्यात् कुम्भानामधिवासनम् ॥ 18॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
तदानीं पूर्वरात्रौ तु कुर्यात् कौतुकबन्धनम् ।
पूर्वेद्युर्विघ्निते पश्चात्तस्मिन्नहनि वाचरेत् ॥ 19॥
यदा कर्मदिने विप्र ! कुर्यात् कुम्भाधिवासनम् ।
तदानीं तु दिने तस्मिन् कुर्यात् कौतुकबन्धनम् ॥ 20
तत: प्रभात आचार्य: कृतस्नान: प्रसन्नधी: ।
प्रविश्य मण्डपं सार्धं परिचर्यापरैर्जनै: ॥ 21॥
शलाकासहितैर्दर्भै: सहदेवीविमिश्रितै: ।
मार्जयेत् सर्वतो विप्र ! प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुख:॥ 22
आलेपयेद्गोमयेन पूर्वादीशानपश्चिमम् ।
नूतनेनाम्बरेणैव गालितेन जलेन तु ॥ 23॥
प्रोक्षयेत् सर्वदिग्विप्र ! पञ्चगव्यकुशाम्वुभि: ।
एको द्वौ बहवो वापि देशिका: स्नपने स्मृता: ॥24
नवसूत्रधरा: सर्वे सर्वालङ्कारसंयुता: ।
नववस्त्रोत्तरीयाश्च सोष्णीषा गुरुसम्मता: ॥ 25॥
नियमस्स्थास्तु बहवस्तथैव परिचारका: ।
यद्यद्योग्यं भवेद्ब्रह्मन् ! स्नपने यत्र यत्र तु ॥ 26॥
तत् समस्तं समाहृत्य मण्डपे संप्रवेश्य च ।
स्नपनं प्रारभेत् पश्चाद्देशिक: शास्त्रपारग: ॥ 27॥
स्नपनं द्विविधं विद्धि परापरविभेदत: ।
परं तु दशधा प्रोक्तं प्रधानादिविभेदत: ॥ 28॥
प्रधानं 1प्रथमं विद्धि 2द्वितीयं तु परं स्मृतम् ।
3तृतीयंपरसूक्ष्मं स्यात् परस्थूलं 4चतुर्थकम् ॥ 29
5पञ्चमं स्यात् सूक्ष्मपरं सूक्ष्मसूक्ष्मं तु 6षष्ठकम् ।
सूक्ष्मस्थूलं 7सप्तमं स्यात् स्थूलंस्यात् 8परमष्टमम् ॥
स्थूलसूक्ष्मं तु 9नवमं स्थूलस्थूलं 10तदुत्तरम् ।
चतुर्धा त्वपरं विद्धि ह्येकैकं नवधा स्थितम् ॥ 31॥
उत्तमोत्तमपूर्वेण भेदेन द्विजसत्तम ! ।
परापरविभेदानामेषां साधारणं स्थितम् ॥ 32॥
अनन्तकलशं नाम्ना स्नपनं सर्वपूरकम् ।
एषां प्रधानपूर्वाणां सूत्रपातपुरस्सरम् ॥ 33॥
सर्वमुद्धारपर्यन्तं क्रमेण शृणु सत्तम ! ।
लोहजं दारुजं वापि मृण्मयं वा सुशोभनम्॥ 34॥
मण्डपेशानदिग्भागे संस्थाप्य जलभाजनम् ।
वेदिं प्रक्षाल्य तोयेन वस्त्रै: संवेष्ट्य नूतनै: ॥ 35॥
सूत्रपातं तत: कुर्यात् कुम्भसंख्यानुरूपत: ।
यथोक्तमानविस्तीर्णक्षेत्रमण्डपमध्यत: ॥ 36॥
मण्डपस्य तु विप्रेन्द्र ! प्राग्भागमवलम्ब्य वा ।
स्वीकृत्य पश्चात् प्राक् प्रत्यक् दद्यात् सूत्र चतुष्टयम् ॥ 37॥
दक्षिणोत्तरङ्गसूत्रपञ्चकं विनिवेशयेत् ।
एवं कृते भवन्त्यत्र पदानि द्वादश द्विज ! ॥ 38॥
एकैकस्य तु विस्तारं तालं प्रादेशमेव वा ।
हस्तं वाऽरत्निमात्रं वा मण्डपस्यानुरूपत: ॥ 39॥
महत्त्वस्य च कुम्भानामेवं सर्वत्र चोर्ध्वत: ।
पिष्टचूर्णैरलङ्कृत्य चतुर्दिक्षु समन्तत: ॥ 40॥
कोष्ठेषु पीठिकां कुर्यात्तण्डुलैर्व्रीहिभिस्तु वा ।
तासां हि प्रतिकोष्ठं तु कुर्यादाढकसंमितै: ॥ 41॥
अर्धाधिकैस्त्रिभि: प्रस्थैरथवा केवलैस्त्रिभि: ।
अर्धोत्तरेण वा विप्र ! कुर्यात् प्रस्थद्वयेन वा ॥ 42॥
यद्वा प्रस्थद्वयेनैव प्रस्थेनार्धोत्तरेण वा ।
प्रस्थेन वा तदर्धेन तत्पादेनाथवा द्विज ! ॥ 43॥
तुर्याश्रामथवा वृत्तां कृत्वैवं पीठिकां तत: ।
सौवर्णा राजता ग्राह्यास्ताम्रा वा भेदवर्जिता: ॥ 44
श्लक्ष्णा न सुषिरा: कुम्भा चतुर्विंशाङ्गुलोन्नता: ।
विस्तृतेर्मध्यतस्तद्वत्तद्गलं त्र्यङ्गुलोन्नतम् ॥ 45॥
ततमङ्गुलिषट्केन तत्रास्यं त्र्यङ्गुलम् स्मृतम् ।
मेखला परितो ज्ञेया त्र्यङ्गुला द्विजसत्तम ! ॥ 46
यद्वा तदर्धमानं तु सर्वमुच्छ्रायपूर्वकम् ।
यद्वोत्तमोत्तमा विप्र ! द्रोणमानोदपूरका: ॥ 47॥
तदष्टमांशतो न्यूना: क्रमात् प्रस्थद्वयावधि ।
अधमाधमकुम्भास्तु प्रस्थमात्रोदपूरका: ॥ 48॥
एवं लक्षणयुक्तास्तु कार्या वित्तानुरूपत: ।
चक्राधारोपरिस्थास्तु वितता: कमठो(लो)दरा:॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[126]]
पाञ्चजन्यवलिग्रीवा: शतपत्रमुखानना: ।
ऊर्ध्वाध:(र्ध्वत) कौमुदीप्रालामण्डलालंकृताद्विज
मकराननशेषाभि: (हि?) अमृताम्बुप्रवाहका: ।
नदीसमुद्र(?)श्रीवृक्षनानामाल्ये: परिष्कृता: ॥ 51॥
चक्राधाराधिभिर्यद्वा रहिता: सत्यसंभवे ।
मृण्मया वानुकल्पे तु भेदश्छिद्रविवर्जिता: ॥ 52॥
पक्वबिम्बफलाकारा: कालवृत्तैर्विवर्जिता: ।
न द्वितप्ता: सुतप्ताश्च ह्येकवर्णास्तु सुस्वना: ॥ 53॥
संगृह्य क्षालयेत् सम्यक् शुद्धतोयैश्च सर्वत: ।
सूत्रेण वेष्टयेद्यत्रादङ्गुलाङ्गुलमन्तरम् ॥ 54॥
पश्चिमे कलशस्थानात् कलशानधिवासयेत् ।
शालिभि: स्थण्डिलं कृत्वा केवले स्थण्डिले तु वा
पूर्वाग्रानुत्तराग्रांश्च कुशांस्तत्र परिस्तरेत् ।
तारेण तत्र कलशान् न्यस्य पुष्पेण पूज्य च ॥ 56
अधोमुखांस्तु तानेव न्यस्य पङ्क्तिक्रमेण तु ।
कुशानुपरि संस्तीर्य प्राङ्मुखं परमेष्ठिना ॥ 57॥
दर्भमुद्रां प्रदर्श्याथ गन्धतोयेन सर्वत: ।
संप्रोक्ष्य “पुंसा” “विश्वेन” विकिरेदक्षतानि च॥ 58
“निवृत्या” चोन्मुखीकृत्य, सर्वेण मुनिपुङ्गव ! ।
पृथगुद्धृत्य कलशान्, स्वस्थानेषु क्रमान्न्यसेत् ॥
कुम्भन्यासादि सर्वं तु द्विषट्कार्णेन वाचरेत् ।
निरीक्षणादिसंशुद्धान् कृत्वा सहृदयेन तु ॥ 60॥
द्वादशाक्षरमन्त्रेण मन्त्रयेत् तान् सकृत् सकृत् ।
तेनैव पूजयेत् पश्चादर्घ्यस्रक्चन्दनादिना ॥ 61॥
तदाहरणहोमं तु यथाशक्ति समाचरेत् ।
पूर्णान्तमथ संपूर्य क्रमाद् द्रव्यैर्निबोध तत्॥ 62॥
पङ्क्तित्रये पश्चिमादि पूर्वान्तम् च चतुश्चतु: ।
तत्र दक्षिणदिक्पङ्क्तौ कलशे पश्चिमे स्थिते ॥ 63॥
धात्रीफलोदकं चैव लोध्रतोयमनन्तरम् ।
रक्तचन्दनतोयं च रजनीनीरमुत्तमम् ॥ 64॥
ततस्तु मध्यपङ्क्तौ तु तथैव विनिवेशयेत् ।
ग्रन्थिपल्लववार्येव ततस्तु तगरोदकम् ॥ 65॥
प्रियङ्गुवारि तदनु मांसीजलमत: परम् ।
तथैवोत्तरपङ्क्तौ तु भवेदेतच्चतुष्टयम् ॥ 66॥
सिद्धार्थकोदकं चैव सर्वौषधिजलं तत: ।
सर्वरत्नोदकं चैव शुद्धोदकमत: परम् ॥ 67॥
न्यसेत् , कूर्चं कुशं दार्भमुदग्रं षोडशाङ्गुलम् ।
अङ्गुलं ग्रन्थिमानं तु मूलं वै द्वादशाङ्गुलम् ॥ 68॥
शेषमग्रं विजानीयादित्येतत् कूर्चलक्षणम् ।
अथवार्धाङ्गुलो ग्रन्थिरग्रं वै द्वाङ्गुलं भवेत् ॥ 69॥
मूलं कुर्यास्तु विप्रेन्द्र ! द्वादशाङ्गुलसंमितम् ।
ब्राह्मणस्य चतुर्दर्भं त्रिदर्भं क्षत्रियस्य तु ॥ 70॥
द्विदर्भं तु विशां कूर्चं स्त्रीशूद्राणां तथा भवेत् ।
सर्वेषामथवा कूर्चं चतुस्सप्तकृतं तु वा ॥ 71॥
मूलमन्त्रेण तदनु पूजयेत् द्वादशात्मना ।
अर्घ्यालभनपुष्पैश्च धूपेन मुनिपुङ्गव ! ॥ 72॥
अपिधाय क्रमेणैव पिधानै: सूत्रवेष्टितै: ।
प्रतिकुम्भं तु वसनैवेर्ष्टयेद्विभवे सति ॥ 73॥
आच्छद्य नववस्त्रेण सर्वत: प्रागुदङ्मुख: ।
पूर्ववत् पूजयित्वा तु ततो होमं समारभेत् ॥ 74॥
अष्टोत्तरशतं हुत्वा समिदादीन् पृथक् पृथक् ।
पूर्णाहुतिं ततो हुत्त्वा कलशानभिमन्त्रयेत् ॥ 75॥
मूलमन्त्रेण सर्वेषां स्नपनं विहितं द्विज! ।
अन्तरान्तरयोगेन कुम्भै: शुद्धोदपूरितै: ॥ 76॥
स्नपनं चार्घ्यदानं च द्रव्याणां तु समाचरेत् ।
द्रव्यासक्रमेणैव तदुद्धार: प्रकीर्तित: ॥ 77॥
1प्रधानमेतत् कथितं द्विषट्ककलशात्मकम् ।
सर्वेषां कारणमिदं कार्याण्यन्यानि सत्तम ! ॥ 78॥
2अम्बुना पञ्चगव्येन क्षीरेण तदनन्तरम् ।
दध्ना घृतेन मधुना सर्वौषधिजलेन तु ॥ 79॥
बीजाम्बुफलतोयं च गन्धपुष्पाम्बुना तत: ।
हेमरत्नोदकेनाथ पूरितं तु यथाक्रमम् ॥ 80॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
कलशानां द्विषट्कं यत् 2परमेतदुदाहृतम् ।
3पच्चगव्यदधिक्षीरघृतमध्विक्षुवारिणा ॥ 81॥
सर्वौषधीगन्धरत्नफलपुष्पजलैस्तथा ।
केवलेनोदकेनापि क्रमेण परिपूरितम् ॥ 82॥
द्विषट्कमेतत् कुम्भानां 3परसूक्ष्ममुदाहृतम् ।
4पयोदधिघृतक्षौद्रै: सर्वगन्धोदकेन च ॥ 83॥
सर्वौषधिचलेनापि पत्रपुष्पफलाम्बुभि: ।
बीजाम्बुना हेमरत्नजलेनैकीकृतेन च ॥ 84॥
मिश्रै: पुण्यसरित्तोयै: परिपूर्णं क्रमेण तु ।
4परस्थूलमिदंविद्धि कलशं द्वादशात्मकम् ॥ 85॥
सूत्रपातादिकं चान्यत् त्रितयेऽस्मिन् प्रधानवत् ।
5पञ्चधा भाजिते क्षेत्रे भागा: स्यु: पञ्चविंशति:॥
बहि: प्रागादियोगेन कलशानां द्विरष्टके ।
क्षीरं दधि घृतं चैव मधु वै रसमैक्षवम् ॥ 87॥
धात्रीफलादिदशकं सर्वौषध्यन्तमेव हि ।
पत्रोदकं तत: पश्चात् तदन्त: कलशाष्टके ॥ 88॥
प्रागादिपुष्पतोयं च फलबीजोदके त्वथ ।
गन्धोदकं च तदनु हेमरत्नजले तथा ॥ 89॥
पुण्यतीर्थसरित्तोयं , मध्ये शुद्धोदकम् न्यसेत् ।
द्रव्यन्यासक्रमेणैव तदुद्धार उदाहृत: ॥ 90॥
एवं क्रमाद् द्रव्ययुक्तकलशैर्द्विजसत्तम ! ।
स्नपनं पञ्चविंशद्भिरेतत् 5सूक्ष्मपरं स्मृतम् ॥ 91॥
पञ्चविंशतिकोष्ठानि कल्पयित्वा तु पूर्ववत् ।
मध्ये शुद्धोदकं न्यस्य बहिरिन्द्रादियोगत: ॥ 92॥
पूर्वं क्षीराम्भसा पूर्णं परं शुद्धेन वारिणा ।
तृतीयं रत्नतोयेन हेमतोयेन चापरम् ॥ 93॥
गन्धसंमिश्रितं चान्यत् फलपुष्पोदकान्वितम् ।
शालिबीजाम्भसा पूर्णमष्टमं परिकीर्तितम् ॥ 94॥
कुम्भाष्टकं तु तद्वाह्यदिगष्टकसमाश्रितम् ।
धात्रीफलोदकं पूर्वे पथ्यातोयं ततोऽपरे ॥ 95॥
गलूचीक्षोदमन्यस्मिन् विभीतकजलं परे ।
कुमारीक्कथितं तोयं व्याघ्रीसलिलमेव च ॥ 96॥
नागरोदकमन्यस्मिन् तथान्यस्मिन् मधूदकम् ।
विहितोऽत्र समुद्धारो द्रव्यन्यासक्रमेण तु ॥ 97॥
सत्याद्यै: पञ्चभिर्मन्त्रैस्त्रिभि: सिंहादिभि: क्रमात् ।
अन्तरावरणस्थानां कलशानां महामते ! ॥ 98॥
एकैकं सप्तधामन्त्य प्रागादौ, तद्वहि: स्थितान् ।
कलशांश्चक्रमन्त्रेण हृदाद्येनाभिमन्त्रयेत् ॥ 99॥
गायत्र्यान्तर्गतैर्विप्र ! कलशै: स्नापयेत् क्रमात् ।
द्वितीयावरणस्थैस्तु उपचारा “हृदा” मुने ! ॥ 100॥
केवलेनोदकेनाथ अस्त्रजप्तेन सेचयेत् ।
यद्वा प्रागुदितेनैव वर्त्मना सर्वमाचरेत् ॥ 101॥
दशभि: सप्तभि: कुम्भै: 6सूक्ष्मसूक्ष्ममिदं स्मृतम् ।
7चतुर्हस्तम् त्रिहस्तं वा क्षेत्रं सार्धद्विहस्तकम् ॥ 102
द्विहस्तम् वा समापाद्य तदर्धं तु द्विधा भवेत् ।
एकेन कर्णिकां कुर्याद्द्वितयेन द्विरष्टकम् ॥ 103॥
दलानां तु, ततोब्रह्मन् ! कर्णिकोपरि विन्यसेत् ।
कलशानां चतुष्कं तु दिक्चतुष्कसमाश्रितम् ॥ 104॥
पूर्वं तु पुष्पतोयेन गन्धोदेन तत: परम् ।
स्वर्णोदेनापरं चान्यत् सर्वरत्नजलेन तु ॥ 105॥
पूर्वपत्रात् समारभ्य यावदीशानगोचरम् ।
षोडशान्यान् प्रतिष्ठाप्य तत्रैव कलशान्मुने ! ॥ 106॥
प्रथमं पञ्चगव्येन केवलेन तु पूरयेत् ।
गोमूत्रेण द्वितीयं तु तृतीयं गोमयाम्बुना ॥ 107॥
त्रेताग्निभूतिना विप्र ! चतुर्थं सोदकेन तु ।
गजगोवृषभशृङ्गवल्मीकाख्यमृदा परम् ॥ 108॥
शालिक्षेत्रान्नदीमध्यात् पद्मषण्डाच्च पर्वतात् ।
मृद्भि:षष्ठं तु कलशं पूरणीयं ततो द्विज ! ॥ 109॥
सप्तमं सर्षपाम्भोभि: सर्वौषधिभिरष्टमम् ।
क्षीरेण नवमं विद्धि दध्ना दशममुच्यते ॥ 110॥
घृतेन चैकादशमं मधुना द्वादशं द्विज! ।
सर्वैस्त्रयोदशं बीजै: फलै: सर्वैश्चतुर्दशम् ॥ 111॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[128]]
समस्तधान्यैरपरं सर्वगन्धैस्तु षोडशम् ।
दलस्थान् पूर्वमुधृत्य द्रव्यन्यासक्रमेण तु ॥ 112॥
पश्चात्तु कर्णिकासंस्थांस्तथैव तु सुमुद्धरेत् ।
हृदाभिमन्त्रितं कृत्वा एकैकं कलशं पुरा ॥ 113॥
स्नापयेन्मूलमन्त्रेण एकैकेन तत: क्रमात् ।
इति विंशतिभि: कुम्भैरन्वितं द्विजसत्तम ! ॥ 114॥
7सूक्ष्मस्थूलमिदं प्रोक्तं ततोऽन्यच्छृणु विस्तृतम् ।
8प्राक्प्रत्यगायतं सूत्रपञ्चकं विनिवेश्य च ॥ 115॥
दक्षिणोत्तरसूत्राणामेकादश विनिक्षिपेत् ।
एवं कृते तु कोष्ठानि चत्वारिंशद्भवन्ति हि ॥ 116॥
तत्र पश्चिमदिक्पङ्क्तेरारभ्य क्रमयोगत: ।
दक्षिणादुत्तरान्तं च कलशानां चतुश्रतु: ॥ 117॥
विन्यस्य पूरयेत्तांस्तु क्रमाद्द्रव्यैर्विबोध तत् ।
पाद्यार्घ्याचमनीयार्थद्रव्यै: पूर्वोदितैस्त्रयम् ॥ 118॥
नगादाद्यन्तमध्येभ्यो नदीमृत्तीरसंभवा ।
हृदाद्वल्मीकशिखराद्गजदन्तक्षतीकृतात् ॥ 119॥
हलोत्था गोवृषशृङ्गशालीनां तु समुद्भवा ।
तथा च पद्मषण्डोत्था त्वेकस्मिन् गोमयं परे 120॥
वनदाहसमुद्भूतं तथैव च महानसात् ।
त्रेताग्निभस्म त्वपरे विनिवेश्य घटान्तरे ॥ 121॥
अन्यस्मिन् पञ्चगव्यं तु कुशोदकसमन्वितम् ।
सघृतं तैलकुम्भं तु चमसीवारिपूरितम् ॥ 122॥
पलाशखदिराश्वत्थशमीलोहितचन्दनम् ।
कषायोदकमन्यस्मिन् परे तु त्रिफलोदकम् ॥123॥
वचा शतावरी कन्या॒ व्याघ्री॒ सिंही॒ कृताञ्चलि: ।
गोलोमी सिंहलोमी च कुष्ठं भूम्यञ्जनं तथा ॥ 124॥
महागरुडवेगा च कलशेऽन्यत्र सत्तम ! ।
महानीला गलूची च सहदेवी शतावरी ॥ 125॥
विष्णुक्रान्ता च कार्कोटा सांहा वह्निशिखापरे ।
यष्टी वराहकर्णी चाप्यन्यस्मिन् गजपिप्पली ॥ 126॥
श्रीफलाद्यानि चान्यस्मिन् पावनानि फलानि च ।
दधिक्षीराज्यकुम्भांश्च द्वौ मध्विक्षुरसान्वितौ ॥ 127॥
मूलान्यम्भोरुहाणां च तान्यन्यस्मिन् घटे न्यसेत्
द्रुमाणां पावनानां तु सक्षीराणां विशेषत: ॥ 128॥
पत्रपुष्पफलोपेतमेकस्मिन् मञ्जरीगणम् ।
जात्यादिकमथैकस्मिन् कौसुमीयं लताचयम् ॥ 129
रोचनारजनीयुग्मं बलामोटाथ पद्मकम् ।
इति पञ्चकमन्यस्मिन् दर्भदूर्वाङ्कुराणि च ॥ 130॥
सास्यं शाल्यङ्कुरचयं कलशे ह्यपरे तु वै ।
सिद्धार्थकान् सिताद्यांस्तु प्रवङ्गुं गन्धसंज्ञकम्
अपरस्मिन् न्यसेत् कुम्भे सह वै नागकेसरै: ।
ग्राम्याश्चोषधय: सप्त सप्तारण्या घटद्वये॥ 132॥
बाह्लीकं चन्दनं चैव रसं कर्पूरमेव च ।
चतुष्कमेतदपरे त्वन्यस्मिन् धातव: शुभा: ॥ 133॥
ताम्रजाम्बूनदाद्यास्तु परे रत्नचयं महत् ।
न्यसेद्विद्रुमजालं च द्वये मुक्ताफलानि च ॥ 134॥
अर्घ्योदकमकमथैकस्मिन्नदीतीर्थोदकं द्वये ।
सर्वौषधिघटं चैव सुशीताम्भोघटं तत: ॥ 135॥
सुगन्धपुष्पकलशं चत्वारिंशत् त्वमी स्मृता: ।
द्रव्यन्यासक्रमोद्धार इदं 8स्थूलं परम् स्मृतम् ॥136
9शीताम्बुपूरितानां च घटानां केवलं द्विज ! ।
चत्वारिंशत् समायुक्तम् 9स्थूलसूक्ष्मं प्रकाशितम् 1
10गन्धोदकेन पूर्णानां चत्वारिंशद्भिरेव च ।
समन्वितं घटानां तु स्थूलस्थलं प्रकीर्तितम् ॥ 138॥
सूत्रपातविधानं च कुम्भन्यासक्रमं तत: ।
उद्धारं चानयो: कुर्यात् स्थुलाद्यसदृशं द्विज ! ॥ 139
भक्तिश्रद्धावशाच्चापि विभवानुगुणां तु वा ।
त्रिविधं स्थूलभेदं तु द्विगुणं तु समाचरेत् ॥ 140॥
अनुकल्पे तदर्धं वा पादमष्टांशमेव वा ।
चतुष्टयं वा कुम्भानां प्रत्येकं वा द्वयं द्वयम् ॥ 141॥
एकैकं वापि विप्रेन्द्र ! सर्वद्रव्यमयं घटम् ।
नवानां परिपूर्णानामुक्तादन्यदपेक्षितम् ॥ 142॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
कुर्यादभ्यूह्य तत् सर्वं प्रधानोदितवर्त्मना ।
एवं तु दशधा विप्र ! परभेदा: प्रकाशिता: ॥ 143॥
अपरस्य विभेदांस्तु क्रमेण शृणु सत्तम ! ।
चतुरश्रीकृते क्षेत्रे ह्येकत्रिंशद्विभाजिते ॥ 144॥
कोष्ठकानां नवशतमेकषष्ठिस्तथैव च ।
मध्ये पङ्क्तित्रयं स्थाप्य मार्जयेत्तद्बहिर्द्वयम् ॥ 145॥
वीथ्यर्थं तद्बहिर्भूय: स्थाप्य पङ्क्तित्रयं पुन: ।
द्वयं विमृज्य वीथ्यर्थं स्थापयेत् सप्तकं पुन: ॥ 146॥
विभज्य वा त्रिनवधा ह्येकैकं विमृजेद्द्विज ! ।
वीथ्यर्थं संकटे देशे कलशानां तु पूर्ववत् ॥ 147॥
क्रमेण तेषु कोष्ठेषु कलशान् पूर्ववन्न्यसेत् ।
घृतमुष्णोदकं चैव रत्नवारि फलोदकम् ॥ 148॥
लोहाम्भो मार्जनाम्भश्च गन्धाम्भोऽक्षतवारि च ।
यवोदकमथेशान्तं मध्यादारभ्य मध्यमे ॥ 149॥
पाद्यमर्घ्यं तथाचामं पञ्चगव्यं क्रमेण तु ।
द्विचतुष्केण संवीतनवकानां तु मध्यमे ॥ 150॥
ऐन्द्राद्युत्तरपर्यन्तं विदिक्स्थानां तु मध्यमे ।
दधि क्षीरं मधु तथा कषायम् वह्निदिक्क्रमात् ॥151॥
एवं सप्तदश प्रोक्त: प्रधानद्रव्यसंयुता: ।
शेषाश्चान्ये चतुष्षष्ठि: शुद्धोदकसमन्विता: ॥ 152॥
इत्येकाशीतिकलशा मध्यत: संस्थिता द्विज ! ।
ततस्त्वेकोनपञ्चाशत्कलशास्तद्दिगष्टके ॥ 153॥
तत्र मध्यमकुम्भेषु दिक्स्थितानां च सेचयेत् ।
गुलोदकं चेक्षुरसं नालिकेररसं तथा ॥ 154॥
शान्तिवारि॒ मुनिश्रेष्ठ ! पूर्वदिक्क्रमयोगत: ।
विदिक्स्थब्रह्मकुम्भेषु सेचयेन्मङ्गलोदकम् ॥ 155॥
आग्नेयादीशपर्यन्तं शिष्टमन्यच्छतत्रयम् ।
अशीतियुक्तं कुम्भानां तथैव चतुरुत्तरम् ॥ 156॥
सुगन्धै: शीतलैस्तोयै: संपूर्णं द्विजसत्तम ! ।
पश्चान्मध्यस्थनवके मध्यादीशानपश्चिमम् ॥ 157॥
वासुदेवाद्वराहान्तं मूर्तीनां नवकं यजेत् ।
अर्घ्यालभनमाल्यैश्च धूपेन च यथाक्रमम् ॥ 158॥
तद्बहिर्नवकानां तु ब्रह्मकुम्भेषु पूजयेत् ।
केशवाद्वामनान्तं च द्विचतु: पूर्वदिक्क्रमात् ॥159॥
तत् एकोनपञ्चाशत् कलशानां महामते ! ।
पूजयेद्ब्रह्मकुम्भेषु श्रीधराद्यं चतुष्टयम् ॥ 160॥
पूर्वाद्युत्तरपर्यन्तं बह्न्यादीशानपश्चिमम् ।
नराद्यं कृष्णपर्यन्तं चतुष्कं पूजयेद्द्विज ! ॥ 161॥
प्राग्वत् कूर्चानि संन्यस्य चक्रिकाभि: पिधाय च ।
तत आच्छादयेद्वस्त्रैर्नूतनैस्तु पृथक् पृथक् ॥ 162॥
तत ऊर्ध्वं यजेद्देवं वासुदेवं जगत्पतिम् ।
पाद्यमर्घ्यं तथाचामं पञ्चगव्यं, घृतं, दधि ॥ 163॥
पयो, मधु, कषायं च उष्णाम्भ: फलवारि च ।
मार्जनाम्भो,ऽक्षताम्भश्च,रत्नाम्भो,लोहवारि च ॥ 164
गन्धाम्भश्च , यवाम्भश्च, गुलोदेक्षुरसौ, तथा ।
नालिकेररसं , चापि शान्तितोयं, च मङ्गलम् ॥ 165
क्रमेणानेन विप्रेन्द्र ह्याचरेत् स्नपनं विभोः ।
मूलमन्त्रेण सर्वेषा स्नपनं विहितं द्विज ! ॥ 166॥
अथवा पाद्यपूर्व तु गन्धतोयावसानकम् ।
ऋग्भि:, पुरुषसूक्तस्य, तथेदं विष्णुरित्यृचा॥ 167॥
यवाम्भो, गुल्लतोयाद्य चतुष्कं शान्तिपश्चिमम् ।
त्वं विष्णुरिति मन्त्रेण, विष्णोर्नुकमिति द्विज !॥168.
स्नापयेन्मङ्गलाद्येन तोयेन मुनिपुङ्गव ! ।
येनाभिषिञ्चेद्देवेश प्रधानकलशेन तु ॥ 169॥
तच्छुद्धवारिकलशैस्तन्मन्त्रेणाभिषेचयेत् ।
प्रतिद्रव्यं तु वस्त्रेण ह्यर्घ्यालभनमाल्यकै: ॥ 170॥
धूपेन च समम्यर्च्य ततस्तेनाभिषेचयेत् ।
यद्वार्घ्या पाद्यनाचामं गन्धस्त्रग्धूपदीपकम् ॥ 171॥
दद्याद्यथाक्रम सर्व, केवलं चार्घ्यमेव वा ।
युक्त शतचतुष्केण सप्तत्या च त्रयेण च ॥ 172॥
कुम्भानां स्नपनं ह्येतदुत्तमोत्तममुच्यते ।
2हीनमष्टाष्टसंख्यातैरन्तश्शुद्धोदवारिभि:॥ 173॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[130]]
कलशै: स्नपनं यत्तु तत् स्यादुत्तममध्यमम् ।
3तथापङ्क्तिचतुष्कं तु हीनस्यात्पूर्वनिश्चितात् ॥
यदेतत् स्नपनं युक्तमेकाशीत्या च मध्यत: ।
दिक्षु चैकोनपञ्चाशच्चतुष्केन विदिक्षु च ॥ 175॥
ब्राह्मदैविकभागस्थै कलशैरन्वित द्विज ! ।
शेषै: षष्ट्युत्तरशतसंख्यातै: शुद्धवारिभिः ॥ 176॥
विहीनं कलशिर्विप्र ! तद्भवेदुत्तमाधमम् ।
4शतद्वयेन कुम्भानां चतुर्दिक्क्संस्थितेन च ॥ 177॥
चतुर्हीनेन वै विप्र ! ह्येकाशीत्या च मध्यत: ।
सयुक्तं स्नपनं प्राग्वत् तद्भवेन्मध्यमोत्तमम् ॥ 178॥
5अष्टाष्टपरिसङ्ख्यातैरन्त: शुद्धोदवारिभि: ।
कलशैर्यद्भवेद्धीनं तत् स्यान्मध्यममध्यमम् ॥ 179
एकाशीत्या च कुम्भानां मध्यतस्तु समन्वितम् ।
6दिक्षु चैकोनपञ्चाशन्मध्यस्थ नव संयुतम् ॥ 180॥
शेषै: शुद्धोदकलशैर्विहीनं 6मध्यमाधमम्।
7पङ्क्तीनामष्टकेनात्र हीनं क्षेत्रं तु कल्पयेत् ॥ 181॥
एकाशीत्या च कुम्भानां केवलं पूर्ववद् द्विज ! ।
अधमोत्तममेतत्तु स्नपनं परिकीर्तितम् ॥ 182॥
द्वात्रिंशद्भिस्तु कलशै: कौणस्थै: शुद्धवारिभि: ।
विहीनं स्नपनं यत्तद्भवेद 8धममध्यमम् ॥ 183॥
यच्चतुष्षष्ठिकलशैर्विहीनं सर्वदिक्स्थितै: ।
शुद्धोदकैर्द्विजश्रेष्ठ ! तद्भवेद9धमाधमम् ॥ 184॥
नवधा सप्तधा वात्र क्षेत्रं कृत्वा तु पीडयेत् ।
द्वयं चतुष्कं वा शिष्टं , कुम्भानां स्थापनार्थत: ॥ 185
इत्युक्तमाद्यं नवधा , द्वितीयं शृणु सत्तम ! ।
चतुरश्रीकृते क्षेत्रे ह्यष्टादशविभाजिते ॥ 186॥
यद्वा षोडशधा विप्र ! पङ्क्तिषट्कं तु मध्यत: ।
संस्थाप्य तद्बहिर्वीथ्यै मार्जयेद्द्वितयं द्विज ! ॥ 187॥
एकैकं वापि तद्बाह्ये स्थापयेत्तु चतुष्टयम् ।
पूर्ववत्तेषु कलशान् न्यस्य द्रव्याणि निक्षिपेत् ॥ 188
मध्ये कुम्भचतुष्के तु सर्वरत्नजलं तत: ! ।
द्वितये मौक्तिकं प्राच्यामेकस्मिन् वह्निदिग्गते ॥ 189
वज्रं याम्यद्वये विप्र ! गोमेदकमनन्तरे ।
एकस्मिन्निन्द्रनीलं तु पुष्यरागं ततो द्वये ॥ 190॥
पश्चिमस्थे तु वायव्ये ह्येकस्मिन् ब्रह्मरागकम् ।
चन्द्रकान्तं द्वये सौम्ये ह्येकस्मिन् विद्रुमं परे ॥ 191॥
द्वितीयावरणे प्राच्यामाज्यं कुम्भद्वये द्विज ! ।
कुम्भ आग्रेयकोणस्थे ह्येकस्मिन्वौपमानिकम् । 192 ।
क्षीरं द्वये दक्षिणस्थे नैरृत्याम् मार्जनं तथा ।
दधि द्वये पश्चिमस्थे गन्धो वायव्यकोणगे ॥ 193॥
सौम्यद्वये माक्षिकं स्यात् कषायं चेशकोणगे ।
गन्धोदकेन संपूर्ण कुम्भानां शिष्टमष्टकम् ॥ 194॥
एवं मध्यस्थिता कुम्भा षट्त्रिंशत्संख्यया द्विज ! ।
चतुर्विंशत्तु कलशा ! प्रति दिक्षु तु तद्बहि:॥ 195॥
विदिक्स्थितास्तु प्रत्येकं कलशा: षोडश द्विज ! ।
पूर्वदिक्संस्थितानां तु कुम्भानां मध्यमे स्थिते॥ 196
चतुष्केऽर्घ्यं, तथा पाद्यं दक्षिणे पश्चिमे तथा ।
आचामं , सौम्यमध्यस्थचतुष्के पञ्चगव्यकम् ॥ 197
वह्निदिक्कलशानां तु चतुष्के मध्यसंस्थिते ।
तैलं , गुलोदं निरृतौ, वायुसंस्थे तिलोदकम् ॥ 198
अक्षतं त्वीशदिक्संस्थे, ह्यष्टाविंशोत्तरं शतम् ।
अवशिष्टं तु कुम्भानां पूर्णं गन्धोदकेन तु ॥ 199॥
अर्घ्यादिसर्वरत्नान्तमुद्धारक्रम इष्यते ।
अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं पञ्चगव्यं तत: परम् ॥ 200॥
तैलं गुलोदकं चैव तिलोदं चाक्षतोदकम् ।
आज्यं तथा चौपमान्यं क्षीरं मार्जनमेव च ॥ 201॥
दधि गन्धं माक्षिकानि कषायं मौक्तिकं तथा ।
वज्रादिसर्वरत्नान्तमष्टकं क्रमशो द्विज ! ॥ 202॥
शतद्वयेन कुम्भानां चतुर्न्यूनेन संयुतम् ।
एतत् स्नपनमाख्यातमुत्तमोत्तमसंज्ञितम् ॥ 203॥
चतुरश्रीकृते क्षेत्रे चतुर्दशैर्विभाजिते ।
कोष्टकानां भवत्यत्र चतुर्न्यूनं शतद्वयम् ॥ 204॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
मध्ये पङ्क्तिचतुष्कं तु संस्थाप्य परिमार्जयेत् ।
एकैकं वीथये बाह्ये स्थापयेच्च चतुष्टयम् ॥ 205॥
तत्रापि कोष्टकानां तु कलशस्थापनार्थत: ।
संस्थाप्याष्टोत्तरशतं शेषाणि परिमार्जयेत् ॥ 206॥
पूर्ववत्तेषु कलशान् न्यस्य द्रव्याणि निक्षिपेत् ।
विन्यसेद्रत्ननिचयं मध्ये कुम्भचतुष्टयम् ॥ 207॥
प्राङ्मध्यसूत्राद्दक्षिणत: कलशे मौक्तिकं द्विज ! ।
एतद्दक्षिणत: संस्थे वज्रगोमेदके क्रमात् ॥ 208॥
इन्द्रनीलं पुष्यरागं पश्चिमस्थे द्वये तथा ।
ब्रह्मरागं चन्द्रकान्तं सोमदिकस्थे द्वये द्विज ! ॥ 209
प्राङ्मध्यसूत्रोत्तरतो विद्रुमं कलशे द्विज ! ।
एवं द्विषट्कं कुम्भानां मध्यत:, तद्दिगष्टके ॥ 210॥
प्रतिदिक्कलशानां तु द्विषट्कं द्विजसत्तम ! ।
तेषां मध्यस्थिते कुम्भे चतुष्के प्राग्दिगादित: ॥ 211
अर्घ्यं तैलं तथा पाद्यं गुलाम्ब्वाचमनीयकम् ।
तिलोदकं पञ्चगव्यमक्षतं त्वीशपश्चिमम् ॥ 212॥
शेषा: कुम्भाश्चतुष्षष्ठि: पूर्णा गन्धोदकेन तु ।
अर्घ्यादिसर्वरत्नान्तमुद्धारक्रम इष्यते ॥ 213॥
एवमष्टोत्तरशतै: कुम्भैरुत्तममध्यमम् ।
चतुरश्रीकृते क्षेत्रे त्रयोदशविभाजिते ॥ 214॥
पङ्क्तीनां पञ्चकं मध्ये संस्थाप्य परिमार्जयेत् ।
एकैकं वीथये बाह्ये स्थापयेत् त्रितयं पुन: ॥ 215॥
मध्यमे रत्नकुम्भं तत् प्रागादीशावसानकम् ।
मुक्ताफलं तथा वज्रं गोमेदकेन्द्रनीलकौ ॥ 216॥
पुष्यरागो ब्रह्मरागश्चन्द्रकान्तश्च विद्रुम: ।
तद्बहि: प्राक्क्रमेणैव घृतं चैवौपमानिकम् ॥ 217॥
क्षीरं मार्जनतोयं च दधि गन्धं च माक्षिकम् ।
कषायमष्टौ शिष्टाश्च गन्धाम्भ: परिपूरिता: ॥ 218॥
एवम् मध्यस्थिता विप्र ! कलशा: पञ्चविंशति: ।
अष्टकं नवकानां तु तद्बहिस्तु दिगष्टके ॥ 219॥
तेषां मध्ये क्रमादर्घ्यं तैलं पाद्यं गुलोदकम् ।
आचामं तिलतोयं च पञ्चगव्यं तथाक्षतम् ॥ 220॥
प्रागाशादीशदिङ्निष्ठं शिष्टमष्टाष्टकं द्विज ! ।
पूरितं गन्धतोयेन ह्येवं कुम्भसमन्वितम् ॥ 221॥
नवत्या सप्ताधिकया तद्भवेदुत्तमाधमम् ।
त्रिपञ्चधा कृते क्षेत्रे भागानां तु भवन्ति हि ॥ 222॥
शतद्वयं तथा पञ्चविंशतिर्मुनिपुङ्गव ! ।
पङ्क्तीनां पञ्चकं मध्ये तद्बहिर्विसृजेद्द्वयम् ॥ 223॥
वीथ्यर्थं तद्बहिर्भूय: स्थापयेत् त्रितयम् द्विज ! ।
तन्मध्ये रत्नकलशं दिक्स्थिते तु चतुष्टये ॥ 224॥
रत्नाष्टकं मौक्तिकादि द्वन्द्वश: पूर्वदिक्क्रमात् ।
प्रागादीशानपर्यन्तं तद्बहि: कलशाष्टके ॥ 225॥
घृतपूर्वकषायान्तद्रव्याणामष्टकं द्विज ! ।
ऐन्द्रादिनवकानां तु ह्यष्टानां द्विज ! मध्यमे ॥ 226॥
अर्घ्याद्यक्षतपर्यन्तं क्रमादीशानपश्चिमम् ।
शेषा: कुम्भाश्चतुष्षष्टिर्गन्धोदकसमन्विता: ॥ 227॥
पञ्चाशीतिघटोपेतमेतत् स्यान्मध्यमोत्तमम् ।
मध्यमे रत्नतोयं तु तद्बहि: कलशाष्टकम् ॥ 228॥
मुक्तादिद्रव्यसंयुक्तं पूर्ववन्नवकाद्बहि: ।
इत्येकाशीतिकलशैर्भवेन्मध्यममध्यमम् ॥ 229॥
सप्तधा भाजिते क्षेत्रे चत्वारिंशन्नवोत्तरम् ।
कोष्टकानि भवन्त्यत्र कलशान् विन्यसेत्तत: ॥ 230॥
पूर्ववद्द्रव्यसंयुक्ता: कलशा: पञ्चविंशति: ।
चतुर्विंशतिशेषास्तु शुद्धोदकसमन्विता: ॥ 231॥
एवमेकोनपञ्चाशत्कलशैर्मध्यमाधमम् ।
रत्नादिककषायान्ता युक्ता: सप्तोत्तरा दश ॥ 232॥
अष्टौ गन्धोदसंयुक्ता एतत् स्यादधमोत्तमम् ।
शुद्धोदाष्टकहीनं तद्भवेदधममध्यमम् ॥ 233॥
रत्नादिविद्रुमान्तेन द्रव्यसङ्घेन संयुतम् ।
नवकं कलशानां यत् तद्भवेदधमाधमम् ॥ 234॥
एवं द्वितीयभेदास्तु कीर्तिता: ; तृतीयं शृणु ।
क्षेत्रं तु सप्तधा कृत्वा प्राग्वदापाद्य संस्थितम् ॥ 235
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[132]]
उदङ्मुखस्थितो भूत्वा प्रणवं बन्धयेत्तत: ।
तन्मुद्रांविन्यसेत् कुम्भे जितन्ताख्येनमध्यत: ॥236
दैविकेऽष्टाक्षरै: कुम्भान् प्राङ्मुख: प्राग्विगादित: ।
मानुषांस्तु द्विषट्केन षोडशप्रागुदङ्मुख: ॥ 237॥
फट्कारै: पैतृकान् विप्र ! न्यसेत् प्रत्यगुदङ्मुख: ।
तन्मुद्रां बन्धयित्वा तु मध्यादुत्तरपश्चिमम् ॥ 238॥
कुम्भानाम् पञ्चके विप्र ! पाद्यार्घ्याचमनान्यपि ।
पञ्चगव्यं घृतं चापि पञ्चोपनिषदै: क्रमात् ॥ 239॥
विदिक्कुम्भचतुष्के तु वह्न्यादीशानपश्चिमम् ।
दधि क्षीरं मधु तथा हुष्णाम्भोमूर्तिवाचकै: ॥ 240॥
चतुर्भि: कलशैर्विप्र ! तद्बहिर्दिक्चतुष्टये ।
कषायं मार्जनाम्भश्च फलाम्भ: परिमार्जनम् ॥ 241॥
आग्रेयादीशपर्यन्तं कलशानां चतुष्टये ।
रत्नोदं सर्वलोहाम्भ: कुशाम्भ: सक्तुवारि च ॥242॥
क्षिपेत् क्रमेण विप्रेन्द्र ! वर्णैरष्टाक्षरोदितै: ।
शुद्धाम्भसान्तरालस्थं पूरितं कलशाष्टकम् ॥ 243॥
प्रागग्निमध्यादारभ्य ईशप्राङ्ग्रध्यपश्चिमम् ।
प्रणवाख्येन मन्त्रेण केवलेन ततो बहि: ॥ 244॥
दिक्कुम्भानां चतुष्के तु गन्धाम्भ: पुष्पवारि च ।
औपमानिकसंज्ञं च तथाचामलकोदकम् ॥ 245॥
आग्नेयादिक्रमेणैव कलशानां चतुष्टये ।
अक्षताम्भस्तिलाम्भश्चयवाम्भस्तण्डुलोदकम् ॥246
द्विषट्कमन्त्रेण ततो विष्णुगायत्रिया द्विज ! ।
शेषा: षोडश शुद्धाम्भ: परिपूर्णा: क्रमेण तु ॥ 247॥
एवं संपूरयित्वा तु प्रणम्याञ्जलिमुद्रया ।
वासुदेवादियागाद्यं सर्वं कृत्वा तु पूर्ववत् ॥ 248॥
द्रव्यन्यासक्रमेणैव समुद्धार: प्रकीर्तित: ।
मूलमन्त्रेण वै दद्यात् सर्वं यद्वा द्विजोत्तम ! ॥ 249॥
इदं विष्ण्वाख्यत: पाद्यमर्घ्यमापो वहन्त्विति ।
आप: पुनन्त्वित्याचामं गायत्र्या पञ्चगव्यकम् ॥ 250
घृतं दद्यात्ततो विप्र ! घृतं शुक्रमसीति च ।
दधिका इति मन्त्रेण दधि दद्यात्तत: परम् ॥ 251॥
क्षीरमाप्याययस्वेति मधुवातेति वै मधु ।
आदित्य: शुक्रमित्येवमुष्णाम्भो मुनिपुङ्गव ! ॥ 252
तत: कषायतोयं तु सदसस्पतिमित्यृचा ।
शन्नोदेवीरित्यनेन दद्याद्वै मार्जनं तत: ॥ 253॥
गणानामिति मन्त्रेण दद्याच्चैव फलोदकम् ।
त्वं विष्णुरिति मन्त्रेण दद्यात्तु परिमार्जनम् ॥ 254॥
अग्न आयाहि वीतये इति रत्नोदकं तत: ।
इषेत्वेति च लोहाम्भस्त्वग्निमीले कुशोदकम् ॥ 255
किमित्त इति मन्त्रेण दद्यात् सक्तूदकं तत: ।
दद्याच्छुद्धोदकान्यष्टावापो अस्मानितिक्रमात् ॥ 256
अष्टौ गन्धोदकादीनि मानस्तोक्या निवेदयेत् ।
शेषान् पुरुषसूक्तेन षोडश प्रत्यृचं क्रमात् ॥ 257॥
एवमेकोनपञ्चाशत्कलशैरुत्तमोत्तमम् ।
बहि:षोडश शुद्धोदैर्हीनमुत्तममध्यमम् ॥ 258॥
तत्रस्थै: कोणकलशैर्हीनं स्यादुत्तमाधमम् ।
अन्त: शुद्धोदकस्थाने स्थितं गन्धोदकाष्टकम् ॥ 259
विहीनं सर्वकलशैर्बहिरावरणस्थितै: ।
तदन्त: पञ्चविंशद्भिरन्वितं मध्यमोत्तमम् ॥ 260॥
मानुषे दिक्चतुष्केण हीनं मध्यममध्यमम् ।
तत्रस्थै: सर्वकलशैर्हीनं स्यान्मध्यमाधमम् ॥ 261॥
नवकं कलशानां यत्तद्भवेदधमोत्तमम् ।
तद्विदिक्कलशैर्हीनं भवेदधममध्यमम् ॥ 262॥
मध्यस्थितैककुम्भेन तद्भवेदधमाधमम् ।
तृतीयमेवं कथितं चतुर्थं शृणु सत्तम !॥ 263॥
सप्तभक्ते स्थिता भागाश्चत्वारिंशन्नवोत्तरम् ।
घृतमुष्णोदकं चैव रत्नवारि फलोदकम् ॥ 264॥
लोहाम्भो मार्जनाम्भश्च गन्धाम्भोऽक्षतवारि च ।
यवोदकमथेशान्तं मध्यादारभ्य मध्यमे ॥ 265॥
पाद्यमर्घ्यं तथाऽऽचामं पञ्चगव्यं तथा दधि ।
पयो मधु कषायं च दिग्विदिक्षु च तद्बहि: ॥ 266॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
गुलोदकं चेक्षुरसं नालिकेररसं तथा ।
शान्तिवारि चतुर्दिक्षु पूर्वादिक्रमयोगत: ॥ 267॥
विदिक्कुम्भचतुष्केषु विन्यसेन्मङ्गलोदकम् ।
शेषा भागाश्चतुर्विंशच्छून्या: स्युर्द्विजसत्तम !॥ 268
मन्त्रार्चनं तथोद्धारो यथा चाद्योत्तमोत्तमे ।
उत्तमोत्तममेतद्धि स्नपनं परिकीर्तितम् ॥ 269॥
पञ्चभागीकृते स्थाने कलशा: पञ्चविंशति: ।
मूलमन्त्रेण कलशान् विन्यस्य प्रोक्षयेत्तत: ॥ 270॥
द्रव्याणि निक्षिपेत्तेन प्राङ्मुख: प्रयतो वशी ।
ब्राह्मं तु मध्यमं कुम्भं स्नानतोयेन पूरयेत् ॥ 271॥
ततस्तु मानुषे भागे प्रागाद्ये दिक्चतुष्टये ।
पाद्यमर्घ्यं तथाऽऽचामं पञ्चगव्यं तथैव च ॥ 272॥
घृतं दधि तथा क्षीरं मधु चाग्रेयपूर्वकम् ।
इन्द्राग्रिमध्यादारभ्य तदीशान्तरपश्चिमम् ॥ 273॥
उष्णोदकं कषायं च मार्जनं च फलोदकम् ।
तिलाम्बु रत्नतोयं च लोहतोयं कुशोदकम् ॥ 274॥
ततस्तु दैविके यागे पूर्ववद्दिक्चतुष्टये ।
गन्धोदकं च पुष्पाम्भ औपमान्यामलोदके ॥ 275॥
आग्रेयादीशपर्यन्तमक्षताम्भस्तथैव च ।
नालिकेलरसं चेक्षुरसं वै तण्डुलोदकम् ॥ 276॥
एवं च पञ्चविंशद्भि: कुम्भैरुत्तममध्यमम् ।
पाद्यं च मध्यमे भागे प्रागादीशानपश्चिमम् ॥277॥
अर्घ्यमाचमनं चापि पञ्चगव्यं घृतं दधि ।
क्षीरं मधूष्णतोयं च अन्तरालेषु वै क्रमात् ॥ 278॥
कषायं मार्जनाम्भश्च फलाम्भ: परिमार्जनम् ।
रत्नाम्भो लोहतोयं च कुशाम्भश्चोष्णतोयकम् ॥279
ततस्तु दैविके भागे प्रागादीशानपश्चिमम् ।
गन्धाम्भ: पुष्पतोयं च औपमान्यामलाम्बुनी ॥ 280
अक्षताम्भस्तिलोदं च यवोदं तण्डुलोदकम् ।
विहितश्च समुद्धार: पाद्यात्तण्डुलपश्चिमा: ॥ 281॥
एवं तु पञ्चविंशद्भि: स्नपनं चोत्तमाधमम् ।
सप्तभक्ते स्थले प्राग्वृताच्छान्त्यम्बु पश्चिमम् ॥ 282
कलशैरेकविंशद्भि: स्नपनं मध्यमोत्तमम् ।
त्रिधा विभक्ते कोष्ठानां नवकं तत्र सत्तम !॥ 283॥
मध्यादीशानपर्यन्तं घृतं दधि पयो मधु ।
तथोद्वर्तनचूर्णं च तत: कोणचतुष्टये ॥ 284॥
उष्णोदकं च गन्धाम्भ: पुष्पाम्भो मङ्गलोदकम् ।
द्रव्यन्यासक्रमेणैव समुद्धार: प्रकीर्तित: ॥ 285॥
एवं तु नवभि: कुम्भैर्भवेन्मध्यममध्यमम् ।
घृतं पयो दधि मधु गन्धहेमाम्बुनी तथा ॥ 286॥
रत्नाम्भश्चोषधीवारि शालिचूर्णानि च क्रमात् ।
मध्यमादीशदिङ्निष्ठमेतत् स्यान्मध्यमाधमम् ॥ 287
मध्यमे दिक्चतुष्के तु पञ्चगव्यैस्तु पञ्चकम् ।
आग्नेयादीशपर्यन्तं कलशानां चतुष्टयम् ॥ 288॥
शुद्धाम्भसा तु संपूर्णमेतत् स्यादधमोत्तमम् ।
मध्ये रत्नजलं दिक्षु कुम्भानां तु चतुष्टयम् ॥ 289॥
मुक्तादिरत्नसंयुक्तं द्वन्द्वयोगेन सत्तम ! ।
एवं तु पञ्चभि: कुम्भैर्भवेदधममध्यम् ॥ 290॥
सर्वरत्नजलं मध्ये दिग्द्वये पूर्वपश्चिमे ।
द्वौ कुम्भौ तत्र पूर्वस्मिन् मौक्तिकादिचतुष्टयमम् 291
चतुष्कं पुष्परागादि ह्यन्यस्मिन् द्विजसत्तम ! ।
एवम् कुम्भत्रयेणैव स्नपनं त्वधमाधमम् ॥ 292॥
एवं ह्यपरभेदास्तु षट्त्रिंशत् संप्रकाशिता: ।
कुम्भाधिवासपूर्वं तु सर्वं पूर्ववदाचरेत् ॥ 293॥
आज्यस्य दैवतं देवो वासुदेव: पर: स्मृत: ।
उष्णाम्भस: सङ्कर्षण: प्रद्युम्नो रत्नवारिण: ॥ 294॥
फलाम्भसोऽनिरुद्धस्तु भगवान् दैवतं द्विज ! ।
नारायणस्तु मन्त्रात्मा लोहतोयस्य दैवतम् ॥295॥
मार्जनस्य हयग्रीवो विष्णु: स्याद्गन्धवारिण: ।
नृसिंहोऽक्षततोयस्य वराहो यववारिण: ॥ 296॥
पाद्यस्य केशवो देवोऽर्घ्यस्य नारायण: स्मृत: ।
देव आचमनीयस्य माधवस्त्वधिदेवता ॥ 297॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[134]]
गोविन्द: पञ्चगव्यस्य विष्णुस्तु दधिदैवतम् ।
मधुसूदनसंज्ञस्तु पयसो देवता स्मृता ॥ 298॥
त्रिविक्रमाख्यो मधुन: कषायस्य च वामन: ।
भगवान् श्रीधराख्यस्तु गुलतोयस्य देवता ॥ 299॥
देवदेवो हृषीकेश इक्षुसारस्य दैवतम् ।
दामोदरोऽधिदैवं तु नालिकेराम्बसो द्विज ! ॥300॥
पद्मनाभस्तु भगवान् शान्तितोयस्य देवता ।
नरो नारायणश्चैव हरि: कृष्णस्तथैव च ॥ 301॥
आग्नेयादीशपर्यन्तं देवता मङ्गलाम्भस: ।
परिमार्जनसंज्ञे तु शङ्ख: स्यादधिदैवतम् ॥ 302॥
कुशोदकस्य पद्मं स्याद्गदा स्यात् सक्तुनो द्विज ! ।
वनमाला पुष्पतोये चक्रं स्यादौपमानिके ॥ 303॥
किरीटमधिदैवं तु भवेदामलकाम्भस: ।
कौस्तुभस्तिलतोयस्यश्रीवत्सस्तण्डुलाम्भस: ॥ 304
एकाशीतिस्थितानां तु शुद्धोदानां तु देवता ।
कान्त्याद्युन्नतिपर्यन्तमष्टकं प्रतिदिक्क्रमात् ॥ 305॥
बहिरेकोनपञ्चाशच्छुद्धतोयेषु च क्रमात् ।
स्वधदिगायत्र्यन्तास्तु शक्तयो ह्यधिदेवता: ॥ 306॥
अष्टावष्टौ तु पूर्वादिदिक्ष्वग्न्यादिविदिक्षु च ।
अन्येषां स्नपनानां तु सर्वेषां द्विजसत्तम ! ॥ 307॥
मर्यादा चैव हृष्टिश्च शुद्धोदेष्वधिदेवता ।
कलशानां तु गरुड: , शेष: सूत्रस्य दैवतम् ॥ 308
कूर्चानां तु परं ब्रह्म, चक्रिकानां तु चक्रराट् ।
वाससां वासुदेवस्तु, सर्वेषां च स एव वा ॥ 309॥
मार्जनं प्रोक्षणं चैव शकृता चानुलेपनम् ।
सूत्रपातमलङ्कारं पिष्टचूर्णै: समन्तत: ॥ 310॥
द्वादशाक्षरमन्त्रेण कारयेत् पञ्च मन्त्रवित् ।
पञ्चोपनिषदा मन्त्री कलशानधिवासयेत् ॥ 311॥
विष्णुगायत्र्या तत्र कोष्ठेषु कलशान् न्यसेत् ।
तत्र द्रव्याधिदेवानां वाचकै: पूरयेत् क्रमात् ॥312॥
कूर्चांस्तु प्रक्षिपेत्तेषु द्विषट्कब्रह्मविद्यया ।
तत्तद्द्रव्याधिदेवांस्तु तत्तद्द्रव्येषु पूजयेत् ॥ 313॥
चक्रिका: स्थापयेत् पश्चाच्चक्रमन्त्रेण साधक: ।
वासोभिश्छादयेत् पश्चाद्द्विषट्कार्णेन मन्त्रवित् ॥ 314॥
वस्त्रापनयनं, कुर्यान्मूलमन्त्रेण मन्त्रवित् ।
प्रणवेन तु सूत्राणि च्छित्त्वा तेनाभिवन्द्य च ॥ 315॥
उद्धत्य, विष्णुगायत्र्या दद्याद्धस्ते गुरोस्तथा ।
यस्मिन् यस्मिन्नमन्त्रोऽत्र विहित: कर्मणि द्विज! 316॥
द्वादशाक्षरमन्त्रेण तत्तत् कुर्याद्विचक्षण: ।
अथवा सर्वकर्माणि द्वादशाक्षरविद्यया ॥ 317॥
पूर्वोक्त: परभेदानां स्नपनानां महामते ! ।
अर्घ्यादिद्रव्यनिचय: , इतरेषां तु कथ्यते ॥ 318॥
विष्णुपर्णी च दूर्वा च पद्मं श्यामाकमेव च ।
एतानि पाद्यस्याङ्गानि चत्वारि द्विजपुङ्गव ! ॥ 319॥
गन्धपुष्पेऽक्षतफले यवसिद्धार्थकं तिलम् ।
कुशाग्रमर्घ्यस्याङ्गानि ह्येतान्यष्टौ भवन्ति हि ॥ 320
लवङ्गजातितक्कोलमङ्गमाचमनीयके ।
शकृद्रसं च गोमूत्रं क्षीरं दधि धृतं तथा ॥ 321॥
अङ्गानि पञ्चगव्यस्य पञ्चैतानि च सर्वत: ।
शम्योदुम्बरबिल्वानां पलाशवटयोस्तथा ॥ 322॥
खदिराश्वत्थयोश्चापि विकङ्कततरोस्तथा ।
त्वक्सारं तु कषायं स्यात् सर्वपापापनोदनम् ॥ 323
कुष्ठं मांसी हरिद्रे द्वे मुराशैलेयचम्पका: ।
वचाकच्चोरमुस्ताश्च सर्वौषध्य: प्रकीर्तिता: ॥ 324॥
पलाशबिल्ववकुलकदंबाम्रशिरीषजाः ।
न्यग्रोधाश्वत्थजाश्चापि पल्लवा: पत्रवारिण: ॥ 325॥
केतकीमल्लिका जातिनन्द्यावर्तोत्पलोद्भवा: ।
पद्मचम्पककुन्दोत्था: कुसुमा: पुष्पवारिण: ॥ 326॥
कदलीबिल्वचूताश्च पनसं मातुलङ्गकम् ।
नालिकेरं चामलकं बीजपूरं फलाम्भस: ॥ 327॥
अङ्गान्येतानि विप्राष्टौ फलानि कथितानि वै ।
यवगोधूमकव्रीहिशालिमुद्रप्रियङ्गुका: ॥ 328॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
माषनीवारकौ चाङ्गं कथितं बीजवारिण: ।
बाह्लीकं चन्दनं चैव कर्पूरमगरुं तथा ॥ 329॥
गन्धाङ्गानि च चत्वारि , त्वथवा मुनिपुङ्गव ! ।
चन्दनं कुङ्कुमं मांसी हरिबेरं मुरं तथा ॥ 330॥
उशीरं कुष्ठमगरु गन्धाम्भो॒ ऽङ्ग तु चाष्टकम् ।
सूर्यकान्तं पद्मरागमिन्द्रकान्तं तथैव च ॥ 331॥
वैडूर्यं चाप्ययस्कान्तमिन्द्रनीलप्रवालकौ ।
गारुडं पुष्परागं च स्फटिकब्रह्मरागकौ ॥ 332॥
वज्रं मौक्तिकमङ्गानि रत्नोदस्य॒ , अथवा द्विज ! ।
मणिमुक्ताफलं वज्रं प्रवालं पुष्यकं तथा ॥ 333॥
रत्नोदकाङ्गान्येतानि पञ्च वै कथितानि ते ।
अपरस्नपनानां तु द्वितीयं नवकं विना ॥ 334॥
तत्र मुक्ताफलं वज्रं गोमेदकेन्द्रनीलकौ।
पुष्परागं ब्रह्मरागं चन्द्रकान्तं च विद्रुमम् ॥ 335॥
रत्नाम्भसोऽष्टावङ्गानि ह्यमूनि कथितानि वै ।
सहदेवी शरीषं च रजनी सूर्यवर्तिनी ॥ 336॥
सदाभद्रा कुशाग्राणि मार्जनाङ्गानि षड् द्विज ! ।
रुक्मं रूप्यं च ताम्रं चाप्यस्त्रपुकमेव च ॥ 337॥
अङ्गानि कथितान्येव पञ्च वै लोहवारिण: ।
तिलसिद्धार्थनीवारयववेणुयवानि च ॥ 338॥
तुलसीपत्रयुक्तानि शान्त्यम्भो ऽङ्गानि चैव षट् ।
इन्द्रवल्ल्यङ्कुरं पद्ममश्वत्थाङ्कुरमेव च ॥ 339॥
एकपद्मं च चत्वार्यङ्गानि मङ्गलवारिण: ।
नद्यां तटाके वल्मीके पर्वते चैव मृत्तिका ॥ 340॥
परिमार्जनवस्तूनि॒ कथितानि द्विजोत्तम ! ।
शङ्खं चक्रं च कूर्मं च वैनतेयं तथैव च ॥ 341॥
कुर्यात् प्रतिकृतिं लोहैरौपमानिकमुच्यते ।
शुद्धोदकलशा: सर्वे चन्दनैकाङ्गसंयुता: ॥ 342॥
अथवानन्तकलशं नाम्ना सकलपूरकम् ।
यदेतस्य विधानं त्वं क्रमेण शृणु विस्तृतम् ॥ 343॥
पूर्ववन्मण्डपं कुर्याच्चत्वारिंशत्करायतम् ।
द्वात्रिंशत्करविस्तारं चतुर्द्वारादिसंयुतम् ॥ 344॥
ध्वजाद्यैरप्यलंकारै: पूर्ववत् सुविभूषितम् ।
आपाद्य वा प्रपामात्रं यथाभिमतदेशगम् ॥ 345॥
यागार्थमण्डपं प्राग्वत् कल्पयेद् तत्समीपत: ।
उक्ते दिनेऽङ्कुरारोपं कृत्वा कर्मदिनात् पुरा ॥ 346॥
तदर्थान् सर्वसंभारान् संभृत्य सुसमाहित: ।
देशिकेन्द्रस्तु पूर्वेद्यु: सुस्नातश्च कृताह्निक: ॥ 347॥
भूषणैर्विविधिर्वस्त्रैर्नूतनैश्च विभूषित: ।
सितोष्णीषोत्तरीयश्च चित्रैर्माल्यैरलंकृत: ॥ 348॥
चतुर्भिरष्टभिर्वा (चा !)र्यैस्तादृशैरपि साधकै: ।
तत्संख्यै: शास्त्रकुशलै: कञ्चुकादिविभूषितै: ॥ 349॥
अन्यैश्च सुसितैर्वस्त्रै: स्थगितानननासिकै: ।
तत्तत्प्रयोगकुशलैरनेकै: परिचारकै: ॥ 350॥
प्राप्तेऽपराह्णसमये कृत्वा द्वार्स्थार्चनं विशेत् ।
यागार्थमण्डपं तत्र देवं कुम्भादिके यजेत् ॥ 351॥
तत्रैव वा यजेद्बिम्बं वह्नौ सन्तर्प्य पूर्ववत् ।
ततोऽनुज्ञां समादाय क्रमेण मुनिपुङ्गव ! ॥ 352॥
अनुकल्पविधाने तु प्रासादं संप्रविश्य च ।
मूलबिम्बं तु संपूज्य अर्घ्यालभनमाल्यकै: ॥ 353॥
धूपेन च ततोऽनुज्ञां समादायारभेत् तत: ।
द्वार्स्थाभ्यर्चनपूर्वं तु विशेत् स्नपनमण्डपम् ॥ 354॥
प्रोक्षयेत् पञ्चगव्येन द्विषट्कार्णेन सर्वत: ।
नानाविधानि पुष्पाणि विकिरेत् सर्वदिक् तथा ॥ 355
सिद्धार्थकांश्च बीजानि ततो मण्डपमध्यत: ।
सार्धद्वाविंशतिकरं भजेत् क्षेत्रं तु पञ्चधा ॥ 356॥
एकैकं नवधा भूयश्चत्वारिंशच्च पञ्च च ।
पङ्क्त्यश्चापि कोष्ठानां पञ्चविंशोत्तरं भवेत् ॥ 357॥
द्विसहस्रं , ततो मध्ये कलशस्थापनार्थत: ।
एकाशीतीति च कोष्ठानि संस्थाप्य परिमार्जयेत् 358॥
परितो वीथये पङ्क्तिद्वितयं , तद्वहि: पुन: ।
पूर्वादिदिक्चतुष्के तु एकाशीतिपदानि च ॥ 359॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[136]]
कल्पयेत् पार्श्वतो वीथ्यै पुन: पङ्क्तिद्वयं भवेत् ।
चतुर्षु कोणेष्वेकोनपञ्चाशत्कोष्ठकानि तु ॥ 360॥
कल्पयेत्तत्र चाप्येकाशितिमध्यानुसारत: ।
मध्यतो नवकं स्थाप्य पङ्क्त्येकां लोपयेत् परि ॥ 361
बहि: पङ्क्तिद्वये दिक्षु षट्कं षट्कं विदिक्षु च ।
चतुश्चतुश्च संस्थाप्य शेषाणि परिमार्जयेत् ॥ 362॥
तद्बहि: परितो वीथ्यै लुम्पेत् पङ्क्तिद्वयं तत: ।
कोणानि कल्पयेद्यत्नात् पदषोडशकानि तु ॥ 363॥
तत्पार्श्वे लोपयेत् पङ्क्तिमेकैकां दिक्चतुष्टये ।
पङ्क्तिद्वयेन द्वाराणामन्तर्भागास्त्रयो बहि: ॥ 364॥
पञ्चपार्श्वे तु शोभार्थं चतुरन्तः बहिर्द्वयम् ।
तदन्त: पङ्क्तित्रितये त्रयस्त्रिंशत्पदानि तु ॥ 365॥
वीथ्या सहैकतां नीत्वा ह्येकैकं स्थापयेद्वहि: ।
द्वाराणामपि कोणानां मध्ये षोडशसंख्यया ॥366॥
पञ्चविंशतिकोष्ठानि स्थापयित्वा तु पार्श्वत: ।
अन्योन्यं लोपयेत् पङ्क्तिमेकैकां तु महामुने ! ॥367
एवमापाद्य कुम्भानां पदानि स्थापनार्थत: ।
तत: सुगन्धरजसा सितेन सुसमा द्विज ! ॥ 368॥
अङ्गुष्ठविस्तरोत्सेधा ऋज्वी रेखास्तु कल्पयेत् ।
विकीर्य कोष्ठेषु रज: पश्चाद्द्वाराणि पूरयेत् ॥ 369॥
तेनैव शोभां पीतेन विचित्रै: कुसुमान्वितै: ।
लताबृन्दैर्मुनिश्रेष्ठ ! वीथी: सर्वत्र भूषयेत् ॥ 370॥
तत: संगृह्य कलशान् पूर्वलक्षणलक्षितान् ।
अष्टोत्तरशतं हुत्वा मूलमन्त्रेण वै घृतम् ॥ 371॥
गायत्र्या वा ततो द्वारं चतुष्के पूर्वदिक्क्रमात् ।
द्वौ द्वौ संस्थाप्य कलशौ कुमुदादीन् प्रपूज्य च ॥ 372
पुष्पैरभ्यर्च्य कोष्ठानि विचित्रैर्मन्त्रमन्त्रितै: ।
सर्वधान्यै: प्रयत्नेन कल्पयित्वा तु पीठिका: ॥ 373॥
तासु द्वौ द्वौ कुशाग्रौ च निक्षिपेन्मूलमन्त्रत: ।
सुत्रेण वेष्टितान् कृत्वा कलशान् पूर्ववद्द्विज ! ॥ 374
गायत्र्या क्षालयित्वा तान् , कोष्ठेषु न्यस्य तारत: ।
अधोमुखान् न्यसेत् पृष्टे परमेष्ठ्यात्मना कुशान् 375॥
तत: संप्रोक्षयेत् पुंसा॒ पञ्चगव्येन तान् कुशै: ।
विश्वेन॒ विकिरेत् सर्वानक्षतांश्च तदूर्ध्वत: ॥ 376॥
उत्तानये न्निवृत्या॒ तान् क्रमाद्यत्नेन वै तत: ।
गालितेन तु तोयेन सुगन्धैश्चन्दनादिकै: ॥ 377॥
वासितेन तु तान् विप्र ! सर्वेणापूरयेत् क्रमात्
मध्यैकाशीतिमध्यस्स्थनवकेमध्यकुम्भके ॥ 378
सूर्यकान्तं पद्मरागं वैडूर्यं चन्द्रकान्तकम् ।
अयस्कान्तमिन्द्रनीलं प्रवालं गारुडं तथा ॥ 379
पुष्यरागं स्फाटिकं च ब्रह्मरागं च मेचकम् ।
वज्रं च रजतं चैव मौक्तिकं ताम्रमेव च ॥ 380॥
सर्वाण्येतानि निक्षिप्य तद्वहिर्नवकाष्टके ।
पूर्वादीशानपर्यन्तं मध्यकुम्भेषु वै क्रमात् ॥ 381
द्रव्याणि षोडशैतानि द्वन्द्वयोगेन विन्यसेत् ।
द्विसप्तति च (क)संख्येषु न्यसेच्छेषेषु मौक्तिकम् 382
पूर्वैकाशीतिमध्यस्थनवके मध्यगोचरे ।
कदलीपनसाम्राणां क्षीरिकाबदराख्ययो: ॥ 383॥
मातुलङ्गकेसरयो: ह (भ) व्यजम्बीरयोरपि ।
फलानि निक्षिपेत् पश्चात्तद्बहिर्नवकाष्टके ॥ 384॥
प्रागादीशानपर्यन्तं मातुलङ्गं च दाडिमम् ।
नारङ्गं चापि जम्बीरं तक्कोलं बदरीं तथा ॥ 385॥
क्षीरिकामलके चैव द्राक्षाखर्जूरके फले ।
आम्रं च सहकारं च पनसस्य फलं तथा ॥ 386॥
क्षुद्रपूर्वं च पनसं कदलीमोचके तथा ।
क्रमाद्द्वन्द्वप्रयोगेण मध्यकुम्भेषु विन्यसेत् ॥ 387॥
नवकाष्टक कुम्भेषु बदराणि विनिक्षिपेत् ।
उशीरं कुङ्कुमं चैव मांसी मालयजं तथा ॥ 388॥
मुरं च हरिबेरं च कुष्ठं चागरुमेव च ।
एकाशीतिपदे यास्ये विश्वान्येतानि निक्षिपेत् ॥ 389
मध्ये मध्यस्थकलशे पूर्वादिक्रमयोगत: ।
शेषेषु मध्यकुम्भेषु न्यसेदेकैकजं फलम् ॥ 390॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
विनिक्षिपेन्मलयजमेतेषामष्टकेषु च ।
समुद्रवापीकूपानां तटाकानां ह्रदस्य च ॥ 391॥
वृष्टीनदीहिमानां च तोयानि प्रतिपादयेत् ।
वारुणे मध्यमे कुम्भे एकैकं शेषमध्यमे ॥ 392॥
शेषेषु चाष्टवर्ग्येषु शुद्धोदानि विनिक्षिपेत् ।
यवगोधूमकव्रीहिशालिमुद्रप्रियङ्गुकान् ॥ 393॥
माषनीवारकौ वापि नवके मध्यमे घटे ।
शेषेषु धान्यमेकैकं मध्यकुम्भेषु च क्रमात् ॥ 394॥
अष्टकेषु च शुद्धानि तोयानि प्रतिपादयेत् ।
आग्नेयैकोणपञ्चाशन्नवके पूरयेद्घृतम् ॥ 395॥
षट्केष्वैन्द्रादियोगेन गोमूत्रं गोमयं तथा ।
क्षीरं दधि विनिक्षिप्य कोणेषूष्णोदकं न्यसेत् ॥ 396
नैरृते मध्यनवके तैलं विन्यस्य तद्बहि: ।
शेषेषु चत्वारिंशत्सु कलशेषु गुलोदकम् ॥ 397॥
वायव्यनवके मध्ये न्यसेत् तैलं तु सार्षपम् ।
कलशेषु च शेषेषु विन्यसेदैक्षवं रसम् ॥ 398॥
ईशानैकोनपञ्चाशन्नवके मधु विन्यसेत् ।
शेषेषु नालिकेराम्भ: तत्क्षीरं वापि विन्यसेत् ॥ 399
ऐन्द्रादिपञ्चविंशत्सु प्रथमे मध्यमे घटे ।
क्षेत्रतीर्थाब्धिशैलेभ्य: सूकराख्यबिलाद्गजात् ॥ 400
वल्मीकाद्वृषशृङ्गाच्च मृदमादाय पूरयेत् ।
शेषेष्वष्टसु चैकैकं , षोडशे गन्धवारि च ॥ 401॥
सहदेवी वचा चैव शतमूली शतावरी ।
कुमारी च गलूची च सिंही व्याघ्री तथैव च ॥ 402॥
द्वितीये मध्यमे कुम्भे विन्यस्य, बहिरष्टके ।
एकैकं प्राक्क्रमेणैव , षोडशे पूर्ववद्भवेत् ॥ 403॥
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थजम्बूबिल्वपलाशजै: ।
शिरीषमधुकोत्थैश्च त्वग्रसैर्मध्यमं घटम् ॥ 404॥
तृतीये पूरयित्वाष्टौ व्यस्तै: षोडशपूर्ववत् ।
पलाशबिल्ववकुलकदम्बाम्रशिरीषजान् ॥ 405॥
न्यग्रोधाश्वत्थजान् क्षिप्त्वा चतुर्थे पल्लवान् घटे ।
मध्यमेऽष्टासु च व्यस्तान् प्राग्वत् षोडशविन्यसेत् ॥406
मल्लिकाजातिवकुलनन्द्यावर्तप्रियङ्गुजै: ।
पद्मचम्पककुन्दैश्च पुष्पैरापूर्य मध्यमम् ॥ 407॥
कलशं पञ्चमेव्यस्तैरष्टौ शेषांस्तु पूर्ववत् ।
सिद्धार्थं सर्षपं माषं रोचनां गोसमुद्भवाम् ॥ 408॥
इन्द्रयवं वेणुयवं शमीश्यामाकबीजके ।
षष्ठे मध्यस्थिते कुम्भे न्यसेदष्टासु च क्रमात् ॥ 409॥
व्यस्तानि तानि द्रव्याणि प्राग्वत् शेषांस्तु षोडश ।
तिलं वनतिलं चैव जीरकं कृष्णजीरकम् ॥ 410॥
अतसीं शतपुष्पां च कुठारच्छिन्नमेव च ।
ऋषिबीजं च विन्यस्य मध्यकुम्भे तु सप्तमे ॥ 411॥
एकैकं बहिरष्टासु प्राग्वत् षोडशसु द्विज ! ।
षष्ठिश्यामाकशालीनां नीवारस्य च तण्डुलम् ॥412
दूर्वाकुशेन्द्रवल्लीनामङ्कुरान् पिप्पलस्य च ।
न्यसेन्मध्येष्टमेऽष्टासु व्यस्तानन्येषु पूर्ववत् ॥413॥
कुशोदीच्येक्षुकाशानामुशीरशरपुङ्खयो: ।
अगर्वपामार्गयोश्च मूलानि नवमे न्यसेत् ॥ 414॥
कुम्भे मध्यस्थिते , ऽष्टासु व्यस्तानन्येषु पूर्ववत् ।
तुलस्या: कृष्णतुलस्याश्च ग्रन्थिवेणोरपिच्छदा: 415॥
भृङ्गराजस्य बिल्वस्य शम्या: केतकि, जातयो: ।
दशमे मध्यमेऽष्टासु व्यस्तान् शेषेषु पूर्ववत् ॥ 416॥
मुस्तानगरमुस्ताख्यकन्दे कुवलयस्य च ।
कुमुदोत्पलयोश्चापि शीतलीयककन्दकम् ॥ 417॥
कल्हारस्य कशेरोश्च कन्दे एकादशे क्षिपेत् ।
मध्ये कुम्भेषु चैतानि क्रमादन्येषु पूर्ववत् ॥ 418॥
मुद्गमाषकनिष्पावशिम्बव्रीहियवाङ्कुरान् ।
आढकानां कुलुत्थानामङ्कुरान् द्वादशे क्षिपेत् ॥ 419
मध्यकुम्भेऽष्टके व्यस्तान् प्राग्वत् षोडशसु द्विज ! ।
शङ्खपुष्पी सदाभद्रा विष्णुक्रान्त्येकपद्मयो: ॥ 420॥
बलाया:खरमञ्जर्या: सहायाश्च तथैव च ।
अङ्कुरान् सहदेव्याश्च मध्ये कुम्भे त्रयोदशे ॥ 421॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[138]]
विन्यस्याष्टासु च व्यस्तानन्येषु प्राग्वदाचरेत् ।
श्वेतार्कं ब्रह्मदण्डीं च तथा ब्रह्मसुवर्चलाम् ॥ 422॥
सरक्तां च विरक्तां च पृश्निपर्णीं स्थिरां तथा ।
एरण्डं चापि विन्यस्य मध्ये कुम्भे चतुर्दशे ॥ 423॥
अष्टासु तानि व्यस्तानि प्राग्वदन्येषु विन्यसेत् ।
सुरभीं पद्मकिञ्जल्कं नागकेसरमेव च ॥ 424॥
पत्रमेलात्वचं चैव लतां कस्तूरिकां तथा ।
जातीफलं च वै पञ्च दशमे मध्यसंस्थिते ॥ 425॥
कुम्भे न्यस्याष्टके व्यस्तं शेषं पूर्ववदाचरेत् ।
सुवर्णं रजतं ताम्रमायसं त्रपु सीसकम् ॥ 426॥
आरम् कांस्यं च विन्यस्य षोडशे मध्यसंस्थिते ।
कलशेऽष्टासु च व्यस्तं प्राग्वत् षोडशसु द्विज !427॥
एवं द्रव्याणि विन्यस्य क्रमेण सुसमाहित: ।
तत आग्नेयकोणे तु देवस्याराधनार्थत: ॥ 428॥
अर्घ्यादेर्द्रव्यनिचयं मधुपर्कं च विन्यसेत् ।
ततो निरृतिकोणे तु हरिद्राशालिपिष्टके ॥ 429॥
दूर्वामश्वत्थपत्रं च सिद्धार्थं च तथाक्षतम् ।
माल्यानि पूर्णकुम्भं च न्यसेन्नीराजनार्थत: ॥ 430॥
तथाचोद्वर्तनार्थं च चूर्णं गोधूमशालिजम् ।
रजनीचूर्णसंमिश्रमीषत् पद्मकाभावितम् ॥ 431॥
चमषीं च खलिं चैव तथा च मुनिपुङ्गव ! ।
चन्दनं मुखलेपार्थं घृष्टकर्पूरभावितम् ॥ 432॥
चम्पकैर्मुरमांसीभ्यां हरिबेरै: समन्वितम् ।
पिष्टमामलकं चैव शिर: स्नानार्थकं न्यसेत् ॥ 433॥
पृथक् पृथक् च पात्रेषु ततो वायव्यकोणके ।
धौतवस्त्रं करण्डं च पुष्पमाल्यादिभाजनम् ॥ 434॥
तत ईशानकोणे तु शलाकान्यायसानि तु ।
आयसा गुलिकाश्चैव तथा सन्दर्शनं द्विज ! ॥ 435॥
अन्यद्यदुपयोगि स्यात् स्थापयेत् तद्यथारुचि ।
एतदुक्तं समस्तं वा यथाभिमतकोणगम् ॥ 436॥
मध्यैकाशीतिमध्यस्थनवके मध्यसंस्थिते ।
कुम्भे यजेद्वासुदेवं तत: प्रागादियोगत: ॥ 437॥
दिक्स्थानां नवकानां तु मध्येषु प्रभवक्रमात् ।
चतुरो वासुदेवादीन् विदिक्स्थानां तु मध्यत: ॥ 438
ईशादिवह्निपर्यन्तं तानेवाप्यययोगत: ।
मध्ये शुद्धोदकुम्भेषु सत्यं सर्वेषु पूजयेत् ॥ 439॥
बहिर्दिङ्नवकानां तु शुद्धोदेषु च दिक्क्रमात् ।
सुपर्ण गरुडं चैव तार्क्ष्यं तु विहगेश्वरम् ॥ 440॥
वह्न्यादीशानपर्यन्तं नवकानां चतुष्टये ।
शुद्धोदेषु च तानेव क्रमेण परिपूजयेत् ॥ 441॥
एकाशीतिषु दिक्स्थेषु पूर्वादिक्रमयोगत: ।
मध्यकुम्भेषु षट्त्रिंशत्संख्यातेषु यथाक्रमम् ॥ 442॥
पद्मनाभादयो विप्र ! देवा वेदविदन्तिमा: ।
पूज्या नवकयुक्त्या तु मध्यादीशानपश्चिमम् ॥ 443॥
मध्ये शुद्धोदकुम्भेषु यजेत् कल्किस्वरूपिणम् ।
बहिर्नवकशुद्धोदकलशेषु यजेत् प्रभुम् ॥ 444॥
पातालशयनाख्यं तु, पश्चादग्निदिगादित: ।
चतुर्षु कोणेष्वेकोनपञ्चाशन्नवकेषु च॥ 445॥
मध्येषु केशवादीनां क्रमात् त्रिकचतुष्टये ।
आद्यान्, दिक्स्थेषु कुम्भेषु द्वितीयांस्तु चतुर्ष्वपि 446॥
विदिक्स्थेषु तृतीयांश्च षट्कं षोडशके क्रमात् ।
चक्रादिवज्रपर्यन्तमस्रषोडशकं यजेत् ॥ 447॥
कोणस्थेषु चतुष्केषु न्यसेच्छक्तिं तत: परम् ।
ऐन्द्री दक्षिणत: पञ्चविंशतौ प्रथमे यजेत् ॥ 448॥
सर्वसम्पत्प्रदां लक्ष्मीं मध्यकुम्भे तु तद्बहि: ।
अष्टासु पुष्टिं तद्बाह्ये कान्तिं षोडशके द्विज ! ॥ 449॥
एवमाद्येषु चान्येषु पञ्चविंशतिषु क्रमात् ।
प्रभादीनां च शक्तीनां त्रितयं त्रितयं यजेत् ॥ 450॥
तत्रापि पञ्चदशमे बहि: षोडशके न्यसेत् ।
किरीट , मन्ति मे पञ्चविंशतौ त्रितयं यजेत् ॥ 451॥
श्रीवत्संकौस्तुभं चापि वनमालां तथैव च ।
वासुदेवादिमन्त्रैस्तु वनमालान्तिमै: क्रमात् ॥ 452॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
अष्टाविंशतिसंख्यं तु हुत्वाज्यं तु (वा) यथारुचि ।
पूर्णां कृत्वा तत: कुम्भान् संपातविधिना स्पृशेत् ॥ 453॥
पिधाय चक्रिकाभिस्तु सर्वानुक्तक्रमेण तु ।
वासोभिश्छादयेत् पश्चान्नूतनैस्तु पृथक् पृथक्॥ 454
भूय: पूर्णाहुतिं दत्वा दिक्षु भूतबलिं हरेत् ।
मृदादिसर्वरत्नान्तमुद्धारक्रम इष्यते ॥ 455॥
पूर्वं विष्णोर्नुकमिति मन्त्रेण च महामते ! ।
पूर्वादीशानपर्यन्तं मृत्कुम्भैरभिषिच्य च ॥ 456॥
सर्वमृत्कलशेनैव मध्यस्थेन ततो बहि: ।
कुम्भै:षोडशभिर्विप्र ! प्रागादिक्रमयोगत: ॥ 457॥
एवमेव क्रम: सर्वपञ्चविंशतिषु द्विज ! ।
“प्रतद्विष्णुरि”त्यनेन मूलाद्भिरभिषेचयेत् ॥ 458॥
“प्रतत्ते विष्णुवास” इति कषायैरन्विताम्बुभि: ।
यस्य “त्रिपूर्णे” त्येतेन कलशै: पल्लवान्वितै: ॥ 459
“तदस्ये” ति च मन्त्रेण पुष्पैरापूरितैर्घटै: ।
“तावा”मिति च मन्त्रेण सिद्धार्थादिसमन्वितै: 460॥
“प्रव: पान्तमि” त्येतेन तिलाद्यन्वितवारिभि: ।
“परो मात्रे” तिमन्त्रेण षष्ट्यादिद्रव्यवारिभि: ॥ 461॥
“न ते विष्णो”रित्यनेन कुशमूलान्विताम्बुभि: ।
“इरावती” ति मन्त्रेण तुलस्यादिजलैस्तत: ॥ 462॥
“अतो देवे” ति मन्त्रेण मुस्ताकन्दादिसंयुतै: ।
“इदं विष्णुरि” त्यनेन मुद्राद्यङ्कुरपूरितै: ॥ 463॥
“त्रीणि पदे” ति मन्त्रेण शङ्खपुष्पादिवारिभि: ।
“विष्णो: कर्माणी” त्यनेन श्वेतार्काद्यम्बुभिस्तत:464॥
“तद्विष्णो” रिति मन्त्रेण सुरभ्यादिजलैस्तत: ।
“तद्विप्रास” इत्यनेन स्नापयेल्लोहवारिभि: ॥ 465॥
प्रागेकाशीतिकलशै: स्नापयेत् क्रमयोगत: ।
पूर्वादिमध्यपर्यन्तनवके स्नपनक्रम: ॥ 466॥
ऐन्द्रेण नवकेनादावुरुयज्ञाय इत्यृचा ।
“इन्द्राविष्णू दृंहिते” ति वह्निदिक्संस्थितेन च ॥467
“इयं मनीषे” ति याम्येन नवकेनाभिषेचयेत् ।
“वषट् ते विष्णवासे” ति नैरृतेन तत: परम् ॥468
“तिस्रोवाच” इत्यनेन वारुणेन महामते ! ।
“योवर्ध औषधि” मन्त्रेण वायव्यनवकेन तु ॥ 469॥
“स्तरीरत्वद्भवती” ति सौम्येन नवकेन तु ।
ईशानदिक्स्थितेनैव यस्मिन् विश्वति चेत्यृचा ॥ 470
“इदं वच: पर्जन्याये” ति स्नापयेन्मध्यमेन तु ।
याम्यैकाशीतिकलशैस्तत: संस्नापयेद्विभुम् ॥ 471॥
सहस्रशीर्षं देव” मिति मन्त्रपुरस्सरै: ।
“सन्ततं सिराभि” रितिपर्यन्तैश्च क्रमेण तु ॥ 472॥
अष्टमन्त्रैर्मुनिश्रेष्ठ ! प्रागदिनवकाष्टकै: ।
एतैरेव समस्तैस्तु स्नापयेन्मध्यमेन तु ॥ 473॥
एकाशीत्त्या तु वारुण्या कलशैरभिषेचयेत् ।
“समुद्रज्येष्ठा” इत्यनेन पूर्वादिनवकेन तु ॥ 474॥
वापीकूपतटाकाब्धिर्ह्रदवृष्टिसमुद्भवै: ।
“या आपो दिव्या” इति मन्त्रेणैवाभिषेचयेत् ॥ 475
नद्यम्भसा स्नापयीत “यासां राजे” त्यृचा तत: ।
“यासु राजे” ति मन्त्रेण हिमतोयेन वै तत: ॥ 476॥
समुद्रज्येष्ठपूर्वैस्तु चतुर्भिर्मध्यमेन तु ।
ततोऽभिषिञ्चेत् सौम्यैकाशीतिकुम्भै: क्रमेण तु 477॥
“यदिमा” इति मन्त्रेण शाक्रेण नवकेन तु ।
“यस्यौषधि” रित्येतेन वह्निदिक्संस्थितेन तु ॥ 478
“साकं यक्ष्मे” ति याम्येन “अन्यावो” इति नैरृते ।
“या:” फलिनी” ति मन्त्रेण वारुण्यां नवकेन तु 479
“मुञ्चतु मा शपत्या” दिति वायुदिङ्नवकेन तु ।
“आप:पुनन्तिवत्य” नेन सौमदिक्संस्थितेन तु 480॥
औषधी: सोमराज्ञी” ति मन्त्रैणैशानकेन तु ।
“या ओषधीस्सोमराज्ञी विष्ठिता” इति मध्यत” 481
ततोऽग्न्येकोनपञ्चाशत्कलशैरभिषेचयेत् ।
गायत्र्या चैन्द्रषट्केन “गन्धद्वारे” ति याम्यत: ॥482
“पयस्वतीरोषधय” इति षट्केन पश्चिमे ।
दधिक्राविण्ण” इत्यृचा सौम्यषट्केन तत्परम् ॥ 483
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[140]]
सम्यक् स्रवन्ति सरित: सूक्तेनैव घृतेन च ।
नैरृतैकोनपञ्चाशत्कलशैरभिषेचयेत् ॥ 484॥
“तेजोसी”त्यादियजुषा तैलेन स्नापयेत्तत: ।
द्वादशाक्षरमन्त्रेण प्राक्क्रमेण गुडोदके: ॥ 485॥
“तेजोसीत्यादि” मन्त्रेण वायौ तैलैस्तु सार्षपे: ।
द्वादशार्णाख्यमन्त्रेण सर्वैरिक्षुरसैस्तत: ॥ 486॥
मधुवातादिभिर्मन्त्रै: कलशैर्मधुपूरितै: ।
पूर्वोदितेन मन्त्रेण नालिकेरजलै: क्रमात् ॥ 487॥
तैरोवोष्णजलै: पश्चाद्वह्न्यादीशानपश्चिमम् ।
सुतप्तायोगुडक्षेपात् सञ्जातोष्णैस्तदैव तु ॥ 488॥
उद्वर्तयेत्ततो देवं “द्र्रुपदा” दीति मन्त्रत: ।
शिरस्यामलकं दद्या“न्मानस्तोके” ति मन्त्रत:॥ 489
प्रक्षाल्य शुद्धतोयैश्च बहुभिश्च सुगन्धिभि: ।
मध्यैकाशीतिकलशैस्तत: संस्नापयेत् क्रमात् ॥ 490
“सहस्रशीर्षं” त्यनया ऋचेन्द्रीनवकैर्घटै: ।
अष्टाभिरष्टदिक्संस्थैर्मध्यमेन द्वितीयया ॥ 491॥
द्वाभ्यां द्वाभ्यां तथा ऋग्भ्यां क्रमान्नवकसप्तकै: ।
पौरुषेण तु सूक्तेन समस्तेन शनै: शनै: ॥ 492॥
स्नापयेद्देवदेवेशं मध्यस्थनवकेन तु ।
यद्वा “सर्वस्य वशिन “मित्याद्यैर्मनुभि: क्रमात् 493॥
महोपनिषदन्तस्थै: दिक्स्थितै: कलशाष्टकै: ।
“एक एव नारायण” इति मध्यगतेन तु ॥ 494॥
यद्वा द्विषट्कमन्त्रेण सर्वकुम्भै: क्रमेण तु ।
मृदादि सर्वरत्नान्तं स्नापयेद्द्विजसत्तम ! ॥ 495॥
उद्धार एवं कथित: शृणु कर्मक्रमं द्विज! ।
प्रभाते तु कृतस्नात: कृतकौतुकमङ्गल: ॥ 496॥
देशिकेन्द्रस्तथान्यैश्च देशिकैश्च समन्वित: ।
प्रासादं संप्रविश्याथ नित्यं निर्वर्त्य पूर्ववत् ॥ 497॥
यागमण्डपमासाद्य रजोभि: पूर्यमण्डलम् ।
कुम्भमण्डलयोरिष्ट्वा प्रासादं संप्रविश्य च ॥ 498॥
ततस्त्वर्घ्यादिभिर्भोगै: मूलबिम्बां तु पूजयेत् ।
तस्मात् स्नपनबिम्बे तु समावाह्य तथैव च ॥ 499॥
इष्ट्वालंकृत्य विविधैर्वस्त्रैर्माल्यैश्च भूषणै: ।
शिबिकादौ समारोप्य सर्वालङ्कारसंयुतम् ॥ 500॥
पूर्वोक्तवर्त्मना विप्र ! निनयेत् स्नानमण्डपम् ।
स्नानपीठे समारोप्य पूर्वोदितविधानत: ॥ 501॥
यथाक्रमं समभ्यर्च्य यावदात्मनिवेदनम् ।
ततस्तु देवदेवस्य कुर्यात् कौतुकबन्धनम् ॥ 502॥
देवस्य पुरत: कुर्याच्छकृता मण्डलं शुभम् ।
पिष्टचूर्णैरलंकृत्य न्यसेत् कोणेषु पालिका: ॥ 503॥
व्रीहिभि: पीठिकां कृत्वा तदूर्ध्वं विनिवेशयेत् ।
हैमं वा राजतं पात्रं पूरितं शालितण्डुलै: ॥ 504॥
खारिमानैस्तदर्धैर्वा ताम्बूलैश्च विभूषितम् ।
तदूर्ध्वे विन्यसेत् सूत्रं पट्टजं तु चतुर्गुणम् ॥ 505॥
मन्त्रयित्वास्त्रमन्त्रेण संपूज्य कुसुमैरपि ।
तत् पात्रं शिरसि स्थाप्य परिचर्यापरस्य च ॥ 506॥
शिष्यस्य मण्डपं पश्चाच्चतुष्कुर्यात्प्रदक्षिणम् ।
सर्वमङ्गलसंयुक्तं प्रासादाभ्यन्तरे यदि॥ 507॥
प्रथमावरणे वापि द्वितीयावरणेऽथवा ।
प्रदक्षिणचतुष्कं तु कुर्याद्वा संकटे द्वयम् ॥ 508॥
देवस्याग्रे तु तत्पात्रमाधारस्योपरि न्यसेत् ।
कृत्वा पुण्याहघोषं तु देवमर्घ्यादिभिर्यजेत् ॥ 509॥
तत: प्रतिसरं चेष्ट्वा गन्द्यधूपाधिवासितम् ।
कौतुकं देवदेवस्य बन्धयेद्दक्षिणे करे ॥ 510॥
संपूज्यार्घ्यादिभिर्भूयस्ताम्बूलैस्तोषयेद्द्विजान् ।
दीक्षितान् वैष्णवांश्चापि देशिकेन्द्रपुरस्सरान् ॥ 511
आचार्य: स्वयमादद्यात्तदर्धं तण्डुलादिकम् ।
एवं सर्वेषु यागेषु कार्यं कौतुकबन्धनम् ॥ 512॥
कुम्भानां विहितं कर्म न कृतं यदि वै पुरा ।
कया त्वनुपपत्या तु तदा तत् सर्वमाचरेत् ॥ 513॥
स्नानासनोदितैर्भोगै: मुखलेपान्तिमै: क्रमात् ।
पूजयित्वा तत: कुम्भै:स्नापयेदुक्तवर्त्मना ॥ 514॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
सर्वेषामपि कुम्भानां स्नानशेषं तु पूरयेत् ।
घटान्तरं तु द्रव्याणामन्तरान्तरयोगत: ॥ 515॥
शुद्धाम्भसा स्नापयित्वा वस्त्रेणार्घ्यादिभिर्यजेत् ।
एवम्संस्नाप्य विधिवद्रजनीचूर्णपूरितै: ॥ 516॥
कौतुकोक्तेन मार्गेण पुरस्तदधिवासितै: ।
पञ्चविंशतिभि: कुम्भैर्नवभि: पञ्चभिस्तु वा॥ 517॥
एकेन वापि तच्चूर्णं द्विषट्कब्रह्मविद्यया ।
प्रदद्यान्मूर्घ्नि देवस्य भूयश्चार्घ्यादिभिर्यजेत् ॥ 518॥
सर्वाङ्गे परिमृज्याथ भक्तानां मूर्ध्निदापयेत् ।
विष्वक्सेनस्य दत्वा तु तन्मन्त्रेण ततो द्विज ! ॥ 519
सहस्रधारास्नपनमाचरे च्छुद्धवारिभि: ।
स्रक्चन्दनादिकं दत्वा तत: पीठात्तत: प्रभुम् ॥520॥
अलङ्कारासनं नीत्वा आसनादिक्रमाद्यजेत् ।
भोगै: सांस्पर्शिकै: प्राग्वद्विविधैरौपचारिकै: ॥521॥
हृदयङ्गमसंज्ञैश्च विचित्रैश्च मनोहरै: ।
एवम् द्विजप्रदानान्तं होमान्तं वा प्रपूज्य च ॥522॥
शिविकादौ समारोप्य पूर्ववत् संप्रवेशयेत् ।
प्रदक्षिणक्रमेणैव प्रासादाभ्यन्तरं तत: ॥ 523॥
तत्रावरोप्य तद्बिम्बं स्वस्थाने सन्निवेश्य च ।
इष्ट्वाचार्घ्यादिभिर्भोगै: मूलबिम्बं तथैव च ॥ 524॥
समर्प्य च कृतंकर्मकुर्याच्चैव विसर्जनम् ।
ततश्चोत्सवेत्येतदर्धं द्विःपतितं तथा॥ 525॥
अनेकैर्भूषणै रम्यैर्माल्यैश्च सुसुगन्धिभि: ॥ 527॥
अलंकृत्य समारोप्य शिबिकां संप्रवेशयेत् ।
आस्थानमण्डपं सम्यगुत्सवोदितवर्त्मना ॥ 528॥
तत्रावरोप्य यानाच्च सौवर्णे वितते शुभे ।
भद्रासनेऽथवा विप्र ! विचित्रास्तरणान्विते ॥ 529॥
यथाक्रमोदितेनैव वर्त्मना संप्रपूजयेत् ।
सांस्पर्शादिकैर्भोगैर्विविधैस्तु विशेषत: ॥ 530॥
महाहविर्निवेद्याथ कृत्वा सर्वं क्रमेण तु ।
द्विजप्रदानपर्यन्तमग्नौ सन्तर्पयेत् क्रमात् ॥ 531॥
समर्पणादिकं सर्वं कृत्वा देवं जगत्पतिम् ।
समारोप्य च यानादौ सर्वमङ्गलसंयुतम् ॥ 532॥
प्रवेशयेत्तु प्रासादं यानादेरवरोप्य च ।
स्वस्थाने सन्निवेश्याथ अर्घ्यगन्धदिभिर्यजेत् ॥ 533
मूलबिम्बं तथाभ्यर्च्य कृतं कर्म समर्पयेत् ।
स्नानशेषेण तोयेन कुम्भस्थेन क्रमेण तु ॥ 534॥
द्वारस्थान् सकलान् देवांस्तथा चावरणस्थितान् ।
बलिदानक्रमेणैव संप्रोक्ष्य परिपूज्य च ॥ 535॥
बलिं च दत्वा शेषेण गणेशमभिषिच्य च ।
पुजयेदर्घ्यगन्धाद्यैरथवा ह्यनुकल्पके ॥ 536॥
पूजावसाने देवस्य स्नपनव्यक्तिगस्य तु ।
प्रोक्षणं देवतानां च गणेशस्याभिषेचनम् ॥ 537॥
आचरेत् क्रमयोगेन, यजमानस्ततो द्विज ! ।
आचार्यान् साधकांश्चैव तोषयेद्विविधैर्धनै: ॥ 538॥
अन्यांश्च वैष्णवान् सर्वान् यथाशक्ति च तोषयेत् ।
अनिवारितमनाद्यं सार्वजन्यं तु कारयेत् ॥ 539॥
एवमेव हि सर्वेषु स्नपनेषु क्रियाक्रम: ।
प्रोक्षणं परिवाराणां बलिदानं च वर्जयेत् ॥ 540॥
महाहविर्विधानं च विभवे सति कल्पयेत् ।
प्रधानादिक्रमेणैव स्नपनानां तु पञ्चकम् ॥ 541॥
कुर्यान्नित्यविधौ विप्र ! तथा नैमित्तिकेऽपि च ।
ततस्तु सूक्ष्मसूक्ष्मादिस्थूलस्थूलान्तपञ्चकम् ॥ 542
चातुरात्म्यादिदेवानां कार्यं स्थापनकर्मणि ।
अयने विषुवे चैव ग्रहणे सोमसूर्ययो: ॥ 543॥
स्नपनं मुख्यकल्पे तु कुर्यादाद्योत्तमोत्तमम् ।
अनुकल्पे तु तन्मध्यं , तन्न्यूनादि चतुष्टयम् ॥544॥
अयनद्वयमध्यस्थसंक्रान्तिद्विचतुष्टये ।
आवृत्तिक्रमयोगेन कल्पयेन्मुनिपुङ्गव ! ॥ 545॥
उत्सवारम्भदिवसे तदन्ते च समारभेत् ।
अधमोत्तमसंज्ञं तु तन्मध्यं वानुकल्पके ॥ 546॥
महाहविर्विधाने तु तन्न्यूनं तु समाचरेत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[142]]
देशकालानुरूपेण द्वितीयं नवकं तु वा ॥ 547॥
तृतीयं वा चतुर्थं वा कल्पयेत्तु यथाक्रमम् ।
प्रायश्चित्तेषु कार्येषु सर्वाण्येतानि कल्पयेत् ॥ 548॥
तेषु स्नपनभेदं तु वक्ष्याम्युपरि विस्तृतम् ।
स्नपनानां विधानं तु दिव्यशास्त्रोक्तवर्त्मना ।
यथावत् कथितं सम्यक्किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि ॥549
इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे स्नपनविधानं नाम चतुर्दशोऽध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ पञ्चदशोऽध्यायः ॥
प्रतिष्ठाविधिः
सनक: -
स्वयंव्यक्तविमानस्य प्रादुर्भावप्रसङ्गत :।
प्रतिष्ठा सूचिता ब्रह्मन् ! विस्तरेणाद्य मे वद ॥ 1॥
शाण्डिल्य: -
श्रूयतामभिधास्यामि यदर्थं चोदितस्त्वया ।
पौष्कराख्ये महाशास्त्रे प्रोक्ता भगवता स्वयम् ॥ 2॥
प्रतिष्ठा वासुदेवेन पौष्करस्य महात्मना ।
सुविस्तरेण सर्वत्र प्रकीर्णा बहुधा स्थिता ॥ 3॥
सर्वत्र सारमुद्धृत्य तत्प्रसादाद्वदामि ते ।
1आद्यवेदोद्भवैर्दिव्यै: साक्षात् सद्ब्रह्मवाचकै: ॥ 4॥
मन्त्रैर्बलादिकैर्योक्ता प्रतिष्ठा तत्पदप्रदा ।
2सिद्धान्तोक्तेन मन्त्रेण साङ्गेनैव बलादिकै: ॥ 5॥
स्थापना या तु सा प्रोक्ता भोगमोक्षफलप्रदा ।
3साङ्गेन मूलमन्त्रेण ज्ञानध्यानान्वितेन च ॥ 6॥
प्रतिष्ठा विहिता ब्रह्मन् ! मन्त्रसिद्धिफलप्रदा ।
4एकायनाख्यवेदोक्तैर्मन्त्रैरन्यैस्त्रयीमयै: ॥ 7॥
सिद्धान्तोक्तेन मन्त्रेण , साङ्गेन क्रियते च या ।
5सा सार्धमैहिकैर्भोगै, रणिमादिफलप्रदा ॥ 8॥
दिव्यैर्बलादिकैर्मन्त्रै: सह चान्यैस्त्रयीमयै:।
स तु षाड्गुण्यफलदा सह यज्ञफलैर्भवेत् ॥ 9॥
सह ऋक्सामपूर्वैस्तु मन्त्रै: स्वव्याप्तिसंयुतै: ।
साङ्गेन मूलमन्त्रेण स्थापना या महामते ! ॥ 10॥
सा सर्वभोगदा चान्ते तथा मन्त्रफलप्रदा ।
केवलै: श्रुतिमन्त्रैस्तु यथावसरलक्षणै: ॥ 11॥
धारणा भगवद्ध्यानमन्त्रन्यासेन वै सह ।
देशिकेन्द्रेण या कार्या भक्तानां परमेश्वरे ॥ 12॥
सामान्या सा परिज्ञेया यज्ञवत् सर्व(स्वर्ग)भोगदा ।
कालक्रमादकामानां सर्वा: परफलप्रदा: ॥ 13॥
इति मन्त्रविभेदेन सप्तधा परिकीर्तिता ।
द्विजेन्द्रो भगवद्याजी तद्भक्तस्तन्मना: सदा ॥ 14॥
निर्द्वन्दो नित्यसत्त्वस्थो द्विषट्काध्यात्मचिन्तक: ।
वेत्ता यो व्यूहपूर्वस्य व्यक्तस्य परमात्मन: ॥ 15॥
बलादिदिव्यमन्त्रेषु यस्य निष्टा परा स्थिता ।
सन्यासं कर्मणां यस्तु करोत्यध्यक्षत: क्रमात् ॥ 16॥
नित्यसिद्धे तदाकारे तत्परत्वे च सर्वदा ।
यस्यास्ति सक्तिर्हृदये तस्यासौ सन्निधिं भजेत् ॥ 17॥
मन्त्ररूपी जगन्नाथ: परमात्माच्युत: प्रभु: ।
अतस्तेन प्रतिष्ठानं कृतं मुख्याधिकारिणा ॥ 18॥
विद्धि तन्मुख्यकल्पं तु प्रतिष्ठोक्तफलप्रदम् ।
प्राक् त्रयीधर्मनिष्ठो य: प्राप्तदीक्षो जितेन्द्रिय: ॥ 19॥
मन्त्रज्ञ: कर्मकुशल: पञ्चरात्रार्थतत्ववित् ।
स्थापनं यत् कृतं तेन ह्यनुकल्पं च विद्धि तत् ॥ 20॥
परात्परस्वरूपस्य परस्य चतुरात्मन: ।
शान्तोदितादिव्यूहानां केशवाद्यखिलस्य च ॥ 21॥
तथा विभवमूर्तिनामेकाकारस्वरूपिण: ।
तथा च सर्वजगता मेकबीजात्मकस्य च ॥ 22॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
सदोदितस्वरूपस्य वासुदेवस्य वै विभो: ।
त्रयाणामच्युतादीनां तद्भेदानां तथैव च ॥ 23॥
शान्तोदितस्वरूपस्य परस्य चतुरात्मन: ।
या तु सन्धानरूपा सा “प्रतिष्ठेति” प्रकीर्तिता ॥ 24॥
पीठब्रह्मशिलाज्ञानस्तम्बस्य चतुरात्मन: ।
चतुर्दिग्वीक्षमाणस्य या तु सन्धानलक्षणा ॥ 25॥
बोद्धव्या “सुप्रतिष्ठा” च दिग्व्यूहपरिपूरिका ।
धृतिशक्ति: स्वरूपेण त्वमूर्तेनाव्ययात्मना ॥ 26॥
स्थितये प्रक्रियार्थं च “ब्रह्मपाषाणतां” गता ।
सर्वब्रह्मशिलानिष्ठमाक्षितेर्द्विजसत्तम ! ॥ 27॥
व्याप्रमामूलतश्चैव तेनामूर्तेन वै पुरा ।
द्रव्यमूर्तिरमूर्ता च गृहीता स्तम्बलक्षणा ॥ 28॥
अनुग्रहार्थं वर्णानां स्थित्यर्थं दिक्क्रमस्य च ।
अधोर्ध्वाभ्यां विभागार्थं सिद्धये पुनरेव हि ॥ 29॥
तात्वस्य विश्वपीठस्य जडत्वविनिवृत्तये ।
सम्यक् संवित्तिलाभार्थं तत्वानां भिन्नरूपिणाम् ॥ 30॥
युक्ति: परिगृहीता च चातुरात्म्यैकलक्षणा ।
एकस्याच्युतबीजस्य भिन्नेषु प्रतिवस्तुषु ॥ 31॥
संस्थिता स्थितिरच्छिन्ना सा “प्रतिष्ठान्त” एव हि ।
ज्ञानस्तम्बाविभक्तानामेतेषां चतुरात्मनाम् ॥ 32॥
चतुर्दिग्वीक्षमाणानां स्थापना या समीरिता ।
एकदिग्वीक्षितानां च स्थापितानां च पङ्क्तित: ॥ 33॥
सा च “प्रतिष्ठा” विज्ञेया पूर्ववद्द्विजसत्तम ! ।
भिन्नानां व्य़ूहमूर्तीनां केशवाद्यखिलस्य च ॥ 34॥
प्रादुर्भावसमूहस्य द्व्यादिकस्य च यद्द्विज ! ।
एकस्मिन् विश्वपीठे तु स्थितिरेकस्य चेच्छया ॥ 35॥
प्रतिष्ठाख्यं “विशेषं तु स्थापनं” समुदाहृतम् ।
चिच्छक्तेरनुविद्धं च अव्यक्तं तत्वविग्रहम् ॥ 36॥
दिव्यमूर्तौ चलाख्ये तु नित्यमेकात्मताधिया ।
बिम्बसंस्कारकाले तु अधिवासाभिधे द्विज ! ॥ 37॥
अचलत्वेन सन्मन्त्रश्चलभावेन वा पुन: ।
साङ्गं सलाञ्छनं चैव कामाच्चाभिमतात्तु वै ॥ 38॥
आराधनार्थं हृदयान्यस्तं तद्धृदये पुन: ।
समाहरेत् कृतार्थत्वान्नित्यं कालान्तरेण वा ॥ 39॥
सुबोधपरिणामेन सत्वेनाऽऽनिर्मलेन च ।
कालसत्ता इयत्ताख्या परिच्छेदवशात् स्मृता ॥ 40॥
तमा “स्थापनसंस्थं च विशेषं” समुदीरितम् ।
संपन्ने ब्रह्मपाषाणसंस्कारे पैठिकेऽपि च ॥ 41॥
उद्वर्तनाभ्यञ्जनेन मृद्भूतीगोमयादिना ।
शिल्पिदोषोपशमने स्नानमात्रे कृते सति ॥ 42॥
निष्पन्ने नेत्रदाने तु स्नाने संपादिते परे ।
उत्थाप्य मूर्तिपाद्यैस्तु गुरुणा बहुभिर्बलात् ॥ 43॥
निवेशनममन्त्रं यद्विधिवत् साम्प्रतं कृतम् ।
तृतीयं वज्रलेपेन नित्यमेकात्मता द्विज ! ॥ 44॥
प्राप्ते लग्नोदये मन्त्रन्यासमाचरणात्तु वै ।
चिच्छक्तेरनुसन्धानात् तत् “स्थितस्थापनं” तथा 45॥
प्रासादन्तरभित्तीनां लिखितं वाम्बरादिके ।
सिद्ध्यर्थं साधकेन्द्रैस्तु सिद्धिकालावधिं तु वै ॥ 46॥
चलबिम्बस्य यन्मन्त्रन्यासं वै सासनस्य च ।
नित्यमाराधनार्थं तु कर्मार्चायामपि द्विज ! ॥ 47॥
तदपि प्रचलाख्यं तु स्थितस्थापनमेव च ।
क्ष्माभङ्गैर्जलपूर्वैस्तु दोषैर्या चातिदूषिता ॥ 48॥
उद्धृत्य योजितान्यत्र स्थाने तु शुभलक्षणे ।
सम्यक् संस्थापनाद्भूय: “संस्थापन”मुदाहृतम् 49॥
विद्युत्प्रपातपूर्वैस्तु दोषैर्या चातिदूषिता ।
तदुत्थाने कृते शश्वन्निदोषे चासने सति ॥ 50॥
तत्समा लक्षणाड्या च प्रतिमाद्या महामते ! ।
अन्यस्मिन् वा नवे पीठे विधिवत् परियोजिता ॥ 51॥
बोद्धव्यं तद्विशेषं च “स्थपनोत्थापनं” तु वै ।
आदिमूर्त्यादिभेदेन चलाचलविभागत “॥ 52॥
प्रतिष्ठादिविशेषास्तु अष्टधा परिकीर्तिता: ।
आदिमूर्त्यादिमूर्तीनां भोगपर्यङ्कशायिनाम् ॥ 53॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[144]]
या तु पीठे मुनिश्रेष्ठ ! विधिवत् परियोजना ।
“संस्थापना” च विज्ञेया, तथा “चाऽऽस्थापना”भवेत्। 54॥
आसीनानां स्थितानां स्थापना समुदीरिता ।
“प्रस्थापना” सुपर्णस्थमूर्तीनां परिकीर्तिता ॥ 55॥
शयनादिविभेदेन चतुर्धा परिकीर्तिता ।
भूयश्च द्विविधं विद्धि बेरैकत्वबहुत्वत: ॥ 56॥
शिलया मणिना वापि लोहैर्वापि कृता तु या ।
नित्यादिसकलस्नानविषया, रहिता सदा ॥ 57॥
कर्मार्चयापि देवीभि: स्थिताप्यासीनतां गता ।
स्थाप्यते केवला मूर्ति: “एकबेरं” तु विद्धि तत् ॥ 58॥
मृद्दारुजं तु यद्बिम्बं कर्मार्चादिसमन्वितम् ।
नित्यादिसर्वस्नानार्थं शक्तिभि: सहितं न वा ॥ 59॥
मणिवज्रादिशैलोत्थं निमित्तस्नपनक्षमम् ।
सदा तु नित्यस्नानार्थं कर्मार्चासहितं तु यत् ॥ 60॥
बृहद्बिम्बं तु लक्ष्म्यादिसहितं रहितं तु वा ।
नित्यनैमित्तिकाद्युक्तसकलस्नपनक्षमम् ॥ 61॥
लक्ष्म्यादिभि: समोपेतं यद्बिम्बं शक्तिभि: सदा ।
तदेतत्त्रिविधं विद्धि “बहुबेरं” महामते ! ॥ 62॥
यत्तु चित्रमयं बिम्बं भित्तिकाष्थाम्बराश्रयम् ।
कर्मबिम्बसमोपेतं नित्यादिस्नानकर्मणि ॥ 63॥
यद्यापि मृण्मयं बिम्बं त्रिविधं चापि चित्रजम् ।
नित्यनैमित्तिकस्नाने दर्पणादिसमन्वितम् ॥ 64॥
कर्मबिम्बान्वये योग्यं विभवेच्छानुसारत:।
एतच्चतुर्विधं विद्धि “बहुबेरविशेषकम्” ॥ 65॥
बहुबेरं यथायोगं स्थितमासीनमेव वा ।
शयानं यानगं वापि भवेदिच्छानुरूपत: ॥ 66॥
बहुबेरादिभेदास्तु पञ्चधा परिकीर्तिता: ।
अन्यानि कर्मबिम्बानि यात्राबिम्बपुरस्सरम् ॥ 67॥
तत्तत्कर्मविशेषार्थं बहुबेरैकबेरयो: ।
द्वयोश्च कल्पनीयानि विभवस्यानुरूपत: ॥ 68॥
साधारं सर्वमूर्तीनां प्रति (अधि) ष्ठानक्रमं शृणु ।
यथोक्तलक्षणोपेतं प्रासादं बिम्बसंयुतम् ॥ 69॥
यथाभिमतदिग्वक्त्रं निश्चयीकृत्य वै पुरा ।
भूभागे सति वै कुर्यात्तदग्रे यागमण्डपम् ॥ 70॥
दिक्त्रये तदभावात्तु तदभावाद्विदिक्षु वा ।
यथाभिमतदेशेषु सौम्ययाम्यदिगायतम् ॥ 71॥
आनुगुण्य, ऽऽयशुद्धं च शुभं निर्बाधमुच्छ्रितम् ।
त्रिपञ्चाशत्करायामं षोडशाङ्गुलसंमितम् ॥ 72॥
द्विसप्तकरविस्तारं विभवेच्छानुसारत: ।
हस्तद्वादशविस्तीर्णं षट्चत्वारिंशदायतम् ॥ 73॥
द्विचतुष्काङ्गुलैर्युक्तमष्टत्रिंशत्करायतम् ।
विस्तृतं दशभिर्हस्तैरथवा द्विजसत्तम ! ॥ 74॥
चतुस्त्रिंशत्करं सार्धमायामं नवविस्तृतम् ।
द्विरष्टाङ्गुलसंयुक्तं त्रिंशत्करसमायतम् ॥ 75॥
विस्तृतं चाष्टभिर्हस्तैरेवं पञ्चविधं भवेत् ।
सप्तषट्पञ्चहस्तं च तथा सार्धं चतुष्करम् ॥ 76॥
चतुर्हस्तं भवेत् पीठं क्रमान्मण्डपपञ्चके ।
मण्डपे मण्डपे कुर्यात् पार्थिवं पीठपञ्चकम् ॥ 77॥
स्वविस्तृते: षडंशेन सर्वेषां परिवर्ज्य च ।
अन्तरालानि विप्रेन्द्र ! तदुच्छ्रायमथाचरेत् ॥ 78॥
चतुर्विंशतिमांशेन स्वेन स्वेन महामते ! ।
शिष्टं च परितो वीथि: स्यादेषां पीठकल्पना ॥ 79॥
तद्विस्तारोच्छ्रितांस्तम्भान् स्थापयेत् कोणदेशत: ।
तन्मानेन समारोप्या: स्तम्भानां शिरसोपरि ॥ 80॥
रचनारहिताश्चान्ये दण्डास्तिर्यक्प्रसारिता: ।
सर्वं स्थलांगणं ब्रह्मन् ! चतुर्दिक्तोरणान्वितम् ॥ 81॥
पीठात् तृतीयभागेन विस्तृतं तोरणं भवेत् ।
विस्तारात् त्रिगुणेनैव सर्वषामुन्नति: स्मृता ॥ 82॥
सचक्रगरुडा: सर्वे त्रिचतु:पञ्चसंख्यया ।
स्वान्तरालप्रमाणेन सस्तम्भास्तोरणाखिला: ॥ 83॥
विनिवेश्या: क्षितौ खात्वा सर्वे चैव सुलक्षणा: ।
चतुरश्रास्त्वधोभागे त्वष्टाश्रा मध्यभागत: ॥ 84॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
वर्तुलाश्चोर्ध्वभागाश्च समांशेन विभाजिता: ।
कृत्वैवं भगवद्यागमण्डपं सर्वकर्मणाम् ॥ 85॥
उदग्दिक्पीठतश्चोर्ध्वे धिष्ण्यं कुर्यात् कजाङ्कितम् ।
वर्तुलं चतुरश्चं तु प्रकाशाख्यं सुलक्षणम् ॥ 86॥
शङ्खचक्रगदापद्मैरङ्कितं मेखलावनौ ।
द्रव्याणामधिवासार्थं तत्समीपस्थितं तु यत् ॥ 87॥
मध्यमे मण्डलं पीठे मन्त्रास्त्रकलशार्चनम् ।
चतुर्थं स्नानकुम्भानां सोषधीनां निवेशने ॥ 88॥
तस्मिन्नन्यत्र शयनं, पञ्चमं स्नपनासनम् ।
भद्रपीठसमायुक्तं स्नानद्रव्यसमन्वितम् ॥ 89॥
पूरितं वालुकाभिश्च कर्तव्यं तु द्विजाऽथवा ।
सद्वारं सगवाक्षं च सकवाटं हि सार्गलम् ॥ 90॥
कृत्वैवमधिवासार्थं प्राकारं सालयं महत् ।
प्रासादक्षेत्रमानं तु सन्त्यज्य परितस्तत: ॥ 91॥
समेखलं सपीठं तु दिक्षु कुण्डाष्टकं लिखेत् ।
अनुकल्पे तु वा कुर्यात् प्राच्यां दिङ्मण्डपाद्बहि: ॥ 92॥
तत्पाश्चात्ये तु वा भागे सपीठा: सहतोरणा: ।
सस्तंभा वा पृथक्पीठा विविक्ताश्च परस्परम् ॥ 93॥
चातुरात्म्यादिदेवानां ब्रह्मन् ! स्थापनकर्मणि ।
संस्थितिं शृणु कुण्डानां विविधां दिग्विदिक्षु च ॥ 94॥
महाविभवसौभाग्य आयुरारोग्यवृद्धये ।
सिद्धये सर्वकर्माणां (!) विघ्नानां विनिवृत्तये ॥ 95॥
व्यत्ययादफलं विद्धि मुक्तये समतानघ ! ।
गदाद्वन्द्वद्वयोपेतं प्राग्दिक्तुर्याश्रमेव वा ॥ 96॥
चक्रं दक्षिणदिग्विप्र ! शङ्कं प्रत्यक्प्रदेशत: ।
पद्ममुत्तरदिग्भागे यथाभिमतपल्लवम् ॥ 97॥
आग्नेय्यां तु समापाद्य कुण्डमश्वत्थपत्रवत् ।
विमुक्तकमलं कुर्यात् त्रिकोणं पूर्ववत्तत: ॥ 98॥
होमार्थं या तु दिक्कुण्डमष्टाश्रं वायवे पदे ।
धिष्ण्यं श्रीवत्ससंज्ञं तत्, अर्धेन्दुसदृशाकृति ॥ 99॥
ऐशान्यां तु समालिख्य लक्षणेनोपलक्षितम् ।
अतोऽपरं सन्निवेशमेकाग्रमवधारय ॥ 100॥
धिष्ण्यं पूर्वपदे वृत्तमाग्नेय्यां कौस्तुभाकृति ।
चक्रं दक्षिणदिग्भागे शार्ङ्गाकारं तु यातुदिक् ॥ 101॥
आप्यां गदाकृतिं प्राग्वन्मालाख्यं वायवे पदे ।
उदग्दिक्कमलाकारं श्रीवत्साकारमीशदिक् ॥ 102॥
विस्तारं शम (य) मानं तु सर्वेषां विहितं तु वै ।
द्वादशांशं परित्यज्य ओष्ठार्थं च ततो बहि: ॥ 103॥
सुसमं मेखलाबन्धं कुर्यात् तद्विस्तृते: समम् ।
शम(य?)द्वयं भवेत् सर्वं यथा मेखलया सह ॥ 104॥
मध्यदेशे तु वृत्तं वा तर्पणे सर्वकर्मणाम् ।
प्रासादक्षेत्रभूमेर्वै तमेवैशपदे बहि: ॥ 105 ॥
संपाद्यमानं युक्तं वा तुर्याश्रं वा सुलक्षणम् ।
वास्त्वङ्गविबुधानां च लोकेशानां महामते ! ॥ 106॥
विघ्नेशद्वारपालानां क्षेत्रेशस्य तथा क्षिते: ।
कृत्वैवं भूषयेत् प्राग्वत् सकुण्डं यागमण्डपम् ॥107॥
चतुरश्रं चतुर्द्वारं दर्भमालान्तरीकृतम् ।
अन्यत्र तदलाभे तु यथाभिमतदिङ्मुखम् ॥ 108॥
चतुर्दशकाराच्चैव यावत्त्रिंशत्करावधि ।
षट्करान्तं पुनस्तस्माद्बिम्बमानव्यपेक्षया ॥ 109॥
कार्या मध्ये स्थला तेषां द्विसप्तशैस्ततोऽष्टभि: ।
समन्तभद्रा सुश्लक्ष्णा चिता पक्वेष्टकादिभि: ॥ 110॥
तालोन्नते समारभ्य सामान्येऽस्मिन् हि कर्मणि ।
उन्नताङ्गुलवृद्धया तु , नीचा तद्ध्रासत: क्रमात् 111॥
द्वित्रिरष्टांशकैर्मध्ये सर्वासां मण्डलं भवेत् ।
चतुरश्रं चतुर्द्वारं चक्राम्बुरुहभूषितम् ॥ 112॥
दक्षिणे शयनं , सौम्ये कुण्डं , अग्नेस्तु पूर्ववत् ।
समेखलं द्विहस्तं च चक्रपद्माङ्कितं शुभम् ॥ 113॥
तदधश्चतुरश्रं प्राक् गदामेखलिकान्वितम् ।
तथा दक्षिणदिग्भागे कुर्याद्वै चक्रचिह्नितम् ॥ 114॥
वर्तुलं पश्विमे सौम्ये कमलाङ्कं मनोहरम् ।
शङ्खाङ्कं सर्वकोणेषु मानमेषां यथोर्ध्वगे ॥ 115॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[146]]
सर्वे दशान्तहस्तानां चतुर्णामेकमेखला ।
मण्डपानां तु किन्त्वत्र ऊर्ध्वगं सर्वमेखलम् ॥ 116॥
ततोऽध: संस्थिता: सर्वे एककुण्डास्तु मण्डपा: ।
तेषां समेखलं चाद्ये द्वाविंशत्यङ्गुलं भवेत् ॥ 117॥
ह्रासादङ्गुलयुग्मस्य यावद्वै षोडशाङ्गुलम् ।
स्यात् षट्करे गृहे कुण्डं कुर्याद्वै वा मेखलाधिका 118॥
अष्टहस्तोच्छ्रितं पूर्वं ततोर्धकरवर्धितम् ।
त्रयोदशकरादीनां चतुर्णां ह्रासयेत् तत: ॥ 119॥
अष्टकं त्वङ्गुलानां तु सप्तपञ्चचतु:क्रमात् ।
न ह्रास: षट्करान्तानां न्यूनानामुच्छ्रितेर्भवेत् ॥ 120॥
एवं स्नानगृहाणां तु विस्तारश्चोन्नतै: सह ।
किन्तु वै वालिकापीठैर्मध्यतश्चोपशोभित: ॥ 121॥
द्विचतुर्भिर्द्विहस्तांशैर्विस्तृता: प्राग्वदुन्नता: ।
स्नानीया अग्रगेहाद्वा दिक्त्रयेऽभिमते शुभे ॥ 122॥
अर्धमानसमं मुख्यात् सुपीठं शयनान्वितम् ।
दृग्दानभवनं कुर्यान्मङ्ंगल्यकलशै: सह ॥ 123॥
सर्वेषां कर्मभूभागं कोणस्तम्भैर्विभूषितम् ।
सुनेत्रैर्वेष्टितं कुर्याच्चक्राद्यैःपूर्ववद्युतम् ॥ 124॥
सुस्थिरं दृढपादं च स्नानाम्भोग्रहणक्षमम् ।
अर्धेन वालुकापीठाद्दीर्घमाद्यक्रमेण तु ॥ 125॥
वर्धितं चार्धहस्तेन हासितं चतुरङ्गुलै: ।
स्वदैर्घ्यादर्धविस्तीर्णं कृत्वैवं सप्रणालकम् ॥ 126॥
तेन तद्वालुकापीठं भूषयेन्मध्यगेन तु ।
यागागारस्य वै दिक्षु द्वारार्थं तत्र चान्तरे ॥ 127॥
शमार्धं वृद्धियोगेन ह्रासोऽन्यत्र कलादिक: ।
तोरणानि बहि: कुर्याद्दृढै: काष्ठै: सुपूजितै: ॥ 128॥
पञ्चहस्तानि चार्धेन वर्धितानि करेण तु ।
न ह्रासमाचरेत्तेषामन्यत्र करणे सति ॥ 129॥
दशमात् पञ्चहस्तानामृते भूमौ प्रवेशयेत् ।
शमार्धं वर्धितानां च द्वे द्वे संवर्धयेत् कले ॥ 130॥
दैर्घ्यात् प्रवेशशिष्टात्तु त्रिभागेन तदन्तरम् ।
सर्वं चक्रध्वजं कार्यं वस्त्रस्रङ्मञ्जरीयुतम् ॥ 131॥
सुधाद्यैर्वर्णकै: पीतैश्चन्दनाद्यैस्तु लेपितम् ।
भिन्नाङ्गमेतदखिलं यथैकस्मिन् हि युज्यते ॥ 132॥
कर्म, यागगृहे शश्वद्विभूतेर्वावनेर्विना ।
पञ्चत्रिंशत्करं क्षेत्रं स्वतुर्यांशेन विस्तृतम् ॥ 133॥
तन्मध्ये तु चतुर्हस्तं चाऽऽपाद्यं स्थलसप्तकम् ।
स्थलानां व्यवधानं तु कुर्याद्वै तालसंमितम् ॥ 134॥
एकापायेन वै कुर्याद्विहस्तान्तस्थलाङ्गणम् ।
क्रमेणाष्टाङ्गुलान्मानाद्व्यङ्गुलं द्व्यङ्गुलं विना ॥ 135॥
स्थलानां संकटानां च व्यवधानं द्विगोलकम् ।
एवमेव समुच्छ्राय: सर्वासां परिकीर्तित: ॥ 136॥
परितो विहितं वीथेर्मानमत्र स्वपीठजम् ।
एवं वा सङ्कटे कुर्यादाद्योक्तान्मण्डपद्वयात् ॥ 137॥
मध्ये मण्डलपीठं तु, तस्य दक्षिणदिग्भवेत् ।
समीपे शयनं , स्थानकुम्भानां स्थापनायनम् ॥ 138॥
एवं हि वामनिकटे भोगानां मन्त्रतर्पणम् ।
ऋग्यजु: सामपूर्वाणां श्रुतीनां हवनं परे ॥ 139॥
दृग्दानशयनं स्थाने ह्यन्यस्मिन् शयने हितम् ।
व्यवसायार्थसम्पत्ती देशकालौ तु तज्ज्ञताम् ॥ 140
ज्ञात्वा समाचरेत् सर्वं न न्यूनं नाधिकं तु वा ।
यद्युक्तमविरुद्धं च व्यापकं सम्प्रयोजनम् ॥ 141॥
तत्तदभ्यूह्य सर्वत्र कुर्याल्लोभधिया विना ।
यतो यथोक्तं देवानां निष्पद्यति हि वा न वा ॥ 142॥
अतो यथोक्तेन विना नावसीदति बुद्धिमान् ।
यथोक्तकरणे च्छिद्रपूरणं परमं स्मृतम् ॥ 143॥
भावभक्तिसमेत च श्रद्धापूतं पुरोदितम् ।
प्रासादस्याष्टदिग्व्योम मूर्तिपानां यथोदितम् ॥ 144॥
स्थण्डिलेष्वथ कुण्डेषु, तादर्थ्येनाथवा स्वयम् ।
स्वकुण्डे हवनं कुर्याच्चतुर्वेदमथोऽपरे ॥ 145॥
समस्तं मूर्तिपीयं वा स्वयमेव समाचरेत् ।
सामग्रीविरहाद्योग्यमूर्तिपानामभावत: ॥ 146॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
एवं त्वभिनवं कृत्वा यागार्थं मण्डपं द्विज ! ।
पूर्वोदितैरलङ्कारैरलंकृत्य पृथग्विधै: ॥ 147॥
सितरक्तादिभेदेन प्रागादौ तु ध्वजाष्टकम् ।
निवेश्य मध्ये वेद्यां तु पुनरप्ययवत्तथा ॥ 148॥
यागमण्डपनिर्माणे भूयो विध्यन्तरं शृणु ।
प्राग्वा ह्युदग्वा प्रासादात् त्रिंशद्धस्तैर्द्विजायतम् 149॥
द्व्यधिकैर्मण्डपं कुर्यादन्यद् द्वादशभि: करै: ।
स्यात् तुर्यश्रायतं मध्ये वेदीनां तत्र पञ्चकम् ॥ 150॥
परित: पञ्चहस्तं च हस्ते हस्तेऽन्रीकृतम् ।
प्रदक्षिणगणोपेतं वितानाद्यैर्विभूषितम् ॥ 151॥
वेद्यामुत्तरदिक्स्थायां कुर्यात् कुण्डं स लक्षणम् ।
होमोपकरणं सर्वं तत्रोपरि निवेश्य च ॥ 152॥
ततोपरायां वेद्यां तु नेत्रे उन्मीलयेद्द्विज ! ।
मण्डलं मध्यमायां तु वेद्यामप्येकपङ्कजम् ॥ 153॥
प्रस्तार्य चित्रं शयनं चतुर्थ्यां मुनिसत्तम ! ।
स्नानकर्म तत: कुर्यात् पञ्चमायां तु दक्षिणे ॥ 154॥
मण्डपस्य चतुर्दिक्षु कुर्यात् कुण्डचतुष्टयम् ।
प्रासादस्यापि परित: कुर्यात् कुण्डचतुष्टयम्॥ 155॥
तदर्थान् सर्वसंभारान् संभृत्य सुसमाहित: ।
दिने कर्मदिनात् पूर्वे सप्तमे पञ्चमेऽपि वा॥ 156॥
अङ्कुरानर्पयित्वा तु तत: कर्म समारभेत् ।
प्रधानदिवसात् पूर्वदिने देशिकसत्तम: ॥ 157॥
स्नात: शुक्लाम्बर: स्रग्वी कृतन्यास: सुशान्तधी: ।
कृताह्निकोऽधिवासार्थं सर्वालङ्कारभूषित: ॥ 158॥
सर्वसाधनसंयुक्तं त्वर्घ्यपाद्यसमन्वितम् ।
मङ्गल्यकुम्भमादाय ध्यायमानोऽच्युतं हृदि ॥ 159॥
सह चैकायनैर्विप्रै: सदागमपरायणै: ।
तथा ऋङ्मयपूर्वैस्तु आमूलाद्भगवन्मयै: ॥ 160॥
भेरीपटहवादित्रशङ्खशब्दादिकै: सह ।
ऋग्यजुस्समपूर्वैश्च प्रशस्ता: संपठन् श्रुती: ॥ 161॥
द्वारपालार्चनं कृत्वा यागागारं प्रविश्य च ।
संस्मृत्य स्वासने व्याप्तिमर्चयित्वोपविश्य च ॥ 161
मध्यपीठसमीपे तु प्राङ्मुख: पश्चिमे पदे ।
अग्रे मङ्गल्यकलशमाधारस्योपरि न्यसेत् ॥ 163॥
विप्रान् ऋङ्मयपूर्वांश्च उपवेश्य च पूर्ववत् ।
पूर्वोक्तस्त्वधिकैर्युक्तो द्रव्यैर्द्रव्यगण: शुभ: ॥ 164॥
यश्च यत्रोपयोग्यस्तु तत्र तं संप्रवेशयेत् ।
मन्त्राणामुपदेष्टा चाप्यनुकूलो महामति: ॥ 165॥
योक्तव्य: कर्मदक्षस्तु सर्वेष्ववसरेषु च ।
दक्षिणे ह्यात्मनो विप्र ! एकचित्त: समाहित: ॥ 166
स्वयं वस्त्वनुसन्धाय हवनार्चनकर्मणाम् ।
आस्ते ह्युत्पत्तिपूर्वाणां न्यासान्तानामनन्यधी: 167॥
करशुद्ध्यादि सर्वं तु चक्रादिन्यासपश्चिमम् ।
सर्वं क्रमेण कृत्वा तु पुण्याहं वाचयेत् तत: ॥ 168॥
ओङ्काराद्यं पवित्रान्तं मन्त्राणां प्राक्चतुष्टयम् ।
पाठयेच्च सपुण्याहं गायत्रीत्रितयान्वितम् ॥ 169॥
ततश्चात्मानुवादं च आत्मव्यूहं तथैव च ।
विष्णुसूक्तं शाकुनं च शिवसंकल्पमेव च ॥ 170॥
श्रीसूक्तं चापि शंसूक्तं भद्रसूक्तं तथैव च ।
अद्भिरित्यादिकं यच्च प्रीतिमन्त्रावसानकम् ॥ 171॥
पुण्याहं स्वस्तिं ऋद्धिं च संवाच्य सह मूर्तिपै: ।
प्रोक्षयेच्छतधारेण “स्थानानी” त्यादिकेन च ॥ 172
एवं सर्वेषु यागेषु भवेत् पुण्याहवाचनम् ।
यागं पुरोक्तविधिना त्रिस्थानस्य क्रमाद्यजेत् ॥ 173
भगवन्तं जगद्योनिं बिम्बमध्ये द्विजोत्तम ! ।
कुर्यात् सतोरणानां च ध्वजानां स्थापनं तत: ॥ 174
सत्यादिकं चतुष्कं तु, मध्यवेद्यां ध्वजाष्टके ।
प्रभवाप्यययोगेन यजेत् प्रागादियोगत: ॥ 175॥
“उत देवा अवहिता” ऋङ्मयान् पाठयेत्तत:।
प्रागादिदिक्चतुष्केषु तोरणानां चतुष्टये ॥ 176॥
सुशोभनं सुभद्रं च सुगन्धं च यजेत् क्रमात् ।
सुहोत्रं च ततश्चकं विहगेश्वरसंयुतम् ॥ 177॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[148]]
उपरिष्टान्मुनिश्रेष्ठ ! पूजयेत् प्रतितोरणम् ।
एतेषामथवा पूर्वं भवेद् द्वार्स्थै: सहार्चनम् ॥ 178॥
पाठयेद्द्वारपालीयं साम सामविदस्तत: ।
अथार्घ्यपुष्पभृन्मूर्तिधरैर्यायात् समावृत: ॥ 179॥
यत्र तिष्ठति विश्वेश: पीठब्रह्मशिलान्वित: ।
तत्रावलोकनं तेषां कुर्यात् सन्ताडनादिकम् ॥ 180॥
चक्रास्त्रमन्त्रितै: स्नानकलशै: स्नापयेत्तत: ।
सिद्धार्थकैस्तथा पञ्चगव्यमृद्भृतिवारिणा ॥ 181॥
वल्मीकमृज्जलेनाथ चक्राङ्कौषधिवारिणा ।
संक्षोभ्याभ्यर्च्य चोद्वर्त्य क्षालयेदस्त्रवारिणा ॥ 182॥
तमर्घ्येनार्चयित्वा च ततस्तन्मन्त्रितान् करे ।
सिद्धार्थकान् दक्षिणे तु बध्वाग्रे पाठयेद् ऋचम् ॥ 183॥
“रक्षोहणं” तथा सर्वान्नयेत् प्रतिसरे मणीन् ।
सर्वत्र वेष्टितं कृत्वा समारोप्य रथोत्तमे ॥ 184॥
कर्मारम्भं च पठत: तस्य दक्षिणदिङ्न्यसेत् ।
ऋक्सामपूर्वान् वामे तु ब्राह्मणांश्च चतुश्चतु: ॥ 185॥
पुरतोऽस्त्रं स्मरन् यायात् स्वयं विघ्नांस्तु सूदयन् ।
सनृत्तगीतवादित्रस्तुतिमङ्गलपाठकै: ॥ 186॥
इदं विष्णुर्विचक्रेति ऋङ्मयै: सह पाठकै: ।
एकायनांस्तदन्ते तु “ ॐ नमो ब्रह्मणे” तु यत् 187॥
तथैव शाकुनं सूक्तं श्रीसूक्तेन समन्वितम् ।
स्वर्णादिनार्थिन: शक्त्या तर्पयंस्तान्निवेशयेत् ॥ 188
यागभूमिं ततो बिम्बमवरोप्य रथादिकात् ।
निषण्णं दृढकाष्ठोत्थतोरणे सन्निवेश्य च ॥ 189॥
स्नानभूमौ तत: कुर्यादस्त्रेणाज्यतिलाहुति: ।
यद्वा पूर्वं समानीय पीठं ब्रह्मशिलान्वितम् ॥ 190॥
भूमिष्ठे भद्रपीठे तु वेदिकायां निवेश्य च ।
ततो बिम्बं समानीय स्थापयेत् पिण्डिकोपरि ॥ 191
स्थाप्यमाने बृहद्बिम्बे विशेष: कथ्यते शृणु ।
पूर्ववत् कर्मशालायां संस्थाप्याकारशुद्धये ॥ 192॥
संस्नाप्य विधिना कृत्वा नयनोन्मीलनं तत: ।
स्नपनं बृहादापाद्य केवलं वा बहूदकै: ॥ 193॥
स्नानकर्मशिलादीनामीषत् कृत्वा तु सार्चनम् ।
उत्थाप्य मूर्तिपाद्यैस्तु बहुभिस्तु रथस्थितम् ॥ 194॥
समानीय ततो यत्नात् प्रासादाभ्यन्तरं तु वै ।
यथावद्रत्नविन्यासपूर्वं पीठे निवेश्य च ॥ 195॥
बृहद्बिम्बं , तत: कुर्यात् कर्म बिम्बेऽखिलं तु वै ।
सन्निरोधस्तु मन्त्राणां तत्र लग्नोदये स्मृत: ॥ 196॥
आबृहत्स्नपनात्पूर्वं यत्किञ्चदपि तत्र तत् ।
निर्वर्तनीयं पूर्णान्तं बुद्ध्वैवं प्राङ्महामते ! ॥ 197॥
तथा कार्यं शुभो येन मुहूर्तो नावसीदति ।
एवं हि चित्रपूर्वाणामन्येषां मुनि (द्विज) सत्तम 198॥
सरत्नब्रह्मपाषाणवर्जितानां समापयेत् ।
स्नानाद्यं कर्मबिम्बे तु तत्समीपेऽथ दर्पणे ॥ 199॥
कर्मबिम्बं विना तेषां प्रस्वापाद्यपि विष्टरे ।
कुर्यात् प्रवेशपूर्वं तु सर्वमुत्सवपश्चिमम् ॥ 200॥
शक्तिभि: कर्मबिम्बैश्च गरुडाद्यैर्यदा सह ।
समाचरेत् प्रतिष्ठानं मूलबिम्बेन वै सह ॥ 201॥
तदानीं तानि बिम्बानि यागभूमौ प्रवेशयेत् ।
एवं प्रवेश्य तद्बिम्बं देशिक: सुसमाहित: ॥ 202॥
मण्डलाग्रमथासाद्य तत्र बिम्बं निवेदयेत् ।
“भगवन् भूतभव्येश ! त्वय्येवाराधनाय च ॥ 203॥
इदं बिम्बं करिष्यामि संस्कृत्य रजनीक्षये ।
एवं निवेद्य स्ननार्थं कलशान् स्थापयेत् पृथक् ॥ 204
अथवा कर्मदिवसात् तृतीये वासरे पुरा ।
कर्मभूमे: समानीय ब्रह्म (बिम्बं) पीठशिलान्वितम् ॥
यागभूमौ तु संस्थाप्य कलशे मण्डलक्षितौ ।
वह्नौ च देवदेवेशमिष्ट्वा पूर्वोक्तवर्त्मना ॥ 206॥
बिम्बादिसर्वद्रव्याणामधिवासं यथास्थितम् ।
कल्पयित्वा तु देवस्य कृत्वा बिम्बनिवेदनम् ॥ 207॥
अपरेऽहनि संप्राप्ते स्नपनं प्रारभेद्गुरु: ।
यद्वा तृतीयदिवसे प्राग्वदिष्ट्वा क्रमेण तु ॥ 208॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
त्रिस्थानस्थं जगन्नाथं कर्मशालां प्रविश्य च ।
प्राप्तेऽपराह्णसमये बिम्बमाकारशुद्धये ॥ 209॥
संस्नाप्य विधिना पश्चाद्बिम्बं तोयेऽधिवास्य च ।
अपरस्मिन् दिने प्राप्ते देशिकस्तु कृताह्निक: ॥ 210॥
जलादुत्थाप्य तद्बिम्बं यागभूमौ प्रवेशयेत् ।
सनक: -
जलाधिवासनं कर्म यथावद्वदतांवर ! ॥ 211॥
श्रोतुकामस्य मे सम्यक् समाख्याहि सुविस्तरम् ।
शाण्डिल्य: -
वक्ष्ये जलाधिवासीयं विधानमवधारय ॥ 212॥
प्रासादस्य विशुद्ध्यर्थं बिम्बशुद्ध्यर्थमेव च ।
मानोन्माणप्रमाणानामूनाधिक्योपशान्तये ॥ 213॥
जगदाप्यायनार्थं च सर्वसम्पूर्णसिद्धये ।
प्रतिष्ठार्थक्रियारम्भात् पूर्वमेव शुभे दिने ॥ 214॥
पञ्चगव्यादिना स्नानं पूजाहोमौ तथा जपम् ।
समाचरेत् स्वमन्त्रस्य यत्रैवं न कृतं पुरा ॥ 215॥
हेतुना केनचित्तत्र जलवासं समाचरेत् ।
नदीषु दीर्घीकायां वा तटाके निर्झरे ह्रदे ॥ 216॥
संभवे सति कुर्वीत जलवासं यथाविधि ।
असंभवे जलद्रोण्यां कटाहे धातुनिर्मिते ॥ 217॥
यथासंभवमन्यस्मिन् पात्रे वा मृण्मयादिके ।
अल्पतोये श्मशानान्ते लवणोदपरिप्लुते ॥ 218॥
कटुके च कषाये च तिक्ते फेनैश्च दूषिते ।
चैत्यवृक्षसमीपे च नीचावाससमीपके ॥ 219॥
वर्णान्तरयुते स्वल्पे ऊषरे शैवलान्विते ।
एवमादिषु दुष्टेषु जलवासं न कारयेत् ॥ 220॥
एकत्रिपञ्चरात्रं वा जलमध्येऽधिवासयेत् ।
देशकालानुरूपेण सद्यो वा जलवासनम् ॥ 221॥
प्रतिष्ठादिवसात् पूर्वं तृतीये पञ्चसप्तमे ।
दिनेऽपराह्णसमये कर्मशालां प्रविश्य च ॥ 222॥
अस्त्रमन्त्रेण संप्रोक्ष्य विम्बं सन्ताडयेत्तत: ।
सिद्धार्थकेस्तिलैर्दीर्घैरस्त्रमन्त्राभिमन्त्रितै: ॥ 223॥
संस्राप्याकारशुद्ध्यर्थं षड्भि: सिद्धार्थकादिकै: ।
वस्त्राभरणपुष्पाद्यैरलंकृत्य च भूषणै: ॥ 224॥
पूर्ववत् कौतुकं बद्ध्वा समारोप्य रथादिके ।
पूर्ववच्छ्रुतिघोषैश्च शङ्खभेर्यादिकै: सह ॥ 225॥
विविधैर्नृत्तगेयैश्च तथान्यैर्मङ्गलै: सह ।
ग्रामं वा नगरं वापि प्रासादं च प्रदक्षिणम् ॥ 226॥
भ्रामयित्वा जलोद्देशमानयेन्मूर्तिवै: सह ।
प्रपायां तु जलाभ्यर्णे अवरोप्य रथादिकात् ॥ 227॥
विष्टरे विनिवेश्याथ प्राङ्मुखं वाप्युदङ्मुखम् ।
मण्डपं जलमध्ये तु वातवृष्टिक्षमं शुभम् ॥ 228॥
चतु: स्तम्भसमायुक्तं चतुस्तोरणभूषितम् ।
वितानध्वजसंयुक्तं वेष्टितं दर्भमालया ॥ 229॥
विचित्रैश्च फलैर्युक्तं द्रुमाङ्गै: पावनैस्तथा ।
मुक्तादामसमायुक्तं स्रग्दामभिरलंकृतम् ॥ 230॥
कोणप्रदीपसंयुक्तं चामरैरुपशोभितम् ।
पुरेव कारयित्वा तु कुर्यात् पुण्याहघोषणम् ॥ 231॥
प्राग्वच्छुद्धिमपां कृत्वा तन्मध्ये विन्यसेत्तत: ।
प्रतिमानुगुणं भद्रपीठमास्तरणान्वितम् ॥ 232॥
सोपधानं तदूर्ध्वे तु कल्पयेन्मन्त्रमासनम् ।
अनन्तं कल्पयित्वोर्ध्वे अर्घ्यगन्धादिनार्चयेत् ॥ 233
द्विषट्कार्णेन बिम्बस्य अर्घ्यं पाद्यं तथैव च ।
आचामं वासितं गन्धमुपवीतोत्तरीयके ॥ 234॥
भूषणानि च माल्यानि दीपं धूपं यथाक्रमम् ।
दत्वा कृत्वा घृतारोपं संस्मरेत् संहृतिक्रमम् ॥ 235॥
संहारस्य क्रमं वक्ष्ये समाकर्णय सांप्रतम् ।
आत्मानं स्वर्गं ध्यात्वा सर्वज्ञं विष्णुमव्ययम् ॥ 236
कुर्याद्भावान्वितो विष्णोरधिवासनमुत्तमम् ।
प्रणवेन समारोप्य जीवमर्चाभिमानिनम् ॥ 237॥
उत्क्रम्यात्मैकतां कृत्वा स्वस्मिन् सर्वेश्वरे हरौ ।
संशोष्य मरुता पृथ्वीं दग्ध्वा बीजान्विताग्निना 238॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[150]]
अद्भि: संप्लाव्य तां वायुशुष्कां वह्नौ विलाप्य च ।
संहृत्य वायुना वह्निं वायुमाकाशतां नयेत् ॥ 239॥
आध्यात्मिकाधिदेवैस्तु करणैर्विषयै: सह ।
तन्मात्रासंस्थितान्येवं क्रमात् संहृत्य देशिक: ॥ 240
नभो मनसि संहृत्य मनोऽहङ्कृति तत्पुन: ।
महत्यात्मनि तं चापि नयेदव्याकृतैकताम् ॥ 241॥
शान्तानन्ते परे व्योम्नि निष्कले ज्ञानविग्रहे ।
तं ध्यायेत् परमानन्दे संस्थितं शान्तविग्रहम् ॥ 242
यस्मिन्नव्याकृतं लीनं स्वस्थं यत् स्वस्वरूपकम् ।
वासुदेवोऽपि विज्ञेय: सर्वात्मा सर्वकृत् प्रभु: ॥ 243
तस्मिन्नेव तु संहृत्य पृथिव्यादीनि देशिक: ।
एवं ध्यात्वा यथान्यायं बिम्बं वस्त्रेण वेष्टयेत् ॥ 244॥
स्थगयित्वांशुकैदिव्यैदर्भै: सर्वै: स्रगादिभि: ।
आचार्यो मूर्तिपैर्मन्त्रान् व्यापकांश्चतुरोपि च ॥ 245॥
पठद्भि: शाकुनं सूक्तं तथा चान्यैस्रयीमयै: ।
आम्नायोद्धोषणपरै: सार्धमादाय तीरता: ॥ 246॥
तद्बिम्बं जलमध्ये तु पीठोर्ध्वे शाययेत् स्वयम् ।
अम्भस्येति च मन्त्रेण प्राङ्मूर्धनमुदङ्मुखम् ॥ 247॥
दुन्दुभीर्विविधाकारा नादयित्वा दिशो दश ।
जयशब्दैश्च गीताद्यै: सपुण्याहपुरस्सरम् ॥ 248॥
आत्मन्यासं क्रमात् कृत्वा दिशोस्त्रेणावबध्नियात् ।
अवलोक्य च नेत्रेण कवचेनावकुण्ठयेत् ॥ 249॥
लोकपालान् बहिर्ध्यात्वा स्थानादस्मात् समन्तत: ।
तीरदेशमथ प्राप्य कुम्भं सूत्रेण वेष्टयेत् ॥ 250॥
वेष्टितं नववस्त्राभ्यां सापिधानं सपल्लवम् ।
संस्थाप्य तद्दक्षिणत: करकं च तथैव हि ॥ 251॥
इन्द्रादीशानपर्यन्तं कलशान् परितो न्यसेत् ।
सवस्त्रान् सापिधानांश्च सहितण्यान् सकूर्चकान् 252॥
कुम्भे विशाखयूपं तु करके च सुदर्शनम् ।
आवाह्यार्घ्यादिनाभ्यर्च्य इन्द्रादीन् कलशाष्टके 253॥
बिम्बस्य शिरसोद्देशे कुम्भं च करकं न्यसेत् ।
अर्चितं परिताश्चाष्टौ कलशान् विन्यसेत् क्रमात् 254॥
कोणेषु पालिका न्यस्त्वा (!) अनिवार्णैश्च दीपकै: ।
दर्शयेच्चक्रमुद्रां च रक्षामुद्रां तथैव च ॥ 255॥
अत ऊर्ध्वं न वै कुर्याद्ग्राम्यधर्मं तु तज्जले ।
दारुलोहशिलोत्थानां बिम्बानां जलवासनम् ॥ 256
साक्षाद्भवेत्तदन्यत्र भवेच्छायाधिवासनम् ।
विधानं तत्र वक्ष्यामि यथा तदवधारय ॥ 257॥
स्नानमाकारशुद्ध्यर्थं दर्पणे तु समाचरेत् ।
अन्यच्च सकलं विप्र ! प्राग्वद्बिम्बे समाचरेत् ॥ 258
अग्रतो देवबिम्बस्य छायाधिवसनार्थत: ।
जलद्रोणीं कटाहं वा स्थापयेल्लोहनिर्मितम् ॥ 259॥
मृण्मयं दारुजं वापि भाजनं धान्यसञ्चये ।
पूरयेद्गन्धतोयेन शुद्धस्फटिकवर्चसा ॥ 260॥
पूर्ववद्विष्टरं कृत्वा दर्भमञ्जरिजं शुभम् ।
अष्टाविंशतिदर्भोत्थं कूर्चं कृत्वा द्विजोत्तम ! ॥ 261॥
देशिकेन्द्रो विधानेन तत्रावाह्य जगद्गुरुम् ।
अर्घ्यगन्धादिनाभ्यर्च्य स्मृत्वा वै संहृतिक्रमम् 262॥
विष्टरं जलमध्ये तु प्राङ्मूर्धानं तु शाययेत् ।
चक्रमुद्रां प्रदर्श्याथ कुभादीन् पूर्ववन्न्यसेत् ॥ 263॥
शक्तीनामपि विप्रेन्द्र ! पूर्ववद्विष्टरं भवेत् ।
अथवा तु त्रिभिर्दर्भै: कूर्चं कुर्याद्विधानत: ॥ 264॥
छायाधिवासमात्रे तु तासामपि पृथक् पृथक् ।
सर्वाङ्गं नववस्त्रेण प्रतिमाया: समन्तत: ॥ 265॥
छादयित्वा समन्ताच्च सिद्धार्थान् विकिरेत् क्षितौ ।
रक्षोहणेति मन्त्रेण रक्षां कुर्यात् समन्तत: ॥ 266॥
अनुक्तमत्र यत् किञ्चित् प्राग्वत्तत् सर्वमाचरेत् ।
मृण्मये भित्तिसंस्थे च बिम्बे छायाधिवासनम् ॥ 267
अन्त: प्रविश्य प्रासादे देशिकेन्द्र: समाचरेत् ।
अन्येषां यागगेहस्य प्राग्वत् कृत्वा तु मण्टपम् 268॥
कुटीं वा तत्र कुर्वीत छायाधिवसनं गुरु: ।
दारुलोहशिलोत्थानां विम्बानां विभवे तदा ॥ 269॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
जलद्रोण्यादिके पात्रे तोयाधिवसने चरेत् ।
तदापि जलवासं तु आचरेन्मण्टपान्तरे ॥ 270॥
यद्वा स्नानार्थतः क्लृप्तमण्डपे वा समाचरेत् ।
अथवा यागसदने स्नानभूमौ तु तद्भवेत् ॥ 271॥
एवं जलाधिवासं तु कृत्वा वै देशिकोत्तम: ।
उपयोग्यं प्रतिष्ठाया यद्यद्द्रव्यमुपार्जितम् ॥ 272॥
तत् सर्वं समुपाहृत्य प्रासादं शोधयेत्तत: ।
मार्जनालेपनाद्यैश्च ततो यागनिकेतने ॥ 273॥
अकृतं यदलङ्कारं कारयेत् सकलं तु तत् ।
नास्तिकान् भिन्नमर्यादान् देवब्राह्मणनिन्दकान् 274॥
पापरोगयुतानन्यान् निन्दितान् पिशुनांस्तथा ।
पाषण्डिनो हीनवृत्तीन् प्रतिलोमान् समत्सरान् 275॥
लुब्धान् मूर्खानविदुषो बलान्निर्वासयेत्तत: ।
कर्महाद्वासरे विप्र! अपराह्णे गुरु: स्वयम् ॥ 276॥
जलाधिवासदेशं तु संप्राप्य सह मूर्तिपै: ।
उत्थाप्य बिम्बमुदकात् कुम्भं च कलशानपि ॥ 277
उद्वास्य देवतास्तत्स्थास्तद्बिम्बं तीरविष्टरे ।
प्राङ्मुखं समवस्थाप्य वारिभि: क्षालयेत्तत: ॥ 278॥
लोहजं चेद्विशुद्ध्यर्थं तिन्त्रिणीफलवारिणा ।
प्राग्वत् सृष्टिक्रमं कृत्वा विधानेन महामते ॥ 279॥
वस्त्राभरणपुष्पाद्यैरलङ्कृत्य मनोहरै: ।
यानमारोप्य तद्बिम्बं शङ्खभेर्यादिसंयुतम् ॥ 280॥
ग्रामं प्रदक्षिणीकृत्य ह्यालयं वा समानयेत् ।
यागगेहं तु यानादेरवरोप्य निवेशयेत् ॥ 281॥
स्थाने पूर्वोदिते पश्चादारभेत् स्नपनं गुरु: ।
लेख्यादौ संप्रविश्याथ प्रासादं मूर्तिपै: सह ॥ 282॥
प्राक् चाधिवासितं कूर्चं जलात्तस्मात् समुद्धरेत् ।
बिम्बाच्च वस्त्राभरणमाल्यान्यपनयेत् तत: ॥ 283॥
पीठे तु स्न्नानकुम्भानां स्थापनार्थं तु कल्पिते ।
पूर्वोदितं स्थूलपरं स्नपनं स्थापयेदद्विज ! ॥ 284॥
पूर्वादिपश्चिमाशान्तं पृथक् स्नपनमण्डपम् ।
विहितं यत्र , तत्रैव देवदेवस्य वामत: ॥ 285॥
यातुधानपदं यावदग्निकोणादितो न्यसेत् ।
स्नपनं स्थूलपराख्यं, स्थूलसूक्ष्मं तु पृष्ठत: ॥ 286॥
ईशकोणात् समारभ्य यावदाग्नेयगोचरम् ।
देवस्य दक्षिणे पार्श्वे ईशानाद्वायुपश्चिमम् ॥ 287॥
स्थूलस्थूलाभिधं स्नानं स्थापयेत् क्रमयोगत: ।
अधिवासदिने कुर्यात् स्नान स्थूलपराभिधम् ॥ 288॥
प्रतिष्ठादिवसे कुर्यात् स्नपनं स्थूलसूक्ष्मकम् ।
चतुर्थे दिवसे स्नपनं स्थूलस्थूलाभिधं भवेत् ॥ 289॥
तदा तत्तद्दिने तत्तत् स्नपनं स्नापयेद्गुरु: ।
एवं हि स्नानकलशान् क्रमात् संस्थाप्य पूर्ववत् 290॥
तदर्पणावसानेऽथ शयनं कल्पयेत् द्विधा ।
नयनोन्मीलनार्थं तु शयनं कल्पयेत् पुरा ॥ 291॥
द्वादशाक्षरमन्त्रेण पीठं संप्रोक्षयेत्तत: ।
प्रागग्रानुदगग्रान् वा दर्भानास्तीर्य पुष्कलान् ॥ 292
पञ्चभारमितान् शालीनथवा चार्धसंमितान् ।
वृत्तं वा चतुरश्रं वा कम्बलानुपरि न्यसेत् ॥ 293॥
उपधानानि चित्राणि शयनाङ्गानि कल्पयेत् ।
मङ्गल्यकुम्भान् संस्थाप्य दिगष्टकसमाश्रितान् 294॥
ततो बिम्बाधिवासार्थं शयनं परिकल्पयेत् ।
तदर्धं वेदिकोर्ध्वे तु कुर्यात् स्वस्तिकमण्डलम् ॥ 295
रजसा कुसुमैर्वाथ चतुर्वर्णैर्महोज्वलै: ।
प्राग्ग्रानुदगग्रांश्च दर्भान् संस्तीर्य तत्परम् ॥ 296॥
पञ्चभारप्रमाणेन शालींस्तत्र विनिक्षिपेत् ।
तदर्धं तण्डुलं शुद्धं तदर्धं तु तिलं तथा ॥ 297॥
उपर्युपरि निक्षिप्य लाजामूर्ध्वे तु विन्यसेत् ।
काष्ठजं सुदृढं स्निग्धं चतुर्गात्रसमन्वितम् ॥ 298॥
चतुष्पादसमायुक्तं चतुरश्रायतं ततम् ।
खट्वासंज्ञितपर्यङ्कं तदूर्ध्वे स्थापयेत्तत: ॥ 299॥
दुकूलं मृदुतल्पं च विन्यसेत् सपरिच्छदम् ।
केवलं तल्पमात्रं वा विन्यसेदथवा द्विज ! ॥ 300॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[152]]
खट्वातूले विवर्ज्याथ लाजोर्ध्वे रत्नकम्बले ।
न्यसेदभिनवं पश्चाद्वस्त्रं कार्पासजं नवम् ॥ 301॥
क्षौमवस्त्रं न्यसेन्मध्ये चित्रवस्त्रं ततोपरि ।
शिरोपधानसंयुक्तं पादगण्डूकसंयुतम् ॥ 302॥
सर्वानभिनवान् शुभ्रान् सकपोलोपधानकान् ।
सुगन्धधूपितान् वस्त्रान् कुसुमामोदसंमितान् ॥ 303
इन्द्रादीशानपर्यन्तं कलशान् सूत्रवेष्टितान् ।
तोयपूर्णान् समान् स्निग्धान् सापिधानान् सवस्त्रकान् ॥
सुरत्नपल्लवैर्युक्तान् धान्यराशिषु निक्षिपेत् ।
शङ्खचक्रगदापद्मध्वजैश्चेन्द्रादिषु क्रमात् ॥ 305॥
श्रीवत्सं गरुडं कूर्मं सौवर्णं तेषु निक्षिपेत् ।
मध्ये मध्ये च कुम्भानां धान्योर्ध्वे मङ्गलान् न्यसेत् ॥306॥
वस्त्रैराच्छादितास्तद्वन्न्यसेत् कोणेषु पालिका: ।
एवं शयनयुग्मं तु प्रकल्प्य तदधो यजेत् ॥ 307॥
सर्वाधारमनन्तं तु तदूर्ध्वे सवर्गं प्रभुम् ।
प्रभवाप्यययोगेन यजेत् प्रागादियोगत: ॥ 308॥
पाठयेत् सर्पसामादिसंज्ञां ज्ञानबलात्मिकाम् ।
हुत्वा शताष्टसंख्यं तु मूलं तदनुकल्पयेत् ॥ 309॥
मण्डलं पावनै रागै: सिताद्यैर्माङ्गलीयकै: ।
तदूनाधिकशान्त्यर्थं हुत्वा कुण्डगणं तत: ॥ 310॥
संस्कुर्यात् प्रतिकुण्डस्य निकटे कुम्भमध्यगम् ।
प्रभवाप्यययोगेन चातुरात्म्यं तु संयजेत् ॥ 311॥
ह्रदादि यद्वा दिक्स्थेषु विदिक्स्थेषु तदस्रपम् ।
दत्त्वा तदर्थं पूर्णां तु “पूर्णात्पूर्णं च पाठयेत् ॥ 312॥
एकायनान् यजुर्मयानाश्रावितमनन्तरम् ।
एवं सर्वं समापाद्य प्रयायाद्बिम्बसन्निधिम् ॥ 313॥
बिम्बमर्घ्यादिनाभ्यर्च्य गुरु: स्नपनमारभेत् ।
अथास्त्रमन्त्रेण पुरा मङ्गल्यकलशाम्भसा ॥ 314॥
संसेच्य बिम्बं तदनुस्नापयेत् तन्मृदम्भसा ।
पाठयेत्तत्र “कूश्माण्डान्” वलमन्त्राननन्तरम् 315॥
ततो गोमयकुम्भेन “इह गाव:” प्रपाठयेत् ।
भूतिस्तमिति मन्त्रेण पाठ्यमानेन भूतिना ॥ 316॥
पञ्चगव्येन तदनु पाठये “च्छाक्वरं” तत: ।
पूर्ववच्च ततोऽभ्यर्च्य विधिवच्चमसाम्बुना ॥ 317॥
क्षालयित्वा जलै: शुद्धैरभिषिच्य ततोऽर्चयेत् ।
शिल्पिदोषविनाशार्थं स्नानमेतदुदाहृतम् ॥ 318॥
परिधाय ततो विप्र ! वाससी अधरोत्तरे ।
नयनोन्मीलनार्थं तु शयनं यत् प्रकल्पितम् ॥ 319॥
तत्र पूर्वशिरस्कं च बिम्बं प्रस्वापयेद्द्विज ! ।
तत: समन्ताद्बिम्बं तु छादयेत् कम्बलादिभि: ॥ 320
सौवर्णं राजतं चैव पात्रमाढकपूरणम् ।
धान्यराशौ निधायाग्रे पूरयेत् यथाक्रमम् ॥ 321॥
मधुना सर्पिषा चैव ततस्तु मधुपात्रके ।
अर्कमण्डलमध्यस्थं मार्ताण्डायुसन्निभम् ॥ 322॥
ध्यात्वा मन्त्रेशमभ्यर्च्य तदन्यस्मिन् महामते ! ।
चन्द्रमण्डलमध्यस्थं धेनुमुद्रासमन्वितम् ॥ 323॥
मन्त्रं वै सौरभीयं च स्फुरदिन्दुशतप्रभम् ।
तदन्तरस्थं मन्त्रेशं हिमाचलनिभं स्मरेत् ॥ 324॥
तत्स्रुतैरमृतौघैश्च शशिजैर्धेनुजैरपि ।
सुभावितं स्मरेद्बिम्बं मधुवातेति मन्त्रत: ॥ 325॥
घृतादि मन्त्रयेत् पश्चाद्वस्त्रेणाच्छादयेत्तु तत् ।
अष्टाङ्गुला च सौवर्णी शलाका राजती तथा ॥ 326॥
केवला वापि सौवर्णीं शलाका स्याद्विजोत्तम ! ।
अष्टधान्यानि परित: पात्रेषु विनिवेशयेत् ॥ 327॥
गा: कन्यका: शुभाकारा भूषणैश्चापि भूषिता: ।
आनीय स्थापयेत् पार्श्वे ब्रह्मघोषेण घोषयेत् ॥ 328
स्वयं शलाकां सौवर्णीं कृत्वा नेत्राभिमन्त्रिताम् ।
मध्वक्तां च तया नेत्रं दक्षिणं त्वीषदुल्लिखेत् ॥ 329॥
संस्मरन् परमं ज्योतिर्नेत्रमन्त्रेण देशिक: ।
आज्याक्तया तया वापि राजत्या वाममुल्लिखेत् 330॥
तन्मन्त्रितेन शस्त्रेण शिल्पी स्नातोवलोकित: ।
यथावत् प्रकटीकुर्याद्विधिदृष्टेन वर्त्मना ॥ 331॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
वारुणं पाठयेत् साम सह “चान्द्रेण” सामगान् ।
पूरयेन्मधुसर्पिभ्यां नेत्रयुग्मं क्रमेण तु ॥ 332॥
वौषडन्तेन मूलेन तेनैव जुहुयात्तत: ।
तन्मुर्ध्नि शशिबिम्बं तु ध्येय तापादिशान्तये ॥ 333॥
सिञ्चन्तममृतौघं तु “हृदा”द्यन्तेन सेचयेत् ।
व्यपोह्याच्छादनपटं दर्शयेन्मधुसर्पिषी ॥ 334॥
अष्टधान्यानि गाश्चैव कन्यका: पुरत: स्थिता: ।
मध्वाज्ये च शलाके च प्रदद्याच्छिल्पिने द्विज ! 335॥
अष्टधान्यानि गाश्चैव शय्योपकरणं तथा ।
प्रदद्याद्देशिकेन्द्राय साधक: सिद्धिलालस: ॥ 336॥
यद्वा मध्वादिसकलमाचार्याय निवेदयति ।
यथाशक्ति तथान्येषां मूर्तिपानां च दक्षिणा: ॥ 337॥
मृण्मये मूलबिम्बे तु भित्तिस्थेऽथ प्रविश्य तु ।
प्रासादं तत्र कुर्वीत् नयनोन्मीलनक्रियाम् ॥ 338॥
एवं श्रियादिशक्तीनां नयनोन्मीलनं भवेत् ।
एवं नेत्रे समुन्मील्य बिम्बस्य तु तत: परम् ॥ 339॥
दहनाप्यायने कुर्याद “स्त्रेण, हृदयेन” च ।
आमूर्ध्नौ द्वादशार्ण तु मूर्त्यर्थं पूर्ववन्न्यसेत् ॥ 340॥
स्नानार्थत: पुरा क्लृप्ते पीठे बिम्बं न्येत्तत: ।
व्याप्तिसत्तासमायुक्ते संस्कृते प्रोक्षणादिना ॥ 341॥
आधारादिक्रमोपेते समालब्धे सुपूजिते ।
पीठेऽवतार्य संवेष्ट्य वाससी ह्यधरोत्तरे ॥ 342॥
अथ क्रमोदितै: कुम्भै: द्विषट्कावर्तितैर्हृदा ।
स्नापयेत् पाठयेद्विप्रानोषधीनामिति श्रुतिम् ॥ 343॥
“या ओषधय” इत्यादि ऋग्वेदांस्तदनन्तरम् ।
एवं दशावशिष्टान्तै: सेचिते कलशै: सति ॥ 344॥
तत: कुम्भचतुष्के तु चतुर्भिर्मूर्तिधारकै: ।
ऋक्सामपूर्वैर्विधिवत् स्नपनीयं तु पाठयेत् ॥ 345॥
“उदुत्तमं” हि ऋग्वेदान् पाठयेदद्रविणं यजु: ।
ततस्तु वारुणं साम सामज्ञोऽथवर्णस्तत: ॥ 346॥
अयं ते वरुणश्चेति, पवित्रं ते ततो ऋचम् ।
वसो: पवित्रं – हि यजु: पाठयेत् सुमाहांस्तत: 347॥
पवित्रं ते – हि यत् साम संयोज्यैकायनांस्तत: ।
मूर्तिपान् समुदायेन पावमानीश्चतुष्टयम् ॥ 348॥
तदन्ते परमं मन्त्रं व्यूहीयं भगवानिति ।
पवित्रमन्त्रं तदनु –इदं विष्णुर्विचक्रमे ॥ 349॥
ततो विभवमन्त्रैस्तु सर्वै: संमन्त्रितेन च ।
कुम्भेन सेचयित्वा तु, व्यूहमन्त्रै: परेण तु ॥ 350॥
स्नापयित्वार्चयित्वा च जुहुयात् साधिकं शतम् ।
यथावत् प्रणवेनाथ व्याप्तिं कृत्वा च पाठयेत् ॥ 351
“माप्रगामे” ति ऋग्वेदान्, अग्ने नायुर्यजुर्मयान् ।
प्राणापानं हि यत् साम तत: प्राणाय वै नम: ॥ 352
यातव्येति परं मन्त्रं विप्रानेकायनांस्तत: ।
ध्यानयुक्तो धिया सम्यक् पठेदाराधकस्तत: ॥ 353
“आवाहयाम्यमरबृन्दनताङ्घ्रियुग्मं
लक्ष्मीपतिं भुवनकारणमप्रमेयम् ।
आद्यं सनातनतनुं प्रणवासनस्थं
पूर्णेन्दुभास्करहुताशसहस्रदीप्तिम् ॥ 354॥
“ध्येयं परं सकलतत्वविदां च वेद्यं
वाराहकापिलनृकेसरिसौम्यमूर्तिम् ।
श्रीवत्सकौस्तुभमहामणिभूषिताङ्गं
कौमोदकीकमलशङ्खरथाङ्गहस्तम् ॥ 355॥
“सर्वत्रगोऽसि भगवन् ! किल यद्यपि त्वां
आवाहयामि हि यथा व्यजनेन वायुम् ।
गूढो यथैव दहनो मथनादुपैति
आवाहितोऽपि हि यथा त्वमुपैषि चार्चाम् ॥ 356
“मालाधराच्युत ! विभो ! परमार्थमूर्ते: !
सर्वज्ञनाथ ! परमेश्वर ! सर्वशक्ते ! ।
आगच्छ मे कुरु दयां प्रतिमां भजस्व
पूजां गृहाण मदनुग्रहकाम्ययाद्य” ॥ 357॥
ततो विमृज्य वस्त्रेण भोगै: पूर्वोदितैर्यजेत् ।
अर्घ्याद्यैर्दक्षिणान्तैस्तु पाठयेदृङ्मयांस्तत: ॥ 358॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[154]]
अर्चामि तेति मन्त्रं वै सामगाम्श्चार्चत त्विति ।
(ॐ)भगवानिति तज्ज्ञांस्तु अग्नौ सन्तर्पयेत्तत: 359॥
स्वकुण्डे देशिकेन्द्रस्तु समिधां सप्तकं हुनेत् ।
पश्चाच्छताष्टसंख्यं च साज्यैस्तु तिलतण्डुलै: ॥ 360
तर्पयित्वा तु पूर्णान्तमुद्धृत्याग्निकणं तत: ।
दिक्कुण्डेषु विनिक्षिप्य संस्कृतेषु पुरैव हि ॥ 361॥
तथैव च विदिक्स्थेषु उद्धृत्याभ्यर्च्य वै क्रमात् ।
तत: प्रभवयोगेन चतुर्दिक्षु निवेशयेत् ॥ 362॥
चतुरो वासुदेवादिनाम्ना एकायनान् द्विजान् ।
स्वाभि: स्वाभिरसंख्यं च तै: कार्यमभिधादिभि: 363॥
समित्सप्तकपूर्वैस्तु साज्यैस्तु तिलतण्डुलै: ।
एवमप्यययोगेन वाय्वादीशावसानकम् ॥ 364॥
ऋग्वेदाद्यांस्तु चतुर: संस्कृत्यादौ तथा न्यसेत् ।
अथवा विन्यसेत्तांस्तु ईशाद्वायुपदावधि ॥ 365॥
तैरप्यच्युतलिङ्गैस्तु स्वशाखोक्तैश्च पावनै: ।
हवनं विधिवत् कार्यं भक्तियुक्तेन चेतसा ॥ 366॥
एवं क्रमेण कुण्डांस्तु सर्वान् हुत्वा ततो गुरु: ।
द्वार्स्थादीनां पुरोक्तानां दिक्पतीनां समाचरेत् ॥ 367
हवनं विधिवत् कुण्डे तदर्थं पूर्वनिर्मिते ।
स्तुत्वा जितन्तामन्त्रेण सामज्ञान् पाठयेत् पुन: 368॥
सह गायत्रिसाम्ना तु यद्रथन्तरसंज्ञकम् ।
प्रजप्य द्वादशार्णं तु मुद्रां बुध्वा प्रणम्य च ॥ 369॥
अष्टाङ्गेनाथ विज्ञाप्यो भगवान् भूतभावन: ।
“मूर्तिभेदेन रूपेण अनेनैव हि साम्प्रतम् ॥ 370॥
लोकानज्ञाततत्वांस्तु समाह्रादय नागरान् ।
येनान्त: संप्रविष्टेन ईषत्कालवशात्तु वै ॥ 371॥
जन्मान्तरसहस्रोत्थान्मोक्षमायान्ति किल्बिषात् “ ।
एवमर्थ्यो हि भगवान् लोकानुग्रहकृत् प्रभु: ॥ 372॥
दत्वार्घ्य गन्धस्रग्धूपदीपनैवेद्यमेव च ।
निवेद्याचमनं चार्घ्यं कुर्यान्नीराजनं तत: ॥ 373॥
पुण्याहजयघोषेण वेदध्वनियुतेन च ।
शङ्खवादित्रनिर्घोषपटहैर्गीतिभि: सह ॥ 374॥
करावङ्घ्रिगतौ कृत्वा देवदेवस्य देशिक: ।
पाठयेदृङ्मयं मन्त्रं “उतिष्ठेति” तत: सह ॥ 375॥
यात्रोपकरणैर्मन्त्रं कृत्वा ब्रह्मरथे स्थिरे ।
सुयन्त्रितेति क्षीराज्यदध्योदनसमन्विते ॥ 376॥
सुभिभक्षेमशान्त्यर्थं परमान्नफलैर्युते ।
पाठयेदस्य वामीयमृङ्मयं तदनन्तरम् ॥ 377॥
तन्मयान् बलमन्त्रं तु “दशार्धे” ति महामते ! ।
स्वयमाद्यन्तसंरुद्धं हृदा तु कवचं जपेत् ॥ 378॥
भ्रामयेद्वलिदानं च क्रियमाणं तु सर्वदिक् ।
(रत्न) पद्मकाञ्चनवज्राणां पूर्ववत् क्षेपमाचरेत् ॥ 379
दिव्याद्यायतनानां च कार्या पूजा यथोचिता ।
पञ्चरात्रविदां चैव यतीनां ब्रह्मचारिणाम् ॥ 380॥
षट्कर्मनिरतानां च दानं दीनजनेष्वपि ।
रथस्थे मन्त्रबिम्बे तु यावत्पदशतं व्रजेत् ॥ 381॥
तद्रथं तूर्यघोषेण तावत् क्रतुशतं फलम् ।
आप्नोत्याराधक: शश्वत् सकामो नियतव्रत: ॥ 382॥
ततस्तोरणदेशस्थं रथं कृत्वाऽर्चयेत् प्रभुम् ।
पाद्यार्घ्यपुष्पधूपैश्च नमस्कृत्य च पाठयेत् ॥ 383॥
उत्तिष्ठेति द्विषट्कार्णं सजितंतं – तु चाखिलम् ।
संपठन् पौरुषं सूक्तं यागवेश्म प्रवेशयेत् ॥ 384॥
शय्यायां प्राक्शिरोबिम्बं शाययेद्धृदयेन तु ।
देशिको मूर्तिपै: सार्धं यात्राहोमं समापयेत् ॥ 385॥
ततस्तच्छिरसोद्देशे चक्राकारस्थिते घटे ।
पूर्वोक्तलक्षणे नेत्रमस्त्रसंपुटितं यजेत् ॥ 386॥
पूजयेन्मङ्गलान्यष्टौ प्रागादौ तु स्वनामभि: ।
अष्टास्तु तत्र कुम्भेषु पुरैव स्थापितेषु च ॥ 387॥
वासुदेवादय: पूज्या: प्रभावाप्यययोगत: ।
ह्रदादि यद्वा दिक्स्थेषु विदिक्स्थेषु तदस्त्रपम् ॥ 388॥
यद्वा प्राच्यां तु वाराहो नारसिंहस्तु दक्षिणे ।
प्रतीच्यां श्रीधरो देवो हयवक्त्रस्तथोत्तरे ॥ 389॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
आग्नेय्यां भार्गवो रामो नैरृते राम एव च ।
वायव्ये वामनश्चापि विष्णुरीशानगोचरे ॥ 390॥
स्वनाम्ना पूजयित्वैतानर्घ्यगन्धादिभिस्तत: ।
पूजयित्वार्घ्यपुष्पाद्यै: शयनस्थं विभुं तत: ॥ 391॥
वर्मणाच्छादनपटं दत्वा धूपाधिवासितम् ।
मूलेन शयनस्थस्य कुर्यादाप्यायनं तत: ॥ 392॥
देवाङ्घ्रिनिकटोद्देशे उपविष्टस्तु देशिक: ।
मन्त्रविद्देवबिम्बस्य मन्त्रन्यासं समाचरेत् ॥ 393॥
लेख्यादौ मन्त्रबिम्बे तु प्रासादस्थे द्विजोत्तम ! ।
उत्सवं कर्मबिम्बे तु विष्टरे वा प्रकल्प्य तु ॥ 394॥
प्रस्वाप्य शयने प्राग्वत् प्रासादं संप्रविश्य च ।
मन्त्रन्यासादिकं कुर्याद्वक्ष्यमाणविधानत: ॥ 395॥
सुविस्तृतं तद्विधानमिदानीवधारय ।
पीठे पुष्पाञ्जलिं कृत्वा गन्धयुक्तं च साक्षतम् ॥ 396
आमूर्ध्नश्चरणान्तं तु द्वादशार्णं तु विन्यसेत् ।
अङ्गोपाङ्गस्थितिं कुर्यात् स्थानेषु हृदयादिषु ॥ 397॥
हृदि मूर्ध्नि शिखायां तु स्कन्धयो: करमध्यत: ।
नेत्रयोरुदरे पृष्टदेशे बाहुद्वये तत: ॥ 398॥
ऊरुभ्यां जानुयुग्मेऽथ पादयोस्तदनन्तरम् ।
देवस्य दक्षिणे हस्ते चक्रं शङ्खं तु वामत: ॥ 399॥
वामहस्ते गदाखड्गौ ह्यथवा दक्षवामयो: ।
क्रमाल्लाञ्छनमन्त्रांस्तुचक्रादीन् लाञ्छनान् न्यसेत् ॥
किरीटं शिरसोद्देशे श्रीवत्सं च गलादध: ।
वक्षसोऽवामभागे तु विन्यसेत्तदनन्तरम् ॥ 401॥
कौस्तुभं हृदये न्यस्य वनमालां च कण्ठत: ।
श्रियं दक्षिणभागे तु पुष्टमुत्तरतो न्यसेत् ॥ 402॥
ऊरुमूले वैनतेयमथेदानीं निबोध मे ।
चतुर्भुजस्य देवस्य चक्रादेर्विनिवेशनम् ॥ 403॥
मुख्यदक्षिणहस्तेऽब्जं गदां वामकरे न्यसेत् ।
अपरे दक्षिणे चक्रं शङ्खं वामकरे परे ॥ 404॥
अन्यान् लाञ्छनमन्त्रांस्तु यथायोगं तु विन्यसेत् ।
अन्येषु षड्भुजाद्येषु मुख्यदक्षादित: क्रमात् ॥ 405॥
सर्वान् लाञ्छनमन्त्रांस्तु यथास्थानगतान् न्यसेत् ।
संस्थाप्य भगवन्मूर्तिर्धत्ते चक्रादिलाञ्छनम् ॥ 406
हस्ते येन क्रमेणैव लाञ्छनानि न्यसेत्तथा ।
मन्त्रान् किरीटपूर्वांश्च प्राग्वत् सर्वत्र विन्यसेत् 407॥
पादादिद्वादशाङ्गेषु ततो दामोदरादिकान् ।
तच्छक्तिकांस्तथा मन्त्रान् प्राग्वद्व्यापकलक्षणान् 408॥
ऐश्वरेणाथ बीजेन यथावस्थेन भावयेत् ।
पादादितन्मयेनैव तद्वन्मन्त्रवरेण तु ॥ 409॥
प्राग्वदप्यययुक्त्या तु ह्यन्तर्ज्योतिर्मयात्मना ।
विभुना वाक्स्वरूपेण तदेवाथ परं पदम् ॥ 410॥
सुशान्तं सर्वगं बुद्ध्वा निस्तरङ्गमिवोदधिम् ।
विद्याङ्गदामित्याद्यं यत् पाठयेत् पाञ्चरात्रिकान् 411॥
देहसान्यासिकं मन्त्रं धारणाख्यमनन्तरम् ।
जीमूतस्येति ऋग्वेदान् नासदासीति पाठयेत् ॥ 412
क्रमेणानेन हुत्वा तु पादार्धशतसंख्यया ।
तिलानां च तथा मन्त्रैराज्यस्यैभिर्महामते ! ॥ 413॥
दत्वा पूर्णाहुतिं प्राग्वदुपसंहारलक्षणाम् ।
ततस्तत् परमं ब्रह्म ह्युदितं पूर्ववत् स्मरेत् ॥ 414॥
सर्वशक्तिमयेनैव स्वभावेन स्वकेन तु.
ओजोबलात्मना तद्वद्गन्धो द्रव्यात्मना तु वै॥ 415॥
बीजं तरुस्वरूपेण समुद्रो बुद्बुदात्मना ।
एवमव्यपदेश्या या शक्ति: स्वे शक्तिदर्पणे ॥ 416॥
स्थितमादाय विश्वेशं स्वातन्त्याच्च महामते ! ।
मन्त्ररूपां तनुं धत्ते सम्यगाराधनाय च ॥ 417॥
नानात्वमुपयातस्य प्रसरं तस्य च स्वयम् ।
निष्प्रभत्वं प्रयातस्य चिद्बीजनिचयस्य च ॥ 418॥
आविष्कृतस्य भेदेनाप्यमूर्तेन बलीयसा ।
अज्ञानगहनेनैव नित्यानित्यामलात्मना ॥ 419॥
स्मृत्वैवं मूलमन्त्रं तु बिम्बहृत्पद्मगं स्मरेत् ।
षट्छक्तिकिरणोपेतंस्तैद्रव्यमयीं तनुम् ॥ 420॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[156]]
संस्मरेन् संहरन्तं च प्रागुक्तेनेव वर्त्मना ।
स्वरूपममलं भूय: स्मरेन्मूर्त्यात्मना तु तत् ॥ 421॥
नयन्तं पूर्वविधिनाप्येवं स परमेश्वर: ।
मन्त्रात्मना स्वतन्त्रत्वमुपयातो यदा तदा ॥ 422॥
“सहस्रशिरसं देव” मिति सर्वांस्तु चोदयेत् ।
पाठयेद्ब्राह्मणन् – धातर्यध्यक्षेति च मन्त्रपम् ॥ 423
यो विश्वतश्चक्षुरिति, यातव्यो भवतीति च ।
द्वासुपर्णेति तदनु, अतो देवेति वै तत: ॥ 424॥
ऋङ्मयान् पौरुषं सूक्तं तत: परतमां त्विति ।
शाश्वता च तत: कालकलेति समुदाहरेत् ॥ 425॥
एषा बुद्धि: सप्तधेति “अत्रेदानीं” च पाठयेत् ।
एवं मन्त्रानुसन्धानं कथितं च पराभिधम् ॥ 426॥
सूक्ष्मसंज्ञं मुनिश्रेष्ठ ! विध्यन्तरमथोच्यते ।
वैभवं देवताचक्रं व्यूहाख्यं तदनन्तरम् ॥ 427॥
सूक्ष्मं चापि मुनिश्रेष्ठ ! पादयोर्हृदि मूर्धनि ।
प्रपूज्य पुष्पधूपाद्यैर्मुद्राभि: प्रणमेदथ ॥ 428॥
गत्वा कुण्डसमीपं तु व्यापारेष्वखिलेषु च ।
होमं कुर्याद्यथाशक्ति तिलाज्यै: शतपूर्वकम् ॥ 429॥
स्मृत्वैकैकं तु वै कर्म कर्ता मन्त्रोदितेन च ।
हृन्मन्त्रेण समूलेन दत्त्वा पूर्णाहुतिं तत: ॥ 430॥
आप्रभाताच्च तत् कालं कर्मणां पूरणाय च ।
तत: शान्त्युदकं मूर्ध्नि होमान्ते चात्मनो द्विज ! 431॥
दत्वा तु बिम्बशिरसि मूलेनोदकमेव तत् ।
जपं च कर्ममन्त्राणां यथाशक्ति समाचरेत् ॥ 432॥
भूतानां बलिदाने च कृते कुण्डेषु मूर्तिपा: ।
स्वै: स्वैर्मन्त्रै: सहस्रं वा शतं वाष्ट तु होमयेत् ॥ 433
तैश्च शान्त्युदकं मूर्ध्नि बिम्बे वै दापयेद्गुरु: ।
अथाधिवासनं कुर्याद्विधिदृष्टेन कर्मणा ॥ 434॥
ध्यानाख्यं निष्कलं शुद्धं येन सन्निहित: सदा ।
मन्त्रो ह्यर्चागतो विप्र ! स्यात् पटस्थोऽथवा मुने 435
न चोपसंहृतो यावद्गुरुणा तत्ववेदिना ।
प्राक्सर्वमुपसंहृत्य संहारक्रमयोगत: ॥ 436॥
स्वरूपे विकृते शुद्धे गुरुरास्ते द्विजोत्तम!।
स्वहृद्रश्मिमये पद्मे स्थितिं कृत्वा पुरात्मन: ॥ 437॥
एवमेवाविनाशं च निरस्तावयवं यथा ।
बोधविज्ञानदेहं च बिम्बं संभाव्य वै तथा ॥ 438॥
द्वौ सुषुम्नात्मकौ मार्गौ प्रज्वलद्भास्कराकृती ।
हृत्पद्मगोलकाच्चैव एकदेशसमुत्थितौ ॥ 439॥
मणिप्रभेव चोर्ध्वाधो व्यापकत्वेन संस्थितौ ।
यथात्मनि तथा देवे तथाऽऽत्मनि विभाव्य च ॥ 440
ततो यायाद्दक्षिणेन घ्राणान्वयपथा मुने ! ।
स्वदेहाद्धृदयं देवं वाममार्गेण संविशेत् ॥ 441॥
यथात्मनाऽऽत्मा हृदये ह्यनुभूतो ह्यनूपम: ।
तथा तद्धृदयान्तस्थं स्मरेद्विज्ञानगोलकम् ॥ 442॥
दृष्ट्वा स्वरश्मिखचितमानन्दापूरितं महत् ।
गमागमैकनिष्ठं तु शक्तो ब्रह्मण्यथात्मनि ॥ 443॥
देवदेहस्थितेनैव विज्ञानेन सहैकता ।
निष्पाद्या यावदस्पन्दकालमानं स्वदेहकम् ॥ 444॥
परं यदात्मना विप्र ! केवलेनानुभूयते ।
स्पन्दप्रवर्तितेनाथ कालेनैकात्मना द्विधा ॥ 445॥
यथाऽऽत्मनि तथा देवे निष्क्रामेदथ साधक: ।
देवं दक्षिणमार्गेण विशेद्वामेन चात्मन: ॥ 446॥
हृदयं भासुराकारं ज्ञानामृतपरिप्लुतम् ।
योगोऽयं मुनिशार्दूल ! बिम्बस्य द्रव्यजस्य च 447॥
आपादान्मूर्धपर्यन्तं नाडीबृन्दस्य व्यञ्जक: ।
येन सर्वेशिता विप्र ! बिम्बस्यास्य प्रजायते ॥ 448॥
तं योगमधुना वच्मि एकाग्रमवधारय ।
हृत्पुण्डरीकमध्यस्थः साधको वृत्तिवर्जित: ॥ 449॥
मन्त्रोच्चारप्रयोगेण प्राग्वत् पदमनामयम् ।
व्यायादूर्ध्वप्रवाहेण , तस्माज्ज्ञेय: पर्वर्तते ॥ 450॥
अव्युच्छिन्नोऽव्यथोऽक्षुब्धो स्वेच्छया क्षोभमेति च ।
यथा सन्नतरो दीपो ह्यकम्प: कम्पमेति च ॥ 451॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
कोशकारो यथा तन्तुं गृहीत्वा संप्रवर्तते ।
विज्ञानशक्तिमालम्व्य एवम्भूतो हृदम्बुजम् ॥ 452॥
स्वकीयमायया , ऽऽचार्य: पूर्ववत् संविशेत्तत: ! ।
देवस्य हृदयाम्भोजं विलोक्य सह तेन वै ॥ 453॥
भावयित्वाथ विज्ञानं बोधशक्त्या ततो व्रजेत् ।
तद्द्वादशान्तमागत्य ज्ञेयाख्यं न च नासिकम् 454॥
तत्पदात् पूर्वयुक्त्या तु दैवं हृदयमाश्रयेत् ।
ततो वै देवहृदयात् प्रविश्य हृदयं स्वकम् ॥ 455॥
मध्यमार्गेण हृदयादेत्य स्वं नेत्रगोलकम् ।
एवं देवेऽनुसन्धाय निरीक्ष्य च परस्परम् ॥ 456॥
देवालोकेन वात्मानमनुविद्धं च संस्मरेत् ।
आत्मालोकेन देवेशं भिन्नं सर्वत्र भावयेत् ॥ 457॥
एतदीश्वरसन्धानं भिन्नमेकात्मलक्षणम् ।
सर्वैश्वर्यपदं विद्धि सर्वदा प्रतिमासु वै ॥ 458॥
अथ शब्दानुसन्धानमेकैकाद्भुतदर्शनम् ।
वक्ष्यामि येन वै मन्त्रो बिम्बेनेकात्मतां व्रजेत् ॥ 459
निष्कम्पबोधसामान्यरूपो भूत्वा पुन: स्वयम् ।
ये शब्दजनिता भावा: सूक्ष्मै: सूक्ष्मतराऽखिला: 460॥
सामान्यबोधशब्देन तान् पश्यन्नेकतां गतान् ।
सङ्कल्पपूर्वं सर्वोत्थशब्दमात्रेण वर्जितान् ॥ 461॥
स चाभिमुखमायाति सङ्कल्पादुत्थितस्य च ।
शब्दरूपपदार्थस्य शब्दस्य परमौजस: ॥ 462॥
सङ्कल्पपदवीरूढ: स्फुरत्यन्तस्थित: स्फुटम् ।
पदार्थोपरि य: शब्दो मध्यमं विद्धि तन्मुने ! ॥ 463॥
हृत्पद्मकर्णिकासंस्थ: प्रयत्नपदवीषु च ।
विद्यासु करणोत्थासु यश्चाभिव्यक्तिमेति च ॥ 464॥
वाच्यवाचकरूपेण स शब्द: स्थूल उच्यते ।
अतिस्थूलपरत्वेन स च वाग्विषये पुन: ॥ 465॥
दृश्यादृश्येषु भावेषु अभिव्यक्तिं प्रयाति च ।
स हि स्थूलतर: शब्दो व्यवहारेऽखिले स्थित: 466॥
तस्माच्छब्दमयो देह इति चेतसि वै पुरा ।
निष्कम्पं साधक: कृत्वा बिम्बं भाव्यं तदात्मकम्467॥
शब्दसंहारयोगेन सबिम्बं ब्रह्मसंयुतम् ।
निष्कम्पयोगयुक्तात्मा यो गुरु: संप्रविश्यति ॥ 468
पूर्वोक्तक्रमयोगेन शब्दब्रह्म ह्यनागतम् ।
पश्येत् परिणतं विप्र ! क्रमाद्विश्वात्मना तु वै ॥ 469
तेन संस्थापितं बिम्बं भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् ।
एवं शब्दानुसन्धानं कृत्वा बिम्बस्य सत्तम ! ॥ 470॥
ततो वै मन्त्रसन्धानमारभेत प्रयत्नत: ।
अशब्ददेह: शब्दात्मा नित्योदितमनामयम् ॥ 471॥
स्वहृत्पद्मस्थितं मन्त्रमुदितं नालसूत्रवत् ।
निस्सृतं मध्यमार्गेण बिम्बान्तं संविशन् स्मरेत् 472॥
स्फुरत्तारकरूपं च मन्त्रैर्व्याप्तं तथाखिलै: ।
मन्त्रात्मानं जगन्नाथं बिम्बहृत्पद्ममध्यगम् ॥ 473॥
संस्मरेत् सृष्टिसंहारौ कुर्वन्तं साधकोत्तम: ।
पर: स एव बोद्धव्य: सुसूक्ष्म; स च निष्कल: ॥ 474
निष्कलं चैव बोद्धव्यमुभयात्मकमित्यपि ।
विज्ञानरजनीमध्ये ज्ञेयं निद्रारसास्थितम् ॥ 475॥
तत्वग्रामप्रभातेऽथ संभोगदिवसोदये ।
प्रबुद्धं संस्मरेद्देवमवतीर्णं परात् पदात् ॥ 476॥
सर्वाध्वभोगपीठं तत्तेनाक्रान्तं च भावयेत् ।
भोगभूसंस्थितं देवं स्थितिमन्तं विभाव्य च ॥ 477॥
स्थितिराधारशक्तिर्वै विभोर्मन्त्रात्मकस्य च ।
तस्माद्ब्रह्मशिलापीठं बिम्बमेकीकृतं स्मरेत् ॥ 478॥
नानाधिवासयोगेन पूजयेत्तदनन्तरम् ।
मन्त्रन्यासं पुरा कृत्वा त्रिधा पूर्वक्रमेण तु ॥ 479॥
हस्तन्यासं विना विप्र ! लययुक्त्यानु चाखिलम् ।
कथितं सूक्ष्मसन्धानं स्थूलं विध्यन्तरं शृणु ॥ 480॥
संस्कृतं देवदेवस्य त्वर्चादेहं सुलक्ष्णम् ।
संस्मरेच्च सुसंपूर्णं मणिरत्नमयैर्विना ॥ 481॥
स्वदेहवदुपादेयैर्नाडीव्यूहै: सवायवै: ।
धातुभि: सोमसूर्याग्निसहज्ञानादिकैर्गुणै: ॥ 482॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[158]]
गुणकारणत: क्ष्मान्तं यदन्यत्तत्वसंग्रहम् ।
द्रव्यमाश्रित्य वै बिम्बं वर्तते यदसन्महत् ॥ 483॥
तत्र हृत्कमलाकाशे मन्त्रं रत्नप्रभोज्ज्वलम् ।
ब्रह्मभावनया न्यस्तं यच्छति प्रातिमं फलम् ॥ 484
श्रद्धापराणां कर्तॄणां फलतोऽभ्येति च स्थिराम् ।
प्रतिपत्तिं परां ब्राह्मीमाकारं प्रति सर्वदा ॥ 485॥
प्राप्नोति यद्वशादन्ते ज्ञानमात्मप्रकाशकम् ।
उक्तमेतत्तु सकलमाकर्णय सुविस्तृतम् ॥ 486॥
पूर्ववद्धारणाभिस्तु संहारक्रमयोगत: ।
तद्विम्बमुपसंहृत्य स्वरूपेऽविकृते परे ॥ 487॥
तत: क्रमेण वै सृष्ट्वा बिम्बं ज्योतिर्मयं स्मरेन् ।
एवं पूर्वोदितं ध्यात्वा नाडीवृन्दस्य व्यञ्जकम् ॥ 488
ततस्तासां तु नाडीनां ध्यायेद्व्यक्तिं सुविस्तृताम् ।
द्वासप्ततिसहस्रं तु नाडय: परिकीर्तिता: ॥ 489॥
दशप्रधानास्तासां तु वायवश्च तथा दश ।
इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना च तथा परा ॥ 490॥
गान्धारी हस्तिजिह्वा च पूषा चैव यशस्विनी ।
अलम्बुसा कुहूश्चैव कौशिकी दशमा स्मृता ॥ 491॥
प्राणापानसमानाश्च व्यानोदानौ तथैव च ।
नाग: कूर्मश्च कृकर: देवदत्तो धनंजय: ॥ 492॥
आनीय त्रितयं कुर्याद्देवे पूरककुम्भकौ ।
पूरके नाडिका: सर्वा: पूर्यन्ते नात्र संशय: ॥ 493॥
ततो हृदयपद्मं च विकासमुपयास्यति ।
कुम्भकेन निरुद्धं तद्भवेदूर्ध्वमुखं द्विज ! ॥ 494॥
सवायूनां च नाडीनां स्थितिं स्मृत्वा तत: परम् ।
रसलोहितमांसानां मेदोमज्जास्थिनां तथा ॥ 495॥
धातूनां शुक्लधात्वन्तं स्मृत्वान्त: संस्थितिं क्रमात् ।
स्मृत्वा हृदयपद्मे तु सोमसूर्याग्निमण्डलान् ॥ 496॥
आपादात् ब्रह्मरन्ध्रान्तं सर्वविंबेषु सत्तम ! ।
प्रकृतीनां च तत्वानां कुर्यात् सम्यङ्निवेशनम् ॥ 497
आपादाद् ब्रह्मरन्ध्रान्तमव्यक्तान्तं क्रमेण तु ।
क्षित्यादिकानां पादान्तमव्यक्तं वा धरान्तिकम् 498॥
मूर्ध्नि भ्रूमध्यपर्यन्तं प्रधानं भावयेद्द्विज ! ।
सिन्दूरपुञ्जसंकाशां तालुमध्ये धियं स्मरेत् ॥ 499॥
सितेन्दुरश्मिवर्णाभं खद्योतमिव खेचरम् ।
तालुमूले त्वहंकारं कुसुम्भरससन्निभम् ॥ 500॥
संस्मरेन्मानसं तत्वं तालुकण्ठान्तरे द्विज ! ।
राजोपलद्युतिमुषं कदम्बकुसुमोपमम् ॥ 501॥
कण्ठाद्धृत्पद्मपर्यन्तं स्मरेत् पञ्चपदे समे ।
श्रोत्रादीनथ वै पञ्च प्रस्फुरत्तारकोज्जवलान् ॥ 502॥
पद्मस्थानाच्च नाभ्यन्तं प्राग्वत् पञ्चपदान्तरे ।
वागादीन् वै स्थितान् पञ्च क्रमेण विनिवेशयेत् 503॥
आनाभेर्वस्तिशीर्षान्तं सुसमे पदपञ्चके ।
शब्दतन्मात्रपूर्वाणि गन्धमात्रावसानत: ॥ 504॥
स्वै: स्वैर्गुणैश्च युक्तानि भास्वज्ज्योति:प्रभाणि तु ।
ऊरुमूले तथा मध्ये सन्धिदेशे ततस्त्वध: ॥ 505॥
दण्डे मर्मावसाने तु सर्वस्मिंश्चरणे क्रमात् ।
खं वाय्वग्न्युदकक्ष्मान्तं चिन्तयेद्भूतपञ्चकम् ॥ 506॥
नीरूपाञ्जनवर्णं तु संस्मरेद् व्योमगोलकम् ।
वायव्यं नीलपीतं च तैजसं मधुपिङ्गलम् ॥ 507॥
मुक्ताफलनिभं चाप्यं रक्तपीतं तु पार्थिवम् ।
अथवा तत्वविन्यासमेवमेव समाचरेत् ॥ 508॥
प्रकृतिं हृदये न्यस्त्वा धीमनोममतां तथा ।
कण्ठहृन्नाभिषु न्यस्त्वा तन्मात्रं शब्दसंज्ञितम् ॥ 509
स्वभूतयुक्तं शिरसि तालो: कण्ठान्तकं तथा ।
स्पर्शाख्यं वायुना सार्धं रूपाख्यं वह्निना सह ॥ 510
कण्ठात् प्रभृति नाभ्यन्तं रसाख्येन जलं सह ।
नाभेर्जान्वन्तरं यावज्जानो: पादान्तकं न्यसेत् ॥ 511
धरां गन्धेन तत्पश्चात् स्वे स्वे स्थाने तु विन्यसेत् ।
बुद्ध्यक्षाणि क्रमेणैव तथा कर्मेन्द्रियाण्यपि ॥ 512॥
यद्वा प्रधानमामूर्ध्नो यावद्वक्ष:स्थलं न्यसेत् ।
नाभौ बुद्धिमहङ्कारं कटिमूलाश्रितं स्मरेत् ॥ 513॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
ऊरुभ्यां शब्दतन्मात्रं स्पर्शाख्यं सन्धिदेशगम् ।
जङ्घाभ्यां रूपतन्मात्रं गुल्फयो रससंज्ञितम् ॥ 514॥
पादाभ्यां गन्धसंज्ञं तु स्वबीजध्यानसंयुतम् ।
अथवा सप्तधा तत्वक्लृप्तौ स्थानक्रमं शृणु ॥ 515॥
गुल्फजानुकटीवक्ष:कण्ठभ्रूकावटावधि ।
बुद्ध्यन्तानां धरादीनां क्रमादवनिसप्तकम् ॥ 516॥
आपादनाभिदेशं वा महाभूतैर्धरादिकै: ।
व्याप्तं चतुर्भिर्वाय्वन्तैस्तदूर्ध्वं नभसा पुन: ॥ 517॥
पूरितं हृदयान्तं च तदुद्देशाच्छिखावधि ।
विभाव्यं मनसा व्याप्तं तदूर्ध्वे द्वादशान्तकम् ॥ 518॥
प्रधानापरपर्यायं बुद्धितत्वं तु विन्यसेत् ।
अथ द्वेधा तत्वक्लृप्तौ विधानमवधारय ॥ 519॥
आमूर्ध्नो नाभिपर्यन्तं प्रधानं परिभावयेत् ।
आनाभे: पादपर्यन्तं स्मरेत्तन्मात्रकं गणम् ॥ 520॥
यद्वा व्यक्तौ प्रधानं तु व्यापकं देवरूपधृक् ।
सर्वतत्वमयं मन्त्रं तस्य वा केवलं हृदि ॥ 521॥
प्राधानिकं योजनीयमभिन्नं तत्वकारणम् ।
एवमिच्छानुरूपेण तत्वविन्यासमाचरेत् ॥ 522॥
ज्ञानादिगुणषट्कं च हृदयादिषु विन्यसेत् ।
प्राग्वदीश्वरसन्धानमाचरेन्मुनिपुङ्गव ! ॥ 523॥
तत: शब्दानुसन्धानं प्रागुक्तं तु समाचरेत् ।
तथैव वर्णभेदेन स्थानभेदे च विन्यसेत् ॥ 524॥
कदम्बकुसुमाकार मकारं विन्यसेद्द्विज ! ।
शिखायां , शिखरोद्देशे आकारं कुङ्कमप्रभम् ॥ 525॥
तप्तचामीकराकारमिकारं मुखमण्डले ।
ईकारं कण्ठदेशे तु कुन्देन्दुसदृशप्रभम् ॥ 526॥
उकारं जत्रुभागे तु शुद्धस्फटिकवर्चसम् ।
ऊकारं वक्षसि तथा सिन्दूरसदृशाकृतिम् ॥ 527॥
ऋकारं हृदये न्यस्येच्छुक्लवर्णं महाप्रभम् ।
ऋकारं जाठरे भागे लाक्षारससमद्युतिम् ॥ 528॥
लृकारं नाभिभागे तु तप्तकाञ्चनसन्निभम् ।
लृकारं लिङ्गदेशस्थं विन्यसेदसितप्रभम् ॥ 529॥
एकारं द्रुतहेमाभमूरुयुग्मं समाश्रितम् ।
ऐकारं जानुयुग्मे तु सन्ध्याजलदसन्निभम् ॥ 530॥
ओकारं जङ्घयोस्तदुच्छुक्लवर्णं द्विजोत्तम ! ।
औकारं रक्तवर्णं च गुल्फद्वयगतं तथा ॥ 531॥
अङ्कारं पादयोर्ब्रह्मत्रयस्कान्तसमप्रभम् ।
अ: कारं चरणाङ्गुष्ठे पद्मरागसमप्रभम् ॥ 532॥
ककारं तु ललाटस्थं रक्तवर्णं तु विन्यसेत् ।
खकारं पीतलनिभं भ्रुवोर्मध्यमदेशगम् ॥ 533॥
गकारं नासिकायां तु तुषारसदृशाकृतिम् ।
घकारं सितवर्णं तु दशनस्थानसंश्रितम् ॥ 534॥
ङकारं चिबुकोद्देशे शरद्गगनसन्निभम् ।
चकारं रक्तवर्णं च कृकाटीगोचरे न्यसेत् ॥ 535॥
छकारं पृष्टभागे तु ज्वलितानलसन्निभम् ।
जकार कटिदेशस्थं काञ्चनाद्रिसमप्रभम् ॥ 536॥
झकारमूरुमूले तु शुद्धस्फटिकसन्निभम् ।
ञकारं पादगुल्फाग्रे पद्मरागसमप्रभम् ॥ 537॥
टकारं भ्रूयुगगतं तुषारसदृशाकृतिम् ।
ठकारं नेत्रयोर्ब्रह्मन् ! रक्तवर्णं महाप्रभम् ॥ 538॥
डकारं गण्डयोश्चैव पीतवर्णं महाद्युतिम् ।
ढकारं हनुयुग्मस्थमिन्द्रनीलसमप्रभम् ॥ 539॥
णकारं कुचयुग्मे तु हरितालसमद्युतिम ।
तकारं श्रवसोर्युग्मे प्रवालोपलसन्निभम् ॥ 540॥
थकारं स्कन्धयुगले चम्पकप्रसवाकृतिम् ।
दकारं भुजयोर्मध्ये ज्वलितानलसन्निभम् ॥ 541॥
धकारं तु प्रकोष्टस्थं खद्योतचयदीधितिम् ।
नकारं करयोर्न्यस्य पद्मपत्रसमद्युतिम् ॥ 542॥
पकारं रोमकूपस्थं पलाशदलसन्निभम् ।
फकारं कक्षभागस्थं सन्ध्याभ्रसदृशप्रभम् ॥ 543॥
बकारं पार्श्वयुग्मे तु पूर्णचन्द्रसमप्रभम् ।
भकारं सक्थिदेशस्थं नीलाञ्जनचयोपमम् ॥ 544॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
मकारं पिण्डिकासंस्थं शरद्गगनसन्निभम् ।
यकारं पाञ्चजन्ये तु धूम्रवर्णं च विन्यसेत् ॥ 545॥
रकारं च सहस्रारे रक्तपङ्कजसन्निभम् ।
लकारं च गदायां वै सौदामिनिसमप्रभम् ॥ 546॥
वकारमरविन्दे तु शारदाभ्रसमप्रभम् ।
शकारं शोणिते न्यस्य अमृताभासविग्रहम् ॥ 547॥
षकारमस्थिनिचये शशशोणितसन्निभम् ।
सकारं मांसदेशे तु हिमकुन्दसमप्रभम् ॥ 548॥
हकारं प्राणदेशस्थं शुद्धस्फटिकविग्रहम् ।
क्षकारं सर्वतोव्याप्तं सूर्यवैश्वानरप्रभम् ॥ 549॥
अथवा मातृकान्यासमेवमेव समाचरेत् ।
अकारं तालौ विन्यस्य मुखे चाकारमेव च ॥ 550॥
इई लोचनयोर्न्यस्य उऊ श्रवणयोस्तथा ।
ऋॠ नासापुटे चैव लृलॄ गण्डद्वये तथा ॥ 551॥
एऐ दशनपङ्क्तौ च ओ औ ओष्ठगतौ स्मरेत् ।
अं इत्येव ललाटे तु विसर्ग रसने तथा ॥ 552॥
यकारं त्वग्गतं न्यस्य रेफं चक्षुषि विन्यसेत् ।
लकारं नासिकायां तु वकारं दशनाग्रत: ॥ 553॥
श्रोत्रे शकारं विन्यस्य षकारमुदरे तथा ।
सकारं कटिदेशे तु हकारं हृदये तथा ॥ 554॥
क्षकारं नाभिदेशे तु विन्यसेद्द्विजसत्तम ! ।
पवर्गो बाहुरेकस्तु तवर्गस्तु द्वितीयक: ॥ 555॥
टवर्गश्च चवर्गश्च जङ्घाद्वयमुदाहृतम् ।
कवर्गोङ्गुलस्य: सर्वा विज्ञातव्या द्विजोत्तम ! ॥ 556
एवं हि वर्णसन्धानं कृत्वा चैव तत: परम् ।
आमूर्ध्नश्चरणान्तं च विन्यसेद्द्वादशाक्षरम् ॥ 557॥
अङ्गोपाङ्गस्थितिं कुर्यात् स्थानेषु हृदयादिषु ।
चकारदिवैनतेयान्तम् प्राग्वन्न्यस्त्वा क्रमेण तु ॥ 558
सर्वान् लाञ्छनमन्त्रांस्तु ततो दामोदरादिकान् ।
तच्छक्तिकांस्तथा मन्त्रान् पूर्ववद्विनिवेशयेत् ॥ 559
उपसंहृतिपूर्वान्तं सर्वं कृत्वा क्रमेण तु ।
ततस्तत्परमं ब्रह्म हृदिस्थं पूर्ववत् स्मरेत् ॥ 560॥
ततस्तु मन्त्रसन्धानं कृत्वा पूर्वोक्तवर्त्मना ।
सहस्रशिरसं देवमित्यादीन् पाठयेत् क्रमात् ॥ 561॥
एवं स्थूलानुसन्धानमेतत्ते कथितं मया ।
एषु प्रोक्तेषु विप्रेन्द्र ! सन्धानेषु परादिषु ॥ 562॥
सन्धानमेकं कृत्वा तु गुरुरिच्छानुरूपत: ।
ततोऽर्चयित्वा देवेशं शयने बिम्बवृत्तिकम् ॥ 563॥
सांस्पर्शिकैरासनाद्यैर्विविधैरोपचारिकै: ।
हृदयङ्गमसंज्ञैश्च मधुपर्कादिभिर्द्विज ! ॥ 564॥
परमान्नादिभिश्चान्नै: पवित्रै: पानकैस्तथा ।
अन्यैश्च विविधैर्भोगैर्यथा चानुक्रमेण तु ॥ 565॥
सर्वं तु संप्रदानान्तं कृत्वा पश्चात्तु मण्डले ।
सन्निधीकृत्य संपूज्य महता विभवेन तु ॥ 566॥
अग्नौ सन्तपर्येत् साङ्गं समित्सप्तकपूर्वकम् ।
जुहुयुर्मूर्तिपाश्चापि स्वे स्वे कुण्डे यथाक्रमम् ॥ 567॥
प्रागादिदिक्षु कुण्डेषु क्रमेण समिध: स्मृता: ।
पलाशवृक्षखदिरबिल्वोदुम्बरभूरूहाम् ॥ 568॥
आग्नेयादिविदिक्षु स्यु: पिप्पलप्लक्षसंभवा: ।
न्यग्रोधप्रभवाश्चैव काश्मर्यप्रभवास्तथा ॥ 569॥
पलाशसमिधोऽन्यत्र भूयसां परिकल्पने ।
उक्ताभावे तु सर्वत्र पालाश्य: समिधो मता: ॥ 570॥
चतस्रो धेनव: स्थाप्या दक्षिणस्यामुदङ्मुखा: ।
गङ्गासरस्वतीगोदायमुनारूपधारिणी: ॥ 571॥
दुग्धैस्तदीयै: श्रपणं चरूणामाहुतीस्तथा ।
श्रपयेत् पयसा पूर्वे शालितण्डुलमाढकम् ॥ 572॥
कृसरैर्दक्षिणाग्नौ तु पाश्चात्ये गुलमिश्रितम् ।
उदीच्याग्नौ हरिद्रान्नं शुद्धान्नमितराग्निषु ॥ 573॥
प्रत्येकं शतमष्ठौ च होमा: स्यु: समिदादिभि: ।
तदर्धं वाथ पादं वा देशकालानुरूपत: ॥ 574॥
तिलशालियवावेणुर्होमबीजान्यनुक्रमात् ।
तिलैरितरकुण्डेषु तैर्वा सर्वत्र कल्पयेत् ॥ 575॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
स्वमूर्तिकुम्भान्मन्त्रेण जलमुद्धृत्य भाजने ।
बिम्बमूर्ध्नि क्रमाद्देयं सर्वैरेकायनादिकै: ॥ 576॥
चतुर्दर्भकृतेनैव कूर्चेन तु ततो द्विज ! ।
पलाशखदिराश्वत्थबिल्वशाखाभिरम्बुभि: ॥ 577॥
सिञ्चेयुर्मूर्तिपा: सम्यग्वेदिकाकलशै: स्थितै: ।
आचार्य: कोणदेशस्थैस्तोयैर्वेतसशाखया ॥ 578॥
सन्तर्पयित्वा तदनु मन्त्रं सपरिवारकम् ।
आज्यादिना प्रभूतेन दत्वा पूर्णाहुतिं तत: ॥ 579॥
दीक्षाविधिक्रमेणैवं सकलां तत्वपद्धतिम् ।
संशोध्य परभागस्थस्त्वाचार्य: सुसमाहित: ॥ 580॥
भगवन्तं कृते त्वेवं बिम्बस्थं श्रावयेत् क्रमात् ।
मनसा सुविशुद्धेन इदं मन्त्रमुपस्थित: ॥ 581॥
“त्वया सन्निहितेनात्र भवितव्यमधोक्षज ! ।
मत्पूर्वाणां हि भक्तानां सिद्धिहेतोर्निरञ्जन ! ॥ 582॥
तत: स भगवान्मन्त्र: प्रबुद्ध: कमलेक्षण: ।
बिम्बमुत्थापयन् ध्यायेदाचार्येण तु संमुखम् ॥ 583
कृत्वा तु पादपतनं अष्टाङ्गेन तु साधक: ।
बिम्बात्मना प्रयातानां क्ष्मादीनामङ्गरूपिणाम्॥ 584
आपादनेऽपि पूर्णार्थं पिण्डीभूतार्थमेव च ।
आरम्भादेव जातानां छिद्राणां शमने तु वै ॥ 585॥
आप्यायनार्थं मन्त्राणां द्रव्यैर्होमं समाचरेत् ।
द्विषट्केनाहुतीनां च एकैकेन चतुर्हृदा ॥ 586॥
याचाङ्घ्रेर्जानुपर्यन्तं स्पृष्ट्वाज्यं होमयेत् पुरा ।
आनाभिजानुदेशाच्च तथैव जुहुयाद्दधि ॥ 587॥
नाभेराकण्ठत: क्षीरमामूर्ध्न: कण्ठतो मधु ।
संमिश्र्य जुहुयात् सर्वं स्पृष्ट्वा देहं तु चाखिलम् ॥ 588
दत्वा घृतेन वै पश्चात् पूर्णां मूलेन तत्परम् ।
संस्कृत्य बिम्बवत् पीठं भिन्नं ब्रहशिलां तथा ॥ 589
प्राणाभिमानदेवं वा यस्य यो विहितस्तु वै ।
वेष्ठयित्वाम्बरैश्चित्रैश्चक्रमन्त्रेण वै तत: ॥ 590॥
कार्यो ब्रह्मशिलाहोम: शताष्टाधिकसंख्याया ।
2गायत्रीभिस्तदर्धं च बह्वृचाद्यै: पृथक् पृथक् ॥ 591
1अजस्य नाभावित्यादिमन्त्रैरेकायनैस्तत: ।
3अध्वादि भूतमूर्तिं तु भोग्यं वाप्यपृथक् स्थितम् ॥ 592
देवतानां त्वधिष्ठानं पीठं कृत्वा तु बुद्धिगम् ।
होतव्यं प्रणवेनैव स्वयं व्याहृतिभिस्तत: ॥ 593॥
अपरैर्बलमन्त्रेण प्रणवान्तेन “लाङ्गलिन्” ।
ततो वाहनमन्त्रेण तर्पणीयं तदेव हि ॥ 594॥
स्वनाम्ना प्रणवेनैव स्वाहान्तेनापरैस्तथा ।
संरोधस्तर्पितानां च कार्य: पूर्णान्तमेव हि ॥ 595॥
साम्भसा विष्टरेणैव भावेन सजपेन तु ।
सर्वै: स्वकस्य देवस्य स्वकीयासु च मूर्तिषु ॥ 596॥
शब्दात्मिकासु मूर्तासु तद्वच्छुतिमयस्य च ।
प्रासादस्याथ परित: कुण्डेष्वष्टासु च क्रमात् ॥ 597
कुण्डसंस्कारपूर्वं तु सर्वं कृत्वा तु मूर्तिपै: ।
हवनं विधिवत् कुर्याद्द्रव्यै: पूर्वोदितै: क्रमात् ॥ 598॥
कृत्वैवं च तदा दिक्षु मूर्तिमान् विनिवेश्य च ।
पार्श्वदेशे तु कुण्डानां तर्पयेत् पायसेन तु ॥ 599॥
दक्षिणां च यथाशक्ति दद्याद्धेमादिकीं तत: ।
गृहीत्वा दक्षिणां , मन्त्र: प्रीणनीयस्तु तैस्तत: 600॥
बिम्बस्य निकटे स्थित्वा इमं मन्त्रमुदीरयेत् ।
प्राप्ते लग्नोदये विप्र ! सन्निरोद्ध्य जगद्गुरुम् ॥ 601॥
“क्षणं क्षमस्व भगवन् ! सर्वज्ञ ! करुणात्मक !
निवेशयामि ते यावत् प्रासादे व्रह्मपीठिकाम्” ॥ 602
अथ निद्रायमाणं तु देवं स्तुत्वावकुण्ट्य च ।
अर्चयित्वा नमस्कृत्य तत्र सर्वान् प्रवेशयेत् ॥ 603॥
विप्रानेकायनान् वापि तथा वै बह्वृचादिकान् ।
स्वस्वशाखोत्थितान् मन्त्रान् पाठयेत् क्रमयोगत: 604
स्तुतिपाठकपूर्वाश्च नृत्तगीतपरायणान् ।
वीणावेणुमृदङ्गादीनितरांश्च प्रवेशयेत् ॥ 605॥
विदिक्स्थान् प्रणवे जापे मूर्तिपांस्तु निवेदयेत् ।
दिक्स्थितान् मूर्तिमान् विप्र ! द्वादशार्णे निवेदयेत् 606
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[162]]
रक्षामुद्रां तत: कृत्वा दर्शयेत् सर्वदिक्ष्वथ ।
शाययेद्दर्भशय्यायां यजमानमुपोषितम् ॥ 607॥
स्थण्डिले स्वप्नसिद्ध्यर्थं प्राक्शिरस्कं ततो द्विज ! ।
एवं कृत्वाधिवासं तु जागरेण नयेद्गुरु: ॥ 608॥
प्रभातायां तु शर्वर्यां कृत्वा स्नानादिका: क्रिया: ।
प्रतिष्ठामारभेत् पश्चाद्देशिक: शास्त्रवित्तम: ॥ 609॥
प्रबुद्धं यजमानं तु स्वप्नं पृच्छेच्छुभाशुभम् ।
तत्राशुभोपशान्त्यर्थं तदानीं जुहुयाद्गुरु: ॥ 610॥
शतं सहस्रं साष्टं वा यथाशक्त्यथवा द्विज ! ।
मध्वाज्यक्षीरसंमिश्रान् सफलांश्च तिलानपि ॥ 611॥
अस्त्रसंपुटितेनैव नाम्ना स्वाहान्वितेन च ।
दोषं जहि जहीत्येवं पदं नामावसानकम् ॥ 612॥
केवलेनाथवाज्येन सिंहमन्त्रेण होमयेत् ।
एवं दु:स्वप्नशान्तिं तु कृत्वा स्थापनमाचरेत् ॥ 613॥
प्रासादं दर्भशाखाभिर्बहिरन्तश्च मार्जयेत् ।
विकीर्य साक्षतं पुष्पं गुग्गुलुं धूपयेत् पुन: ॥ 614॥
सहमूर्तिधरैर्विप्र ! शिल्पिभिश्चाथ देशिक: ।
सार्घ्यपुष्पाक्षतकर: प्रासादान्तं व्रजेत्तत: ॥ 615॥
हन्यात् सिद्धार्थकैस्तत्स्थान् विघ्नानस्त्राभिमन्त्रितै: ।
प्राड्मध्ये विधिनानेव श्वभ्रं वा साम्प्रतं खनेत् ॥ 616॥
तदर्थं गर्भगेहं तु सूत्रपातैर्विभाजयेत् ।
तद्विधानं मुनिश्रेष्ठ ! यथावदवधारय ॥ 617॥
प्रासाद एकद्वारे तु गर्भमानं विनिश्चितम् ।
द्वारात् पश्चिमभित्त्यंतं दक्षिणोतरमायतम् ॥ 618॥
सप्तधा विभजेत् सम्यक्, पैशाच: प्रथम: स्मृत: ।
द्वितीयो मानुषो भागस्तृतीयो देवसंज्ञित: ॥ 619॥
ब्रह्मश्चतुर्थो विज्ञेय: क्रमादन्ये त्रयस्तथा ।
देवमानुषपैशाचा विज्ञेया द्विजसत्तम ! ॥ 620॥
अथवा नवधा कुर्याद्दक्षिणोत्तरमायतम् ।
पैशाच: प्रथमो भागो द्वितीयो मानुष: स्मृत: ॥ 621
तृतीयश्च चतुर्थश्च भागौ दैविकसंज्ञकौ ।
ब्राह्मस्तु पञ्चमो भागो वेदितव्यस्तत: परम् ॥ 622॥
दैवमानुषपैशाचाश्चत्वारोऽन्ये क्रमेण तु ।
प्रासादे तु चतुर्द्वारे चतुर्दिक्षु समै: पदै: ॥ 623॥
विभजेत् सप्तधा मध्ये भाग: स्याद्ब्राह्मसंज्ञित: ।
दिव्यमानुषपैशाचा: क्रमात् पङ्क्तिक्रमेण तु ॥ 624॥
अथवा चाष्टधा कृत्वा मध्ये ब्राह्यं चतुष्पदम् ।
दिव्यादिसंज्ञितं विप्र ! क्रमात् पङ्तित्रयं भवेत् ॥ 625
अथवा नवधा गर्भं विभजेत् सर्वदिक्पदै: ।
मध्यमं तु भवेद्ब्राह्मं दिव्यं पङ्क्तिद्वयेन वा ॥ 626॥
दिव्यब्राह्मं भवेत् पङ्क्त्या पङ्क्त्या दैविकसंज्ञितम् ।
मानुषं तद्बहि: पङ्क्त्या पैशाचं तद्बहिर्भवेत् ॥ 627॥
यद्वा द्विरष्टधा भङ् क्त्वा ब्राह्ममध्ये चतुष्पदम् ।
दिव्यब्राह्म बहि: पङ्क्त्या दिव्यं पङ्क्तित्रयेण च ॥ 628॥
पङ्क्तिद्वयं मानुषं स्यात् पैशाचं पङ्क्तिजं भजेत् ।
एकद्वारेऽपि भवने एवं वा परितो स्रजेत् ॥ 629॥
चतुर्द्वारेऽपि भवने ब्राह्माख्ये मध्यमे पदे ।
चतुर्दिग्वीक्षमाणस्य स्थापनं चतुरात्मन: ॥ 630॥
प्रासाद एकद्वारे तु एकबेरं द्विजोत्तम ! ।
ब्राह्मदैविकभागाभ्यां दैवमानुषयोस्तु वा ॥ 631॥
ब्राह्मे वा दैविके वाथ तस्मिन् दिव्याश्रिते तु वा ।
मानुषाश्रितदैवे वा स्थापयेत् फलभेदत: ॥ 632॥
चतुर्द्वारे तु भवने बहुबेरं निवेशयेत् ।
विबुधब्रह्मभागाभ्यां दिव्यमानुषयोस्तु वा ॥ 633॥
ब्राह्मादिमानुषान्तेषु त्रिषु भागेषु वा द्विज ! ।
ब्राह्माश्रिते तु दिव्ये वा तस्मिन् वा मानुषाश्रिते ॥ 634
सपीठबिम्बमानानां बृहत्वस्यानुरूपत: ।
चतुर्द्वारे तु भवने ब्राह्म एव भवेत् सदा ॥ 635॥
ब्रह्मादिमानुषान्तेषु त्रिषु भागेषु चोत्तमम् ।
शयनं, ब्राह्मदिव्याभ्यां मध्यमं , त्वधमं स्मृतम् ॥ 636
दिव्यमानुषभागाभ्यामेवं विद्धि त्रिधा स्थितम् ।
ब्राह्मे वा ब्राह्मदिव्ये वा दिव्ये वा ब्रह्मसंश्रिते ॥ 637
श्रीपारमेश्वर संहिता
दिव्यमानुषयोर्वापि दिव्ये वा मानुषाश्रिते ।
आसनं विहितं विप्र ! स्थानेऽप्येवं विधीयते ॥ 638॥
यानगं स्थापयेद्ब्राह्मेदिव्यमानुषयोस्तु वा ।
एकबेरविधाने तु तदग्रे भागयोर्द्वयो: ॥ 639॥
आराधनार्थतो वेदिं स्थापयेन्मुनिपुङ्गव ! ।
यदा चोत्सवबिम्बादि बिम्बानां संस्थितिस्तदा ॥ 640
अग्रपीठोपगं भागं तृतीयं वा समै: पदै: ।
सप्ताष्टनवधा वापि भजेद्भित्तिद्वयान्तरे ॥ 641॥
द्विरष्टधा वा , मध्ये तु क्रमाद्भागत्रयं त्यजेत् ।
चतुष्कं त्रितयं षट्कं तत: शेषेषु दक्षिणे ॥ 642॥
स्थापयेदौत्सवं बिम्बं देवीयुक्तं तु वामत: ।
भागेषु क्रमशो विप्र ! तीर्थबिम्बसमन्वितम् ॥ 643॥
बिम्बं नित्योत्सवार्थं च तथा शयनकौतुकम् ।
निमित्तस्नपनार्थं च बिम्बं तरुणकौतुकम् ॥ 644॥
आराधनार्थं देवस्य मध्ये भागद्वयोरपि ।
स्नपने मूलबिम्बस्य क्रियमाणे बहूदकै: ॥ 645॥
यथा चौत्सवबिम्बाद्या: स्नानीयजलबिन्दुभि: ।
न स्पृश्यन्ते तथा तेषां स्थापनं तु समाचरेत् ॥ 646
संकटे सति तद्देशे बाह्ये तु मुखमण्डपे ।
स्थापयेत् सर्वबिम्बानि तत्रापि सति संकटे ॥ 647॥
प्रथमावरणे वापि द्वितीयावरणेऽपि वा ।
स्थानं सुविस्तृतं कृत्वा प्रासादाग्रं च वर्ज्यदिक् ॥ 648
दिक्त्रयेऽभिमते कुर्याद् विदिक्ष्वभिमतेषु वा ।
खलूरिकाप्रदेशे वा सुदेशे सुपरीक्षिते ॥ 649॥
स्थापयेद्विधिना यात्राबिम्बं देवीसमन्वितम् ।
अन्यानि सर्वबिम्बानि बहि(वै)र्न स्थापयेत् क्वचित् ॥
शास्त्रज्ञो देशिकेन्द्रस्तु बहुबेरविधावपि ।
निमित्तस्नपनादौ तु योग्ये बृहति सत्तम ! ॥ 651॥
स्थापिते मूलबिम्बे तु एवमेव समाचरेत् ।
विना वै कर्मबिम्बं च बिम्बं नित्योत्सवार्थत: ॥ 652
उभयं स्थापयेन्नित्यं प्रासादाभ्यन्तरे क्वचित् ।
अयोग्ये मुलबिम्बे तु सदा स्नपनकर्मणि ॥ 653॥
यात्राबिम्बादिबिम्बानि सदा गर्भगृहान्तरे ।
सर्वाणि स्थापनीयानि न बाह्ये तु कदाचन॥ 654॥
बहुबेरविधौ भागे तदग्रे सप्तभाजिते ।
भागमेकं परित्यज्य दक्षिणेऽथ पदद्वये ॥ 655॥
स्थापयेदौत्सवं बिम्बं चतुर्थे स्नपनास्पदम् ।
कर्मबिम्बं च तद्वामे तीर्थबिम्बादियोजनम् ॥ 656॥
वेदि: स्थाप्या तदन्यस्मिन् भागे भागद्वयोऽपि वा ।
पैशाचमथवाप्यग्रे त्यक्त्वा भागद्वयोरपि ॥ 657॥
स्थाप्य बिम्बं तदूर्ध्वे तु कर्मबिम्बस्य चास्पदम् ।
तस्य दक्षिणपार्श्वे तु यात्रामूर्तिं तु विन्यसेत् ॥ 658॥
वामपार्श्वे ततोऽन्येषां स्थापनं विहितं भवेत् ।
अष्टधा नवधा भाङ्क्ते स्थापयेत् पञ्चमे पदे ॥ 659॥
कर्मबिम्बं तु नवमे पदे षोडशभाजिते ।
अन्येषां सर्वबिम्बानां प्राग्वत् स्थापनमाचरेत् ॥ 660
सप्तभाक्तेऽग्रभागे तु प्राग्वद्भित्तिद्वयान्तरे ॥ 661॥
दत्त्वा दक्षिणभागे तु भागानां तु चतुष्टयम् ।
स्थापयेत् पञ्चमे वापि चतुर्थे कर्मकौतुकम् ॥ 662॥
अष्टधा नवधा भाक्ते षष्ठे वा पञ्चमेऽपि वा ।
अग्रे द्विरष्टधा भाक्ते द्वादशैकादशे तु वा ॥ 663॥
दशमे नवमे वापि स्थापयेत् कर्मकौतुकम् ।
दक्षिणोत्तरयो: प्राग्वदन्येषां न्यसनं भवेत् ॥ 664॥
आराधनार्थतो वेदि: स्थापनीया तु पूर्ववत् ।
परित: सप्तधा भक्ते नवधाष्टद्विरष्टधा ॥ 665॥
मूलबिम्बाग्रत: पङ्क्त्यां द्वितीयायामथापि वा ।
सर्वेषां कर्मबिम्बानां प्राग्वत् स्थापनमाचरेत् ॥ 666
स्थापनीया च विप्रेन्द्र ! प्राग्वदर्चनवेदिका ।
पीठोपर्यपि वा देवं यं त्वाराधयते सदा ॥ 667॥
मध्ये रत्नोत्पलं पीठे न्यस्त्वोर्ध्वे स्थापयेत्तु ताम् ।
देवीसमन्वितं यत्र स्थापनं भवति द्विज ! ॥ 668॥
मूलबिम्बस्य पार्श्वे तु पीठदेशं विसृज्य च ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[164]]
सपीठानां तु देवीनां स्थापनं तु समाचरेत् ॥ 669॥
एका सव्ये दक्षिणे वा , स्थाप्यते यत्र सत्तम ! ।
मध्ये वेदिं तु संस्थाप्य तदूर्ध्वे स्थापयेत्तु तत् ॥ 670
प्रासादे चलबिम्बं तु स्थाप्यते यत्र सत्तम ! ।
मध्ये वेदिं तु संस्थाप्य तदूर्ध्वे स्थापयेत्तु तत् ॥ 671
यद्वा दिव्ये मानुषे वा पीठं स्थाप्य तदूर्ध्वत: ।
सन्निवेश्य च तद्बिम्बं पूजाकाले ह्युपस्थिते ॥ 672॥
मध्ये भद्रासनं न्यस्त्वा तदूर्ध्वे विनिवेश्य च ।
तत् पूजयित्वानुदिनं भूय: पीठोपरि न्यसेत् ॥ 673॥
स्वयंव्यक्ते विमानादौ स्थाने सिद्धप्रतिष्ठिते ।
मुनिमुख्यैस्तु तत्रैवं विशेषं शृणु सत्तम ! ॥ 674॥
सपीठं भगवद्बिम्बं मूलाख्यं स्थापितं पुरा ।
देशे यावति , तद्देशद्वारयोरन्तरं तु यत् ॥ 675॥
तत् त्रिधा सुसमं कृत्वा आरभ्य द्वारपार्श्वत: ।
पैशाचं मानुषं दिव्यं क्रमाद्भागत्रयं भवेत् ॥ 676॥
दक्षभित्ते: समारभ्य दिव्यभागं भजेत् समम् ।
सप्तधा वामभित्त्यन्तं ततो वै दक्षिणादित: ॥ 677॥
पञ्चमे वा चतुर्थे वा स्थापयेत् कर्मकौतुकम् ।
तस्य दक्षिणपार्श्वे तु लक्ष्मीपुष्टिसमन्वितम् ॥ 678॥
स्थापयेदौत्सवं बिम्बं वामपार्श्वे नियोजयेत् ।
अन्यानि सर्वबिम्बानि यथावत् क्रमयोगत: ॥ 679॥
द्वारात् पश्चिमभित्यन्तं यद्वा कृत्वा तु सप्तधा ।
सन्त्यज्य द्वारपार्श्वे तु भाजयेद् द्वितयं पुन: ॥ 680॥
तृतीयं दैविकं सप्त कृत्वा भित्तिद्वयान्तरे ।
कर्मबिम्बादिबिम्बानां पूर्ववत् स्थापनास्पदम् ॥ 681
तत्रापि शयने विप्र ! विधानमवधारय ।
पञ्चमे षष्ठभागे वा कर्मबिम्बं नियोजयेत् ॥ 682॥
अन्येषां सर्वबिम्बानां पूर्ववत् स्थापनं भवेत् ।
स्वयंव्यक्ते चतुर्द्वारे परित: सप्तधा भजे (वे)त् ॥ 683
पैशाचं मानुषं त्यक्त्वा तृतीये दैविके पदे ।
अग्रभागे तु सौम्ये वा ईश्वरप्राग्वशेन तु ॥ 684॥
ईशानदिव्यभागे वा कर्मबिम्बं नियोजयेत् ।
यत्र प्रासादगर्भे तु एकस्मिन् न्यस्य पीठके ॥ 685॥
चतुरो वासुदेवाद्यानथवा केशवादिकान् ।
प्रादुर्भावसमूहं वा पङ्क्तिरूपेण योजयेत् ॥ 686॥
दिव्यक्रमेण तत्रायं विशेष: कथ्यते शृणु ।
द्वारादिभित्तिपर्यन्तं दक्षिणोत्तरमायते ॥ 687॥
विभक्ते सप्तधा गर्भे ब्राह्मादिषु पदेषु च ।
स्थापयेत् पङ्क्तिरूपेण पूर्वोक्तेनैव वर्त्मना ॥ 688
तत्रापि दक्षिणाशादिस्थापयेदुत्तरान्तिमम् ।
यत्र चावृतिरूपेण स्थापयेत्तत्र सप्तधा ॥ 689॥
विभक्ति परितो गर्भे मध्ये ब्राह्मे नियोजयेत् ।
प्रधानमूर्तिं परितो दिव्ये वा मानुषे द्वयो: ॥ 690॥
अन्याश्च सकला मूर्ती: स्थापयेदावृतिक्रमात् ।
चतुर्व्यूहप्रतिष्ठायां वासुदेवं तु मध्यमे ॥ 691॥
तद्बहिर्दिव्यपङ्क्तौ तु संकर्षणं तु दक्षिणे ।
प्रद्युम्नं पश्चिमे भागे अनिरुद्धं तथोत्तरे ॥ 692॥
स्वस्वकारणसंयुक्तं मूर्त्यन्तरगतस्य च ।
चातुरात्म्यचतुष्कस्य एवमेव नियोजयेत् ॥ 693॥
चातुरात्म्येषु नवसु नवमूर्तिमयेषु च ।
आद्ये मध्ये वासुदेवं प्रागाद्ये दिक्चतुष्टये ॥ 694॥
वासुदेवादिचत्वार: स्थापनीया: क्रमेण तु ।
पञ्चमूर्तिप्रतिष्ठाख्ये द्वितये मध्यमे पदे ॥ 695॥
वासुदेवं ततो दिव्ये संस्थाप्या दिक्चतुष्टये ।
नारायणान्ताश्चत्वार: संकर्षणपुरस्सरा: ॥ 696॥
एवं क्रमात् प्रतिष्ठानमाचरेत् सप्तकेऽपि च ।
नवमूर्तिप्रतिष्ठायां वासुदेवं तु मध्यमे ॥ 697॥
तद्बहिर्दिव्यभागस्थपदेष्वष्टासु च क्रमात् ।
अष्टौ संकर्षणाद्याश्च वराहान्ताश्च मूर्तय: ॥ 698॥
केशवादिप्रतिष्ठायां वासुदेवं तु मध्यमे ।
विभज्य दिव्यभागं तु द्वादशारोक्तवर्त्मना ॥ 699॥
प्रागादि स्थापयेद्देवान् केशवाद्यांस्तु द्वादश ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
यद्वा मानुषपङ्क्तौ तु कोणभागचतुष्टयम् ॥ 700॥
संत्यक्त्वाऽन्येषु भागेषु प्रागादि स्थापयेत् क्रमात् ।
संकटे सति वै कुर्याद्दिव्यमानुषयोरपि ॥ 701॥
एकबेरे समुदितस्थानभेदात् फलं शृणु ।
ब्राह्मभागे तु मोक्ष: स्याद्दिव्ये स्थानाभिवृद्धिकृत् ॥702
भोगमोक्षफलावाप्तिर्ब्राह्मे दिव्यसमाश्रिते ।
दिव्यभागफलावाप्तिर्मानुषाश्रितदैविके ॥ 703॥
दैवमानुषभागाच्च त्वैहिकामुष्मिकं फलम् ।
विबुधब्रह्मभागाच्च सैहिकं तु गुणाष्टकम् ॥ 704॥
बहुबेरविधाने तु फलभेदं शृणु द्विज ! ।
ज्ञानादिगुणषट्कस्य प्राप्तिर्ब्रह्मपदे भवेत् ॥ 705॥
सर्वकामफलप्राप्तिर्दैविके ब्रह्मसंश्रिते ।
विबुधब्रह्मभागे च दिव्यमानुषयोरपि ॥ 706॥
मानुषाश्रितदिव्ये च पूर्वमेवोदितं फलम् ।
ब्राह्मादिमानुषान्तेषु भागेषु स्थापने सति ॥ 707॥
स्थानस्य यजमानस्य वृद्धि: स्याद्राजराष्ट्रयो: ।
कर्मार्चास्थापने विप्र ! फलभेदस्तु कथ्यते ॥ 708॥
ब्राह्मे सप्तविभक्ते तु चतुर्थे स्थापनं भवेत् ।
मोक्षदं पञ्चमे भागे तत्सामीप्यफलप्रदम् ॥ 709॥
अष्टधा प्रविभक्ते तु पञ्चमे तु गुणाष्टकम् ।
स्थापनं षष्ठभागे तु तत्सालोक्यफलप्रदम् ॥ 710॥
नवधा प्रविभक्ते तु एवमेव भवेत् फलम् ।
तस्मिन् षोडशधा भक्ते नवमे गुणषट्कदम् ॥ 711॥
दशमे स्थापनं विप्र ! द्वादशैकादशेपि च ।
विष्णुलोकपदावासमचिरात् संप्रयच्छति ॥ 712॥
दैविके सप्तभक्ते तु चतुर्थे स्थापनं द्विज ! ।
सद्विवेकं च धर्मं च सौमनस्यं प्रयच्छति ॥ 713॥
स्थापनं षष्ठभागे तु पुष्टिसौभाग्यवर्धनम् ।
अपमृत्युजयं दद्याद्बलोत्साहसमृद्धिकृत् ॥ 714॥
विभक्ते नवधा तस्मिन्नेवमेव भवेत् फलम् ।
द्विरष्टधा विभक्ते तु नवमे स्थापनं द्विज ! ॥ 715॥
दिव्यभोगफलावाप्तिं प्रयच्छत्यचिरेण तु ।
दशमैकादशे भागे द्वादशे च नियोजनम् ॥ 716॥
धनधान्यसमृद्धिं च भूमिप्राप्तिं ददाति च ।
एवं तु परितो भक्ते ब्राह्मभागे नियोजनम् ॥ 717॥
शश्वत् कैवल्यफलदं अग्रदिव्यपदे तु तत् ।
भोगप्रदं तथा चैव वलोत्साहसमृद्धिकृत् ॥ 718॥
ईशानदिव्यभागे तु स्थापनं संप्रयच्छति ।
आयुरारोग्यमैश्वर्यं राज्ञां विजयमेव च ॥ 719॥
स्थानस्य महतीं वृद्धिं तथा जनपदस्य च ।
स्थापनं सौम्यदिव्ये तु भोगमोक्षफलप्रदम् ॥ 720॥
दिव्यब्रह्माख्यपङ्क्तौ तु दिव्यवत् स्थापनं भवेत् ।
यत्र यत्र पदे प्रोक्तं बिम्बानां सन्निवेशनम् ॥ 721॥
तत्तत्समं द्विधाकृत्वा स्थापने ह्यमृतांशके ।
फलान्युक्तानि सिध्यन्ति आग्नेये विपरीतकृत् ॥ 722
प्रासादस्यान्तरे विप्र! यात्राबिम्बस्य योजनम् ।
स्थानस्य यजमानस्य राज्ञो जनपदस्य च ॥ 723॥
ददाति महतीं लक्ष्मीं तेजश्चापि दिने दिने ।
एतदेव फलं विप्र ! मध्यमं मुखमण्डपे ॥ 724॥
प्रथमावरणादौ च स्थाने मन्दफलं भवेत् ।
एवमेव फलं विप्र ! अन्येषां स्थापनेऽपि च ॥ 725॥
मूलबिम्बादिबिम्बानां सर्वेषां च महामते ! ।
प्रमादाद्बुद्धिपूर्वाद्वा स्वं स्वं स्थानं यथोदितम् ॥ 726
परित्यज्य तदन्यस्मिन् स्थाने संस्थापिते सति ।
स्थानं च यजमानश्च राजा राष्ट्रं विनश्यति ॥ 727॥
तद्देशवासिन: सर्वे जना व्याध्यादिपीडिता: ।
भवेयु: स्यादनावृष्टिर्दुर्भिक्षं शत्रुपीडनम् ॥ 728॥
तस्माद्धितैषी राष्ट्रस्य स्वस्य राज्ञस्तथैव च ।
तथा यथोदितस्थानव्यत्ययं न समाचरेत् ॥ 729॥
प्रमादालस्यपूर्वेण दोषेण स्थापनेऽपि च ।
व्यत्ययादचलं बिम्बं वर्जयित्वा तु जङ्घमम् ॥ 730॥
स्वे स्वे यथोदिते स्थाने संस्थाप्य परिपूजयेत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[166]]
विशेषेण स्वयंव्यक्ते सिद्धाद्यैश्च प्रतिष्ठिते ॥ 731॥
प्रसादे चलबिम्बं तु स्वे स्वे स्थाने निवेशयेत् ।
भिन्ने प्रेक्षावशान्मध्ये सति भूय: समाचरेत् ॥ 732॥
क्षालितेऽस्त्राम्बुना , लिप्ते हृदा वै चन्दनादिना ।
श्वभ्रेऽधोघटरुद्धानां मन्त्राणां च निरोधनम् ॥ 733॥
पूर्वोक्तेन विधानेन धिया स्वे स्वेऽयने तथा ।
कृत्वार्चनं यथोद्दिष्टं पूर्णान्तं तत्र विन्यसेत् ॥ 734॥
बाहुल्येन तु षट्पञ्चचतुर्गोलकसंमिताम् ।
पीठाद्विनिर्गतां किञ्चिद्भूतले सुस्थिरां शिलाम् ॥ 735
ग्रस्तां पीठेन मुक्त्यर्थं नवरन्ध्रकृतां पुरा ।
स्वमन्त्रेण तु तत्रापि प्रतिष्ठासीति पाठयेत् ॥ 736॥
प्रागादौ प्राभवेनाथ पञ्चकं पञ्चकं न्यसेत् ।
शिलावटेषु द्रव्याणां तत्र वज्रं च हाटकम् ॥ 737॥
हरितालमुशीरं च व्रीहयो दक्षिणे त्वथ ।
इन्द्रनीलमयश्चैव कासीसं चन्दनं तिला: ॥ 738॥
मुक्ताफलं च रजतं पारदं चाप्यदिक् तथा ।
सहोशीराश्च वै मुद्गा: पद्मरागमथोत्तरे ॥ 739॥
कांस्यं च राजपाषाणं राजेन्द्रं चणकै: सह।
विंशकं विन्यसेन्मध्ये पूर्वमेव ततो बहि: ॥ 740॥
विदिक्ष्वप्यययोगेन त्वेवमन्यत् पृथक् पृथक् ।
लोहं वैडूर्यपूर्वं तु चक्राङ्कं चाभ्रकं तथा ॥ 741॥
षाष्टिकं त्वीशदिग्वायो: पुष्यरागो हरीतका ।
गैरिकं शारिकात्रैव मसूराण्यथ यातुदिक् ॥ 742॥
महानीलं च वङ्गं च तथा पाषाणमाक्षिकम् ।
यवा: सागरुकाश्चैव आग्नेय्यां स्फटिकं तथा ॥ 743
ताम्रं मनश्शिला चैव गोधूमा: शङ्खपुष्पिका: ।
मध्ये सर्वाणि तदनु ततो गर्तगणं तु तत् ॥ 744॥
लेपैराच्छादितं कृत्वा साङ्गं मन्त्रं पदे पदे ।
पूजयित्वा यजुर्वेदांश्चमषट्कांश्च पाठयेत् ॥ 745॥
तदूर्ध्वे विन्यसेत् पीठं तच्छुभ्रे विनिवेश्य च ।
अष्टलोहमयं चक्रं तदूर्ध्वे तु महामते ! ॥ 746॥
द्वादशाख्याविशेषोक्त आधारो यस्य य: स्वक: ।
हैमं तदूर्ध्वे कमलं तज्जं वा ताम्रमेव वा ॥ 747॥
यथाक्रमस्थितं ह्येतत् पञ्चकं चतुरात्मनि ।
न्यसेदनन्तं चक्रस्य मीनकूर्मौ तु तस्य वै ॥ 748॥
कूर्मानन्तौ तु मीनस्य मीनानन्तौ तु तस्य च ।
सर्वस्य विहितं पद्मं तस्यानन्तं तु विन्यसेत् ॥ 749॥
लक्ष्म्यादीनां च शक्तीनां चक्रं स्थापनकर्मणि ।
न्यस्य पूर्णान्तिकं कृत्वा कर्मण्यत्र च तर्पणम् ॥ 750
मण्डपे तु खगेशस्यएवमेव समाचरेत् ।
सह मूर्तिधरै: प्राग्वत् कार्या दर्भोदकक्रिया ॥ 751॥
अथ विध्यान्तरं वक्ष्ये समाकर्णय साम्प्रतम् ।
पुरैव संस्कृतां विप्र ! न्यसेद्ब्रह्मशिलां तत: ॥ 752॥
किञ्चित्पीठतलान्न्यूनां समां श्लक्ष्णां दृढां द्विज ! ।
कृत्वा नवपदां पूर्वं पद्मं तस्या: पदे पदे ॥ 753॥
विलिख्य रेखया सम्यक् खनेत् सर्वेषु कर्णिकाम् ।
गर्भमध्ये शिलामानबाहुव्यायामयो खनेत् ॥ 754॥
तत्पूर्वसूत्रमार्गेण संचाल्योत्तरदिङ्नयेत् ।
श्वभ्रं तत्रापि मध्ये तु शुभं कुर्यात् षडङ्गुलम् ॥ 755॥
तस्मिंस्तु रत्नसंपूर्णं हेमजं वाथ ताम्रजम् ।
चतुरङ्गुलमात्रं तु कलशं कम्बुरूपिणम् ॥ 756॥
हृन्मन्त्रेण तु संमन्त्य गायत्र्या विनिवेश्य च ।
सापिधानं तु तं कृत्वा सुधालेपं तथोपरि ॥ 757॥
दत्वा ब्रह्मशिलां न्यस्येत् प्राड्मन्त्रपरिभाविताम् ।
व्यापकत्वं समालम्ब्य स्वयमेव तथा गुरु: ॥ 758॥
तां शिलां व्यापिकां ध्यायेदाधाराधेयविग्रहाम् ।
तत्र सर्वाधृगन्यासं मूलमन्त्रेण भावयेत् ॥ 759॥
एवं तत्सन्निधिं कृत्वा पश्चात्तदुपरि द्विज ! ।
न्यासं रत्नादिकं कुर्याद्यथा तदवधारय ॥ 760॥
हैममग्निं , तथानन्तं राजतं , हेमजां धराम् ।
अष्टलोहमयं पद्मं मध्ये ब्रह्मशिलोपरि ॥ 761॥
प्राच्यादौ पद्मगर्भेषु क्रमादीशानगोचरम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
वज्रं च सूर्यकान्तं च इन्द्रनीलं तथैव च ॥ 762॥
महानीलं मुनिश्रेष्ठ ! मुक्ताफलमत: परम् ।
पुष्यरागं ततश्चैव पद्मरागमत: परम् ॥ 763॥
ऐशान्ये न्यस्य वैडूर्यं मध्यत: स्फटिकम् न्यसेत् ।
प्रागादौ रजतं ताम्रं त्रपु वङ्कं च रीतिकम् ॥ 764॥
लोहं तथायसं कांस्यं मध्ये हेमं निवेश्य च ।
तालं मनश्शिलां , छिन्नपिष्टकं कुष्ठमेव च ॥ 765॥
स्रोतोञ्जनं तु दरदं सौराष्ट्री हेमगैरिके ।
मध्ये तु राजपाषाणं पारदं चापि सर्वत: ॥ 766॥
गोधूमांश्च यवान् वन्यान् मुद्गमाषांस्तथैव च ।
चणकान् मुनिशार्दूल ! कुलुत्थं च मसूरकम् ॥ 767
क्रमादष्टासु विन्यस्य मध्ये सिद्धार्थकांस्तिलान् ।
ह्रीबेरं रजनीं मांसीं सहदेवीं वचां तथा ॥ 768॥
विष्णुक्रान्तं बलां मोटां श्यामाकं शङ्खपुष्पिकाम् ।
प्रागादौ मध्यपर्यन्तं विन्यसेन्मूलसन्ततिम् ॥ 769॥
रत्नानामप्यलाभे तु शस्तं मुक्ताफलं भवेत् ।
लोहानामप्यभावे तु सुवर्णं शस्यते परम् ॥ 770॥
धातूनामप्यलाभे तु हरितालं विशिष्यते ।
अलाभे सर्वबीजानां शालिबीजं प्रशश्यते ॥ 771॥
अलाभे सर्ववस्तूनां हेमं सर्वत्र विन्यसेत् ।
तदभावे तु रजतं न्यसेन्मुक्ताफलानि वा ॥ 772॥
घृतेन पयसा चाथ भावितेन पुरैव तु ।
प्रदद्याल्लेपनं विप्र ! सर्वगर्तेषु चैव हि ॥ 773॥
अहतं सुसितं पश्चात्तत्रोपरि दुकूलकम् ।
अन्त: श्लक्ष्णं सुधालेपं दत्वा , पीठं तु विन्यसेत् ॥774
सन्धाय पूर्ववत्तच्च शिलया ब्रह्मसत्तम ! ।
पीठश्वभ्रेऽथ विन्यस्य सौवर्णं गारुडं महत् ॥ 775॥
क्षीरं दधिघृतं लाजान्मधुपुष्पफलानि च ।
सर्वगन्धानि विप्रेन्द्र ! सर्वौषधियुतानि च ॥ 776॥
भावयेत् पूर्ववत् पीठं धर्माद्यैरखिलैर्युतम् ।
चिदासनमयीं व्याप्तिं पुनस्तत्रोपरि न्यसेत् ॥ 777॥
हृदा तु विष्णुगायत्र्या एकैकमभिमन्त्य च ।
विन्यस्य कुर्याद्धवनं यस्मिन् यस्मिंस्तु कर्मणि ॥ 778
पीठन्यासावधिं यावत्तत: पूर्णां जुहेद्गुरु: ।
चतुर्गुणितसूत्रेण वेष्टयेद्देवमन्दिरम् ॥ 779॥
च्छादयेन्नववस्त्रेण तथा वै दर्भमालया ।
ततस्तु मूर्तिपै: सार्धं प्रविशेद्यागमण्डपम् ॥ 780॥
प्रतीक्षेल्लग्नकालं तु यावत् कालं न याति च ।
तावद्विनोदैर्होमैश्च हास्यै: पाठैश्च संक्षिपेत् ॥ 781॥
प्राप्ते लग्नोदये विप्र ! शयनस्थं प्रबोधयेत् ।
अर्घ्यालभनमाल्याद्यैरर्चयित्वा त्विमं पठेत् ॥ 782॥
“मन्त्रात्मन् ! रूपमात्मीयमाग्नेयमुपसंहर ।
समाश्रयस्व सौम्यत्वं स्थित्यर्थं परमेश्वर ! ॥ 783॥
नमस्तेस्तु हृषीकेश ! उत्तिष्ठ परमेश्वर ! ।
मदनुग्रहहेत्वर्थं पीठभूमिं समाक्रम !” ॥ 784॥
उद्धृत्य हृदयेनाथ त्यक्तनिद्रं च मन्त्रपम् ।
उत्थाप्य मूर्तिमन्त्रेण सहमूर्तिधरैर्बलात् ॥ 785॥
कुम्भं समुद्धरेत् सास्त्रं स्वकुण्डनिकटे स्थितम् ।
उद्धरेयुर्दिशाहोमकर्तारो मङ्गलै: सह ॥ 786॥
अष्टौ विद्येश्वरान् कुम्भानाचार्य: पुरतो व्रजेत् ।
शलाकामात्रयाऽच्छिन्नधारया कुम्भमुद्वहन् ॥ 787॥
यद्वा प्रक्षिपमाणस्तु रत्नांश्च विविधान् बहून् ।
नानाविधैस्तु कुसुमैर्लाजाद्यान् मिश्रितान् बहून् ॥788
प्रतिमामुद्वहन्तो ये मूर्तिधरास्त्वनन्तरम् ।
अन्ये यथा न गच्छेयुरन्तराचार्यबिम्बयो: ॥ 789॥
अष्टकुम्भधराश्चान्ये ये च मङ्गलधारका:।
परितस्तेऽपि गच्छेयु: पठन्त: “शाकुनं” तथा ॥ 790
वाग्यतो यजमानस्तु कुशपाणि: प्रणामवान् ।
तेषां वै पृष्ठतस्त्वन्ये गच्छेयु: परिचारका: ॥ 791॥
तोरणेन च निष्क्रम्य प्रदक्षिणचतुष्टयम् ।
कुर्यात् प्रासादपीठस्य द्वाराग्रे सन्निरोध्य च ॥ 792॥
पाद्यार्घ्याचमनं दत्वा हृन्मन्त्रेण प्रवेशयेत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[168]]
शाखार्घ्याचमस्पृशन्तं च पाठयेत्तद्विदस्तत: ॥ 793
चतुश्चक्रेति तदनु पुरमेकादशेति यत् ।
वर्माभिमन्त्रितेनाथ दुकूलेन सितेन च ॥ 794॥
पादाम्बुरुहनालं प्राक् शिखामन्त्रेण वेष्टयेत् ।
अग्नीषोमौ समीकृत्य प्रणवाद्यन्तकेन नु ॥ 795॥
मूलमन्त्रेण पीठोर्ध्वे बिम्बं संस्थापयेत् स्थिरम् ।
द्वारमध्यं न सन्त्याज्यं देवस्थापनकर्मणि ॥ 796॥
न ततश्चाग्रत: स्थाप्यं न पार्श्वे न च पृष्ठत: ।
वामतो मारुतं पश्चात् सन्त्यजेद्देशिकोत्तम: ॥ 797॥
प्रतिष्ठालिङ्गशब्दौ च द्वौ मन्त्रौ पाठयेत् क्रमात् ।
शान्तं ब्रह्ममयं रूपं स्वकं समवलम्ब्य च ॥ 798॥
यत्रापि केवले ब्राह्मे स्थापनं समुदीरितम् ।
तत्रापि वामत: किञ्चिद्दिव्यभागं समाश्रयेत् ॥ 799॥
यतो हितार्थं सर्वेषां निर्गत: षड्गुणात्मना ।
अतो ब्रह्मपदादीषत् देवभागे समानयेत् ॥ 800
मोक्षादिफलसिद्धीनां प्राप्तये ह्यविचारत: ।
करस्थमथ मौक्तव्यं कौतुकं हृदयेन तु ॥ 801॥
सर्वाङ्गमर्ध्यं मन्त्रेण दत्वा मूलमनुस्मरेत् ।
हृदास्त्रपरिजप्तेन वज्रालेपेन वै तत: ॥ 802॥
बिम्बपीठशिलानां चाप्येकत्वेनाऽचरेत् स्थितिम् ।
ओङ्कारं पूर्वमुच्चार्य गुरु: प्रणतमस्तक: ॥ 803॥
“आराधितोऽसि भगवन् ! साधकानां हिताय च ।
त्वयाप्यनुग्रहार्थं च वस्तव्यमिह सर्वदा ॥ 804॥
त्वं तिष्ठसि प्रभो ! यत्र तत्र सिद्धिर्न दूरत: ।
भवेद्वै साधकेन्द्राणामित्युक्तं च पुरा त्वया ॥ 805॥
तस्माद्ध्रृव: सदा तुष्ट: सानुकम्प: परो महान् ।
सदाप्यनुग्रहपरस्तिष्ठस्वाचन्द्रतारकम् " ॥ 806॥
एवमुक्ता ततो दद्यादर्घ्यं शिरसि पादयो: ।
मूलबिम्बे मुनिश्रेष्ठ ! मृदादिद्रव्यनिर्मिते ॥ 807॥
कर्मार्चायां विष्टरे वा दर्भमञ्जरिजे द्विज !
प्रबोधनं च वै कर्म तथा प्रादक्षिणक्रियाम् ॥ 808॥
प्रासादे सम्प्रवेशं च कृत्वान्यत् सर्वमाचरेत् ।
मूलबिम्बे क्रमेणैव देशिकेन्द्र: समाहित: ॥ 809॥
कुर्यात्ततोऽनुवेधं च आधाराच्च शिखावधि ।
सामर्थ्यशक्तिसूत्रेण ऐश्वरेण क्रमेण तु ॥ 810॥
सति येन विलुप्तेऽपि बिम्बाद्यैरयनस्य च ।
न जहाति च मन्त्रौघस्तस्य कालान्तरेण च ॥ 811॥
अप्रबुद्ध: प्रबुद्धो वा तस्मिन्नायतने पुमान् ।
निवेशयति यो बिम्बमपरद्रव्यजं तु वै ॥ 812॥
तद्विज्ञानानुविद्धं च जायते समनन्तरम् ।
एवं विधस्य स्थानस्य त्रैलोक्येऽस्मिन् महामते ॥ 813
प्रतीत्यायतनत्वेन भवत्याचन्द्रतारकी ।
मूलमन्त्रं तु वै ध्यात्वा संशान्तब्रह्मलक्षणम् ॥ 814॥
आधारादिध्वजाग्रान्तं व्याप्तं तेनाखिलं स्मरेन् ।
इति सामान्यसन्धानं कृत्वाऽध्वव्याप्तिमाचरेत् ॥ 815
भुवनाध्वमयीं व्याप्तिं कुर्यात् प्रासादपीठगाम् ।
अनुविद्धां पदाध्वाद्यैरन्यै: सत्तास्वरूपकै: ॥ 816॥
परस्परं हि सर्वत्र व्यापकै: परलक्षणै: ।
भूलोकांशं विना ब्रह्मन् ! तथान्यैरुज्झितं हि तत् 817
रजस्तमोमहत्वाच्च ईषत् सत्वगुणात्तु वै ।
सत्वैकगुणरूपाणामन्येषामत एव हि ॥ 818॥
भूर्लोकस्य पृथक्संस्थ: पदाद्यध्वगणस्य च ।
कूर्मे ब्रह्मादिसंज्ञायां शिलायां च पदत्रयम् ॥ 819॥
न्यस्तव्यं जाग्रदाद्यन्यद्रत्नन्यासे कृते सति ।
तुर्यब्रह्मसमोपेतं मन्त्राध्वा प्रतिमासने ॥ 820॥
नाभ्यन्तं पादतो न्यस्य तत्वाध्वा द्विजसत्तम ! ।
आनाभेर्मूर्धपर्यन्तं कलाध्वा भावयेत्तत: ॥ 821॥
तद्ब्रह्मरन्ध्रकमले वर्णब्रह्मपदक्षितौ ।
कर्णिकायां परं ब्रह्म सामान्यं शाश्वतं विभुम् ॥ 822
एवं कृत्वाध्वकीं व्याप्तिं मूलमन्त्रं तु भावयेत् ।
स्थूलसूक्ष्मपरत्वेन स्थूलं षोढा शिलान्तगम् ॥ 823
पिण्डिकायां तथा सूक्ष्मं तत्परं बिम्बविग्रहे ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
विन्यासं पीठमूलेऽथ देवतानां समाचरेत् ॥ 824॥
भवोपकरणीयानां एतासां तु महामते ! ।
विन्यासं मन्त्रबिम्बे तु न कदाचित् समाचरेत् ॥ 825
पीठोर्ध्वे तु मुनिश्रेष्ठ ! प्रतिष्ठेयं विनैव तु ।
न्यसेद्विभवदेवांस्तु ह्युपर्युपरि पूर्ववत् ॥ 826॥
घटोद्देशात् समारभ्य परमर्चागतं तत: ।
एवं हि सर्वदेवानां विनिवेशवशात्तु वै ॥ 827॥
चिन्तामणिमयो न्यास: कृतो भवति सिद्धिद: ।
तत्वसंस्थापनं कुर्यात् प्रकृतिस्थापनादनु ॥ 828॥
विज्ञानानन्दकल्लोलैर्ज्ञेयभासा यथा रवे: ।
अनेकाह्लादजनितैराधारात्तच्छिरोवधि ॥ 829॥
पश्येन्मन्त्रमयं बिम्बमनेकाद्भुतविग्रहम् ।
एवं सर्वसमुत्पत्तिस्थानं संकल्पसिद्धिदम् ॥ 830॥
“विम्बं मन्त्रमयं वृक्षं प्रतिष्ठाप्यामलात्मना ।
तद्विज्ञानमयीं शाखां प्रवरा यतिनोन्नताम् ॥ 831॥
अनन्तगगनाक्रान्तं भावयेत् साधको द्विज ! ।
प्रसृतेन तु वै तस्मादनौपम्यामृतेन तु ॥ 832॥
मन्त्रबिम्बमयं वृक्षं सरसं भावयेत् सदा ।
यथा भौमेन तोयेन गगनोत्थेन नारद ! ॥ 833॥ ‘
मन्दारपुष्पविटपस्तद्वदेव हि नान्यथा ।
मन्त्रन्यासं तत: कुर्याद्बिम्बस्य च यथाविधि ॥ 834॥
सृष्टिसंस्थितिसंहारन्यासं कुर्यात् त्रयं विभो: ।
स्थितेपि च तथासीने शयाने यानगेऽपि च ॥ 835॥
एतेष्वपि च सर्वेषु कुर्यान्न्यासत्रयं द्विज ! ।
यद्वा स्थिते स्थितिन्यासमासीने सृष्टिसंज्ञितम् ॥ 836
शयाने संहृतिन्यासमाचरेद् द्विजसत्तम ! ।
अङ्गोपाङ्गस्थितिं कुर्यात् स्थानेषु हृदयादिषु ॥ 837॥
अन्यानि लाञ्छनादीनि संस्थाप्य गरुडान्तिमम् ।
तत: संपूजयेत्तत्र लययागेन चाखिलम् ॥ 838॥
पीठस्थं भोगयागेन मन्त्रचक्रं यजेत् पुन: ।
पीठीयं मन्त्रसंघं च विलोमेनाथ पूजयेत् ॥ 839॥
आधारशक्तिपर्यन्तं सृष्टिन्यासेन सत्तम !
स्वनाम्नि स्वामिशब्दं तु समारोप्य परं तु वा ॥ 840
हरिकेशवपूर्वं तु ततस्तारसमन्वितम् ।
प्रब्रूयुर्मूर्तिपाद्या वै: सुप्रतिष्ठितमस्त्विति ॥ 841॥
पुष्पाक्षताञ्जलिं पूर्णं क्षिपमाणाश्च सर्वत: ।
सर्वे वदेयुस्तत्रस्था: सुप्रतिष्ठितमस्त्विति ॥ 842॥
“आत्वा हार्षे " ति सहवै प्रतिष्ठासीति पाठयेत् ।
विश्वस्य मित्रमित्यादि मन्त्रमेकायनं द्विज ! ॥ 843
ॐ नमोऽस्तु नमश्चातो ऋग्वेदाद्यैस्तुतै: सह ।
ॐ नमो ब्रह्मणेऽभीक्ष्णं जितं ते त्येवमेव हि ॥ 844
जयशब्दसमोपेतं स्तोत्रं श्रोत्रमनोहरम् ।
देशिक: सह सर्वैस्तु वाग्भिरुच्चाभिरुच्चरेत् ॥ 845॥
जीवभूतेन चैतेन विभुना मन्त्रमूर्तिना ।
प्रतिष्ठितेन विप्रेन्द्र ! विद्धि सर्वं प्रतिष्ठितम् ॥ 846॥
पूर्वं कृत्वाधिवासादि मूलबिम्बेन वै सह ।
स्थापयेत् कर्मबिम्बादीन् स्वे स्वे स्थाने यथोदिते॥847
लक्ष्म्यादीश्च तथा शक्ती: स्थापयेत्तु विधानत: ।
प्रासादेऽपि च पूर्वोक्तं लोकाद्यं स्थापयेत् क्रमात् 848
स्थितेपि तन्मुहूर्तांशे स्थापनीयश्च पक्षिराट् ।
स्नातोऽनुलिप्तो मन्त्रेण स्वेन य: संस्कृत: पुरा ॥ 849
ज्ञशक्त्या सह बिम्बेन यस्माद्भिन्नेषु वस्तुषु ।
बिम्बसन्निकटस्थेषु अथवान्यत्र सत्तम ! ॥ 850॥
तत्कालमड्गभावत्वं व्रजमानेषु सर्वदा ।
हवनान्तं च नि:शेषं ध्यानार्चनपुरस्सरम् ॥ 851॥
स्वयमेवानुरूपेण कर्मसामान्यतां व्रजेत् ।
तस्मात्तद्यागभवनादुत्थाप्यादाय बिम्बवत् ॥ 852॥
देवं प्रदक्षिणीकृत्य प्राग्वत् संस्थापनापदे ! ।
एकस्मिन् मध्यरन्ध्रे तु वज्राद्यं पञ्चकं न्यसेत् ॥ 853
एकमेव तदूर्ध्वेऽथाप्याधारो य उदीरित: ।
प्राग्वन्निवेशनीयश्च तत्पीठेऽध्वा च भौवन: ॥ 854॥
भावनीयं शरीरे च विशेषं ज्ञप्तिलक्षणम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[170]]
पाठयेद्ब्राह्मणांस्तद्वत् सुपर्णोसीतिमन्त्रराट् ॥ 855॥
तमेवास्त्रार्चितं कृत्वा त्वथ प्राक् शाङ्करे तत: ।
सोमेशानान्तरे वापि अङ्कणे वापि तत्पदे ॥ 856॥
अथवा मूर्तिपीठस्थं भवनाभ्यन्तरेपि च ।
खगोक्तेन विधानेन विष्वक्सेनं निवेश्य च ॥ 857॥
द्वारस्थानखिलान् देवांस्तथा चावरणस्थितान् ।
पूर्वोदितान् क्रमेणैव स्थापयेद्देशिकोत्तम: ॥ 858॥
संप्रोक्ष्य कुम्भतोयेन यायाद्देवनिकेतनम् ।
कलशै: पृष्टभागस्थै: स्नापनीयस्ततो विभु: ॥ 859॥
सहमूर्तिधरै: सर्वैर्यथा चानुक्रमेण तु ।
सहाघमर्षणेनैव गायत्र्यावर्तितेन तु ॥ 860॥
प्रागृङ्मयस्तु, तदनु चतुर्धावर्तितै: स्वयम् ।
हृदाद्यावर्तितै: षड्भि: यजुर्ज्ञस्तेन सेचयेत् ॥ 861॥
भूय: स्वयं तथा कुम्भै: सामवित् स्नपयेत्तत: ।
षड्भिरन्यै: स्वयं पश्चात्तेनैवाथर्वणस्तत: ॥ 862॥
पवित्रावर्तितैरेवं कलशैरन्तरान्तरा ।
सहचैकायनीयैस्तु स्नपनीयमनन्तरम् ॥ 863॥
चतुर्मूर्तिमयैर्मन्त्रैर्बहुश: परिभावितै: ।
स्नापयेत् कलशेनाथ शेषमादाय वै घटम् ॥ 864॥
तच्छतावर्तितं कृत्वा समूलेनाद्य मूर्तिना ।
सार्ध्यं वै देवदेवस्य मूर्ध्नि चोत्कीर्य पाठयेत् ॥ 865॥
जितन्त इति वै सर्वांस्ततश्चास्त्रोदकेन तु ।
प्रासादं शोधयित्वा तु गत्वा वै कुम्भसन्निधिम् ॥ 866
तत्र संपूज्य देवेशं पूर्वोक्तेन क्रमेण तु ।
मण्डले पूजयित्वाथ प्रयायाद्बिम्बसन्निधिम् ॥ 867॥
तत्र संपूजयेद्देवं स्नानवर्जं विशेषत: ।
सांस्पर्शिकैरासनाद्यैर्विविधैरौपचारिकै: ॥ 868॥
हृदयङ्गमसंज्ञैश्च पायसाद्यैश्चतुर्विधै: ।
अन्नै: प्रभूतैरन्यैस्तु भक्ष्यभोज्यादिभिस्तथा ॥ 869॥
सम्प्रदानावसानान्तं क्रमात् कृत्वा द्विजोत्तम ! ।
सदक्षिणं विशेषेण गुरौ मूर्तिधरेषु च ॥ 870॥
समित्सप्तकपूर्वं तु वह्नौ सन्तर्प्य वै क्रमात् ।
देवं प्रणम्य विज्ञाप्य कर्मणा मनसा गिरा ॥ 871॥
“त्वमर्चान्तर्गतो देव ! मया यच्चानलादिषु ।
नीतोऽसि चाभिमुख्यं तु क्षन्तव्यं तन्ममाच्युत ! 872
एवं प्रणम्य विज्ञाप्य क्षान्त्वा निष्क्रम्य संमुखम् ।
आमूलाद् ध्वजपर्यन्तं प्रासादो य: पुरा कृत: ॥ 873
देवं प्रदक्षिणीकृत्य अष्टाङ्गेन प्रणम्य च ।
गृहीत्वा चार्घ्यपात्रं तु यायाद्देवगृहाद्बहि: ॥ 874॥
स्नानादिना समभ्यर्च्य वाहनं भगवन्मयम् ।
पूर्वोदितानां द्वार्स्थानां दिक्पतीनां तथैव च ॥ 875॥
पूर्ववत्तु बलिं दद्यात् क्रमेण च तत:प्रम् ।
प्रभूतानां च भूतानां बलिदानं समा(चरेत्)रभेत् 876॥
“गृह्णन्तु भगवद्भक्ता भूता: प्रासादबाह्यगा: ।
बलीरत्र पवित्राश्च , तेषामनुचराश्च ये ॥ 877॥ ‘
एवं क्रमाद्बलिं दत्त्वा सर्वेषां पाठयेत्तत: ।
ऋग्विद्धिरण्यगर्भेति यादेवास्त्विति वै क्रमात् ॥ 878
सामज्ञश्चान्नसामानि सह धेनुमयेन च ।
सर्वेष्वावरणेष्वेवं बल्यर्थं तु प्रदक्षिणम् ॥ 879॥
कृत्वा तु देशिक: पश्चादाचम्य भवनं विशेत् ।
न्यूनातिरिक्तशान्त्यर्थं पूर्णान्तं जुहुयाच्छतम् ॥ 880॥
हृन्मन्त्रेण तु सास्त्रेण दत्त्वा पूर्णाहुतिं तत: ।
जपेदाद्यन्तसंरुद्धं चक्रमन्त्रेण तद्बहि: ॥ 881॥
मण्डले चाग्रतोचार्या: सर्वच्छिद्रप्रपूरणे ।
तत: संश्रावयेद्देवं कृताञ्जलिपुट: स्थित: ॥ 882॥
प्रासादद्वारदेशस्थो भूमौ कृत्वा तु जानुनी ।
“त्वच्छक्त्या प्रेरितेनाद्य यदिदं वै मया कृतम् ॥ 883
तेन चैवाभिषेक्तव्य: कर्ता कलशवारिणा ।
दद्याद्दिनचतुष्कं तु होमदानपुरस्सरम् ॥ 884॥
प्रारम्भदिनदानेन हवनेनार्चितेन तु ।
लोकत्रयं तु भूराद्यं तृप्तिमभ्येति चाखिलम् ॥ 885॥
चतुर्भिर्महदाद्यं तु अतो दिनचतुष्टयम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
कलशे मण्डलेऽग्नौ च प्राग्वत् कुर्यात् समर्चनम् 886
भूराद्यं सत्यलोकान्तं सप्तकं तृप्तिमेति च ।
सप्तकेन दिनानां तु दानहोमार्चनादिना ॥ 887॥
प्राप्तेऽहनि चतुर्थे तु अपनीय स्रगादिकम् ।
कलशान्मण्डलाद्बिम्बात् ततो यागगृहेऽर्चनम् ॥ 888॥
होमावसानं मन्त्रस्य कृत्वा पूर्वं यथा पुरा ।
आचम्य च बलिं दत्वा यायाद्देवगृहं तत: ॥ 889॥
तत्रासनादिकैरिष्ट्वा स्नानान्तै: पूर्ववत् प्रभुम् ।
अपनीताम्बरै: कुम्भैर्धान्यपीठोपरि स्थितै: ॥ 890॥
हृन्मन्त्रपूजितैर्भूय: सलिलेन प्रपूरितै: ।
सहमूर्तिधरै: प्राग्वदन्तरान्तरयोगत: ॥ 891॥
कार्यं वै स्नानकर्मादि विधिदृष्टेन कर्मणा ।
निरोदकेऽथ प्रासादे पुनराराध्य पूर्ववत् ॥ 892॥
भोगैरासनपूर्वैस्तु संप्रदानान्तमच्युतम् ।
मुद्रां बध्वा जपेन्मन्त्रं स्तुत्वा क्षान्त्वा बहिर्व्रजेत् ॥893
शतं सहस्रं साष्टं वा जुहुयान्मन्त्रराट् स्वयम् ।
साङ्गं सपरिवारं च संहितोच्चारयुक्तित: ॥ 894॥
मूर्तिपै: प्रणवाद्याभिर्गायत्रीभि: शतं शतम् ।
एकायनैरभिज्ञाभि: स्वकीयाभिश्च तत्समम् ॥ 895॥
प्रदापयेत्तत: पूर्णामृग्वेदाद्यांस्तु मूर्तिमान् ।
एकायनांस्तदन्ते तु क्रमात्तान् पाठयेत्तत: ॥ 896॥
पूर्णात्पूर्णेति वा मन्त्रमाद्यात् पूर्णमसीति यत् ।
सनमस्केन मन्त्रेण स्वयं साङ्गेन निक्षिपेत् ॥ 897॥
बलिभिस्तु तत:सर्वान् भूतपूर्वां तु तर्पयेत् ।
प्रविश्याचम्य तदनु क्षान्त्वा देवं तु कुम्भगम् ॥ 898
पूर्ववन्मण्डलस्थं तु कुण्डस्थं तदनन्तरम् ।
विष्वक्सेनं यजेत् प्राग्वदिष्टशिष्टै: क्रमेण तु ॥ 899॥
भूषयेद्गुरुपूर्वास्तु मूर्तिपान् कटकादिकै: ।
गुरोर्वा गुरुपुत्रस्य यागद्रव्यं निवेदयेत् ॥ 900॥
स्वयं वाथ प्रतिष्ठानमाचार्यस्त्वाचरेद् द्विज !।
ततो विभजनीयं तन्मूर्तिपादिष्वनुक्रमात् ॥ 901॥
एवं सर्वेषु यागेषु कर्तव्यं देशिकेन तु ।
सिद्धेरभीप्सितार्थं च स्नायादवभृथेन च ॥ 902॥
इत्येतत् साधकस्योक्तं मन्त्राराधनकाङ्क्षिण: ।
मन्त्रमूर्तिप्रतिष्ठानं यत्रस्थ: सिद्धिमाप्नुयात् ॥ 903॥
स्थापने यजमानस्य फलं वक्ष्ये समासत: ।
“आदेवालयभूभागाद् ध्वजान्ताच्चापि मण्डपात्॥904
सर्वोपकरणोपेतात् सर्वेष्वावरणेषु च ।
समन्तात् परमाणूनां सर्वेषां द्विजसत्तम ! ॥ 905॥
यावती जायते संख्या तावत् कर्ता समावसेत् ।
भोगभुग्विष्णुलोके च यात्यन्ते परमं पदम् ॥ 906॥
कर्ता वै ब्राह्मणो विप्र ! सर्वविद्याधिपो भवेत् ।
क्षत्रियो यजमानस्तु सर्वदेशाधिपो भवेत् ॥ 907॥
वैश्यस्तु यजमान: स्याद्धनधान्यसमृद्धिमान् ।
शूद्रस्तु यजमान: स्यान्मोदते बन्धुभि: सह ॥ 908॥
स जन्मना च ज्ञानेन एवमेव भवेत् स्त्रिय: ।
पुत्रार्थी पुत्रमाप्नोति राज्यार्थी राज्यमाप्नुयात् ॥ 909
यद्यत् कामयते कर्ता तत्तत् सर्वं समाप्नुयात् ।
अकामानां तु भक्तानां भक्तिरव्यभिचारिणी ॥ 910॥
यच्चापि शाश्वतं ज्ञानं भवेत्तद्धर्मणा सह ।
स्वयं कृतानां बिम्बानां स्थापनं संप्रकीर्तितम् ॥ 911
एवं बिम्बं प्रतिष्ठाप्य प्रासादे स्वगृहे तु वा ।
तत:प्रभृति तामर्चां पूजयेत् प्रतिवासरम् ॥ 912॥
जीर्णोद्धारावधिर्यावत्तावत्कालं विधानत: ।
प्रमादाद्बुद्धिपूर्वाद्वा पूजालोपं न कारयेत् ॥ 913॥
तत्तद्बिम्बस्य विहितं कर्म वापि न लोपयेत् ।
कर्मणां स्नपनादीनां यत् कर्म विहितं द्विज ! ॥ 914॥
यस्मिन् वै कर्मबिम्बे तु तत्रैव तु समाचरेत् ।
तत्तत्कर्मार्थबिम्बे तु विभवे सहिते सति ॥ 915॥
तत्तत्कर्मविशेषाणां व्यत्ययं न समाचरेत् ।
असन्निधाने तेषां तु राष्ट्रभङ्गादिदोषत: ॥ 916॥
तद्देशकालानुगुणं तत्र सन्निहितं भवेत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[172]]
यद्यत्कर्मार्थबिम्बं तु तत्र सर्वं समाचरेत् ॥ 917॥
स्नपनद्वितयं चैव नित्यनैमित्तिकात्मकम् ।
नित्योत्सवविधानं च तथा नैमित्तिकोत्सवम् ॥ 918
तीर्थयात्राविधानं च एवं कर्माणि पञ्च वै ।
शयनोत्थापनं कर्म तदा कूर्चे समाचरेत् ॥ 919॥
यद्वा शोभार्थबिम्बे तु पूज्यमाने प्रतिष्ठिते ।
एवं कथितमेकस्मिन् बिम्बे सन्निहिते सति ॥ 920॥
बिम्बद्वये सन्निहिते तत्तत्कर्मविभेदत: ।
कृत्वा तदन्यत् सफलं यथायोगं समाचरेत् ॥ 921॥
एवमभ्यूह्य कर्तव्यं तत्तद्बिम्बे प्रकाशिते ।
सर्वेषु कर्मबिम्बेषु तत्र सन्निहितेषु वै ॥ 922॥
तदा तेषां तु बिम्बानां व्यत्ययं न समाचरेत् ।
तदा शोभार्थबिम्बे तु प्राप्त उत्कृष्टलोहजे ॥ 923॥
वर्णैर्मृत्स्थापिते तत्र स्वकुलोध्दारणाय च ।
अड्गबिम्बोदितं कर्म न कदाचित् समाचरेत् ॥ 924॥
यद्याचरेत् प्रमादेन राजा राष्ट्रं विनश्यति ।
विशेषेण स्वयंव्यक्ते दिव्ये सैद्धैऽपि चार्षके ॥ 925॥
स्थाने तु कर्मबिम्बानां व्यत्ययं न समाचरेत् ।
तानि बिम्बानि विप्रेन्द्र !यादृशानि भवन्ति हि ॥ 926
लक्षणैश्च प्रमाणैश्च युक्तानि रहितानि वा ।
उत्कृष्टलोहजातानि अपकृष्टोत्थितानि वा ॥ 927॥
तादृशानि भवन्त्येव न कुर्यादन्यथा बुध: ।
न लक्षणान्तरं कुर्यान्न प्रमाणान्तरं तथा ॥ 928॥
न तु द्रव्यान्तरं चैव न तु कुर्यात् क्रियान्तरम् ।
मन्त्रान्तरं न युञ्जीत सर्वं कुर्याद्यथापुरम् ॥ 929॥
कुर्याच्चेल्लक्षणादीनां विपर्यासं महामते ! ।
राज्ञो राष्ट्रस्य नाश: स्यात् तत्रापि सहसन्तते: 930॥
न कुर्यान्मूलबिम्बेऽपि लक्षणादिविपर्ययम् ।
तस्मात् पौराणिके स्थाने न विपर्यासमाचरेत् ॥ 931
एवं स्थाने मानुषेऽपि लक्षणादिविपर्ययम् ।
जीर्णाख्यस्य विधे: पूर्वं न कदाचित् समाचरेत् 932॥
स्वयंव्यक्तादिके वापि स्थाने मनुजनिर्मिते ।
अजीर्णे नाङ्गहीने वा धाम्नि विम्बेऽथवा द्विज ! ॥ 933
प्राक्स्थितस्योपमर्देन कुर्याद्धामान्तरं न च ।
न तु बिम्बान्तरं कुर्याद्व्यामोहाद्यदि कल्पयेत् ॥ 934
आत्महीनो भवेत् कर्ता राजा च सहसन्तति: ।
महद्भयं भवेत्तस्य राष्ट्रस्य सनृपस्य च ॥ 935॥
अथ जीर्णविधानं तु समासात् कथ्यतेऽधुना ।
मनुष्यनिर्मेते स्थाने तावज्जीर्णविधिं शृणु ॥ 936॥
धातुमृच्छैलदारूत्थो वस्त्रादिष्ववतारित: ।
यो यो भगवदाकारस्तस्य तस्य महामुने ! ॥ 937॥
जीर्णत्वे वाङ्गभङ्गे वा क्षते वा तत्र तत्र च ।
सन्धानयोग्यं सन्धेयमयोग्यं तु परित्यजेत् ॥ 938॥
परित्यक्ते तु तद्बिम्बं धातुद्रव्योद्भवं विना ।
जलाशये ह्यगाधे वा समुद्रे विधिना क्षिपेत् ॥ 939॥
भूमौ वा निखनेद्विप्र ! देशकालानुरूपत: ।
विधिवत् प्रतिपत्तौ तु जातायामादितोन्त्यत: ॥ 940
अङ्गभङ्गादिदोषेषु सम्यग्भूतेषु सत्स्वपि ।
सति सन्धानयोग्यत्वे न कदाचित् परित्यजेत् ॥ 941
तस्य त्यागो विनाशश्च ह्युपर्युपरि बाधकृत् ।
बिम्बादीनां तु बृहतां परित्यागो न युज्यते ॥ 942॥
उत्कृष्टानां हेम तारताम्रजानां विशेषत: ।
नोचित: स्यात् परित्यागस्तस्मात् सन्धानमाचरेत् 943
प्रयत्नेनाप्ययोग्यत्वे परित्यागं समाचरेत् ।
द्रव्येण तज्जातीयेन कुर्याद्बिम्बान्तरं तत: ॥ 944॥
धातुद्रव्यमयोद्भूतै: पूर्वलोहैर्द्विजोत्तम ! ।
तैस्तैरमूर्ततां नीतैस्तत्तज्जातीयलोहजै: ॥ 945॥
तत्तज्जातीयलोहैर्वा समुत्कृष्टैर्महामते ! ।
अथवा राजतं बिम्बं हैमं चोत्कृष्टताम्रजम् ॥ 946॥
संदध्यात्तु प्रयत्नेन न कदाचित् परित्यजेत् ।
हीनताम्रमयं यत्तदारकूटमयं तु तत् ॥ 947॥
सन्धानकरणायोग्यं तद्द्वयं तु परित्यजेत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
परित्यक्तं तु तद्बिम्बम् क्षिपेत् पूर्वेण वर्त्मना ॥ 948॥
ततो बिम्बान्तरं कुर्याद्राजतं वा सुवर्णजम् ।
उत्कृष्टतत्तज्जातीयद्रव्यजं वा महामते ! ॥ 949॥
कर्मबिम्बेषु सर्वेषु ह्येवमेव तु कारयेत् ।
मृत्काष्ठोपलजे बिम्बे तथा रत्नमयेऽपि च ॥ 950॥
केनापि हेतुना भग्ने कृत्वा बालगृहादि तत् ।
त्यक्त्वा तदन्यत् संपाद्य बिम्बसंस्थापनं चरेत् ॥ 951
दिव्यसिद्धादिके स्थाने विशेषमवधारय ।
मृण्मये मूलबिम्बे तु जीर्णे वाथ जलादिभि: ॥ 952॥
हीनाङ्गे वा तदा कुर्यात् संधानं तु प्रयत्नत: ।
एवं वर्णविहीनेपि सन्धानं तु समाचरेत् ॥ 953॥
मृत्तिकाशूलरज्वादीन्न कदाचित्परित्यजेत् ।
बिम्बे धातुमये जीर्णे सन्दध्यात् स्वर्णपूर्वकै: ॥ 954
जीर्णे लोहमये बिम्बे सन्दध्यात् काञ्चनेन तु ।
एवं रत्नमये बिम्बे सन्धानं न समाचरेत् ॥ 955॥
जीर्णं तु यद्यत् त्याज्यं स्यात् तत्तत् त्यक्त्वा तत: परम्
सन्दध्यात्तु ततो विप्र ! न कुर्यादन्यथा पुन: ॥ 956॥
न बालगेहं तद्बिम्बं तत् कर्मापि समाचरेत् ।
नित्यनैमित्तिकाद्येषु वर्तमानेषु कर्मसु ॥ 957॥
प्रागुक्तं सकलं कुर्याद्यथावित्तानुसारत: ।
लक्षणादिष्वपि तथा न कुर्यादन्यथा पुन: ॥ 958॥
येषु व्यक्तेषु चिह्नानि नाभिव्यक्तानि सत्तम ! ।
तान्यपि स्वानि चिन्हानि ललाटे वांसपट्टके ॥ 959
पृष्ठे वाप्यङ्गपट्टे वा पाणिपादतलेषु वा ।
मूर्ध्नि वा दधते तस्मात् तत्र तत्र निरीक्षयेत् ॥ 960॥
तस्मादलक्षणा व्यक्तिर्विद्यते न कदाचन ।
एवं तदीया विप्राश्च क्षत्रिया वैश्यजातय: ॥ 961॥
मौद्गल्याद्यास्तथान्ये च न तच्चिह्नविवर्जिता: ।
भवेयु: सर्वथा तस्माच्चक्रशङ्खगदाम्बुजै: ॥ 962॥
लोहैरनलसन्तप्तैस्तत्तन्मन्त्राधिवासितै: ।
पूजितैरर्घ्यगन्धाद्यैरङ्कितव्या: क्षणेन तु ॥ 963॥
त्रैविद्या ज्ञानसम्पन्ना यथोक्ताचारनिष्ठिता: ।
विप्राद्यास्तेऽपि शूद्राश्च यदैवं कृतलक्षणा: ॥ 964॥
तदा तु योग्या विज्ञेया: समयश्रवणादिषु ।
शास्त्रोदितासु सर्वासु सामग्रीषु महामते ! ॥ 965॥
यागोपकरणान्येवमर्घ्यपात्रादिकान्यपि ।
संयोज्यानि यथायोगं शङ्खचक्रादिलक्षणै: ॥ 966॥
तथा यानासनादीनि विभो: सर्वाणी यत्नत: ।
स्वात्मोपकरणं सर्वमासनादिविवर्जितम् ॥ 967॥
अङ्गुलीयकपर्यन्तं भूषणं कटकादिकम् ।
उत्तमाङ्गसमुद्धार्यं सर्वमुष्णीषपूर्वकम् ॥ 968॥
चक्रादिलाञ्छितं कुर्यात् तदीयाश्च गवादय: ।
विप्रादिवल्लाञ्छितव्यास्तदीया भूरुहादय: ॥ 969॥
लाञ्छितव्या यथायोगं चक्रशङ्खादिलक्षणै: ।
आराधकाद्या: कर्मण्या एवं चक्रादिलाञ्छिता: 970॥
देवतान्तरचिह्नैस्तैरकर्मण्यास्तु लाञ्छिता: ।
यत्र वा भगवन्मूर्तौ लाञ्छनं न प्रदृश्यते ॥ 971॥
तत्रापि लक्षणन्यासं न कुर्यात् स्वेच्छया द्विज ! ।
यथास्थितैव सा व्यक्ति: पूज्या व्यापकमन्त्रत: ॥ 972
तदन्ये लाञ्छितव्या: स्यु: सर्वे पूर्वमलाञ्छिता: ।
इति सम्यक् प्रतिष्ठानं देवस्य परिकीर्तितम् ॥ 973॥
स्थानसंरक्षणार्थं तु तस्मिन् कालेऽन्यदा तु वा ।
प्रासादाग्रेऽथवा विप्र ! प्राङ्कणे यत्र कुत्रचित् ॥ 974
चक्रं संस्थापयेत्तत्र अमूर्तं शिखरोपरि ।
मूर्तमङ्कणदेशे तु षोडशाष्टभुजं तु वा ॥ 975॥
अमूर्तं द्वादशारं तु अष्टारं षडरं तु वा ।
शङ्खादीन्यायुधान्येवं विदध्यादङ्कणादिके ॥ 976॥
द्वितीयावरणे वापि तृतीयावरणेऽपि वा ।
चक्रादिबिम्बनिर्माणमुत्तरत्र प्रवक्ष्यते ॥ 977॥
सह संस्थापने प्राग्वत् कर्मभेदो न विद्यते ।
पृथक् संस्थापने कुर्यात् सर्वकर्म यथाविधि ॥ 978॥
तत्तत्स्थापनकाले तु तत्तत्संज्ञामनुं जपेत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[174]]
विद्यां गदामित्याद्यं यत् पाठयेत्तद्विदो जनान् ॥ 979
चमूषच्छ्येन इति च प्रते विष्णो इति त्वृचौ ।
पाठयेद्बहुवृचान् पश्चाच्छाकुनं सूक्तमेव च ॥ 980॥
धृतोर्ध्वपुण्ड्र: कृतचक्रेति मन्त्रं कठान् परम् ।
पवित्रं ते विततमित्येतान् मन्त्रान् यजुर्मयान् ॥ 981
आरोहेति च सामज्ञान् पवित्रं ते अग्निरित्यपि ।
एभिर्वयमुरुक्रमस्येत्याथर्वणिकान् द्विजान् ॥ 982॥
एभि: संस्थाप्य विधिवन्नवभि: कलशैस्तत: ।
स्नापयेद्ब्रह्मसूक्तस्थैर्मर्न्त्रैरष्टाभिरेव च ॥ 983॥
सर्वस्य वशिनं देवमिति प्राक् स्थापितेन तु ।
“बहिरावरणे नास्ती"त्यग्निदिक्संस्थितेन तु ॥ 984॥
यन्नाभिपद्मादभवदिति याम्यस्थितेन तु ।
विष्णुनाक्तमश्नन्तीति वायुदिक्संस्थितेन च ॥ 985॥
दक्षिणे तु भुजे विप्र ! इति पश्चिमगेन तु ।
पुंप्रधानेश्वरो विष्णुरिति सोमगतेन वै ।
इमं महोपनिषदमितीशानगतेन तु ॥ 987॥
मन्त्रैरेतै: समस्तैस्तु मध्यकुम्भेन सेचयेत् ।
प्रासादाग्रस्थिते चक्रे प्रोक्षणं तु समाचरेत् ॥ 988॥
महोपनिषदन्तस्थानष्ठौ मन्त्रान् पुरोदितान् ।
यद्वा पुरुषसूक्तं तु सर्वशान्त्यै ततो जपेत् ॥ 989॥
अत्रानुक्तं तु सकलं पूर्वोक्तं तु समाचरेत् ।
सम्यगुक्तं प्रतिष्ठानं किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि ॥ 990॥
सनक: -
कथितं नित्यपूजादौ त्वया नीराजनं पुरा ।
तद्विधानं मुनिश्रेष्ठ ! प्रब्रूहि मम विस्तरात् ॥ 991॥
शाण्डिल्य: -
नीराजनविधानं तु समाकर्णय साम्प्रतम् ।
नित्ये नैमित्तिके विप्र ! तथा काम्येऽपि पूजने ॥ 992
अन्तत: स्नानभोगानां कुर्यान्नीराजनं विभो: ।
सर्वदोषप्रशान्त्यर्थ सर्वरक्षार्थमेव हि ॥ 993॥
अलंकारासनोक्तानां भोगानामन्ततोऽपि वा ।
उभयत्रापि वा कुर्याद्विभवेच्छानुसारत: ॥ 994॥
यद्वा प्रदोषवेलायां तत् कुर्यात् प्रतिवासरम् ।
सायं पूजासमारम्भात् पूर्वमेव द्विजोत्तम ! ॥ 995॥
अथवा पूजने कुर्याद्दीपदानात् पुरैव तु ।
यद्वा नैवेद्यपर्यन्ते पूजायां तत् समाचरेत् ॥ 996॥
तदपि त्रिविधं प्रोक्तं सात्विकादिविभेदत: ।
स्नानान्ते भोगयज्ञान्ते द्वितयं सात्विकं भवेत् ॥ 997
सायंकाले प्रतिदिनं कुर्याद्राजससंज्ञितम् ।
पूजायां दीपदानाग्रे नैवेद्यान्तेपि तामसम् ॥ 998॥
कुर्यात् प्रासाद एकस्मिंस्तेषामेकं न तु त्रयम् ।
स्वयंव्यक्ते तथान्यैस्तु विबुधैश्च प्रतिष्ठेते ॥ 999॥
प्रासादे मुनिमुख्यैश्च सात्विकाख्यं समाचरेत् ।
ब्राह्मणै: क्षत्रियैर्वैश्यै: स्थापिते राजसं भवेत् ॥ 1000
शूद्रैस्तु स्थापिते स्त्रीभिस्तामसाख्यं समाचरेत् ।
एतेषां सात्विकादीनां शृणु सम्यग् विधिं क्रमात् 1001
स्नानावशिष्टतोयेन संपूर्ण कलशं द्विज ! ।
सौवर्णं राजतं वापि ताम्रजं मृण्मयं तु वा ॥ 1002॥
सुपिष्टै रूर्ध्वतो लिप्तं हरिद्राशालितण्डुलै: ।
स्रजा चाश्वत्थपत्रेण युतं वा कण्ठदेशत: ॥ 1003॥
तं कृत्वा वामपाणौ तु अपरस्मिंस्तु मल्लकम् ।
पुष्पप्रकरसंपूर्णं धूपपात्राग्निना युतम् ॥ 1004॥
धूमायमानं सिद्धार्थैर्धूपद्रव्येण वा सह ।
एकधा देवदेवस्य भ्रामयित्वा तु मूर्द्धनि ॥ 1005॥
दीक्षितेन जनेनैव परिचर्यापरेण तु ।
शुद्धया योषिता वा तद् द्वारबाह्ये विसर्जयेत् ॥ 1006
कल्पयेत् स्नानभोगान्ते एतन्नीराजनं सदा ।
कृतं पूर्वोदितैर्द्रव्यै: कुम्भमापूर्य वारिभि: ॥ 1007॥
अर्घ्यपात्त्रोद्धृतैर्यद्वा केवलैर्गालितै: पुन: ।
अन्त: सिद्धार्थकान् क्षिप्त्वा कण्ठे कुर्यादलंकृतिम् ॥
अश्वत्थपल्लवै: स्रग्भिश्चन्दनेनाक्षतैरपि ।
अन्यत्र रजनीपिष्टैर्लेपयेत् सर्वतो द्विज ! ॥ 1009॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
तदास्ये मल्लकं पुष्पसंपूर्ण तु नियोजयेत् ।
संस्कृताग्निसमुद्भूतान् पुरा दीपान् प्रदीप्य तु ॥ 1010
विभवेच्छानुरूपेण चतुर्विंशादिकान् द्विज ! ।
पाकस्थानात्तु वै दीपादुच्छ्रितां चतुरङ्गुलै: ॥ 1011॥
प्रदीपं मल्लके कृत्वा सकुम्भं विनिवेशयेत् ।
अग्रतो देवदेवस्य सदाधारोपरिस्थितम् ॥ 1012॥
तमर्घ्यगन्धस्रग्धूपैर्हृन्मन्त्रेण तु पूजयेत् ।
केवलं सार्घ्यपुष्पेण साधकस्तदनन्तरम् ॥ 1013॥
दद्यादाचमनान्तेऽर्घ्यं मन्त्रेशस्याथवा द्विज ! ।
अर्घ्यालभनमाल्यानि धूपं चाप्यर्घ्यमेव वा ॥ 1014
दीपकुम्भं तु पाणिभ्यामुद्धृतं परिचारिणा ।
देवस्य दक्षिणं पादमारभ्येतरपश्चिमम् ॥ 1015॥
भ्रामयेत् सर्वतोऽङ्गानि एकधा वा द्विधा त्रिधा ।
जपन् वै नेत्रमन्त्रं तु हृन्मन्त्रं वा यथारुचि ॥ 1016॥
एवं कुम्भं परिभ्राम्य पूर्ववत्तु विसर्जयेत् ।
ततस्तु देवदेवस्य दद्यादर्घ्यं तु मूर्द्धनि ॥ 1017॥
पाकस्थानात्तदर्थं तु दीपमानीयते यदा ।
तदानीं तद्विधानं तु समाकर्णय साम्प्रतम् ॥ 1018॥
दीक्षिता: सुविनीताश्च सुस्नाता: परिचारका: ।
वदनं नासिकारन्ध्रे स्थगयित्वाम्बरेण तु ॥ 1019॥
सितोष्णीषधरा: सर्वे सितचन्दनरूषिता: ।
सौवर्णानि च पात्राणि विततानि यथारुचि ॥ 1020
राजतान्यथ ताम्राणि आरकूटमयानि वा ।
कांस्यानि वापि संपाद्य यथा वित्तानुसारत: ॥ 1021
एकत्रिपञ्चसप्तापि नवैकादश वा तथा ।
द्वि षट् षोडश वा यद्वा चतुर्विंशतिसंख्यया॥ 1022
पाकालयं समासाद्य तत्राग्ने: संस्कृतात् पुरा ।
तेषां मध्ये वर्तिदीपान् पात्राणां तु महामुने ! ॥ 1023
चतुरङ्गुलकोत्सेधान् सघृतान् दीपयेत् पुन: ।
उद्धृत्य तानि पात्राणिकरैस्तु परिचारका: ॥ 1024॥
वहेयु: पङ्क्तिबन्धेन तदग्रे गणिकाजना: ।
गच्छेयुर्भगवद्भक्ता: कुर्वन्तो नृत्तगीतके ॥ 1025॥
तदग्रे शङ्खभेर्यादिसमुद्घोषणतत्परा: ।
तदग्रे वेत्रिणोऽस्पृश्यजनोत्सारणतत्परा: ॥ 1026॥
गच्छेयु: परितस्तेषां दीपिकाधारिणो जना: ।
एवं क्रमात् समासाद्य तिष्ठेयुर्देवसन्निधौ ॥ 1027॥
अथान्यो दीक्षितो विप्र: कुम्भमापाद्य पूर्ववत् ।
समल्लकं तदूर्ध्वे तु तेष्वेकस्मात् प्रदीप्य तु ॥ 1028॥
पाकस्थानादाहृतेषु प्रदीपं विनिवेश्य च ।
सदाधारस्थितं कुर्यात् तत: साधकसत्तम: ॥ 1029॥
कुम्भं प्राग्वत् समभ्यर्च्य देवेशं च तत: परम् ।
भ्रामयेत्पूर्ववत् कुम्भं तस्मिन् काले द्विजोत्तम !
ऋगाद्यध्ययनं कुर्याद्द्विजा: प्रागादिदिक्स्थिता: ।
सन्निधौ देवदेवस्य नृत्यं तु गणिकास्तदा ॥ 1031॥
मङ्गलानि च गीतानि सर्वे गायन्तु गायका: ।
स्वरेणोच्चतरेणैव स्तुवन्तु स्तोत्रपाठका: ॥ 1032॥
भेरीमृदङ्गशङ्खादीन् घोषयेषु: समन्तत: ।
एवं सर्वत्र वै कुर्यादृगाद्यध्ययनादिकम् ॥ 1033॥
कुम्भमेवं परिभ्राम्य दत्वा तं परिचारिण: ।
हस्तेऽथ दीपपात्राणि दर्शयेदितराणि च ॥ 1034॥
दृष्ट्वा सम्यक् ततो दद्यादर्घ्यं देवस्य मूर्धनि ।
कुम्भपूर्वाणि पात्राणि वहन्त: परिचारका: ॥ 1035॥
प्रदक्षिणक्रमात् सार्धं पूर्ववद्गणिकादिभि: ।
क्षिपेयुर्द्वारबाह्ये वा बाह्यद्वारस्य बाह्यत: ॥ 1036॥
अथवा विनियुक्तानि तानि संगृह्य योषित: ।
सुस्राता धौतवसना द्विजातिभावितात्मन: ॥ 1037॥
ललाटे तिलकं दत्वा सर्वालंकारभूषिता: ।
क्षिपेयुरुदितेनैव वर्त्मना द्विजसत्तम ! ॥ 1038॥
अथवा विनियोगात्तु पूर्वं पाकालयादपि ।
योषितो दीपपात्राणि गृहीत्वा प्रोक्तवर्त्मना ॥ 1039
आनयेयुर्विभोरग्रे कर्तुरिच्छानुरूपत: ।
एवं नीराजनं कुर्यादलंकारासनान्तत: ॥ 1040॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[176]]
अथवा भ्रामयेत् कुम्भं दीपाष्टकसमन्वितम् ।
यद्वा तत्रापि वै कुम्भं साग्निमल्लकसंयुतम् ॥ 1041॥
धूमायमानं सिद्धार्थैर्भ्रामयेद्दीपवर्जितम् ।
एवं नीराजनं प्रोक्तमेकमूर्तेद्विजोत्तम ! ॥ 1042॥
अनेकमूर्तिपूजायां मुख्यमूर्त्यादित: क्रमात् ।
सर्वासामपि मूर्तीनां दत्वार्घ्याद्यं पृथक् पृथक् ॥ 1043
एकैकेन तु कुम्भेन प्रत्येकं, अथवा द्विज ।
सर्वासामपि कुम्भेन प्राग्वन्नीराजनं चरेत् ॥ 1044॥
एवं नीराजनं येन कृतं भगवतो विभो: ।
अनुतिष्ठन्ति साहाय्यं तस्मिन् कर्मणि ये जना: 1045
रजस्तमोविनिर्मुक्ता भवेयुस्ते न संशय: ।
अयोग्यजनसंस्पृष्टे कुम्भे तं परिहाय तु ॥ 1046॥
कुम्भान्तरं समापाद्य तेन तत्तु समाचरेत् ।
दीपेष्वेकतमो दीपो यायादुपरतिं यदि ॥ 1047॥
प्रमादाद्वातवेगाद्यै: पुरस्ताद्विनिवेदनात् ।
श्रीभङ्गो जायते पश्चाद्यदि व्याध्यादिपीडनम् ॥ 1048॥
तस्मात् प्रदीप्य सहसा मूलमष्टोत्तरं जपेत् ।
शङ्खाद्यैर्नृत्तगीताभ्यां विना नीराजनं कृतम् ॥ 1049॥
यदि स्यान्निष्फलं तत् स्यात् तस्मात्तै: सार्धमाचरेत् ।
एवं नीराजनं प्रोक्तं सात्विकं नाम नामत: ॥ 1050॥
राजसं नाम विप्रेन्द्र ! नीराजनमथोच्यते ।
प्राग्वत् पात्राणि सम्पाद्य योषित: सुविभूषिता: 1051॥
कच्छबन्धेन संयुक्ता: परिचारकपूर्वका: ।
पाकस्थानं समासाद्य तेषु दीपान् प्रदीप्य तु ॥ 1053॥
करैरुद्धृत्य पात्राणि निर्गताश्च महानसात् ।
श्रेणीबन्धा: समासाद्य प्राग्वद्गीतादिभि: सह ॥ 1054॥
अग्रतो देवदेवस्य विन्यसेयुर्महीतले ।
आधारेषु ततोऽर्घ्याद्यैस्तानि पात्राणि पूजयेत् 1055॥
मूलबिम्बादिबिम्बानां न्यासं कृत्वा विधानत: ।
अर्घ्यालभनपुष्पाद्यैरर्घ्यपाद्यादिभिस्तु वा ॥ 1056॥
साधको देवदेवस्य पूजां कृत्वा क्रमेण तु ।
उद्धृत्य दीपपात्राणि पूजक: सुसमाहित: ॥ 1057॥
मूलमूर्तेस्तु वै पूर्वमापादान्मूर्धपश्चिमम् ।
त्रिधा संभ्रामयेत्तेषामेकैकं वा त्रयं त्रयम् ॥ 1058॥
अन्यासामपि मूर्तीनामेवमेव समाचरेत् ।
निवेदितानि विप्रेन्द्र ! भूय: संगृह्य योषित: ॥ 1059॥
क्षिपेयु: प्राग्विधानेन बलिपीठेषु वा द्विज ! ।
एवं नीराजनं विप्र ! सायंकाले समाचरेत् ॥ 1060॥
यद्वा पूर्वोदितं कुम्भं वर्तिदीपसन्वितम् ।
समत्स्यमांसबलिभिरन्वितं भ्रामयेत् तदा ॥ 1061॥
यद्वा कुम्भं परिभ्राम्य दीपमल्लकसंयुतम् ।
तत् पश्चादन्नपिण्डानां पञ्चानां भ्रमणं चरेत् ॥ 1062॥
एवं नीराजनं प्रोक्तं त्रिविधं राजसाभिधम् ।
नीराजनं तामसाख्यमिदानीमवधारय ॥ 1063॥
पाकस्थानं समासाद्य योषिद्वा परिचारक: ।
पात्रमेकं समादाय पूर्वोक्तद्रव्यनिर्मितम् ॥ 1064॥
अन्नपिण्डानि चत्वारि दूर्वामुष्टिचतुष्टयम् ।
तस्मिन् पात्रे चतुर्दिक्षु विनिवेश्याथवा द्विज ! 1065॥
पृथक् चतुर्षु पात्रेषु तानि चत्वारि विन्यसेत् ।
प्रागुक्तवर्त्मनासाद्य देवदेवस्य सन्निधिम् ॥ 1066॥
आधारोपरि वै पात्रं विन्यसेत्तत्र तत्परम् ।
तत् पात्रमर्घ्यपुष्पेण हृदा संस्कृत्य तत्परम् ॥ 1067॥
अर्घ्यं पाद्यं तथाऽऽचामं देवस्य विनिवेद्य च ।
ततोन्नपिण्डमैन्द्रस्थं दुर्वामुष्टिं तथैव च ॥ 1068॥
चक्रमन्त्रेण संभ्राम्य देवस्य शिरसोपरि ।
तत्पुनर्देवदेवस्य प्राच्यां दिशि विनिक्षिपेत् ॥ 1069॥
एवं दक्षिणदिक्संस्थं भ्राम्य दक्षिणत: क्षिपेत् ।
पश्चिमस्थं परिभ्राम्य पश्चिमस्यां दिशि क्षिपेत् ॥ 1070
उत्तरस्थं परिभ्राम्य उत्तरस्यां दिशि क्षिपेत् ।
देवस्य तिलकं कुर्याद्दीपपात्रोत्थभस्मना ॥ 1071॥
एवं नीराजनं कुर्याद्दीपदानात् पुरैव त्तु ।
हेमादि द्रव्यजं पात्रं पड्विंशाङ्गुलविस्तृतम् ॥ 1072॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
कृत्वा सुवृत्तं तन्मध्ये पद्मं कुर्यात् सकर्णिकम् ।
पत्राष्टके कर्णिकायां दीपगर्तं प्रकल्पयेत् ॥ 1073॥
दीपान् प्रज्वालयेत्तत्र षडङ्गुलसमुच्छ्रितान् ।
सिद्धार्थदधिदूर्वादिबीजैश्च परिपूरितम् ॥ 1074॥
पूजितं गन्धपुष्पाद्यै: पात्रमादाय साधक: ।
त्रि: प्रदक्षिणमावर्त्य पाणिभ्यां देवमूर्धनि ॥ 1075॥
प्राकारावरणाद्बाह्ये दिवा सोमदिशि क्षिपेत् ।
प्रागन्नपिण्डभ्रमणादन्ते धूपोत्थभस्मना ॥ 1076॥
रक्षया संपुटीकुर्यादेवं नीराजनं द्विज ! ।
एवं नीराजनं कुर्यान्निवेद्यान्ते विभो: सदा ॥ 1077॥
एवं नीराजनं प्रोक्तं द्विविधं तामसाह्वयम् ।
गीतनृत्तादिकं सर्वं प्राग्वदत्र समाचरेत् ॥ 1078॥
कुर्यात् स्नानावसानेऽपि ऋगाद्यध्ययनादिकम् ।
अर्घ्यादिभोगैर्यजनं वर्जयेत् तत्र सर्वदा ॥ 1079॥
सायंकालं विना यत्र नीराजनविधौ द्विज ! ।
न कुर्याद्देवदेवस्य मन्त्रन्यासं कदाचन ॥ 1080॥
नीराजनं सात्विकाख्यं प्रवृत्तं यत्र तत्र तु ।
राजसं तामसं वापि न कदाचित् समाचरेत् ॥ 1081॥
राजसं तामसं वापि प्रवृत्तं यत्र तत्र वै ।
नीराजनं सात्विकाख्यं कुर्यादिच्छानुरूपत: ॥ 1082॥
संपूर्णं भगवद्यागात् फलमिच्छन् महामते ! ।
उक्तमार्गविपर्यासं न कदचित् समाचरेत् ॥ 1083॥
॥ इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे प्रतिष्ठाविधानं नाम पञ्चदशोऽध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[178]]
श्री:
॥ षोडशोऽध्याय: ॥
महोत्सवविधिः (देवतावाहनान्तम्)
सनक: -
स्थापनं मन्त्रबिम्बानां परिज्ञातं यथाविधि ।
महोत्सवविधानं तु श्रोतुमिच्छामि सांप्रतम् ॥ 1॥
शाण्डिल्य: -
महोत्सवं प्रवक्ष्यामि यथावन्मुनिपुङ्गव ! ।
सव इत्युच्यते दु:खं विद्वद्भि: समुदाहृतम् ॥ 2॥
उद्गत: स सवो यस्मात् तस्मादुत्सव उच्यते ।
नित्यो नैमित्तिक: काम्यस्त्रिविध: स महोत्सव: ॥ 3॥
वत्सरे वत्सरे यस्तु क्रियते स तु नित्यक: ।
भूमिकंपे दिशां दाहे महोत्पातेषु सत्सु च ॥ 4॥
दुर्भिक्षे व्याधिते राष्ट्रे तथा वै शत्रुसंकटे ।
अनावृष्टौ च सर्वत्र नक्षत्रपतने च खात् ॥ 5॥
हसने भगवन्मूर्तेरङ्गानां चलने सति ।
रोदने चासनाद्बिंबे परिभ्रमति सत्तम ! ॥ 6॥
व्यत्यासे शशि (दिशि) सूर्यस्य तथान्येष्वेवमादिषु ।
शान्त्यर्थं यत् प्रकुर्वीत स नैमित्तिक उच्यते 7॥
चतुर्णां पुरुषार्थानामुद्दिश्यान्यतमं फलम् ।
उत्सवोऽनुष्ठित: काम्य: संकल्पितफलप्रद: ॥ 8॥
एकैकमुत्सवं विद्धि त्रिविधं मुनिपुंगव ! ।
उत्तमादिविभेदेन तत्र चोत्सवकौतुके ॥ 9॥
क्रियतेह्युत्सवो यस्तु स उत्तम उदाहृत: ।
नित्य: स्नपनबिंबे य: स मध्यम उदीर्यते ॥ 10॥
बिंबे नित्योत्सवार्थे तु य: स्यात् स तु कनीयस: (!) ।
कुम्भे वा विष्टरे चक्रे य: स आभाससंज्ञित: ॥ 11॥
अन्येनापि प्रकारेण भूयस्त्रैविध्यमुच्यते ।
परिभ्रमणकाले तु यात्राबिंबस्य पूर्वत: ॥ 12॥
कुमुदाद्यैस्तु भूतेशै: पटेषु लिखितैर्द्विज ! ।
सध्यानंसिद्धये यद्वा हेमादिद्रव्यनिर्मितै: ॥ 13॥
विभवस्यानुगुण्येन रक्षार्थं हेतिना तथा ।
सर्वसंपूरणार्थं तु गरुडेनापि वै सह ॥ 14॥
ग्रामादौ बलिदानं तु यत्र नित्यं समाचरेत् ।
स एष उत्सवो विप्र ! भवेदुत्तमसंज्ञित: ॥ 15॥
परिभ्रमसमारम्भात् पूर्वमेव महामते ! ।
नित्योत्सवार्थबिंबस्य सन्निधावन्नमूर्तिना ॥ 16॥
सार्धं च चक्रराजेन, अथवा केवलस्य तु ।
सन्निधौ बलिबिंबस्य बलिं दत्वा विधानत: ॥ 17॥
प्रासादे बलिबिंबादि प्रवेश्य तदनन्तरम् ।
यत्र यात्रार्थबिंबस्य परिभ्रमणमाचरेत् ॥ 18॥
ग्रामे वा नगरे वापि स तु मध्यमसंज्ञित: ।
सन्निधौ चक्रराजस्य बलिं दत्वा पुरैव तु ॥ 19॥
देवयात्रा भवेद्यत्र भवेत् स तु कनीयस: (!) ।
मुख्यानुकल्पभेदाच्च द्विविध: परिकीर्तित: ॥ 20॥
कलशे मण्डले बिंबे वह्नौ च यजनं विभो: ।
नित्यश: क्रियते यत्र मुख्यकल्प: स कीर्तित: ॥ 21॥
बिंबे वह्नौ च यजनं यत्र स्यात् सोनुकल्पक: ।
परसूक्ष्मस्थूलभेदादेकैकस्त्रिविध: स्मृत: ॥ 22॥
एकत्रिपञ्चसप्ताहो नवाहश्च पर: स्मृत: ।
द्वादशाहोऽर्धमासश्च एकविंशतिवासर: ॥ 23॥
सूक्ष्म: , स्थूल: सप्तविंशाद्दिनो मासस्तथा ऋतु: ।
षण्मास अब्दमेवं हि उत्सवास्तु त्रयोदश ॥ 24॥
भूयो मुख्यादिभेदेन द्विविध: स तु कीर्तित: ।
उत्सवाहर्गणात् पूर्वं यथोक्ते वासरे द्विज ! ॥ 25॥
ध्वजस्यारोहणं कृत्वा तत्पश्चात् क्रियते तु य: ।
मुख्यकल्पमिदं विद्धि दैवाद्वा मानुषात्तु वा ॥ 26॥
कुतश्चित् कारणाद्विप्र ! पूर्वमुक्ते तु वासरे ।
न कल्पिते ध्वजारोहे तूत्सवारम्भवासरे ॥ 27॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
ध्वजस्यारोहणं कृत्वा तत्पश्चात् क्रियते तु य: ।
अनुकल्पमिदं विद्धि ह्येष तु त्रिविध: स्मृत: ॥ 28॥
ध्वजस्यारोहणं कृत्वा तत्पश्चात् क्रियते तु यः.
अनुकल्पमिदं विद्धि ह्येषा तु त्रिविधः स्मृतः.
ध्वजारोहणपूर्वस्तु देवताह्वानपूर्वक: ।
अङ्कुरार्पणपूर्वस्तु तथा च मुनिपुंगव ! ॥ 29॥
ध्वजारोहणपूर्वस्तु तथा च मुनिपुंगव ! .
अङ्कुरार्पणपूर्वस्तु सर्वेषां मोक्षदा भवेत्.॥ 30॥
ध्वजारोहणपूर्वस्तु सर्वेषां मोक्षदो भवेत् ।
उत्सवारंभदिवसे दिवारोप्य ध्वजं निशि ॥ 31॥
भेरीताडनमन्वक् च पालिकास्वंकुरान् क्षिपेत् ।
ध्वजारोहणपूर्वस्तु ह्येष उत्सव उच्यते ॥ 32॥
आघोष्य भेरीं प्रथमं ध्वजारोहणमन्वत: ।
ततोंऽकुरार्पणं ह्येष देवताह्वानपूर्वक: ॥ 33॥
अङ्कुरारोपणं विप्र ! पूर्वं तु रजनीमुखे ।
ततोन्वक् स्याद्ध्वजारोहो भेरीताडनमन्वत: ॥ 34॥
अङ्कुरारोपपूर्वस्तु ह्येष उत्सव उच्यते ।
उत्सवं ह्युत्तमं विद्धि त्रिवारं प्रतिवत्सरम् ॥ 35॥
द्विवारं मध्यमं प्रोक्तं ह्येकवारं कनीयसम् ।
चतुर्वारं पञ्चवारं षड्वारं विभवे भवेत् ॥ 36॥
मन्त्रमूर्तिप्रतिष्ठानकाल एव महामते ! ।
प्रासादस्य शिखाग्रे तु स्थापित: खगराड्ध्वज: ॥ 37
हेतिराजसमायुक्तो यत्र तत्र सदा द्विज ! ।
विना त्वन्यध्वजारोहमुत्सवं परिकल्पयेत् ॥ 38॥
तत्राप्यन्यध्वजारोहं कुर्याद्वा विभवे सति ।
कुर्यादुत्सवमन्यत्र ध्वजारोहणपूर्वकम् ॥ 39॥
तीर्थयात्रानुगुण्येन ध्वजारोहं प्रकल्पयेत् ।
उत्सवेषु च सर्वेषु तीर्थयात्रादिनं शृणु ॥ 40॥
चैत्रादिषु च मासेषु श्रवणर्क्षेऽयनद्वये ।
विषुवद्वितये वापि चन्द्रसूर्योपरागयो: ॥ 41॥
द्वादश्यां पौर्णमास्यां च दर्शे च नवमीतिथौ ।
मासर्क्षेपि च रोहिण्यां तथा चोत्तरफल्गुने ॥ 42॥
पुनर्वस्वाख्यनक्षत्रे प्रतिष्ठादिवसे तथा ।
नगरग्रामजन्मर्क्षे प्रासादारम्भवासरे ॥ 43॥
राज्ञां जन्मदिने वापि अभिषेकदिने तथा ।
एकस्मिन्नेषु सर्वेषु तीर्थयात्रां समाचरेत् ॥ 44॥
एतेषु यस्मिन्नक्षत्रे तीर्थयात्रा प्रकल्पिता ।
यदा तु तत् स्याद् द्विगुणं मासि ह्युत्सवकल्पिते ॥ 45
तदा कुर्यात् तीर्थयात्रां मासान्तस्थे तु तद्दिने ।
फाल्गुनादिषु सर्वेषु मासेष्वेवं प्रकल्पयेत् ॥ 46॥
पञ्चाहात्तु समारभ्य एकत्रिंशद्दिनान्तिमम् ।
तीर्थयात्रादिनादर्वागेकविंशतिमे दिने ॥ 47॥
ध्वजस्यारोहणं कुर्यादुत्सवार्थं प्रयत्नत: ।
यद्वा कल्याणदिवसं त्रिगुणीकृत्य तावताम् ॥ 48॥
आदौ दिनानां कर्तव्यो ध्वजारोहो द्विजोत्तम ! ।
सप्तविंशतिमे ब्रह्मन् ! उत्सवारम्भवासरात् ॥ 49॥
पूर्वं दिने तु तत्संख्ये ध्वजमारोहयेत् सुधी: ।
त्रिंशद्दिने तु तत्संख्ये दिने पूर्वं समाचरेत् ॥ 50॥
ऋतूत्सवादित्रितये ह्युत्सवारंभवासरात् ।
एकोनविंशतिदिने ध्वजारोहणमाचरेत् ॥ 51॥
अष्टादशदिने वापि द्वादशाहेथवा भवेत् ।
एकविंशद्दिनाद्ये (दे) वमुत्सवानां त्रिकेपि च ॥ 52॥
एवमेव ध्वजारोहमाचरेद्देशिकोत्तम: ।
अंकुरानर्पयित्वा हि पुण्ये पूर्वं यथोदिते ॥ 53॥
ध्वजमारोहयेत् पश्चान्मङ्गलं मङ्गले दिने ।
यस्मिन् दिने ध्वजारोहं कुर्यात् तत्पूर्वमेव तु ॥ 54॥
द्वादशाहे नवाहे वा सप्ताहे पञ्चमेहनि ।
तृतीयेऽहनि वा कुर्यादंकुरारोपणं द्विज ! ॥ 55॥
तद्विधानं हि विस्तारात् समाकर्णय सांप्रतम् ।
त्रिविधानि च पात्राणि मंगलांकुररोपणे ॥ 56॥
पालिका घटिकाश्चेति शरावाश्चेतिभेदत: ।
पालिकानामथोच्छ्राय: पञ्चविंशांगुलो भवेत् ॥ 57॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[180]]
तदाननस्य विस्तारो भवेद्वै षोडशांगुल: ।
अष्टांगुलस्तदुच्छ्रायो ह्यं(द्व्यं) गुलं वलयं तत: ॥ 58
भवेत् कण्ठबिलं विप्र ! ततोष्टांगुलविस्तृतम् ।
आरभ्य वक्त्रवलयात् यावत्कण्ठबिलं द्विज ! ॥ 59॥
ह्रासयेदनुपातेन, तन्नालं द्वादशांगुलम् ।
उच्छ्रायादथ विस्तारान्मध्यतस्तु षडंगुलम् ॥ 60॥
अधस्तादंगुलानां तु चतुष्कं विस्तृतं भवेत् ।
तत: कण्ठबिलाच्चैव ह्रासयेदनुपातत: ॥ 61॥
पादपीठमधोत्सेधाद्विज्ञेयं चतुरंगुलम् ।
दशांगुलस्तद्विस्तारस्तत्संधिश्चांगुलो भवेत् ॥ 62॥
तत्सन्धेश्च भवेन्नाहं सार्धमेकांगुलं द्विज ! ।
उन्मत्तकुसुमाकारं वक्त्रं पद्माकृतिर्भवेत् ॥ 63॥
पालिकोत्सेधतुल्यास्तु घटिका: समुदाहृता: ।
अंगुलत्रयहीना वा तदूर्ध्वं कलशाकृति: ॥ 64॥
घटिका: पञ्चवक्त्रा: स्युरेतासां मध्यमं मुखम् ।
षडंगुलं च विस्तीर्णं चतुर्दिक्षु चतुष्टयम् ॥ 65॥
चतुरंगुलविस्तारं कलशोदरविस्तृति: ।
षोडशांगुलमानोत्था शेषं प्राग्वत् समाचरेत् ॥ 66॥
यदांगुलत्रयन्यूनास्तदा सप्तांगुलोच्छ्रितम् ।
तदाननं तु तन्नालं अर्धोत्तरदशांगुलम् ॥ 67॥
सार्धत्रयांगुलं पीठं प्राग्वत् सर्वत्र विस्तर: ।
शरावा: पालिकोत्सेध तुल्या: पञ्चभिरंगुलै: ॥ 68॥
हीना वा , वक्त्रविस्तारात् समारभ्य महामते ! ।
पादपीठस्य विस्तारं यावत्तावत्क्रमेण तु ॥ 69॥
पूर्वोक्तात् पादहीना तु भवेत् सर्वत्र विस्तृति: ।
भवेत् त्रिपादहीना तु पादपीठस्य विस्तृति: ॥ 70॥
यदा शरावा हीना:स्युरंगुलै: पञ्चभिस्तदा ।
मुखं षंडगुलोच्छ्रायं तन्नालं तु दशांगुलम् ॥ 71॥
त्र्यंगुलं पादपीठं स्यात् प्राग्वत् सर्वत्र विस्तृति: ।
तदुत्तममानं तु पात्राणां कथितं द्विज ! ॥ 72॥
एतदेव मुनिश्रेष्ठ ! पादहीनं तु मध्यमम् ।
अर्धहीनं तु तन्मानमधमं परिकीर्तितम् ॥ 73॥
अतो न्यूनं न कर्तव्यं कदाचित् सिद्धिकांक्षिभि: ।
हेमादिलोहजा: सर्वे मृण्मया वा यथावसु ॥ 74॥
प्रत्येकं पालिकादीनां द्विषट्कं चोत्तमं भवेत् ।
द्विरष्टकं वा षट्त्रिंशद्विभवे सति कल्पयेत् ॥ 75॥
प्रत्यष्टकं मध्यमं स्याच्चतुष्कमधमं भवेत् ।
सर्वार्थे पालिका: प्राग्वत् षोडशाष्टौ यथाबलम् ॥ 76
चतस्रो वा ततस्तासु मंगलांकुरकल्पनम् ।
अयुग्मा मानुषे कार्ये दैवे युग्मास्तु पालिका: ॥ 77॥
महोत्सवे ध्वजारोहे ह्युत्सवावसरेऽथवा ।
पवित्रारोहणे चैव तथा स्थापनकर्मणि ॥ 78॥
जीर्णोद्धारविधौ चापि सहस्रकलशे तथा ।
त्रिवर्गपालिका यद्वा भवेदुत्तमसंख्यया ॥ 79॥
भवेन्मध्यमया वापि नान्यथा द्विजसत्तम ! ।
कर्मस्वन्येषु सर्वेषु यथावित्तं यथारुचि ॥ 80॥
अंकुरावापनस्थानमण्टपं परिकल्पयेत् ।
प्रथमावरणे वापि द्वितीयावरणेपि वा ॥ 81॥
तृतीयावरणे वापि चतुर्थावरणेपि वा ।
शुभे विविक्तेऽभिमते देशे वै देशिकोत्तम: ॥ 82॥
चतुर्दिक्षु चतुर्द्वारं चतुर्वन्दनमालिकम् ।
दर्भमालापरिक्षिप्तं मुक्तादामविराजितम् ॥ 83॥
वैततक्षौमसंछन्नं गोमयालिप्तभूतलम् ।
प्रदीपमालाविततमक्षतैश्चापि सर्वत: ॥ 84॥
सुधाचूर्णैश्च धवलै: चित्रिताभ्यन्तरस्थलम् ।
मण्टपं कल्पयित्वैवं यद्वा स्नपनमण्टपे ॥ 85॥
यागाख्यमण्डपे वापि कुर्यादंकुररोपणम् ।
अंकुरानर्पयेद्रात्रौ य इच्छेद्राष्ट्रवर्धनम् ॥ 86॥
बीजानामधिप: सोम ओषधीशोऽमृतात्मक: ।
न प्रीणाति सदा ब्रह्मन् ! अंकुरार्पणमह्नि चेत् ॥ 87॥
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन रात्र्यामेवांकुरार्पणम्.
कुर्यात् संयग्विधानेन भगवद्भक्ति संयुतः.
श्रीपारमेश्वर संहिता
तस्मिन् जगत्प्रिये प्रीते शीतांशौ प्राणिजीवने ।
तद्देशे सर्वसस्यानां संपत्तिर्महती भवेत् ॥ 88॥
गवां च लोकमातॄणां नॄणामपि च सर्वश: ।
अज्ञानादह्नि कुर्याच्चेदंकुराणामथार्पणम् ॥ 90॥
अशोभनं भवेद्राष्ट्रं असमृद्धजनान्वितम् ।
सद्य: कालीनके विप्र ! कर्मणि स्याद्दिवापि च ॥ 91॥
यद्यदत्रोपयोग्यं स्यात्तत् सर्वं तु समार्जयेत् ।
संभृत्य सर्वसंभारानाचार्यो मूर्तिपै: सह ॥ 92॥
स्नात: कृताह्निकश्चैव सोत्तरीय: स्वलंकृत: ।
नूतनक्षौमवसन: सोष्णीष: सांगुलीयक: ॥ 93॥
सुरभीकृतसर्वांग: स्रग्वी संमृष्टकुण्डल: ।
श्वेतया मृत्स्नया सम्यक् परिकलृप्तोर्ध्वपुण्ड्रक: ॥ 94
पवित्रपाणिर्नियत: प्राणायामपरायण: ।
कृताचाम: कृतन्यासो जपन् वै द्वादशाक्षरम् ॥ 95॥
तदर्थमर्थयित्वा तु यजमानसमन्वित: ।
भगवन्तं जगद्योनिं पूजयित्वा विधानत: ॥ 96॥
कलशे मण्डले बिंबे वह्नौ सन्तर्प्य वै क्रमात् ।
बिंबेऽग्ना, वाथ बिंबे वा उत्तमादिव्यपेक्षया ॥ 97॥
ततस्त्वभिनवे पात्रे सौवर्णे राजतेऽथवा ।
तिलसर्षपनीवारशालिमाषप्रियंगव: ॥ 98॥
कुलुत्थमुद्गनिष्पावयवागोधूमवेणव: ।
बीजानि द्वादशैतानि पृथक् पात्रेषु वा द्विज ! ॥ 99॥
संभृत्य तु मुनिश्रेष्ठ ! स्थापयित्वा तु मूर्धनि ।
दीक्षितस्य तु विप्रस्य , पुष्पाक्षतकरांजलि: ॥ 100॥
आचार्य: प्रविशेत् सार्धं साधकैर्भगवन्मयै: ।
प्रासादाभ्यन्तरं विप्र ! तत्राधारोपरि न्यसेत् ॥ 101॥
बीजपात्रं ततोऽर्घ्येण गन्धै: पुष्पैश्च धूपकै: ।
संपूज्य मूलबिंबस्थं तथा चोत्सवबिम्बगम् ॥ 102॥
बीजपात्रम् ततोऽभ्यर्च्य देवाय विनिवेदयेत् ।
सह शंखनिनादैश्च मंगलैर्गीतनिस्वनै: ॥ 103॥
तूर्यनादैश्च विविधै: श्रुतिघोषै: समन्तत: ।
ततो विज्ञापयेन्मन्त्रमिममुच्चस्थया गिरा ॥ 104॥
“देवदेव ! जगन्नाथ ! यात्रोत्सवनिमित्तत: ।
ध्वजार्थमंकुरारोपं करिष्यामि प्रसीद ओम्” ॥ 105॥
इति विज्ञाप्य देवस्य तत्रानुज्ञामवाप्य च ।
स्थापयित्वा तु तत् पात्रे दीक्षितस्यैव मूर्धनि ॥ 106
साधकै: सहितो विप्र ! बहिर्निर्गत्य देशिक: ।
विष्वक्सेनं तु वा तार्क्ष्यं हनुमत्प्रमुखं तु वा ॥ 107॥
हेतीशं वापि वस्त्राद्यैरलङ्कृत्य विशेषत: ।
यानादिकं समारोप्य प्रक्षाल्याद्भि: खनित्रकम् ॥ 108
नवेन वाससाच्छाद्य भूषयित्वा तु माल्यकै: ।
देशिको वाहयेद्विप्रै: शूद्रैर्वा दीक्षितैर्द्विज ! ॥ 109॥
च्छत्रध्वजपताकाभि: सार्धमंकुरपात्रकै: ।
त्रिविधै: पालिकाद्यैश्च शंखतूर्यादिभि: सह ॥ 110॥
आम्नायोद्घोषणपरैर्भक्तैर्भागवतैर्विभो: ।
गायकैर्गणिकाभिश्च तथान्यैर्मङ्गलै: सह ॥ 111॥
क्रमात् प्रदक्षिणीकृत्य सर्वेष्वावरणेषु च ।
दिशं प्राचीमुदीचीं वा अथवा प्रागुदग्दिशम् ॥ 112॥
अदूरं समनुप्राप्य तत्रोद्याने मनोहरे ।
केवले वा शुचौ देशे मृदं शुद्धां समाहरेत् ॥ 113॥
अस्त्रमन्त्रेण धरणीं संप्रोक्ष्य प्रथमं गुरु: ।
महीसूक्तेन संस्पृश्य ध्यायन्नेकाग्रचेतसा ॥ 114॥
मूर्तिं देवस्य वाराहीमभ्यर्च्य कुसुमैर्भुवम् ।
अस्त्रांबुना प्रोक्षितेन पुष्पैरभ्यर्चितेन च ॥ 115॥
खनित्रेण खनेद्भूमिं प्राङ्मुख: क्रोडमन्त्रत: ।
लोहजे भाजने मृत्स्नां वेत्रजे वा यथारुचि ॥ 116॥
गृहीत्वा मूलमन्त्रेण वेष्टयित्वा च वाससा ।
प्रत्यग्रेण तथा नद्या बालुकां गोमयं तथा ॥ 117॥
गोकुलात् पूर्ववत् पात्रे गृहीत्वाऽऽच्छाद्य वाससा ।
यानादिके समारोप्य यद्वा दीक्षितमूर्धनि ॥ 118॥
गत्वा प्रदक्षिणं ग्रामं प्रविशेन्मण्टपं तत: ।
मण्टपं शोधयित्वा तु स्नपनोदितवर्त्मना ॥ 119॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[182]]
ततो मण्टपमध्ये तु सूत्राण्यास्फालयेत् क्रमात् ।
प्रागायतानि प्रथमं क्रमात् सप्तदश क्षिपेत् ॥ 120॥
उदगायतसूत्राणि चतुर्दश निपातयेत् ।
सूत्रात् सूत्रादन्तरालं षोडशांगुलसम्मितम् ॥ 121॥
त्रयाधिकदशैव स्यु: पूर्वपश्चिमपङ्क्तय: ।
एवं षोडशसंख्याता दक्षिणोत्तरपङ्क्तय: ॥ 122॥
बीजपात्रप्रतिष्ठार्थं पूर्वपश्चिमपङ्क्तिषु ।
मध्ये पङ्क्तित्रयं स्थाप्य वीथ्यर्थं द्वितयं मृजेत् ॥ 123॥
भूयश्च पङ्क्तित्रितयं स्थापयेत् पार्श्वयोर्द्वयो: ।
दक्षिणोत्तरमध्ये तु स्थाप्यं पङ्क्तिचतुष्टयम् ॥ 124॥
द्वितयं द्वितयं पार्श्वे वीथ्यर्थं विमृजेत् पुन: ।
चतुश्चतुश्च पङ्क्तीनां स्थापयेत् क्रमयोगत: ॥ 125॥
आशास्वष्टासु मध्ये च शरावघटपालिका: ।
द्वादश द्वादश स्थाप्या शतमष्टोत्तरं भवेत् ॥ 126॥
आग्नेये दक्षिणे भागे नैरृतेपि च पालिका: ।
घटिका वारुणे ब्राह्मे तथा पौरन्दरेपि च ॥ 127॥
शरावा मारुते सौम्ये त्वीशाने च यथाविधि ।
प्रत्येकं पालिकादीनां षोडशत्वेन कल्पयेत् ॥ 128॥
दक्षिणोत्तरगं सूत्रपञ्चकं विनिवेशयेत् ।
प्रागायतानि सूत्राणि पूर्ववद्विनिवेशयेत् ॥ 129॥
आचरेत् पूर्ववद्विप्र ! प्राक्प्रत्यक्पङ्क्तिकल्पनम् ।
तत्र दक्षिणत: पङ्क्तिचतुष्के स्थापयेत् क्रमात् ॥ 130
पालिका: षोडश पुरो मध्ये पङ्क्तिचतुष्टये ।
घटिका: षोडश न्यस्य उत्तरे विनिवेशयेत् ॥ 131॥
शरावानपि तत्संख्यानथ द्वादशकल्पने ।
दक्षिणोत्तरसूत्राणि चत्वार्यत्र विनिक्षिपेत् ॥ 132॥
पूर्वापराणि सूत्राणि पूर्ववद्विनिपातयेत् ।
अष्टाधिकानि कोष्ठानि चत्वारिंशद्भवन्ति हि ॥ 133॥
याम्ये द्वादश कोष्ठानि स्थापयित्वा ततो मृजेत् ।
वीथ्यर्थं भागषट्कं तु मध्यत: स्थापयेत् तत: ॥ 134॥
भागद्वादशकं पश्चात् भागषट्कं विलोपयेत् ।
भूयश्चोत्तरदिक्स्थाप्यं कोष्ठद्वादशकं क्रमात् ॥ 135॥
न्यसेत्तु पालिकादीनि भागद्वादशकत्रये ।
आग्नेयादीशपर्यन्तं दक्षिणाशादित: क्रमात् ॥ 136॥
प्रत्येकं पालिकादीनामष्टसंख्याप्रकल्पने ।
दक्षिणोत्तरसूत्राणि त्रितयं तु निपातयेत् ॥ 137॥
अन्यत् सर्वं भवेत् प्राग्वत्, अथ प्रतिचतुष्टये ।
दक्षिणोत्तरगं सूत्रं त्रितयं तु निपातयेत् ॥ 138॥
पूर्वपश्चिमसूत्राणि ह्येकादश विनिक्षिपेत् ।
सर्वार्थे पालिकानां त्तु षोडशानां परिग्रहे ॥ 139॥
पञ्च दक्षिणसूत्राणि प्राक्सूत्राणि तथा क्षिपेत् ।
प्राक्सूत्रान् पञ्च चाष्टानां दक्षसूत्रत्रयं क्षिपेत् ॥ 140॥
चतुर्विंशतिसंख्यानां पालिकानां परिग्रहे ।
पूर्वदक्षिणसूत्राणां सप्तकं पञ्चकं क्षिपेत् ॥ 141॥
चतु: परिग्रहे सूत्रत्रितयं त्रितयं क्षिपेत् ।
पूर्ववत् सूत्रपात: स्यादाद्य: संख्यासु पञ्चसु ॥ 142॥
एवमास्फाल्य सूत्राणि विभवेच्छानुसारत: ।
पदेषु पालिकादीनां शालिभिर्व्रीहिभिस्तथा ॥ 143॥
आढकादिमितै: प्राग्वदुत्तमादिव्यपेक्षया ।
वृत्तां वा चतुरश्रां वा कल्पयेत् पीठिकां क्रमात् ॥ 144
पालिकादिनि पात्राणि क्षालयेन्मूलमन्त्रत: ।
सहदेवीं च दूर्वा च सार्धमश्वत्थपल्लवै: ॥ 145॥
शिरीषपल्लवैश्चापि निशापत्रैस्तथैव च ।
कण्ठेषु पालिकादीनां बन्धयेत्तदनन्तरम् ॥ 146॥
कुशकाशतृणैस्तेषां बिलमूलानि पूरयेत् ।
बिलानि प्रथमं मृद्भिर्वालुकाभिरनन्तरम् ॥ 147॥
करीषचूर्णैरुपरि समृद्धं पूरयेद्बिलम् ।
यद्वा मृदादिकं विप्र ! सर्वं संमिश्र्य पूरयेत् ॥ 148॥
कोष्टेषु विन्यसेत्तानि पालिकादीन्यनुक्रमात् ।
आग्नेयादीशपर्यन्तं प्रतिस्कन्धं द्विजोत्तम ! ॥ 149॥
द्वादशानां तु नवकं अष्टोत्तरशते न्यसेत् ।
ब्राह्मादीशानपर्यन्तमुदितक्रमयोगत: ॥ 150॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
एवं सर्वं समापाद्य दीक्षितै: परिचारकै: ।
तत्तत् सर्वं समापाद्य यद्यत् प्रागनुपार्जितम् ॥ 151॥
समारभेत् तत: कर्म देशिक: प्राङ्मुख: पदे ।
पश्चिमे घटिकस्थानादुपाविश्यासने शुभे ॥ 152॥
न्यासमुद्दिश्य विधिना प्रोक्षणार्घ्यं प्रकल्पयेत् ।
देहविन्यस्तमन्त्राणां कुर्यादर्घ्यादिनार्चनम् ॥ 153॥
द्वारपालार्चनं कृत्वा विभवेच्छानुरूपत: ।
तोरणानि ध्वजांश्चैव द्वारकुंभांश्च पूजयेत् ॥ 154॥
सौवर्णं राजतं वापि ताम्रजं मृण्मयं तु वा ।
सुगन्धतोयै: संपूर्णमुपरिष्टाद्विभूषितम् ॥ 155॥
स्रक्चन्दनाक्षतै: कुम्भमाधारस्योपरि न्यसेत् ।
आत्मनस्त्वग्रत: पश्चाद् बह्वृचादीन् क्रमेण तु ॥ 156
वाचयेत् स्वस्तिपुण्याहं देशिकेन्द्र: स्वयं तत: ।
आचार्यै: साधकैश्चापि सार्धमर्घ्यादिपूजितै: ॥ 157॥
पुण्याहं वाचयेद्विप्र ! मङ्गलं कलशं वहन् ।
यजेदर्घ्यादिभि: पश्चात् पालिकाद्यधिदेवता: ॥ 158
अञ्जनाभं परं चैव पद्मनाभं ध्रुवं तथा ।
पात्रस्कन्धत्रिके विप्र ! क्रमेण परिपूजयेत् ॥ 159॥
पालिकानां द्वादशके वह्न्यादीशानपश्चिमम् ।
अनन्तादि द्वादशकं घटिकाद्वादशे तत: ॥ 160॥
कूर्मादीनां द्वादशकं शरावाणां तु द्वादशे ।
द्विषट्कमेकशृंगाद्यं क्रमेण परिपूजयेत् ॥ 161॥
प्रत्येकं पालिकादीनां कृते षोडशकल्पने ।
अनन्ताद्यं च षट्त्रिंशत् पातालशयनान्तिमम् ॥ 162
लक्ष्म्यादिमतिपर्यन्तं शक्तिद्वादशकं यजेत् ।
प्रत्येकं पालिकादीनां षट्त्रिंशत् परिकल्पने ॥ 163॥
चतुष्टयं तु मूर्तिनां स्वप्नाख्यपदसंस्थितम् ।
प्रभावाप्यययोगेन जाग्रद्रूपं तथाष्टकम् ॥ 164॥
मूर्त्यन्तराणां द्वादशकं तच्छक्तीनां चतुस्त्रयम् ।
अनन्ताद्यं च षट्त्रिंशत् पातालशयनान्तिमम् ॥ 165
स्वधादीनां च शक्तीनां चतुस्त्रिंशच्च तत्परम् ।
चक्रशंखौ क्रमाद्भोगैरर्घ्यगन्धादिर्भियजेत् ॥ 166॥
अष्टके केशवाद्याश्च तदीया: शक्तयो यजेत् ।
चतुष्के केशवाद्यांस्तु केवलान् द्वादशे यजेत् ॥ 167
सर्वार्थे पालिकानां तु क्रमात् षोडशके यजेत् ।
वासुदेवादिचतुर: केशवादींश्च द्वादश ॥ 168॥
अष्टके वासुदेवादीन् प्रभवाप्यययोगत: ।
चतुष्के वासुदेवादीन् प्रभवानुक्रमेण तु ॥ 169॥
एवमिष्ट्वा क्रमेणैव बीजानि क्षालयेत् तत: ।
गव्येन पयसा सम्यङ्मन्त्रेण द्वादशात्मना ॥ 170॥
बीजानां नामधेयैस्तु चतुर्थ्यन्तैषोडशे पृथक् पृथक् ।
अर्घ्याद्यै: पूजयित्वा तु वाससा परिवेष्ट्य च ॥ 171॥
हुतावशिष्टमाज्यं तु तदन्यं वापि संस्कृतम् ।
आदाय लोहजे पात्रे मृण्मये वा यथारुचि ॥ 172॥
उभाभ्यां चैव हस्ताभ्यां दूर्वामादाय मूलत: ।
घृते निमज्य चाग्राणि पालिकादिषु सेचयेत् ॥ 173॥
हस्तव्यत्यासमार्गेण वह्व्यादीशानपश्चिमम् ।
प्रतिस्कन्धं घृतारोपे दूर्वाभेद: प्रकीर्तित: ॥ 174॥
एवं कृत्वा घृतारोपं भूय: स्कन्धादिदेवता: ।
प्रपूज्य सर्वबीजानि मन्त्रयेद्द्वादशात्मना ॥ 175॥
आचार्यादीननुज्ञाप्य देशिकेन्द्र उदङ्मुख: ।
प्राङ्मुखो वा मुहूर्ते तु शोभने पालिकादिषु ॥ 176॥
द्वादशाक्षरमन्त्रेण सर्वबीजानि वापयेत् ।
यद्वा जितन्तामन्त्रेण ह्युभयेनाथवा द्विज ! ॥ 177॥
आग्नेयादीशपर्यन्तं प्रतिस्कन्धं क्रमेण तु ।
शंखदुंदुभिनिर्घोषजयनादसमन्वितम् ॥ 178॥
बीजानि द्वादशोक्तानि वपेद्द्वादशसु क्रमात् ।
यद्वा सर्वाणि संमिश्र्य वपेदिच्छानुरूपत: ॥ 179॥
बीजानामप्यलाभे तु मुद्गमेकं तु वापयेत् ।
आचार्यानुमताश्चान्ये देशिका: साधका अपि ॥ 180
वपेयुर्ध्यानसंयुक्ता: केवलं गुरुरेव वा ।
हरिद्राचूर्णसंमिश्रैर्जलै: कुसुमवासितै: ॥ 181॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[184]]
बहुभि: सेचयेद्विप्र ! देशिकेन्द्र: क्रमेण तु ।
प्रतिस्कन्धोपरिष्टात्तु चन्द्रमण्डलमध्यगम् ॥ 182॥
तत्कान्तिसन्निभं देवं स्वदेहोत्थैर्निरन्तरै: ।
सिंचन्तममृतौघैस्तु बीजान्युप्तानि सर्वत: ॥ 183॥
ध्यात्वार्चयित्वा पात्राणि नवैस्तु सदृशै: शुभै: ।
आच्छादयित्वा वसनै: प्रतिस्कन्धं क्रमेण तु ॥ 184
वासुदेवं जगद्योनिं सर्वेषामूर्ध्वतो यजेत् ।
भूतक्रूरबलिं दद्यादष्टदिक्षु द्विजोत्तम ! ॥ 185॥
भूतानां कुमुदादीनां पूर्वादिक्रमयोगत: ।
तदाप्रभृति ते सर्वे (ता: सर्वा) रक्षन्ति कुमुदादय:॥ 186
आचार्यांश्च गुरून् सर्वान् साधकान् वैष्णवानपि ।
प्रभूतैस्तु ततोद्दिष्टैस्ताम्बूलीसुमन:फलै: ॥ 187॥
गुरुं च तोषयेद्वित्तैर्यजमान: प्रयत्नवान् ।
क्रमादुद्धृत्य तान् सर्वान् सुगुप्ते स्थापयेत् तत: ॥ 188
मण्टपेशानकोणे वा देशेऽन्यत्र यथारुचि ।
तत्रापि पालिकादीनां परितोष्टासु दिक्षु च ॥ 189॥
भूतानां कुमुदादीनां ऐन्द्रादिक्रमयोगत: ।
बलिं तु मण्टपे दद्यात् भूतक्रूरविधानत: ॥ 190॥
दीपान् बहूननिर्वाणान् परित: परिदीपयेत् ।
ऊनाधिक्योपशान्त्यर्थं शतमष्टोत्तरं हुनेत् ॥ 191॥
द्वादशाक्षरमन्त्रं तु जपेद्वा कुंभसन्निधौ ।
कुम्भादिस्थानगस्थाय विभो: कुर्याद्विसर्जनम् ॥ 192
परित: पालिकादीनां प्रतिरात्रं पृथक् पृथक् ।
दद्याद्दिवा रजन्यां वा बलिं कालद्वयेपि वा ॥ 193॥
प्रात: कर्मदिने दद्याद्बलिं देशिकसत्तम: ।
यदा चोप्तानि बीजानि तदाप्रभृति नित्यश: ॥ 194॥
न कश्चित् प्रविशेत् तत्र न स्पृशेद्वा कथंचन ।
आचार्य एव प्रविशेत् तच्छिष्यो वा समाहित: ॥ 195
उच्छिष्टादीनि सर्वाणि दूरत: परिवर्जयेत् ।
अदत्वा तु बलिं कांचिन्न कुर्यात् पालिकाक्रियाम् 196
हरिद्रावारिभि: सिञ्चेदङ्कुराण्यभिवृद्धये ।
अंकुरान् श्यामलान् रक्तान् कृष्णान् तिर्यग्गतांस्तथा 197
अप्ररूढान् मुनिश्रेष्ठ ! वर्जयेत्तु प्रयत्नत: ।
श्यामेषु द्रव्यनाश: स्याद्रक्तेषु कलहो भवेत् ॥ 198॥
कृष्णेषु मानसी पीडा रोगी तिर्यग्गतेषु च ।
अप्ररूढेषु मरणं भवेत् तत्र न संशय: ॥ 199॥
शुभं पीतेषु शुक्लेषु ऋजुष्वूर्ध्वगतेष्वपि ।
सर्वसंपत्समृद्धिश्च कर्तु: कारयितुर्भवेत् ॥ 200॥
कर्मार्थमङ्कुराण्यादौ य: समारोपयेद्गुरु: ।
स एव कर्म कार्त्स्न्येन कुर्यात् प्राज्ञोपि नेतर: ॥ 201
अनुज्ञया वा तत्पुत्र: शिष्यो वा तत् समापयेत् ।
एवं सर्वेषु यागेषु अङ्कुरारोपणं भवेत् ॥ 202॥
देशं कालं यथा वित्तं ज्ञात्वा स्वाधीनतां तथा ।
उक्तं सर्वं समभ्यूह्य कुर्यात् कर्म प्रधानकम् ॥ 203॥
एवम् कृत्वांकुरारोपं ध्वजार्थं पटमाहरेत् ।
यथावित्तानुसारेण क्रीतं वाऽभिनवं शुभं ॥ 204॥
दुकूलपट्टं देवाङ्गं चित्रक्षौममथापि वा ।
अथ कार्पासिकं वापि नीलरोमादिवर्जितम् ॥ 205॥
सुलक्षणं दृढं स्निग्धं , हस्तमानमिहोच्यते ।
शिष्यदेशिककर्तृस्थैर्हस्तैर्मानं प्रकल्पयेत् ॥ 206॥
आद्यं द्वादशहस्तं स्यात् दशहस्तं तु मध्यमम् ।
अधमं चाष्टहस्तं स्यात् विस्तारं च चतुष्करम् ॥ 207
उत्तमं स्यात् , त्रिहस्तं तु मध्यमर्धाधिकं भवेत् ।
त्रिहस्तमधमं विद्धि तत्राद्ये द्विजसत्तम ! ॥ 208॥
द्विहस्तं शिखरार्थं तु कल्पयेद्देशिकोत्तम: ।
तद्वत् पुञ्छं प्रकुर्वींत अधोभागे ध्वजस्य तु ॥ 209॥
मध्यत:सप्तहस्तेन लेखयेद्विनतासुतम् ।
शिरोदण्डनिवेशार्थं हस्तार्धं परिकीर्तितम् ॥ 210॥
पाददण्डनिवेशार्थं तद्वन्मानं भवेद्द्विज ! ।
मध्यमस्याथ वक्ष्यामि समासादवधारय ॥ 211॥
हस्तमर्धादिकं विप्र ! संयुक्तं त्रिभिरंगुलै: ।
कल्पयेच्छिखरार्थं तु तद्वत् पुच्छं प्रकीर्तितम् ॥ 212
श्रीपारमेश्वर संहिता
मध्यतो हस्तषट्केण गरुडं तु समालिखेत् ।
दण्डद्वयनिवेशार्थं शेषं तु परिकल्पयेत् ॥ 213॥
अधमस्याथ वक्ष्यामि पटस्य मुनिपुंगव ! ।
पादाधिकेन हस्तेन शिखरम् स्यात् तथा भवेत् ॥ 214
अध: पुच्छं तु हस्तार्थे दण्डद्वयनिवेशनम् ।
मध्यत: पञ्चहस्तेन वैनतेयं समालिखेत् ॥ 215॥
भूयो विध्यन्तरं वक्ष्ये विभवेच्छानुसारत: ।
आद्यं त्रिपञ्चहस्तं स्यान्मध्यमं तु त्रयोदशम् ॥ 216
एकादशकरायाममधमं परिकीर्तितम् ।
अर्धाधिक चतुर्हस्तं विस्तारं चोत्तमं भवेत् ॥ 217॥
पादाधिकं मध्यमं स्यादधमं पादहीनकम् ।
पादाधिकं द्विहस्तं तु उत्तमे शिखरार्थत: ॥ 218॥
तद्वत् पुच्छं तु हस्तेन दण्डद्वयनिवेशनम् ।
मध्यतश्चाष्टभिर्हस्तैर्गरुडं तु समालिखेत् ॥ 219॥
मध्यमे शिखरं हस्तयुग्मं पुच्छमधस्तथा ।
दण्डद्वयनिवेशार्थं अष्टांशोनेन हस्तत: ॥ 220॥
त्र्यंगुलोत्तरसप्तार्धैर्हस्तैर्गरुडमालिखेत्।
अधमं त्वथ वक्ष्यामि पादोनात्तु करद्वयात् ॥ 221॥
शिखरं स्यात्तथा पुच्छं पादोनेन करेण तु ।
दण्डद्वयनिवेश: स्यात् पादोनकरसप्तके ॥ 222॥
गरुडं तु लिखेद्विद्वान्, भूयो विध्यन्तरं शृणु ।
उत्तमं नवहस्तं तु सप्तहस्तं तु मध्यमम् ॥ 223॥
अधमं पञ्चहस्तं तु त्रिविध: पट उच्यते ।
तदर्धं चैव विस्तारं तदर्धं शिखरं भवेत् ॥ 224॥
तत्समं पुच्छमप्युक्तं कर्णपुच्छं तथैव च ।
मूलबिंबसमायामं द्वारायाममथापि वा ॥ 225॥
आयामार्धेन विस्तीर्णं पादेन कृतशेखरम् ।
शिखरेण समं पुच्छं तदर्धं कर्णपुच्छकम् ॥ 226॥
पक्षद्वयेपि पूर्वोक्ते कर्णपुच्छेन कल्पयेत् ।
बालाख्यध्वजवस्त्रं तु पटाख्यपरिसम्मितम् ॥ 227॥
विस्तारं पततुल्यं तु पूर्ववच्छिखरं भवेत् ।
निर्णेजितं खलीयुक्तं शोषितं लक्षणान्वितम् ॥ 228॥
पटं विचित्रयेद्विद्वान् शिल्पिना कुशलेन वै ।
छत्रं तु शिखरे कुर्यात् पार्श्वयो: श्वेतचामरे ॥ 229॥
अधोऽनेकदलं पद्मं तदध: पूर्णकुम्भकम् ।
कुम्भस्य पार्श्वे विलिखेत् सांकुरं पालिकागणम् ॥230
दीपौ सुशोभनौ कुर्यात् पालिकानां तु पार्श्वयो:।
ध्वजं तु गरुडाकारं एकमूर्तेस्तु सत्तम ! ॥ 231॥
सत्य: सुपर्णो गरुडस्तार्क्ष्यश्च चतुरात्मन: ।
पञ्चमूर्तेस्तु चत्वारो विहगेश्वरसंयुता: ॥ 232॥
सुपर्णतालमकरऋश्या वा चतुरात्मन: ।
तत ऊर्ध्वं तु सर्वेषां व्यूहानां गरुडो ध्वज: ॥ 233॥
पटमध्ये तु गरुडं द्विभुजं विधृताञ्जलिम् ।
पुष्पांजलिपुटं वाथ सुवर्णाचलसन्निभम् ॥ 234॥
गगने गमनारंभपक्षविक्षेपणान्वितम् ।
कुञ्चितो वामपादस्तु दक्षिण: पृष्ठत: स्थित: ॥ 235॥
किंचिदायतवृत्ताक्षं नीलदिर्घाग्रनासिकम् ।
अतीव शान्तवेषं तु तथा प्रहसिताननम् ॥ 236॥
बालचन्द्रसमाकारदंष्ट्राद्वयविराजितम् ।
कुटिलभृकुटीभङ्ग भंगुरालकशोभितम् ॥ 237॥
कम्बुग्रीवं बृहद्बाहुं पीनांसं दृढवक्षसम् ।
पृथूदरं निम्ननाभिं रोमराजिविराजितम् ॥ 238॥
सुवृत्तकनकस्तम्भपीवरोरुद्वयान्वितम् ।
हेमरंभासमाकारजंघाक्रान्तपदद्वयम् ॥ 239॥
करण्डमकुटाक्रान्तपुष्पापीडविराजितम् ।
वृत्तवैपुल्यमानेन लोचने पद्मपत्रवत् ॥ 240॥
भ्रूयुग्मं नारसिंहोक्तं घ्राणाग्रं शुकतुण्डवत् ।
सिंहवन्मध्यदेशस्तु तद्वंशं गजपृष्ठवत् ॥ 241॥
तदेवं दैर्घ्यादर्धेन विस्तृतं हंसपक्षवत् ।
स्वपक्षमानाद्द्विगुणं तत्पुच्छं शतशाखिनम् ॥ 242॥
सर्वेषां विद्धि सामान्यं विशेषाख्यमथोच्यते ।
मकुटादिसपादान्तं नानारत्नेन शोभितम् ॥ 243॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[186]]
हारकेयूरकटकब्रह्मसूत्रविभूषितम् ।
प्रलंबकर्णपाशान्तविश्रान्तशुभकुण्डलम् ॥ 244॥
ललाटतिलकोपेतं पुष्पकर्णावतंसकम् ।
रत्नांगुलीयकोपेतं शिंजिनीरंञ्जितांघ्रिकम् ॥ 245॥
अन्यैराभरणैर्दिव्यैर्भूषितं सर्पभूषणम् ।
नीलांबरधरं नीलवारवाणविराजितम् ॥ 246॥
फुल्लरक्तोत्फलदलस्रग्भिर्मण्डितकन्धरम् ।
तथाविचित्रकुसुमस्रग्भिरन्याभिरुज्ज्वलम् ॥ 247॥
अनन्तो वामकटको, यज्ञसूत्रं तु वासुकि: ।
तक्षक: कटिसूत्रं तु , हार: कार्कोटकस्तथा ॥ 248॥
पद्मो , दक्षिणकर्णे तु महापद्मस्तु वामत: ।
शंख: शिर: प्रदेशे तु गुलिक: च भुजान्तरे ॥ 249॥
एतैरष्टोरगैराद्यैर्भूषितं भुजगोत्तमै: ।
अनन्त: शुक्लवर्णाभ: , रक्तवर्णस्तु वासुकि: ॥ 250॥
तक्षकः: पीतवर्णाभो, धूम्रः कार्कोटकस्तथा ।
शंखस्तुहिनवर्णाभो गुलिकस्त्वलिसन्निभ: ॥ 251॥
पद्म: पद्मसमानाभो महापद्मस्तु पिंगल: ।
पञ्चवर्णैर्लिखेदेवं देवं पञ्चायुधं तथा ॥ 252॥
चक्रं खड्गं शरं चैव शंखं शार्ङ्गं गदां क्रमात् ।
पटोर्ध्वे ह्युभये पार्श्वे विलिखेच्च यथाविधि ॥ 253॥
तदधो दक्षिणे भागे वह्निमण्डलमालिखेत् ।
तद्वल्लिखेद्वामभागे स्वस्तिकं लक्षणान्वितम् ॥ 254॥
लेपयेत् पटशेषं तु श्यामलेनासितेन वा ।
विचित्रपुष्पसंयुक्तपत्रवल्लीसमन्वितम् ॥ 255॥
एवं शिल्पिवरेणैव कारयेद्देशिकोत्तम: ।
शूद्रेण वा द्विजश्रेष्ठ ! दीक्षितेन यथाविधि ॥ 256॥
कुलालेनाथवा मन्त्री कारयेत् कुशलेन च ।
सामान्यलक्षणं ह्येतत् कीर्तितं द्विजसत्तम ! ॥ 257॥
अङ्गुलादिविभागेन विशेषमवधारय ।
अष्टाधिकशतैकांशाद्यद्बिंबेंऽगुलमीरितम् ॥ 258॥
तत्रैव मूलबिंबोत्थैरङ्गुलै: परिकल्पयेत् ।
तद्वाहनस्य मानं तु विभागमवधारय ॥ 259॥
तस्य बिंबसमुत्थेन तालेन मुखमण्डलम् ।
द्व्यंगुलं तु ललाटोर्ध्वं जटाबन्धोर्द्विलोचनम् ॥ 260॥
द्व्यंगुलेनोन्नतं कण्ठं उर: पञ्चांगुलं स्मृतम् ।
अष्टांगुलं तदुदरं कटि: पञ्चांगुलोन्नता ॥ 261॥
नवांगुलोन्नतावूरू जानुनी द्व्यंगुले स्मृते ।
अष्टांगुलोच्छ्रिते जंघे द्व्यंगुले पादपिण्डिके ॥ 262॥
शममेकं कलाहीनं तद्ग्रीवायाश्च वेष्टनम् ।
बिंबतुल्या परिज्ञेया सर्वदास्यांगविस्तृति: ॥ 263॥
द्विषड्भागादिकं विद्धि वेष्टनं ह्युदरस्य वा ।
परिधि: कटिदेशस्य चतुर्णेत्राधिकस्तु वै ॥ 264॥
बिंबोक्तसदृशं विद्धि तदूर्वोर्मूलवेष्टनम् ।
तदेव जंघामध्यस्य जंघान्तस्य तदेव हि ॥ 265॥
पाद: पञ्चकलायामश्चतुरंगुलविस्तृत: ।
त्र्यंगुलं पार्ष्णिदेशाच्चाप्यंगुष्ठौ च कलासमौ ॥ 266॥
विज्ञेयास्त्वंघ्रिदैध्याश्च यवोनांगुलय: क्रमात् ।
नाभेरन्ध्रं सुविस्तीर्णं द्व्यर्धलोचनविस्तृतम् ॥ 267॥
2तद्बाहुमस्तकं विद्धि उच्छ्रायेण द्विलोचनम् ।
3भुजोपभुजयुग्मं यत् तद्द्वितालसमं स्मृतम् ॥ 268॥
1मध्यमांगुलिपर्यन्तं मणिबन्धान्नवांगुलम् ।
4त्रिकल: पाणिविस्तारस्तन्नखा निशितोन्नता: ॥ 269
कलार्धेनादिकं बाहोस्तदर्धं बाहुवेष्टनम् ।
बिंबोक्तांशद्वयेनैव स्तानभ्रूलोचनेन तु ॥ 270॥
वृत्तवैपुल्यमानेन लोचने पद्मपत्रवत् ।
भ्रूयुग्मं नारसिंहोक्तं घ्राणाग्रं शुकचञ्चुवत् ॥ 271॥
कलार्धमानदीर्घं च तद्वंशं गजपृष्ठवत् ।
स्वायामदीर्घं तत्पक्षयुगलं कुक्षिदेशगम् ॥ 272॥
तदेव दैर्घ्यादर्धेन विस्तृतं हंसपक्षवत् ।
स्वपक्षमानाद्द्विगुणं तत्पुच्छं शतशाखिन: (खकम्) ॥
सपक्षमेवमायामं सात्यं त्ववयवान्वितम् ।
सर्वेषां विद्धि सामान्यं विशेषाख्यमथोच्यते ॥ 274॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
ऊरु , द्व्यान्नयेद् घ्रासमङ्गुलानां त्रयं तथा ।
जंघाकाण्डोच्छ्रिते: कुर्याज्जङ्घाभ्यां चात्र वेष्टनम् ॥275
बिंबाख्यमणिबन्धस्य समं मूलान्महामते ! ।
जंघादेशात्तदर्धेन सह चार्धाङ्गुलेन तु ॥ 276॥
पादे जालं परिज्ञेयं विस्तारेण षडंगुलम् ।
शेषं सत्योदितं सर्वं सर्वेषां विद्धि सर्वदा ॥ 277॥
किन्तु पादोत्थितौ पक्षौ दैर्घ्यात्तद्दलविस्तृतौ ।
एषां चोड्डीयमानानां सायामा पक्षविस्तृति: ॥ 278॥
पञ्चानां च परिज्ञेया स्थितानामर्धलक्षणा ।
पटे तु लिख्यमाने तु पक्षदैर्घ्यं तु पार्श्वयो: ॥ 279॥
यावत् पटसमाप्ति: स्यात् पक्षास्त्वग्रसमन्विता: ।
संख्याता: संख्यया विप्र ! पञ्च सप्ताद्ययुग्मया ॥ 280
यद्वा बिंबोक्तमार्गेण अष्टोत्तरशतांगुलै: ।
सत्यादीनां तु पच्चानां अंगप्रत्यंगकल्पना ॥ 281॥
यद्वा मध्यांगुलैर्मध्यपर्वदैर्ध्यसमुत्थितै: ।
देशिकीयैरंगुलैस्तु शतैरष्टाभिरेव च ॥ 282॥
सत्यादीनां तु पञ्चानां मानं कुर्यात्तु देशिक: ।
मूलबिंबस्य बाह्वन्तो नाभ्यन्तो वा तदुच्छ्रय: ॥ 283
मानमेतत्तु कथितमुन्मानमवधारय ।
गरुडस्य पटस्थस्य सत्यादीनां तथा यदा ॥ 284॥
मध्यमांगुलमध्यस्थदीर्घपर्वेण कल्पयेत् ।
देशिकीयेन मानं तु अष्टोत्तरशतांगुलै: ॥ 285॥
शिर:प्रभृति पादान्तं तदाचोन्मानमुच्यते ।
अंगुलत्रितयं मूर्ध्नि मुखं षड्गोलकं भवेत् ॥ 286॥
कण्ठं त्र्यंगुलमानं स्यात् तदधो द्वादशांगुलम् ।
स्तनान्तरं समारभ्य नाभ्यन्तं षट्कलं भवेत् ॥ 287॥
तदध: कटिपर्यन्तं भवेदंगुलपञ्चकम् ।
तदधो योनिपर्यन्तं अंगुलानां च सप्तकम् ॥ 288॥
जान्वन्तं द्वादशकलं त्र्यंगुलं जानुमण्डलम् ।
तदधो गुल्फकान्तं तु भवेद्द्वादशगोलकम् ॥ 289॥
त्र्यंगुलं गुल्फमानं स्यात् प्रमाणं क्रमत: शृणु ।
मुखभागेऽक्षिसूत्रान्तं उपरिष्टाद्द्विगोलकम् ॥ 290॥
तथा नासापुटान्तं च चिबुकान्तं तथैव च ।
षट्कल: कर्णसूत्रान्तं मध्यतो मुखविस्तर: ॥ 291॥
नवांगुलो ह्यधोभागे ललाटांशे दशांगुलि: ।
केशभ्रूरेखयोर्मध्यमेकांगुलमिदं भवेत् ॥ 292॥
अक्षिभ्रुवोरन्तरं स्यात् सपदाङ्गुलिविस्तरम्
नेत्रायामस्तु पादोनमङ्गुलत्रितयं भवेत् ॥ 293॥
तद्विस्तारस्तु पादोनमंगुलिद्वितयं भवेत् ।
एकांगुलं तारकं स्यान्नासाया मूलविस्तर: ॥ 294॥
द्व्यंगुलं मध्यत: सांशं तत् त्र्यंगुलमधो भवेत् ।
तदग्रायाम एक: स्यात् तदर्धं विस्तृतिर्भवेत् ॥ 295॥
आस्यायामो द्विगोल: स्यात् तद्विस्तारोंऽगुलो भवेत् ।
साधरोष्ठं तदोष्ठं स्याद्व्यायामो द्व्यंगुलं भवेत् ॥ 296॥
सपादो दंष्ट्रयोर्मध्ये तयोरायाम ईरित: ।
सपादमंगुलं विप्र ! विस्तारोथांगुलो भवेत् ॥ 297॥
मूलदेशे तयोरग्रे शितौ चन्द्रदलाग्रवत्
पञ्चाङ्गुलं कण्ठदैर्घ्यं विस्तारो गोलकं भवेत् ॥ 298॥
षडंगुलं पाददैर्ध्यं कर्णाधारश्चतुष्कल: ।
सार्धांगुल: स्यात्तदधोवक्ष: पीठोर्ध्वदेशत: ॥ 299॥
अष्टादशकलस्तारो बाहुव्यासावधि द्विज ! ।
तदध: कक्षपर्यन्तं तारो द्वादशगोलक: ॥ 300॥
तदधोभागविस्तार: सांगुलं नवगोलकम् ।
उदरस्य तु विस्तार एकविंशांगुलो भवेत् ॥ 301॥
तत्रैकांगुलिसन्नाहं नाभिवृत्तं सुशोभनम् ।
श्रोणीभागस्य विस्तार: सांगुलं नवगोलकम् ॥ 302
ऊरुमूलस्य विस्तारस्त्रयोदशांगुलो भवेत् ।
तन्मध्ये विस्तृतिर्विप्र ! द्वादशांगुलसम्मिता ॥ 303॥
सप्तांगुलमुपस्थं स्यात् त्रिकला जानुविस्तृति: ।
अध: पञ्चांगुलं सार्धं पड् दैर्ध्यं सप्तगोलकम् ॥ 304
अङ्गुष्ठाग्रावधिर्यावत् पार्ष्ण्योः प्रभृति तत्र तत् ।
अङ्गुष्ठं त्र्यंगुलं सार्धं अन्या अंगुलय: क्रमात् ॥ 305
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[188]]
अङ्गुलाष्टांशहीना: स्यु: , अंगुष्ठस्य तु विस्तृति: ।
सार्धांगुला तदन्यासां क्रमान्न्यूना तु पूर्ववत् ॥ 306॥
अंगुष्ठनखदैर्घ्यं तु सांशमेकाङ्गुलं भवेत् ।
तद्विस्तारस्त्रिपाद: स्यात् तदन्या ह्रासयेत् क्रमात् 307
कनीयो नखदैर्घ्यं तु यदा चार्धांगुलं भवेत् ।
तद्विस्तारस्तदर्धं स्यादंगुलीमूलदेशत: ॥ 308॥
चरणस्य तु विस्तार: सार्धपञ्चांगुलो भवेत् ।
पञ्च मध्ये पार्ष्णिभागे सार्धं तु चतुरंगुलम् ॥ 309॥
शाखापार्श्वे तदुच्छ्रायस्त्र्यंगुलं परिकीर्तितम् ।
मध्यतस्तद्भवेत् सार्धं भुजयोरथ तच्छृणु ॥ 310॥
स्कन्धाग्रात् कूर्परान्तं च चतुर्विंशाङ्गुलो भवेत् ।
भुजायामोस्य मूलस्य विस्तार: स्यात् षडंगुलम् 311
तदध: पञ्चकं सार्धं कूर्परात्रवगोलकम् ।
मणिबन्धावसानं स्याद्दैर्घ्यं कूर्परविस्तृति: ॥ 312॥
सार्धं षडङ्गुलं विप्र ! मणिबन्धादिकं भवेत् ।
अंगुलत्रयविस्तारं कराग्रं षट्कलायतम् ॥ 313॥
विस्तारो द्विकल: प्रोक्तो वामे तु द्व्यंगुलं भवेत् ।
दृश्यं तिरोहितं चान्यद्द्वयं दक्षकरे तु वै ॥ 314॥
मध्यमाङ्गुलदैर्घ्यं तु पञ्चांगुलविनिर्मितम् ।
अनामितर्जनीन्यूनशाखानां तु क्रमेण तु ॥ 315॥
अर्धार्धाङ्गुलहीनं स्यादंगुलं मध्यमार्धकम् ।
मध्यमाङ्गुष्ठयोस्तार: सार्धमेकाङ्गुलम्भवेत् ॥ 316॥
तर्जन्यनामयोरेकं कनीयस्यास्त्रिपादकम् ।
सार्धांगुलं नखायामं तदर्धं विस्तृतिर्भवेत् ॥ 317॥
मकुटस्योच्छ्रयो विप्र ! भवेदष्टादशांगुल: ।
तन्मूलविस्तृतिर्विप्र ! षोडशांगुलसम्मिता ॥ 318॥
षट्कला मध्यतो ज्ञेया अग्रतस्त्रिकला भवेत् ।
शिखामणे: समुच्छ्रायं कल्पयेत् सार्धमङ्गुलम् ॥ 319
विस्तार: स्यात् सपादस्तत्पक्षयामं त्रितालकम् ।
यद्वा पटावसानं स्याद्यथाशोभानुरूपत: ॥ 320॥
एकैकपक्षविस्तारं त्र्यंगुलं त्र्यंगुलं भवेत् ।
नागानामास्यदैर्घ्यं तु सार्धमेकाङ्गुलम् भवेत् ॥ 321
तद्विस्तारोङ्गुलं विप्र ! तत्सारोङ्गुलविस्तृति: ।
द्व्यंगुलं तदधस्तात् स्यात् वालमर्धांगुलं तथा ॥ 322
यथा क्रमेणा हीन: स्यान्नागानां भोगविस्तर: ।
अनन्तस्य प्रधानस्य दैर्घ्यं द्व्यंगुलसम्मितम् ॥ 323॥
तत्तार: सार्धमेकं स्याद्द्वयं तद्गलविस्तर: ।
तदधो द्वितयं सार्धं शीर्षाणीतरनागवत् ॥ 324॥
वालाग्रमेकविस्तारं यथा स्यात् कल्पयेत् तथा ।
नागानां भोगदैर्घ्यस्य मानं कुर्याद्यथारुचि ॥ 325॥
दैर्घ्यं विष्टरपद्मस्य पञ्चाशच्चतुरंगुलम् ।
षड्गोलकस्तद्विस्तार: कर्णिकाया: समायति: ॥ 326॥
एकविंशित् कला: प्रोक्तास्तद्विस्तारस्त्रिगोलक: ।
अन्यच्च वैनतेयस्य मानं यद्यत् प्रकल्पितम् ॥ 327॥
सुसमं यद्विभक्तव्यमष्टोत्तरशतांगुलम् ।
प्राग्वत् तदंगुलं कृत्वा उन्मानाद्यं प्रकल्पयेत् ॥ 328
तदंगुलानुसारेण नागाद्यं चापि कल्पयेत् ।
आद्यपक्षे तु नागाद्यं कुर्यादाद्यानुसारत: ॥ 329॥
पञ्चांगभूषणायुक्तं वस्त्रस्रग्गन्धवासितम् ।
एवं सर्वं समापाद्य देशिक: सुसमाहित: ॥ 330॥
ध्वजारोहणनक्षत्रात् पूर्वेद्युश्च निशामुखे ।
प्रयायात् कर्मशालां च सहितो मूर्तिधारकै: ॥ 331॥
लिखितं पटमालोक्य लक्षणं सुपरीक्ष्य च ।
शंखदुन्दुभिनिर्घोषै: काहलध्वनिभिस्तथा ॥ 332॥
गीतैश्च विविधै रम्यै: श्रुतिघोषै: पृथग्विधै: ।
सहध्वजपटं तस्मादानयेन्मुखमण्टपे ॥ 333॥
प्रविश्याभ्यन्तरं मूलबिंबस्थं परमेश्वरम् ।
अभिवाद्यार्घ्यगन्धाद्यै: पूजेयत् पुष्पधूपकै: ॥ 334॥
विसृज्य शिल्पिनं पश्चात् संप्रोक्ष्यार्घ्यांभसा पटम् ।
सिद्धार्थकान्वितै: पुष्पै: ताडयेदस्त्रमन्त्रितै: ॥ 335॥
दर्शयेद्देवदेवस्य सम्मुखं साधकोत्तम: ।
दहनाप्यायनं कुर्यात् विधिदृष्टेन कर्मणा ॥ 336॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
भूयोर्घ्यगन्धपुष्पाद्यै: प्रपूज्य परमेश्वरम् ।
गिरोच्चया त्विमं मन्त्रं बद्धांजलिकर: पठेत् ॥ 337॥
“भगवन् ! पुण्डरीकाक्ष ! सर्वेश्वर ! जगन्मय ! ।
त्वया यथा तु कथितं तथा कर्तुं न शक्यते ॥ 338॥
अस्वातन्त्यादसामर्थ्यात् श्रद्धादीनामभावत: ।
तस्मान्मानादिसर्वेषां न्यूनाधिक्योपशान्तये ॥ 339॥
समालोकय नेत्राम्यां शीतलाभ्यां पटस्थितम् ।
सर्वदोषापहारिभ्यां वैनतेयं प्रसीद ओम्” ॥ 340॥
दीक्षितानां ततो विप्र ! हस्ते दत्वा तु तं पटम् ।
चतु: प्रदक्षिणीकृत्य तेन सार्धं तु देशिक: ॥ 341॥
प्रथमावरणे वापि द्वितीयावरणेपि वा ।
प्रविशेद्यजमानेन प्रासादाग्रस्थमण्टपम् ॥ 342॥
तत्र न्यस्त्वा भद्रपीठं तदूर्ध्वे शालितण्डुलै: ।
वेदिं कृत्वा तु तत्पृष्ठे भद्राख्यं मण्डलं लिखेत् ॥ 343
विभवे सति वस्त्रं तु समास्तीर्य तदूर्ध्वत: ।
तिलराशिं समुत्कीर्य तन्मध्ये स्वस्तिकं लिखेत् 344॥
तस्योपरिष्टात् संस्थाप्य प्रासादाभिमुखं पटम् ।
उपविश्यासने पश्चादाचार्यः सुसमाहित: ॥ 345॥
करशुद्ध्यादि पूर्वोक्तं स्वदेहार्चनपश्चिमम् ।
सर्वं खगेशमन्त्रेण सांगेन तु समाचरेत् ॥ 346॥
द्वार्स्थतोरणकुंभादियजनं प्राग्वदाचरेत् ।
तत: पुण्याहघोषं तु कारयेत् पूर्ववद्द्विज ! ॥ 347॥
गरुडस्याग्रत: प्राग्वत् कुम्भं करकसंयुतम् ।
भारमात्रोपक्लृप्ते तु धान्यपीठे तु विन्यसेत् ॥ 348॥
जलद्रोण्यादिकं पात्रं गन्धतोयैः सुपूरितम् ।
दक्षिणे करकस्याथ विनिवेश्य च तत्र तु ॥ 349॥
सद्यश्छायाधिवसनमाचरेद्गरुडस्य तु ।
स्नपनानां पुरोक्तानां पूर्वस्मिन्नवके द्विज ! ॥ 350॥
अधमाधममार्गेण स्नपनं तु समाचरेत् ।
अग्रतो वैनतेयस्य वेदिकोपरि संस्थिते ॥ 351॥
दर्पणे तु , तत: पश्चान्मुहूर्ते शोभने गुरु: ।
नयनोन्मीलनं कुर्यात् प्रागुक्तेनैव वर्त्मना ॥ 352॥
सर्वेषामपि सर्पाणां नेत्रोन्मीलनमाचरेत् ।
प्राग्वत् संशुद्धदेहस्तु शिल्पी प्रकटतां नयेत् ॥ 353
सर्वं तु पूर्ववत् कुर्यान्नेत्रयो: पूरणादिकम् ।
कुम्भे च करके चैव आसनं परिकल्प्य च ॥ 354॥
कुम्भे गरुडमावाह्य करके मन्त्रमस्त्रपम् ।
पूजयित्वार्घ्यगन्धाद्यैस्ततो दिक्कलशाष्टकै: ॥ 355॥
इन्द्रादिलोकपालांस्तु प्रादक्षिण्येन पूज्य च ।
भित्तिसंसेचनं कृत्वा भूय: संस्थाप्य तत्र तु ॥ 356॥
ततो ध्वजपटे प्राग्वदासनं परिकल्प्य च ।
ततो गरुडमन्त्रं तु सहस्रादित्यभास्वरम् ॥ 357॥
सर्वरोगप्रशमनं सर्वोपद्रवनाशनम् ।
सर्वसिद्धिप्रदं नॄणां सर्वदारिद्र नाशनम् ॥ 358॥
हृदयाद्रेच्य विप्रेन्द्र ! पटस्थगरुडे न्यसेत् ।
सकलीकरणं कृत्वा सन्निधिं च समाचरेत् ॥ 359॥
सन्निरोधं च साम्मुख्यं मुद्राबन्धं तथैव च ।
लययागं भोगयागं यथावद्द्विजसत्तम ! ॥ 360॥
सर्वं गरुडमन्त्रेण सांगेन तु समाचरेत् ।
कुम्भे च करके चैव पटे च क्रमयोगत: ॥ 361॥
महता विभवेनैव पूजनं तु समाचरेत् ।
अलंकारासनान्तं च यथोक्तेन क्रमेण तु ॥ 362॥
कृत्वा संपूजनं विप्र ! गरुडस्य , तत: परम् ।
प्रासादाभ्यन्तरे विप्र ! देशिकानुमतेन तु ॥ 363॥
अन्येन गुरुणा यद्वा साधकेन विशेषवत् ।
पूजनं कारयेत् सम्यङ्मूलमूर्तिगतस्य च ॥ 364॥
यात्रामूर्तिगतस्यापि विभोर्दानान्तमेव च ।
स्नपनं गरुडस्थस्य विशेषार्चनपूर्वकम् ॥ 365॥
तत्परं वैनतेयस्य भोज्यासनपुरस्सरै: ।
विविधैर्मधुपर्कान्तं हृद्यै: सफलमूलकै: ॥ 366॥
अन्नैरतिप्रभूतैश्च तथान्यैर्विविधैरपि ।
भोगैरिष्ट्वा जपान्तं च पूर्ववत् क्रमयोगत: ॥ 367॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[190]]
संप्रदानं पृथक् कुर्यात् कारिभ्यस्तु यथाविधि ।
मन्त्रास्त्रकुम्भयोर्दत्तमाचार्येभ्यो ददेत् तत: ॥ 368॥
पटस्थस्यापि नैवेद्यं किंचिदादाय पात्रगम् ।
देशिक: स्वयमादद्याद् गुर्वादिभ्योपि वै ददेत् ॥ 369
मूलबिम्बस्थितस्यापि यात्राबिंबस्थितस्य च ।
देवस्य मधुपर्काद्यैर्नैवेद्यं विनिवेदितम् ॥ 370॥
दापयेद्देशिकादिभ्यस्ततो होमं समाचरेत् ।
कुण्डं सलक्षणं कृत्वा प्राग्भागे गरुडस्य तु ॥ 371॥
तत्रानलं च संस्कृत्य आवाह्य विहगेश्वरम् ।
समिधां सप्तकं हुत्वा शान्त्यर्थं तु तिलैर्घृतै: ॥ 372॥
आहुत्यष्टोत्तरशतं हुत्वा पूर्णां निवेदयेत् ।
यद्वा नैमित्तिके कुण्डे होमं कुर्यात्तु देशिक: ॥ 373॥
ततस्तु यजमानाय स्नानाद्यै: प्रयतात्मने ।
गरुडस्य पटस्थस्य नैवेद्यं यन्निवेदितम् ॥ 374॥
तत्र किंचित् समादाय दत्वा वै देशिक: स्वयम् ।
तत्तच्छिष्टं तु नैवेद्यं कृत्वा तु कबलं पृथक् ॥ 375॥
नारीणामप्रजानां तु नराणां रोगिणामपि ।
दद्याद्गरुडमन्त्रं तु ध्यायमान: समाहित: ॥ 376॥
प्राङ्मुखं प्राशयित्वान्नं तत्तीर्थं त्वथ पाययेत् ।
एवं कृत्वाधिवासं तु जागरेण नयेन्निशाम् ॥ 377॥
तत: प्रभाते सुस्नातस्वाचान्तो देशिकोत्तम: ।
नित्यार्चनं विभो: कृत्वा विशेषयजनं तथा ॥ 378॥
वैनतेयं ततोऽभ्यर्च्य कुम्भपूर्वं यथाविधि ।
महाहविर्निवेद्याथ होमं कृत्वा तु पूर्ववत् ॥ 379॥
ततश्चतुर्थावरणे अन्तरा गोपुरस्य तु ।
चतुर्हस्तं द्विहस्तं वा ध्वजपीठं समन्तत: ॥ 380॥
सार्धहस्तोच्छ्रितं विप्र ! हस्तोच्छ्रितमथापि वा ।
शिलाभिरिष्टकाभिश्च पक्वाभिर्वा यथारुचि ॥ 381॥
खातं कुर्यात्तु तन्मध्ये यावद्भूमितलं द्विज ! ।
तृतीयावरणे वापि बलिपीठाद्बहिर्द्विज ! ॥ 382॥
द्वितीयावरणे वा तद्भवेत् कालानुरूपत: ।
उत्तरे ध्वजपीठस्य पूर्वस्यां दिशि वा द्विज ! ॥ 383
शाययेत्तु ध्वजस्तंभं ध्वजयष्टिसमन्वितम् ।
पूर्वाग्रमुत्तराग्रं वा लक्षणाड्यं सुशोभनम् ॥ 384॥
अन्तस्सारो बहिस्सारो निस्सारश्च त्रिधा भवेत् ।
चंपको देवदारुश्च चन्दन: खदिरस्तथा ॥ 385॥
सालवृक्षश्च बिल्वश्च ककुभालकौ यथा ।
इत्येवमादयो वृक्षा अन्तस्सारा उदाहृता: ॥ 386॥
क्रमुको नालिकेरश्च हिन्तालस्ताल एव च ।
वेणुश्चापि बहिस्सारा: प्रशस्ता ध्वजकर्मणि ॥ 387॥
किंशुकाद्यास्तु ये विप्र ! निस्सारा: समुदाहृता: ।
निस्सारं वर्जयेत् स्तंभं सर्वदा ध्वजकर्मणि ॥ 388॥
आर्द्रं नवं ऋजुं स्निग्धं वक्त्रस्फोटनवर्जितम् ।
अयुग्मपर्वकं शुद्धं सत्वचं सुस्थिरं द्विज ! ॥ 389॥
ग्राहयित्वा ध्वजस्तम्भं शास्त्रदृष्ट्या परीक्षयेत् ।
अशीतितालं मुख्यं स्यान्मध्यमं षष्ठितालकम् ॥ 390
पञ्चाशत्तालमधमं पञ्चतालाधिकं तु वै ।
मध्यमोत्तममुद्दिष्टं पञ्चशत्तालसम्मितम् ॥ 391॥
पञ्चतालविहीनं तद्भवेन्मध्यममध्यमम् ।
मध्यमाधममुद्दिष्टं द्विविंशत्तालसम्मितम् ॥ 392॥
सप्तत्रिंशच्च तालानां पञ्चत्रिंशत्तथैव च ।
द्वात्रिंशच्च त्रयं विप्र ! अधमोत्तमपूर्वकम् ॥ 393॥
मात्रांगुलवशेनात्र प्रमाणपरिकल्पनम् ।
संभवे सति विप्रेन्द्र ! शततालं प्रकल्पयेत् ॥ 394॥
अन्यच्च नवभेदं तु प्रमाणमधुनोच्यते ।
कराणां पञ्चविंशच्च त्रयोविंशत्तथैव च ॥ 395॥
एकविंशच्च विंशच्च तदेकोनं च सत्तम !
अष्टादश ततोन्यच्च तथा षोडशकं द्विज ॥ 396॥
त्रिपञ्च च क्रमेणैव नवकं परिकीर्तितम् ।
मानांगुलेन मानं स्यात् त्रिविधेन यथाबलम् ॥ 397
तदभावे तु मानं स्यादत्र मात्रांगुलेन वा ।
प्रासादशिखराग्रोच्चं प्रासादोच्चमथापि वा ॥ 398॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
कण्ठोच्चं गोपुरोच्चं वा यथावित्तानुरूपत: ।
ध्वजस्तंभस्य मूलात्तु नाहं तु नवधा भवेत् ॥ 399॥
मूले द्वादशतालं तु नवतालं तु सप्तकम् ।
तन्मध्ये षष्ठतालं तु पञ्चतालं तथा भवेत् ॥ 400॥
तदग्रं पञ्चतालं तु चतुस्तालं द्वितालकम् ।
द्वादशांगुलमानेन नाहमष्टांगुलं भवेत् ॥ 401॥
चतुर्विंशद्दशगुणं स्तंभनाहेन वै दृढम् ।
त्रिधा विभज्य तत् स्तंभं त्रिधा कृत्वा तृतीयकम् ॥ 402
अधोभागे ह्यधस्ताच्च मध्यभागे तु मध्यत: ।
अग्रतो ह्यूर्ध्वभागे तु यज्ञकाष्ठविनिर्मितम् ॥ 403॥
मसूरकत्रयं कृत्वा सुषिरत्रयसंयुतम् ।
दण्डयष्टिनिवेशार्थं सुवृत्तं पार्श्वयोर्द्विज ! ॥ 404॥
फेणकाहस्तमानाच्च द्विनवांगुलिविस्तृता: ।
मूलदेशेग्रदेशे तु चतुरंगुलविस्तृता: ॥ 405॥
द्वितालं सार्धतालं तु एकतालं तु वा द्विज ! ।
त्यक्त्वा स्तंभाग्रतो विप्र ! न्यसेदग्रमसूरकम् ॥ 406
अन्यद्द्वयं समुदिते स्थाने सम्यङ्निवेश्य च ।
यद्वा स्तंभाग्रत: प्राग्वन्न्यसेदूर्ध्वमसूरकम् ॥ 407॥
अधो हस्तद्वयं सार्धं त्यक्त्वा मध्यमसूरकम् ।
तदधस्तु तथा त्यक्त्वा न्यसेदन्यमसूरकम् ॥ 408॥
एवं तालत्रयं त्यक्त्वा ततस्तस्मिन्निवेशयेत् ।
ध्वजयष्टिं दृढां ऋज्वीं लोहयन्त्रसमन्वितम् ॥ 409॥
वेष्टयेद्दर्भमालाभिर्ध्वजदण्डं प्रदक्षिणम् ।
एवं कृत्वा ध्वजस्तम्भं प्रोक्षयेदस्त्रवारिणा ॥ 410॥
ध्वजपीठस्थिते गर्ते रत्नधान्यानि निक्षिपेत् ।
देशिकस्तार्क्ष्यमन्त्रेण ततो ब्राह्मणसत्तमै: ॥ 411॥
शूद्रैर्वा दीक्षितैर्विप्र ! देवदासैरथापि वा ।
शंखभेर्यादिनिर्धोषगीतवादित्रसंयुतम् ॥ 412॥
स्थापयेत्तु ध्वजस्तंभं तस्मिन् गर्ते ऋजुस्थितम् ।
प्रासादाभिमुखं स्थाप्य वालुकाभिश्च पूरयेत् ॥ 413॥
हस्तिपादादिभि: कृत्वा सुदृढं च तथा भवेत् ।
यद्वा रजन्यां पूर्वस्यां कृत्वा स्तंभाधिवासनम् ॥ 414
अद्यत्वे स्थापयेत् पश्चाद् गत्वा गरुडसन्निधिम् ।
रथे वा कुंजरे याने ध्वजमारोप्य यत्नत: ॥ 415॥
प्रभया चित्रकुसुमै: कृतया भूषयेद् ध्वजम् ।
वासोविभूषणै: स्रग्भिर्विचित्राभिश्च पूजयेत् ॥ 416॥
च्छत्रचामरपूर्वैश्च मायूरव्यजनैस्तत: ।
विचित्रैस्तालवृन्तैश्च आतपत्रैर्मनोहरै: ॥ 417॥
केतुदण्डैर्विचित्रैश्च दुकूलपटशोभितै: ।
चतुर्वेदमयोद्घोषै: स्तोत्रघोषसमन्वितै: ॥ 418॥
गीतकैर्विविधैर्वाद्यै: शंखकाहलनि:स्वनै: ।
भेरीमृदङ्गपूर्वाणां घोषैरन्यैश्च मंगलै: ॥ 419॥
ब्राह्मणैर्ध्रियमाणैश्च सांकुरै: पालिकागणै: ।
सुवेषगणिकांसंघैस्तथा भक्तजनै: सह ॥ 420॥
क्ष्वेलितास्फोटितैर्युक्तं जयशब्दसमन्वितम् ।
प्रथमावृतिमारभ्य रथ्यावरणपश्चिमम् ॥ 421॥
भ्रामयित्वा क्रमेणैव सर्वाण्यावरणानि च ।
ग्रामं प्रदक्षिणं नीत्वा ग्राममध्ये स्थितो ध्वजम् ॥ 422
श्रावयेच्चतुरो वेदान् सेतिहासपुराणकान् ।
सौपर्णमपि वै सूक्तं तत्र संदर्शयेत् पुन: ॥ 423॥
गेयं नृत्तं च वाद्यं च आतोद्यं च चतुर्विधम् ।
उपहारांश्च माल्यादीन् ताम्बूलान् विनिवेद्य च ॥ 424
तत: प्रवेशयेद्विप्र ! प्रासादं गरुडध्वजम् ।
अंकुरार्पणपूर्वे तु उत्सवे द्विजसत्तम ! ॥ 425॥
गरुडस्य पटस्थस्य पश्चाद्भागे यथाविधि ।
तद्रात्रौ बलिसंयुक्तं यात्राबिंबं परिभ्रमेत् ॥ 426॥
साधनादेरसंपत्ते: पृथङ्नेतुमशक्यत: ।
तत्रापि सति योग्यत्वे पृथगेव परिभ्रमेत् ॥ 427॥
अन्यत्र केवलं विप्र ! ध्वजमेव नयेत् सदा ।
पत्तने नगरे वापि बलिभ्रमणसंयुत: ॥ 428॥
उत्सवो विहितो यत्र तत्र वै गरुडध्वजम् ।
भ्रामयेद्द्वितये तस्मिन् यात्राबिंबसमन्वितम् ॥ 429॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[192]]
तन्मात्राणां योग्यतायै पवित्रीकरणाय च ।
ग्रामे तेन च वै सार्धं भ्रामयेद्बिंबमौत्सवम् ॥ 430॥
एवं प्रदक्षिणं नीत्वां धाम ग्रामादिकं तथा ।
ध्वजं तु मण्डपे स्थाप्य न कृतं यदि पूर्वत: ॥ 431॥
स्थापनं ध्वजदण्डस्य स्थापयित्वा तु तत्तदा ।
प्रासादं संप्रविश्याथ यात्राबिंबं विशेषत: ॥ 432॥
विचित्रैर्वसनै रम्यै: भूषणैर्विविधैरपि ।
माल्यैश्च विविधै रम्यैर्रलंकृत्य तत: परम् ॥ 433॥
शिबिकादौ समारोप्य सर्वसाधनसंयुतम् ।
आस्थानमण्डपे नीत्वा ध्वजपीठस्य सम्मुखम् ॥ 434
सौवर्णे विष्टरे रम्ये तल्पाद्यंगोपशोभिते ।
विचित्रेण वितानेन उपरिष्टाद्विभूषिते ॥ 435॥
सन्निवेश्य तत: पश्चादाचार्य: सुसमाहित: ।
साधकाद्यै: परिवृतो ह्यादाय गरुडध्वजम् ॥ 436॥
सह शंखनिनादाद्यै: प्रादक्षिण्येन योगत: ।
ध्वजपीठे समानीय स्तंभं प्रक्षाल्य सज्जलै: ॥ 437॥
विभवे सति वस्त्रेण संवेष्ट्य ध्वजदण्डकम् ।
गरुडं पूजयित्वा तु पुष्पांजलिपुरस्सरम् ॥ 438॥
अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं गन्धं माल्यं च धूपकम् ।
अपूपान् पृथकांश्चापि पानकं तर्पणं तथा ॥ 439॥
नालिकेरजलैर्युक्तमाचामं तदनन्तरम् ।
कर्पूरादिसमोपेतं दत्वा ताम्बूलमुत्तमम् ॥ 440॥
तन्मुद्रां दर्शयित्वा तु रज्जुमादाय वै दृढाम् ।
त्रिवृत्कृतैस्तु कार्पाससूत्रैरतिदृढै: कृताम् ॥ 441॥
यष्ट्यग्रसंस्थिते यन्त्रे योजयित्वा तया तत: ।
ध्वजस्य शिखरं विप्र ! बन्धयेत् सुदृढं यथा ॥ 442॥
बालध्वजेन सहितं घण्टया च समन्वितम् ।
पुण्याहं वाचयित्वा तु संप्रोक्ष्यास्त्रोदकेन तु ॥ 443॥
महाकुम्भस्थतोयेन संप्रोक्ष्य गरुडं तत: ।
महाकुम्भस्थगरुडं पटस्थे तु निवेशयेत् ॥ 444॥
स्तम्भमूले समुत्कीर्य सास्त्रकुम्भजलं तत: ।
कलशाष्टकतोयं च स्तम्भमूले विनिक्षिपेत् ॥ 445॥
आचार्यो मन्त्रन्यासं तु पुष्पांजलिपुरस्सरम् ।
सन्निधिं सन्निरोधं च साम्मुख्यं च समाचरेत् ॥ 446
“अस्माद्दिनात् समारम्य यावत्तीर्थदिनान्तिमम् ।
सन्निधिम् कुरु पक्षीन्द्र ! राज्ञो जनपदस्य च ॥ 447
ग्रामस्य यजमानस्य वैष्णवानां विशेषत: ।
तुष्टये पुष्टये चैव सर्वशत्रुजयाय च ॥ 448॥
अपमृत्युजयार्थं च विहगेश ! प्रसीद ओम् । "
इति विज्ञाप्य पक्षीन्द्रं विकिरेत् कुसुमांजलिम् ॥ 449
पूर्वाह्ने वाथ मध्याह्ने मुहूर्ते शोभने गुरु: ।
रज्जुनारोहयेदीशं ध्वजस्थमनुचिन्तयन् ॥ 450॥
रज्जुं च बन्धयेत् स्तंभे प्रादक्षिण्यक्रमेण तु ।
प्रासादाभिमुखं स्तम्भे स्थापयेद्गरुडध्वजम् ॥ 451॥
विहगेश्वरबिंबं च स्तम्भाग्रे योजयेन्न वा ।
सन्निधौ देवदेवस्य गत्वा पुष्पांजलिं क्षिपेत् ॥ 452॥
“ज्ञानतोऽज्ञानतो वापि यथोक्तं न कृतं मया ।
तत् सर्वं पूर्णमेवास्तु सुतृप्तो भव सर्वदा ॥ 453॥
ओमच्युत ! जगन्नाथ ! मन्त्रमूर्ते ! जनार्दन ! ।
रक्ष मां पुण्डरीकाक्ष ! क्षमस्वाज ! प्रसीद ओम् “॥
इति विज्ञाप्य देवेशं यात्रामूर्तिगतं विभुम् ।
अन्यत्र मण्डपे नीत्वा विशेषार्चनपूर्वकम् ॥ 455॥
प्रभूतान्नं निवेद्याथ सर्वं हवनपश्चिमम् ।
कृत्वा यथाक्रमेणैव प्रासादं तु प्रवेशयेत् ॥ 456॥
ध्वजपीठोपरिष्टास्तु स्तंभमूले प्रकल्पयेत् ।
अष्टपत्रं तु कमलं चतुरावरणान्वितम् ॥ 457॥
सकर्णिकं यथा स्तम्भ: कर्णिकास्थो विराजते ।
चतुरंगुलविस्तारास्तावन्मानेन चोन्नता: ॥ 458॥
कर्तव्या मेखला: सर्वाश्चतुरश्रा द्विजोत्तम ! ।
स्तंभमानं विना पद्मं षडंगुलसमन्वितम् ॥ 459॥
तावद्विस्तार सम्युक्तं मेखलोपरि विन्यसेत्
पीठोर्द्वे तु प्रपां कुर्यात् चतुस्तम्भसमन्विताम् ॥ 460
श्रीपारमेश्वर संहिता
यद्वा स्तंभाष्टकोपेतां षोडशस्तंभसंयुताम् ।
चतुस्तोरण संयुक्तां दर्भमालापरिष्कृताम् ॥ 461॥
भूषितां तु पताकाद्यैर्बाह्ये यवनिकान्विताम् ।
दीपान् प्रदीपयेत्तत्र अनिवर्णान् समन्तत: ॥ 462॥
तद्वासरात् समारभ्य पुष्पयागादिनान्तिमम् ।
त्रिसन्ध्यमर्चनं कुर्यात् सविशेषं जपान्तिमम् ॥ 463
उत्सवारम्भदिवसात् त्रिसप्तदिनमाचरेत् ।
पूजालोपो न कर्तव्यो द्विगुणीकृत्य आचरेत् ॥ 464॥
बलिकाले बलिं दद्यादस्यापि प्रतिवासरम् ।
प्रदोषे समुनुप्राप्ते यात्रबिंबगतं विभुम् ॥ 465॥
अलंकृत्य यथान्यायं नयेदास्थानमण्टपम् ।
भद्रासने समारोप्य विभवेन तु पूर्ववत् ॥ 466॥
कृत्वा होमावसानं तु भेरीताडनमाचरेत् ।
अग्रतस्तु विभो: स्थाप्य भेरीं वै धान्यविष्टरे ॥ 467॥
तत्पूर्वे शंखनिकरं वह्नौ काहलसंचयम् ।
याम्ये तु मद्दलं तन्त्रीं वंशयुक्तां तु यातुदिक् ॥ 468॥
वारुण्यां तु मृदंगं च डुड्डुकान् ह्रस्वमद्दलान् ।
वायव्ये झल्लरीं न्यस्य कांस्यतालसमन्विताम् ॥ 469
पटहं ह्रस्वपटहं सोमे डुड्डुकसंयुतम् ।
ऐशान्यां डुड्डुकां झल्लीं हस्तघण्टासमन्विताम्॥ 470
तेषां बाह्ये तु विप्रेन्द्र ! दक्षिणे गणिकाजनम् ।
न्यसेन्मंगलगानार्थं तत्पार्श्वे मन्त्रगायकान् ॥ 471॥
नर्तकानग्रत: स्थाप्य उत्तरे वन्दिबृन्दकान् ।
स्वे स्वे स्थानेषु संस्थाप्य अन्यान् वै वाद्यकोविदान्.72
एवं क्रमेण संस्थाप्य संभवानुगुणं द्विज ! ।
वाससा वेष्टयेद्वापि भेरीं वित्तानुरूपत: ॥ 473॥
शब्दविग्रहमाकाशं भेर्यां संस्मृत्य पूजयेत् ।
कोणं तद्दक्षिणे स्थाप्य वायुं तत्र सुपूजयेत् ॥ 474॥
तत: पारशवं स्नानं दर्भपाणिमलंकृतम् ।
उपवीतादीसंयुक्तं अग्रत:स्थाप्य वीक्षयेत् ॥ 475॥
अस्त्रेण प्रोक्षयेत् पश्चादर्घ्यतोयेन तत्परम् ।
तेनैव ताडयेद्भेरीं गीतनृत्तपुरस्सरम् ॥ 476॥
शंखवाद्यादि संयुक्तंमथवा देशिक: स्वयम् ।
मुहूर्ते शोभने प्राप्ते ताडयित्वा तु भेरिकाम् ॥ 477॥
कोणेन प्रथमं ध्यायन् हयग्रीवं जनार्दनम् ।
त्रिस्थानादिषु देवानां त्रिधा वै तेन ताडयेत् ॥ 478॥
तत: पारशवेनैव ताडयेत्तु यथेच्छया ।
देवतावाहनीं गाधां संस्कृतां प्राकृतां तु वा ॥ 479॥
द्रामिडीं वा यथेच्छातस्तदा संश्रावयेद्विभुम् ।
तत्काले देवतानृत्तं तत्तद्गीतादिसंयुतम् ॥ 480॥
दर्शयेद्देवदेवस्य देवतानां सुतृप्तये ।
ततस्तु देवदेवेशं गर्भगेहे प्रवेशयेत् ॥ 481॥
पायसं द्रोणमानं तु समादायाथ पात्रत: ।
तथार्घ्यगन्धमाल्यादि धूपं तांबूलमेव च ॥ 482॥
प्रासादद्वारमारभ्य बहिर्द्वारावसानकम् ।
आवृतिष्वपि सर्वासु वीथ्यावरणपश्चिमम् ॥ 483॥
बलिं प्रदाय विधिना गीतनृत्तादिसंयुतम् ।
तत: प्रविश्य ग्रामं तु पूर्वस्यां दिशि संस्थित: ॥ 484
देवतावाहनं कुर्यात् प्राङ्मुखो देशिक: स्वयम् ।
तत्पुत्रस्तस्य शिष्यो वा स्वरेणोच्चतरेण तु ॥ 485॥
“आगच्छतामरगणा: ! प्रागाशां येऽधिशेरते ।
विरूपाश्च सुरूपाश्च सपर्यामुद्यतामिमाम् ॥ 486॥
गृहीत्वा पान्तु नस्तृप्ता: कुमुदस्यानुयायिन: ।
महमिममुपयान्तु प्रीतास्तेभ्यो नमोऽस्तु व: ॥ 487
अनेन मन्त्रेणावाह्य कुमुदं सगणं तत: ।
अर्घ्यालेपनमाल्यादि धूपं तोयं यथाक्रमम् ॥ 488॥
पायसान्नं पुनस्तोयं ताम्बूलं च प्रदापयेत् ।
पश्चात् संतोषयेद्रम्यैर्महद्भि: शङ्खजै रवै: ॥ 489॥
तदीयतालसङ्गीतनृत्तैश्चापि , तत: परम् ।
“आगच्छतामरगणा: ! येऽग्न्याशामधिशेरते ॥ 490
भीमाभीममुखा रौद्रा: सपर्यामुद्यतामिमाम् ।
गृहीत्वा पान्तु नस्तृप्ता: कुमुदाक्षानुयायिन: ॥ 491॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[194]]
महमिममुपयान्तु प्रीतास्तेभ्यो नमोऽस्तु व: । "
अनेन कुमुदाक्षं तु समावाह्य गणाधिपम् ॥ 492॥
प्राग्वत् सन्तोषयित्वा तु , तत: संप्राप्य याम्यदिक् ।
“आगच्छत पितृगणा: ! याम्याशानधिशेरते ॥ 493
दारुणाऽदारुणाचारा: सपर्यामुद्यतामिमाम् ।
गृहीत्वा पान्तु नस्तृप्ता: पुण्डरीकानुयायिन: ॥ 494॥
महमिममुपयान्तु प्रीतास्तेभ्यो नमोऽस्तु व: । "
अनेन पुण्डरीकाख्यं समावाह्य गणेश्वरम् ॥ 495॥
क्रमेण पूजयित्वा तु गत्वा वै यातुधानदिक् ।
“आगच्छत यातुगणा: ! यात्वाशां येधिशेरते ॥ 496
क्रव्याशिन: क्रूरधिय: सपर्यामुद्यतामिमाम् ।
गृहीत्वा पान्तु नस्तृप्ता वामनस्यानुयायिन: ॥ 497॥
महमिममुपयान्तु प्रीतास्तेभ्यो नमोऽस्तु व: । "
इत्यावाह्य गणेशं तु वामनं पूजयेत् क्रमात् ॥ 498॥
वारुणाशां ततो गत्वा शंकुकर्णं गणेश्वरम् ।
“आगच्छताऽहिप्रथमा: ! प्रतीचीं येऽधिशेरते ॥ 499
महद्विषा दन्दशूका: सपर्यामुद्यतामिमाम् ।
गृहीत्वा पान्तु नस्तृप्ता शंकुकर्णानुयायिन: ॥ 500॥
महमिममुपयान्तु प्रीतास्तेभ्यो नमोऽस्तु व: । "
इत्यावाह्ययजेत्प्राग्वत् ,पश्चात् संप्राप्यवायुदिक् 501॥
“आयान्तु गन्धर्वगणा: ! वाय्वाशां येऽधिशेरते ।
सुदर्शना भीमवेगा: सपर्यामुद्यतामिमाम् ॥ 502॥
गृहीत्वा पान्तु नस्तृप्ता: स(र्प)र्वनेत्रानुयायिन: ।
महमिममुपयान्तु प्रीतास्तेभ्यो नमोऽस्तु व: ॥ 503
अनेनावाह्य सगणं सर्वनेत्रं तु तोषयेत् ।
तत:सोमदिशं गत्वा सुमुखं तु गणाधिपम् ॥ 504॥
“आगच्छत यक्षगणा: ! उदीचीं येऽधिशेरते ।
विरूपा दण्डहस्ताश्च सपर्यामुद्यतामिमाम् ॥ 505॥
गृहीत्वा पान्तु नस्तृप्ता: सुमुखस्यानुयायिन: ।
महमिममुपयान्तु प्रीतास्तेभ्यो नमोऽस्तु व: ॥ 506
इति मन्त्रेण चावाह्य तोषयेत् पूर्ववर्त्मना ।
ततस्त्वीशदिशं गत्वा गणेशं सुप्रतिष्ठितम् ॥ 507॥
आयान्तु पिशाचगणा: ! ईशाशां येऽधिशेरते ।
सशूलायुधहस्ताश्च सपर्यामुद्यतामिमाम् ॥ 508॥
गृहीत्वा पान्तु नस्तृप्ता सुप्रतिष्ठानुयायिन: ।
महमिममुपयान्तु प्रीतास्तेभ्यो नमोस्तु व: ॥ 509॥
मन्त्रेणावाह्य संपूज्य गत्वा वै ग्राममध्यत: ।
तत्र चावाहयेदूर्ध्वं पृश्निगर्भं गणेश्वरम् ॥ 510॥
आगच्छत सिद्धगणा: ! गगनं येऽधिशेरते ।
शुचिमतय: शुचय: सपर्यामुद्यतामिमाम् ॥ 511॥
गृहीत्वा पान्तु नस्तृप्ता: पृश्निगर्भानुयायिन: ।
महमिममुपयान्तु प्रीतास्तेभ्यो नमोऽस्तु व: ॥ 512.
आवाह्य तोषयित्वा तु , अधस्तान्मानवं तत: ।
आगच्छताधरगणा: ! पृथिवीं येऽधिशेरते ॥ 513॥
बहुरूपा बहुज्ञाना: सपर्यामुद्यतामिमाम् ।
गृहीत्वा पान्तु नस्तृप्ता मानवस्यानुयायिन: ॥ 514॥
महमिममुपयान्तु प्रीतास्तेभ्यो नमोऽस्तु व: ।
आवाह्य तोषयेत् प्राग्वत् क्रमान्नृत्तावसानकम् ॥ 515
तृप्तये सर्वभूतानां बलिशेषं तत: क्षिपेत् ।
बलिदाने तु पूर्वादिवैवस्वतदिगन्तिमम् ॥ 516॥
आचार्य: प्राङ्मुख: स्थित्वा कुर्यादावाहनादिकम् ।
यात्वादिदिक्त्रमे कुर्यात् पूर्वोदितमुदङ्मुख: ॥ 517॥
सोमेशदिग्द्वये ग्राममध्येपि प्राङ्मुखो भवेत् ।
समतालस्तथाबद्धस्तालो वै भृङ्गिणी तथा ॥ 518॥
मल्लतालो मंगलश्च जयतालस्तु भद्रक: ।
ढक्करीसंज्ञितस्तालो ब्रह्मतालस्तथैव च ॥ 519॥
अनन्तताल इत्येते दश ताला: प्रकीर्तिता: ।
कुमुदादिगणेशानां दशानां क्रमशो द्विज ! ॥ 520
षड्जर्षभौ च गान्धारौ मध्यम: पञ्चमस्तथा ।
धैवतश्चैव निषदो धैवतो मध्यमस्तथा ॥ 521॥
पञ्चमश्च क्रमेणैव कथिता: स्युर्दश स्वरा: ।
गान्धारराग: कौलयाख्य: कैशिको नट्टभाषिक: ॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
श्रीकामदश्च तत्केशी दक्षरागस्तथैव च ! ।
चोलापाण्यभिधो रागो मेघरागश्च पश्चिम: ॥ 523॥
इत्येते कुमुदादीनां दश रागा: प्रकीर्तिता: ।
विलासं सर्वतोभद्रं खेटकं चक्रमण्डलम् ॥ 524॥
कान्तारकुट्टिमं पृष्ठकुट्टिमं कटिबन्धनम् ।
वामजानूर्ध्वनृत्तं च आदिमं च द्वयं पुन: ॥ 525॥
एते नृत्तविशेषाश्च कुमुदानां क्रमात् स्मृता: ।
एते ह्यावृतिदेवानां क्रमात्तालादय: स्मृता: ॥ 526॥
अन्येषां सर्वदेवानां तालो भद्र: प्रशस्यते ।
भवेद्गरुडतालस्तु पक्षीशस्य तु , मध्यम: ॥ 527॥
स्वरो , रागस्तु गौड: स्यान्नृत्तं वै विष्णुक्रान्तकम् ।
विघ्नारेर्जयतालं स्यान्नृत्तं स्वस्तिकमुच्यते ॥ 528॥
ऋषभस्तु स्वर: प्रोक्तो वराटीराग एव च ।
भेरीताडनपूर्वं तु देवतावाहनं चरेत् ॥ 529॥
घोषयेद्गारुडं तालमन्तराले तु वै दिशाम् ।
तत्काले देशिकेन्द्रेण स्वयं संस्कृतगाधया ॥ 530॥
अन्ये चतुर्मुखमुखा आहूतव्या मरुद्गणा: ।
देवस्योत्सवसेवार्थं तथान्ये भगवद्गणा: ॥ 531॥
तथान्ये भगवद्भक्ता जनास्तत्पदवासिन: ।
यद्वा गुरोरनुमतैर्भगवद्भक्तिबृंहितै: ॥ 532॥
आहूतव्यास्तु तैर्विप्रैर्दिव्यया गाधया द्विज ! ।
एवं ग्रामं परिभ्राम्य प्रासादं संप्रविश्य तु ॥ 533॥
गरुडस्थानमासाद्य तोषयित्वा खगध्वजम् ।
तालादिकैस्ततस्त्वेनं विष्वक्सेनं तु तोषयेत् ॥ 534॥
देवतावाहनं येऽत्र द्रष्टुकामा: समाहिता: ।
भेरीताडनशब्दं च तथा शृण्वन्ति ये जना: ॥ 535॥
तद्देशात्ते न गच्छेयुर्यावत्तीर्थदिनान्तिमम् ।
मोहेन यदि गच्छेयुस्ते भविष्यन्ति रोगिण: ॥ 536॥
न कुर्युस्ते नदीतारं न यानं योजनात् परम् ।
याताश्चेत् पुनरागत्य गरुडं संप्रपूज्य तु ॥ 537॥
तीर्थयात्रां तु संसेव्य ते भविष्यन्ति नीरुज: ।
एवं तु ध्वजमुत्थाप्य गुरु: पश्चात् समाहित: ॥ 538
देवानां केशवादीनां मन्त्रैर्द्वादशभि: क्रमात् ।
द्वादशाहं व्रतं कुर्यात् यात्रारंभदिनादित: ॥ 539॥
स्नानार्चनादिकं कृत्वा पीत्वा तच्चरणोदकम् ।
कुशोदकसमायुक्तं जपेद्वै द्वादशाक्षरम् ॥ 540॥
नैवेद्यप्राशनं पूर्वं कुर्यान्नक्ताशनं द्विज ! ।
जपेद्द्वादशनामानि क्रमाद्वाच्यमनुस्मरन् ॥ 541॥
अंकुरारोपणदिनाद्यावत्तु ध्वजवासरम् ।
दिनषट्केन विप्रेन्द्र ! प्रत्यहं व्रतमाचरेत् ॥ 542॥
द्वादशाक्षरमन्त्रेण कुर्यादंकुरवासरे ।
द्वितीये तुर्यमन्त्रेण , परे सुषुप्तिवाचकै: ॥ 543॥
स्वप्नमन्त्रैश्चतुर्थे तु , जाग्रन्मन्त्रैस्तु पञ्चमे ।
केशवादिषु योनीनां मूर्तीनां वाचकै: परै: ॥ 544॥
उत्सवारम्भणदिनाद्यावत्तीर्थदिनान्तिमम् ।
वाचकैर्नवमूर्तीनां नवाहं व्रतमाचरेत् ॥ 545॥
यद्वा द्विषट्कमन्त्रेण सर्वत्रापि व्रतं चरेत् ।
ध्वजार्थांकुरनक्षत्राद्यावत्तीर्थदिनान्तिमम् ॥ 546॥
एवं व्रतसमायुक्त आचार्य: कृत्यमाचरेत् ।
संकल्प्योत्सवमादौ तु व्रतसंकल्पपूवकम् ॥ 547॥
ध्वजार्थमंकुरारोपं कुर्याद्यो देशिकोत्तम: ।
कुर्यद्ध्वजावरोहान्तं सर्वं कर्म स एव तु ॥ 548॥
प्राज्ञोपि नेतर: कुर्यात् ; यदि, कर्ता विनश्यति ।
मृते वा व्याधिते तस्मिन् तदनुज्ञामवाप्य च ॥ 549॥
नित्यानुष्ठानलोपाच्च वैधुर्यादिविदूषिते ।
अभ्यनुज्ञां गुरोस्तस्य संप्राप्य विधिपूर्वकम् ॥ 550॥
शेषं कुर्यात्तु तत्पुत्रस्तच्छिष्यो वा समाहित: ।
अन्यो वा यदि वा भ्राता प्रायश्चित्तपुरस्सरम् ॥ 551
॥ इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वासंहितायां महोत्सवे देवताह्वान विधिर्नाम षोडशोऽध्यायः ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[196]]
श्री:
॥ सप्तदशोऽध्याय: ॥
महोत्सवविधिः
अथोत्सवविधानं तु वक्ष्यामि शृणु सत्तम ! ।
उत्सवारंभदिवसात् पूर्वस्मिन् पञ्चमेऽहनि ॥ 1॥
अंकुरारोपणं कुर्यात् पूर्वोक्तविधिना तत: ।
पूर्ववद्यागसदनं कल्पयित्वा विभूषयेत् ॥ 2॥
आचार्यान् देशिकेन्द्रस्तु चतुरो वरयेद्गुरु: ।
अथवाष्ट द्वादश वा विनीतान् संयतान् शुचीन् ॥ 3॥
तत्तत्कर्मप्रयोगेषु कुशलान् शास्त्रकोविदान् ।
सोष्णीषैरुत्तरीयैश्च गन्धद्रव्यैश्च संयुतान् ॥ 4॥
यजमानेन ते सर्वे शोभनीया: प्रयत्नत: ।
केचिद्गुरुनियुक्तास्तु कुम्भमण्डलपूजनम् ॥ 5॥
कुर्यु, रन्ये बलिं दद्युरन्ये बिम्बगतं विभुम् ।
पूजयेयुर्यथायोगं स्वयं वापि समाचरेत् ॥ 6॥
वरयेत् साधकान् वापि कञ्चुकाद्यैः सुभूषितान् ।
विनयादिगुणोपेतान् कुशलान् नयकोविदान् ॥ 7॥
उत्सवारम्भदिवसात् पूर्वेद्युश्च निशामुखे ।
कृताह्निको देशिकेन्द्र: प्रासादं संप्रविश्य च ॥ 8॥
मूलमूर्तिगतं देवमर्घ्याद्यै: संप्रपूज्य च ।
तत्पादगौ करौ कृत्वा देवं विज्ञापयेदिदम् ॥ 9॥
“भगवन् ! पुण्डरीकाक्ष ! करिष्ये कौतुकक्रियाम् ।
महोत्सवार्थं देवेश ! तदर्थं त्वं प्रसीद ओम्”॥ 10॥
इति विज्ञाप्य देवेशमावह्योत्सवकौतुके ।
अर्घ्यगन्धादिनाभ्यर्च्य वासोभिर्विविधै: शुभै: ॥ 11॥
भूषणैर्दिव्यगन्धैश्चाप्यलंकृत्य विशेषत: ।
सौवर्णं यानमारोप्य शङ्खभेर्यादिसंयुतम् ॥ 12॥
छत्राद्यैश्च समायुक्तं प्रादक्षिण्यक्रमेण तु ।
आस्थानमण्टपं नीत्वा सौवर्णं भद्रविष्टरे ॥ 13॥
तत्र मुक्तावितानाद्यैरुपरिष्टाद्विभूषिते ।
सर्वसाधनसंयुक्ते समारोप्य विधानत: ॥ 14॥
पूजयित्वा जगन्नाथं प्रभूतान्नं निवेद्य च ।
कृत्वा संतर्पणान्तं च प्रासादं संप्रवेशयेत् ॥ 15॥
ततस्तु हेमजं पात्रं राजतं वा समाहरेत् ।
शालिजैस्तण्डुलैर्विप्र ! भारमात्रै: सुपूजि ते ॥ 16॥
तदर्धैर्वापि तत्पादैः षडंशैर्वाष्टमांशकैः ।
तदूर्ध्वे हेमजं सूत्रं क्षौमं कार्पासमेव च ॥ 17॥
पट्टजं पञ्चभि: सूत्रेश्चतुर्भिस्सप्तभिस्तु वा ।
कृतं न्यस्य सतांबूलं तत्पात्रं विन्यसेत्तत: ॥ 18॥
गर्भाग्रमण्टपे पीठे शालिभि: परिकल्पिते ।
भारमानैस्तदर्धैर्वा एवं शालिविनिर्मिते ॥ 19॥
पीठे पात्रान्तरं न्यस्येदापूपिकसमन्वितम् ।
अर्घ्यादिना समभ्यर्च्य सम्यगाच्छाद्य वाससा ॥ 20
पात्रद्वयं दीक्षितयोर्न्यस्त्वा शिरसि देशिक: ।
यानादिके वा संस्थाप्य विभवानुगुणं द्विज ! ॥ 21॥
सह ताभ्यां तु पात्राभ्यां नृत्तगीतादिसंयुतम् ।
प्रदक्षिणं परिभ्रम्य सर्वेष्वावरणेष्वपि ॥ 22॥
एकस्मिन् वा चतु: कृत्वा ग्रामादौ वा प्रदक्षिणम् ।
नीत्वैकधा ततो विप्र ! प्रविशेन्मूलमन्दिरम् ॥ 23॥
यद्वा सुदर्शनोपेतं विष्वक्सेनं तु वा द्विज ! ।
खगेशं वा हनूमन्तं विभीषणसमन्वितम् ॥ 24॥
यानादिके समारोप्य भ्रामयेत्तु यथारुचि ।
गर्भगेहं प्रविश्याथ देवदेवस्य सन्निधौ ॥ 25॥
पात्रद्वयं तु विन्यस्य आधारोपरि पूजयेत् ।
द्वादशार्णेन मन्त्रेण अर्घ्यगन्धादिकैस्तथा ॥ 26॥
कृत्वा पुण्याहघोषं च अर्घ्याद्यैर्देवमर्च्य च ।
प्रथमं देवदेवस्य मूलमूर्तिगतस्य च ॥ 27॥
बन्धयेत् कौतुकं सूत्रैर्हेमजै: पट्टजैस्तु वा ।
हेमजं सूत्रमादाय गन्धेनालिप्य बन्धयेत् ॥ 28॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
देवस्य दक्षिणे हस्ते यात्रामूर्तिगतस्य तु ।
जितन्ताख्येन मन्त्रेण शंखगीतादिसंयुतम् ॥ 29॥
स्पृष्ट्वा दक्षिणहस्तेन सूत्रमस्त्रशतं जपेत् ।
श्रियो वामकरे कुर्यात् पट्टसूत्रेण कौतुकम् ॥ 30॥
श्रीसूक्तमुच्चरन् वापि तन्मन्त्रेण द्विजोत्तम ! ।
पुष्ट्यास्तु वामहस्ते तु क्षौमसूत्रेण बन्धयेत् ॥ 31॥
कुर्यात् स्नपनबिंबस्य पट्टसूत्रेण कौतुकम् ।
कौतुकं देशिकेन्द्रस्तु कार्पासेन स्वदक्षिणे ॥ 32॥
करे तु द्वादशार्णेन बन्धयेच्च तत: परम् ।
देवमर्ध्यादिनाभ्यर्न्य अपूपान् विनिवेदयेत् ॥ 33॥
सर्वदोषप्रशान्त्यर्थं दर्पणादि च दर्शयेत् ।
अनुक्तमत्र यत्किंचित् तत्सर्वं प्राग्वदाचरेत् ॥ 34॥
एवं हि देवदेवस्य कृत्वा कौतुकबन्धनम् ।
तत: समानयेद्देवं मण्टपे पुरत: स्थिते ॥ 35॥
ततो देवं समभ्यर्च्य यावदात्मनिवेदनम् ।
पूर्वोदितक्रमेणैव ततो वै स्नानविष्टरे ॥ 36॥
स्नानासनोदितैर्भोगै: सर्वैरिष्ट्वा तु पूर्ववत् ।
अलंकारासने नीत्वा पूजयेत् क्रमयोगत: ॥ 37॥
नैवेद्यमधुपर्काद्यैर्हृद्यैश्च विविधैस्तत: ।
प्राग्वदिष्ट्वा तत: स्तोत्रै: स्तुवीत पुरुषोत्तमम् ॥ 38॥
ततस्तु नूपुरान्तैश्च विविधैर्हेमभूषणै: ।
सद्रत्नघटितैश्चापि तथा मुक्तामयैर्द्विज ! ॥ 39॥
किरीटाद्यैरलंकृत्य प्रणामै: सप्रदक्षिणै: ।
यथोदितं प्रतिष्ठायां तथा शयनकल्पनम् ॥ 40॥
बिंबं चोपरि विन्यस्य शयने स्थापयेच्छुभे ।
कोणेषु स्थापयेद्दीपान् पालिका: सांकुरास्तथा ॥ 41
तूर्यघोषैस्तथा वेदै: स्तोत्रै: स्तुत्वा मधुद्विषम् ।
जागरेण निशां नीत्वा तस्मादुत्सवकौतुकम् ॥ 42॥
प्रवेशयेद्गर्भगेहं प्रभात समये तत: ।
आचार्य: स्नानपूर्वं तु नित्यं निर्वर्त्य पूर्ववत् ॥ 43॥
यागार्थमण्टपे सर्वसंभारान् संप्रवेश्य च ।
अतीते याममात्रे तु पूर्वाह्ने देशिक: स्वयम् ॥ 44॥
आचार्यै: साधकैश्चापि यजमानेन चान्वित: ।
मुहूर्ते शोभने प्राप्ते प्रविश्य भगवद्गृहम्॥ 45॥
अग्रतो देवदेवस्य स्थित्वा विज्ञापयेददम् ।
“प्रसीद देवदेवेश ! उत्सव: क्रियते मया ॥ 46॥
अस्मात् कालालवाद्यावत्पुष्पयागदिनान्तिमम् ।
त्वत्प्रीतये जगन्नाथ ! यद्यत् कर्म करोम्यहम् ॥ 47॥
तत्सर्वमात्मसात्कृत्वा कृपया मे प्रसीद ओम्” ।
इति विज्ञाप्य देवेशं मूलमूर्तिगतं विभुम् ॥ 48॥
अर्घ्यगन्धादिनाभ्यर्च्य यात्रामूर्तिगतं तथा ।
पूजयित्वा जगन्नाथं पादुके विनिवेद्य च ॥ 49॥
श्रुतिघोषैश्च पुण्याहधोषैर्मङ्गलनिस्स्वनै: ।
तथा जयजयारावै: शङ्खकाहलनिस्स्वनै: ॥ 50॥
भेरीपटहवादित्रनृत्तगीतसमन्वितै: ।
लाजानां प्रकरै: सार्धं पुष्पप्रकरमिश्रितै: ॥ 51॥
मूर्तिपैर्देवदेवेशं तस्मादानीय बाह्यत: ।
देवं प्रागाननं कृत्वा दर्शयित्वा समागतान् ॥ 52॥
पुरुषानुत्सवं द्रष्टुं यात्रोपकरणान्यपि ।
छत्रचामरपूर्वाणि विविधानि विशेषत: ॥ 53॥
यानमारोप्य देवेशं सौवर्णप्रभयान्विते ।
अर्घ्याद्यैरर्चयित्वा तु पृथुकानि निवेद्य च ॥ 54॥
वहेयुर्ब्राह्मणा यानं ध्यायन्तो विहगेश्वरम् ।
प्रथमावृतिमारभ्य रथ्यावरणपश्चिमम् ॥ 55॥
प्रदक्षिणक्रमेणैव परिभ्रमणमाचरेत् ।
ब्राह्मणैर्घ्रियमाणैश्च कञ्चुकोष्णीषधारिभि: ॥ 56॥
मौक्तिकैरातपत्रैश्च मायूरैश्च सुशोभनै: ।
हेमदण्डसमायुक्तैस्तालवृन्तैस्तथाविधै: ॥ 57॥
पट्टजैर्विंविधैश्चापि चामरैश्च सितासितै: ।
केतुदण्डैश्च विविधैर्वैजयन्तीविभूषितै: ॥ 58॥
केवलै रत्नदण्डैश्च तथान्यैर्माङ्गलीयकै: ।
वन्दिबृन्दैश्च विविधैर्वीणावेणुस्वनैस्तथा ॥ 59॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[198]]
सुवर्णशृंगघोषैश्च तथाऽन्यैर्मङ्गलस्वनै: ।
गणिकादेवदासीभिस्तथा नागरिकैर्जनै: ॥ 60॥
विप्रैर्वेत्रलताहस्तै: कञ्चुकोष्णीषभूषितै: ।
अन्यैश्च भगवद्भक्तैर्ब्राह्मणै: क्षत्रियादिभि: ॥ 61॥
राजोचितै: परिकरैरन्यैश्च विविधै: सह ।
एवं कृत्वा तु देवेशं नयेदास्थानमण्टपे ॥ 62॥
समारोप्य च सौवर्णे विष्टरे जगतांपतिम् ।
अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं गन्धमाल्यैश्च धूपकम् ॥ 63॥
अथार्हणजलं स्वच्छमपूपान् पृथुकानपि ।
तर्पणं नारिकेलोत्थरसमाचमनं तथा ॥ 64॥
मुखवाससमोपेतं ताम्बूलं च क्रमेण तु ।
निवेद्य देवदेवाय उपहारांस्तु दर्शयेत् ॥ 65॥
ततस्तु मण्टपात्तस्मादानयेद्यागमण्टपे ।
तत्र देवेशमारोप्य सौवर्णे भद्रविष्टरे ॥ 66॥
भूषणादीनि सर्वाणि तत्काले तु विसर्जयेत् ।
स्नानपीठे समारोप्य नववस्त्रास्तृते विभुम् ॥ 67॥
ततो यात्राधिवासार्थमारभेन्मूलपूजनम् ।
कुम्भस्थानसमीपे तु उपविश्यासने शुभे ॥ 68॥
करशुद्ध्यादिपूर्वं तु सर्वं कृत्वा विधानत: ।
प्राग्वद्यजेद्विभुं सास्त्रं कुम्भे च करकान्विते ॥ 69॥
स्थापनं तोरणादीनामर्चनं प्राग्वदाचरेत् ।
अर्चनं कुमुदादीनामाचरेत्तु समाहित: ॥ 70॥
कुमुदादिद्वयोर्मध्ये गरुडं पूजयेत्तत: ।
पुण्डरीकादिमध्ये च चक्रं संस्थाप्य पूजयेत् ॥ 71॥
शंखं चक्रं तथा लक्ष्मीं कुम्भं श्रीवत्समेव च ।
दर्पणं स्वस्तिकं मत्स्ययुग्मं वै मंगलाष्टकम् ॥ 72॥
कुमुदादिसमीपे तु विन्यसेत् क्रमयोगत: ।
सवस्त्रधान्यपीठे तु यथावित्तानुरूपत: ॥ 73॥
एकभारैर्द्विभारैर्वा शालिभि: परिकल्पिते ।
प्रत्येकं तण्डुलैश्चापि तिलैर्युक्ते सवस्त्रके ॥ 74॥
अष्टमङ्गल विन्यासेप्येवं सर्वत्र कल्पयेत् ।
प्राग्वत् स्थले समावाह्य मन्त्रेशं पूजयेत्तत: ॥ 75॥
स्नपनानां पुरोक्तानां पूर्वस्मिन्नवके द्विज ! ।
अधमोत्तमसंज्ञं तु स्नपनं परिकल्पयेत् ॥ 76॥
मण्डलस्येन्द्रदिग्भागे तत्पश्चाद्विंबसन्निधिम् ।
गत्वा समारभेत् पूजां यथोक्तविधिना द्विज ! ॥ 77॥
सर्वं कृत्वा क्रमेणैव यावदात्मनिवेदनम् ।
कृत्वा पुण्याहघोषं च कुर्यात् कौतुकबन्धनम् ॥ 78॥
स्नानासनादिभिर्भोगैरिष्ट्वा चामलकान्तिमम् ।
स्नपनं विधिवत् कृत्वा शिर: प्लोतादिकं तथा ॥ 79॥
दत्वा समानयेद्देवं प्राग्भागे मण्डलस्य तु ।
सौवर्ण विष्टरे तत्र यजेत् सर्वेश्वरं विभुम् ॥ 80॥
अलंकारासनाद्यैश्च भोगै: परमपावनै: ।
प्रभूतमथ नैवेद्यं विनिवेद्य यथाक्रमम् ॥ 81॥
सर्वं द्विजप्रदानान्तं कृत्वा वै कुण्डसन्निधिम् ।
गत्वा संस्कारपूर्वं तु सर्वमापाद्य तत्र तु ॥ 82॥
पूर्णाहुत्यवसानं तु गत्वा वै बिंबसन्निधिम् ।
होमार्पणं समापाद्य संपूज्याज्यादिना तत: ॥ 83॥
पितॄणां संविभागं तु कृत्वा दत्वा बलिं क्रमात् ।
विष्वक्सेनं नयेत् सांगं ततस्तस्माज्जगत्पतिम् ॥ 84
आस्थानमण्टपे नीत्वा समारोप्य च विष्टरे ।
प्राप्तेऽपराह्नसमये कृत्वा संग्रहणं द्विज ! ॥ 85॥
पूर्ववत्तु मृदादीनां कृत्वा ग्रामप्रदक्षिणम् ।
पूर्वोदितविधानेन कुर्यादंकुररोपणम् ॥ 86॥
तत्काले देवदेवस्य विभवस्यानुगुण्यत: ।
विधिवत् पूजनं कृत्वा प्रभूतान्नं निवेदयेत् ॥ 87॥
स्थले भस्मनिभे पूर्वे पूजयेन्निष्फलं भवेत् ।
योजयित्वा तु कुम्भस्थे वर्तयेन्मण्डलं तत: ॥ 88॥
सिताद्यै: पावनै रागैस्तत: कुम्भे समर्पयेत् ।
यथावद्देवदेवेशं पूजयेन्मण्डलं तत: ॥ 89॥
यथोक्तेन विधानेन गत्वा वै बिंबसन्निधिम् ।
तत्र संपूजयेद्देवम् महता विभवेन तु ॥ 90॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
अग्नौ सन्तपर्णं कुर्यात् यथोक्तविधिना तत: ।
गत्वा बिंबसमीपे तु कृत्वा होमनिवेदनम् ॥ 91॥
सर्वं तु संविभागान्तं क्रमात् कृत्वा तत:परम् ।
विभवे सति वै कुर्याद्भूय: संपूजनं विभो: ॥ 92॥
होमान्तमखिलं कृत्वा ततस्त्वास्थानमण्टपात् ।
नयेत्तु देवदेवेशं प्रासादमुखमण्डपे ॥ 93॥
प्रागाननं समारोप्य सौवर्णे भद्रविष्टरे ।
यात्रार्थं देवदेवस्य कुर्यात् कौतुकबन्धनम् ॥ 94॥
आदाय चरुपूर्वाणि बलिद्रव्याणि होमयेत् ।
प्रत्येकं मूलमन्त्रेण द्वाविंशत्परिसंख्यया ॥ 95॥
ध्यात्वा ध्यात्वा तु होतव्यं तत्तद्रात्र्यधिदैवतम् ।
“भवेत् प्रथमरात्रं तु वासुदेवाधिदैवतम् ॥ 96॥
संकर्षदैवतम् विद्धि द्वितीयं तु , तृतीयकम् ।
प्रद्युम्नदैवतं , चान्यदनिरुद्धादिदैवतम् ॥ 97॥
भवेत् पञ्चमरात्रं यत् तन्नारायणदैवतम् ।
हयग्रीवाधिदैवं तु षष्ठरात्रमुदाहृतम् ॥ 98॥
सप्तमं वैष्णवं त्वन्यन्नरसिंहाधिदैवतम् ।
वराहदैवतं रात्रं नवमं द्विजसत्तम ! ॥ 99॥
एकाहमुत्सवं विद्धि वासुदेवाधिदैवतम् ।
त्र्यहं तु वासुदेवादिप्रद्युम्नान्ताधिदैवतम् ॥ 100॥
पञ्चाहं वासुदेवादिपञ्चमूर्त्यधिदैवतम् ।
सप्ताहं वासुदेवादिसप्तमूर्त्यधिदैवतम् ॥ 101॥
द्वादशाहोत्सवं विप्र ! केशवाद्यधिदैवतम् ।
सर्वं पञ्चदशाहादि वासुदेवाधिदैवतम् ॥ 102॥ ‘
दद्यात् प्रथमरात्रे तु बलिं बलिविधानवित् ।
पललै रजनीचूर्णै: सलाजदधिसक्तुभि: ॥ 103॥
दिनेष्वपि च सर्वेषु द्रव्यैरेभिर्बलिं ददेत् ।
यद्वा द्वितीयरात्रे त्तु दद्याच्च तिलतण्डुलै: ॥ 104॥
दद्यात् तृतीयरात्रौ तु धानास्त्वंविकलाजकै: ।
दद्याच्चतुर्थरात्रे तु बलिं देशिकसत्तम: ॥ 105॥
नालिकेरपय:सक्तुशालिपिष्टैर्विमिश्रितै: ।
पञ्चमे तु बलिं दद्यात् पद्मबीजै: सहाक्षतै: ॥ 106॥
षष्ठरात्रे बलिं दद्यादपूपैश्चरुणा सह ।
अथवा सर्वरात्रेषु प्रदद्याच्चरुणा सह ॥ 107॥
तत्तद्दिनोदितैर्द्रव्यैर्बलिं तु द्विजसत्तम ! ।
सप्तमे तु गुलान्नेन, पायसान्नेन चाष्टमे ॥ 108॥
नवमे कृसरान्नेन बलिं दद्याद्विचक्षण: ।
द्वादशाहोत्सवे विप्र ! माषान्नं दशमेऽहनि ॥ 109॥
शुद्धान्नमथवा विप्र ! मुद्गान्नं तु परेऽहनि ।
द्वादशे सर्वबलय: शुद्धान्नं शालिजं तु वा ॥ 110॥
क्षीरं दध्याज्यसंयुक्तं गुलखण्डसमन्वितम् ।
इत: परं तु सर्वत्र शुद्धान्नं पायसं तु वा ॥ 111॥
एकाहादिचतुष्के तु भवेत्तत्तद्दिनोदितम् ।
प्रत्येकमाढकं ग्राह्यं बलिद्रव्यं द्विजोत्तम ! ॥ 112॥
तदर्धं वाऽथ पादं वा यथावित्तानुरूपत: ।
एवं द्रव्याणि हुत्वा तु अलंकृत्य विशेषत: ॥ 113॥
यात्राबिंबगतं देवं विचित्रैर्वसनैस्तथा ।
विचित्रैर्भूषणैश्चापि माल्यैर्नानाविधैस्तथा ॥ 114॥
मुहूर्ते शोभने प्राप्ते सर्वमंगलसंयुतम् ।
स्यन्दनं वा गजं वापि यानं सौपर्णमेव वा ॥ 115॥
सपुष्पहेमप्रभया युक्तं पुष्पाद्यलंकृतम् ।
सौवर्णेन विमानेन युक्तं मायूरकेन वा ॥ 116॥
समानीय तु संप्रोक्ष्य ध्यात्वा गरुडरूपिणम् ।
तन्मन्त्रेण समभ्यर्च्य यानमर्घ्यादिभिस्तत: ॥ 117॥
कृत्वा पुण्याहघोषं च श्रुतिघोषसमन्वितम् ।
शङ्खतूर्यादिसंयुक्तं प्रादक्षिण्यक्रमेण तु ॥ 118॥
याने तत्र समारोप्य यात्रामूर्तिगतं विभुम् ।
यात्रार्थं तत्र देवाय सार्घ्यं पाद्यं तथैव च ॥ 119॥
आचामं गन्धमाल्ये च दीपं धूपं तथैव च ।
अर्हणं मधुपर्कं च नैवेद्यं विविधं तथा ॥ 120॥
पृथुकाद्यं पानकं च तर्पणाचमने तथा ।
ताम्बूलं विनिवेद्याथ जपं कृत्वा विधानत: ॥ 121॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
अग्नौ संतर्पणं कुर्यात् तत्काले वापि होमयेत् ।
बलिद्रव्याणि सर्वाणि यथाकालानुरूपत: ॥ 122॥
रथयाने विशेषं तु समाकर्णय सांप्रतम् ।
मुक्ताप्रपावितानैश्च सौवर्णैर्माञ्जरीगणै: ॥ 123॥
मुक्तादामसमेतैश्च विचित्रै: पुष्पदामभि: ।
हैमेन च वितानेन प्रभया च विशेषत: ॥ 124॥
मध्यतो भद्रपीठेन सौवर्णेन तथैव च ।
ध्वजैश्च विविधै रम्यै पताकाभिश्च सर्वत: ॥ 125॥
भूषयेद्रथयानं तु तथा गरुडकेतुना ।
तत्र देवं समारोप्य पूजयेत् पूर्ववर्त्मना ॥ 126॥
आचार्या: साधकाश्चापि रथस्योर्ध्वतलस्थिता: ।
तस्याधस्तात् स्थले स्थाप्या: पश्चिमे छत्रधारका: ॥
तत्र तत्पार्श्वत: स्थाप्यौ मायूरच्छत्रधारिणौ ।
दक्षिणोत्तरपार्श्वस्थावग्रे चामरधारिणौ ॥ 128॥
सारथिस्तत्स्थले स्थाप्यस्त्वग्रतो मध्यदेशत: ।
ततस्तु गरुडाद्यैश्च चक्रेण गरुडेन वा ॥ 129॥
अष्टाभिर्मंगलैश्चापि दीक्षितैर्ब्राह्मणैर्धृतै: ।
अर्घ्यगन्धादिभिश्चैव सार्धं घण्टारवैस्तदा ॥ 130॥
शङ्खभेर्यादिभिश्चैव छत्रेण दीपधारकै: ।
आचार्य: साधको वापि बलिं दद्याद्विधानत: ॥ 131॥
प्रासादद्वारमारभ्य ग्राममध्यान्तमेव च ।
प्रथमावृतिमारभ्य सर्वेष्वावरणेष्वपि ॥ 132॥
देवयानं परिभ्रम्य प्रादक्षिण्यक्रमेण तु ।
रथ्यावरणपर्यन्तं तत्पश्चाद्भ्रामयेद्द्विज ! ॥ 133॥
ग्रामे वा नगरे वापि पत्तेन वा महामते ! ।
बृहति स्यन्दने याने यानेनान्येन वान्तरा ॥ 134॥
भ्रामयित्वा तु तत्पश्चाद्बृहति स्यन्दनादिके ।
देवेशं तु समारोप्य भ्रामयेद्ग्रामवीधिषु ॥ 135॥
देवस्य पुरतो दूराद्गच्छेर्युबलिदायिन: ।
ध्वजदण्डधरा: पश्चाच्छंखकाहलधारका: ॥ 136॥
भेरीपटहपूर्वाणां वाद्यानां घोषणोन्मुखा: ।
तत्पृष्ठे गीतकाश्चापि वन्दिबृन्दास्तथैव च ॥ 137॥
सुवेषा भगवद्भक्तास्तथैव गणिकाजना: ।
दासीगणाश्च तत्पृष्ठे शोणदण्डवहा जना: ॥ 138॥
लीलांगानि विचित्राणि धारयन्तस्तथैव च ।
वहन्तं पादुकादीनि ततो देवस्य पार्श्वत: ॥ 139॥
अग्रत: पृष्टतश्चापि जनाश्चामरधारिण: ।
आतपत्रांश्च विविधान् तालवृन्तांस्तथैव च ॥ 140॥
धारयन्तो द्विजाश्चापि ततो देवस्य दक्षिणे ।
“कर्मारंभादि” पठतो विप्रानेकायनान् न्यसेत् ॥ 141
ऋक्सामपूर्वान् वामेपि पृष्ठतो वा निवेशयेत् ।
सुमृष्टधूपपात्रांश्च वहन्त: पृष्ठतस्तथा ॥ 142॥
पुरतो “ऽस्त्रं” स्मरन् यायात् स्वयं विघ्नांस्तु सूदयन् ।
अनेकशतसंख्यांश्च दीपानतिसमुज्वलान् ॥ 143॥
धारयन्तो जना विप्र! देवस्योभयपार्श्वयो: ।
गच्छेयु: पङ्क्तिरूपेण यावन्तो बलिवाहका: ॥ 144॥
सर्वाणि राजचिह्नानि वहन्तो देवसन्निधौ ।
गच्छेयुरन्ये भक्ताश्च ब्राह्मणा: क्षत्रियास्तथा ॥ 145
वैश्या: शूद्राश्च चत्वारो ह्याश्रमस्थास्तथैव व ।
सर्वशास्त्रेषु कुशला भगवद्भाविनस्तथा ॥ 146॥
सेवेरन् सर्वतोदिक्कं वीक्षमाणा: परं विभुम् ।
ग्रामस्यैन्द्रादियोगेन दिशासु विदिशासु च ॥ 147॥
मध्ये च कुमुदादीनां सगणानां क्रमेण तु ।
पीठिकासु बलिं दद्यान्निर्मितासु पुरैव तु ॥ 148॥
कुमुदादेर्गणानां तु नामानि क्रमश: शृणु ।
उत्कट: प्रकटश्चैव उन्मुखो विमुखस्तथा ॥ 149॥
अश्वग्रीवोऽश्ववदन: अश्वजिह्वस्तथैव च ।
हस्तिवक्त्रश्च कुमुद: हस्तिपादश्च केशव: ॥ 150॥
वामनो नरकश्चापि नरो मर्दन एव च ।
मन्ददृष्टिश्च कन्तुश्च तथा कन्तुकलोचन: ॥ 151॥
पटहाक्षो विशालाक्ष: क्षामक: क्षमकस्तथा ।
पाण्डर: पाण्डुपृष्ठश्च दुर्दिन: सुदिनस्तथा ॥ 152॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
वामदेवो महादेवो महाग्निर्मधुसूदन: ।
कनक: कालकश्चैव भवनः यवनस्तथा ॥ 153॥
भानुमान् भानुवेगश्च भास्करश्चाप्यभास्कर: ।
विश्वसेनो विसेनश्च विष्वक्सेनो विसारण: ॥ 154॥
विस्तारो निस्तरश्चैव विदण्डी दण्ड एव च ।
कामद: कामुकश्चापि कामभृत् कामनाशन: ॥ 155॥
पञ्चाशच्च गणा ह्येते प्राचीं दिशमुपाश्रिता: ।
एते पारिषदा: प्रोक्ता: कुमुदस्य वशानुगा: ॥ 156॥
शतं शतं गृहगणा: एकैकस्यानुयायिन: ।
एषां कुमुदपूर्वाणां क्रमेण च बलिं हरेत् ॥ 157॥
पार्श्वस्थमण्डलेष्वेवं गृहेभ्यस्तु बलिं हरेत् ।
देवा एते गृहाश्चापि ऐन्द्रे तु बलिभागिन: ॥ 158॥
आग्नेयो निधनश्चैव अग्निजिह्वो हुताशन: ।
अग्निरूपोऽग्निवर्णश्चाप्यग्निर्णोऽग्निरेव च ॥ 159॥
अग्निवक्त्रो महावक्त्रो महासेनो महोदर: ।
कराल: काकजिह्वश्च काकवक्त्रोऽग्निवक्त्रक: ॥ 160॥
मण्डुर्मण्डूकवक्त्रश्च देवो देवलकस्तथा ।
शर्वक: शमकश्चापि शंकु: शंकुश्चवास्तथा ॥ 161॥
मारीचो द्रोणमारीचो महिषो माहिषस्तथा ।
कुम्भनासो विनासश्च कुम्भकर्णो विकर्णक: ॥ 162॥
विदारी विक्रमश्चैव मस्करी मस्करस्तथा ।
सूकर: सूकरास्यश्च शश: शशमुखस्तथा ॥ 163॥
सिंह: सिंहमुखश्चैव नरसिंहो नरस्तथा ।
कालधृक्कालसूत्रश्च सूत्रक: सूत्र एव च ॥ 164॥
विनाली नालकण्ठश्च आग्नेयीं दिशमाश्रिता: ।
कुमुदाक्षगणा ह्येते संयुक्ता आसुरैर्गणै: ॥ 165॥
आग्नेय्यां पीठिकायां तु कुमुदाक्षबलिं हरेत् ।
धर्मो धर्मधरो धर्मो धर्मराजो धनुर्धर: ॥ 166॥
विनय: पश्रयश्चैव निश्रेयो निर्गुणस्तथा ।
अलस: कुणपश्चैव क्रूरबाहुश्च कुंजर: ॥ 167॥
प्रांशुर्दमननिष्कोपौ निरनुक्रोशनिर्ममौ ।
विभवोऽविभवश्चैव हुताशो बहुरेव च ॥ 168॥
ऊर्ध्वरक्षणसंज्ञश्च एकल: पाकलस्तथा ।
कंकट: कटकश्चैव अवट: शंखचक्रिणौ ॥ 169॥
गदी खड्गी च शार्ङ्गी च तथा शार्ङ्गधरो मुने ! ।
वासुदेवोऽपि भद्रश्च केतुमान् केतुकस्तथा ॥ 170॥
क्षमी च ज्वलनश्चापि किन्नरोऽश्वत्थ एव च ।
सुप्त: सुजपनश्चापि जप: पश्चिम एव च ॥ 171॥
कैक्षिकश्च तथा स्वंजो बाडवश्चाक्षमी तथा ।
गणा: पश्चाशदेते तु दक्षिणां दिशमाश्रिता: ॥ 172॥
पुण्डरीक वशाह्येते पितृगृहसमन्विता: ।
सर्वत्रैवं समुद्दिष्टा: पच्चाशच्छक्तिका गृहा: ॥ 173॥
प्रदद्यात् पुण्डरीकाय एभिर्युक्ताय वै बलिम् ।
निष्कृति: प्रकृतिश्चैव सुकृतिर्विकृतिस्तथा ॥ 174॥
दारुणो दमकश्चैव रक्षको लक्षकस्तथा ।
माधवो मांसकश्चैव निष्टुर: खरभाषण: ॥ 175॥
प्रलम्बो लम्बकश्चैव प्राणन: प्रणयस्तथा ।
वीरसेनोंगदश्चैव विभाषश्च विभीषण: ॥ 176॥
रक्ताक्षो लोहिताक्षश्च रक्तजिह्वो विजिह्वक: ।
विद्युत्केशो विशालाक्षो विक्षरो वीरहा तथा ॥ 177॥
अक्षरा: प्राक्षरश्चैव कामरूपविरूपिणौ ।
सर्वर्ग: सर्वविद्गौर: संभव: प्रभवस्तथा ॥ 178॥
वारुणो वसुरेवापि विमर्दो दमनस्तथा ।
वैकर्तनो विकर्ता च कपर्दी च प्रभुस्तथा ॥ 179॥
कन्दकी कन्दकश्चापि नाकी च वरुणोऽरुण: ।
गणा एते च पञ्चाशन्नैरृतिं दिशमाश्रिता: ॥ 180॥
यातुगृहैस्तु संयुक्ता वामनस्यानुगा इमे ।
एभिर्युक्ताय विधिना वामनाय बलिं ददेत् ॥ 181॥
वरुणो वारुणश्चैव पाशी पाशधरो गुरु: ।
क्षेपण: क्षोभणश्चैव नारद: सर्वदो रवि: ॥ 182॥
सुमना नामनो हंसो वैकुण्ठ परम: पर: ।
हनुमान् वसुमान् भद्रो भद्रव: प्रभवस्तथा ॥ 183॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[202]]
महाकर्णो विकर्णश्च शशक: शलक: पिक: ।
वानरो नरकश्चैव कार्ष्णि: कर्णधरोंऽशुमान् ॥ 184॥
वक्रोऽग्रश्च तथा वज्री वज्रनाभो विनाभक: ।
करभ: कुरभश्चैव दाक्षिणो दक्षिण: सुहृत् ॥ 185॥
दुर्गन्ध: पूतिगन्धश्च तार्क्ष्यो गरुड एव च ।
विरोधो रोधको रोध: कंकणश्च वृकोदर: ॥ 186॥
एते गणाश्च पञ्चाशत् पश्चिमां दिशमाश्रिता: ।
शंकुकर्णवशा ह्येते पाशग्रहगणान्विता: ॥ 187॥
सहैभि: शंकुकर्णाय पीठिकायां बलिं ददेत् ।
मरुर्मारुतगोरुर्वी आखुर्वायुसुतोऽनिल: ॥ 188॥
गलर्तो वर्तक: कंको मार्गण: प्रांकणोऽचल: ।
बलो बलनिधिर्वीरो विरोधो रोधको विधि: ॥ 189॥
सिद्धव: सुयवश्चैव शंकरो धीरकस्तथा ।
माली मालाविधिर्वस्तु: समर्थ: सुमहोत्सव: ॥ 190
कर्कट: कटकश्चैव गन्धो गन्धवह: पर: ।
सिक्तक: सिक्तरोगी च सेवक: सेवन: सव: ॥ 191॥
औषधो भेषजो वापि रोगी रोगभवस्तथा ।
कारण: करण: कर्ता गरवीरोऽखलस्तथा ॥ 192॥
बलश्च वाकुबाहश्च सुचारश्च तथैव च ।
गणा: पश्चाशदेते तु वायव्यां दिशमश्रिता: ॥ 193॥
सर्वनेत्रानुगा नित्यं गन्धर्वगृहसंयुता: ।
प्रदद्यात् सर्वनेत्राय एभिर्युक्ताय वै बलिम् ॥ 194॥
सोम: सोमकल: सोम्य: सामवित् सामनायक: ।
सुधा सुधाता धाता च सुराष्ट्र: काष्टक: कलि: ॥ 195
कालधृक्कालतक्रश्च कालकूटविषो बल: ।
अमृतोऽमृतनाथश्च केयूरी केवली बली ॥ 196॥
विष्णु: कृष्णपिशंगांगी रेखालेख: पिक शुक: ।
लूबकश्च शुकश्चैव श्येन: श्येनमुखस्तथा ॥ 197॥
मार्जारो मरुभृद्वालो गुल्म: कणवक: कण: ।
शेषो विशेष उच्छेष: कर्दम: पूति विग्रह: ॥ 198॥
साम्बः संवत्सरश्चैव वेगी वेगधरो मरुत् ।
गणा: पञ्चाशदेते सोमस्य दिशमाश्रिता: ॥ 199॥
सुमुखस्य वशा ह्येते यक्षग्रहसमन्विता: ।
सुमुखाय बलिं दद्यादेभि: सह यथाविधि ॥ 200॥
ईशान ईश्वरो व्यापि व्यसनो विनशो बुध: ।
धरो बको विशो वाद; शकुनि: शकटो घट: ॥ 201॥
वृक्ष: कक्ष: क्षमी क्षान्तिर्मातृरोमा कपिंजल: ।
ब्रह्मण्यो ब्रह्मविद्ब्रह्मी ब्रह्मात्मा ब्रह्मसाधन: ॥ 202॥
वेदी वेदविदुद्वन्ध: शंकर: शांकरस्तथा ।
धीमान् विसृष्टिरिष्टात्मा दुष्टात्मा दुष्टकर्मकृत् ॥ 203
विनेता विकचो वादी नोदी त्रिपक एकभुक् ।
सर्वभुक् सर्वग: सर्व: सर्वभंग: सनातन: ॥ 204॥
गोविन्दो गोपतिश्चेव गोप्ता चैव महेश्वर: ।
पञ्चाशच्च गणा ह्येते ऐशानीं दिशमाश्रिता: ॥ 205॥
सुप्रतिष्टवशा ह्येते पिशाचग्रहसंयुता: ।
सुप्रतिष्ठितसंज्ञाय एभि: सार्धे बलिं ददेत् ॥ 206॥
सिद्धो धाता विधाता च धाता चैव प्रजापति: ।
लोकेशो लोककृत् कर्ता स्त्रष्टा ब्रह्मा तथात्मभू: ॥ 207
सुतापश्च तुलश्चैव तथा वै रीतिर्वर्धन: ।
अव्यक्तो गुणवान् गौणो गुणभुक्च तथैव हि ॥ 208॥
उद्गीत: प्रणवश्चापि हिरण्यगर्भसंज्ञित: ।
विरिञ्च: पुष्करश्चैव भासनो भास एव च ॥ 209॥
विकर्णो विजयश्चैव तथा चैव रथंतर: ।
छन्दो यजुस्तथा ऋक् च अथर्वा च तत: परम् ॥ 210
मरीचिरंगिराश्चैव पुलह: क्रतुरेव च ।
वसिष्ठश्च प्रचेताश्च शलभो भीष्म एव च ॥ 211॥
हेमन्त: शिशिरश्चापि कुसुमाकरसंज्ञित: ।
कलहश्च विरागिश्च अमर्षो रोषणस्तथा ॥ 212॥
शोषणश्च गतिश्चैव हर्षणो वर्धनस्तथा ।
गणा: पञ्चाशदेते तु व्योमसिद्धगृहान्विता: ॥ 213॥
प्रदद्यात् पृश्निगर्भाय सार्धमेभिर्बलिं द्विज ! ।
मनुष्यो मानवश्चैव मण्डको मानवस्तथा ॥ 214॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
मकरश्च तथा चोर: कंपश्चैव प्रकंपन: ।
अलंपटश्च पटद: योजको भजको ग्रही: ॥ 215॥
रेचको रोचको मायो धारो वारो रसश्चल: ।
चापालिक: कपिर्बाणो ग्रजनो गर्जनो गुड: ॥ 216॥
तित्तरश्चटको ध्वाङ्क्षो बलीवर्दो महानट: ।
हर्षो धर्मप्रशास्ता च शमको दुन्दुभि: शठ: ॥ 217॥
कुक्षि: कुमार: कायस्थो लावकोऽप्रशुन: शुन: ।
लवणो रवणो ऋद्धो राजसस्तामसोऽचल: ॥ 218॥
कल्याणो भगदत्तश्च पृथिवीतलसंस्थिता: ।
गणा: पञ्चाशदेते तु भूमिग्रहसमन्विता: ॥ 219॥
महाबला दुराधर्षा मानवस्य वशानुगा: ।
मानवाय बलिं दद्यादेभिर्युक्ताय साधक: ॥ 220॥
एते पञ्चाशत: प्रोक्ता गणानामधिपा द्विज ! ।
एकैकस्य भवेदेषां गणाश्चान्ये शतं शतम् ॥ 221॥
एवं पञ्चाशत्सहस्त्रं एतेषां परिचारका: ।
चत्वरे च चतुष्के च सभायां ग्राममध्यके ॥ 222॥
ग्रामद्वारेषु सर्वेषु तिष्ठन्ति विविधायुधा: ।
जनानयोग्यान् बाधन्ते तथा पाषण्डितोपि च ॥ 223
नद्यादिषु च देशेषु संचरन्ति यथारुचि ।
दशानां कुमुदादीनां गणेशानां द्विजोत्तम ! ॥ 224॥
गणानामुत्कटादीनामुदितानां क्रमेण तु ।
प्रणवाद्यैर्नमोन्तैस्तु स्वैस्वैर्नामभिरेव च ॥ 225॥
अर्घ्यं गन्धं तथा माल्यं धूपं गन्धाम्बुपूर्वकम् ।
बलिं भूयो जलं चापि ताम्बूलं क्रमशो ददेत् ॥ 226
गीतनृत्तादिकं सर्वं पूर्ववत् परिकल्पयेत् ।
पञ्चाशतां सहस्त्राणां गणशो गणशो द्विज ! ॥ 227
नम: पारिषदेभ्यश्च इत्युक्ता बलिविस्तरम् ।
भूमौ प्रतिदिशं कुर्यात् सर्वशान्तिकरं शुभम् ॥ 228
पञ्चाशतां सहस्राणां एकैकस्य पृथक् पृथक् ।
शतं शतं परिवारा ऐते ग्रहगणा: स्मृता: ॥ 229॥
एषां ग्रहगणानां तु परिवारा: सहस्रश: ।
असंख्येयाश्चरन्तस्तु सर्वत: पृथिवीमिमाम् ॥ 230॥
संचरान्ति ग्रहगणा उक्ता दशविधा महीम् ।
देवा दैत्याश्च पितर: राक्षसा नागनायका: ॥ 231॥
गन्धर्वयक्षा: पैशाचा: सिद्धाश्चापि धरागणा: ।
एते दशाविधा ब्रह्मन् ! दशदिक्षु स्थिता: सदा ॥ 232
उक्ता: पञ्चाशतानां तु एतेषां नायका गणा: ।
तेषां तु पूजया सर्वे सुखं यान्ति न संशय: ॥ 233॥
पीठोर्ध्वे कुमुदादीनां बलिं दद्याद्विचक्षण: ।
भूतले गोमयाद्येन लेपिते वा यथारुचि॥ 234॥
गणानामुत्कटादीनां बलिं तत्परितो ददेत् ।
अन्येषामापि सर्वेषां तद्बहिर्विकिरेद्बलिम् ॥ 235॥
अनुक्तानां च सर्वेषां ग्राममध्ये बलिम् क्षिपेत् ।
कुमुदादिगणेशानाम् अनुकल्पे विधानत: ॥ 236॥
बलिं दत्वाऽवशिष्टानां सर्वेषामपि वै पृथक् ।
नम: पारिषदेभ्यश्चेत्युक्त्वा तस्माद्बलिं द्विज ! ॥ 237
अवशिष्टं बलिद्रव्यं ग्राममध्ये विनिक्षिपेत् ।
संतर्पणार्थे भूतानां सर्वदेशनिवासिनाम् ॥ 238॥
रात्र्यामावाहनं ब्रह्मन् ! ध्वजारोहणवासरे ।
न कृतं कुमुदादीनां सगणानां ततोद्य तु ॥ 239॥
तेषामावाहनं कुर्याद् बलिं दद्याद्विधानत: ।
ध्वजारोहदिने पूर्वे तेषामावाहने कृते ॥ 240॥
तद्वासरात् समारभ्य यावदुत्सववासरम् ।
पायसेन बलिं दद्याच्छुद्धान्नेनाथवा द्विज ! ॥ 241॥
दिवा वापि रजन्यां वा कालयोरुभयोस्तु वा ।
भवेत् कर्तुर्महान् दोष आहूतानामनर्चनात् ॥ 242॥
केनापि हेतुना यत्र बलिदानं न शक्यते ।
यात्रारंभदिने तत्र तेषामावाहनं चरेत् ॥ 243॥
एवन्तु बलिसंयुक्तं देवेशं भ्रामयेद्द्विज ! ।
प्रादक्षिण्येन वै ग्रामे नगरे वापि पत्तने ॥ 244॥
यात्रायां वर्तमानायां देवदेवाय भक्तित: ।
मुखवासं सताम्बूलं बहुशोऽथ निवेदयेत् ॥ 245॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[204]]
चन्दनं श्रमशान्त्यर्थं कर्पूराद्यै: सुभावितम् ।
प्रदद्याद्देवदेवाय माल्यानि विविधान्यपि ॥ 246॥
शीतलं तर्पणजलं नारिकेलजलान्वितम् ।
श्रमशान्तिनिमित्तानि अन्यान्यपि निवेदयेत् ॥ 247
दिगष्टके तु ग्रामादेस्तन्मध्ये च विशेषत: ।
गीतकैर्विविधैर्नृत्तंस्तन्त्रीवाद्यसमन्वितै: ॥ 248॥
शंखभेरीमृदंगाद्यैर्देवेशं परितोषयेत् ।
एवं देवं परिभ्राम्य ग्रामादौ बलिसंयुतम् ॥ 249॥
पुन: प्रदक्षिणं कृत्वा प्रासादावरणेषु च ।
प्रासादद्वारदेशे तु देवदेवस्य भक्तित: ॥ 250॥
अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं गन्धं माल्यं च धूपकम् ।
निवेद्य देवदेवेशं स्वस्थाने सन्निवेशयेत् ॥ 251॥
ततो यागगृहं गत्वा देशिक: सुसमाहित: ।
तिलैराज्यैश्च पूर्णान्तं यात्राहोमं समापयेत् ॥ 252॥
एवं बलिसमायुक्तमन्येषु दिवसेष्वपि ।
अह्नि रात्रौ तु देवस्य परिभ्रमणमारभेत् ॥ 253॥
तीर्थयात्रादिने कुर्यात् परिभ्रमणमह्नि वै ।
कुर्यात् स्नपनबिंबे च स्नपनं तु दिवानिशम् ॥ 254॥
आरम्भदिनमारभ्य यावदन्तिमवासरम् ।
तत्रापि चांकुरारोपं सप्तमे पञ्चमे तु वा ॥ 255॥
वासरे पूर्ववच्चापि कुर्यात् कौतुकबन्धनम् ।
द्वितीये वासरे प्राप्ते देवमास्थानमण्टपे ॥ 256॥
यागागारेऽथवानीय समारोप्य च विष्टरे ।
ततो यागगृहं गत्वा देशिको विधिना यजेत् ॥ 257॥
कलशे मण्डले चैव ततो गत्वा तु मण्टपम् ।
पूजयेद्देवदेवेशं महता विभवेन तु ॥ 258॥
ततो यागगृहे सम्यग्वह्नौ सन्तर्प्य पूर्ववत् ।
ततस्तस्मात् समानीय महदास्थानमण्टपम् ॥ 259
तत्र सम्यक् समभ्यर्च्य देवं नीराजनान्तिमम् ।
महाहविर्निवेद्याथापूपादिसमन्वितम् ॥ 260॥
तस्माद्देवं समानीय मण्टपे यागनिर्मिते ।
तत्र देवं समभ्यर्च्य अर्घ्यपाद्यादिभिस्तत: ॥ 261॥
अग्नौ सन्तर्प्य विधिवत् पूर्णाहुत्यावसानिकम् ।
अलंकृतं तु देवेशं पूर्ववद्वसनादिकै: ॥ 262॥
यानादिके समारोप्य पूर्वोक्तक्रमयोगत: ।
भ्रामयित्वा तु देवेशं ग्रामे त्वन्त: प्रवेशयेत् ॥ 263॥
मण्टपे देवदेवेशमानीय स्नानविष्टरे ।
समारोप्यार्घ्यपाद्यैश्च दद्यादाचमनं विभो: ॥ 264॥
गन्धं पुष्पं च धूपं च दीपं नीराजनान्तिमम् ।
वेदघोषैश्च गीताद्यैरर्हणोदपुरस्सरम् ॥ 265॥
कदलीफलसंयुक्तमपूपं गुलसंयुतम् ।
पानकं तर्पणजलं नालिकेररसान्वितम् ॥ 266॥
ताम्बूलं शशिसंयुक्तम् ततो यात्रार्थकल्पितम् ।
वसनाद्यं परित्यज्य स्नानशाटीं निवेद्य च ॥ 267॥
तैलेनाभ्यंजनं कृत्वा समुद्वर्त्य यथाविधि ।
शिरस्यामलकं दत्वा संस्नाप्य बहुभिर्जलै: ॥ 268॥
वर्णकेन समालिप्य क्षालयित्वा तु वारिणा ।
समालिप्य सुगन्धेन भक्तितश्चन्दनादिना ॥ 269॥
सहस्रधारया विप्र ! स्नानं कृत्वा तत: परम् ।
दत्वा सवन्दनं पश्चात् शिर: प्लोतादिशाटकम् ॥ 270
दत्वा देवम् समारोप्य तदन्यस्मिंस्तु विष्टरे ।
करशुद्ध्यादि सर्वं तु कृत्वान्तर्यागपश्चिमम् ॥ 271॥
ततो यथाक्रमेणैव देवं संपूजयेद् द्विज ! ।
यद्वा दिनोत्सवे वृत्ते देवमानीय मण्टपे ॥ 272॥
वितते भद्रपीठे तु समारोप्याथ पूर्ववत् ।
अर्घ्यादि सकलं विप्र ! ताम्बूलान्तं निवेद्य च ॥ 273
वस्त्राद्यं पूर्वक्लृप्तं यत् क्रमात् सर्वं विसृज्य च ।
विनिवेद्य च वस्त्रं तु श्रमनिर्हरणार्थत: ॥ 274॥
समालभ्य तु देवेशं सुगन्धैश्चन्दनादिकै: ।
ततस्तु विधिना पूज्य यावदात्मनिवेदनम् ॥ 275॥
स्नानार्थं देवदेवस्य विज्ञाप्य विनिवेद्य च ।
पादुके देवदेवेशं छत्राद्यैश्च समन्वितम् ॥ 276॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
तस्मादानीय पीठे तु स्नानार्थं परिकल्पिते ।
समारोप्य तदाद्यैस्तु भोगै: सर्वैस्तु पूर्ववत् ॥ 277॥
इष्ट्वा ताम्बूलदानान्तं स्कन्धशाटीं निवेदयेत् ।
ततस्तैलं समादाय कर्पूराद्यै: सुभावितम् ॥ 278॥
देवस्य केशानालोड्य हस्ताभ्यां कंकतेन तु ।
अधिवास्य सुगन्धैस्तु धूपैरभ्यंजयेत् तत: ॥ 279॥
शिरो निष्पीड्य देवस्य बहुधा च तत: परम् ।
केशानाबध्य मालाभि: सूक्ष्मेण प्लोतकेन तु ॥ 280॥
ललाटोपरि बध्वा तु तथा मुखसरोरुहे ।
देवस्य तैलनिष्यन्दा नापतन्ति यथा द्विज ! ॥ 281॥
तत: स्कन्धप्रदेशात्तु यावत्पादावसानकम् ।
अभ्यंजयेच्च तैलेन सर्वगात्राणि मर्दयेत् ॥ 282॥
तस्मिन् काले बहुविधैस्तालवृन्तैश्च चामरै: ।
तत्तापशमनार्थं तु वीजयेयु: समन्तत: ॥ 283॥
ततस्तु वाससोद्वर्त्य तथा चूर्णै: पुरोदितै: ।
चमषीं च खलिं दत्वा दद्यादुष्णोदकं तत: ॥ 284॥
चन्दनं मुखलेपार्थं घृष्टं कर्पूरभावितम् ।
ततस्त्वामलकं कल्कं गन्धद्रव्यै: सुसंस्कृतम् ॥ 285
दत्वा शिरसि देवस्य प्रक्षाल्य बहुभिर्जलै: ।
शनै: शनै: समालोड्य ततोऽर्घ्यं विनिवेद्य च ॥ 286
लोध्रं कालेयकं चैव क्षालनार्घ्यसमन्वितम् ।
दत्वा केशान् समाबध्य देवस्य प्लोतवाससा ॥ 287॥
अध: शाटीं निवेद्याथ पात्रे कृत्वा तु वर्णकम् ।
कर्पूरचूर्णसंमिश्रं सम्यग्धूपाधिवासितम् ॥ 288॥
तेन देवस्य गात्राणि लेपयेत्तु शनै: शनै: ।
आकण्ठात् पादपर्यन्तं तत: प्रक्षालयेज्जलै: ॥ 289॥
अपास्याथ शिर:प्लोतम् दद्यादर्घ्यं तु मूर्धनि ।
ग्रन्थिपल्लवतोयादि सर्वरत्नोदकान्तिमम् ॥ 290॥
संस्नाप्य सप्तभिस्तोयै: शिर:प्लोतं ददेद्विज ! ।
विनिवेद्याप्यध:शाटीं चन्दनेन सुगन्धिना ॥ 291॥
शशिचूर्णसमेतेन वासितेन हिमांबुना ।
धूपाधिवासितेनापि समालभ्य विशेषत: ॥ 292॥
गात्राणि देवदेवस्य तथा वै कुंकुमेन च ।
उपवीतं सोत्तरीयं दत्वा प्लोतमपास्य च ॥ 293॥
शिरस्यमथ केशांस्तु गन्धधूपाधिवासितान् ।
आबध्य विविधैर्माल्यै: स्रग्दामानि निवेद्य च ॥ 294
ततस्तु बहुभिस्तोयै: संस्कृतैश्चन्दनादिना ।
सहस्रधारया स्नानमाचरेद्देशिको विभो: ॥ 295॥
व्यापकान् चतुरो मन्त्रान् जपेदेकाग्रमानस: ।
तस्मिन् काले बहुवृचाद्या द्विजा: प्रागादिदिक्स्थिता: ॥ सूक्तानि
पौरुषाद्यानि अधीयीरन् समाहिता: ।
शंखभेर्यादिकान् सम्यग् घोषयेयु: समन्तत: ॥ 297
मंगलानि च गीतानि तदा गायन्तु गायका: ।
एवं स्नाने कृते पश्चात् देशिकेन्द्र: समाहित: ॥ 298॥
पूर्णकुम्भं समादाय विभो: स्नपनमाचरेत् ।
जपन् पवित्रमन्त्रं च तस्य निर्वचनं तथा ॥ 299॥
एवं स्नानं समापाद्य दद्यान्नीराजनं विभो: ।
सवन्दनाख्यं तत्पश्चाच्छाटकं विनिवेद्य च ॥ 300॥
कचोदकापकर्षार्थमपरं देहवारिभृत् ।
अधरोत्तरवस्त्रे द्वे गन्धधूपाधिवासिते ॥ 301॥
स्कन्धप्लोतं निवेद्याथ शिर: स्नानं निवेद्य च ।
चन्दनादि सुगन्धं समाल्यानि विनिवेद्य च ॥ 302॥
पादुके विनिवेद्याथ तस्मात् स्थानात् समानयेत् ।
तृतीयं रत्नखचितं आसनं विनिवेद्य च ॥ 303॥
तत्रस्थं देवदेवेशमर्घ्याद्यै: पूजयेत् क्रमात् ।
सर्वं होमावसानं च कृत्वा भूय: प्रपूज्य च ॥ 304॥
महाहविर्निवेद्याथ सर्वं प्राग्वत् समाचरेत् ।
एवं प्रतिदिनं चैव यावत्तीर्थदिनान्तिमम् ॥ 305॥
स्नपनं पूजनं चैव विभो: कुर्यादतन्द्रित: ।
नित्योत्सवादौ देवस्य स्नपनं तु समाचरेत् ॥ 306॥
दिनोत्सवसमारम्भे नाचरेत् स्नपनं विभो: ।
यद्वोभयसमारम्भे कुर्यादिच्छानुरूपत: ॥ 307॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[206]]
कलशे मण्डले चैव अह्नि रात्रौ च पूजनम् ।
कुर्यात् प्रतिदिनं संयगेकवारं यथाविधि ॥ 308॥
बिंबस्थं देवदेवेशमह्नि रात्रौ च पूजयेत् ।
एकवारं द्विवारं वा त्रिवारं वा यथारुचि ॥ 309॥
प्रासादे मूलबिम्बस्थं सविशेषं यजेत् सदा ।
पञ्चमे वासरे प्राप्ते पूर्वाह्ने तु दिनोत्सवम् ॥ 310॥
कृत्वा ततस्तु देवेशं महास्नपनपूर्वकम् ।
महता विभवेनैव लक्ष्मीपुष्टिसमन्वितम् ॥ 311॥
महाहविर्विधानेन विभवे सति पूजयेत् ।
षष्ठे दिने तु संप्राप्ते कुम्भार्चनपुरस्सरम् ॥ 312॥
अग्निसंतर्पणान्तं च पूजयित्वा विधानत: ।
पूर्ववद्देवदेवेशं लक्ष्मीपुष्टिसमन्वितम् ॥ 313॥
यानादिके समारोप्य प्रासादस्य बहि: क्वचित् ।
उद्याने सुशुभे रम्ये पादपैर्वकुलादिभि: ॥ 314॥
प्रोच्छ्रितैर्विविधैर्वापि समन्तात् परिशोभिते ।
पुष्पिताभिर्लताभिश्च सर्वत: परिभूषिते ॥ 315॥
नीत्वा देवं समारोप्य यथार्हे विष्टरे पुर: ।
श्रीपुष्टिसहितं प्राग्वद्धोमान्तं परिपूजयेत् ॥ 316॥
सूक्ष्मवस्त्रदुकूलानि सरत्नाभरणान्यपि ।
सुधाकस्तूरिकर्पूरदिव्यगन्धसमन्वितम् ॥ 317॥
सर्वाङ्गं देवदेवशं मृगस्नेहेन लेपयेत् ।
पुष्पापचयमाल्यादिभूषितानां विशेषत: ॥ 318॥
परस्परं वा शक्तीनां क्रीडार्थं वाप्यलंकृताम् ।
गरुडारूढदेवाय पारिजातहरं स्मरन् ॥ 319॥
प्राभृतान्यपि पुष्पाणि देवदेवाय दर्शयेत् ।
इदमस्मात् समायातं इत्युक्त्वा देशिक: स्वयम् ॥ 320
पुष्पापचयकर्मार्थमेवं कृत्वा निवेद्य च ।
तत्र वाऽन्यत्र वा स्थाने कर्तुरिच्छानुरूपत: ॥ 321॥
ततस्तु देवदेवेशं लक्ष्मीपुष्टिसमन्वितम् ।
पूर्ववद्भ्रामयेत् ग्रामे शेषं प्राग्वत् समाचरेत् ॥ 322॥
सप्तमे दिवसे प्राप्ते प्रासादं संप्रविश्य च ।
देशिक: साधकै: सार्धं प्रणिपत्य जगद्गुरुम् ॥ 323॥
विज्ञापयेत्तु देवाय सम्यगुच्चस्थया गिरा ।
“भगवन् पुण्डरीकाक्ष शरणागतवत्सल ! ॥ 324॥
अस्मिन्नहनि कर्तव्या जलक्रीडा त्वया विभो ।
शुद्धये सर्वलोकानां देवानां प्रीतयेपि च ॥ 325॥
यात्रा तदर्थं कर्तव्या मदनुग्रहकाम्यया । "
इति विज्ञाप्य देवाय प्रणम्य च पुन: पुन: ॥ 326॥
यानादौ देवमारोप्य लक्ष्मीपुष्टिसमन्वितम् ।
नीत्वा मज्जनशालां तु स्नानोपकरणैर्युताम् ॥ 327॥
तद्गतान् सर्वसंभारान् दर्शयित्वा विभोस्तत: ।
चन्दनाद्यै: समालभ्य देवं माल्यैर्विभूष्य च ॥ 328॥
विनिवेद्य च ताम्बूलं मुखवाससमन्वितम् ।
समाहूय च तत्रस्थानाज्ञाप्य परिचारकान् ॥ 329॥
प्राप्तेऽपराह्नसमये जलक्रीडा भविष्यति ।
तदर्था: सर्वसंभारा: स्थापितव्यास्तु मण्टपे ॥ 330॥
इत्याज्ञाप्य ततस्तस्माद्धान्यागारं प्रविश्य च ।
दर्शयित्वा तु धान्यानि विभोस्तेषां समृद्धये ॥ 331॥
उद्यानादौ समानीय विनिवेद्य च तत्स्थितान् ।
उपहारान् यथायोगं तत आस्थानमण्टपे ॥ 332॥
पूजयेद्देवदेवेशं श्रीपुष्टिभ्यां समन्वितम् ।
सविशेषं ततो लक्ष्मीं पुष्टिमन्त:प्रवेशयेत् ॥ 333॥
प्राग्वद्दिनोचितं सम्यक् कृत्वा पश्चात्तु मण्टपे ।
देवदेवं समानीय समारोप्य च विष्टरे ॥ 334॥
अर्घ्यात् ताम्बूलपर्यन्तं सर्वं प्राग्वन्निवेद्य च ।
स्नानार्थं शाटिकां वापि विनिवेद्य जगत्पते: ॥ 335॥
मण्टपस्यैकदेशे तु शालितण्डुलनिर्मिते ।
विष्टरे तु जलद्रोणीं सौवर्णीं वापि राजतीम् ॥ 336॥
ताम्रजं वा यथालाभं चतुस्त्रिद्विकरायताम् ।
तदर्धविस्तृतामूर्ध्वे मूले तत्पादविस्तृताम् ॥ 337॥
वृत्तायतामधोभागे प्रणालेन समन्विताम् ।
उन्मत्तकुसुमाकारसदृशामथवा द्विज ! ॥ 338॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
बिंबमानानुरूपां तां सर्वलक्षणसंयुताम् ।
निवेश्य तां समापूर्य गालितेन जलेन तु ॥ 339॥
कुंकुमक्षोदयुक्तेन चन्दनेनान्वितेन च ।
कर्पूरचूर्णयुक्तेन कुसुमैर्वासितेन च ॥ 340॥
तत्पार्श्वे देवमानीय चार्घ्याद्यै: परिपूज्य च ।
भेरीपटहवादित्रशंखघोषसमन्वितम् ॥ 341॥
स्तुतिमंगलघोषैस्तु श्रुतिघोषसमन्वितम् ।
सूक्तेन पौरुषेणैव विभो: कृत्वावगाहनम् ॥ 342॥
याने देवं समारोप्य सह स्नानार्द्रवाससा ।
कुंकुमेन समालिप्य आपादान्मस्तकावधि ॥ 343॥
भ्रामयेत् प्रांकणं वीधीं प्रीतये वरुणस्य च ।
जनानामपि सर्वेषां पवित्रीकरणाय च ॥ 344॥
तत्काले देवदेवेशं भक्त्या पश्यन्ति ये जना: ।
ते सर्वे धूतपाप्मानो भवन्ति निरुपद्रवा: ॥ 345॥
ततस्तु मण्टपे देवं विष्टरे विनिवेश्य च ।
स्नानवस्त्रादि सकलमाचार्य: स्वयमाहरेत् ॥ 346॥
ततो निशोत्सवान्तं च सर्वं पूर्ववदाचरेत् ।
अष्टमे दिवसे प्राप्ते आचरेन्मृगयां विभो: ॥ 347॥
प्रातरारभ्य पूर्वाह्ने देवमिष्ट्वा तु पूर्ववत् ।
अश्वरत्नं समानीय सर्वालंकारशोभितम् ॥ 348॥
बहुभिस्तुरगै: सार्धं हस्तिनं वा तथाविधम् ।
स्वभावं कृत्रिमं वापि तत्रारोप्य जगत्पतिम् ॥ 349॥
मृगयानुगुणै: सर्वैर्भूषणाद्यैर्विभूषितम् ।
आरोप्य याने सौवर्णे श्रियं च धरणीं तथा ॥ 350॥
ताभ्यां सह परिभ्राम्य ग्रामादौ पूर्ववद्विभुम् ।
सैन्यैश्च विविधै: सार्धं भक्ताद्यैश्च तथैव हि ॥ 351॥
ततो ग्रामस्य बाह्ये तु क्रोशमात्रान्तरीकृते ।
उद्याने वितते रम्ये विचित्रै: पादपैर्द्विज ! ॥ 352॥
सरसीभिर्विचित्राभि: लताबृन्दैश्च पुष्पितै: ।
शोभिते च समानीय देवं तन्मध्यसंस्थिते ॥ 353॥
मण्टपे तु वितानाद्यै: सर्वत: परिभूषिते ।
सौवर्णे विष्टरे रम्ये समारोप्य जगत्पतिम् ॥ 354॥
श्रीभूमिसहितं पश्चाच्छीतलैर्व्यजनानिलै: ।
चन्दनाद्यै: सुगन्धैश्च हिमतोयैश्च शीतलै: ॥ 355॥
स्वेदशान्तिं समापाद्य विशेषाद्राजराजवत् ।
ततोऽर्घ्यादिभिरभ्यर्च्य दध्यन्नं विनिवेदयेत् ॥ 356॥
मरीचिचूर्णसंमिश्रं जीरकादिसन्वितम् ।
गुलखण्डयुतं शुद्धं पानकानि बहूनि च ॥ 357॥
कदलीफलपूर्वाणि मधुराणि फलान्यपि ।
सर्वं ताम्बूलदानान्तं क्रमात् कृत्वा तत: परम् ॥ 358
स्नानपूर्वं समभ्यर्च्य महता विभवेन तु ।
यथाक्रमेण देवेशं लक्ष्मीपुष्टिसमन्वितम् ॥ 359॥
निवेद्य च प्रभूतान्नमलंकृत्य विशेषत: ।
तुरगादौ समारोप्य अस्तं याते दिवाकरे ॥ 360॥
दीपानेकशतैर्युक्तं ग्रामं नीत्वा प्रदक्षिणम् ।
देवं गेहे प्रवेश्याथ प्राग्वत् कुर्यान्निशोत्सवम् ॥ 361
तद्रात्रौ तीर्थबिंबस्य कुर्यात् कौतुकबन्धनम् ।
आचार्यो यजमानेन साधकैश्च समन्वित: ॥ 362॥
प्रासादं संप्रविश्याथ प्रणम्य च मुहुर्मुहु: ।
दण्डवत्प्रणिपातेन इमं मन्त्रमुदीरयेत् ॥ 363॥
“तीर्थयात्रा त्वया देव ! श्व: कर्तव्या सुरेश्वर ।
तत्र प्रतिसरारम्भं त्वमनुज्ञातुमर्हसि” ॥ 364॥
इति विज्ञाप्य देवस्य तीर्थबिंबं समानयेत् ।
तदलाभे मुनिश्रेष्ठ ! नित्यस्नपनकौतुकम् ॥ 365॥
अलाभे त्वस्य बिंबस्य बलिबिंबं तु वा द्विज ! ।
मूलबिंबस्य पुरत: संस्थाप्यावाह्य पूज्य च ॥ 366॥
प्रासादाभ्यन्तरे कुर्याद्वेदिकां व्रीहिभि: शुभाम् ।
हस्तमात्रोन्नतायामविस्तारां पद्मसन्निभाम् ॥ 367॥
वासोभिर्वेष्टयित्वा तां चतुरश्रायतां तत: ।
पालिका: सांकुरा बाह्ये स्थापयेत् ककुभष्टके ॥ 368
तद्बहिर्घटिकास्तद्वच्छरावांस्तद्बहिस्तथा ।
तदूर्ध्वे देवमारोप्य घृतारोपणमाचरेत् ॥ 369॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[208]]
देवस्य पुरत: स्थाप्य पात्रं लोहविनिर्मितम् ।
घृतेनापूर्य तत् पात्रं प्राग्वत् संस्कृत्य देशिक: ॥ 370
उभाभ्यां चैव हस्ताभ्यां दूर्वामादाय मूलत: ।
घृते निमज्य चाग्राणि देवपादेषु सेचयेत् ॥ 371॥
ततस्तु कण्ठपार्श्वे तु ततो देवस्य भूर्धनि ।
पाणिप्रक्षालनं कुर्यादन्तरान्तरयोगत: ॥ 372॥
दूर्वाभेदस्तथा प्रोक्तो घृतारोपणकर्मणि ।
हस्तव्यत्यासमार्गेण घृतारोपणमाचरेत् ॥ 373॥
पादे “सुमंगलं चे” ति कण्ठे भद्रमिति द्विज ! ।
“सुशोभनं” तु शिरसि क्रमान्मन्त्र: प्रतिष्ठित: ॥ 374
यद्वा सर्वस्य मन्त्रस्य द्वादशाक्षरसंज्ञित: ।
अक्षतस्यार्पणं कृत्वा कुर्यात् कौतुकबन्धनम् ॥ 375
ऊर्णामयेन सूत्रेण क्षौमसूत्रेण तेन च ।
प्राग्विधानेन तत्पश्चाच्चामराद्यैश्च वीजयेत्॥ 376॥
दर्शयेद्दर्पणं छत्रमन्यानि मंगलान्यपि ।
निवेद्य पायसं पश्चाद्विभवानुगुणं तत: ॥ 377॥
शिरसा शाययित्वा तु देवेशं शयनोपरि ।
गुग्गुल्वगरुधूपैश्च धूपयित्वा समन्तत: ॥ 378॥
अनिर्वाणै: प्रदीपैस्तु रात्रिशेषं समापयेत् ।
आचार्य: प्रातरुत्थाय कृत्वा स्नानादिकं तत: ॥ 379
देवमुत्सवबिंबस्थं प्राग्वत्पूज्य विधानत: ।
पूर्वाह्ने वाथ मध्याह्ने कृत्वा पूर्वं रथोत्सवम् ॥ 380॥
कारयेत्तीर्थपूर्वाह्ने अथ मध्याह्नपूर्ववत् ।
देवं गेहे समानीय स्वस्थाने सन्निवेशयेत् ॥ 381॥
देवोपयुक्तमाल्यानि चन्दनादीन्यपि द्विज ! ।
प्रदद्याद्देशिकेन्द्राय सोपि तै: परिभूषित: ॥ 382॥
कारयेत्तीर्थयात्रां च देवेशस्य विधानत: ।
तीर्थबिंबगतं देवं शयनात् प्रतिबोध्य च ॥ 383॥
पूजयित्वार्घ्यगन्धाद्यैरानीयास्थानमण्टपे ।
पूजयित्वार्घ्यपाद्याद्यैर्घृतारोपं तु पूर्ववत् ॥ 384॥
कृत्वा पुरोदितानां तु स्नपनानां चतुर्थके ।
नवके स्नपनं स्थाप्य मध्यमध्यमसंज्ञितत् ॥ 385॥
पुरत: स्थण्डिलं कृत्वोलूखलं तत्र विन्यसेत् ।
मुसलानि चतुर्दिक्षु विन्यस्योलूखलोपरि ॥ 386॥
मुसलोलूखले गृह्य दूर्वाकाण्डानि बन्धयेत् ।
नववस्त्रेण संवेष्ट्य तत्र चूर्णं विनिक्षिपेत् ॥ 387॥
सौवर्णरजनीचूर्णसंमिश्रं गन्धसंयुतम् ।
चतुर्भिर्वैष्णवैर्विप्रैर्वैष्णवीभिस्तु वा द्विज ! ॥ 388॥
कारयेदवघातं तु गीयमानेपि मंगले ।
स्थापितस्नपनाद्विप्र ! प्राग्भागे वा तदुत्तरे ॥ 389॥
तण्डुलै: पीठिकां कृत्वा तत्र कुंभं निवेश्य च ।
ससूत्रं तत्र निक्षिप्य चूर्णं वस्त्रेण वेष्ट्य च ॥ 390॥
अथवा पञ्च नव वा कलशांश्चूर्णपूरितान् ।
अर्चयित्वा तु मूलेन तत: संस्नापयेद्विभुम् ॥ 391॥
तैलेनाभ्यज्य देवेशं समुद्वर्त्य च पूर्ववत् ।
तत: संस्नाप्य विधिना घृताद्यं मंगलान्तिमम् ॥ 392
सहस्रधारया स्नानं कृत्वा संशुद्धवारिणा ।
अधरोत्तरवस्त्राभ्यां नवाभ्यां परिधाप्य च ॥ 393॥
सूक्ष्माभ्यां धूपिताभ्यां च ततो देवं समर्च्य च ।
अर्घ्यालभनमाल्याद्यैर्हेमचूर्णादिपूरितम् ॥ 394॥
कुम्भमादाय तेनैव चूर्णै: समभिषेचयेत् ।
अर्घ्याद्यै: पूजयित्वा तु बिंबं तु परिमृज्य च ॥ 395॥
भुक्ता(क्रा?)वशिष्टं तच्चूर्णं भक्तानां मूर्ध्नि दापयेत् ।
गंगास्नानफलं चूर्णं सर्वपापप्रणाशनम् ॥ 396॥
क्रीडया वापि तच्चूर्णं शिरसा धारयेन्नर: ।
तस्य देहगतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति ॥ 397॥
ततो देवं समभ्यर्च्य परमान्नं निवेद्य च ।
मुद्गान्नं चापि शुद्धान्नं तदन्यत्र विधानत: ॥ 398॥
सर्वं द्विजप्रदानान्तं कृत्वा देशिकसत्तम: ।
यात्रावसानात् प्रागेव सर्वं चोक्तं समाचरेत् ॥ 399॥
ततस्तु रजनीपिण्डं प्रभूतं कुंकुमान्वितम् ।
निवेद्य देवदेवाय दद्याद्वै देशिकोत्तम: ॥ 400॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
आचार्येभ्य: साधकेभ्यस्तथा चान्येभ्य एव च ।
तत्तत्कर्म नियुक्तेभ्यस्तेऽपि पिण्डेन तेन वै ॥ 401॥
आलभ्य सर्वगात्राणि तथा संहृष्टमानसा: ।
उपतिष्ठन्तु देवेशं प्रणामै: सप्रदक्षिणै: ॥ 402॥
यात्रावाहनमानीय रथाद्येकतमं तु यत् ।
तत्र देवं समारोप्य ततोऽन्यस्मिंस्तु यानके ॥ 403॥
आरोप्य चक्रं तार्क्ष्यं वा हनुमन्तं विभीषणम् ।
छत्रचामरशङ्खादिसर्वसाधनसंयुतम् ॥ 404॥
प्रदक्षिणं परिभ्राम्य सर्वेष्वावरणेष्वपि ।
तीर्थपार्श्वे समासाद्य बिंबं पीठे निवेश्य च ॥ 405॥
प्रभया पुष्पया चैव वितानाद्यैरलंकृते ।
प्रणामं दण्डवत् कृत्वा पुष्पांजलिपुरस्सरम् ॥ 406॥
तत: संस्थाप्य देवेशं साधकस्यैव मूर्धनि ।
भूषितस्य च वस्त्राद्यैस्तीर्थमासाद्य तत्र तु ॥ 407॥
नाभिदघ्ने जले स्थित्वा देशिकेन्द्र: समाहित: ।
तत्तीर्थे सर्वतीर्थानि समावाह्य द्विजोत्तम ! ॥ 408॥
कृत्वा पुण्याहघोषं च अर्घ्याद्यै: संप्रपूज्य च ।
मुहूर्ते शोभने प्राप्ते रवौ मध्यन्दिनं गते ॥ 409॥
शंखतूर्यादिसंयुक्तं देवमादाय देशिक: ।
वामहस्ततले कुर्यात् क्ष्मामण्डलगतं त्विव ॥ 410॥
विधृयान्मध्यभागे तु पाणिना दक्षिणेन तु ।
जपन् वै मूलमन्त्रं तु निमज्जेत् सह तेन वै ॥ 411॥
तार्क्ष्यादिमूर्तिभि: सार्धमाचार्य: साधकैस्तथा ।
स्वयंव्यक्तादिके स्थाने मध्याह्ने वाऽपराह्नके ॥ 412॥
रजन्यां पूर्वभागे वा कुर्यादवभृथं विभो: ।
मुहूर्तातिक्रमप्राप्तदोषस्तत्र न विद्यते ॥ 413॥
जलद्रोण्यादिके पात्रे गन्धतोयै: सुपूरिते ।
मुहूर्ते मज्जयेद्देवं अर्घ्याद्यै: संप्रपूज्य च ॥ 414॥
तत्काले ये नरा: स्नानं कुर्वन्ति विमलाशया: ।
विमुक्तकल्मषास्ते वै प्राप्नुयु: परमांगतिम् ॥ 415॥
ततस्तीरे समारोप्य विष्टरे हेमनिर्मिते ।
शाटकद्वितयं दत्वा स्नानवस्त्रे विसृज्य च ॥ 416॥
देशिक: स्वयमादाय ते वस्त्रे मूर्घ्नि धारयेत् ।
अर्ध्याद्यैस्तु समभ्यर्च्य अलंकृत्य विशेषत: ॥ 417॥
याने देवं समारोप्य प्रासादं प्रवेशेत् तत: ।
सुस्नाता धौतवसनास्तत्काले गणिकाजना: ॥ 418॥
जलेनापूरितं पात्रं दीपपात्रं च दर्पणम् ।
धारयन्त्योऽग्रतो विप्र ! गच्छेयुर्मंगलार्थत: ॥ 419॥
अनुधारापदेनैव प्रादक्षिण्यक्रमेण तु ।
द्वितीयावरणद्वारं समासाद्याथवा द्विज ! ॥ 420॥
प्रथमावरणद्वारमन्त: कृत्वा तु मण्डलम् ।
सुवृत्तं गोमयेनैव सुधाचूर्णैरलंकृतम् ॥ 421॥
आशासु दीपान् संस्थाप्य पालिका विदिशासु च ।
संपूर्णमंभसा कुंभं स्रगाद्यै: परिभूषितम् ॥ 422॥
आधारस्योपरि स्थाप्य मध्ये पुष्पेण पूज्य च ।
सकृत् प्रणवजप्तेन ततो वै तज्जलेन तु ॥ 423॥
अर्चयेद्देवदेवेशं पुष्पांजलिपुरस्सरम् ।
प्रासादद्वारदेशे तु अर्घ्याद्यै: संप्रपूज्य च ॥ 424॥
देवं निवेश्य स्वस्थाने मूलबिंबे विसर्जयेत् ।
पश्चादुत्सवबिंबं तु स्नानाद्यैस्तु विधानत: ॥ 425॥
पूर्ववत् पूजयेद्विप्र ! परिभ्रमणवर्जितम् ।
दशमेऽहनि संप्राप्ते देशिकेन्द्र: समाहित: ॥ 426॥
प्रातस्नानादिकं कृत्वा वसनाद्यैर्विभूषित: ।
देशिकै: साधकै: सार्धं यजमानेन चैव हि ॥ 427॥
प्रासादं संप्रविश्याथ प्रणम्य च मुहुर्मुहु: ।
देवेशस्याग्रत: स्थित्वा विज्ञापनमथाचरेत् ॥ 428॥
“भगवान् ! पुण्डरीकाक्ष ! शरणागतवत्सल ! ।
ध्वजार्थांकुरमारम्य उत्सवावभृथान्तिमम् ॥ 429॥
यन्मयानुष्ठितं कर्म तव संप्रीतये विभो ! ।
तथाऽन्यैर्मदनुज्ञातैर्देशिकैश्चापि यत् कृतम् ॥ 430॥
साधकैश्च तथान्यैश्च विविधै: परिचारकै: ।
तत्तत्संपूरणार्थं च न्यूनाधिक्योपशान्तये ॥ 431॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
त्वामद्य वासरे यष्टुं चतु:स्थानस्थितं विभो ! ।
प्रवृत्तमनुजानीहि मदनुग्रहकाम्यया” ॥ 432॥
इति विज्ञाप्य देवस्य तत्रानुज्ञामवाप्य च ।
देवमुत्सवबिंबस्थं यानमारोप्य देशिक: ॥ 433॥
आस्थानमण्टपं नीत्वा तत्र वै दर्भविष्टरे ।
देवमारोप्य तत्पश्चात् वेदाध्ययनतत्परान् ॥ 434॥
इतिहासपुराणज्ञान् तथा मंगलगायकान् ।
नर्तकांश्च यथायोगं विनोदार्थं जगत्पते: ॥ 435॥
तत्तत्स्थाने समावेश्य ततो देशिकसत्तम: ।
तस्मिन् वा मण्टपे न्यस्य विस्तारस्यानुरूपत: ॥ 436
यागगेहोदितै: सर्वैर्वितानाद्यैरलंकृते ।
तन्मध्यदेशमाश्रित्य कुर्याच्चक्राब्जमण्डलम् ॥ 437॥
मातुलंगसमाकारैर्द्वादशारै: परिष्कृतम् ।
सपीठद्वारमार्गाद्यं पञ्चरंगपुरान्वितम् ॥ 438॥
अथवा भूषितं विप्र ! पीठेन सपुरेण तु ।
पञ्चपुष्पोज्वलेनैव केवलेन पुरेण वा ॥ 439॥
यथाकालोद्भवै रम्यैस्तत्तद्वर्णसमन्वितै: ।
स्वयं भगवता प्रोक्त: पौष्करे त्वस्य विस्तर: ॥ 440॥
एवम् सर्वं समापाद्य साधकैश्चक्रपंकजम् ।
संप्राप्य साधकै: सार्धं देशिको देवसन्निधिम् ॥ 441॥
विज्ञाप्य देवमानीय पश्चिमे मण्टपस्य तु ।
भद्रासने तु सौवर्णे मसूरकवरान्विते ॥ 442॥
शुभास्तरणसंयुक्ते प्राङ्मुखं विनिवेश्य च ।
यागपूर्वोक्तमार्गेण कलशे चक्रपंकजे ॥ 443॥
गीतं नृत्तं च वाद्यं च चतुर्दिग्वेदघोषितम् ।
बिंबे च पूजनं कुर्याद्देशिक: सुसमाहित: ॥ 444॥
सविशेषं यथावद्वै द्विजदानवसानकम् ।
तत्काले तु विशेषेण गुरो: संमानमाचरेत् ॥ 445॥
वसनैश्च दुकूलाद्यैर्देवस्य प्राङ्निवेदितै: ।
विविधै: स्रग्वरैश्चापि सुगन्धैश्चन्दनादिकै: ॥ 446॥
आचार्योपि समादाय दुकूलाद्यमनुत्तमम् ।
बद् ध्वा चोष्णीषवत् स्वस्मिन् शिरसि द्विजसत्तम !
माल्यादि च यथायोगं धारयन् प्रणिपत्य च ।
मुहुर्मुहुर्देवदेवं ततो यागनिकेतनम् ॥ 448॥
संप्राप्य तत्र वै कुण्डे होमं कृत्वा यथापुरम् ।
गत्वा देवसमीपं तु कृत्वा होमसमर्पणम् ॥ 449॥
संविभागं पितॄणां च यथावत् प्रतिपाद्य च ।
कुमुदादींश्च चक्रं च खगेशं गणनायकम् ॥ 450॥
इन्द्रादिलोकपालानां दापयित्वा बलिं क्रमात् ।
ततश्चैकायनीं शाखां त्रयीं चाथर्वसंयुताम् ॥ 451॥
इतिहासं पुराणं च वैष्णवं स्तोत्रमद्भुतम् ।
गीतं नृत्तं च वाद्यं च शंखभेर्यादिकांस्तथा ॥ 452॥
वन्दिमंगलशब्दांश्च तथा मंगलगीतकम् ।
श्रावयित्वा यथायोगं दर्शयित्वा विभोस्तत: ॥ 453
कुम्भस्थं मण्डलस्थं च देवं हृदि विसृज्य च ।
विष्वक्सेनं समभ्यर्च्य प्राग्वन्मण्डलमध्यत: ॥ 454
ततो देवं समारोप्य यानादौ हेमनिर्मिते ।
सर्वमंगलसंयुक्तं सर्वाण्यावरणानि च ॥ 455॥
परिभ्रम्य च बाह्यादि त्वन्तरावरणान्तिकम् ।
प्रथमावरणे वापि द्वितीयावरणेपि च ॥ 456॥
मण्टपे देवदेवेशं विष्टरे विनिवेशयेत् ।
तत्काले यजमानस्तु अलंकृत्य तु देशिकम् ॥ 457॥
वस्त्रस्रक्चन्दनाद्यैश्च समारोप्य च यानके ।
शंखकाहलवादित्रभेरीपटहसंयुतम् ॥ 458॥
छत्रदीपसमायुक्तं गायकादिसमन्वितम् ।
देशिकं देववत् स्मृत्वा स्वगृहे संप्रवेशयेत् ॥ 459॥
अथानुयागमाचार्य: कुर्याद्बन्धुसमन्वित: ।
अस्तंगते दिनकरे देवं संपूज्य वै क्रमात् ॥ 460॥
गुलखंडादिसंयुक्तं मुद्गान्नं तु निवेदयेत् ।
ततस्तु भगवद्भक्ता देशान्तरनिवासिन: ॥ 461॥
देवस्योत्सवसेवार्थं ये नरा: पूर्वमागता: ।
तेषां स्वदेशयानार्थं देवानुज्ञापुरस्सरम् ॥ 462॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
कृत्वा विसर्जनं पश्चात् देवं यागनिकेतने ।
नीत्वा तत्र समावेश्य विष्टरे शुभसंस्तरे ॥ 463॥
कुम्भपूर्वं क्रमेणैव चतु:स्थानस्थितं विभुम् ।
यथाविधि समभ्यर्च्य प्रभूतान्नसमन्वितम् ॥ 464॥
उत्सवान्तोदितं कृत्वा स्नपनं चापि कल्पयेत् ।
यात्राबिंबे द्विजश्रेष्ठ ! बिंबे वा स्नपनार्थत: ॥ 465॥
एवम् क्रमेण संपूज्य प्रदाप्य विधिना बलिम् ।
कुम्भमण्डलकुण्डस्थान् मन्त्रेशान् मन्त्रवित्तम: ॥ 466
विसर्जयेद्यथावच्चयथोक्तविधिना तत: ।
विष्वक्सेनं यजेत् पश्चाद्देवमन्त: प्रवेश्येत् ॥ 467॥
अर्घ्यगन्धादिनाभ्यर्च्य मूलबिंबे विसर्जयेत् ।
ग्रामे चावाहितान् विप्र ! कुमुदादीन् गणान्वितान् 468
सन्तोष्य बलिदानेन सविशेषं विसर्जयेत् ।
ध्वजस्थानं समासाद्य कुम्भं संस्थाप्य पूर्ववत् ॥ 469
पतत्रीशं समभ्यर्च्य ध्वजस्थं च विशेषत: ।
महाहविर्निवेद्याथ ध्वजस्थं विहगेश्वरम् ॥ 470॥
विसर्जयित्वा स्वहृदि कुम्भस्थे वा खगेश्वरे ।
ततोऽवरोहयेद्विप्र ध्वजं पूर्वक्रमेण तु ॥ 471॥
कुम्भस्थं विहगेशं तु स्वस्मिन् हृदि विसर्जयेत् ।
यद्वा गरुडगेहं तु गत्वा कुम्भस्थवारिणा ॥ 472॥
संप्रोक्ष्य गरुडं तत्र कुम्भस्थं तु विसर्जयेत् ।
ध्वजदण्डं ध्वजपटम् तद्यष्टिं तत्प्रपां तथा ॥ 473॥
आचार्य: स्वयमादद्याद् यागोपकरणान्यपि ।
अन्यथा चेन्महान् दोष: कर्तुर्देशाधिपस्य च ॥ 474
निष्फलं स्यात् कृतं कर्म विहगेशोपि कुप्यति ।
यागकर्मणि पर्याप्ते तद्रात्रौ वाऽपरेहनि ॥ 475॥
यजमानो गुरुं हैमैर्भूषणै: कटकादिभि: ।
वसनैर्गन्धपुष्पाद्यै: अलंकृत्याभिपूज्य च ॥ 476॥
उत्तमां दक्षिणां दद्यात् स्वर्णनिष्कशतान्विताम् ।
ततोधिकां तु वा दद्यात् विभवस्यानुगुण्यत: ॥ 477
तदर्धं मध्यमं विद्धि तत्पादं ह्यधमं भवेत् ।
यथावित्तानुरूपं तु यथाश्रद्धं तु वा ददेत् ॥ 478॥
तदर्धं ऋत्विजां दद्यात् तदर्धं परिचारके ।
अन्यान् गायकपूर्वास्तु यथावित्तानुसारत: ॥ 479॥
यागस्तु दक्षिणाहीनो निष्फल: स्यान्न संशय: ।
तस्माद्वित्तानुगुण्येन देया चाल्पापि दक्षिणा ॥ 480॥
एवं तु गदित: सम्यक् यात्राख्योत्सवविस्तर: ।
तत्र यो यो विशेषस्तु तं तमाकर्णयाधुना ॥ 481॥
देशिके साधके वापि एकस्मिन्नेव कल्पिते ।
स एव सकलं कर्म कुर्यात् पूर्वोदितं क्रमात् ॥ 482॥
बहुष्वेतेषु क्लृप्तेषु त्वेक: कुर्याद्यथाक्रमम् ।
ध्वजांकुरं ध्वजारोपं उत्सवार्थांकुरार्पणम् ॥ 483॥
उत्सवारम्भदिवसात् पूर्वेद्यु: कौतुकक्रियाम् ।
उत्सवारम्भदिवसे अधिवासार्थमीरितम् ॥ 484॥
चतु: स्थानार्चनं विप्र ! तथा तीर्थांकुरार्पणम् ।
तद्रात्रावपि यात्रार्थं चतु: स्थानार्चनक्रियाम् ॥ 485॥
यात्राप्रतिसराबन्धं तथा चावभृथक्रियाम् ।
पुष्पयागदिने वापि चतु: स्थानार्चनं तथा ॥ 486॥
कुम्भमण्डलकुण्डस्थमन्त्राणां च विसर्जनम् ।
ध्वजावरोहणं चैव प्रयत्नान्नियतव्रत: ॥ 487॥
तदन्ये देशिका: कुर्यु: साधका वा यथाक्रमम् ।
अन्यानि सर्वकर्माणि यथायोगं समाचरेत् ॥ 488॥
कुम्भस्थस्यार्चनं केचित् केचिद्बिंबस्य पूजनम् ।
अग्नौ संतर्पणं केचित् केचित् स्नपनकौतुके ॥ 489॥
स्नपनाद्यर्चनं केचित् यथाकालं यथाविधि ।
यद्येकेनैव शक्यं स्याच्चतु:स्थानार्चनं द्विज ! ॥ 490॥
कर्तुं न कर्तृभेद: स्याच्चतु:स्थानार्चनाविधौ ।
एकस्मिन् पूजने विप्र ! वर्तमानेपि मध्यत: ॥ 491॥
केनचिद्व्याधिना कर्तुरशक्तिर्यदि संभवेत् ।
अंगादंगान्तरारम्भे आसनादासनस्य हि ॥ 492॥
शेषमन्येन कर्तव्यं जप्त्वा मूलं सहस्र(स्त?)कम् ।
अन्यथासंभवेत्सा चेत् कर्तुरन्यस्तु पूजक: ॥ 493॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[212]]
भूयश्चादित आरभ्य पूजनं तु समाचरेत् ।
दिनोदितेन मार्गेण कुर्याच्चेदन्यथा द्विज ! ॥ 494॥
कर्तु: स्यान्मानसी पीडा पूजनं चापि निष्फलम् ।
यदोत्सवे नियुक्तं तु नित्यस्नपनकौतुकम् ॥ 495॥
तदेकदैव कुर्यात् रात्रावहनि वोत्सवम् ।
यदा महोत्सवविधौ बलिबिंबं प्रयुज्यते ॥ 496॥
कालयोरुभयो: कुर्यात् कर्तुरिच्छानुरूपत: ।
यात्राबिंबे नियुक्ते तु कुर्यात् कालद्वये सदा ॥ 497॥
उत्सवं मुख्यकल्पे तु अनुकल्पे महामते ।
दिवा वापि रजन्यां वा कुर्याद्यात्रोत्सवं द्विज ! ॥ 498
कुम्भे वा विष्टरे चक्रे यदा कुर्यान्महोत्सवम् ।
तदानीं मूलबिंबे तु यात्रा बिंबोदितां क्रियाम्॥ 499॥
सर्वामपि क्रमात् कृत्वा परिभ्रमणवर्जितम् ।
कुम्भे वा विष्टरे वापि दर्भमंजरिजे शुभे ॥ 500॥
चक्रे वा देवमावाह्य अर्घ्याद्यै: परिपूज्य च ।
यानादिके समारोप्य सर्वसाधनसंयुतम् ॥ 501॥
ग्रामादौ भ्रामयेत् प्राग्वत् बलिदानसमन्वितम् ।
ग्रामादि बलिदानोक्तकाले दद्यात् बलिं सदा ॥ 502
कुमुदादि गणेशानाम् पालिकावासथेपि च ।
उत्सवे देवदेवेशम् सदा सर्वत्र पूजयेत् ॥ 503॥
वस्त्रपुष्पादिकैर्भोगै: यथाभिमतदिङ्मुख: ।
आसीनो वा स्थितो वापि साधकस्तु यथारुचि ॥ 504
एवं तु भ्रमणं कुर्यात् एकाहाद्युत्सवेष्वपि ।
एकाहे पूर्वरात्रे वा यात्रा बिंबाधिवासनम् ॥ 505॥
तीर्थबिंबाधिवासं च तथा कर्मदिने तत: ।
प्रातग्रामं परिभ्राम्य यात्राबिंबं तु पुर्ववत् ॥ 506॥
तत्पश्चादाचरेत् प्राग्वत् तीर्थबिंबाधिवासनम् ।
अपरस्मिन् दिने कुर्यात् पुष्पयागं न वा द्विज ॥ 507
त्रिवासरेपि पञ्चाहे सप्ताहे तूत्सवे द्विज ! ।
आरम्भाहात्तु पूर्वेद्यु: यात्रा बिंबाधिवासनम् ॥ 508॥
तीर्थाहात् पूर्वरात्रौ तु तीर्थबिम्बाधिवासनम् ।
तीर्थाहादपरस्मिन् वै पुष्पयागं समाचरेत् ॥ 509॥
एकाहात् सप्तरात्रान्तमुत्सवानां चतुष्टये ।
पुष्पापचयलीलां च मृगयामपि नाचरेत् ॥ 510॥
दशाहादिषु सर्वेषु नवाहोदितवर्त्मना ।
सर्वं कुर्याद्यथायोगं कर्तुरिच्छानुरूपत: ॥ 511॥
स्वयं व्यक्ते, विमानादौ स्थाने तु न समाचरेत् ।
एकाहात् सप्तरात्रान्तमुत्सवानां चतुष्टयम् ॥ 512॥
तथा तत्रानुकल्पोक्तमुत्सवं न समाचरेत् ।
स्वयं व्यक्ते जलक्रीडा भवेन्नान्यत्र कल्पयेत् ॥ 513
एकाहाद्यास्तु सकला उत्सवा वत्सरान्तिमा: ।
बहुबेरविधाने तु कर्तव्या द्विजसत्तम ॥ 514॥
एकत्रिपञ्चसप्ताहनवाहद्वादशाहिकाः।
एकबेरविधाने तु कर्तव्या नान्यथा भवेत् ॥ 515॥
ग्रामे वा नगरे वापि प्रतिलोमानधिष्ठते ।
अशून्ये पत्तने वापि रथ्यासु सुसमाचरेत् ॥ 516॥
बलिदानादिकं सर्वं अन्यथा चेद्द्विजोत्तम ! ।
अन्तरावरणेष्वेव विभो: कुर्यान्महोत्सवम् ॥ 517॥
देवस्य यात्राकर्मार्थं प्रवेशश्च विनिर्गम: ।
भवेत्तदग्रद्वारेण सर्वेष्वावरणेष्वपि ॥ 518॥
प्रवेशनिर्गमौ स्यातां ग्रामाद्यभिमुखेन वा ।
प्रधानैर्नेतरैर्द्वारै: कार्यौ वेशविनिर्गमौ ॥ 519॥
नोपद्वौरैः न शोभैश्च नोपशोभै: कदाचन ।
यदि कुर्यात् प्रमादेन तद्देशनृपतेर्भवेत् ॥ 520॥
प्रधानस्य विपर्यास: स्वस्थानप्रच्युतिस्तथा ।
ग्रामादावपि विप्रेन्द्र ! प्राकारादिपरिष्कृते ॥ 521॥
यात्रा कर्मणि देवस्य प्रेवेशश्चापि निर्गम: ।
उपद्वारैर्न कर्तव्य: कृते यात्रादि निष्फलम् ॥ 522॥
ग्रामस्यापि विनाश: स्यात् ततो देशाधिपस्य च ।
चतुर्ष्वपि प्रधानेषु विशेषमवधारय ॥ 523॥
देवागारस्य पूर्वस्यां दिशि ग्रामादिकं यदि ।
प्रत्यक्दिक्संस्थितद्वारा भवेत्तत्रोदितद्वयम् ॥ 524॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
ग्रामादिकं भवेत् प्रत्यक् यदा देवगृहस्य तु ।
प्राग्द्वारेण तदा स्यातां प्रवेशश्च विनिर्गम: ॥ 525॥
यदा ग्रामादिकं क्लृप्तं प्रासादस्य तु दक्षिणे ।
तदानीमुत्तरद्वारा प्राग्द्वारा वा पुरोदिता ॥ 526॥
यदा देवगृहस्योदक् ग्रामाद्यं परिकल्पितम् ।
तदानीं दक्षिणद्वारा प्रत्यग्द्वारेण वा भवेत् ॥ 527॥
प्रवेशाद्यं द्वयं यद्वा दक्षिणोत्तरदिक्स्थिते ।
ग्रामादावपि विप्रेन्द्र ! प्राक्प्रत्यक्द्वारदेशत: ॥ 528॥
प्रवेशनिर्गमौ मुख्यकल्पे तु विहितौ द्विज ! ।
अनुकल्पे तदन्याभ्यां द्वाराभ्यां परिकीर्तितौ ॥ 529॥
देवागारांगभूते तु तस्माद्दूरेण संस्थिते ।
ग्रामादौ देवदेवस्य यात्रायां वेशनिर्गमौ ॥ 530॥
कथितौ, सन्निकृष्टेथ विधानमवधारय ।
प्रासादपूर्वदिक्संस्थे ग्रामे प्रागग्रवीधिषु ॥ 531॥
मध्यवीथ्यग्रदेशेन पश्चिमस्थेन वै विभो: ।
प्रवेशनिर्गमौ स्यातां एतत्पश्चिमसंस्थिते ॥ 532॥
मध्यवीथ्यग्रदेशेन पूर्वदिक्संस्थितेन च ।
दक्षिणोत्तरसंस्थे तु यथायोगं समाचरेत् ॥ 533॥
ग्रामाद्यं न कृतं यत्र कृता रथ्यावृतिस्तदा ।
रथ्यावरणदेवानां बलिं दत्वा तु पूर्वत: ॥ 534॥
पश्चादग्रामोक्तदेवानां तत्रैव च बलिं ददेत् ।
सर्वेषां च क्रमादेवं देवयात्रां द्विराचरेत् ॥ 535॥
ग्राममध्योदितं कुर्यान्मुख्यद्वारार्थदेशत: ।
रथ्यावृतिस्तु न कृता यदा ग्राम: कृतस्तदा ॥ 536॥
रथ्यावृत्युक्तदेवानां न तत्र प्रददेद्बलिम् ।
तदर्थी देवयात्रापि न कर्तव्या महामते ! ॥ 537॥
यदा तु वीथ्यावरणं ग्रामश्चापि न कल्पित: ।
तदा ग्रामोक्तदेवानाम् बहिरावरणे बलिम् ॥ 538॥
तदुक्तदेवबल्यन्ते प्रदद्यात्तु दिने दिने ।
ग्रामोक्तदेवयात्रां च तथा तत्र समाचरेत् ॥ । 539॥
ग्राममध्ये तु यत् कर्म विहितं तत् समाचरेत् ।
बलिपीठे तदा सर्वं यथोक्तविधिना द्विज ! ॥ 540॥
बाह्यावृतादौ न तदा कुर्यात्तत् प्रथमावृतौ ।
तदभावे तु तत् सर्वं प्रासादद्वारपूर्वत: ॥ 541॥
यदा ग्रामादिके क्लृप्ता देवयात्रोत्सवक्रिया ।
राष्ट्रक्षोभादिविघ्नेन यदि कर्तुं न शक्यते ॥ 542॥
एवमेव तदापि स्यात् देवयात्रोत्सवक्रम: ।
बलिदानोदिते काले बलिदानं समाचरेत् ॥ 543॥
कुमुदादिगणेशानां प्रथमावरणेपि च ।
पालिकावसथे चापि मण्डपे यागनिर्मिते ॥ 544॥
ग्रामादिकेपि विप्रेन्द्र नित्यं स्थानचतुष्टये ।
यदि रथ्यावृति: क्लृप्ता तत्रापि च बलिं ददेत् ॥ 545॥
ग्रामाद्ये सगणानां तु बलिं दद्याद्दिने दिने ।
अन्यस्थानचतुष्के तु केवलानां बलिं ददेत् ॥ 546॥
ग्रामाद्यं पालिकावासं विनान्यत्र समाचरेत् ।
देवप्रागादियोगेन बलिं स्थानत्रयेपि च ॥ 547॥
ग्रामादौ नोत्सवं कुर्याद्योजनात् परत: स्थिते ।
नद्यादिव्यवधानेपि क्लृप्ते वा योजनावधे: ॥ 548॥
ग्रामादौ उत्सवं कुर्यात् स्वतन्त्रे वांग एव वा ।
देवतान्तरयात्रार्थं निर्मिते नगरादिके ॥ 549॥
न कुर्याद्देवदेवस्य विभोर्यात्रोत्सवक्रियाम् ।
विभोर्यात्रोत्सवार्थं तु कल्पिते नगरादिके ॥ 550॥
देवतान्तरयात्रां तु न कदाचित् समाचरेत् ।
ग्रामाद्यंगतया क्लृप्ते प्रासादे तु महमते ॥ 551॥
तदंगिनं तु ग्रामाद्यं विनान्यत्र बलिक्रियाम् ।
न कल्पयेद्देवयात्रां तथैव न समाचरेत् ॥ 552॥
देवतान्तरकल्याणे वर्तमाने कदाचन ।
देवतान्तरयात्रार्थं तोरणानि कृतान्यपि ॥ 553॥
देवदेवस्य यागार्थं न स्वीकुर्यात् कदाचन ।
एकस्मिन्नुत्सवेनैव दद्याद् ग्रामद्वये बलिम् ॥ 554॥
न कुर्याद्देवयात्रां च कृता चेन्निष्फला भवेत् ।
तथा ध्वजद्वयं न स्यात् भेदछिद्रादिदूषिते ॥ 555॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[214]]
पटस्थे विहगेन्द्रे तु कुर्यात् सन्धानमेव तु ।
तच्चेदशक्यं तत्त्यक्त्वा कृत्वान्यं प्राग्वदाचरेत् ॥ 556
अन्यथा तत्परित्यागे दोष: स्याद्राजराष्ट्रयो: ।
एवं तु देवदेवस्य उत्सवं कल्पयेत्तु य: ॥ 557॥
इह लोके सुखं भुक्त्वा चिरं भोगान् यथेप्सितान् ।
देहसन्यासकाले तु प्राप्नोति भगवत्पदम् ॥ 558॥
यात्रायां वर्तमानायां अनुगच्छन्ति ये विभुम् ।
पदे पदे क्रतुफलं लभन्ते ते नरोत्तमा: ॥ 559॥
ये तोषयन्ति ते काले देवदेवम् जगत्पतिम् ।
विविधैरुपचारैस्तु छत्रचामरपूर्वकै: ॥ 560॥
ऐहिकामुष्मिकान् भोगान् प्राप्नोत्यभिमतान् सदा ।
इति सम्यङ्मुनिश्रेष्ठ ! कीर्तितो वत्सरोत्सव: ॥ 561॥
एवं नैमित्तिकं चान्यं कुर्यादेकाहमुत्सवम् ।
ध्वजारोहादिपूर्वोक्तयात्रांगपरिवर्जितम् ॥ 562॥
विभवानुगुणं विप्र ! विशेषस्नपनान्वितम् ।
महता हविषा युक्तं यथाश्रद्धानुरूपत: ॥ 563॥
तस्मिन् प्रधाननक्षत्रे पत्रपुष्पफलान्विते ।
पञ्चविंशतिकुंभांस्तु स्थापयित्वाभिषेचयेत् ॥ 564॥
चैत्रे मासि पुनर्वस्वो: वसन्तोत्सवमाचरेत् ।
तस्मिंस्तु शुक्लद्वादश्यां कुर्याद्दमनकोत्सवम् ॥ 565॥
पवित्रारोहवत् कुर्यात् चतुस्थानार्चनादिकम् ।
भूषणान्युत्तमादीनि कुर्याद्दमनकैस्तथा ॥ 566॥
तत्तु संख्याविरहितं यथाशोभानुरूपत: ।
पञ्चविंशतिकुम्भांस्तु स्थापयित्वाभिषेचयेत् ॥ 567॥
एको ह वै नारायण इति प्राक्कलशेन तु ।
तस्य ध्यानान्तस्थस्येति द्वितीयकलशेन तु ॥ 568॥
अथ पुनरेव नारायण इति तृतीयकलशेन तु ।
अथ पुनरेव नारायण इति चतुर्थत: ॥ 569॥
सहस्रशीर्षा पुरुष इति पञ्चमकुम्भत: ।
पतिं विश्वस्यात्मेश्वरमिति वै षष्ठकुम्भत: ॥ 570॥
नारायण परं ब्रह्म इति वै सप्तमेन तु ।
यच्च किंचिज्जगत्यस्मिन् इति ह्यष्टमकुम्भत: ॥ 571॥
अनन्तमव्ययं कविमिति नवमेनाभिषेचयेत् ।
अतो निष्ट्या वितस्त्यां तु इति स्याद्दशमेन वै ॥ 572
सन्ततं सिराभिस्तुलमित्येकादशेन तु ।
तस्य मध्ये महानग्निरिति द्वादशमेन वै ॥ 573॥
सन्तापयति स्वं देहमिति त्रयोदशमेन वै ।
नीलतोयदमध्यस्था इति चतुर्दशमेन वै ॥ 574॥
तस्याश्शिखाया मध्ये इति पञ्चदशमेन वै ।
सर्वस्य वशिनं देवं इति षोडशमेन तु ॥ 575॥
बहिरावणस्थैस्तु कलशैरभिषेचयेत् ।
बहिरावरणे नास्ति इति प्राक्संस्थितेन तु ॥ 576॥
यन्नाभिपद्मादभवदिति वह्निगतेन तु ।
धृतोर्ध्वपुण्ड्रं परमेति याम्यदिकसंस्थितेन तु ॥ 577
दक्षिणे तु भुजे विप्र: इति यातुगतेन वै ।
विष्णुनाक्तमश्नन्तीति वारुणीदिक्स्थितेन तु ॥ 578॥
पुंप्रधानेश्वरो विष्णुरिति वायुगतेन वै ।
य इमां महोपनिषदमिति सोमगतेन तु ॥ 579॥
ओमिति प्रथमं नाम इतीशानगतेन तु ।
पुरुषोहं वै वासुदेव इति मध्यगतेन तु ॥ 580॥
यद्वा पुरुषसूक्तीयैर्मन्त्रै: षोडशभि: क्रमात् ।
बहिरावरणस्थैस्तु कलशैरमिषिच्य च ॥ 581॥
पूर्वोक्तैर्ब्रह्मसूक्तस्थैर्मन्त्रैर्द्विद्विकसंख्यया ।
अन्तरावरणस्थैस्तु संस्नाप्य कलशै: क्रमात् ॥ 582
अवशिष्टैस्त्रिभिश्चान्ते मध्यकुंभेन सेचयेत् ।
रजनीचूर्णसंपूर्णान् संस्थाप्य नवकुम्भकान् ॥ 583॥
अर्घ्याद्यैरर्चयित्वा तु चक्ररश्मिसमप्रभान् ।
रजनीचूर्णनिचयान् ध्यात्वा तैरमिषेचयेत् ॥ 584॥
सर्वविघ्ननिरासार्थं सर्वसंपूरणाय च ।
दक्षिणे तु भुजे विप्र ! इति प्राक्संस्थितेन च ॥ 585॥
निचिकिद्वा सुषणमिति वह्निगतेन तु ।
प्रते विष्णो अब्ज चक्रे इति याम्यगतेन तु ॥ 586॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
एभिर्वयमुरुक्रमस्येति यातुगतेन तु ।
धृतोर्ध्वपुण्ड्र: कृतचक्रेति पश्चिमाशागतेन तु ॥ 587
पवित्रमित्यग्निरिति वायुगतेन तु ।
चरणं पवित्रं विततमिति सोमगतेन तु ॥ 588॥
लोकस्यद्वारमर्चिमदिति रुद्रगतेन तु ।
मन्त्रैरेतैस्तु चाष्टाभि: अन्यै: सौदर्शनैस्तथा ॥ 589॥
संस्नाप्य मध्यकुम्भेन शुद्धोदैरभिषिच्य च ।
महोपनिषदन्तस्थै: ब्रह्मसूक्तै: पुरोदितै: ॥ 590॥
मन्त्रैश्चतुर्भि: पुंसूक्तै: मन्त्रै: षोडशभिस्तथा ।
वासुदेवद्विषट्कार्णब्राह्मणद्वितयेन तु ॥ 591॥
ओंकारादिपवित्रान्तै: चतुभिर्व्यापकैस्तथा ।
सहस्रधारया देवं स्नापयेद्विधिपूर्वकम् ॥ 592॥
यद्वा द्विषट्कमन्त्रेण सर्वं स्नपनमाचरेत् ।
ततोऽन्यै: सकलैर्भोगै: प्राग्वदिष्ट्वा क्रमेण तु ॥ 593॥
सर्वै: पुरोदितैर्मन्त्रै: द्विषट्कार्णेन वा द्विज !
होमं कृत्वा विशेषेण समद्भिस्त्रिमधुप्लुतै: ॥ 594॥
ततो दमनकारोपमाचरेत्तु यथाविधि ।
अत्रानुक्तं तु सकलं पवित्रारोहवद्भवेत् ॥ 595॥
माघमासे पुनर्वस्वोश्चैत्रे वा द्वितयेपि वा ।
वैशाखे श्रवणे ऋक्षे रोहिण्यां श्रवणे तथा ॥ 596॥
आर्द्रायां मार्गशीर्षाख्ये आषाढे हस्ततारके ।
कार्तिके मासि रोहिण्यामन्येष्वेवंविधेष्वपि ॥ 597॥
अवतारदिनेष्वेवं कुर्यादेकाहमुत्सवम् ।
ग्रामे वा नगराद्ये वा सर्वेष्वावरणेषु वा ॥ 598॥
शुभलीलासमायुक्तामाचरेत्तु परिभ्रमम् ।
पक्षे पक्षे च द्वादश्यां मासि मासि तथैव च ॥ 599॥
अमावास्यां पौर्णमास्यां श्रवणे चोत्तरे दिने ।
अन्येष्वपि प्रशस्तेषु विभवेच्छानुरूपत: ॥ 600॥
यजमानादिजन्मर्क्षे चैत्रादि विषुवद्द्वये ।
अयनद्वितये चापि सूक्ष्मस्थूले विशेषत: ॥ 601॥
तथा चाग्रयणाख्यं तु वत्सरे वत्सरे द्वयम् ।
आषाढे पूर्वफल्गुन्यां पुष्ये चैव विशेषत: ॥ 602॥
माघमासे तु पञ्चम्यां सप्तम्यामथवा द्विज ! ।
विशेषयजनं कुर्याद्विभवेच्छानुरूपत: ॥ 603॥
एकादश्यां मार्गशीर्षे पूर्वपक्षे विशेषत: ।
कुर्याद्विशेषयजनं तत्र संश्रावयेद्विभुम् ॥ 604॥
सदागमादिकान् सर्वान् वेदान् वै वेदघोषणम् ।
इतिहासपुराणं च तथा दैवं च मानुषम् ॥ 605॥
वेदोपबृह्मणं त्वन्यत् संस्कृतं प्राकृतं तु वा ।
भाषान्तरगतं वापि यथाश्रद्धानुरूपत: ॥ 606॥
एवं विशेषयजनं द्वादश्यां तु समाचरेत् ।
पायसान्नं गुलान्नं वा प्रभूतं विनिवेदयेत् ॥ 607॥
समाप्ते भगवद्व्यागे पारणं तु समाचरेत् ।
एतत्तिथिद्वययुतमुत्तमं व्रतमीरितम् ॥ 608॥
अत: परं स्याद्विस्तारो विभवेच्छानुरूपत: ।
तदादिपौर्णमास्यान्तं पञ्चम्यन्तं तु वा द्विज ॥ 609॥
दशम्यमावास्यान्तं वा पञ्चमी दशमी तु वा ।
एवं त्रिंशद्दिनान्तं तु विभवानुगुणं भवेत् ॥ 610॥
वैशाखे च विशाखर्क्षे विशेषयजनं भवेत् ।
सहकारफलै: पक्वै: गुलक्षीरादिपाचितै: ॥ 611॥
कार्तिके मासि कार्तिक्यां विशेषार्चनमाचरेत् ।
घृततैलमहादीपै: प्रभूतैर्दर्शयेत् प्रभुम् ॥ 612॥
शुभैरन्यैर्लाजपूर्वै: शुभैर्भक्ष्यादिभि: सह ।
फलपुष्पादिकै: पूतै: तत्तत्काले समर्चयेत् ॥ 613॥
पौषे मासि च पुष्ये तु विशेषस्नपनान्वितम् ।
कार्तिके मासि विप्रेन्द्र ! शुक्लैकादशिका तु या ॥ 614
तस्यामुपोष्य रात्र्यां तु जागरेण जगत्पतिम् ।
तत्कालोचितरागोत्थै: तोषयित्वा तु गीतकै: ॥ 615
ब्राह्मे मुहूर्ते संप्राप्ते विशेषेण यजेद्विभुम् ।
संश्रावयेद्गीतकानि स्तोत्राणि विविधा: कथा: ॥ 616
होमावसानं सर्वं तु सविशेषं समाचरेत् ।
तत्काले ये च गायन्ति तच्च शृण्वन्ति ये जना: ॥ 617
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[216]]
तेषां पुण्यफलावाप्तिं क: शक्नोत्यभिवर्णितुम् ।
आचार्या: साधका वापि कुर्वीरन्नेवमुत्सवम् ॥ 618॥
आचार्यास्तेषु सोष्णीषा भवेयुस्सोत्तरीयका: ।
अकंचुका: सदा विप्र ! साधका: स्यु: सकञ्चुका: ॥619
सकञ्चुका यद्याचार्यास्तत्पूजा निष्फला भवेत् ।
॥ इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे महोत्सवादिविधिर्नाम सप्तदशोध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ अष्टादशोऽध्याय: ॥
प्रापणादिमान, साधनविधिः
सनक: -
नित्यनैमित्तिकाद्येषु यागेषु वदतां वर ।
मानं तु प्रापणादीनां श्रोतुमिच्छामि तद्वद ॥ 1॥
शाण्डिल्य : -
नित्ये नैमित्तिके काम्ये प्रायश्चित्ते तथैव च ।
मानं नविविधं विप्र ! शृणु मुख्यानुकल्पयो: ॥ 2॥
क्रमात् प्रापणपूर्वाणां द्रव्याणामुत्तमादिकम् ।
अत्रैकमूर्तेरेकस्मिन् काले भारद्वयेन तु ॥ 3॥
कल्पयेत् प्रापणं चैतदुत्तमोत्तमसंज्ञितम् ।
एकैकं द्रोणमानेन क्रमात् घ्रासम् समाचरेत् ॥ 4॥
अधमाधमसंज्ञं स्याद्यथा द्रोणचतुष्टयम् ।
मुख्यकल्पमिमं विद्धि अनुकल्पं शृणुष्व मे ॥ 5॥
मुख्यमूर्तेस्त्वथैकस्मिन् यागे भारेण कल्पितम् ।
उत्तमोत्तमसंज्ञं तु प्रापणं द्विजसत्तम ॥ 6॥
आढकद्वयहीनं तद्भवेदुत्तममध्यमम् ।
अधमाधमकं यावदेवं ह्रासं समाचरेत् ॥ 7॥
यथा द्रोणद्वयं विप्र ! अधमाधमसंज्ञितम् ।
यद्वाढकद्वयं प्रोक्तमधमाधमसंज्ञितम् ॥ 8॥
क्रमेण तस्मादारभ्य द्रोणार्धं वर्धयेद्द्विज ! ।
अथोत्तमोत्तमं विप्र ! सार्धद्रोणचतुष्टयम् ॥ 9॥
कुर्यादाढकमात्रं तु प्रापणं संकटे सति ।
पुरुषाशनमात्रं वा भवेद् द्रव्यानुरूपत: ॥ 10॥
आढकद्व्यमानेन तदर्धेनाथवा द्विज !
पृथक्पात्रेषु निर्दिष्टम् यावद्भारद्वयावधि॥ 11॥
नित्ये नैमित्तिके काम्यप्रायश्चित्ताख्ययोरपि ।
विधिरेष समान: स्यादत ऊर्ध्वं महाहवि: ॥ 12॥
दशैकभारमात्रं तु उत्तमोत्तमसंज्ञितम् ।
महोदनोऽनुकल्पे तु भारै (एकै) क ह्रासमाचरेत् ॥ 13
अधमाधमपर्यन्तमस्मिन् भारद्वयं यथा ।
यद्वा विंशतिभारं तु उत्तमोत्तमसंज्ञितम् ॥ 14॥
भारद्वयद्वयह्रासं यथा स्यादधमाधमे ।
चतुर्भारप्रमाणं तु मुख्यकल्पे विधिं शृणु ॥ 15॥
एकभारविहीनैस्तु त्रिंशद्भारै प्रकल्पितम् ।
उत्तमोत्तमसंज्ञं तु भाराणां तु त्रयं त्रयम् ॥ 17॥
ह्रासयेत् क्रमयोगेन यथा स्यादधमाधमे ।
पञ्चभारप्रमाणं तु एवं वा परिकल्पयेत् ॥ 17॥
पञ्चाशद्भारमात्रं स्यात् उत्तमोत्तमसंज्ञितम् ।
पञ्चपञ्चपरित्यागादेवं नवविधं भवेत् ॥ 18॥
दशभारप्रमाणं तु यथा स्यादधमाधमे ।
अस्मादूर्ध्वं तु गृह्णीयान्महोदनविधौ द्विज ॥ 19॥
सहस्रभारपर्यन्तं विभवेच्छानुरूपत: ।
मात्रार्थं तण्डुलं श्रेष्ठमाढकत्रयकल्पितम् ॥ 20॥
अधमाधमपर्यन्तं प्रस्थं प्रस्थं तु ह्रासयेत् ।
मुख्यकल्पे भवेच्छ्रेष्ठं सार्धद्रोणविनिर्मितम् ॥ 21॥
प्रस्थद्वयद्वय ह्रासमाचरेत्तु यथाक्रमम् ।
अधमाधममानं स्याद्यथा द्रोणार्धकल्पितम् ॥ 22॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
अधमाढकमानस्य हविषो मुख्यकल्पने ।
मात्रार्थं तण्डुलं प्रस्थं तदर्धमनुकल्पके ॥ 23॥
हविर्वृद्धिक्रमेणैव मात्रावृद्धिं समाचरेत् ।
अधमस्यैककल्पे तु द्रोणार्धं परिकल्पयेत् ॥ 24॥
मात्रार्थमनुकल्पे तु आढकं परिकल्पयेत् ।
तण्डुलाद्द्विगुण: शालिर्मात्रा स्यादुत्तमोत्तमा ॥ 25॥
समाना मध्यमा प्रोक्ता तदर्धा कीर्तिताधमा ।
शालिवत्कल्पितव्या स्याद्बीजमात्रा त्रिधा स्थिता ॥ 26
बीजानामप्यभावे तु मुद्गमेकं प्रशस्यते ।
बीजेष्वेकतमं वापि तत्तत्कालानुरूपत: ॥ 27॥
तण्डुलेन समा मुख्या तिलमात्रा प्रकीर्तिता ।
तदर्धा मध्यमा प्रोक्ता पादमाना कनीयसी ॥ 28॥
यथा विभवमान: स्याद्रिक्तवित्ताड्यमानयो: ।
शालिमात्रा न कर्तव्या यागे स्नपनवर्जिते ॥ 29॥
अन्या मात्रा: प्रकल्या: स्यु: सर्वस्मिन्नर्चनाविधौ ।
मुख्यमूर्त्युचितान्मानादधिकेन न कल्पयेत् ॥ 30॥
प्रमाणेनाङ्गबिम्बानां सर्वं तु हविरादिकम् ।
तथाप्यधिककालं तु हविराद्यं न कल्पयेत् ॥ 31॥
अन्नादाढकमानात्स्यात् पुरुषाशनमात्रकात् ।
प्रासादयजने ह्रासं न कदाचित् समाचरेत् ॥ 32॥
मात्रा तण्डुलमानं च शालिमानं तथैव च ।
न ह्रासयेन्मुनिश्रेष्ठ ! मानादाढकनिर्मितात् ॥ 33॥
स्वगृहे यजने कुर्याद्विभवेदिच्छानुरूपत: ।
आज्यादीनामथो मानं वक्ष्ये तदवधारय ॥ 34॥
अन्नस्याढकमानस्य घृतं तु कुडुबत्रयम् ।
उत्तमोत्तमसंज्ञं तु मुख्यकल्पक्रमेण तु ॥ 35॥
एकैकमुष्टिहान्या तु नवधैतत् प्रकीर्तितम् ।
अनुकल्पे घृतं विप्र ! सार्धं तु कुडुबं भवेत् ॥ 36॥
अर्धार्धमुष्टिहान्या तु तच्चापि नवधा स्मृतम् ।
द्विगुणं घृतमानं स्यात् मुद्गान्नपरिकल्पने ॥ 37॥
अन्नवृद्धिक्रमेणैव घृतवृद्धिं समाचरेत् ।
कर्माण्यान्युपदंशार्थं मूलानि च फलानि च ॥ 38॥
विंशत्पलानि प्रोक्तानि उत्तमोत्तमसंज्ञया ।
अन्नस्याढकमानस्य मुख्यकल्पक्रमेण तु ॥ 39॥
एकैकपालहान्या तु तदेतन्नवधा भवेत् ।
उत्तमं द्वादशपलमनुकल्पे क्रमेणे तु ॥ 40॥
एकैकपलहानि: स्यादधमाधमपश्चिमम् ॥ । 41॥
मुद्गभेदोपदंशस्तु आढके घृतमानवत् ॥ 41॥
मुद्गान्ने मुद्गमानस्तु तण्डुलेन समो भवेत् ।
मुख्य: पादविहीनस्तु मध्यम: परिकीर्तित: ॥ 42॥
अर्धमानोऽधम: प्रोक्तस्तस्मान्न ह्रासमाचरेत् ।
नालिकेरफलं चैकमाढकस्य प्रकीर्तितम् ॥ 43॥
तदर्धं मध्यमं प्रोक्तं तदर्धमधमं भवेत् ।
लवणं च मरीच्यादि यथायोगं समाचरेत् ॥ 44॥
तण्डुलादष्टगुणितं पय: स्यात् पायसोदने ।
मध्यमं पादहीनं स्यादधमं स्यात्तदर्धकम् ॥ 46॥
क्षीराभावे नालिकेरपयसा परिकल्पयेत् ।
उभयो: पयसोर्वापि मिश्रणं सममानयो: ॥ 46॥
गुडान्नस्याढकस्याथ गुलानां त्रिंशतं पलम् ।
उत्तमं विंशतिश्चैव मध्यमे दशमं भवेत् ॥ 47॥
तण्डुलादर्धमानो वा मुद्गभेदस्तदर्धक: ।
अथवा सममानो वा पायसान्नगुळान्नयो: ॥ 48॥
एकं चापूपमानं स्यात् कुडुबद्वयकल्पितम् ।
मुख्यं तदर्धं मध्यं स्यात्तदर्धमधमं भवेत् ॥ 49॥
मुद्गभेदस्तण्डुलार्धस्तत्पादो वा यथारुचि ।
एकस्यापूपमानस्य षट्पलं तु गुळं भवेत् ॥ 50॥
अथवैकफलं वापि संकटे परिकल्पयेत् ।
नाळिकेरपलं चैकं तदर्धं पादमेव वा ॥ 51॥
एकस्यापूपमानस्य यथापाकं घृतं भवेत् ।
लवणं च मरीच्याद्यं यथायोगं तु पूर्ववत् ॥ 52॥
शतत्रयं षष्ठ्यधिकमपूपानां तदुत्तमम् ।
चत्वारिंशत्क्रमाद्घ्रासे चत्वारिंशत्तथान्तिमे ॥ 53॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[218]]
पूगीफलानि ताम्बूलीदलाश्चाशीतिसङ्ख्यया ।
एवं प्रकल्पितं ब्रह्मन्नेकं ताम्बूलमुच्यते ॥ 54॥
तस्मान्न्यूनं न कर्तव्यं प्रासादेषु कदाचन ।
मुख्यकल्पे द्विसाहस्रं क्रमुकीफलमुच्यते ॥ 55॥
तस्माद्द्विगुणमानं तु ताम्बूलीदलमीरितम् ।
उत्तमोत्तममेतत्तु अशीतिर्द्विचतु:क्रमात् ॥ 56॥
ह्रासयेदुभयं विप्र ! यथा स्यादधमाधमे ।
शतानि सप्त, विंशच्च फलानि स्युर्दलानि च ॥ 57॥
चतुर्दशशतानि स्युश्चत्वारिंशच्च सत्तम ! ।
एकस्य ताम्बूलकस्य अङ्गानां मानमुच्यते ॥ 58॥
एलालवङ्गतक्कोलजातीनां निष्कपादकम् ।
मानं स्याच्चन्दनस्यापि चूर्णस्यापि तथैव च ॥ 59॥
कर्पूरमष्टमानं तु नाळिकेरफलार्धकम् ।
मातुळङ्गफलार्धं च तैलमुष्ट्यष्टमांशकम् ॥ 60॥
एवमेव क्रमेणैव ह्यङ्गानां वृद्धिमाचरेत् ।
उत्तमोत्तमपूजायां चन्दनं द्विपलं भवेत् ॥ 61॥
सपादं मुख्यकल्पे तु द्विद्विनिष्कविहीनकम् ।
अधमाधमकं यावदनुकल्पे शृणुष्व मे ॥ 62॥
पलमेकं सनिष्कं स्यान्निष्कैकं ह्रासयेत् क्रमात् ।
चन्दनं निष्कमानं तु यथा स्यादधमाधमे ॥ 63॥
स्नपने चन्दनं मानं मुख्यकल्पेऽवधारय ।
अष्टादशपलं मानमुत्तमोत्तमसंज्ञितम् ॥ 64॥
पलद्वयद्वयह्रासो यावत् स्यादधमाधमम् ।
अनुकल्पे नव पलं स्नपने चन्दनं भवेत् ॥ 65॥
होमे चन्दनमानं तु पूजोक्तादर्धकं भवेत् ।
तदर्धं वा यथायोगं बाह्लीके मानमुच्यते ॥ 66॥
पूजाचन्दनवन्मानं मुख्यकल्पानुकल्पयो: ।
तथा कर्पूरमानं तु तदर्धं वा द्विजोत्तम ! ॥ 67॥
आढकं हैममुदकं कुडुबद्वयसंयुतम् ।
कुडुबद्वयद्वयह्रासमाचरेदन्तिमावधि ॥ 68॥
मुख्यकल्पमिमं विद्धि, ह्यनुकल्पे तदर्धकम् ।
कृष्णाङ्गरागं मुख्ये तु सार्धनिष्कचतुष्टयम् ॥ 69॥
निष्कार्धक्रमह्रासेन नवधा परिकीर्तितम् ।
अनुकल्पे तदर्धेन नवधा मानमीरितम् ॥ 70॥
कृष्णाङ्गरागवन्मानं भवेन्मृगमदस्य च ।
कस्तूरिकायोश्च तथा मानं नवविधं भवेत् ॥ 71॥
द्रव्याणां स्नपनोक्तानां निष्काष्टादशकं तु वा ।
नवकं वोत्तमोत्कृष्टं यथा स्यादधमाधमम् ॥ 72॥
निष्कद्वयं तथैकं वा भवेत्तत्कल्पयेत्तथा ।
एवं विज्ञाय मानाद्यं संस्कृत्य हविरादिकम् ॥ 73॥
आराधयेद्देशिकेन्द्रो यथा शास्त्रोदितक्रमात् ।
आचार्य: साधको वाऽन्नं पाचयेत्पाचकै: सदा ॥ 74
स्वयं वाऽपि यथायोगं मन्त्रज्ञानामसन्निधौ ।
तेषामाचार्यपूर्वाणां सङ्ख्यानियम उच्यते ॥ 75॥
श्रीरङ्गाख्यविमानादौ स्वयंव्यक्ते महामते ! ।
प्रासादे च तथा सिद्धै: विबुधैश्च प्रतिष्ठिते ॥ 76॥
आचार्यान् शास्त्रविहितांश्चतुर: परिकल्पयेत् ।
अष्टौ द्वादश षड्वाथ कल्प्या: स्यु: पञ्च वा मुने ! ॥ 77
प्रधानगुरुणा सार्धं कल्प्या ह्येकोत्तरास्तु वा ।
यथा विहितसङ्ख्या वा सह तेन महामुने ॥ 78॥
एवमेव भवेत् सङ्ख्या ऋषिभि: परिकल्पिते ।
मनुष्यनिर्मिते स्थानेऽप्येवमेव समाचरेत् ॥ 79॥
आचार्याणां यथोक्तानां योग्यानामप्यसन्निधौ ।
आचार्यास्तु त्रय: कल्प्या: द्वावेको वा महामते ! ॥ 80
मूलबिम्बादि पूजार्थमाचार्या मुख्यकल्पके ।
कल्प्या: साधकमिश्रा वा मध्यकल्पेऽनुकल्पके ॥ 81
केवला: साधका: कल्प्या यथा विहितसङ्ख्यया ।
चत्वार: साधका: कल्प्या: षडष्टौ द्वादशाथवा ॥ 82
षोडशाथापि विभवे नान्यथा परिकल्पयेत् ।
स्वयंव्यक्तादिकेष्वेवं कल्प्या: पञ्चविधेष्वपि॥ 83
स्थानेषु मानुषेष्वद्य विशेष: परिकीर्त्यते ।
व्यामिश्रयाजिभिर्वर्णै: स्थाने तु परिकल्प्यते ॥ 84॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
एवं विहितसङ्ख्या: स्युराचार्या: साधकास्तथा ।
मुख्यकल्पेऽनुकल्पे तु केवलाराधकान् दश ॥ 86॥
यथोक्तसङ्ख्यैराचार्यै: सहितान् परिकल्पयेत् ।
मूलबिम्वस्य पूजार्थं तदेवंसङ्ख्यकास्तुते ॥ 86॥
कल्पने पञ्चसङ्ख्यायास्तथा पञ्चदश स्मृता: ।
तेषां तु देशिकेन्द्राणामेकद्वित्रित्वकल्पने ॥ 87॥
एकादश द्वादश च त्रयोदश च ते क्रमात् ।
तस्मादाराधकानां तु दशसङ्ख्यां तु केवलाम् ॥ 88॥
न कल्पयेत्तु सर्वत्र तस्माच्छास्त्रोक्तमाचरेत् ।
मानुष्याद्व्यतिरिक्तेषु स्वयंव्यक्तादिषु द्विज ! ॥ 89॥
यथा विहितसङ्ख्या: स्युराचार्यास्साधकास्तथा ।
नित्ये नैमित्तिके काम्ये प्रायश्चित्तेऽपि सर्वदा ॥ 90॥
दशसङ्ख्या न कल्प्या स्यात् उक्तन्यायेन कल्पयेत् ।
मूलबिम्बादिपूर्जार्थं तथा बाह्यस्थमूर्तिषु ॥ 91॥
कृते सति महान् दोषस्तदा स्याद्राजराष्ट्रयो: ।
महद्भयं स्यात् स्थानस्य कर्तु: कारयितुस्तथा ॥ 92॥
तस्मादुक्तेन मार्गेण तत्तत्सङ्ख्या: प्रकल्पयेत् ।
परिवारेषु याग: स्याच्चतुर्भिर्वा षडष्टभि: ॥ 93॥
द्वादशभि: षोडशभि: साधकै: परिकल्पितै: ।
गोपुरे मण्डपे साले प्राङ्कणे मालिकादिके ॥ 94॥
स्थापितं वैभवं मूर्तं प्रादुर्भावं तु वा द्विज ! ।
प्रादुर्भावान्तरं मुख्यं यद्यन्मूर्तं प्रतिष्ठितम् ॥ 95॥
तत्तद्यागेऽथ चत्वार: षडष्टौ द्वादशाथ वा ।
सङ्कल्प्या: साधका विप्र ! कल्प्या: षोडश वा द्विज ! 96
त एव परिवारार्थं कल्पनीयास्तु वा द्विज ! ।
गोपुरादौ स्थापितेषु बिम्बेष्वपि सदार्चने ॥ 97॥
देशिका एव संकल्प्या: तद्योग्यानामसन्निधौ ।
परिवारपदे योग्या अनन्या ब्राह्मणा द्विज ॥ 98॥
दीक्षिता ब्राह्मणा वापि कर्मज्ञा: कर्मकौशला: ।
श्रीरङ्गादौ स्वयं व्यक्ते स्थाने तु परिचारका: ॥ 99॥
अशीतिसङ्ख्यासङ्ख्याता: पाचकाश्च त एव हि ।
सिद्धप्रतिष्ठिते स्थाने सप्तत्येव तु ते स्मृता: ॥ 100॥
देवप्रतिष्ठिते षष्ठिर्द्वाविंशदृषिकल्पिते ।
मनुष्यनिर्मिते स्थाने त्रिंशद्विंशत्तथापि वा ॥ 101॥
अथवा भारमात्रान्नपचनादिषु कर्मसु ।
एकायना दीक्षिता वा चत्वारो वा त्रयोऽपि वा ॥ 102
एवं भारानुसारेण क्रमेण परिवर्धयेत् ।
यथा स्यादृतुभारेषु (द्वि) द्वादशाष्टादश द्विज ! ॥ 103
एकस्तु कल्पनीय: स्यात्ताम्बूलापूपसाधने ।
एकस्तु कल्पनीयोऽन्त: परिचारककर्मणि ॥ 104॥
चत्वारिंशत्समाख्याता: तदेवं परिचारका: ।
पक्षभारोदनानां तु साधने तु चतुर्गुणा: ॥ 106॥
अपूपसाधने दौ तु द्वौ तु ताम्बूल साधने ।
चत्वारस्तु तथात्वन्त: परिचारककर्मणि ॥ 106॥
एवं त्वशीतिसङ्ख्या: स्यु: पक्षभारान्नसाधने ।
वर्धयेदत ऊर्ध्वं च तत्तद्भारानुसारत: ॥ 107॥
ह्रासस्तदनुसारेण कर्तव्योऽभ्यूह्य सर्वदा ।
एवं स्याद्भारमात्रे तु त्रयाणां परिकल्पने ॥ 108॥
चतुर्णां कल्पने वाऽपि तत्क्रमेण विवर्धयेत् ।
साधका: पाचकाश्चैव ह्याचार्यवशवर्तिन: ॥ 109॥
आचार्यसाधकानां च आज्ञासन्धारणोद्यता: ।
सर्वदा पाचका: सर्वे भवेयु: परिचारका: ॥ 110॥
पाचका एव शास्त्रेषु कीर्त्यन्ते परिचारका: ।
अन्तरङ्गा बहिरङ्गा द्विविधा: परिचारका: ॥ 111॥
अन्तरङ्गास्तु संप्रोक्ता: पाचका: परिचारका: ।
बहिरङ्गास्तु संप्रोक्ता: पुष्पाद्याहरणोद्यता: ॥ 112॥
अन्येऽपि ये निबद्धा: स्युत्सत्तत्कर्मानुरूपत: ।
तेऽपि सर्वे यथायोगमाचार्यवशवर्तिन: ॥ 113॥
वाहका गायकाश्चैव पाचकोक्तक्रमेण तु ।
वर्धनीया यथायोगमन्ये स्यु: कर्मकारिण: ॥ 114॥
आचार्यश्चैव चत्वार: तथा षोडश साधका: ।
अशीतिसङ्ख्यासङ्ख्याता: पाचका: परिचारका: ॥ 115
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[220]]
एवमेकायनानां तु चतु: सङ्ख्याप्रकल्पनम् ।
मुख्यकल्पमिमं विद्धि तदभावे महामते !॥ 116॥
तेषां दीक्षितमिश्राणं कल्पनं मध्यकल्पनम् ।
अधमं कल्पनं विद्धि सङ्ख्यास्वन्यास्वपि द्विज ॥ 117
मुख्यादिप्रविभागत्वमेवमभ्यूह्य कल्पयेत् ।
पुत्रदीक्षाभिषेकेण संस्कृतांस्तत्र कल्पयेत् ॥ 118॥
समये दीक्षाभिषेके संस्कृतान् वा न चान्यथा ।
आचार्यै: साधकाश्चैव केवलास्त्वथवा द्विज ! ॥ 119
बहिरङ्गेषु सर्वेषु कल्प्या: समयदीक्षिता: ।
यया कया च विधया दीक्षिताऽदीक्षितास्तु वा ॥ 120
भूय: कश्चिद्विशेषोऽयं कथ्यते तमिमं शृणु ।
सनक: -
मुनींद्र प्रापणादीनां सङ्ख्यामानमुदाहृतम् ॥ 121॥
इदानीं सविशेषेण चैतेषां मानलक्षणम् ।
शालिमुद्गादिभेदं च साधनं मन्त्रपूर्वकम् ॥ 122॥
निवेदनप्रकारं च कारिणां संप्रदानकम् ।
यथावत् सर्वमेवैतत् पृच्छतो मे प्रकाशय ॥ 123॥
शाण्डिल्य: -
शृणु सम्यक् प्रवक्ष्यामो यथा पृष्टं त्वया मुने ! ।
येन संसाधितेनैव संपूर्णं पूजनं भवत् ॥ 124॥
नित्यं नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं हविरुच्यते ।
प्रथमं नित्ययागे तु हविषो लक्षणं शृणु ॥ 125॥
स्वहस्तेनाष्टतालोच्चो य: स मध्यमपुरूष: ।
तस्य देशिकमुख्यस्य मध्यमाङ्गुलिसंभव: ॥ 126॥
द्विपर्वस्राविणी बिन्दु: द्वात्रिंशद्बिन्दुभिस्त्रुटि: ।
त्रुटिद्वयं तथा शुक्तिस्तद्द्वयं प्रसृतं भवेत् ॥ 127॥
प्रसृताभ्यां प्रकुंजं तु तद्द्वयं कुडुबं भवेत् ।
मानिका कुडुबाभ्यां तु प्रस्थं तन्मानिकाद्वयम् ॥ 128
प्रस्थद्वयं शमं प्रोक्तं तद्द्वयं चाढकं भवेत् ।
शिवमाढकयुग्मं तु द्रोणं तद्द्विगुणं भवेत् ॥ 129॥
द्रोणद्वयं तु रवारी स्यात् तत्त्रयं भारमुच्यते ।
शालितण्डुलमुद्गादि दधिक्षीरादिकान्यपि ॥ 130॥
प्रोक्तेनानेन मीयन्ते हविष्पाकादिकर्मसु ।
चत्वारो व्रीहय: कुंज: तेऽष्टौ माञ्जिष्ठमुच्यते ॥ 131॥
तच्छतं षष्टिरधिकं निष्कं निष्काष्टकं पलम् ।
चन्दनादीनि गन्धानि गुळखण्डयुतानि च ॥ 132॥
कदळीपनसाम्राणि कूष्माण्डप्रमुखानि च ।
तुलया तुलितानि स्यु: यथोक्तपलमानत: ॥ 133॥
ज्ञात्वैवं नियतं मानं हविषां साधनाय च ।
शालिमुद्गयवा माषा गोधूमाश्च प्रियङ्गव: ॥ 134॥
तिला: सप्त इमे ग्राह्मा ग्राम्या वै चरुकर्मणि ।
वेणुश्यामाकनीवारा जर्त्तिलाश्च गवीधुका: ॥ 135॥
मर्कटा: कनका: सप्त विज्ञेयास्तु वनोद्भवा: ।
शालयस्तेषु मुख्या: स्युस्तदन्यास्तदभावत: ॥ 136
रक्तशाल्यो महाशाल्य: कळमा गन्धशालय: ।
श्वेतशाल्य: सशूकाश्च हेमाभा गर्भशालय: ॥ 137॥
सुकुमाराश्च सूक्ष्माश्च दशैता: शालय: स्मृता: ।
अन्तर्भेदाश्च बहव: सप्तमुद्गा उदाहृता: ॥ 138॥
मुद्गा: कृष्णाश्च हेमाश्च श्वेता: पीता महत्तरा: ।
अञ्जनाभाश्च सप्तैते अन्तर्भेदा उदाहृता: ॥ 139॥
श्वेता: कृष्णाश्च पीताश्च वन्याश्चैव महातिला: ।
तिलानां पञ्चभेदास्तु ग्राह्या: स्यु: परिकीर्तिता: ॥ 140
उपाहृतानि केदाराद् दैवीयाच्च कृषीवलै: ।
शालिमुद्गादिभेदानि कर्मण्यान्यर्चने विभो: ॥ 141॥
अवपन्नादिभिर्दोषैरष्टभिर्वर्जितानि च ।
आनयेदवघातार्थं अवघातगृहे पुरा ॥ 142॥
गोमयेन समालिप्ते सुधाद्यै: परिमण्डिते ।
शोधिते शतधारेण पवित्रेण कुशाम्बुभि: ॥ 143॥
स्थले प्रणवमुच्चार्य प्राङ्मुखैर्वाऽप्युदङ्मुखै: ।
दीक्षितैर्नियतैर्विप्रैर्धृतचक्रादिलक्षणै: ॥ 144॥
सुस्नातैर्लोहदार्वश्ममृण्मयानि समन्तत: ।
स्थापयित्वोलूखलानि क्षाळितै: खादिरैर्दृढै: ॥ 145॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
मुसलैरवहन्युस्ते द्वादशाक्षरविद्यया ।
निस्तुषान्निष्कणान् कृत्वा तण्डुलान् शूर्पकोटरै: ॥ 146
तैस्तावदवहन्तव्या यावन्मुक्ताफलप्रभा: ।
अखण्डिताश्चानणव: कृष्णबिन्दुविवर्जिता: ॥ 147॥
मुद्गभेदास्तथा कार्या: सारवन्तश्च निस्तुषा: ।
साध्वीभिर्ब्राह्मणीभिर्वा दीक्षितानामभावत: ॥ 148॥
शूद्रैर्वा दीक्षितैर्देवदासीभिर्देवसद्मनि ।
हवि:पाकादिकर्मार्थं कार्याऽवहननक्रिया ॥ 149॥
वैष्णवानां गृहे शुद्धे दीक्षितानां गृहेऽपि वा ।
तण्डुलांस्तु प्रगृह्णीयाद्विधिक्षुण्णांस्तु देशिक: ॥ 150
अकणानतुषानेय क्रिमिहीनानपि क्रमात् ।
केशपाषाणहीनांस्तु प्राण्यङ्गरहितांस्तथा ॥ 151॥
भस्माङ्गारविहीनांस्तु अभग्नानलधूनपि ।
कणैस्तु भवति व्याधिस्तुषैर्दारिद्र्यकं भवेत् ॥ 152॥
क्रिमिभि: पुत्रनाश: स्यात् केशैर्दारविनाशनम्।
पाषाणैर्मरणं विद्धि अशन्या वह्निना जलै: ॥ 153॥
प्राण्यङ्गैर्व्याधय: प्रोक्ता भस्मना कलहो ध्रुव: ।
अङ्गारैर्वह्निना वाथो भग्ने भङ्गस्तु विग्रहे ॥ 154॥
प्रवासो लघुभिश्चैव तस्स्मात्तान् परिवर्जयेत् ।
संभारानखिलानेव प्राक्संकल्पितसंमतान् ॥ 155॥
संभृत्य देशिकास्सार्धं साधकै: पाचकैरपि ।
अवघातगृहं प्राप्य तत्रस्थं तण्डुलादिकम् ॥ 156॥
ब्रह्मशुक्रमिवेत्युक्त्वा नेत्रेणेवावलोकयेत् ।
प्राग्वत् सम्शोधयेत्तानि दहनाप्यायनादिभि: ॥ 157
पैद(त्त)लादिषु शुद्धेषु पात्रेषु विततेष्वपि ।
पचनार्थं सुमुद्धृत्यं तत् सर्वं तण्डुलादिकम् ॥ 158॥
तत्तत्पात्रसमुद्धारे निपुणै: परिचारकै: ।
सुरनातैश्च सुवेषैश्च वस्त्रेनाच्छादिताननै: ॥ 159॥
आनयेत् पचनागारं शङ्खतूर्यादिमङ्गळै: ।
द्वारस्योत्तरपार्श्वे तु गोमयेनोपलेपिते ॥ 160॥
प्रदेशे निक्षिपेत्तानि भाजनानि यथाक्रमम् ।
गुळोपदंशपूर्वाणि लवणादिरसानि च ॥ 161॥
विन्यसेद्वायुदिग्भागे दधिक्षीरघृतानि च ।
निदध्यान्नैरृते भागे होमोपकरणान्यपि ॥ 162॥
चतुर्भिर्व्यापकैर्मन्त्रै: वस्त्रपूतेन वारिणा ।
क्षाळयित्वा चतुर्धा च यथा स्यात्तण्डुलादिषु ॥ 163
शिलाशकलनिर्मुक्तं निस्तुषं निष्कणं यथा ।
अपक्वव्रीह्यवहततण्डुलेनैव साधितम् ॥ 164॥
गव्यदुग्धाज्यसंपृक्तं गुळखण्डपलान्वितम् ।
अक्षारलवणोपेतं देवानां हविरुच्यते ॥ 165॥
तदेव परमान्नं स्यात् क्षीराज्यगुडपाचितम् ।
घृतसिक्तं तु शुद्धान्नमभावे हविरुच्यते ॥ 166॥
अक्षारलवणं सिद्धं गुळक्षीरफलान्वितम् ।
शान्तिके व्रतयज्ञे च संसाध्यं हविरुत्तमम् ॥ 167॥
पायसान्नं , गुळान्नं च मुद्गान्नं केवलोदनम् ।
दध्यन्नं, च तिलान्नं च , निशान्नं , सर्वमिश्रितम् ॥ 168
इत्यष्टधा समुद्दिष्टं हविर्देवस्य संमतम् ।
सर्वमाज्येन संसिच्य सोपदंशं निवेदयेत् ॥ 169॥
तेषां संसाधनार्थं तु लोहजा वाऽथ मृण्मया: ।
स्थालय: सशरावाश्च कल्पनीया: पुरैव तु ॥ 170॥
देशिकेन्द्रकराङ्गुष्ठजठरोत्थाङ्गुलेन तु ।
षोडशाङ्गुलकोन्माना: स्थाल्य: स्यु: पाककर्मणि ॥ 171
उच्छ्रायादुदरं तत्र द्वादशाङ्गुलसंमितम् ।
जठरे , मूलविस्तार: कलया तुलितो भवेत् ॥ 172॥
अङ्गुलान्तरितं कार्यं कण्ठे सूत्रचतुष्टयम् ।
एवं लक्षणयुक्ताया: विस्तारोच्छ्रायमानयो: ॥ 173॥
अर्धाधिकं वा द्विगुणं मध्यमोत्तमवाञ्छया ।
एवमाकृतिरुद्दिष्टा स्थालीनां पाककर्मणि ॥ 174॥
शरावाणमथान्येषां लक्षणं शृणु सत्तम ! ।
अष्टाङ्गुलायतं सूत्रं भूमौ प्राप्य परिभ्रमेत् ॥ 175॥
मध्यतो जठरं तस्य षोडशाङ्गुलविस्तृतम् ।
अष्टाङ्गुलान्तमुच्छ्रायमर्धचन्द्रसमाकृति ॥ 176॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
कण्ठोच्चं त्र्यङ्गुलं चोर्ध्वं वलयं द्व्यङ्गुलं भवेत् ।
दशाङ्गुलं चास्यतारं वलयेन समन्वितम् ॥ 177॥
कण्ठोच्चादुदरोच्चान्तं ऋजुसूत्रद्वयेन तु ।
गुळसिद्धं च कुर्वीत प्राग्वत् सूत्रचतुष्टयम् ॥ 178॥
हवि: सङ्ख्यानुगुण्येन बह्व्य: स्थाल्यस्तथेतरा: ।
तथोपदंशपात्रानां सर्वेषामास्यविस्तृते: ॥ 179॥
अधिकान्यपिधानानि तत्तद्द्रव्यमयानि च ।
सुवृत्तानि पिधेयानि पादचन्द्राकृतीनि च ॥ 180॥
तथा पाकोपयोग्यानि पात्राण्यन्यानि सत्तम ! ।
प्राग्वन्मध्याद्यपेक्षायां समभ्यूह्य प्रकल्पयेत् ॥ 181॥
घृततप्तोपदंशार्थमम्बरीषमथायसम् ।
जलद्रोण्य: कटाहाश्च बहव: क्षीरपाचने ॥ 182॥
घृतपाके तथापूपसाधने पात्रसञ्चयम् ।
अन्यानि च समुत्पाद्य द्रव्यादीनि विधानत: ॥ 183॥
प्रारभेत हवि:पाकं वक्ष्यमाणेन वर्त्मना ।
आहृत्योदनपाकाग्निं कुण्डादौपासनानलात् ॥ 184॥
चुल्यां निधाय “तारेण” “सप्तते” ग्न इतीरयन् ।
इन्धनानि विनिक्षिप्य यज्ञदारुमयानि च ॥ 185॥
कृमिअष्टादिहीनानि “ज्योतिरात्री” तिमन्त्रत: ।
प्रज्वाल्य व्यजनेनैव तत: स्थालीश्च ताम्रजा: ॥ 186
प्रक्षाल्य तिन्त्रिणीतोयै: केवलैर्मृण्मयांस्तत: ।
प्रक्षाल्य द्वादशार्णेन वीर्यमन्त्रेण मन्त्रवित् ॥ 187॥
घृतेनालेपयेत्तासामन्तरं व्यूहविद्यया ।
तण्डुलान् प्रक्षिपेत्तासु गायत्र्या विष्णुपूर्वया ॥ 188॥
अंभस्यपार इति च मन्त्रेण स हृदा पुन: ।
जलेनापूरयेदूर्ध्वे तण्डुलान् प्रतिपात्रगान् ॥ 189॥
तण्डुलाढकमानस्य षट्प्रस्थमुदकं भवेत् ।
कर्मारंभेण ता:स्थालीश्चुल्यामारोपयेत्तत: ॥ 190॥
चक्रमन्त्रेणापिधानीस्ता: संछाद्य यथाक्रमम् ।
पाककाले समुद्धाट्य वीर्यमन्त्रेण तद्ध्वनिम् ॥ 191॥
निरीक्ष्य नेत्रमन्त्रेण दर्व्या मूलं॒ समुद्धरन् ।
चतुर्धा वर्तयेच्चैव चक्रेनाच्छादयेत् पुन: ॥ 192॥
पक्वे जलमविस्राव्य द्वादशार्णं समुच्चरन् ।
विद्रावितेन गव्येन हविषा चाभिर्घाय च ॥ 193॥
शुचीन् सत्क्रियतेत्यादि मन्त्रेणाधारपृष्ठत: ।
शोधिते भूतले वाथ व्रीहिभिर्वा प्रसारिते ॥ 194॥
एवं हवींषि सिद्धानि पाणिभ्यामवरोप्य च ।
अस्त्राभिमन्त्रितेनैव बहि: प्रक्षाल्य वारिणा ॥ 195॥
तन्मन्त्रेतेन शुद्धेन वस्त्रेणोद्वर्तयेत्तत: ।
भस्मना मथितेनाद्भिर्वासुदेवादिवाचकै: ॥ 196॥
तर्जन्याद्यङ्गुलिभिश्च कुर्याद्दिक्षूर्ध्वपुण्ड्रकम् ।
समाच्छाद्य पिधानैश्च वसनै: क्षाळितैस्तत: ॥ 197॥
इत्युक्तं साधनं सम्यक् शुद्धान्नस्य विशेषत: ।
अन्येषां साधनं वक्ष्ये परमान्नपुरस्सरम् ॥ 198॥
तण्डुलस्य तु तुर्यांशं पायसे मुद्गसारकम् ।
तन्मानं घृतमुद्दिष्टं प्रागेव कथितं पय: ॥ 199॥
चतुर्गुणं तण्डुलाच्च खण्डचूर्णसमन्वितम् ।
साधयेदुक्तमार्गेण समन्त्रं केवलोदने ॥ 200॥
“हंस: शुचिष” दित्यत्र गोक्षीरस्य नियोजनम् ।
तदभावे नियोक्तव्यं नाळिकेरोद्भवं पय: ॥ 201॥
“अब्जागोजे” ति तत्क्षेप: स्याद्गव्यप्रतियोजने ।
गुडान्नपाचने क्षीरमपहायैक्षवं रसम् ॥ 202॥
कथितं गुडखण्डं वा क्षीरमानानुसारत:। .
क्षीरप्रक्षेपमन्त्रेण गुडादीनि नियोजयेत् ॥ 203॥
मुद्गान्ने तण्डुलं सम्यक् मुद्गसारं नियोजयेत् ।
शुद्धान्ने तु पुरा प्रोक्तं विशेषेण घृताप्लुतम् ॥ 204॥
दध्योदने दधिक्षेप: क्षीरार्धपरिसंमित: ।
कदळीपनसाम्रादिगुडखण्डसमन्वितम् ॥ 205॥
खण्डचूर्णसमोपेतं कृसरान्ने तु मुद्गकम् ।
आढकस्य हरिद्रान्ने निशापिष्टं पलं भवेत् ॥ 206॥
मुद्गसारसमोपेतं गुडखण्डादिसंयुतम् ।
मिश्रान्ने योजयेत् किंचित् क्षीराज्यवृतसंप्लुतम् ॥ 207
श्रीपारमेश्वर संहिता
*शान्त्यर्थं पयसा मिश्रं पुष्ट्यर्थे गुडमिश्रितम् ।
वश्यार्थे मुद्गसारोत्थमाकृष्टौ दधिमिश्रितम् ॥ 208॥
कृसरान्नं तु पित्र्यर्थे मारणोच्चाटनेऽपि च ।
स्तंभने च हरिद्रान्नं मिश्रान्नं मोहने भवेत् ॥ 209॥
साधारणं तु शुद्धान्नं यात्रासु मृगयादिके ।
विशेषेण तु दध्यन्नं हेमराजतपात्रगम् ॥ 210॥
मरीचिशुण्ठीलिकुचतिन्त्रिणीरसमिश्रितम् ।
चूर्णेन जीरकोत्थेन संस्कुर्याद्रसवस्तुभि: ॥ 211॥
रसभेदसमुत्थानि पनसद्वितयोद्भवम् ।
चूतभेदसमुत्थानि नातिपक्वानि कालत: ॥ 212॥
बृहत्युर्वारुवार्ताककूष्माण्डप्रभवानि च ।
कारवल्लीलतोत्थानि कार्कोटप्रभवानि च ॥ 213॥
पटोलद्वितयोत्थानि कोशातक्युद्भवे तथा।
अलाबुकर्करीनिम्बभेदोत्थं तिन्त्रिणीफलम् ॥ 214॥
क्षुद्रकन्दसमेतं च वल्लीकन्दद्वयं तथा ।
सूरणद्वयकन्दं च तथा पिण्डारकद्वयम् ॥ 215॥
पद्मोत्पलसमुत्थं च हविर्योग्यं विशेषत: ।
उच्छिष्टं कृमिदष्टं च शिवाद्यैर्दर्शितं तथा ॥ 216॥
घ्रातं लालजलस्पृष्टममेध्यस्थलसंभवम् ।
पादस्पृष्टमकालोत्थमाहृतं चाऽशुचिस्थले ॥ 217॥
भुक्तशेषं तथाऽस्पृश्यस्पृष्टं दत्तावशेषकम् ।
परीक्ष्य बहुधा मन्त्री वर्जयेत् पाककर्मणि ॥ 218॥
जीवन्तीं वास्तुकं शाकं कारवल्लीदलं तथा ।
तुम्बीदलं च पिण्डीं च चमू (पुच्छ)मुद्गदलानि च 219
शाकिनीं शतपर्वाणि तथैव श्वासमर्दितम् ।
आगस्त्यं पाचयेच्छाकं विहितं ब्राह्मणस्य च ॥ 220
एकमूलानि चान्यानि गृह्णीयादनिषेधने ।
छेदयित्वा लवित्रेण वीर्यमन्त्रं समुच्चरन् ॥ 221॥
निरीक्ष्य कृमिकीटादीन् शाकांश्च बहुधा तथा ।
प्रक्षाल्य तेषु पात्रेषु निधाय बहुधा जलै: ॥ 222॥
प्राग्वत् स्थालीषु निक्षिप्य प्रत्येकं वाऽथ मिश्रितम् ।
सैन्धवै: समरीचैश्च सर्षपैर्जीरकैरपि ॥ 223॥
श्रीपर्णीदलसंमिश्रै: पयोभिर्नालिकेरजै: ।
तत्फलैरपि संघृष्टैर्मृदुभिर्घृतमिश्रितै: ॥ 224॥
मसूरमाषनिम्बादिमुद्गभेदसमन्वितम् ।
सयूषान् मुद्गभेदादीनयूषान् लवणादिभि: ॥ 225॥
रसभेदै: समेतांश्च साधयेत्तदनन्तरम् ।
त्वचो व्यपोह्य मुद्गोत्थै: सारै: क्षीरेण पाचितै: ॥ 226॥
मरीचजीरलवणैर्घृतयुक्तैश्च मर्दितै: ।
दर्व्यादिभिश्च संस्कुर्यात् गुल्माषं सरसं यथा ॥ 227
स्थालीशरावपूर्णेषु पाचितानि पुरैव तु ।
कदळीपनसादीनि नाळिकेरफलानि च ॥ 228॥
कूश्माण्डबृहतीपूगकारवल्लीफलानि च ।
क्षुद्रकन्दसमेतानि वल्लीपिण्डारकानि च ॥ 229॥
अम्बरीषादिपात्रेषु विततेषु समन्तत: ।
घृतलिप्तेषु तप्तेषु समारोप्य प्रसार्य च ॥ 230॥
चूर्णीभूतैर्मरीचैश्च जीरकेन घृतेन च ।
प्रतापितानि स्निग्धानि दर्व्यालोड्य पुन: पुन: ॥ 231
स्थापनीयानि भाण्डेषु छादितान्यम्बरादिभि: ।
आम्रादीनि च शुष्काणि अशुष्काणि फलानि च ॥ 232
तिन्त्रिणीगुडमिश्राणि मरीचैर्जीरकैरपि ।
नाळिकेरोत्थपयसा सर्षपै: पेषितैरपि ॥ 233॥
स्थापयेदाम्रसारोत्थं लवणेन समन्वितम् ।
शृङ्गिबेरं तथार्द्रं च दळितं रहितं च वा ॥ 234॥
वासितं लवणोपेतं लिकुचोत्थरसेन तु ।
कदळीपनसाम्राणां केवलानि फलानि च ॥ 235॥
गोधूमशालिजै: पिष्टैर्गुडपाकेन लोलितै: ।
पाचितैर्मुद्गसारैश्च शकलैर्नाळिकेरजै: ॥ 236॥
जीरकै: समरीचैश्च घृतेऽपूपानि पाचयेत् ।
सुवृत्तान्याम्रतुल्यानि धात्रीफलसमानि च ॥ 237॥
न्यग्रोधफलतुल्यानि लिकुचाद्याकृतीनि च ।
अन्तर्निक्षिप्तमुद्गानि रसवन्ति समन्तत: ॥ 238॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[224]]
गुडपिष्टेन बद्धानि नाळिकेराकृतीनि च ।
नानाभेदसमुत्थानि घृतेऽपूपानि साधयेत् ॥ 239॥
शालिव्रीहिसमुत्थाश्च शालिषु स्फुटितानि च ।
लघूनि वह्णितप्तानि गुडपाकान्वितानि च ॥ 240॥
चूर्णितैश्च मरीचैश्च जीरकै: खण्डितैरपि ।
नाळिकेरफलै: शुष्कै: पृथुकानि च साधयेत् ॥ 241॥
भर्जितै: शालिपिष्टैश्च च मिश्रितैर्जीरकादिना ।
लोळितैर्गुडपाकेन पिण्डीभूतै: पृथक् पृथक् ॥ 242॥
सक्तु स्यात् साधितं तद्वत्तिलै:पिण्ड: सुभर्जितै: ।
तिलपिण्ड इति ख्यात: सदा देवस्य संमत: ॥ 243॥
सुशृतं च घनीभूतं खण्डचूर्णसमन्वितम् ।
क्षीरं च मधुसर्पिभ्यां संपृक्तं सुघनं दधि ॥ 244॥
तरुणै: शकलीभूतैरुर्वारुसहकारयो: ।
रूक्षसर्षपसंमिश्रं समरीचं तथा दधि ॥ 245॥
पृथक्पात्रगतं शुद्धं गाळितं माक्षिकं मधु ।
द्राक्षापनसरंभाम्रसमुत्थैर्मर्दितै रसै: ॥ 246॥
लोळितं गुळखण्डेन जीरकादिसमन्वितम् ।
रसालमेतद्विज्ञेयं दधिमिश्रं तु पानकम् ॥ 247॥
केवलं दधिसंमिश्रं वारिणा तत्समेन तु ।
मथितं समरीचं च लवणैश्चाधिवासितम् ॥ 248॥
खण्डचूर्णसमोपेतं पानकं श्रमशान्तिकृत् ।
अश्नानामपि संस्कारे पुरा मन्त्रा: प्रकीर्तिता: ॥ 249
तदन्येषां तु संस्कारो द्वादशार्णेन वा हृदा ।
साङ्गेन मूलमन्त्रेण सर्वं संसाधयीत वा ॥ 250॥
विष्णुगायत्रिया वाऽथ पञ्चोपनिषदाथवा ।
संसाध्य परमान्नाद्यमुपदंशान्वितं क्रमात् ॥ 251॥
फलकादिषु संस्थाप्य चोर्ध्वपुण्ड्राद्यलंकृतम् ।
महानसद्वारभूमेरालयद्वारपश्चिमम् ॥ 252॥
गोमयेनानुलिप्तेन सुधाचूर्णेन शोभिना ।
पथास्त्रमन्त्रसंजप्तवारिधारापुरस्सरम् ॥ 253॥
शङ्खतूर्यादिघोषेण तथा मङ्गळगीतिभि: ।
प्रदीपच्छत्रयुक्तैश्च हविःपालनतत्परै: ॥ 254॥
वेत्रपणिभिरन्यैश्च नास्तिकोत्सारनोद्यतै: ।
स्नाता: शुक्लाम्बरा दक्षा: कृतपादावनेजना: ॥ 255॥
स्वाचान्ता: कुशहस्ताश्च मृदा वा चन्दनादिना ।
धृतोर्ध्वपुण्ड्रा नियता: मनोवाक्कायकर्मभि: ॥ 256॥
सितकञ्चुकधर्तार: स्थगितानननासिका: ।
बलमन्त्रेण भाण्डानि वहेयु: परिचारिका: ॥ 257॥
मूलालयाग्रदेशस्थमण्टपे विततेऽथवा ।
प्रथमावरणे धाम्नो दक्षिणे माळिकावनौ ॥ 258॥
सुगुप्ते सुवितानाड्ये दीपमालाद्यलंकृते ।
प्रदेशे वस्त्रसञ्छन्ने स्थाप्यानि फलकादिके ॥ 259॥
हवि: प्रमाणतुल्याश्च हेमराजतताम्रजा: ।
स्थालिकाश्च यथालिप्ता: प्रक्षाल्यास्त्रेण वारिणा ॥ 260
पाणिना दक्षिणेनैव परामृश्य च तेन च ।
तारेण तासु निक्षेप्या धाराऽऽज्यस्य समन्तत: ॥ 261
स्थालीभ्य: समुपाहृत्य दर्व्या हेमादिक्लृप्तया ।
तदूर्ध्वे निक्षिपेन्मौनी पायसादीन्यनुक्रमात् ॥ 262॥
घृतेनाप्लाव्य मधुरव्यञ्जनानि समन्तत: ।
दधिक्षीरादिपूर्णानि चषकाण्यूर्ध्वतो न्यसेत् ॥ 263॥
सिद्धान्यपूपभेदानि पृथुकादीनि यान्यपि ।
पानकानि विचित्राणि पृथक्पात्र गतानि च ॥ 264॥
कर्पूरचन्दनक्षोदप्रसूनैश्चाधिवासितम् ।
शीतलं वस्त्रसञ्छन्नं पानीयं करकादिषु ॥ 265॥
एलालवङ्गतक्कोलजातीपूगफलान्वितम् ।
कर्पूरतैलसंमिश्रं खण्डितं च क्षुरादिभि: ॥ 266॥
नागवल्लीदलोपेतं सचूर्णं चेन्दुसंयुतम् ।
ताम्बूलं च प्रतिष्ठाप्य पात्रेष्वब्जाकृतीषु च ॥ 267॥
चन्दनादीनि गन्धानि तथा नानाविधा: स्रज: ।
स्थापयित्वा यथास्थानमाराधकमुखेन तु ॥ 268॥
विज्ञापयेयुर्देवस्य तत्तत्कर्माधिकारिणः ।
भोज्यासनाधिरूढस्य देवस्याराधक: स्वयम् ॥ 269
श्रीपारमेश्वर संहिता
अर्घ्याद्यै: प्राग्वदभ्यर्च्य साध्यबीजावसानिकै: ।
द्वारस्याभ्यन्तरगते देवस्य पुरत: स्थले ॥ 270॥
शोधिते चार्घ्यतोयेन चन्दनाद्यैश्च मण्डिते ।
मण्डले तु परिस्तीर्य तण्डुलानि यथारुचि ॥ 271॥
क्षालितं वस्त्रतुण्डं तु तदूर्ध्वे संप्रसार्य च ।
अन्नाधारं प्रतिष्ठाप्य तदूर्ध्वे लोहनिर्मितम् ॥ 272॥
ऊर्ध्वतो वसनाबद्धं तदूर्ध्वे स्रोतसंप्लुते ।
विन्यसेत् परमान्नादि पात्राण्येकैकश: क्रमात् ॥ 273
तर्पणं तु प्रतिष्ठाप्य हस्तप्रक्षाळनाम्भसा ।
कुर्याद्दक्षकरे दैवे प्रागुपस्तरणार्हणम् ॥ 274॥
ततो देवादिमूर्तीनां हवींषि विनिवेदयेत् ।
प्रथमं पायसं , पश्चात् गुडान्नं मुद्गभेदितम् ॥ 275॥
शुद्धान्नं तिलसंमिश्रं निशान्नं, दधिमिश्रितम् ।
मिश्रान्नं च क्रमाद्दद्यादपूपानि तदन्तिमे ॥ 276॥
पृथुकानि च सक्तूनि तिलपिण्डान्वितानि च ।
कदळीपनसादीनि फलानि विविधानि च ॥ 277॥
रसभेदसमेतानि पानकानि च तर्पणम् ।
नाळिकेररसं चैव हस्तप्रक्षालिनं तत: ॥ 278॥
उपस्पर्शं च ताम्बूलं दत्वा प्रागुक्तमाचरेत् ।
राजभिर्हविषो नित्यं प्राचुर्ये कल्पिते सति ॥ 279॥
आधारेषु प्रतिष्ठाप्य वितते गर्भमन्दिरे ।
निवेद्यानि यथायोगमन्यथा संकटे भुवि ॥ 280॥
तदेकस्मिन् दृढाधारे वस्त्रच्छत्रे यथाक्रमम् ।
निधाय विनिवेद्याय तथातमपनीय च ॥ 281॥
प्रोक्षिते चास्त्रमन्त्रेण निक्षेप्य हविरन्तरम् ।
निवेदयेद्यथापूर्वं विशेषोऽत्र समीरित: ॥ 282॥
मन्त्रक्रियाविहीनं च गन्धदुष्टं विवर्णकम् ।
अतिपक्वमपक्वं च विस्रावितजलं तथा ॥ 283॥
अदीक्षितैश्च पतितैरीक्षितं प्रतिलोमजै: ।
अत्युष्णमतिशीतं च प्रमाणरहितं तथा ॥ 284॥
समुद्धृतं च नि:शेषं मुखवातादिदूषितम् ।
व्यञ्जनादिविहीनं चाप्यपात्रस्थमगोपितम् ॥ 285॥
अन्तस्तण्डुलसंयुक्तं भिन्नभाण्डगतं तथा ।
अनाधारं परस्पृष्ठं अर्कतापहतं तथा ॥ 286॥
अङ्गारतुषसंयुक्तं केशपाषाणसंयुतम् ।
कृमिलोष्ठादिभिर्जुष्टं प्राण्यङ्गादिसमन्वितम् ॥ 287॥
अपूर्णपाकमाधाररहितव्यञ्जनोज्झितम् ।
गव्याज्यदधिनिर्मुक्तं काङ्क्षितं चेतरैर्जनै: ॥ 288॥
अपिधानविनिर्मुक्तं देवतान्तरसंमतम् ।
एवं दुष्टं हविर्बुध्वा प्रक्षिपेज्जलमध्यत: ॥ 289॥
मोहात् त्यक्तं हविर्विष्णो: यदि दद्यात्तदर्चनम् ।
निरर्थकं स्यात् कर्तॄणां विनाशश्च भवेद् ध्रुवम् ॥ 290
तस्मात्तदैव मूलस्य सहस्रं जपमाचरेत् ।
ततस्तत्राश्रयाणां च स्थापितानां विधानत: ॥ 291॥
विभवव्यूहमूर्तीनां मण्टपे गोपुरादिषु ।
स्थापितानां च मूर्तीनां प्रादुर्भावात्मनामपि ॥ 292॥
पूजितानां यथान्यायं सत्यादीनां खगात्मनाम् ।
कुमुदादिगणेशानां द्वार्स्थानामपि सद्मनि ॥ 293॥
प्रतिष्ठितानां भक्तानां प्रागुक्तानां विधानत: ।
तत्तन्मन्त्रेण विधिवत्सिद्धानि च पृथक् पृथक् ॥ 294
हवींषि पायसादीनि क्रमेण विनिवेदयेत् ।
गारुडेनैव मन्त्रेण बल्यर्थं साधयेद्धवि: ॥ 295॥
अन्येषां प्रणवेनैव सिद्धमन्नं निवेदयेत् ।
अग्निकार्यं हविस्साध्यं यथा मूलालयाकृते: ॥ 296॥
सर्वाण्यपूपभेदानि नाग्निकार्ये हितानि वै ।
अन्यानि पायसादिनि नित्यनैमित्तिकादिषु ॥ 297॥
होतव्यानि विशेषेण फलानि विविधानि च ।
भूतानां बलिदानेषु पायसादीनि नित्यश: ॥ 298॥
अपूपानि च सक्तूनि पृथुकानि फलानि च ।
तिलपिण्डसमेतानि मिश्रितान्यथवा पृथक् ॥ 299॥
दातव्यानि यथान्यायं तेषां तृप्तिकरं यत: ।
तेन क्रूरादिभिर्ब्रह्मन् ! उत्सवादिषु कर्मसु ॥ 300॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[226]]
तत्र तत्रोक्तविधिना बलिद्रव्याण्युपाहरेत् ।
अभावे सर्ववस्तूनां सोदकं केवलोदनम् ॥ 301॥
तण्डुलं वोदकेनैव दातव्यं मन्त्रवित्तमै: ।
इति सम्यक् समाख्यातं हविषां साधनादिकम् ॥ 302॥
निवेदनप्रकारश्च नित्ये मूलादिमूर्तिषु ।
तथाश्रयेषु प्रासादे बाह्यतो वाऽङ्कणादिके ॥ 303॥
प्रासादेषु च क्लृप्तेषु स्थापितेष्वाश्रयादिषु ।
प्राकारगोपुरद्वारमण्टपेषु समन्तत: ॥ 304॥
विभवव्यूहबिम्बेषु तथाङ्गालयमूर्तिषु ।
प्रासादाभ्यन्तरस्थानां देवतानां यथार्चने ॥ 305॥
निवेदनार्थं नादद्यात् द्वारबाह्ये प्रतिष्ठितम् ।
निषिद्धान्नं निवेद्यं तद् दूषितं राक्षसादिभि: ॥ 306॥
देवेन प्रागनुज्ञातं रक्षसां दितिजन्मनाम् ।
अन्येषां भरणीयानां भूतानां पिशिताशिनाम् ॥ 307
तस्यात्तस्मात् अनादेया बलवीर्यादिशक्तय: ।
विभूत्या वाऽविभूत्या वा हविष: प्राप्तये पृथक् ॥ 308॥
पृथक्पात्रगतं सिद्धं द्वारस्यान्ते निवेशितम् ।
निवेदनीयं क्रमश: परमान्नपुरस्सरम् ॥ 309॥
काम्ये नैमित्तिकेप्येवं महतो हविषोर्चने ।
प्रासादाभ्यन्तरस्थस्य कर्मार्चादिकस्य च ॥ 310॥
आड्यैर्द्विजातिभूषाद्यै: यथाविभवमादरात् ।
निवेदनीयं यद्येकं पात्रस्थं मूलकौतुके ॥ 311॥
अन्नपूरं प्रतिष्ठाप्य प्रासादाग्रस्थमण्टपे ।
मूलमूर्तिं समभ्यर्च्य कर्मार्चाभि: सशक्तिभि: ॥ 312
स्नापयेत् कर्मबिम्बस्थं कलशै: प्रागुदीरितै: ।
मूले प्राग्वत् पृथक्पात्रे निवेद्य च हविस्तत: ॥ 313॥
कर्मबिम्बगतं देवमानीयाग्रस्थमण्टपे ।
तस्मिन्निवेदयेन्मन्त्री मूलमूर्त्यवलोकितम् ॥ 314॥
महद्धविश्च तत्रस्थं परमान्नादिसत्कृतम् ।
मखकौतुकपूर्वासु क्रमेणाभ्यर्चितासु च ॥ 315॥
निवेद्य च यथायोगं पात्रस्थानि पृथक् पृथक् ।
वत्सरोत्सवपूर्वेषु नानावैशेषिकेष्वपि ॥ 316॥
यात्रामूर्तिं समानीय बाह्यतो यत्र कुत्रचित् ।
विस्तरेणार्चयित्वा तु महदन्नं निवेदयेत् ॥ 317॥
तदर्थे विधिवत् कुर्यात् स्नपनं स्नानकौतुके ।
मृगयाद्युत्सवे प्राप्ते बहिरुद्यानभूमिषु ॥ 318॥
महोदनसपर्याथमालयाभ्यन्तरस्थिते ।
स्नापयेद्विधिवन्मन्त्री तद्बिम्बं स्नानमण्टपे ॥ 319॥
द्वादश्यादिषु कालेषु तथा च अ (श्र?)वणादिषु ।
वत्सरोत्सवनिष्ठेषु नानावैशिषिकेष्वपि ॥ 320॥
साधनं हविषामेतत् साधारणमुदाहृतम् ।
अथोत्सवार्चामानीय कुत्रचिन्मण्टपादिके ॥ 321॥
यथाविधि समाराध्य बहुधा पायसादिना ।
यथालब्धेन चान्नेन प्रीणेयेन्भक्तिपूर्वकम् ॥ 322॥
विशेषमथ वक्ष्यामि महतो हविषोर्चने ।
नित्ये महाहविर्यागो न च कार्यो हितैषिभि: ॥ 323॥
वितते गर्भगेहे वा प्रासादाग्रस्थमण्टपे ।
बाह्यत: स्नपनाद्यर्थं यागार्थं वा प्रकल्पिते ॥ 324॥
प्रागुक्तेन प्रमाणेन त्वेकपात्रे समर्पितम् ।
यत्तन्महाहवि: प्रोक्तं हरे: प्रीतिकरं सदा ॥ 325॥
प्रासादाभ्यन्तरे कल्प्यमुपपात्रोज्झितम् हवि: ।
तदन्यत्र विशेषेण विस्तृतं परिकल्पयेत् ॥ 326॥
मूलमूर्तिं पुराऽभ्यर्च्य तदर्थं मन्त्रवित्तम: ।
अभ्यर्च्यार्घ्यादिभिर्मन्त्रै: प्राग्वद्धूपान्तिमैस्तत: ॥ 327
तस्मात् स्नपनबिम्बस्य हृदयाम्भोरुहोदरे ।
चिच्छक्तिमवतीर्याथ तथाचोत्सवकौतुके ॥ 328॥
समभ्यर्च्य यथा पूर्वमानीय स्नानमण्टपे ।
स्नानकौतुकमासाद्य कलशैरभिषिच्य च ॥ 329॥
निवेद्य च हवि: पश्चादानयेद्गर्भमन्दिरम् ।
तस्मिन् विन्यस्य तन्मन्त्रं मूलमूर्तौ नियोजयेत् ॥ 330
यानादौ तु समारोप्य उत्सवार्चामलङ्कृताम् ।
यागार्थमण्टपे वाथ नयेदास्थानमण्टपे ॥ 331॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
हेमादिनिर्मिते तत्र वितते भद्रविष्टरे ।
समारोप्य च देवेशं महद्भिर्भोगसञ्चयै: ॥ 332॥
प्रदक्षिणप्रणामान्तैर्मूलमन्त्रेण देशिक: ।
समाराध्यार्घ्यपुष्पाद्यैस्तोयदानपुरस्सरम् ॥ 333॥
दद्यात्तदादिनो भोगान् मात्रान्तांश्च निवेदितान् ।
निवेदनार्थं हविषां मण्टपं विस्तृतं कृतम् ॥ 334॥
वितानध्वजपूर्वैश्च यथा यवनिकापटै: ।
अलंकृतं मध्यभूमौ हविष्पूरप्रमाणत: ॥ 335॥
कुर्यात्तालोच्छ्रयां वेदिमुपपीठसमाकृतिम् ।
इष्टकाद्यैश्च तुर्यश्रां दृढां समतलां शुभाम् ॥ 336॥
गोमयेन समालिप्य सुधाद्यैर्वर्णकैरपि ।
पिष्टचूर्णैश्च परित: शोभयित्वा च पश्चिमे ॥ 337॥
दुकूलतूलसञ्छन्नं मसूरकसमन्वितम् ।
भोज्यासनं प्रतिष्ठाप्य नात्युच्चं नातिनीचकम् ॥ 338
साधितानि यथापूर्वं हवि: पात्राणि पाचका: ।
परमान्नाद्युपेतानि सोपदंशफलानि च ॥ 339॥
भक्ष्यभोज्यसमेतानि मधुरादिरसानि च।
छत्रदीपसमोपेतभेरीपटहनि:स्वनै: ॥ 340॥
शङ्खशृङ्गादिघोषेण दुर्जनोत्सारणोद्यतै: ।
पुरावच्छोधितेनैव यथा वै गोमयादिना ॥ 341॥
सूत्रितेन सुधाचूर्णै: पार्श्वयोरस्त्रवारिणा ।
प्रोक्षितेन पवित्रज्ञै: ततस्तस्मान्महानसात् ॥ 342॥
अनुधारापदं प्रोक्तं निनयेद्यागमण्टपम् ।
यातुवारुणमध्ये वा सोम सामीरणान्तरे ॥ 343॥
शालिव्रीहिपरिस्तीर्णे स्थले मखतरुद्भवे ।
फलके संप्रतिष्ठाप्य वस्त्रच्छन्नेऽस्त्रमन्त्रिते ॥ 344॥
ततो वेद्यां परिस्तीर्य तण्डुलाञ्छालिसंभवान् ।
कंसादि धातवो नेष्टा महोदननिवेदने ॥ 345॥
अच्छिन्नानि सुपूतानि कदल्यादिदलानि वा ।
प्रागग्राण्युदगग्राणि बहुश: क्षाळितानि च ॥ 346॥
निधाय च यथापूर्वमुपस्तीर्य घृतेन तु ।
पात्रेष्वन्येष्वथादाय दर्व्या मूलेन तद्धवि: ॥ 347॥
मध्यगे वितते पात्रे प्रतिष्ठाप्य यथाक्रमम् ।
सुवृत्तं चतुरश्रं वा दर्व्या तं (सं) सेचयेत्तत: ॥ 348॥
संस्कृतैर्घृतपूरैश्च विद्रुतैर्वातशीतळ: ।
मूलमन्त्रं समुच्चार्य पुनरप्यभिघार्य च ॥ 349॥
परितो मुद्गभेदेन गुल्माषं “हृदयेन” तु ।
गुडखण्डानि “शिरसा” खण्डचूर्णान्वितानि च ॥ 350
उपदंशानि “शिखया” पाचितानि यथाविधि ।
कदलीपनसाम्राणि फलानि विविधानि च ॥ 351॥
कालपक्वानि हृद्यानि “कवचं” समुदीरयन् ।
घृततप्तोपदंशानि तदूर्ध्वे “नेत्र” मुच्चरन् ॥ 352॥
पुटीकृते तदूर्ध्वे तु वीर्यमन्त्रेण साधितम् ।
चूर्णितै: समरीचैश्च जीरकैश्च गुळान्वितै: ॥ 353॥
दधिपूरं तु संपूर्य खण्डचूर्णसमन्वितम् ।
एवं प्रतिष्ठिते पूर्वमेकपात्रे महाहवि: ॥ 354॥
पूरितान्युप पात्राणि परित: पायसादिभि: ।
प्राग्वद्घृतोपदंशाद्यैश्चाधारेषु निवेशयेत् ॥ 355॥
महान्नस्य तु पाश्चात्यप्रमुखासु दिशास्वपि ।
द्वन्द्वयोगेन निक्षेप्यं पायसादिकमष्टकम् ॥ 356॥
एकैकं ह्रासयेद्वाथ क्षीरान्नादिचतुष्टयम् ।
तत्तत्स्थानेषु शुद्धान्नमपूपादीनि विन्यसेत् ॥ 357॥
पायसान्नं गुडान्नं वा मुद्गान्नं केवलोदनम् ।
स्थाप्यं वा, मध्यकल्पे तु पाश्चात्यादिष्वनुक्रमात् ॥
मुद्गान्नं मधुरं वाथ क्षीरान्नादित्रिकं तु वा ।
गुळपायसयोरेकं शुद्धान्नं वाथवार्पयेत् ॥ 359॥
अनुकल्पेन शुद्धान्नं भक्तिश्रद्धावशेन तु ।
यथाकल्पं तु संकल्प्य पायसादिष्वथेच्छया ॥ 360॥
सुगन्धिशालिसंपन्नमभावाच्छालिसंभवम् ।
मध्यतो घृतसंपूर्णसौवर्णचषकान्वितम् ॥ 361॥
पात्रं पाश्चात्यदिङ्मध्ये व्यञ्जनादि परिष्कृतम् ।
प्रापणार्थं प्रतिष्ठाप्यमुच्चाधारोपरिस्थितम् ॥ 362॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[228]]
मध्यत: पायसद्रोणीं गुळान्नपरिपूरिताम् ।
प्रतिष्ठाप्याथ परितस्त्वन्यान्यूह्य प्रकल्पयेत् ॥ 363॥
पानीयं गन्धपुष्पाद्यैर्वासितं करकादिषु ।
प्रच्छादनाम्बरादिनि मण्टपस्य तु दक्षिणे ॥ 364॥
मधुपर्कं च गोमात्रा साध्यबीजानि पश्चिमे ।
ताम्बूलतिलरत्ना(त्नोत्था)र्थमात्रा गन्धस्रगादय: ॥ 365
यागद्रव्याणि चान्यानि त्वक्षसूत्रादिकानि च ।
स्थापयित्वोत्तरस्यां च ततस्तत्कर्मकारिभि: ॥ 366॥
पूजितस्य विशेषेण देवस्य पुरत: स्थित: ।
विज्ञापयेद्देशिकेन्द्र: प्रणत: पुरुषोत्तमम् ॥ 367॥
“भगवन् ! पुण्डरीकाक्ष ! सच्चिदानन्दलक्षण ! ।
बलवीर्यमयैर्भोगैर्नित्यतृप्तस्त्वमव्यय: ॥ 368॥
तथापि चात्मसिध्यर्थं महता हविषाऽधुना ।
भवन्तं तर्पयिष्यामि संपूर्णं तत् प्रकल्पितम् ॥ 369॥
अनुग्रहार्थं भक्तानां भोक्तुमासादय प्रभो ! " ।
विज्ञाप्यैवं तत: पश्चात्प्राग्वन्नीराजयेद्विभुम् ॥ 370॥
स्वर्णादिनिर्मिते याने देवमारोप्य मूर्तिपा: ।
सर्वालङ्कारसंयुक्तं नयेयुर्भोजनास्पदम् ॥ 371॥
आरोपयित्वा प्रागास्यं तत्रस्थे भोजनासने ।
अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं प्रदद्यात् सप्रतिग्रहम् ॥ 372॥
प्रच्छादनपटं चाथ मधुपर्कं यथाविधि ।
गोमात्रां साध्यबीजानि दत्वाऽऽचामजलेन तु ॥ 373
हस्तौ प्रक्षाल्य देवस्य पानीयं चार्घ्यवारिणा ।
प्रतिष्ठाप्य समासीन: पीठे देवस्य दक्षिणे ॥ 374॥
अथार्हणजलं त्वर्घ्यादुद्धृतं विनिवेदयेत् ।
विलोक्य नेत्रमन्त्रेण पृथक् पात्रगणान्वितम् ॥ 375॥
सव्यञ्जनं सभक्ष्यं च परमान्नादिकं हवि: ।
“पवित्रेण” समभ्युक्ष्य “शतधारेण” पूर्ववत् ॥ 376॥
दहनाप्यायने कृत्वा सर्वं सुरभिमुद्रया ।
ध्यात्वा तन्मन्त्रमुच्चार्य त्वमृतीकृत्य तद्गतम् ॥ 377॥
बलं वीर्यं च तेजश्च त्वर्घ्यपुष्पं समुत्क्षिपेत् ।
“कवचेन” च सास्त्रेण नेत्रमन्त्रेण भावयेत् ॥ 378॥
तत: स्वदक्षिणे हस्ते विज्ञानैश्वर्यशक्तय: ।
स्मर्तव्या: स्वस्वमन्त्रेण भोजका: करणात्मका: ॥ 379
तेनाथ “विष्णुहस्तेन” परमान्नपुरस्सरम् ।
स्पृष्ट्वा स्पृष्ट्वा यथायोगं बद्धया ग्रासमुद्रया ॥ 380॥
निवेदनीया वै विष्णोरन्नमूर्त्यन्तरस्थिता: ।
रसरूपादिभेदोत्थास्तेजोवीर्यबलात्मका: ॥ 381॥
षाड्गुण्यविग्रहस्यापि देवस्यार्चाभिमानिन: ।
प्रीणनं परमं ह्येतद्धविर्मन्त्रै: सुसंस्कृतम् ॥ 382॥
ज्ञात्वैवं शंखशृङ्गादिभेरीपटहनि:स्वनै: ।
घण्टारवसमेताभिर्मङ्गलामिश्र गीतिभि: ॥ 383॥
श्रुतिस्मृतीतिहासानां भगवद्गुणशंसिनाम् ।
स्तोत्राणां च पुराणानां वैष्णवानां च नि:स्वनै: ॥ 384
प्रदक्षिणक्रमेणैव पायसाद्युपपात्रगम् ।
प्रभूतान्नं तत: पश्चात् प्रापणान्नपुरस्सरम् ॥ 385॥
भक्ष्याण्यपूपपूर्वाणि भोज्यानि च फलानि च ।
लेह्यानि मधुपूर्वाणि चोष्याण्याम्रादिकान्यपि ॥ 386
पेयानि क्षीरपूर्वाणि अनुपानान्वितानि च ।
विनिवेद्य च देवाय विन्यस्तान्योदनोपरि ॥ 387॥
रसवीर्यादिसन्मन्त्रान् वीर्यादिविवर्जितान् ।
ओमित्युपाहरेन्मन्त्री तत: संहतिमुद्रया ॥ 388॥
पूर्णात्पूर्णमिति प्राज्ञो जप्त्वा मन्त्रं समाहित: ।
सुतृप्तं भावयेद्देवं सुतृप्तमिति चोच्चरन् ॥ 389॥
शीतलं तर्पणजलं शङ्खशुक्त्याकृतिष्वपि ।
पात्रेषु पूरितं तर्प्य चूर्णं निष्पुंसनाय च ॥ 390॥
तदर्थं शाटकं चाथ हस्तप्रक्षालनं तत: ।
समाचमनतोयं च घृष्टकर्पूरभावितम् ॥ 391॥
चन्दनं करशुध्यर्थं मात्रां करसमुद्भवाम् ।
सरत्नां विनिवेद्याथ ताम्बूलं शशि भावितम् ॥ 392॥
दत्वाऽथ मूलमुद्रां तु दर्शयेन्मूलमुच्चरन् ।
जपं कृत्वा यथापूर्वमर्घ्याद्यैर्धूपपश्चिमै: ॥ 393॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
समभ्यर्च्य, समाहूय गुरुपूर्वांश्च साधकान् ।
सिद्धान्तनिरतांश्चाथ पञ्चकालपरायणान् ॥ 394॥
दीक्षितांश्च यथान्यायं त्रैविद्यांस्तदभावत: ।
अर्घ्यानुलेपनाभ्यां तु स्रग्वरैर्धूपपश्चिमै: ॥ 395॥
समभ्यर्च्य ततस्तेषां दद्यादर्घ्योदकं करे ।
परित: पायसादीनि पात्रस्थानि पृथक् पृथक् ॥ 396
महोदनं च मध्यस्थं चतुर्धा संविभज्य च ।
प्रयच्छेदकमंशं तु कारिभ्य: श्रेयसे तत: ॥ 397॥
द्वितीयमोदनं दद्यात् सेनेशाय तत: परम् ।
तृतीयमन्नं दातव्यं सर्वेषां परिचारिणाम् ॥ 398॥
चतुर्थं वैष्णवानां च देवायतनवासिनाम् ।
आराधकप्राशनार्थं प्रापणान्नं समाचरेत् ॥ 399॥
गोमात्रां साध्यबीजानि शालिमुद्गादिकानि च ।
मात्रां च तिलरत्नोत्थां तथा चाच्छादनाम्बरम् ॥ 400
निष्पुंसनपटं चाथ ताम्बूलं च विशेषत: ।
प्रयच्छेद्देशिकेन्द्राय नियुक्तायार्चने क्षणे ॥ 401॥
महाविभूतिर्देवेश: सर्वसङ्कल्पसिद्धिद: ।
यस्मात् प्रागात्मसात्कुर्याद्भोगशक्तिमनेश्वरीम् ॥ 402
व्यक्तां गुर्वादिवक्त्रेण भुनक्ति तदनन्तरम् ।
तस्मान्निवेदितं सर्वं वासुदेवस्य वै विभो: ॥ 403॥
प्रदद्याद् गुरुपूर्वेभ्यो नियतेभ्य: सदार्चने ।
रक्षणीयमभक्तेभ्यस्तद्दानं विष्णुयाजकै: ॥ 404॥
प्रायश्चित्ती भवेद्दाता अपात्रप्रतिपादनात् ।
प्रक्षिपेज्जलमध्ये तु विष्वक्सेननिवेदितम् ॥ 405॥
जलजानां तीरजानां जन्तूनां तृप्तयेऽथवा ।
जले किञ्चिद्विनिक्षिप्य शेषमन्नं तदग्रत: ॥ 406॥
तद्भक्तानां द्विजातीनां निरतानां स्वकर्मसु ।
एवं सन्तर्प्य देवेशं महता हविषा तत: ॥ 407॥
भोज्यासनगतं पश्चादन्यत्र शयनास्पदे ।
सुवितानपताकाड्ये पुष्पमालाद्यलंकृते ॥ 408॥
सर्वोपकरणोपेते पर्यङ्कस्योर्ध्वतो नयेत् ।
अपनीय च माल्यनि गन्धानि वसनानि च ॥ 409॥
स्वयं किञ्चित् समादाय विष्वक्सेनस्य वै तत: ।
प्रदद्यादवशिष्टं तु पर्यङ्कस्थस्य वै विभो: ॥ 410॥
अर्घ्यं पाद्याम्बुना शाटीं तथा पादानुलेपनम् ।
सप्रतिग्रहमाचामं हस्तसंमार्जनाम्बरम् ॥ 411॥
दत्वा तत: सुगन्धैस्तु चन्दनाद्यै: समालभेत् ।
व्यजनै: श्रमशान्त्यर्थं संवीज्य च समन्तत: ॥ 412॥
क्वथितं च मृगस्नेहं शशिचूर्णाधिवासितम् ।
मर्दयित्वाथ देवस्य केशपाशे प्रसारिते ॥ 413॥
नानाविधैर्गन्धवद्भिः पुष्पै: संवलितान्तरम् ।
स्रग्भिर्नानाविधाभिश्च केशान् संवेष्टयेत्तत: ॥ 414॥
निवेदयेदपूपानि पृथुकानि फलानि च ।
पानकं तर्पणजलं नाळिकेररसान्वितम् ॥ 415॥
ताम्बूलं शशिसंयुक्तं साङ्गं विज्ञाप्य वै विभुम् ।
छत्रदीपान्वितो यायादर्घ्यभृत् पाचनालयम् ॥ 416॥
तत्र नैमित्तिके कुण्डे नित्ये वा संस्कृते पुरा ।
तथैव संस्कृते वह्नौ प्राग्वत् संतर्पिते सति॥ 417॥
तस्मिन् ज्वाला जठाधारे हृद्गतं मन्त्रनायकम् ।
अवतीर्य समिद्भिश्च सप्तभिस्तर्पयेत्तत: ॥ 418॥
पायसाद्यैर्विशेषेण पाचितैरखिलैरपि ।
शङ्खभेरीनिनादेन घण्टारवसमन्वितम् ॥ 419॥
पूर्णाहुतिं ततो दद्यादाज्यस्याच्छिन्नधारया ।
कर्मशेषं समापाद्य दद्याच्छिष्टं चरुं गुरो: ॥ 420॥
ततो देवान्तिकं प्राप्य होमकर्म समर्पयेत् ।
संविभज्य पितॄन् प्राग्वत् संप्रदानसमन्वितम् ॥ 421
अर्चयित्वार्घ्यगन्धाद्यै: प्राग्वत् कुर्यात् प्रदक्षिणम् ।
विज्ञाप्य यानगं कृत्वा देवमन्त: प्रवेशयेत् ॥ 422॥
स्वस्थानस्थस्य देवस्य दद्यादर्घ्यादिकत्रयम् ।
तत्र संरोधितं मन्त्रं प्राग्वन्मूले नियोजयेत् ॥ 423॥
तत्रापि पूजयेद्भोगैरर्घ्याद्यैर्धूपपश्चिमै: ।
ततो विज्ञापयेद्देवं पुष्पाञ्जलिपुरस्सरम् ॥ 424॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[230]]
“पूजितोऽसि जगन्नाथ ! महता हविषा विभो ! ।
त्वदीये मयि वात्सल्यात् तृप्तो भवितुमर्हसि ॥ 425॥
इति विज्ञाप्य देवस्य चरणाम्बुरुहद्वये ।
मूलमन्त्रं समुच्चार्य प्रक्षिपेत् कुसुमाञ्जलिम् ॥ 426॥
महोदनसपर्यादौ प्राप्ते नैमित्तिकादिषु ।
पूजनादुत्सवार्चाया: पुरस्ताद्वाथ पश्चिमात् ॥ 427॥
सशक्तिकं मूलबिम्बं साङ्गं बिम्बं च साश्रयम् ।
विहगेशावृतिद्वारपालभक्तै: समन्वितम् ॥ 428॥
विमानेषु बहिष्ठेषु मण्टपे गोपुरादिषु ।
विभवव्यूहमूर्तीनां स्थापितानां विधानत: ॥ 429॥
प्राग्वत् संपूजनं कृत्वा महान्नं विनिवेदयेत् ।
मुख्यकल्पमिदं प्रोक्तं मध्यकल्पे यथाबलम् ॥ 430॥
एकैकस्याढकाद्येन मानेनान्नं प्रकल्येत् ।
मूलालयगतं देवं केवलं वा समर्चयेत् ॥ 431॥
प्रासादस्थस्य नित्ये तु न संकल्प्यं महाहवि: ।
तदर्थं बलियानं तु नावर्तव्यं हितेच्छुना ॥ 432॥
महोदनं च स्नपने स्नपनं च महोदने ।
कर्तव्यमविनाभूतं द्वितयं मुख्यकल्पने ॥ 433॥
अनुकल्पे तदन्योन्यमेकैकेन विना कृतम् ।
प्रभूतोदनयागार्थमन्ययागार्थमेव वा ॥ 434॥
बिम्बे कस्मिंश्चिदावाह्य पूजिते तु यथाविधि।
समारब्धे समाप्तेऽस्मिन् यागेऽकस्माद् द्विजोत्तम ! ॥
अन्ये महाहविर्यागे प्राप्ते नैमित्तिकादिषु ।
दातव्यं तत्र मन्त्रज्ञैरन्यत्रोद्वासनादिकम् ॥ 436॥
तत उद्वासयेदत्र स्नपनेऽप्येवमेव हि ।
मूलबिम्बे यथा देयं मन्त्रिभिस्तु महाहवि: ॥ 437॥
तृतीयावरणाद्बाह्ये तथैवाभ्यन्तरेऽपि वा ।
महोत्सवविधौ दद्यात् कुत्रचिद्वा महाहवि: ॥ 438॥
महताऽनेन हविषा भक्त्या य: पूजयेद्धरिम् ।
स भुक्त्वा विपुलान् भोगानिह लोके चिरंतनान् ॥ 439
कालान्तरेऽत्यये प्राप्ते प्राप्तं यात्यच्युतं पदम् ।
विशेषादभिषिक्तैश्च भूपैर्भूतहिते रतै: ॥ 440॥
विधिनानेन कर्तव्यं महोदनसमर्चनम् ।
प्राप्नुवन्ति च ते शश्वत् प्रतिभूपालमण्डलम् ॥ 441॥
वारणं च वराश्वं च तदीयं कोशसञ्चयम् ।
॥ इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे प्रापणादिमान, साधन,
निवेदनादिप्रकारो नाम अष्टादशोऽध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्रीपारमेश्वर संहिता
श्री:
॥ एकोनविंशोऽध्याय: ॥
प्रायश्चित्तविधिः
मुने! सिद्धान्तनिष्ठस्य समाराधनकाङ्क्षिण: ।
समयाचारवैकल्ये प्रायश्चित्तमुदीरय ॥ 1॥
शाण्डिल्य: -
शृणु सम्यक् प्रवक्ष्यामि प्रायश्चित्तं मुने ! हितम् ।
यत् कृत्वा देशिकादीनां चतुर्णां शुभमेधते ॥ 2॥
अस्नात्वा विधिवन् मन्त्री नद्यादौ पूजयेद्यदि ।
स्नात्वा मूलसहस्रं तु जप्त्वा संपूजयेद्विभुम् ॥ 3॥
जीर्णं पर्यूषितं वासो दधानो यदि पूजयेत् ।
स्नात्वा विशुद्धवासोभृन्मूलमन्त्रं जपेत्तथा ॥ 4॥
ध्यानहीनस्त्वनाचान्त: पवित्ररहिताङ्गुलि: ।
केशास्थिलोष्टसिरासृगस्पृश्यस्पर्शनेऽपि च ॥ 5॥
स्नात्वा यथापुरं पूज्य मूलमन्त्रायुतं जपेत् ।
उदक्यासूतिकाऽपेयचण्डालाद्युपवर्तक: ॥ 6॥
स्पृशेच्चेद्भगवद्बिम्बं स्नात्वा पूर्वं स्वयं तत: ।
पञ्चगव्येन देवेशमभिषिच्य समर्चयेत् ॥ 7॥
उदक्यासूतिकाद्यैश्च स्पृष्ट: संस्पृश्य कौतुकम् ।
स्नात्वोत्तमेन देवेशमभिषिच्याथ शान्तये ॥ 8॥
हुत्वाऽथ मूलमन्त्रेण जपेच्चायुतसङ्ख्यया ।
सूतके मृतके बिम्बं स्पृशेद्वा पूजयेद्यदि ॥ 9॥
अधमोत्तमेन संस्नाप्य प्राग्वद्धुत्वा जपेन्मनुम् ।
महापातकिभि: स्पृष्ट विण्मूत्रापेयपैस्तथा ॥ 10॥
पूजयेद्यदि देवेशं पुन: स्नात्वा विधानत: ।
पूर्ववत् स्नपनं कृत्वा शान्तिहोमादिकं चरेत् ॥ 11॥
निष्ठीवरुधिरस्वेदयुक्तो देवं स्पृशेद्यदि ।
कुशोदकेन संस्नाप्य विशेषेण यजेद्विभुम् ॥ 12॥
दिवा गत्वा स्त्रियं स्वीयामस्नात्वा चेत् स्पृशेद्विभुम् ।
उपोष्य पञ्चभिर्गव्यै: कुशोदै: स्नापयेद्विभुम् ॥ 13॥
परस्त्रीगमनासक्तश्चीर्णदुश्चरितो विभुम् ।
पूजयेद्वा तथा स्पृष्टे देवबिम्बेऽभिषिचयेत् ॥ 14॥
मध्यमाधममार्गेण हुत्वा मन्त्रं जपेच्छतम् ।
क्रिमिकीटास्थिकेशादिपतङ्गनखरादिकै: ॥ 15॥
प्राण्यङ्गतुषभस्मादिदुष्टै: पत्रफलादिभि: ।
पुष्पैस्तोयैस्तथाप्यन्यैश्चन्दनाद्यैश्च भूषणै: ॥ 16॥
तथोपचारैरन्यैश्च वर्जितैरपि वस्तुभि: ।
तथा पर्यूषितै: पत्रपुष्पाङ्कुरफलादिभि: ॥ 17॥
अस्पृश्यप्राणिभि: स्पृष्टैस्तथा चास्पृश्यवस्तुभि: ।
चण्डालसूतिकाद्यैश्च निषादपतितादिभि: ॥ 18॥
संस्पृष्टैश्च परिम्लानै: सरजोभिर्यजेद्यदि ।
जपेदष्टोत्तरशतं मूलमन्त्रमनन्यधी: ॥ 19॥
एतैर्दुष्टैस्तु वस्त्राद्यैर्देवं संपूजयेद्यदि ।
संस्नाप्य चाधमेनैव पूजयित्वा विधानत: ॥ 20॥
शान्तिहोमं प्रकुर्वीत सहस्राहुतिभि: क्रमात् ।
चण्डालसूतिकोदक्याशबरापेयपायिभि: ॥ 21॥
संस्पृष्टे पानभक्ष्यादौ देवेशस्य निवेदिते ।
मृण्मयानि परित्यज्य क्षालयित्वेतराणि च ॥ 22॥
स्नात्वा कुशोदकं पीत्वा स्नापयेदधमेन तु ।
पुन: संपूज्य जुहुयान्मूलेन शतसङ्ख्यया ॥ 23॥
विड्वराहसृगालाभि: काकश्येनखरादिभि: ।
एवमादिभिरन्यैश्च स्पृष्टेऽन्नादौ निवेदिते ॥ 24॥
पूर्ववच्छान्तिरेव स्यात्तत: शुद्धं निवेदयेत् ।
परस्त्रीगमनासक्तैर्भक्ष्याभक्ष्याविवेकिभि: ॥ 25॥
यथेष्टाचारनिरतैरवैष्णवकुलोद्भवै: ।
पक्वं स्पृष्टं तथा दृष्टं दुष्टं पूयासृगादिभि: ॥ 26॥
अमत्या चेद्धविर्दत्तं पूर्ववच्छान्तिमाचरेत् ।
शवादिदूषितान्नस्य पक्वस्य विनिवेदने ॥ 27॥
पूर्ववत् पूज्य देवेशं शान्तिहोमं समाचरेत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[232]]
त्यक्तमन्नादिकं दद्याद्यदि पूज्य पुनस्तिलै: ॥ 28॥
सघृतैर्जुहुयान्मन्त्री सहस्रशतसङ्ख्यया ।
तथा पर्यूषितान्नस्य प्रदाने शान्तिमाचरेत् ॥ 29॥
त्यक्तं हवि: फलं पुष्पं पवित्रान्नरसादिकम् ।
त्यजेज्जलाशये वाग्नौ भुवि वा गोष्वलोलुप: ॥ 30॥
मक्षिकाघुणभृङ्गाद्यैर्दष्टं दुष्टं पुरीषगै: ।
पत्रपुष्पफलाद्यन्नं त्यक्तव्यं , तदधिष्ठितम् ॥ 31॥
अस्त्रोदकेन संप्रोक्ष्य दद्याद्देवाय भक्तित: ।
महाहविर्विधाने तु विशेषमवधारय ॥ 32॥
पचनालयमन्यत्र साधितं दीक्षितेतरै: ।
अमन्त्रसंस्कृतं चान्नमविभक्तमलक्षणम् ॥ 33॥
निरीक्षितमयोग्यैश्च संपृष्टं मक्षिकादिभि: ।
संप्रोक्ष्य चास्त्रतोयेन निवेद्यं यत्नगौरवात् ॥ 34॥
सेनेशाय न दातव्यं होमं कुर्याद्यथारुचि ।
कारिभ्य: संप्रदानं च बलिदानं न कारयेत् ॥ 35॥
अभ्यागतेष्वनाप्तेषु दीनानाथजनेष्वपि ।
प्रदेयमन्यथा शान्तिहोमं कुर्यादनन्यधी: ॥ 36॥
बिडालमूषिकासर्पमण्डूकाद्यैश्च जन्तुभि: ।
क्रिमिकीटपतङ्गाद्यैर्वायसाद्यैश्च खेचरै: ॥ 37॥
न देयं देवदेवाय दुष्टं स्पृष्टं महाहवि: ।
दत्ते हुत्वा च जप्त्वा च पुनर्दद्यान्महाहवि: ॥ 38॥
भोगमन्त्रक्रियाध्यानं मुद्राणामङ्गरूपिणाम् ।
द्वारावरणपूर्वाणां बिंबपीठादिकारिणाम् ॥ 39॥
कालानामपि चान्येषां नित्यनैमित्तिकात्मनाम् ।
विपर्यासे प्रवृत्ते तु दिव्यैर्व्यापकपञ्चकै: ॥ 40॥
प्रत्येकं जुहुयान्मन्त्री तिलैश्चान्यै: शतं शतम् ।
समित्परिधिदर्भाणां कूर्चानां हविषामपि ॥ 41॥
आज्यस्थाल्यादिपात्राणामग्ने: स्थण्डिलकुण्डयो: ।
स्त्रुक्स्रुवस्य प्रणीताया अभावे लक्षनोज्झिते ॥ 42॥
शान्त्यर्थं जुहुयान्मन्त्री प्राग्वद्व्यापकपञ्चकै: ।
अभावे काष्ठसमिधामाज्येन चरुणा हुनेत् ॥ 43॥
समिद्भिराज्याभावे तु तिलैर्वा होममाचरेत् ।
अलाभे हविषोऽन्येषामाज्येन जुहुयात् सुधी: ॥ 44॥
सर्वधाहोमकर्मार्थं तिलमाज्यं न लोपयेत् ।
तिलाज्ययोरभावे तु हवनं स्यान्निरर्थकम् ॥ 45॥
शान्तिहोमं प्रकुर्वीत प्रतिष्ठायां यथोदितम् ।
वह्नौ कुण्डे स्थले चुल्यां संस्कृतेऽनुगतिं गते ॥ 46॥
पुनराधाय संस्कृत्य शान्तिहोमादिकं हुनेत् ।
वह्नौ स्पृष्टे तथाऽस्पृश्यै: केशास्थिनखरैरपि ॥ 47॥
यथावन्मूलमन्त्रेण जुहुयात् सर्पिषा शतम् ।
उदक्यासूतिकाद्यैश्च सन्निकृष्टेऽयुतं हुनेत् ॥ 48॥
संस्पृष्टेऽन्यं समाधाय जुहुयाच्चायुतं जपेत् ।
असमिद्धे हुते वह्नौ पुनर्होमं समाचरेत् ॥ 49॥
नैमित्तिकेषु काम्येषु चोत्सवेषु विशेषत: ।
तदङ्गहुतभुग्यागं कुण्डेऽन्यस्मिन् समाचरेत् ॥ 50॥
शान्तिहोमं प्रकुर्वीत कृते चेत्तद्विपर्यये ।
परिवारानमूर्तांश्च मूर्तांश्चैव यथाक्रमम् ॥ 51॥
अनर्चयित्वाऽहोरात्रं जपेत्तत्र पुरोऽन्तिके ।
तन्मन्त्रांश्छतमष्टौ तु प्रत्येकं पूजनादिकम् 52॥
पतने बलिवस्तूनामस्पृश्यस्पर्शनेऽपि वा ।
तथैव पात्रेऽभिमते केशलोष्टादिदूषिते ॥ 53॥
तत्त्यक्त्वाऽन्येन निर्वर्त्य शान्तिहोमं समाचरेत् ।
बलिं दुष्टेन दद्याच्चेच्छान्तिहोमपुरस्सरम् ॥ 54॥
बलिं दत्वा विशेषेण प्रागुक्तं मन्त्रवान् जपेत् ।
नित्योत्सवार्थबिम्बे तु यानान्निपतिते सति ॥ 55॥
तदेवोद्धृत्य तद्बिम्बमक्षतं स्नाप्य मन्त्रवित् ।
अधमाधममार्गेण शान्त्यर्थं जुहुयादनु ॥ 56॥
तथैव च क्षतं बिम्बं समाधाय यथापुरम् ।
कृत्वा प्रातिष्ठिकं कर्म स्वस्थाने स्थापयेदनु ॥ 57॥
यावत्समाधिकालं तु तावद्बिम्बान्तरेण वा ।
कूर्चेन वाऽन्यबिम्बेन कुर्यान्नित्योत्सवं हरे: 58॥
अस्पृश्यैर्वाथ संस्पृष्टे बलिबिम्बेऽभिषेचयेत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
अधमाधममार्गेण शान्तिहोमपुरस्सरम् ॥ 59॥
यानस्थे त्वध बिम्बे तु व्यूढेऽयोग्यजनै: सति ।
कुशोदकेन संप्रोक्ष्य शान्तिहोमं समाचरेत् ॥ 60॥
अस्पृश्यैर्यदि संस्पृष्टो बलिबिम्बस्य वाहक: ।
पञ्चगव्येन संप्रोक्ष्य शुचिनाऽन्येन वाहयेत् ॥ 61॥
मुद्रामन्त्रक्रियाध्यानद्रव्याणां भोगरूपिणाम् ।
विशेषाद्बलिकाले तु हानिरुत्पद्यते यदि ॥ 62॥
जपेन्मूलसहस्रं तु मन्त्री ध्यानसमन्वित: ।
न दत्त यदि दातव्यं फलपुष्पोदनादिकम् ॥ 63॥
देवोपभुक्तं योग्याय मूलमन्त्रायुतं जपेत् ।
हुतशेषे हविश्शेषे भुङ्क्ते योग्यजनैर्विना ॥ 64॥
जपेन्मूलायुतं मन्त्री दाता किल्बिषशान्तये ।
“सात्वतै: सत्वनिरतै: सदा भगवतःप्रियै: ॥ 65॥
दत्तं भगवते यद्यत् तत्तत् पावनपावनम् ।
ब्रह्मघ्नस्य सुरापस्य स्वर्णस्तेयरतस्य च ॥ 66॥
गुरुतल्परतस्यपि संयुक्तस्यापि तै: सह ।
प्राशनं सर्वपापघ्नमन्येषायपि किं पुन: ॥ 67॥
तस्मात्तत् संप्रदातव्यं ज्ञानिनां मुख्यकल्पने ।
त्रैवर्णिकानां दातव्यं दीक्षितानां तु मध्यमे ॥ 68॥
केवलानां तु भक्तानां त्रैविद्यानां द्विजन्मनाम् ।
प्रदानमनुकल्पे स्यादन्यथा प्राशयेत् स्वयम् ॥ 69॥
विष्वक्सेनस्य यद्दत्तं पूजान्ते मन्त्रिभिर्विभो: ।
न भोक्तव्यंविशेषेण त्यक्तव्यं भूजलादिषु ॥ 70॥
गोषु वा विष्णुभूतानां तृप्तये हितमिच्छताम् ।
भोक्ता किल्बिषशान्त्यर्थं व्रतं चान्द्रायणं चरेत् ॥ 71
संकल्प्य यागं होमान्तं हवनं न कृतं यदि ।
द्विगुणं हवनं कृत्वा पूर्णान्तं मन्त्रवित्तम: ॥ 72॥
एकद्वित्रिचतु:पञ्चषट्कालेषु यथाक्रमम् ।
एकादिदिनमासर्तुवत्सरेषु तथैव च ॥ 73॥
वह्निकार्येषु लुप्तेषु नित्यनैमित्तिकेष्वपि ।
द्विगुणं मिश्रितैर्होमैरधमस्नपनं चरेत् ॥ 74॥
पूजालोपे प्रवक्ष्यामि प्रायश्चित्तं मुने शृणु ।
औपचारिकसांस्पर्शहृदयंगमरूपिणाम् ॥ 75॥
परिच्युतौ च भोगानां त्रयाणां क्रमशो मुने ! ।
पूजान्ते सर्वबीजानि मात्रावित्तं घृतोदनम् ॥ 76॥
निवेदनीयं देवस्य विशेषेज्यापुरस्सरम् ।
एककाले च दिवसे पक्षे वैशेषिकार्चनम् ॥ 77॥
तत्तद्द्विगुणितैर्द्रव्यैर्बलिहोमान्तमाचरेत् ।
एकमासीयपूजाया यावद्द्वादशमासिकी ॥ 78॥
तावद्द्विगुणितैर्द्रव्यैर्माससङ्ख्यार्चनेऽपि च ।
स्नपनं चापि नवकमधमाधमपूर्वकम् ॥ 79॥
मुख्योत्तमावसानं तु सहस्रकलशाप्लवम् ।
संप्रोक्षणं च विध्युक्तं प्रतिष्ठां च क्रमाच्चरेत् ॥ 80॥
आरभ्य मासिकीं पूजां यावद्द्वादशमासिकी ।
तावदेकैकवृद्ध्या तु महता हविषा यजेत् ॥ 81॥
समिद्भि: सप्तभिर्हुत्वा पुरा पश्चाद्धृताप्लुतै: ।
घृतैश्च जुहुयान्मन्त्री त्वासहस्राद्यथाबलम् ॥ 82॥
तथैव च जपं कुर्यान्मूलमन्त्रस्य सादरम् ।
बलिप्रदानहीने तु हुत्वा मूलशतं तत: ॥ 83॥
तत्तदावरणद्वारदेवानां स्वस्वसंज्ञया ।
जुहुयात्तिलमिश्रेण घृतेनैव शतं शतम् ॥ 84॥
प्रायश्चित्तं प्रवक्ष्यामि नित्यादिस्नपनेषु ते ।
गृहार्चने प्रकुर्वीत नित्यादिस्नपनं सुधी: ॥ 85॥
तत्र स्नानीयतोयेन पूजार्थमभिषेचयेत् ।
बहुबेरे तु कर्मार्चां स्नापयेदग्रमण्टपे ॥ 86॥
प्रासादे वितते ब्रह्मभागस्थे भद्रविष्टरे ।
स्नापयेत् स्नानकलशै: स्थापितैरग्रमण्टपे ॥ 87॥
मध्याह्ने चापि सायाह्ने स्नानीयकलशोद्धृतै: ।
स्नानद्रव्यसमेतैर्वा वारिभि: प्रोक्षयेत् क्रमात् ॥ 88॥
मूलबिम्बादिबिम्बानां कुर्याद्वा विनिवेदनम् ।
बहुबेरेऽभिषेकार्चां तां गृहीत्वाग्रमण्टपात् ॥ 89॥
न गच्छेद्बाह्यतो मन्त्री स्नपनार्थं बहिर्गते ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[234]]
शान्तिहोमं प्रकुर्वीत तस्य दोषस्य शान्तये ॥ 90॥
एकबेरे बृहद्रूपे कर्मार्चामभिषेचयेत् ।
बृहद्धटैश्च बहुभि: सहस्रकलशादिभि: ॥ 91॥
यदाभिषेको बाह्यस्थे मण्टपे स्नानकौतुकम् ।
संस्नाप्य विधिवन्मन्त्री महता विभवेन तु ॥ 92॥
पूजयित्वोत्सवार्चायां विनिवेद्य महाहवि: ।
कलशस्नपनार्थं चेन्न कुर्यादङ्कुरार्पणम् ॥ 93॥
तथा प्रतिसराबन्धं मूलमन्त्रायुतं जपेत् ।
पुरस्तादङ्कुरानर्प्य बद्वा बिंबेऽपि कौतुकम् ॥ 94॥
अमत्या वा समत्या वा स्नपनं नाचरेद्यदि ।
शान्तिहोमं पुरा कृत्वा जपेदष्टोत्तरायुतम् ॥ 95॥
कौतुकाङ्कुरपूर्वं तु पुनरेवाभिषेचयेत् ।
अकृत्वाङ्कुरयागं तु तथा कौतुकबन्धनम् ॥ 96॥
स्नापितो यदि देवेश: स्नानं तन्निष्फलं भवेत् ।
विधिवच्चाङ्कुरावापं तथा कौतुकबन्धनम् ॥ 97॥
स्नापयेद्विधिवन्मन्त्री शन्तिहोमपुरस्सरम् ।
संकल्पिते तु स्नपने त्वकृते द्विगुणं चरेत् ॥ 98॥
नासादितैर्द्रव्यहीनै: स्नापितेऽप्येवमाचरेत् ।
अधिवासितकुंभस्थतोयानां पूर्वमेव तु ॥ 99॥
न पर्यूषितहानि: स्यान्मन्त्रन्यासैस्तथार्चनै: ।
स्थापितेष्वथ कुंभेषु हीनेषु स्थाप्य पूर्ववत् ॥ 100॥
जपेत् कलशदैवत्यं मन्त्रमष्टोत्तरं शतम् ।
समुद्घृतेषु कुंभेषु रिक्तेषु सुषिरादिना ॥ 101॥
प्राग्वदन्यं प्रतिष्ठाप्य जपेदष्टोत्तरं शतम् ।
अस्पृश्यैश्च तथा स्पृष्टे मार्जाराराद्यैश्च दंशिते ॥ 102
श्वादिभि: कुक्कुटाद्यैर्वा शबराद्यैर्विजातिभि: ।
केशास्थिलोष्टसंदुष्टे पुन: कलशसञ्चये ॥ 103॥
सद्द्रव्यं पूर्ववत् स्थाप्य तद्दैवत्यं जपेच्छतम् ।
दुष्टै: संस्नापिते देवे पुनरप्यभिषेचयेत् ॥ 104॥
व्यापकै: पञ्चभिर्मन्त्रै: प्रत्येकं जुहुयाच्छतम् ।
पूर्ववत् कुंभदैवत्यं जपेद्ध्यानसमन्वितम् ॥ 105॥
अक्रमेण समुद्धारे स्थापने द्रव्ययोजने ।
अनर्चने च मन्त्राणां जपेदष्टोत्तरं शतम् ॥ 106॥
माहिषाजोष्ट्रसंभूतै: दधिक्षीरघृतादिभि: ।
स्नपनाद्देवदेवस्य मूलमन्त्रेण मन्त्रवित् ॥ 107॥
समिद्भि: सप्तभिर्होमं कुर्यादष्टोत्तरं शतम् ।
गेयमङ्गळवादित्रस्तोत्रनृत्तादिभिर्विना ॥ 108॥
वीणावेणुनिनादैश्च तथा पुण्याहवाचनै: ।
विनाभिषेचिते मूलं शतमष्टोत्तरं जपेत् ॥ 109॥
बिम्बेऽभिषिच्यमाने तु पतिते स्नानविष्टरात् ।
चलिते वा विशेषेण प्रतिष्ठास्नपनं चरेत् ॥ 110॥
चरुणा सर्पिषा चैव प्रागुक्तैर्मूलपञ्चकै: ।
हुत्वा चाष्टोत्तरशतं तत्सङ्ख्यं च जपेत्तत: ॥ 111॥
प्रभापीठास्त्रवस्त्राङ्गभेदभङ्गादिदूषिते ।
तत्तद्विम्बगतां शक्तिं नियोज्य ध्रुवकौतुके ॥ 112॥
सन्धानं शिल्पिभि: कृत्वा सुसंस्कृत्य तदैव तु ।
शेषकर्मणि निर्वृत्ते स्नापयेदुत्तमक्रमात् ॥ 113॥
तिलेन चरुणाज्येन प्रत्येकं च सहस्रश: ।
जुहुयान्मूलमन्त्रेण तेन शान्तिर्भविष्यति ॥ 114॥
तदा न घटितुं शक्तिर्यदि स्याद्यत्नगौरवात् ।
शोभार्थबिम्बै: पुरत: स्थापित: शेषमाचरेत् ॥ 115॥
एवमुत्सवतीर्थार्थशयनादिषु मूर्तिषु ।
तत्तदङ्गादिसन्धानं स्थापनं योजनं पुन: ॥ 116॥
उक्तप्रमाणादधिके हीने स्नपनवस्तुनि ।
शरावे कलशे कूर्चे वस्त्रे कोष्टे सदस्यपि ॥ 117॥
पालिकादौ तथा पीठे तोरणे चाष्टमङ्गले ।
द्वारमङ्गळकुंभेषु साधनेष्वितरेष्वपि ॥ 118॥
मूलमन्त्रं जपेन्मन्त्री शतमष्टाधिकं सुधी: ।
मोक्षार्थी स्नापयेद्देवं सर्वकालं यथाविधि ॥ 119॥
रिपूणां निग्रहार्थाय दिवा कुर्यात्तु सर्वदा ।
स्वर्गकामस्तु पूर्वाह्णे धर्मार्थी दिनमध्यमे ॥ 120॥
दिनान्ते सर्वभोगार्थी प्रायश्चित्तेषु सर्वदा ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
चन्द्रसूर्योपरागे च तत्काले स्नापयेद्विभुम् ॥ 121॥
संक्रान्तिषु च सूर्यस्य प्राग्वत् पश्चात्तथैव च ।
सङ्क्रान्तिकालविज्ञानान्नाड्य: षोडश षोडश ॥ 122
तदानीं स्नापयेद्देवमनुक्रान्ते हुनेन्मनुम् ।
सहस्रकृत्वस्तदनु तत्समं जपमाचरेत् ॥ 123॥
पुरस्तात् सर्वकर्मार्थमङ्कुरेष्वर्पितेष्वनु ।
रक्तेषु श्यामवर्णेषु तथा तिर्यग्गतेषु च ॥ 124॥
वक्रेषु चाप्ररूढेषु दक्षिणार्भिमुखेषु च ।
विधिहीनेषु चास्पृश्यस्पृष्टेष्वधिकृतैर्विना ॥ 125॥
पालिकादिषु भिन्नेषु नष्टेषु पतितेषु च ।
मूषिकाद्यैश्च दष्टेषु मूलमन्त्रायुतं जपेत् ॥ 126॥
पुरस्तादेकयागार्थमङ्कुरेष्वर्पितेषु च ।
असमाप्ते ततस्तस्मिन् प्राप्ते वैशेषिकान्तरे ॥ 127॥
तदर्थमपि कुर्वीत पालिकास्वङ्कुरार्पणम् ।
उत्सवाद्यन्तयोर्मध्ये रक्षासूत्रविवर्जितम् ॥ 128॥
बद्धप्रतिसरे बिम्बे स्नपनार्थं तु मन्त्रिणा ।
संप्राप्ते स्नपनेऽन्यस्मिन् शीघ्रकर्मनिमित्तत: ॥ 129॥
तदर्थं कौतुकं बध्वा स्नानकर्म समाप्य च ।
पूर्वारब्धं प्रकुर्वीत प्रायश्चित्तादनन्तरम्। 130॥
अन्यत्र क्रमश: कुर्यात् पूर्वारब्धं समाप्य च ।
अन्यथा चेदिदं कर्म निष्फलं भवति द्विज ! ॥ 131॥
तद्दोषपरिहारार्थं शान्तिहोमो जपस्तथा ।
सहस्रसङ्ख्यया युक्तो मूलमन्त्रेण मन्त्रवित् ॥ 132॥
स्नपनेऽस्मिन्नतिक्रान्ते मूलमन्त्रायुतं जपेत् ।
मूषिकासर्पमण्डूकचुचुंदर्यादिजन्तुभि: ॥ 133॥
स्थापिते कलशे स्पृष्टे लङ्घिते सति तं त्यजेत् ।
पुनरन्यं तथा स्थाप्य जपेन्मूलशतं गुरु: ॥ 134॥
प्रायश्चित्तेष्वनुक्तेषु एवमादिषु सत्सु च ।
मूलमंत्रायुतं चैव जपेदष्टोत्तरं गुरु: ॥ 135॥
प्रायश्चित्तं प्रवक्ष्यामि महोत्सवविधौ मुने !
गृहे प्रतिष्ठिते बिम्बे न कुर्वीत महोत्सवम् ॥ 136॥
स्वतन्त्रम् परतन्त्रं च दिव्याद्यायतनं द्विधा ।
पर्वताग्रे नदीतीरे तीर्थानां निकटे विभो: ॥ 137॥
स्थापितस्यालयं विद्धि स्वतन्त्रमिति सत्तम ।
ग्रामाद्यङ्गतया क्लृप्तमस्वतन्त्रमितीरितम् ॥ 138॥
तयोर्महोत्सवं कुर्यात् त्रयोदशविधं मुने ! ।
सङ्कल्प्यैकतमे तत्र प्रवृत्ते वत्सरं प्रति ॥ 139॥
न तु कुर्याद्विभूत्यर्थं तस्मान्न्यूनं दिनोत्सवम् ।
अमत्या यदि कुर्वीत कुर्यादूर्ध्वंगतोत्सवम् ॥ 140॥
प्राक् प्रवृत्तं तु शान्त्यर्थमन्यथा स्यान्नृपक्षय: ।
प्रमाणरहिते वंशे पटे बालध्वजेऽपि च ॥ 141॥
वर्णभूषणमानाद्ये दण्डे यष्टौ च वैणवे ।
फेणके चावटे पीठे प्रपायां ध्वजरज्जुनि ॥ 142॥
विधिवच्छान्तिहोमं तु जपान्तं प्राग्वदाचरेत् ।
छिन्ने भिन्नेऽग्निना दग्धे नष्टे मूषिकदंशिते ॥ 143॥
विण्मूत्ररुधिरापेयरेतोनिष्ठीवनादिभि: ।
दूषितं ध्वजमुत्सृज्य प्राग्वदन्यं समाहरेत् ॥ 144॥
प्रतिष्ठाप्याथ दण्डाग्रं मानयित्वाधमेन तु ।
संस्नाप्य दोषशान्त्यर्थं जुहुयात् सर्पिषा शतम् ॥ 145
स्तम्भाग्रे ध्वजवस्त्रस्य रक्षाकार्याय दीक्षितै: ।
आरोहणं न दोषोऽत्र रक्षाहेतोर्द्विजादिभि:॥ 146॥
सुजीर्णान् फेणदण्डादीन् परित्यज्य ततोऽपरान् ।
संस्कृत्य योजयॆत्तत्र बध्वा तु ध्वजमञ्जसा ॥ 147॥
मध्यमस्नपनान्तं तु शान्तिहोमं समाचरेत् ।
वर्षवातातपस्पर्शै: लुप्तवर्णे खगध्वजे ॥ 148॥
न किंचिदप्यनिष्टं स्यात् स्तंभाग्रे यावदुत्सवम् ।
बद्धध्वजपटे स्तम्भे वातवेगादिहेतुभि: ॥ 149॥
मूलदेशे तु विच्छिन्ने सध्वजे पतिते सति ।
अकृत्वा ध्वजविश्लेषं स्थापयेच्छेषमञ्जसा ॥ 150॥
स्नपनं चोत्तमं कुर्यात् चतु: स्थानार्चनादिकम् ।
गोभूहेमगवादीनां दानं शक्त्या समाचरेत् ॥ 151॥
उत्सवध्वजभङ्गेन राज्याद्भ्रष्टो भवेन्नृप: ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[236]]
तस्मात्तत्परिहारार्थं त्वरया शान्तिमाचरेत् ॥ 152॥
हेतुभिर्वातवेगाद्यैर्ध्वजे निपतिते भुवि ।
क्षिप्रमुद्धृत्य तद्बध्वा स्नपनं चाधमेन तु ॥ 153॥
शान्त्यर्थं जुहुयादाज्यं तिलेन शतसङ्ख्यया ।
ध्वजे निपतिते छिन्ने कुर्यात् स्नपनमुत्तमम् ॥ 154॥
पुनरन्यं समुत्पाद्य बध्नीयात् संस्कृतं तथा ।
अन्यथा यदि दोष: स्याद्राज्ञो राष्ट्रस्य मन्त्रिण: ॥ 155
पक्षीशाधिष्ठिते कुंभे नष्टे वा पतिते भुवि ।
स्पृष्टेऽस्पृश्यैस्तथा केशलोष्टास्थिशकृदादिभि: ॥ 156
कुंभेऽन्यस्मिन् समारोप्य तां शक्तिं कुंभमध्यगाम् ।
जप्त्वा मूलायुतं मन्त्री शेषकर्म समाचरेत् ॥ 157॥
अनुक्तानां तु सर्वेषां जपेदेवं यथाबलम् ।
देवतावाहनार्थं तु भेरीताडनकर्मणि ॥ 158॥
वाद्यजातेषु सर्वेषु मृदङ्गपणवादिषु ।
न स्थापितेषु स्वस्थानेतत्तत्पूजातविलोपने ॥ 159॥
पुण्याहपाठराहित्ये तथावाहनगाधया ।
सगणेषु च भूतेषु सग्रहेषूत्कटादिषु ॥ 160॥
स्वासु दिक्षु यथान्यायमनाहूतेषु सत्सु च ।
द्वारावरणरथ्यासु ग्रामवास्तुष्वनुक्रमात् ॥ 161॥
बलिप्रदानहीने तु तथा ताळस्वरादिषु ।
गेयनृत्तेषु हीनेषु शान्तिहोमपुरस्सरम् ॥ 162॥
प्रत्येकं देवतामन्त्रमष्टधाऽऽवर्तयेद्बुध: ।
पुनरुत्पादयेत् सर्वं देवतावाहनादिकम् ॥ 163॥
अनङ्कुरार्पणाग्रं तु प्रारभेच्च महोत्सवम् ।
पुन: प्राप्ते दिने वाथ सद्य: कृत्वाऽङ्कुरार्पणम् ॥ 164
शान्तिहोमं प्रकुर्वीत पूर्ववच्छतसङ्ख्यया ।
तथैव तीर्थयात्रार्थं भूतरात्रादिसिद्धये ॥ 165॥
परिच्युतौ तथाङ्गानामङ्कुरार्पणकर्मणि ।
न कृतं चेत्तथा साङ्गं तथा कौतुकबन्धनम् ॥ 166॥
कर्तव्या पूर्ववच्छान्तिर्होमेन सजपेन च ।
उत्सवार्थाधिवासेषु चतु:स्थानार्चनेऽपि च ॥ 167॥
आरंभकलशस्नाने स्नानबेराभिषेचने ।
महाहविषि होमे च दिवसेषु तथा निशि ॥ 168॥
भूतादिरात्रिदेवानां बलिं द्रव्यैः यथोदितै: ।
हवने च तथोद्याने लीलया मृगयोत्सवे ॥ 169॥
मृगयायां विशेषेण लोप: सञ्जायते यदि ।
शान्तिहोमादिकं तत्तत् कृत्वा शेषं समाचरेत् ॥ 170
अधिष्ठितेषु बिम्बेन यानेषु पतितेषु वा ।
भिन्नेष्वपि च वाहेषु प्रमादाद्यत्र कुत्रचित् ॥ 171॥
यानान्तरे समारोप्य वाहने वाऽथ कौतुकम् ।
शान्तिहोमं पुरा कृत्वा जपेन्मूलसहस्रकम् ॥ 172॥
गोभूहेमादिकं दद्याद्वैष्णवेभ्यो गुरोरपि ।
यानाद्वा वाहनाद्वाऽपि बिम्बे तु पतिते सति ॥ 173॥
बलिबेरोक्तविधिना समाधानपुरस्सरम् ।
स्नपनं शान्तिहोमं च मन्त्रजापान्तमाचरेत् ॥ 174॥
समाधौ दीर्घकालीने कुर्याच्छोभार्थकौतुके ।
शेषकर्म महार्चायां निर्वृत्ते सन्धिकर्मणि ॥ 175॥
पूर्ववत्तां प्रतिष्ठाप्य यथावच्छान्तिमाचरेत् ।
शून्येषु ग्रामनगरपत्तनादिषु चोत्सवम् ॥ 176॥
बलिदानं न कुर्वीत कृते तत्रापि निष्फलम् ।
समाहिते तु ग्रामादौ महाशान्तिपुरस्सरम् ॥ 177॥
पुनरप्युत्सवं कुर्यात् ब्राह्मणानामनुज्ञया ।
ग्रामादावग्निना दग्धे वात्याऽऽसारादिदूषिते ॥ 178
शान्तिहोमं पुरा कृत्वा पश्चादुत्सवमाचरेत् ।
स्थापिते पर्वताग्रेषु देवबिम्बे महोत्सवम् ॥ 179॥
यथावकाशं कुर्वीत तत्रैव बलिपूर्वकम् ।
तदासन्नेऽग्रहारादौ शक्यं चेत् कर्तुमुत्सवम् ॥ 180॥
बलिप्रदानरहितं तत्र कुर्यात् परिभ्रमम् ।
देवताह्वानवेलायामाहूतानां विभो: पुरा ॥ 181॥
देवासुरगणादीनां भूतानामप्यनुक्रमात् ।
उत्सवार्थबलिं दद्यान्महापीठे दिवानिशम् ॥ 182॥
ध्वजार्थमङ्कुरानर्प्य ध्वजमुत्थाप्य वा तथा ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
दीक्षार्थं कौतुकं बध्वा पुरा तीर्थाघमर्षणात् ॥ 183॥
देशिकं व्याधिते वाऽथ मृते कार्यान्तरोद्यते ।
सूतकाद्युपघाते च शेषकर्मसमापनम् ॥ 184॥
कर्तव्यं गुरुणाऽन्येन जप्त्वा मूलायुतं जपेत् ।
रिपुचोराग्निवृष्ट्यादिभयाद्विघ्ने महोत्सवे ॥ 185॥
जाते दद्याद्बलिं तस्मिन्नष्टेऽप्यहनि देशिक: ।
अतीतं तु बलिं दद्याच्छान्तिहोमजपान्वितम् ॥ 186
कुर्यादुत्सवयात्रां च विहितेऽह्नि महोत्सवम् ।
भ्रष्टायां तीर्थयात्रायामवरुह्य खगध्वजम् ॥ 187॥
पूर्ववद् ध्वजमुत्थाप्य कुर्यात्तीर्थान्तमुत्सवम् ।
प्रतिरात्रिबलिद्रव्यव्यत्यासे सर्पिषा शतम् ॥ 188॥
हुत्वाऽग्नौ मूलमन्त्रेण जपेदष्टोत्तरं शतम् ।
कालेऽन्यस्मिन् बलिं दद्यात्तत्काले प्राप्तमञ्जसा ॥ 189
व्यत्यासे बलिदेवानां जपो होमश्च तादृश: ।
अङ्कुरार्पणपूर्वश्च नारब्धश्चेन्महोत्सव: ॥ 190॥
तथैव चाङ्कुरावापं कृत्वा मूलायुतं जपेत् ।
विशेषात् पालिकावासे रथयावृतिषु चोत्सवे ॥ 191
ग्रामवास्तुषु रथ्यासु भूतानां बलिमाचरेत् ।
न चाश्रये प्रकुर्वीत राजराष्ट्रविवृद्धये ॥ 192॥
दद्याद् ग्रामादिवृद्ध्यर्थं तस्मिन्नप्यालये बलिम् ।
शान्तिहोमं प्रकुर्वीत बलिदानेऽन्यथाकृते॥ 193॥
खद्योतपांसुनीहारवर्षवातातपादिभि: ।
बिम्बे महोत्सवे स्पृष्टे सजपं होममाचरेत् ॥ 194॥
प्रपामण्टपपात्राणामग्निदाहे च पूर्ववत् ।
निर्वापितेषु दीपेषु पूर्ववच्छान्तिरीरिता ॥ 195॥
वस्त्रभूषणमाल्यानां हेतीनां च तथैव च ।
छत्रचामरपूर्वाणां महतां मङ्ळात्मनाम् ॥ 196॥
ध्वजतोरणपूर्वाणां पीठानामङ्गरूपिणाम् ।
अग्निदाहे समुत्पन्ने पुनरुत्पाद्य तानपि ॥ 197॥
सजपं शान्तिहोमं तु कुर्यादष्टोत्तरं शतम् ।
प्रागुक्तानां च सर्वेषां दीपानां तु विशेषत: ॥ 198॥
पतने भुवि सञ्जाते मूलमन्त्रेण मन्त्रवित् ।
अष्टोत्तरसहस्रं तु हुत्वा तत्सङ्ख्यया जपेत् ॥ 199॥
दिवारात्र्युत्सवं कुर्यादासूर्यास्तमयोदयात् ।
कालयोर्विपरीतश्चेदधमस्नपनं चरेत् ॥ 200॥
तीर्थयात्रा प्रकर्तव्या सूर्यस्यास्तमयात् पुरा ।
पूर्वभागे रजन्यां वा कुर्यात् स्वव्यक्तदिव्ययो: ॥ 201
उत्तमस्नपनं कुर्यात्तीर्थकालविपर्यये ।
द्विवारयुक्ते तीर्थर्क्षे पुरूहूतक्षणान्वितम् ॥ 202॥
पुण्यं भवेत्तत्पूर्वं स्यादुभयोर्विद्यते यदि ।
देवस्योत्सवयात्रायां स्पृष्टेऽस्पृश्यैस्तु देशिके ॥ 203
न दोषस्तत्र विज्ञेयो विशेषाद्देवसन्निधौ ।
उत्सवे होमविधुरे द्विगुणं जुहुयाज्जपेत् ॥ 204॥
नेत्रास्त्रसहितं मूलं प्रत्येकं शतसङ्ख्यया ।
सर्वभक्तजनैर्देवो यथाभिमुखदिङ्मुखै: ॥ 205॥
स्रग्गन्धवस्त्रक्षीरान्नपानकापूपसत्फलै: ।
ताम्बूलैर्गन्धसंमिश्रैस्तोषणीयो यथाबलम् ॥ 206॥
सुस्थितैर्वाऽऽसनासीनैर्देशिकैर्वाथ साधकै: ।
पूजिते सति देवेशे न दोषो भक्तिगौरवात् ॥ 207॥
बिम्बे चोरादिर्भिनष्टे वर्तमाने महोत्सवे ।
बिम्बान्तरं समापाद्य प्रतिष्ठाप्य यथापुरम् ॥ 208॥
महाभिषेकं हवनं जपं कृत्वा यथाविधि ।
कुर्यादुत्सवशेषं तु कर्मार्चादिषु वाऽऽचरेत् ॥ 209॥
निशायां सर्वशान्त्यर्थी पुष्ट्यर्थी मध्यमे दिने ।
आप्यायनार्थी पूर्वाह्णे धर्मार्थी मध्यतो निशि ॥ 210
तथा रिपुक्षयार्थी च पुष्पयागं समाचरेत् ।
न च पर्यूषितै: पुष्पै: परिम्लानैस्तदार्चयेत् ॥ 211॥
तद्दोषशान्तये कुर्यात् स्नपनं मध्यमं चरेत् ।
न कृते पुष्पयागेऽस्मिन् कुर्यात् स्नपनमुत्तमम् ॥ 212
देशिका: षट् समाख्याता: पुष्पयागे विशेषत: ।
चतुस्थानार्चनार्थं तु चत्वार: परिकीर्तिता: ॥ 213॥
तथैक: स्नपनार्चायां बल्यादिषु तथेतर: ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[238]]
जलोत्थितानि पुष्पाणि त्रिरात्रोपोषितान्यपि ॥ 214
पुष्पयागे नियुञ्जीत न दोषस्तेषु सत्तम ! ।
तथैव पुष्पपूजार्थं कल्हारकुसुमान्यपि ॥ 215॥
तथैव दमनीपत्रं पुष्पयागे विशेषत: ।
पूर्वरात्रोपोषितैश्च दिवा संपूजयेत् प्रभुम् ॥ 216॥
न पूर्वाह्णोषितैस्तद्वन्निशायां तु समर्चयेत् ।
महोत्सवान्ते स्नपने न कृते स्नापयेत्तत: ॥ 217॥
अधमोत्तममार्गेण शान्त्यर्थं जुहुयात्तत: ।
तद्रात्रौ ध्वजदण्डाग्रादवरोप्य खगध्वजम् ॥ 218॥
ग्रामादिवास्तुनिष्ठानां बलिं दत्वा विसर्जयेत् ।
उत्सवान्ते ध्वजे नष्टे पुरस्तादवरोहणात् ॥ 219॥
प्राग्वद्ध्वजं समुत्थाप्य पुनरेवावरोहयेत् ।
एकाहो द्विबलिर्वाथ तथैकबलिरेव वा ॥ 220॥
बलितीर्थविहीनो वा परिभ्रमणवर्जित: ।
चतुर्भिर्बलिभिर्युक्त: त्रियह: पञ्चवासरात् ॥ 221॥
पञ्चानामुपरिस्थानामानक्षत्रदिनोत्सवात् ।
द्विगुणं दिनसङ्ख्याया विहीने बलिमाचरेत् ॥ 222॥
ऊनाऽधिकैश्चेद्बलिभिर्युक्तास्त्त्वेते महोत्सवा:।
कर्तु: कारयितुश्चापि राज्ञो राष्ट्रस्य मन्त्रिण: ॥ 223॥
दारुणा व्याधयो नित्यं भविष्यन्त्यसुखान्यपि ।
तद्दोषशान्तये कुर्यात् स्नपनं चाधमोत्तमम् ॥ 224॥
वैशिषिकेषु प्राप्तेषु वर्तमाने महोत्सवे ।
द्वादश्यादिषु तत् सर्वं यथान्यायं समर्चयेत् ॥ 225॥
न लोपयेत् प्रयत्नेन प्राप्तं वैशिषिकं सुधी: ।
जपेदस्त्रायुतं मन्त्री त्वकृतेषु च शान्तये ॥ 226॥
प्रायश्चित्तमितो वक्ष्ये पवित्रारोहणाय ते ।
अप्रमाणे पवित्राणां कुण्डमण्डलयोरपि ॥ 227॥
अस्त्रमन्त्रायुतं जप्त्वा पूजयेदस्त्रबन्धनम् ।
पत्रपुष्पफलादीनां पूरकाणां तथैव च ॥ 228॥
अतीत उक्तकाले तु चातुर्मास्यस्य मध्यत: ।
मध्यमं स्नपनं कृत्वा कालेऽन्यस्मिन् तदाचरेत् ॥ 229
कालात्यये तथान्येषु शान्तिरेवं विधीयते ।
पवित्रे केशपाषाणचर्माङ्गारनखादिभि: ॥ 230॥
दूषिते वह्निना दग्धे छिन्ने दष्टेऽथ भक्षिते ।
मूषिकाद्यैश्च काकाद्यै: स्पृष्टे त्यक्त्वा तु तत् पुन: ॥ 231
सूत्रैस्तथाविधं कृत्वा त्वधिवास्य यथापुरम् ।
उत्तमं स्नपनं कृत्वा समारोप्य पवित्रकम् ॥ 232॥
शान्त्यर्थं जुहुयान्मन्त्री मधुक्षीरादिभि: क्रमात् ।
अष्टोत्तरं शतं मूलमन्त्रादि च तथा जपेत् ॥ 233॥
अस्पृश्यैरपि संस्पृष्टममत्यारोपितं यदि ।
पुनरन्यं समारोप्य पूर्ववच्छान्तिमाचरेत् ॥ 234॥
स्थापितं पूजितं कुंभमस्पृश्य: संस्पृशेद्यदि ।
कुंभान्तरे समावाह्य जपेन्मूलसहस्रकम् ॥ 235॥
कुंभभेदे तथा स्थाप्य मूलमन्त्रायुतं जपेत् ।
अत्र बिम्बस्य पतने भेदे च्छेदे यथापुरम् ॥ 236॥
समाधानादिकं कृत्वा स्थाप्य शान्तिं समाचरेत् ।
पवित्रैरक्रमेणैव पूजयेद्यदि देशिक: ॥ 237॥
शान्तिहोमं पुरा कृत्वा मूलमन्त्रं शतं जपेत् ।
मुहूर्ते समतिक्रान्ते शुभे यजनविस्तरात् ॥ 238॥
तदन्यस्मिन् समारोप्य कृत्वा स्नपनमुत्तमम् ।
स्थापिते बहुबेरे तु दिव्याद्यायतनेषु च ॥ 239॥
मुख्यकल्पविधाने तु पवित्रारोहकर्मणि ।
देशिका बहव: प्रोक्ता: ध्यानमन्त्रक्रियान्विता: ॥ 240॥
तेष्वेक: कुंभपूजायामितरो मण्डलार्चने ।
अर्चायामितरो विद्वानितर: पावकार्चने ॥ 241॥
मूलालयेतथैकश्च अन्य: शोभाश्रयार्चने ।
गरुडस्यार्चने त्वन्यो विष्वक्सेनार्चने पर: ॥ 242॥
तथैक: स्नानबेरे स्याद्बलिदाने तथा पर: ।
नित्याग्निहवने त्वन्यो महोदनविधौ पर: ॥ 243॥
अष्टभिर्वा समारोप्यं कर्मलाघवमीक्ष्य च ।
तत्र तत्र च तै: कार्यं पवित्रारोहणं परम् ॥ 244॥
एकाहमुत्सवं कृत्वा तस्मिन्नहनि पूर्ववत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
तीर्थयात्रां प्रकुर्वीत तदन्यस्मिन् दिने दिवा ॥ 245॥
द्विरात्रौ प्राग्दिनादौ वा कुर्यात्तीर्थाघमर्षणम् ।
द्वितीयादौ चतुर्थाहराचरेत् त्रियहोत्सवम् ॥ 246॥
प्रधानदिनमारभ्य सप्ताहो वा महोत्सव: ।
तयोरन्तेऽपि कर्तव्या तीर्थयात्रा यथापुरम् ॥ 247॥
एवं तीर्थान्तिमा: कल्प्या: पवित्रारोहणक्रिया: ।
न कृता तीर्थयात्रा चेन्निष्कृति: स्नपनोत्तमम् ॥ 248॥
अङ्कुरार्पणपूर्वं तु प्रारभ्यात् प्राग्वदुत्सवम् ।
तत्तीर्थदिनयामिन्यां पवित्राणां विसर्जनम् ॥ 249॥
कृत्वा गुरो: प्रदातव्यं पाञ्चरात्रार्थकोविदै: ।
तदभावात्तदन्येषामाचार्याणां यथाक्रमम् ॥ 250॥
समर्पणीयमन्येषामयोग्यानां नियोजनात् ।
पुनर्निवेद्य विधिवत् पवित्राणि प्रदाय च ॥ 251॥
मध्यमं स्नपनं कृत्वा शान्तिहोमं समाचरेत् ।
प्रक्लृप्ते वा यथापूर्वं चातुर्मास्ये विधानत: ॥ 252॥
मुख्यमध्याधमे चैव प्रागुक्तेषु दिनेषु च ।
न कल्पिते तथैकस्मिन् चान्द्रायणपुरस्सरम् ॥ 253
तदनन्तरसंप्राप्ते दिवसे प्रारभेच्च तत् ।
तदाद्यमष्टपक्षं च विधिवन्नियतो भवेत् ॥ 254॥
चातुर्मास्यं तु संकल्प्य वर्तमाने व्रतोत्तमे ।
विच्छिन्ने सति मध्येऽस्य पारतन्त्यादिहेतुना ॥ 255
कालान्तरे च संकल्प्य कार्यश्चान्द्रायणादिक: ।
काले तस्मिन् प्रकुर्वीत यथावच्छयनादिकम् ॥ 256
ततद्व्यत्यये विलोपे च चतु: स्थानार्चनादिकम् ।
जप्त्वा मूलायुतं मन्त्री शान्त्यर्थं जुहुयात्तदा ॥ 257॥
नृसिंहकपिलक्रोडहयहंसादिरूपिणाम् ।
तथा वक्त्रविशिष्टानां शक्तीशस्य विशेषत: ॥ 258॥
तथा च जामदग्न्यस्य विश्वरूपस्य वै प्रभो: ।
पारिजातहरस्यापि तथा कल्क्यात्मनो हरे: ॥ 259॥
शयनं न तु कुर्वीत प्रासादेषु स्थिरस्थितौ ।
सौम्यरूपं समासाद्य कौतुकं कामनावशात् ॥ 260॥
तदर्थं शाययेद्वाथ चातुर्मास्ये विधानत: ।
उत्थापिते तु देवेशे चतु:स्थानेऽर्चिते सति ॥ 261॥
वस्त्राभरणमाल्याद्यैर्यथाशोभमलंकृतम् ।
विहगेशे प्रतिष्ठाप्य उत्सवार्चागतं विभुम् ॥ 262॥
अशेषभुवनग्रामं विधिना दोषशान्तये ।
महोत्सवोक्तविधिना परिभ्राम्य विशेषत: ॥ 263॥
एकरात्रादियोगेन प्रागुक्तविधिना तत: ।
कुर्यादवभृथं स्नानं नदीतीरादिषु प्रभो: ॥ 264॥
अनुकल्पे विधानं तद्विना तीर्थाघमर्षणम् ।
मध्ये सूर्यस्य सङ्क्रान्त्योर्दर्शद्वयसमन्वित: ॥ 265॥
तद्वद्दर्शवियुक्तश्च मलमास इतीरित: ।
चातुर्मास्योऽयमग्राह्य: सदारंभावसानयो: ॥ 266॥
दिनत्रये तु प्रागुक्ते प्रारब्धे सति मध्ययो: ।
मलमासस्य सङ्गत्या कदाचिच्च न दोषद: ॥ 267॥
अधिके मासि सर्वत्र तथाऽस्ते गुरुशुक्रयो: ।
औत्सव: प्रथमारंभ: न कार्यो हितमिच्छता॥ 268॥
स्वयंव्यक्तालयाद्येषु तीर्थेषु गिरिमूर्धनि ।
नदीतीरेषु रम्येषु वनेषूपवनेषु च ॥ 269॥
गोष्ठेषु मुनिमुख्यानामाश्रमेषु हरे: पुन: ।
सङ्कल्प्य नियतं वासमभीष्टव्रतसिद्धये ॥ 270॥
नेतव्यं देशिकेन्द्राद्यैस्तथा मासचतुष्टयम् ।
नदीनगादितरणं नाचर्तव्यं कदाचन ॥ 271॥
नद्यादिव्यवधानेऽपि दिव्यमायतनं प्रति ।
गन्तव्यं योजनादर्वाक् शुभयात्राधिकारिभि: ॥ 272
विशेषेण द्विषट्कार्णपूर्वैर्व्यापकपञ्चकै: ।
सदाराधननिष्ठानां पञ्चकालरतात्मनाम् ॥ 273॥
दिव्यक्षेत्राभिगमनं न खण्डयति तद्व्रतम् ।
सूतकं मृतकं नैव कालेऽस्मिन् नियतात्मनाम् ॥ 274
प्राणिहिंसा न कर्तव्या द्रुमविच्छेदनं तथा ।
नदीकेदारकूलानां भेदनं सस्यशोषणम् ॥ 275॥
देवतायतनादीनां पीडनं तन्निवासिनाम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
वापीकूपतटाकानां पूरणं मृच्छिलादिभि: ॥ 276॥
बन्धनं च द्विजातीनां सहवासं विजातिभि: ।
संभाषणं तथा तेभ्यो मात्रा वित्तपरिग्रहम् ॥ 277॥
तस्मिन् काले विशेषेण वर्जयेद् बुद्धिमान्नर: ।
य एवं कुरुते तस्य प्रायश्चित्तैर्न निष्कृति: ॥ 278॥
कदाचिज्जायते वाऽथ नानाधर्मप्रतिष्ठया ।
स्थापनं वासुदेवस्य तेषु मुख्यं प्रकीर्तितम् ॥ 279॥
एकान्तिद्विजमुख्यानां स्थापनं मध्यमं भवेत् ।
अन्येषामपि सर्वेषां प्रतिष्ठा चरमा भवेत् ॥ 280॥
प्रतिष्ठायां प्रवक्ष्यामि प्रायश्चित्तं यथाक्रमम् ।
क्ष्माशिलातरुसल्लोहपूर्वाणां तु परिग्रहे ॥ 281॥
तत्तदङ्गे यथोदीर्णद्रव्यमन्त्रक्रियादिषु ।
परिच्युतेषु तद्भूय: शान्तिहोमजपादिकम् ॥ 282॥
समाचरेद्यथा शास्त्रमन्यथा निष्फलं तु तत् ।
अकृते सति सर्वस्मिन् वास्तुदेशपरिग्रहे ॥ 283॥
आनीतस्यालयक्षेत्रे शिल्पिभि: सत्क्रियां विना ।
यथावदाचरेद्विद्वानर्चाद्रव्यस्य संग्रहम् ॥ 284॥
मृद्दारुवसनादीनामेवमेव समाचरेत् ।
अन्यालयार्थमानीतां शिलामर्चां सुनिर्मिताम् ॥ 285
सर्वावयवसंपन्नां स्थापने तु विळम्बिताम् ।
न्यायेनादाय तामर्चां स्थापयेत् सिद्धसद्मनि ॥ 286॥
प्राग्वदन्यां समापाद्य स्थापयेत् प्राक् प्रकल्पिते ।
निर्मितां प्रतिमां शीघ्रं स्वगृहे न निवेशिताम् ॥ 287
राज्ञो राष्ट्रस्य तत्कर्तुररिष्टमुपपादयेत् ।
एकविंशद्दिनादूर्ध्वमासुरी सा भवेद्ध्रुवम् ॥ 288॥
कृत्वा महाभिषेकाद्यं स्थापयेदन्यथा त्यजेत् ।
प्रमाणरहिते बिम्बे पीठशस्त्रप्रमादिके ॥ 289॥
वस्त्रे वा भूषणे वाऽथ शमीपत्रसमन्वितम् ।
घृतसिक्तैश्च बहुश: सतिलै: शालितण्डुलै: ॥ 290॥
जुहुयात् पञ्चभिर्मन्त्रै: प्रत्येकं शतसङ्ख्यया ।
जलाधिवासस्नपने तथा नयनमोक्षणे ॥ 291॥
शयने वेदिकायां च मन्त्रन्यासादिकर्मसु ।
कुंभमण्डलपूजायां द्वारतोरणकुंभयो: ॥ 292॥
अयथाकरणे नूनं पूर्ववच्छान्तिरिष्यते ।
अस्थाने स्थापिते बिम्बे पादाधारशिलान्वितम् ॥ 293
तदानीमेव चोद्धृत्य स्थापयेत्तं स्वके पदे ।
मध्यमस्नपनं कृत्वा शान्तिहोमं समाचरेत् ॥ 294॥
न स्थापिते मुहूर्तेऽस्मिन्न तदा बिम्बमुद्धरेत् ।
पूर्ववत् स्नपने होमे कृते शान्तिर्भविष्यति ॥ 295॥
स्थापनेऽधिकृते मुख्ये देशिके व्याधिते सति ।
न्यस्तदेहेऽथवा मध्ये वर्तमाने क्रियाक्रमे ॥ 296॥
क्रियामन्त्रोपदेष्टा च प्रतिष्ठाकर्मणि स्थित: ।
पुत्रो वा देशिकेन्द्रस्य स्थापने शेषमाचरेत् ॥ 297॥
अन्ते सहस्रकलशैरभिषिच्य सुरेश्वरम् ।
चक्राम्बुरुहकुण्डे तु मधुक्षीरादिभि: क्रमात् ॥ 298॥
शान्त्यर्थमयुतं हुत्वा तत्सङ्ख्यं जपमाचरेत् ।
ब्राह्मणै: क्षत्रियैर्वैश्यै: शूद्रैर्वा भगवन्मयै: ॥ 299॥
सकामैरथ निष्कामैर्मन्त्राराधनतत्परै: ।
साधकैर्भगवद्बिम्बस्थापनार्थं सदैव हि ॥ 300॥
पुरा प्रसादनीयश्च प्रार्थनापूर्वकं तु वा ।
अधिकारपदस्थश्च द्विजेन्द्र: पाञ्चरात्रिक: ॥ 301॥
वेत्ता यो व्यूहपूर्वस्य व्यक्तस्य परमात्मन: ।
सोऽन्येषां भगवद्बिम्बस्थापनेऽधिकृत: सदा ॥ 302॥
अनुग्रहप्रतिष्ठा चाप्यधिकारनिरूपणा ।
अनन्यैरुपपन्नानां भक्तानां कार्यमुच्यते ॥ 303॥
अनन्या: पञ्चकालज्ञा व्यतिरिक्ता न ये प्रभो: ।
प्राक् सृष्टास्तन्मुखोद्भूता: द्विषट्काध्यात्मचिन्तका: ॥ 304
चातुर्व्यूहपरत्वेन येषां वै प्रभवाप्ययौ ।
कर्मणामपि सन्न्यासं कुर्वन्त्यध्यक्षत: क्रमात् ॥ 305
अतोऽमी दुर्लभतरा: पारम्यं यस्य तं प्रति ।
प्रमेयनिष्ठा श्रद्धा वा स्फुटास्तत्कर्मणि स्थिता: ॥ 306
परत्वमन्यमार्गस्था नेच्छन्ति च परस्परम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
य इच्छन्ति विभोस्तेषां स्थितिर्नास्ति तथा कृतौ ॥ 307
मुक्ताधिकारिणं तं वै लब्धलक्षमकृत्रिमम् ।
पञ्चकालरतं सिद्धं तन्त्रसिद्धान्तपरागम् ॥ 308॥
तेनैव श्रुतिमन्त्राणां स्थूलानामपि चोदना ।
प्रतिकर्मणि वै कार्या यथावसरलक्षणा ॥ 309॥
यस्मादब्जसमुद्भूतमण्डलादिषु वृत्तिषु ।
स्वार्थतो वा परार्थेन सदाराधनकर्मणि ॥ 310॥
नित्यसिद्धे तदाकारे तत्परत्वेऽपि सन्ततम् ।
यस्यास्ति सक्तिर्हृदये तस्यासौ सन्निधिं व्रजेत् ॥ 311
मन्त्ररूपी जगन्नाथ: परमात्माच्युत: प्रभु: ।
अत्यौत्सुक्यं विना विप्र ! मनस: प्रीतये त्वपि ॥312॥
कामाप्तये वा कीर्त्यर्थं तस्य तद्विहितं द्विज ! ।
सध्यानेन प्रतिष्ठानं प्रासादे स्वगृहेऽपि वा ॥ 313॥
इति सम्यक् समाख्यातं मुख्यकल्पं महामते !।
अनुकल्पं यदत्रान्यत् तत्समासान्निबोध तु ॥ 314॥
प्राक् प्राप्तदीक्षितैर्विधिवत् , त्रयीधर्मस्थितैर्द्विजै: ।
नित्याराधनसक्तैस्तु भक्तैर्भगवतो विभो: ॥ 315॥
धारणाध्यानपूर्वाणां लब्धलक्षैस्तु कर्मणाम् ।
मन्त्रमण्डलमुद्रास्त्रकुण्डादीनां कृतश्रमै: ॥ 316॥
षडध्वव्याप्तिनिष्टैस्तु त्यागशीलैरमत्सरैः। ।
अनुज्झितक्रमैर्दक्षै: स्वकर्मपरिपालकै: ॥ 317॥
सत्कीर्तिप्रथितैर्लोके तथाऽकीर्तिबहिष्कृतै: ।
प्रतिष्ठां लभते कर्ता तै: प्रतिष्ठापने कृते ॥ 318॥
निषिद्धमरविन्दाक्षे अतोऽन्येषां हि सर्वदा ।
महामहं प्रतिष्ठाख्यं कर्तुर्व्यामिश्रयाजिनाम् ॥ 319॥
ये पुनर्लोकधर्मस्था: समबुद्धिपदे स्थिता: ।
भगवत्यविशेषज्ञा नित्यं कार्यवशेन तु ॥ 320॥
वाङ्मात्रेण परत्वं वै सर्वेषां प्रवदन्ति वै ।
अधिकारं विना येऽत्र प्रेरिता देवतार्चने ॥ 321॥
व्यामिश्रयाजिनस्ते वै पातित्यपदसंस्थिता:
नयन्ति नरकं नूनमेवमेव प्रवर्तिन: ॥ 322॥
न तु सद्भक्तिपूतानां वासुदेवरतात्मनाम् ।
कदाचित्तत्कृते दोषं विदधाति च खण्डना ॥ 323॥
अतस्तावन्महाबुद्धे ! कर्तव्यं भक्तिपूर्वकम् ।
भक्त्या वै मन्त्रनिष्ठानां तन्मन्त्रो जपकर्मणि ॥ 324॥
वर्णव्यत्ययमापन्नो लुप्तस्तेन स्वरेण वा ।
स्वरादिनाधिकश्चैव मन्त्रोऽनर्थप्रद: सदा ॥ 325॥
अचिरात्तत्प्रयोक्तॄणां तथापि कमलोद्भव !।
अतिभक्तिप्रभावाच्च वाञ्छितं संप्रयच्छति ॥ 326॥
यस्मात् सद्भक्तिपूतानां प्रपन्नानां क्रमं विना ।
प्रसादमेति मन्त्रेशत्वचिराद्भावितात्मनाम् ॥ 327॥
किं पुनर्वै क्रियाज्ञानसंपूर्णानां द्विजोत्तम ! ।
श्रद्धाभक्तिपुराणां च बोधितानां च देशिकै: ॥ 328॥
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन शासनेऽस्मिन्महामते ! ।
कार्यं दीक्षादिकं सर्वं भक्तानां भक्तवत्सले ॥ 329॥
मामसंप्रतिपन्नोऽपि मत्प्राप्त्यर्थं करोति च ।
मन्दमध्यमभक्तानां कामभोगरतात्मनाम् ॥ 330॥
भविनां मामकीं दीक्षां मोहाद्वा स्थापनादिकम् ।
स नयत्यचिरात्तस्य भक्तिर्वीजेन वै सह ॥ 331॥
समन्त्रं कर्मतन्त्रं च सिद्धयश्च पराङ्मुखम् ।
इहैव शीघ्रं विप्रेन्द्र ! देहान्ते गतसन्तति: ॥ 332॥
घोरं प्रयाति नरकं भुक्त्वैवं दुष्कृतं महत् ।
भगवन्मन्त्रमाहात्म्यात्तद्व्यापारवशात्तु वै ॥ 333॥
संसर्गोत्थमघं याति प्राक् संस्कारवशात् पुन: ।
चीर्णदुश्चरितो भूय: प्राप्नुयान्मानुषीं तनुम् ॥ 334॥
प्रयत्नमाचरेच्छुभ्रं येन शान्तिमवाप्नुयात् ।
साहङ्कार: स आचार्यः स्वभक्तो नाधिकार्यपि ॥ 335
प्राप्नोति नूनं स्वगतिं स्वकामो नारकीं तथा ।
सर्वगस्त्वपि मन्त्रात्मा सर्वानुग्रहकृद् द्विज! ॥ 336॥
यद्यप्येवं हितं तत्र न भजेत्तत्र सन्निधिम् ।
प्रतिमामध्यदेहान्तं नूनमावाह्य तत्क्षणात् ॥ 337॥
भूतवेताळयक्षाद्या: कुर्वन्त्यर्थादिकक्षयम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[242]]
अन्यदर्शनसंस्था ये नानुग्राह्यास्ततो मुने ॥ 338॥
नोपास्यो हि तथाचार्य: संसारभयभीरुणा ।
सम्यग्भक्तिपरेणैव डम्भरागोज्झितेन च ॥ 339॥
अत एव महाबुद्धे ! प्रतिष्ठाख्यं महोत्तमम् ।
निर्वर्तनीयमामूलाद्वैष्णवानां च वैष्णवै: ॥ 340॥
एवं द्रव्यमयो यत्र सन्निवेशो मुनीश्वर ! ।
उभयानुग्रहं नित्यं करुणाभक्तिलक्षणम् ॥ 341॥
प्रतिष्ठाख्यं हि तत् कर्मभुक्तिमुक्तिफलप्रदम् ।
तच्च सद्ब्रह्मनिष्ठानां द्विजानामात्मसिद्धये ॥ 342॥
कर्तव्यत्वेन वै नित्यं प्रसिद्धममलेक्षण ! ।
तद्दोषाच्च यतस्तेषां-विस्तारो हि न विद्यते ॥ 343॥
देहपातादृते नान्य: तत्पातस्त्वतिदोषकृत् ।
आदावेव हि तत्तस्मान्नाचर्तव्यं कृतात्मभि: ॥ 344॥
तत्कर्मप्रतिपन्नानां चतुर्णामपि तै: सदा ।
कार्यं सम्यक् प्रतिष्ठानमनुग्रहधिया मुने ! ॥ 345॥
नोपरोध: स्वभावेन न लोभेन न नामत: ।
प्राप्ते ह्याकस्मिके दोषे त्वङ्गभङ्गादिके मुने !॥ 346॥
भक्तानामनुकंपार्थं दिव्यैर्मन्त्रैर्बलादिकै: ।
द्वादशाक्षरपूर्वैश्च मोक्षैकफललक्षणै: ॥ 347॥
संपूजिते तु तैर्भक्तै: कुरुते निष्कृतिं सदा ।
सर्वनाशेन बिम्बानामङ्गमात्रोपकल्पना ॥ 348॥
तत्तत्कर्तव्यमुद्दिश्य विशेष: प्रागुदीरित: ।
तथापि विस्तरेणात्र विधानमवधारय ॥ 349॥
देवसिद्धमुनीन्द्राद्यैरेवंसंस्थापिते सति ।
बिम्बे चोरादिभिर्नष्टे सद्य: संपाद्य पूर्ववत् ॥ 350॥
स्थापयेद्विधिवन्मन्त्री रात्रावहनि सन्ध्ययो: ।
न कालोऽत्र परिज्ञेयो नष्टोद्धारे विशेषत: ॥ 351॥
बालालये तु प्रथमे जीर्णोद्धारे तथान्तिमे ।
प्रायश्चित्तं प्रवक्ष्यामि मुने ! सम्यक् शृणुष्व मे ॥ 352
अतीते प्रार्थिते काले कर्त्रा प्रासादबेरयो: ।
निर्माणे स्नपनं कार्यमुत्तमं शास्त्रचोदितम् ॥ 353॥
पश्चादप्यर्थयेत् कालं वाञ्छितं तत्समापने ।
न कृत्वैवं गते पश्चात् काले द्वादशवार्षिके ॥ 354॥
पुन: प्रतिष्ठां कुर्वीत मूले बालालये तु वा ।
बिम्बे चोरादिभिर्नष्टे बालगेहे प्रमादत: ॥ 355॥
तथैवापाद्य तामर्चां प्रतिष्ठाप्य यथाविधि ।
अधमस्नपनं कृत्वा शान्तिहोमं समाचरेत् ॥ 356॥
स्वस्थानाच्चलिते तस्मिन् हेतुना येन केनचित् ।
यथापूर्वं प्रतिष्ठाप्य स्नापयेत्पुरुषोत्तमम् ॥ 357॥
सर्वं बालगृहे कार्यं नित्यनैमित्तिकात्मकम् ।
एकबेरविधानेन पवित्रारोहपश्चिमम् ॥ 358॥
स्तेनैर्नष्टे तथा बिम्बे तत्तद्द्रव्येण पूर्ववत् ।
निर्माय लक्षणोपेतं प्रतिष्ठाप्य तथैव तु ॥ 359॥
पूर्ववत् पूजयेन्मन्त्री बिम्बं सर्वत्र सर्वदा ।
द्रव्यान्तरेण वा कुर्याद्देशिको यागसिद्धये ॥ 360॥
चोरैरपहृतं बिम्बं पुन: प्राप्तं यदि द्विज ! ।
पुन: प्रतिष्ठां कुर्वीत नयनोन्मीलनं विना ॥ 361॥
चोरभूतैर्द्विजै: स्पृष्टे अधमस्नपनं चरेत् ।
उत्तमस्नपनं कुर्यात् प्रवेशे गर्भवेश्मनि ॥ 362॥
चिरोषिते तु संस्पृष्टे प्रतिष्टां पुनरारभेत् ।
श्वसृगालबिडालाद्यै: प्रविष्टे गर्भवेश्मनि ॥ 363॥
अधमस्नपनेनैव शान्तिहोमं समाचरेत् ।
अधिष्ठिरेङ्कणे चैतै: शान्त्यर्थं जुहुयाच्छतम् ॥ 364॥
एतैर्बिम्बे तु संस्पृष्टे स्नापयेन्मध्यमोत्तमम् ।
स्पृष्टे तु पक्षिभि: कैश्चिद्दोष आयतने भवेत् ॥ 365॥
काककुक्कुटगृध्राद्यै: स्पृष्टे बिम्बे प्रमादत: ।
पूर्ववत् स्नपनं कृत्वा शान्तिहोमं समाचरेत् ॥ 366॥
खद्योताद्यैस्तु संस्पृष्टे अधमस्नपनं चरेत् ।
न भृङ्गमक्षिकाद्यैस्तु स्पृष्टे दोषो भवेद्ध्रुवम् ॥ 367॥
तथा पिपीलिकाद्यैस्तु न तत्प्रायैर्विशेषत: ।
रेतोरुधिरविण्मूत्रापेयमांसादिवस्तुभि: ॥ 368॥
देवबिम्बे तु संस्पृष्टे कुर्यात् स्नपनमुत्तमम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
एतै: स्पृष्टेऽङ्कणादौ तु तस्मादुद्धृत्य तत्क्षणात् ॥ 369॥
गोमयेनोपलिप्याथ प्रोक्षयेद्द्रव्यपञ्चकै: ।
शान्त्यर्थं जुहुयान्मन्त्री तिलान्याभ्यां शतं शतम् ॥ 370
वैश्यैश्च वैष्णवैर्बिम्बे शूद्रै: स्त्रीभिर्विशेषत: ।
विमाने स्थापिते स्पृष्टे क्षाळयेत् पञ्चगव्यकै: ॥ 371॥
शान्तिहोमं प्रकुर्वीत मधुक्षीरादिभि: शतम् ।
बिम्बेऽनुलोमै: संस्पृष्टे प्रतिलोमैश्च गर्हितै: ॥ 372॥
स्नपनं शान्तिहोमं च सदानं सर्वदा चरेत् ।
वैखानसैस्तु संस्पृष्टे पय: स्नानेन शुध्यति ॥ 373॥
आराधिते स्वमार्गेण प्रतिष्ठामाचरेत् पुन: ।
प्रतिमा चैव तत्पीठं प्रासादो गर्भमन्दिरम् ॥ 374॥
विग्रहं देवदेवस्य चतुष्टयमिदं समम् ।
समाधिश्च तथा शान्ति: कार्या तत्र सदा समा ॥ 375
वेदिकायां तथा चक्रे पङ्कजे चक्रपङ्कजे ।
हेमादिद्रव्यरचिते मण्डले रजसा कृते ॥ 376॥
समाधिश्चैव शान्तिश्च प्रतिपत्तिश्च तादृशी।
प्राकारे गोपुरद्वारमण्टपादिपरिष्कृते ॥ 377॥
शिवादिभिर्न दोषोऽस्ति प्राङ्कनादावधिष्ठिते ।
प्रविष्टे यजनस्थाने प्रोक्षयेत् पञ्चगव्यकै: ॥ 378॥
मण्टपाङ्कणशालासु माळिकाद्यासु भूमिषु ।
पूजाङ्गत्वेन विहितैर्गुरुसाधकदीक्षितै: ॥ 379॥
न दोषो द्विजशार्दूल ! शयनासनभोजनै: ।
पादप्रक्षाळनाचामस्नानाभ्यङ्गादिकैरपि ॥ 380॥
अन्यै: क्लृप्तेषु चैतेषु गोमयेनोपलिप्य च ।
प्रोक्षयेत् पञ्चभिर्गव्यै: कुशोदकसमन्वितै: ॥ 381॥
बिडालमूषिकासर्पमण्डूककृकलासकै: ।
आखुचुचुन्दरी गोधाराजिलाद्यैश्च जन्तुभि: ॥ 382॥
अधिष्ठिते गर्भगेहे शान्तिहोमं समाचरेत् ।
मक्षिकावासवल्मीककृमीणां निचयेष्वपि ॥ 383॥
बिम्बे विमाने जातेषु तदैवोद्धृत्य तान् पुन: ।
समाधाय यथापूर्वं चतु:स्थनार्चनादिकम् ॥ 384॥
स्नपनं देवदेवस्य कुर्यादुत्तममध्यमम् ।
मण्टपादौ तु सर्वत्र कुत्रचिद्वा हरेर्गृहे ॥ 385॥
ब्रह्मदन्डादिरोहे च छत्राकाणां समुत्थितौ।
दुष्टसत्वगणापूर्वपक्षिसंघसमाकुले ॥ 386॥
शान्तिहोमं प्रकुर्वीत तान् व्यपोह्य तदैव तु ।
विमाने तेषु जातेषु मध्यमस्नपनं चरेत् ॥ 387॥
बिम्बे यदि तदा कार्यं प्रवासावसथादिकम् ।
कर्म कृत्वा यथापूर्वं त्यागान्तं तु नृपाज्ञया ॥ 388॥
नवीकृत्य पुनर्बिम्बं पुरावत् स्थापयेद्बुध: ।
रक्तस्त्रीषु समुत्पन्नास्वर्चायामेवमेव तु ॥ 389॥
समाधाय प्रतिष्ठाप्य शान्त्यर्थं पुनरेव तु ।
स्नापयेद्देवदेवेशमुत्तमोत्तमवर्त्मना ॥ 390॥
विमानादिषु जातासु कुर्यात् स्नपनमध्यमम् ।
मण्टपादिषु जातासु स्नपनं च समाचरेत् ॥ । 391॥
दृष्टास्वेतासु विप्रेन्द्र ! प्राङ्कणादौ तु कुत्रचित् ।
तास्तदैव समुद्धृत्य गव्यै: संप्रोक्षयेत्तत: ॥ 392॥
शान्त्यर्थं जुहुयान्मन्त्री बहिश्चेत् सघृतैस्तिलै: ।
देवालयेष्वकर्तव्ये कृते कर्मणि कुत्रचित् ॥ 393॥
मध्यमावरणादन्त: स्नपनं होमपश्चिमम् ।
शान्तये जुहुयान्मन्त्री बहिश्चेज्ज्वलितेऽनले ॥ 394॥
छर्दिनिष्ठीवलालाद्यैर्दूषिते देवसद्मनि ।
तदैव तद्व्यपोह्यात्र पञ्चगव्यैर्विलिप्य च ॥ 395॥
जपेदस्त्रशतं मन्त्री हृन्मन्त्रं च विधानत:।
प्रायश्चित्तं प्रवक्ष्यामि शवस्पृष्टौ विशेषत: ॥ 396॥
द्विजातिशवसंस्पृष्टे प्रमादाद्देवकौतुके ।
एकाशीतिघटै: स्नाप्य मूलमन्त्रायुतं हुनेत् ॥ 397॥
क्षत्रविट्छूद्रजातीनां शवै: स्पृष्टे तु कौतुके ।
मध्यमेनोत्तमेनैव सहस्रकलेशेन तु ॥ 398॥
क्रमेण स्नापयेद्देवमेकैकेन यथाविधि ।
शान्त्यर्थं हवनं कृत्वा यथापूर्वं तथा जपेत् ॥ 399॥
अनुलोमशवस्पृष्टौ संप्रोक्षणमथाचरेत् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[244]]
चण्डालपतितोदक्यासूतिकाशवदूषिते ॥ 400॥
विम्बे प्रतिष्ठां कुर्वीत सहस्रकलशाप्लवम् ।
शान्तिहोमायुतं तद्वज्जपं कुर्याद्यथाक्रमम् ॥ 401॥
विमाने ब्राह्मणादीनामनुलोमादिकस्य च ।
शवस्पृष्टौ तु संक्षाल्य बहूदकघटेन तु ॥ 402॥
उत्तमोत्तमनिष्ठं तु स्नपनं मध्यमाधमम् ।
संस्नाप्य देवदेवेशमेकैकेन क्रमेण तु ॥ 403॥
शान्तिहोमं प्रकुर्वीत पश्चान्मन्त्रं तथा जपेत् ।
प्रथमावृतिमारभ्य रथ्यावरणपश्चिमे ॥ 404॥
दूषिते प्राङ्कणक्षेत्रे प्रागुक्तै: क्रमशो भुव: ।
स्थलं संशोध्य विधिवद्दीक्षितैर्मन्त्रवित्तमै: ॥ 405॥
मुख्योत्तमात्तु स्नपनान्नीचान्तिममनुक्रमात् ।
स्नापयित्वा विशेषेण शान्तिहोमं समाचरेत् ॥ 406॥
एवमेवान्त्यजातीनां शवस्पृष्टौ समाचरेत् ।
सालमण्टपपीठेषु गोपुरे मन्दिरेऽपि वा ॥ 407॥
विमानाद्बाह्यत: क्वाऽपि परिवारालयादिषु ।
वर्णानां ब्राह्मणादीनामनुलोमादिकस्य च ॥ 408॥
मरणेष्वपि जातेषु तत्तदावरणोक्तवत् ।
पश्वादिषु मृतेष्वेषु गजाश्वोष्ट्रखरादिषु ॥ 409॥
मरणादिषु सर्वत्र भूशुद्धिं पुरतश्चरेत् ।
श्वसृगालशवाद्येषु काकश्येनादिजन्तुषु ॥ 410॥
मार्जारवानराद्येषु तथान्येष्वेवमादिषु ।
संप्रोक्ष्य पञ्चगव्येन शान्तिहोमं समाचरेत् ॥ 411॥
मृते मूषिकसर्पादौ भूशुद्धिं च जपं चरेत् ।
मरणादिषु सर्वत्र भूशुद्धिं पुरतश्चरेत् ॥ 412॥
सर्वावासे महापीठे तथा शैलमयेष्वपि ।
प्रदेशेषु समालिप्य गोमयेन समन्तत: ॥ 413॥
प्रोक्षयेत् पञ्चभिर्गव्यै: पुण्याहोक्तिपुरस्सरम् ।
गृहार्चायां न दोषोऽस्ति मृते पूजागृहाद्बहि: ॥ 414॥
क्षालनालेपनाद्येन व(क)र्मणा तत्र शोधयेत् ।
सन्निकर्ष गृहार्चायां क्षीरेण स्नाप्य पूजयेत् ॥ 415॥
देवसिद्धमुनीन्द्राद्यै: कल्पिते भगवद्गृहे ।
तत्तदङ्गतया क्लृप्ते ग्रामादौ राष्ट्रसंकुलात् ॥ 416॥
चण्डालपतितोदक्यासूतिकाशबरादिभि: ।
दूषिते भगवद्बिम्बे संप्रोक्षणविधिं चरेत् ॥ 417॥
सहस्रकलशैर्देवं सन्निकृष्टेऽभिषिच्य च ।
शान्तिहोमं प्रकुर्वीत चतु:स्थानार्चनादिकम् ॥ 418॥
सहस्रकृत्वस्तदनु जपं कुर्यात्तथाविधम् ।
प्रासादे वाऽङ्कणद्वारि मण्टपे पचनालये ॥ 419॥
पुष्पावासे जलागारे धनधान्यालयादिषु।
ध्वजपीठे महापीठे रथ्यावृतिगणेष्वपि ॥ 420॥
उत्सवाङ्गतया क्लृप्ते ग्रामादौ राष्ट्रसंकुलात् ।
चण्डालपतितोदक्यासूतिकाशबरादिभि: ॥ 421॥
वर्णानां ब्राह्मणादीनामनुलोमविलोमयो: ।
शवास्थिभिश्च सन्दुष्टां सर्वत्रैकत्र वा क्षितिम् ॥ 422॥
खात्वा मृदं समुद्धृत्य बहि: प्रक्षिप्य शुद्धया ।
संपूर्य च समीकृत्य कुशाद्भि: परिमृज्य च ॥ 423॥
गोमयेनोपलिप्याथ पुण्याहवचनादिकम् ।
पञ्चगव्येन चाभ्युक्ष्य गोगणं तत्र वासयेत् ॥ 424॥
वाचयित्वा महाशान्तिं व्राह्मणैर्वेदपारगै: ।
भोजयित्वा द्विजांस्तत्र तेभ्यो दद्यात्तु दक्षिणाम् ॥ 425
कृत्वैवं स्थूलशुद्धिं तु शान्तिं कुर्यादनुक्रमात् ।
पञ्चयज्ञमय़ीं पुण्यां सर्वदोषापनुत्तये ॥ 426॥
एवं वर्षावधिर्यावन्न कृता शान्तिकी क्रिया ।
सहस्रकलशेनैव पवित्रावर्तितेन च ॥ 427॥
व्यापकै: पञ्चभिर्मन्त्रै: पञ्चधा स्नापयेद्विभुम् ।
ध्वजमुत्थाप्य विधिवन्नवाहाद्युत्सवं पुरा ॥ 428॥
शान्त्यर्थं सर्वदोषाणां कुर्यात्तीर्थाघमर्षणम् ।
चक्रशङ्खगदापद्मवृत्तकुण्डेष्वनुक्रमात् ॥ 429॥
तत् कुर्यात् पञ्चभिर्मुख्यैर्द्वादशार्णपुरस्सरै: ।
मधुक्षीरादिभिर्द्रव्यै: पञ्चभिर्नियुताख्यया ॥ 430॥
सङ्ख्यया जुहुयान्मन्त्री लक्षसङ्ख्या भवेद्यथा ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
अनुकल्पे विधिरयं शान्तिकर्मणि संमत: ॥ 431॥
मुख्यकल्पो विशेषेण वक्ष्यते होमकर्मणि ।
स्थापनोक्तविधानेन कल्पिते मण्टपे शुभे ॥ 432॥
चक्राम्बुरुहपूर्वेषु यथावत्कल्पितेषु च।
क्लृप्तेषु दशसङ्खयेषु ब्रह्मवृक्षादिसंभवै: ॥ 433॥
समिद्गणैस्तिलैराज्यै: सेचितै: प्रागुदीरितै: ।
पञ्चभिर्मधुराद्यैश्च मिश्रीभूतै: क्रमेण तु ॥ 434॥
महत्तराणां दोषाणां शान्तये मन्त्रवित्तमै: ।
अयुतं नियुतं लक्षं कोटिनिष्ठं यथाबलम् ॥ 435॥
होतव्यं पूर्णया सार्धं दशभिर्मन्त्रसत्तमै: ।
कुण्डेषु मध्यपूर्वेषु , मन्त्राणां नियमं शृणु ॥ 436॥
चक्राब्जे द्वादशार्णेन वस्वश्रेऽष्टाक्षरेण तु ।
षडर्णेन षडश्रे तु शङ्खाभे प्रणवेन तु ॥ 437॥
जितंतया च तुर्यश्रे विश्वत्राता त्रिकोणके ।
द्वात्रिंशद्दलपद्माख्ये नृसिंहानुष्टुभेन तु ॥ 438॥
सौदर्शननृसिंहेन चक्रकुण्डेऽक्षरारके ।
वराहेणार्धचन्द्राख्ये वृत्ते सौदर्शनेन तु ॥ 439॥
धिष्ण्यद्वयं मध्यवेद्या: प्रागुक्तं दक्षिणोत्तरे ।
शेषाणि परित: कुर्याद्दिक्षु चैवं विदिक्षु च ॥ 440॥
सिद्धमन्त्रा नियोक्तव्य होतार: शान्तिकर्मणि ।
सर्वकुण्डानि सर्वेषां मन्त्रानामिच्छया गुरो: ॥ 441॥
कल्पनीयानि वा मन्त्रा यत: सर्वफलप्रदा:।
न्यस्तमन्त्रैर्यथान्यायं जप्यास्ते सङ्ख्यया तया ॥ 442
गोभूहेमतिलान्नानां दानैर्योग्यजनस्य च ।
तृप्ति: कार्या विशेषेण दिव्याद्यायतनस्य च ॥ 443॥
प्रजापालनशीलेन भूपेनात्महितेच्छुना ।
शान्तिरेवंविधा कार्या विशेषेण दिव्याद्यायतनस्य च ॥
प्राचुर्यात् सर्वदोषाणां धर्मज्ञै: शान्तिकी क्रिया ।
निर्वर्तुं न तु शक्या चेन्महा स्नानादिपञ्चकम् ॥ 445॥
महादानावसानं च कार्यं दिव्यालयादिषु ।
पौन:पुण्येन विधिवच्छुद्धेन द्रविणेन च ॥ 446॥
उल्काशन्यादिपाते च नक्षत्रपतने च खात् ।
सधूमे च दिशादाहे भूताद्यावेशिते नृपे ॥ 447॥
दुर्भिक्षे व्याधिते राष्ट्रे तथा वै शत्रुसङ्कटे ।
सूर्योदयस्य व्यत्यासे भूकम्पे तद्विदारणे ॥ 448॥
अतिवृष्टावनावृष्टौ देवताहसने सति ।
रोदने च तथा खिन्ने तथार्चानलनेऽपि च ॥ 449॥
भ्रमणे च तथा पीठादङ्गभङ्गादिके सति ।
शैथिल्ये सरघादीनामुद्भवे बहुधा गृहे ॥ 450॥
एवमादिषु चान्येषु दुर्निमित्तेषु सत्सु च ।
शान्तिरेतैश्च जायेत क्रियमाणैरनुक्रमात् ॥ 451॥
चतु:स्थानार्चनं कार्यं दोषमात्रसमुद्भवे ।
यथाशक्ति दरिद्राणां दानमात्रं कथञ्चन ॥ 452॥
प्रासादे मण्टपे साले गोपुरे माळिकादिके ।
प्रमादादग्निना दग्धे ता नीत्वाऽन्यत्र देवता: ॥ 453॥
यथापूर्वं नवं कृत्वा प्रतिष्ठाप्य विधानत:।
उत्तमं स्नपनं कुर्यात्तस्य दोषस्य शान्तये ॥ 454॥
हीनैकदेशे प्रासादे हुतभुग्वातवृष्टिभि: ।
कारणै: कैश्चिदन्यैर्वा सन्धेयं तच्च शिल्पिभि: ॥ 455॥
अधमं स्नपनं कृत्वा शान्तिहोमं समाचरेत् ।
विमाने सर्वतो भग्ने बालस्थानं प्रकल्प्य च ॥ 456॥
तथैव बाले बिम्बे तु नित्यनैमित्तिकादिकम् ।
पवित्रारोहणान्तं च सर्वकर्म समाचरेत् ॥ 457॥
तद्दोषशान्तये कार्यं स्नपनं मध्यमं पुन: ।
भग्नबिम्बसमाधाने विशेष: प्रागुदीरित: ॥ 458॥
तथापि विस्तरेणाद्य प्रोच्यते तद्विधिं शृणु ।
मूलबिम्बेऽग्निना दग्धे बालस्थाने तथार्चयेत् ॥ 459॥
सहस्रकलशस्नानमाचर्तव्यं विधानत: ।
वह्निना कर्मबिम्बादौ वैवर्ण्यं समुपागते ॥ 460॥
तत्तद्बिम्बेषु कुर्वीत स्नपनं चोत्तमं क्रमात् ।
बह्निवातादिवेगेन मन्त्रिणामपराधत: ॥ 461॥
सौवर्णे राजते बिम्बे ताम्ररीतिमये तु वा ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[246]]
भिन्नाङ्गे सति संधेयं तत्क्षणाच्छिल्पिवित्तमै: ॥ 462॥
लोहान्तरेण तद्बिम्बं न सन्धेयं प्रयत्नत: ।
ताम्ररीतिमयं यद्वा सन्धयेद्वित्तवर्जित: ॥ 463॥
यद्द्रव्येणादित: क्लृप्तं तद्द्रव्येणाथ सन्धयेत् ।
त्यक्तं बिम्बं समुद्रान्त: प्रक्षिपेच्छास्त्रवर्त्मना ॥ 464॥
सुवर्णरजतोत्थं यत् महाङ्गेषु च सक्षतम् ।
न त्याज्यं तत् समाधेयं तत्स्थां शक्तिं विसृज्य च 465
तद्द्रव्येण यथापूर्वं बिम्बकर्म समापयेत् ।
मृत्काष्ठोपलजे भग्ने बिम्बे केनापि हेतुना ॥ 466॥
बालालयगते बिम्बे तां शक्तिं सन्निरोध्य च ।
दुष्टामर्चां परित्यज्य कृत्वा बिम्बान्तरं पुन: ॥ 467॥
न त्याज्या मृत्तिकाशूलरज्वाद्या देवनिर्मिते ।
देवयक्षमुनीन्द्राद्यैरन्यै: पौराणिकैस्तु वा ॥ 468॥
प्रतिष्ठिते तथा जीर्णे बिम्बे स्वर्णादिलोहजे ।
तदङ्गं सन्धयेत् पश्चात् सुवर्णेनैव नान्यथा ॥ 469॥
भग्ने शिलामये बिम्बे देवमुन्यादिकल्पिते ।
तदङ्गं रुक्मजं कृत्वा सन्धेयं तद्दृढं यथा ॥ 470॥
देवादिस्थापिते बिम्बे हीनाङ्गे मृण्मये सति ।
कदाचिन्न परित्याज्यं तत् सन्धेयं तदा शनै: ॥ 471॥
एवं जीर्णं तथाभूतं तदङ्गं सन्धयेत् सदा ।
न बालगेहबिम्बाद्यमन्येनैव तु कारयेत् ॥ 472॥
नित्यादौ वर्तमानेऽत्र सर्वं कार्यमतन्द्रितै: ।
एवमेव स्वयंव्यक्ते कारयेत्तन्त्रवित्तम: ॥ 473॥
देवादिपूजिते वाऽपि स्वयंव्यक्ते तु कौतुके ।
मृद्दारुजे तु सञ्जीर्णे कृमिवह्निजलादिभि: ॥ 474॥
तत्तद्बालगृहं कृत्वा पूज्यमाने तु पूर्ववत् ।
क्रमादर्चान्तरं कृत्वा स्थापयेच्च यथाविधि ॥ 475॥
बालबिम्बे तु जीर्णेऽत्र कुर्यादेवं पुन:पुन: ।
मनुष्यनिर्मिते जीर्णे नष्टे दुष्टे तु वा क्वचित् ॥ 476॥
वर्णशोभादिहीने च बिम्बे शैलमये सति ।
विशेषान्मृण्मये वाऽपि चित्राभासपटादिषु ॥ 477॥
बालबिम्बे समाहूय चित्रयित्वा तु पूर्ववत् ।
पुन: प्रतिष्ठां कुर्वीत विधिवन्मन्त्रवित्तम: ॥ 478॥
रीतिजे ताम्रजे वाऽपि आरकूटविनिर्मिते ।
प्रणीते पूज्यमाने तु काम्यबिम्बादिके सति ॥ 479॥
कालान्तरेण जीर्णेऽस्मिन्नुत्कृष्टे समुपस्थिते ।
निकृष्टं सन्त्यजेद्विद्वान्न दोषस्तत्र विद्यते ॥ 480॥
लोहपाषाणमृत्काष्ठै: स्थापिते मूलकौतुके ।
न संपाद्यमतोऽन्येन कदाचिन्मुख्यवस्तुना ॥ 481॥
पुरावज्जीर्णतां यातं कर्तव्यं मूलकौतुके ।
बहुबेरैकबेराभ्यां स्थापिताभ्यां गृहान्तरे ॥ 482॥
जिर्णोद्धारेऽपि कर्तव्यं पूर्ववत् स्थापितं बुधै: ।
लक्ष्म्यादिकान्तारहिते बहुबेरे पुरा स्थिते ॥ 483॥
जीर्णे तु पश्चाद्देवीभ्यां सहितं वा प्रकल्पयेत् ।
सर्वदा बहुबेरत्वहानिर्न स्याद्विपर्ययात् ॥ 484॥
देवयक्षमुनीन्द्राद्यै: स्थापिते लक्षणोज्झिते ।
बिम्बे विमाने प्राकारे गोपुरे द्वारी मण्टपे ॥ 485॥
पीठे वा पचनावासे कोशागारादिवस्तुषु ।
जीर्णेषु पुर्ववत् कुर्यान्न कुर्याल्लक्षणान्तरम् ॥ 486॥
पापिष्ठैरतिनष्टेऽस्मिन् त्रिदशादिप्रतिष्ठिते ।
बिम्बादौ वैष्णवे चिह्ने लक्षणैश्चापि वर्जिते ॥ 487॥
युक्ते वा पूर्ववत् कुर्यात् पूर्वरूपानुसारत:
राजराष्ट्रविनाश: स्यादन्यथा कल्पिते सति ॥ 488॥
देवसिद्धमुनीन्द्राद्यै: स्थापिता पूजिता पुरा ।
विद्युत्प्रपातपूर्वैश्च दौषैर्या चातिदूषिता ॥ 489॥
निर्दोषादासनात्तस्मात्तामुत्थाप्य विसृज्य च ।
पूर्ववन्निर्मितां पीठे प्रतिष्ठाप्य विधानत: ॥ 490॥
पीठभङ्गे तथान्यस्मिन् कल्पिते योजयेद्दृढम् ।
क्ष्माभेदजलवेगाद्यै: पतितं भगवद्गृहम् ॥ 491॥
प्राग्बिम्बसहितं तस्माद्देशादन्यत्र कल्पयेत् ।
नष्टे सबिम्बे सदने दिव्यादौ प्राग्वदाचरेत् ॥ 492॥
चोरनद्यादिवेगाद्यैरतिनष्टे तु मानुषे ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
बिम्बे पश्चात् प्रकुर्वीत पूर्ववद्वान्यथापि वा ॥ 493॥
न शून्यमूलबिम्बत्वाद्बालार्चावाहनादिकम् ।
न कार्यं देशिकेन्द्रेण पूर्ववत् स्थाप्य पूजयेत् ॥ 494॥
एवं हि सर्वदेवानां परव्यूहादिरूपिणाम् ।
विष्वक्सेनगणेशादिपरिवारगणस्य च ॥ 495॥
क्लृप्तानां गोपुराद्येषु विभवव्यूहरूपिणाम् ।
सान्निध्यातिशयात्तेषु पूजितानां दिनं प्रति ॥ 496॥
जीर्णोद्धारविधाने च विशेष: कथितो मया ।
मन्त्रसिद्धैश्च विविधैर्मुनिभिर्मनुजैस्तथा ॥ 497॥
प्रतिष्ठितानां गेहानां चिरकालवशेन तु ।
पतनस्फोटभेदादिनाशकं भगवद्गृहे ॥ 498॥
निर्वाहकानां भक्तानां शास्त्रज्ञानामनुज्ञया ।
बाह्ये बाह्यान्तरे तेषां रक्षणार्थं शिलादिभि: ॥ 499॥
निपुणै: शिल्पिभि: कार्यो भित्तिबन्ध: समन्तत: ।
प्रासादे: मण्टपे चाग्रे प्राकारे गोपुरे तु वा ॥ 500॥
प्राङ्कणे पचनावासे कोशागारेऽम्बरास्पदे ।
पुष्पपानीयशालायामवघातगृहादिषु ॥ 501॥
स्नानार्थमण्टपे वाऽपि तथा वै यागमण्टपे ।
जीर्णे कालान्तरे चैव विभूत्या विस्तृते गृहे ॥ 502॥
रक्षार्थं विनियोगार्थं तद्बाह्ये तु विवर्धयेत् ।
अभ्यन्तरात् समारभ्य ह्रासयेन्न तु कुत्रचित् ॥ 503॥
प्रमुखे सर्ववस्तूनि बन्धयेत् परितोऽथवा ।
प्रागुदग्वा न वृद्धि: स्यात् पृष्ठे वारुणयाम्ययो: ॥ 504
उत्तरे पश्चिमे वाऽथ वृद्धिं कुर्यान्महानसे ।
पौराणिकालयं पीठं तथा तीर्थं सरोवरम् ॥ 505॥
मठं वा मण्टपाद्यं वा चिह्नं सौदर्शनादिकम् ।
न चालयेत् प्रयत्नेन सालादीनां न कल्पने ॥ 506॥
बाह्यत: कल्पयेत्तानि लंघयित्वा पुरातनम् ।
प्राक् स्थितस्य बहिश्चान्तर्वर्धिते ह्रासिते सति ॥ 507॥
पाश्चात्ये न तु दोष: स्यादायामोच्छ्रायविस्तरे ।
ब्रह्मरुद्रेन्द्रयक्षाद्यैस्तथा क्लृप्तं पुरातनम् ॥ 508॥
चिरायुषोऽर्थवृध्यर्थी चालयेन्न तु कुत्रचित् ।
तथा सरोवरं कूपं मृदाद्यैर्न तु पूरयेत् ॥ 509॥
अल्पीयांसि विमानानि विभूत्या श्रद्धयाऽथवा ।
महान्ति कारयेत् पश्चान्न दोष उपजायते ॥ 510॥
सालगोपुरपीठनां मण्टपाद्यङ्गरूपिणाम् ।
प्रथमे कल्पने चैव नष्टोद्धारे विशेषत: ॥ 511॥
एकस्मिन् प्राक् स्थिते वस्तुन्यशक्तौ स्थानसङ्कटे ।
ग्रहणं न तु दोष: स्यादमुख्यं मुख्यगौरवात् ॥ 512॥
यद्यत् पादप्रतिष्ठायां प्रासादस्य जगत्पते: ।
पादाधारशिलाद्यं वै तथा ब्रह्मशिलादिकम् ॥ 513॥
विना प्रतिष्ठिते बिम्बे कुर्यात् स्नपनमुत्तमम् ।
मधुना पयसा दध्ना घृतेन चरुणा सह ॥ 514॥
शान्तिहोमं प्रकुर्वीत सहस्रशतसङ्ख्यया ।
प्रासादश्च तथा बिम्बो येन शास्त्रेण निर्मितौ ॥ 515॥
प्रतिष्ठाप्य च तेनैव नित्यादौ पूजयेद्धरिम् ।
योऽर्चयेदन्यमार्गेण तथा चार्चापयेत्तु य: ॥ 516॥
तावुभौ कलुषात्मानौ राज्ञो राष्ट्रस्य वै गुरो: ।
कुलं च व्याधितं चैव विप्लवं दु:खमञ्जसा ॥ 517॥
वित्तहानिं विशेषेण कुर्यातामालयस्य च ।
न कुर्यात् तन्त्रसांकर्यं पञ्चरात्रपरायण: ॥ 518॥
पुन: प्रतिष्ठा कर्तव्या कृते चेत्तन्त्रसंकरे ।
वैखानसादिभिस्तन्त्रै: प्रासादार्थ पुरैव तु ॥ 519॥
गर्भन्यासे कृतेऽप्यत्र पञ्चरात्राभिलाषया ।
तदैवोद्धृत्य तं गर्भं पञ्चरात्रोक्तमाचरेत् ॥ 520॥
चतुर्धा भेदभिन्नस्तु पञ्चरात्राख्य आगम: ।
तल्लक्षणं च प्रागुक्तं तथाप्यत्राप्युदीर्यते ॥ 521॥
पूर्वमागमसिद्धान्तं द्वितीयं मन्त्रसंज्ञितम् ।
तृतीयं तन्त्रमित्युक्तमन्यत् तन्त्रान्तरं भवेत् ॥ 522॥
आद्यं नित्योदितव्यूहस्थापनादिप्रकाशकम् ।
अपौरुषेयं सद्ब्रह्मवासुदेवाख्ययाजिनाम् ॥ 523॥
लक्ष्यभूतं द्विजेन्द्राणां हृदिस्थमधिकारिणाम् ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[248]]
ब्रह्मोपनिषदाख्यं च दिव्यमन्त्रक्रियान्वितम् ॥ 524॥
विवेकदं परं शास्त्रमनिच्छातोऽपवर्गदम् ।
एवं नित्योदिताख्यस्य नित्याकारस्य च प्रभो: ॥ 525
वासुदेवाभिधानस्य षाड्गुण्यादिमहोदधे: ।
प्रथमं लक्षणं विद्धि हृदयाद्यङ्गशब्दवत् ॥ 526॥
एतदागमसिद्धान्तं श्रुतिरूपं तु विद्धि तत् ।
एष कार्तयुगो धर्म: सर्वधर्मोत्तम: स्मृत: ॥ 527॥
ततस्त्रेतायुगस्यादौ भोगमोक्षमसिद्धये ।
तस्मादागमसिद्धान्तान्नि:सृतं बहुभेदकम् ॥ 528॥
मन्त्रसिद्धान्तसंज्ञं तज्जाग्रद्व्यूहादिमूर्तिना ।
समुत्कीर्ण द्वितीयस्य सार्वतस्य महात्मन: ॥ 529॥
तेन प्रद्युम्नसंज्ञस्य तेन तुयार्त्मनो विभो: ।
तेन वागीश्वराख्यस्य तस्माद्विद्याख्यविग्रहे ॥ 530॥
संक्रान्तं च तत: पश्चाद्रुद्रादित्येन्द्रवह्निषु ।
तथैव नारदाद्येषु देवर्षीणां गणेष्वपि ॥ 531॥
संक्रान्तं मन्त्रसिद्धान्तं भेदभिन्नमनेकधा ।
यत्र शान्ततरं व्यूहं शान्तोदितमनन्तरम् ॥ 532॥
सुषुप्तिसंज्ञं स्वप्राख्यं जाग्रद्व्युहं यथोदितम् ।
मूर्त्यन्तरं केशवाद्यं प्रादुर्भावं तथान्तरम् ॥ 533॥
हृत्पद्मपद्मपीठादौ लक्ष्मीपुष्ट्यादिशक्तिभि: ।
लाञ्छनै: शङ्खचक्राद्यै: गरुडप्रमुखैरपि ॥ 534॥
भूतसिद्धादिभि: सास्त्रपर्यन्तैर्यजनं हितम् ।
विश्वत्रातृनृसिंहस्य दीक्षापूर्वं तथा परम् ॥ 535॥
विहगव्यूहसूक्ष्माख्यमधिकारं यथाक्रमम् ।
समयी पुत्रकादीनां चतुर्णामभिषेचनम् ॥ 536॥
तथैव समयाचारमूर्तीनां स्थापनक्रमम् ।
मन्त्रमण्डलमुद्राणां कुण्डादीनां च लक्षणम् ॥ 537॥
कर्मणामेवमादीनां विधानं यत्र पुष्कलम् ।
मन्त्रसिद्धान्तसंज्ञं तद्बहुभेदसमन्वितम् ॥ 538॥
परव्यूहादिभेदेन विनैकैकेन मूर्तिना ।
साङ्गेन केवलेनाथ कान्ताव्यूहेन भूषणै: ॥ 539॥
तथास्त्रैर्विग्रहोपेतैरावृतं तन्त्रसंज्ञितम् ।
नृसिंहकपिलक्रोडहंसवागीश्वरादय: ॥ 540॥
मुख्यादिवृत्तिभेदेन केवला वाङ्गसंयुता: ।
चक्राद्यस्त्रवरैश्चाथ भूषणैर्मकुटादिभि: ॥ 541॥
कान्तागणैश्च लक्ष्म्याद्यै: परिवारै: खगादिकै: ।
पूजिता विधिना यत्र तत्तन्त्रान्तरमीरितम् ॥ 542॥
ये जन्मकोटिभि: सिद्धास्तेषामन्तोऽत्र जन्मन: ।
यस्मात्तस्माद्विवेदैष सिद्धान्ताख्यो यथार्थत: ॥ 543॥
शास्त्रमन्त्रक्रियादीनां मूर्तीनां भवनस्य च ।
देशिकस्याभिजातस्य यथापूर्वं परिग्रह: ॥ 544॥
तथैव यावत्कालं तु नाचर्तव्यं तदन्यथा ।
विपरीते कृते चात्र राजराष्ट्राद्यनर्थकृत् ॥ 545॥
तत: समाचरेद्यत्नात् प्रतिष्ठां प्राक् प्रयत्नत: ।
तत: सिद्धान्तसाङ्कर्यं न कर्तव्यं कृतात्मभि: ॥ 546॥
यद्यदिष्टतमं लोके पूर्वसिद्धाविरोधि तत् ।
प्रतिग्राह्यमतोऽन्योन्यविरुद्धं संत्यजेद्बुध: ॥ 547॥
वैखानसेषु तन्त्रेषु शैवपाशुपतेषु च ।
विहितान्यत्रजातानि विरुद्धानीति किं पुन: ॥ 548॥
पञ्चरात्रविधानेन पूज्यमाने प्रतिष्ठिते ।
नान्येन पूजनं कार्यं विदुषाऽपि कदाचन ॥ 549॥
सद्ब्रह्मनिरतैर्मुख्यै: पञ्चरात्रपरायणै: ।
पूजनीयं विशेषेण मुख्यकल्पाधिकारिभि: ॥ 550॥
त्रयीधर्मरतैर्विप्रै: सिद्धान्तेष्वपि दीक्षितै: ।
सदाचाररतैर्वाथ तदलाभेऽनुकल्पके ॥ 551॥
प्रासादे स्थापितो देवो नैकेनार्च्यो विशेषतः ।
बलिहोमादिसंयुक्ते वित्ताड्ये त्वपि किं पुन: ॥ 552॥
पञ्चकालरतैर्मुख्यैर्मन्त्रसिद्धान्तवेदिभि: ।
पदार्थसप्तकप्राज्ञैर्द्वादशाध्यात्मकोविदै: ॥ 553॥
त्रयोदशविधे कर्मण्यभिसन्धिपरै: सदा ।
कर्मसन्यासिभिश्चाप्तै: मुख्यकल्पाधिकारिभि: ॥ 554॥
तथान्यैर्वा त्रयीनिष्ठै: सिद्धान्तार्थविशारदै: ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
समर्चनीयमनिशं द्विचतु:षड्भिरष्टभि: ॥ 555॥
द्विषट्षोडशविंशद्भिश्चतुर्विंशतिभिस्तु वा ।
तेष्वेक: पूजयेदन्त: पर्यायेण दिनं प्रति ॥ 556॥
द्वौ च त्रयो वा चत्वार: कुर्युरेवं पुन: पुन: ।
परिवारानर्चयेयुरन्ये देशिकसत्तमा: ॥ 557॥
अन्योऽग्निकार्यं कुर्वीत कुर्यादन्यो बलिं क्रमात् ।
एतेषामुपकुर्वीरन्नन्ये भागवतोत्तमा: ॥ 558॥
गुर्वादिष्टेन विधिना कुर्युरन्ये च साधका: ।
सर्वमेकेन वा कार्यं बहूनां संयतात्मनाम् ॥ 559॥
प्रवीणानामभिज्ञानां दीक्षितानामसन्निधौ ।
वैदेशिकेषु प्राप्तेषु बहुष्वायतनाचने ॥ । 560॥
मूलादावाह्य बिम्बेषु कुर्वीरन् प्रतिकर्मणि ।
उत्सवं स्नपनं यात्रां प्रभूतान्ननिवेदनम् ॥ 561॥
तत्तद्बिम्बेषु कुर्वीरन् मन्त्रिणो बहवो यदि ।
नित्येऽष्येवं हि कुर्वीरन् पूजनं वह्नितर्पणम् ॥ 562॥
बलियानादिकं सर्वमेकदैव तु मन्त्रिण: ।
न दोषोऽत्र तु विज्ञेय: कालकर्मनिमित्तत: ॥ 563॥
न गृहे बहुभि: कार्यं नित्यनैमित्तिकादिकम् ।
एकदैवं तु यजनमन्यथा दोषदं भवेत् ॥ 564॥
तद्दोषशान्तये कुर्याच्छान्तिहोमसमन्वितम् ।
यथाशक्ति जपेन्मन्त्री मूलमन्त्रस्य सादरम् ॥ 565॥
भक्तैर्भागवतैरेवं प्रासादे च प्रतिष्ठित: ।
समर्चनीयो नित्यादौ राजराष्ट्रसमृद्धये ॥ 566॥
अन्यै: संपूजितो देवो न कदाचित् प्रसीदति ।
प्रयच्छत्यशुभं शश्वद्विशेषाद्राजराष्ट्रयो: ॥ 567॥
तद्दोषशान्तये कार्यं स्नपनं चोत्तमोत्तमम् ।
आवाहिते प्रतिष्ठायामर्चासु जगत: पतौ ॥ 568॥
नोद्वास्य: सर्वपूजानामावाह्य पुरतोऽर्चनात् ।
त्रिकालमङ्गबिम्बेषु कर्मार्चादिषु सत्स्वपि ॥ 569॥
आवाह्य पूजयेन्मूलाद्विशेषेष्वपि कार्यत: ।
तत्तत्कर्मावसाने तु पुनर्मूले नियोजयेत् ॥ 570॥
यद्यन्यथा कृतेऽर्चासु मूलमावाहनादिके ।
शान्तये स्नपनं कुर्यात् अधमाधमसंज्ञितम् ॥ 571॥
प्रायश्चित्तेषु सर्वेषु दोषगौरवलाघवम् ।
समीक्ष्य चाङ्कुरानर्प्य पुण्याहोक्तिपुरस्सरम् ॥ 572॥
चतु:स्थानार्चनं चैव महता हविषार्चनम् ।
स्नपनं जपसंयुक्तमाचार्याणां च दक्षिणम् ॥ 573॥
गोभूहेमादिदानं च पञ्चकालज्ञभोजनम् ।
कारयेच्च यथाशक्ति मुख्यकल्पे विशेषत: ॥ 574॥
पूजनं स्नपनं होममनुकल्पे समाचरेत् ।
अतिक्रूरैरवाच्यैस्तु भुवं दोषैश्च दूषिताम् ॥ 575॥
खननाद्यैश्च संशोध्य दशभिर्विधिचोदितै: ।
यथावत् कर्षयित्वा तु रत्नकाञ्चनजं रज: ॥ 576॥
विकीर्य सर्वतो दिक्षु जुहुयात्तत्र शान्तये ।
देवालयेषु शून्येषु महास्नानादिकं चरेत् ॥ 577॥
स्वतन्त्रपरतन्त्रेषु शून्यग्रामादिवास्तुषु ।
मार्जनालेपनाभ्यां च गव्यैरभ्युक्षणेन च ॥ 578॥
संशोध्य तत्तन्मध्ये तु वापयेद्गव्यपञ्चकम् ।
बलिदानं प्रकुर्वीत वास्तुदेवगणस्य च ॥ 579॥
गोभूहेमादिकं दद्याद्गुर्वादीनां यथाबलम् ।
भूपति: सत्वनिष्ठस्तु प्रजापालनतत्पर: ॥ 580॥
द्विजेन्द्र: पञ्चकालज्ञ: प्रयत्नाच्छान्तिमाचरेत् ।
अन्यथा यद्युपेक्षेत शान्तिकर्म नराधिप: ॥ 581॥
स्वमात्मानं स्वराष्ट्रं च स्वकोशं वाहनादिकम् ।
कळत्रपुत्रपौत्रांश्च नाशयत्यविसंशयम् ॥ 582॥
तस्मादेतानि रक्षेत् भूपतिर्भूतितत्पर: ।
स्वबुध्या परबुध्या वा कृते वा पदि संकटे ॥ 583॥
तुलापुरुषदानेन सुवर्णेनोपशाम्यति ।
तथा हिरण्यगर्भस्थ: कुर्याद्दानमलोलुप: ॥ 584॥
काले काले विशेषेण ब्राह्मणानामनुज्ञया ।
समठं साग्रहारं च प्रासादं परिकल्प्य च ॥ 585॥
सर्वदेवमयो देव: सर्ववेदमयो हरि: ।
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[250]]
सर्वयज्ञमयो विष्णु: सर्वलोकमयो विभु: ॥ 586॥
सर्वधर्ममयोऽनन्त: सर्वभूतमयो ध्रुव: ।
सर्वतीर्थमयो योगी प्रतिष्ठाप्यो विधानत: ॥ 587॥
अन्यत्र वितते कुण्डे यथाभिमतमेखले ।
पावनैर्वैष्णवै: सर्वदोषघ्नै: श्रुतिचोदितै: ॥ 588॥
मन्त्रै: प्रयोगकुशलै: जुहुयुर्ब्राह्मणोत्तमा: ।
दिव्यन्तरिक्षभौमेषु महोत्पातेषु सत्स्वपि ॥ 589॥
शान्तिरेवं विधानेन कर्तव्या भूतिमिच्छता ।
बहुनात्र किमुक्तेन मुने ! सर्वाघनाशनम् ॥ 590॥
सौदर्शनमहायन्त्रस्थापनं विषये स्वके ।
विधानं परमं विद्धि राजराष्ट्राभिवर्धनम् ॥ 591॥
लोहेन वा सच्छिलया प्रकल्प्य
सुदर्शनं यन्त्रवरस्य मध्ये ।
तस्यापराङ्गे नृहरिं विधाय
कराम्बुजैश्चक्रधरैश्चतुर्भि: ॥ 592॥
गर्भावृतिद्वारि गवाक्षयुक्त
प्रासादमध्ये विधिवन्निवेश्य ।
समर्चयेद्यो विजयी स भूत्वा
भुनक्ति भोगानखिलानिहैव॥ 593
॥ इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे
प्रायश्चित्तविधानं नाम एकोनविंशोऽध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्री पारमेश्वर संहिता
श्री:
॥ विंशोऽध्याय: ॥
तुलापुरुषदान विधिः
सनक: -
तुलापुरुषदानादि मम संसूचितं पुरा ।
भूभुजां तद्विधानं मे विस्तरेण मुने ! वद ॥ 1॥
शाण्डिल्य: -
शृणु सम्यक् प्रवक्ष्यामि द्विज ! सर्वाघनाशनम् ।
तुलापुरुषदानाद्यं सर्वकामफलप्रदम् ॥ 2॥
प्रजापालनशीलस्य सत्वनिष्ठस्य भूभुज: ।
कदाचित् कर्मलोपेन देवकोपोऽभिजायते ॥ 3॥
तथैव राष्ट्रसंक्षोभ: प्रजापीडा च वर्धते ।
तथा वर्णाश्रमाचारैर्देश: स्यात् कलुषीकृत: ॥ 4॥
वेदवैदिकधर्माश्च च्यवन्ते कालविप्लवै: ।
बाध्यते प्रतिभूपालैरुपर्युपरि भूपति: ॥ 5॥
शून्यो जनपदो भूयात् प्रजा नश्यन्ति तत्क्षणात् ।
स्वदोषजनितं कष्टमिति बुद्ध्या महीपति: ॥ 6॥
सपुरोधा: सहामात्य: सप्रजापदमादरात् ।
पञ्चरात्रविधानज्ञं सर्वभूतहिते रतम् ॥ 7॥
अलोलुपं चाप्यक्रोधं ऋजुं भागवतं द्विजम् ।
कर्मद्वयविधानज्ञं देशिकेन्द्रं समाश्रयेत् ॥ 8॥
पुरावृत्तं तु सकलं स्वापराधनिमित्तजम् ।
सर्वं निवेद्य गुरवे यथावृत्तं महीपति: ॥ 9॥
रक्ष रक्षेति चरणौ प्रणम्य समुदीरयन् ।
सोऽपि तद्वचनं श्रुत्वा सर्वानुग्रहकारक: ॥ 10॥
वित्तमाहृत्य नृपतेर्न्यायधर्मसमाहृतम् ।
प्रवर्ततेऽथ तत् कर्म ऋत्विग्भि: पञ्चरात्रिकै: ॥ 11॥
त्रैविद्यैरपि तत्कर्मकुशलैर्भगवत्परै: ।
चैत्रादिषु च मासेषु विषुवे चायनद्वये ॥ 12॥
व्यतीपाते च जन्मर्क्षे चन्द्रसूर्योपरागयो: ।
श्रवणे वासवेऽश्विन्यां कृत्तिकास्वथवा मुने ! ॥ 13
रोहिण्यां सौम्यनक्षत्रे पुनर्वस्वोर्विशेषत: ।
पुष्ये वा हस्तनक्षत्रे उत्तरासु तथैव च ॥ 14॥
चित्रायां च तथा स्वातौ मैत्रे मूले तथैव च ।
दु:स्वप्ने गृहपीडायां महोत्पातेषु सत्स्वपि ॥ 15॥
व्याधिते च तथाराष्ट्रे कुर्यात् कर्तुश्च सम्मते ।
एतन्निमित्तमुद्दिश्य कर्तव्यं चेत्तदैव तु ॥ 16॥
प्रारभेत्तद्यथा दोषविप्लवो नाभिजायते ।
स्वयंव्यक्तादिके स्थाने विष्णो: सर्वगुणान्विते ॥ 17॥
यथाभिमतदिग्वक्त्रे पुरस्ताद्भगवद्गृहे ।
त्रिवर्गं मण्टपं कुर्याच्चतुरश्रं समन्तत: ॥ 18॥
सप्तविंशत्करं क्षेत्रं सप्तधा संविभज्य च ।
हस्तोच्छ्रायां महावेदिं सर्वालङ्कारमण्डिताम् ॥ 19॥
दिक्षु चारोहणैर्युक्तां त्रिभिर्मध्ये प्रकल्पयेत् ।
तदूर्ध्वे मध्यतो दिक्षु पार्थिवं पीठपञ्चकम् ॥ 20॥
तालोन्नतं त्रिहस्तं च त्रिस्थानयजनाय च ।
भूपतेरधिवासार्थं स्वर्णादेरपि वस्तुन: ॥ 21॥
तुलाया: खड्गमुख्यस्य भूषणानाम् च वाससाम् ।
मण्डलं मध्यमे पीठे, प्राक्स्थं चक्राब्जसन्निभम् ॥ 22॥
कुण्डं दक्षिणदिक्पीठं नृपजागरणास्पदम् ।
प्रत्यक्स्थे कुंभयागं तु , सौम्यस्थे स्वर्णसञ्चय: ॥ 23॥
तुलादीनां च संस्कार: कार्यस्तेषां च बाह्यत: ।
हस्तमात्रं परित्यज्य दिक्कुण्डानि प्रकल्पयेत् ॥ 24॥
चतुरश्रं च चक्राभं शङ्खाभं चाम्बुजाकृति ।
विदिक्षु बह्न्यादीशान्तं शृणु कुण्डगणं क्रमात् ॥ 25॥
योन्याकारं त्रिकोणं च वस्वश्रार्द्धेन्दुलक्षणे ।
पीठोर्ध्वे कल्पनीयानि चक्राद्यैरङ्कितानि च ॥ 26॥
परितोऽपि त्रियंशेन चतुर्द्वारसमन्वितम् ।
कोणेषु च सुभित्याड्यं मुखभद्रविराजितम् ॥ 27॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[252]]
विविधारोहणैर्युक्तं सर्वालङ्कारमण्डितम् ।
पुरोभागे प्रपा कार्या मानाद्यागालयोपमा ॥ 28॥
मध्यतो रङ्गसंयुक्ता पश्चिमाशां विसृज्य च ।
प्राक् दक्षिणोत्तराशासु द्विभक्त्या प्रावृता दृढा ॥ 29
महोत्सवे प्रतिष्ठायां पवित्रारोहणादिषु ।
पुरा यथोक्तं बहुधा तेष्वेकस्मिन् प्रकल्पिते ॥ 30॥
मण्टपे वा प्रकुर्वीत् तुलारोहादिकं द्वयम् ।
पुरस्तादेवमापाद्य मण्टपं पूर्वतोमुखम् ॥ 31॥
पश्चादारोहण तुला विधेया विधिचोदिता ।
एकाङ्गुलघने तुल्ये सुवृत्ते हस्तनिर्मिते ॥ 32॥
घटे हेमादिना कार्ये प्रोद्यदर्कसमप्रभे ।
परिधावङ्गुलं त्यक्त्वा वलयैर्दिक्षु कीलिते ॥ 33॥
तुलादण्डसमायामे शृङ्खलापाशयोजिते ।
काळायसमयं दण्डं कार्यं हस्तत्रयायतम् ॥ 34॥
त्रितालनाहं मध्ये तु द्वितालं पार्श्वयोर्द्वयो: ।
तालमात्रं परित्यज्य कालायसमयं चलम् ॥ 35॥
बालचन्द्रसमाकारवक्त्रादंष्ट्राद्वयं द्वयो: ।
शृङ्खलापाशयोगार्थं कृत्वा, मध्ये तदूर्ध्वत: ॥ 36॥
तीक्ष्णाग्रां स्थापयेज्जिह्वामचलां षोडशाङ्गुलाम् ।
शंसन्तीं साम्पवैषम्ये , तदूर्ध्वे तोरणं चलम् ॥ 37॥
अष्टादशाङ्गुलायामं विश्रान्तं पार्श्वयोर्द्वयो: ।
बलाकावदनं , वक्त्रं योजयेत्तोरणोपरि ॥ 38॥
तुलामेवं समापाद्य लक्षणेनोपलक्षितम् ।
प्रसिद्धयज्ञदारूत्थौ सारवन्तौ ऋजू दृढौ ॥ 39॥
द्विहस्तपरिणाहौ च हस्तै: षड्भि: समुच्छ्रितौ ।
मूलतश्चतुरश्राभौ मध्यतोष्टाश्र लक्षितौ ॥ 40॥
ऊर्ध्वतो वर्तुलाकारौ शिल्पिश्रेष्ठेन निर्मितौ ।
चतुरश्रस्य कुण्डस्य प्राच्यां द्वारस्य चान्तरे ॥ 41॥
दक्षिणोत्तरयो: स्थाप्यौ द्विहस्तेनान्तरीकृतौ ।
हस्तै: पञ्चभिरुच्छ्राये निखातौ हस्तमानत: ॥ 42॥
समानजातिवृक्षोत्थं योजयेदुत्तरं तयो: ।
स्तंभाग्रतुल्यविस्तारं तावन्मानोन्नतं दृढम् ॥ 43॥
मङ्गळैरष्टभिर्जुष्टं पार्श्वयोश्च श्रियान्वितम् ।
मध्यतस्तदधस्ताच्च कीलयेद्वलयं दृढम् ॥ 44॥
तुलावलम्बनार्थं च ताम्रजं वाऽयसं तु वा ।
कार्याथ ताडनीयष्टिरायामात् षोडशाङ्गुला ॥ 45॥
प्रकोष्ठपरिणाहा च लौही वा सारदारुजा ।
यागोपकरणान्यत्र होमोपकरणान्यपि ॥ 46॥
स्रुक्स्रुवादीनि सर्वाणि कुंभाश्च करकादय: ।
तथाष्टमङ्गळादीनि शक्त्या हेमादिजानि वा ॥ 47॥
अङ्कुरानर्पयित्वाऽथ प्रागुक्तेऽन्यतमे दिने ।
पालिकादिषु पात्रेषु मङ्गळार्थं प्रयोगवित् ॥ 48॥
संभाराणि च सर्वाणि सम्भर्तव्यानि सादरम् ।
मण्टपालंक्रियार्थं च त्रिस्थानयजनाय च ॥ 49॥
चन्दनादीनि गन्धानि पत्रपुष्पफलानि च ।
सितादिवर्णयुक्तानि वासांसि विविधानि च ॥ 50॥
सर्वकुण्डेषु होमार्थं समिधां सप्तकं बहु ।
दिक्कुण्डेषु च होतव्या: सिद्धार्था: काम्यकर्मणाम् ॥ 51
पलाशखदिराश्वत्थोदुम्बरप्रभवा अपि ।
विदिक्षु पिप्पलप्लक्षवटकाश्मर्यजातय: ॥ 52॥
समिध: सर्वकुण्डेषु पालाश्यस्तदलाभत: ।
हेमराजतताम्रोत्था: कलशा मृण्मयास्तु वा ॥ 53॥
शालिपूर्वाणि धान्यानि बीजानि च विशेषत: ।
दधिक्षीराज्यकुंभानि षड्विधानि रसान्यपि ॥ 54॥
तण्डुलानि विशुद्धानि पाकयोग्यान्यनुक्षणम् ।
कर्मण्यान्युपदंशानि पाकपात्राण्यनेकश: ॥ 55॥
निवेशनार्थस्थालीका: पात्राण्यर्घ्यादिकस्य च ।
प्रदीपधूपपात्राणि सुगुणान्यद्भुतानि च ॥ 56॥
पाद्यप्रतिग्रहादीनि यागोपकरणानि च ।
गुग्गुल्वगरुपूर्वाणि धूपद्रव्याणि यान्यपि ॥ 57॥
स्नानकुंभोपयोग्यानि यानि सर्वौषधानि च ।
दानार्थं ब्राह्माणादीनां धनधान्याम्बराणि च ॥ 58॥
श्री पारमेश्वर संहिता
भूषणानि महार्हाणि देशिकेन्द्रस्य ऋत्विजाम् ।
हेमादि दक्षिणार्थं च संभर्तव्या यथाबलम् ॥ 59॥
यागालयमलंकुर्यात् पवित्रारोहणे यथा ।
वितानैर्ध्वजिकाभिश्च तुङ्गैर्यवनिकापटै: ॥ 60॥
क्षौमैर्नानाविधैर्वस्त्रैर्घण्टाचामरदर्पणै:।
व्यालम्बिदर्भमालाभि: कदलीपनसादिभिः॥ 61॥
सुगन्धपुष्पमालाभि: सौवर्णैर्मञ्जरीगणै: ।
सफलै: कदळीपूगनाळिकेरादिभूरुहै: ॥ 62॥
प्रदीपै: प्रकरै: पुष्पै: सिताद्यैर्वर्णकैरपि ।
तोरणैर्द्वारकुंभैश्च सवत्सै: सुरभीगणै: ॥ 63॥
मण्डितै: खलु शृङ्गादौ क्षौमस्रग्भूषणादिभि: ।
एवमाद्यैरलंकृत्य यथाशोभं तु मण्टपम् ॥ 64॥
तृतीये वासरे पूर्वे कर्माहाद्दिवसक्षये ।
ऋत्विग्भिर्देशिकेन्द्रस्तु कृतसन्ध्याविधिक्रम: ॥ 65॥
प्रविश्य मण्टपं प्राग्वत् पुण्याहोक्तिपुरस्सरम् ।
अर्चनं वासुदेवस्य सहोमं प्राक् समाप्य च ॥ 66॥
यागालयं तु सर्वत्र गर्व्यैरभ्युक्ष्य पञ्चभि: ।
द्रव्याणि यागयोग्यानि तत्तत्स्थाने नियोजयेत् ॥ 67॥
प्रभातायां तु शर्वर्यां पूर्वाह्ने देहशुद्धये ।
उप्तरोमनखश्मश्रुर्भूपतिर्नियत: शुचि: ॥ 68॥
धौतदन्तश्च सुस्नात: परिशुद्धाम्बरावृत: ।
सितालेपनपुष्पाद्यैरञ्चित: संस्मरन् हरिम् ॥ 69॥
उपोषितो घृतं प्राश्य ब्राह्मणैर्वेदपारगै: ।
पारायणमृचां शृण्वन्नासीत् सपुरोहित: ॥ 70॥
निशामुखे प्रवृत्ते तु ऋत्विग्भिर्देशिकोत्तम: ।
प्रवेशेद्यागसदनं कृत्वा द्वार्स्थार्चनं सुधी: ॥ 71॥
त्रिस्थानस्थं जगन्नाथं यजेद्दीक्षाविधे: समम् ।
पुण्याहं पूर्वमुच्चार्य ऋत्विग्भि: कुंभमुद्वहन् ॥ 72॥
कुंभमण्डलयो: पूजां विस्तरेण समाप्य च ।
स्वकुण्डे हवनं कुर्यात् समिद्भि: सप्तभि: पुरा ॥ 73॥
शान्तिहोमं तत: पश्चान्मधुक्षीरादिभि: क्रमात् ।
प्रत्येकं शतसङ्ख्यं च पूर्णान्तं मूलमुच्चरन् ॥ 74॥
स्वमार्गेण तु सस्कृत्य गुरु: कुण्डगणं तत: ।
तेषु प्रभवयोगेन होमार्थं दिक्षु योजयेत् ॥ 75॥
चतुरो वासुदेवादिनाम्ना एकायनान् द्विजान् ।
तै: स्वशाखोदितैर्मन्त्रै: होतव्यं तु क्रमेण तु ॥ 76॥
ऋगाद्यांश्चतुरो वेदान् विदिक्कुण्डेषु विन्यसेत् ।
मन्त्रैरर्चितलिङ्गैस्तु स्वशाखोत्थैश्च पावनै: ॥ 77॥
होमं कुर्याद्यथायोगं पुंसूक्तेनैव वा द्विज ।
भू: स्वाहेति भुव: स्वाहा , स्व: स्वाहेति तथैव च ॥ 78
भूर्भुवस्सुव:स्वाहेति मन्त्रैर्वा वह्निदिक्क्रमात् ।
भू: पुरुषाय स्वाहा, भुव: पुरुषाय स्वाहा ॥ 79॥
स्व: पुरुषाय स्वाहा , भूर्भुवस्स्व: पुरुषाय स्वाहा ।
एतैश्चतुर्भिर्मन्त्रैर्वा जुहुयाद्दिक्क्रमेण तु ॥ 80॥
सास्त्राणां लोकपालानां कुमुदादिगणस्य च ।
अष्टानां मङ्गळानां च प्राग्वत् स्यात् स्थापनादिकम् ॥ 81॥
पालाशादिसमिद्भेदाश्चरुभेदाश्च पूर्ववत् ।
प्रतिकुण्डं च कुंभानां स्थापनाद्यं तु पूर्ववत् ॥ 82॥
चतुर्णां ऋङ्मयादीनां तथा चैकान्तिनामपि ।
निवेशनादिकं कार्यं पुरोदितविधानत: ॥ 83॥
एवं क्रमेण संपाद्य तदन्ते भूपतिं गुरु: ।
प्राशयेत् पञ्चगव्यं तु कुशोदकसमन्वितम् ॥ 84॥
भगवत्पादतोयं च सर्वपापहरं शुभम् ।
भक्षयेच्चरुशेषं तु कोष्ठसंशोधनाय च ॥ 85॥
कृत्वा दक्षिणपीठे तु शालिभारैस्तु विष्टरम् ।
नवसङ्ख्यैस्तदूर्ध्वे तु मार्गं चर्म तु विन्यसेत् ॥ 86॥
व्याघ्रजं वा तदूर्ध्वे तु दर्भानास्तीर्य साक्षातान् ।
प्रागग्रानुदगग्रान् वा तस्मिन्नारोप्य भूपतिम् ॥ 87॥
पूर्णोदकुंभांश्चतुर: प्राग्वद्वस्त्रादिभूषितान् ।
चतुर्दिक्ष्वपि संस्थाप्य तेष्वर्च्या मूर्तय: क्रमात् ॥ 88॥
चतुर्विधानि चान्नानि तासां दद्यात् क्रमेण तु ।
ततो होमश्च कर्तव्य: कुण्डेषु प्राक्क्रमेण तु ॥ 89॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[254]]
ततो भूपस्य पुरत: उपविश्यासने गुरु: ।
तद्देहस्थिततत्वानां शुद्धिं कुर्याद्विधानत: ॥ 90॥
प्राक् तेषां विलयं कृत्वा तत: सृष्टिं समाचरेत् ।
कुर्यात् कौतुकबन्धं च प्राग्वत्तस्यापि चात्मन: ॥ 91॥
स्वर्णसञ्चयमाहृत्य तिन्त्रिणीमिश्रवारिणा ।
निर्मलीकृत्य संप्रोक्ष्य वीर्यमन्त्रेण तत्पुन: ॥ 92॥
उदक् दिक् संस्थिते पीठे शालिभारैस्त्रिभि: कृते ।
पीठे निवेश्याधिवास वासोलङ्कारपूर्वकम् ॥ 93॥
अन्यच्च सर्वं संस्थाप्य वर्मणा चावकुण्ठयेत् ।
ततश्चक्राब्जमालिख्य त्वन्यद्वा मण्डलं शुभम् ॥ 94॥
रत्नजैर्धातुजैर्वापि वर्णकै: परिपूरयेत् ।
गीतनृत्तादिकै: स्तोत्रै: शङ्खवाद्यादिनिस्वनै: ॥ 95॥
मङ्गळैर्विविधैश्चान्यैर्जागरेण नयेन्निशाम् ।
दिव्याद्यायतने कार्यं विशेषयजनं विभो: ॥ 96॥
तत: कर्मदिने ब्राह्मे मुहुर्ते देशिक: स्वयम् ।
कृत्वा स्नानादिकं सर्वं नित्यकर्मविधानत: ॥ 97॥
ततो यजेद्विशेषेण कुंभस्थं जगतीपतिम् ।
मण्डलस्थं क्रमेणैव विविधैर्भोगसञ्चयै: ॥ 98॥
औपचारिकसांस्पर्शहृदयङ्गमसंज्ञितै: ।
परमान्नादिकैस्तत्र प्रभूतैरन्नसञ्चयै: ॥ 99॥
एवमिष्ट्वा ततोऽग्निस्थं विभुं सन्तर्पयेत् क्रमात् ।
समित्सप्तकपूर्वैस्तु मूलेन सघृतैस्तिलै: ॥ 100॥
सहस्रमाहुतीनां तु शतं वाऽपि समाचरेत् ।
सर्वविघ्नविनाशार्थमस्त्रेणापि तथाचरेत् ॥ 101॥
ऋत्विजश्च स्वकुण्डेषु जुहुयु: पूर्ववत् क्रमात् ।
पतितासु च पूर्णासु सर्वकुण्डेषु वै क्रमात् ॥ 102॥
संस्नाप्य मूलमन्त्रेण, पुंसूक्तेन तथैव च ।
सुप्रक्षाळितपाण्यंघ्रिं स्वाचान्तं परिभूषितम् ॥ 103॥
निशाधिवालितै: सर्वैर्वस्त्रमाल्यानुलेपनै: ।
सर्वैराभरणैश्चैव महार्घैर्विविधैरपि ॥ 104॥
खड्गखेटकहस्तं च समादाय गुरु: स्वयम् ।
मुहूर्ते शोभने प्राप्ते पाणिना पृथिवीपतिम् ॥ 105॥
पुण्याहं वाचयित्वा तु सर्वमङ्गळसंयुतम् ।
कलशस्थलदिक्कुंभसर्वकुण्डेषु संस्थितम् ॥ 106॥
विभुं प्रदक्षिणीकृत्य कारयित्वा नमस्क्रियाम् ।
ब्राह्मणाग्र्याननुझाप्य तुलां नीत्वा प्रदक्षिणम् ॥ 107॥
तस्या: पश्चिमदिक्संस्थे भूय: प्रागाननं धटे ।
आरोपयेन्मूलमन्त्रं साङ्गमावर्तयन् गुरु: ॥ 108॥
दिव्यान् बलादिकान् मन्त्रान् तथा सूक्तं तु पौरुषम् ।
प्राक्पात्रे भूपतिसमं निक्षिपेत् स्वर्णसञ्चयम् ॥ 109॥
निशाधिवासितं त्वेष तुलाभार: समो भवेत् ।
एवं वाऽपि तुलाभारे प्राक् धटे विन्यसेन्नृपम् ॥ 110॥
प्रत्यङ्मुखं पश्चिमे तु निक्षिपेत् स्वर्णसञ्चयम् ।
शतनिष्काधिक: श्रेष्ठो, मध्यमोऽर्धाधिको भवेत् ॥ 111॥
शतपादाधिक: स स्यात्तुलाभार: कनिष्ठक: ।
तत्काले ऋङ्मयाद्याश्च चत्वारो दिक्षु संस्थिता: ॥ 112॥
स्वशाखा: समधीयीरन् , विदिशासु च संस्थिता ।
सद्ब्रह्मज्ञा अधीयीरन् शाखा: परमपावना: ॥ 113॥
शङ्खकाहळभेर्यादिवाद्यानि विविधानि च ।
वादयेयु: समन्ताच्च तत्तद्वाद्यविशारदा: ॥ 114॥
गीतं तु विविधं कुर्यु: गीतशास्त्रविशारदा: ।
विविधानि च नृत्तानि कुर्युश्च परितो दिश: ॥ 115॥
अन्यच्च मङ्गळं यद्यत् तत्तत् सर्वं तु कारयेत् ।
ततस्तु सर्वकुण्डेषु शान्तिहोमं च कारयेत् ॥ 116॥
तिलैराज्यैश्च बहुभि: शतमष्टोत्तरं क्रमात् ।
भूपतिर्मनसा ध्यायेत् भगवन्तं जनार्दनम् ॥ 117॥
एकनाडीं तदर्धं वा आसीत् नृपतिर्धटे ।
ततोऽवरुह्य वै तस्मात् प्रणमेद्दण्डवद्धरिम् ॥ 118॥
ततस्तु भूषणैवस्त्रैर्भूषयेद्भूपतिर्गुर्रुम् ।
सुवर्णदक्षिणां दद्याच्छतनिष्कां तु तत्समाम् ॥ 119॥
ऋत्विग्भ्यस्तु तदर्धं वा ये चान्ये तत्र कर्मणि ।
नियोजितास्तु साहाय्ये तेभ्य: कर्मानुरूपत: ॥ 120॥
श्री पारमेश्वर संहिता
द्रव्याणि दद्यान्नृपतिर्वस्त्राणि विविधानि च ।
सुवर्णसञ्चयांस्तांश्च भूषणानि च भूपति: ॥ 121॥
स्वयं व्यक्तादिके स्थाने दद्याद्भगवतो विभो: ।
दानात् फलविशेषं तु समाकर्णय सांप्रतम् ॥ 122॥
स्वयं व्यक्ते विभो: स्थाने यो दद्याद्भूपतिर्हरे: ।
सर्वपापविनिर्मुक्त: सर्वामयवियोजित: ॥ 123॥
सर्वसंपत्समृद्धश्च सर्वदेशाधिपो भवेत् ।
भुङ्क्ते च विविधान् भोगानिह लोके परत्र च ॥ 124॥
कोटिकोटिगुणं दानं तथैव च फलं भवेत् ।
दानं यद्दिव्यायतने तदनन्तगुणं भवेत् ॥ 125॥
आर्षे च सैद्धायतने दानम् लक्षगुणं भवेत् ।
सद्विप्रकल्पिते दानं सहस्रगुणितं भवेत् ॥ 126॥
सत्क्षत्रकल्पिते स्थाने दानं शतगुणं भवेत् ।
सद्वैश्यकल्पिते स्थाने तदर्धगुणितं भवेत् ॥ 127॥
सच्छूद्रकल्पिते दत्तं द्विषट्कगुणितं भवेत् ।
अनन्यशरणैर्वर्णै: स्थाने तु परिकल्पिते ॥ 128॥
दानं दशगुणं प्रोक्तं वर्णैर्व्यामिश्रयाजिभि: ।
निर्मितायतने दत्तं तत् पञ्चगुणितं भवेत् ॥ 129॥
दाने मुख्यविधि: प्रोक्तस्त्वनुकल्पमत: शृणु ।
तत्र ये श्रोत्रिया: प्राप्ता वैष्णवा ब्राह्मणोत्तमा: ॥ 130॥
सुवर्नसञ्चयाद्यं च तेभ्यो दद्याद्यथाक्रमम् ।
यागोपकरणं सर्वमाचार्याय प्रदापयेत् ॥ 131॥
य: कुर्याद्भूपति: कश्चित् अन्यो वा धनवान् सकृत् ।
तुलाभाराह्वयं कर्म सर्वपापै: प्रमुच्यते ॥ 132॥
रोगैरनभिभूतश्च भविष्यति न संशय: ।
य: कुर्यान्नियमेनैव कर्मैतत् प्रतिवत्सरम् ॥ 133॥
तस्य पुण्यफलावाप्तिं क: शक्नोत्यभिवर्णितुम् ।
तत्काले भगवद्यागं चतु:स्थानार्चनान्वितम् ॥ 134॥
दिव्याद्यायतने सम्यक् कारयेत् पृथिवीपति: ।
तदन्यस्मिन् दिने विप्र ! स्नापयेत् पुरुषोत्तमम् ॥ 135॥
सहस्रकलशै: सम्यक् पुरोदितविधानत: ।
यद्वान्यस्नपनेनैव तत्तत्कालोचितेन वै ॥ 136॥
चतुःस्थानार्चनं तत्र विशेषात् कारयेन्नृप: ।
महाहविर्निवेद्यं च विशेषेणैव कारयेत् ॥ 137॥
तत्रापि देशिकादिभ्यो दद्याद्वै दक्षिणां क्रमात् ।
दीनान्धकृपणानाथान् बालवृद्धकृशातुरान् ॥ 138॥
भोजयेच्च विधानेन द्रव्यादीन्यपि दापयेत् ।
विविधानि च बीजानि शाल्यादीन्यपि दापयेत् ॥ 139॥
बन्दीकृतांश्च विसृजेत् कारागृहनिवेशितान् ।
एष ते कथितो विप्र ! तुलाभारविधि: क्रमात् ॥ 140॥
हिरण्यगर्भाद्यन्येष्वप्येवमेव समाचरेत् ।
एवं कुर्यात्तुलाभारं य: सकृद्बहुशोऽपि वा ॥ 141॥
सर्वपापविमोक्षस्तु तस्य स्यान्नात्र संशय: ।
यो वा भगवतोऽर्थे तु मातापित्रोर्गुरोस्तु वा ॥ 142॥
स्वप्राणांस्त्यजतां भक्त्या विप्रादीनां महामते ।
निमित्ती तु भवेत्तस्य तुलाभारादिकेन च ॥ 143॥
बहुशोऽनुष्ठितेनैव सम्यगेव तु कर्मणा ।
अन्यैर्वा विहितैर्विप्र ! प्रायश्चितै: सुदुष्करै: ॥ 144॥
ब्रह्महत्योऽत्थदोषस्य शुद्धिर्भवति वा न वा ।
प्राणत्याग: कृतस्तेन विष्ण्वर्थे यन्महात्मना ॥ 145॥
तस्मान्न निष्कृतिर्विप्र ! भवेत्तस्य निमित्तिन: ।
ब्राह्मणा: क्षत्रिया वैश्या विष्ण्वर्थे मौद्गलास्तु वा ॥ 146
परित्यजेयु: स्वप्राणान् भगवद्भक्तिसंयुता: ।
भृग्वादिभिरुपायैस्तु पञ्चभिर्वा विषादिकै: ॥ 147॥
अन्यैस्तेषां भवेत् सद्यो वाजपेयादिजं फलम् ।
सकामस्य तु निष्काम: प्राप्नुयात् परमां गतिम् ॥ 148
महात्मनस्तु तान् विद्धि विष्ण्वर्थे त्यक्तजीवितान् ।
आत्महत्योत्थदोषैस्ते न लिप्यन्ते कदाचन ॥ 149॥
आत्महत्योत्थदोषा: स्युरन्येषां सर्वदा द्विज ! ।
एवं भगवदर्थे तु प्राणत्यागे कृतादर: ॥ 150॥
यमुद्दिश्य त्यजेत् प्राणान् तं विद्याद्ब्रह्मघातकम् ।
मुख्यविप्रे मृते तस्य तद्दोष: स्याच्चतुर्गुण: ॥ 151॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[256]]
क्षत्रिये ब्रह्महत्योत्थदोषस्तु त्रिगुणो भवेत् ।
निमित्तिन: स दोष: स्याद्द्विगुण: संस्थिते विशि 152
निमित्तिनि मृते शूद्रे दोष एकगुणो भवेत् ।
एवं दोषविधृद्धिस्तु भवेद्विप्रे निमित्तिने ॥ 153॥
निमित्तिनि क्षत्रियादावेकैकगुणवर्धनात् ।
भवेत् पूर्वोक्तदोषस्तु अत्रार्थे नास्ति संशय: ॥ 154॥
एवं मृते विप्रमात्रे दोष उक्तो निमित्तिन: ।
मुख्यदोष: पञ्चगुणो ब्रह्मचारिणि संस्थिते ॥ 155॥
गृहस्थे यज्वनि मृते स दोष: षड्गुणो भवेत् ।
वानप्रस्थे मृते मुख्यदोष: सप्तगुणो भवेत् ॥ 156॥
सन्न्यासाश्रमनिष्ठे तु संस्थिते तु निमित्तिन: ।
स्यान्मुख्यदोषोऽष्टगुण एवं तु कथितो मुने ! ॥ 157॥
निमित्तिनो दोषवृद्धि: विष्ण्वर्थे मरणे सति ।
एवं निमित्तभूतानां द्विजादीनां न निष्कृति: ॥ 158॥
तत्र यत् ब्राह्मणैरुक्तं विवेकनिरतैस्सदा ।
सर्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञै: तत् कुर्यादविचारत: ॥ 159॥
अन्यथा तु महान् दोषो भवेद्देशाधिपस्य तु ।
इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे प्रायश्चित्ततुलाभारविधिर्नाम विंशोध्याय: ।
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ एकविंशोऽध्याय: ॥
हिरण्यगर्भ,प्रायश्चित्तविधिः
शाण्डिल्य: -
मुने ! हिरण्यगर्भादौ विशेषो वक्ष्यतेऽधुना ।
हेमगर्भविधानं तु प्रथमं कथ्यते मया ॥ 1॥
सनक: -
यद्यदत्रोच्यते कर्म तुलाभारेऽपि नोदितम् ।
साधारणं भवेत्तत्तत् सर्वेषामपि कर्मणाम् ॥ 2॥
तुलाभारादिकानां तु विभवाद्यानुगुण्यत: ।
प्राग्वन्मण्टपनिर्माणं पीठादिपरिकल्पनम् ॥ 3॥
प्रतिष्ठोदितमार्गेण कुर्याद्वा मण्टपादिकम् ।
यद्वाष्टसप्तषट्पञ्चचतुस्त्रिकरविस्तृतम् ॥ 4॥
त्रिंशदङ्गुलमानं तु गोलकैकैकहानित: ।
उन्नतं मध्यपीठं स्यात् तत्तत्क्षेत्रानुसारत: ॥ 5॥
चतुर्हस्तं समारभ्य षट्षट्गोलकहानित: ।
विस्तृतं पार्श्वयो: पीठद्वितयं परिकल्पयेत् ॥ 6॥
विंशत्यंगुलमानाच्च द्विद्विकांगुलहानित: ।
तदुन्नतिर्यथा साऽन्त्ये सार्धहस्ते दशांगुला ॥ 7॥
द्वयोक्तमानादर्धं वा भवेत् सर्वत्र चोन्नति: ।
पीठानामन्तराळं तु कल्पयेत् करसंमितम् ॥ 8॥
करार्धे वर्धयेद्वापि भवेद्यावच्चतुष्करम् ।
अन्तराळं भवेत्तावद्यथा वा नातिसङ्कटम् ॥ 9॥
यथोदितेषु मानेषु यथाभिमतमानत: ।
कुर्यात् कुण्डगणं चापि लक्षणेनोपलक्षितम् ॥ 10॥
आस्थानमण्टपाद्ये तु यथैतत् कल्पयेत्तदा ।
मध्यपीठोदितं कर्म तत्तदे(द्दे)वासने भवेत् ॥ 11॥
तदुदक् दक्षयो: पीठद्वयमुक्तप्रमाणत: ।
प्राक्दिक्कुण्डस्य वै प्राच्यां पीठं कुर्यात् समं शुभम् 12
सप्तषट्पञ्चहस्तं वा चतुस्त्रिद्विकरं तु वा ।
एकहस्तोच्छ्रितं वाऽपि तदर्धोच्छ्रितमेव वा ॥ 13॥
तस्योपरिष्टात् कर्तव्यं हेमगर्भनिवेशनम् ।
तुलाभारोदितं कर्म पीठोपर्यथवा चरेत् ॥ 14॥
यद्वा कुंभादियजनं अधिवासनकर्म च ।
मण्टपे कल्पयित्वा, तत्प्रपायां वा समाचरेत् ॥ 15॥
श्री पारमेश्वर संहिता
हेमगर्भनिवेशं तु प्रपायां वा समाचरेत् ।
कुंभयागादिकं रूपं कर्तुरिच्छानुरूपत: ॥ 16॥
तुलाभारादिकेन्यस्मिन् दिनेप्येवं समाचरेत् ।
तत: कुर्याच्च सौवर्णमेकांगुलघनं दृढम् ॥ 17॥
अध: पात्रं चोर्ध्वपात्रं यथासङ्गतयोस्तयो: ।
सुखासनं स्यान्नृपतेर्विस्तृतं कल्पयेत्तथा ॥ 18॥
अध: पात्रं सुवर्णानां सहस्रेण पलेन वा ।
यद्वा निष्कसहस्रेण , तदर्धेनोर्ध्वपात्रकम् ॥ 19॥
एवं पात्रद्वयं कुर्यात् सर्वालङ्कारसंयुतम् ।
विभवे सर्वपात्राणि कुर्याद्धेममयानि च ॥ 20॥
अधिवासदिनोक्तं तु तुलाभारवदाचरेत् ।
पात्रद्वयस्योदक् पीठे ह्यधिवासं समाचरेत् ॥ 21॥
तत: कर्मदिनोक्तं तु प्राग्वत् कृत्वा क्रमेण तु ।
इन्द्रदिक्कल्पिते पीठे भारैर्द्वादशभिर्मुने ! ॥ 22॥
शालीनां विष्टरं कृत्वा तदूर्ध्वे तण्डुलान् न्यसेत् ।
तदर्धमानांस्तस्योर्ध्वे तदर्धांस्तु तिलान् न्यसेत् ॥ 23॥
शालिभि: समभारान् वा तण्डुलांश्च तिलान् न्यसेत् ।
अधिवासेप्येवमेव भवेद्वित्तानुसारत: ॥ 24॥
एवमेव भवेद्वापि तुलाभारादिकर्मणि ।
मार्गं वा व्याघ्रजं चर्म शाल्यादेरन्तरान्तरा ॥ 25॥
विन्यसेन्नववस्त्रं वा विभवे त्रितयं तु वा ।
अन्यच्च मङ्गळं कुर्याद्वस्त्रवेष्टनपूर्वकम् ॥ 26॥
अध: पात्रं तदूर्ध्वे तु न्यसेत् प्रागधिवासितम् ।
मुहूर्ते शोभने प्राप्ते गृहीत्वा भूपतिं गुरु: ॥ 27॥
सुस्नात भूषितं प्राग्वद्वस्त्रमाल्यादिभूषणै: ।
महोर्घैर्विविधैश्चापि खड्गखेटकवर्जितम् ।
प्राग्वत्तत्वोपसंहारं कृत्वा जीवावशेषितम् ।
शङ्खतूर्यनिनादाद्यै: सहचात्र निवेशयेत् ॥ 29॥
अधस्थे प्राङ्मुखं यद्वा विन्यसेत् प्रत्यगाननम् ।
वर्मणा विन्यसेदूर्ध्वे ह्यूर्ध्वपात्रमधोमुखम् ॥ 30॥
तदण्डान्त: समासीने तस्मिंस्तस्याग्रतो गुरु: ।
उपविश्यासने प्राग्वत् तत्वोत्पत्तिं समाचरेत् ॥ 31॥
अण्डाज्जातं तु तं स्मृत्वा ततस्तस्मात्तु भूपतिम् ।
स्नानपीठे समावेश्य मङ्गळद्रव्यवासितै : ॥ 32॥
नवभि: पञ्चभिर्वापि कुंभैरुदकपूरितै: ।
वस्त्रादिवेष्टितै: कुर्याद्भूपतेरभिषेचनम् ॥ 33॥
कल्पयेत् प्रोक्षणं वाऽपि ऋत्विग्भि: सह देशिक:।
कृत्वा ततस्तं स्वाचान्तं भूषणादिविभूषितम् ॥ 34॥
प्रणामं कारयेद्भूयो भूयो भगवतो विभो: ।
जातकर्मादिसंस्कारं जातार्थं जुहुयात् क्रमात् ॥ 35॥
तिलैराज्यैश्च बहुभि: सर्वसंपूरणाय च ।
सर्वदोषविनाशाय तत: पूर्णां च पातयेत् ॥ 36॥
भूषणानि च ते पात्रे नृपो दद्याद्धरेर्विभो: ।
दानात् फलं च पूर्वोक्तं विभोरायतने सदा ॥ 37॥
स्वयंव्यक्तादिके कुर्यात्तुलाभारादि कर्म च ।
तदाऽपि भूपस्य फलं भवेद्दानोदितं क्रमात् ॥ 38॥
अनुकल्पे तदर्धं तु दद्याद्भगवतो विभो: ।
अर्धं दद्याद्ब्राह्मणेभ्यो तुलाभारे तथैव च ॥ 39॥
तुलाभाराह्वयं कर्म हेमगर्भाभिधं च यत् ।
एतद्द्वयं तु मुख्यं स्यात् सर्वेषामपि कर्मणाम् ॥ 40॥
क्रमेण वक्ष्यमाणानां तिलपर्वतपूर्वकम् ।
अन्यत्तु सकलं कर्म तुलाभारवदाचरेत् ॥ 41॥
हेमनिष्कसहस्रं वै दद्याद्वै गुरुदक्षिणाम् ।
तदर्धं शतनिष्कं वा तदर्धं वा यथावसु ॥ 42॥
दशनिष्कं तदर्धं वा तदर्धं वाऽथ दक्षिणाम् ।
आचार्याय प्रदद्याद्वै न कदाचिददक्षिणम् ॥ 43॥
तुलाभारादिकं कर्म सर्वेषामपि ऋत्विजाम् ।
दक्षिणा तु तदर्धा स्यात् तदर्धा परिचारिणाम् ॥ 44॥
अन्येषां तु यथाशक्ति, ततोऽन्यस्मिंस्तु वासरे ।
कुंभमण्डलकुण्डस्थविभो: कुर्याद्विसर्जनम् ॥ 45॥
विशेषार्चनसंयुक्तं ततोऽन्यस्मिन्दिने तु वा ।
एवं सर्वत्र वै कुर्याद्विसर्जनविधिं द्विज ! ॥ 46॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[258]]
इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरंसहितायां क्रियाकाण्डे प्रायश्चित्तहिरण्यगर्भविधिर्नाम एकविंशोध्याय: ।
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ द्वाविंशोऽध्याय: ॥
सम्प्रोक्षणविधिः
सनक: -
संप्रोक्षणविधानं मे प्रब्रूहि मुनिसत्तम ! ।
प्रायश्चित्तेषु सर्वत्र प्रशस्तो यस्तु पूरक: ॥ 1॥
शाण्डिल्य: -
प्रासादप्रतिमापीठे प्रमादादेव दूषिते ।
समाहिते यथापूर्वं पूजालोपे विशेषत: ॥ 2॥
चण्डालपतितोदक्यासूतिकादिशवादिभि: ।
सूतकैर्मृतकैर्वाऽपि नित्याशौचैश्च गर्हितै: ॥ 3॥
शिल्पिभिर्वेदबाह्यैश्च मूर्खैरज्ञातजातिभि: ।
विण्मूत्ररुधिरापेयरेतोभिर्दूषिते सति ॥ 4॥
जनने मरणे नॄणां मन्दिरे राष्ट्रसंकुले ।
श्वसृगालखराद्यैश्च वायसश्येनजातिभि: ॥ 5॥
स्पृष्टे बिम्बे तु संदृष्टे तन्त्राणां सङ्करे सति ।
एवमादिषु सर्वेषु संप्रोक्षणविधिर्भवेत् ॥ 6॥
दौषैरुपहतं ज्ञात्वा प्रासादप्रतिमादिकम् ।
असंप्रोक्ष्यार्चनं कुर्वन् राजानं राष्ट्रमञ्जसा ॥ 7॥
देवतायतनं ग्रामं नाशयेन्नात्र संशय: ।
तस्मात् संप्रोक्षणं कार्यं प्रासादप्रतिमादिषु ॥ 8
पुरा संप्रोक्षणदिनं राजराष्ट्राभिवृद्धिदम् ।
निश्चयीकृत्य कालज्ञै: पुरस्तादुक्तवासरे ॥ 9॥
अंकुरानर्प्य विधिवत् पश्चात् संशोधिते गृहे ।
सर्वत्र गोमयाम्भोभि: पुण्याहोक्तिपुरस्सरम् ॥ 10॥
संप्रोक्ष्य पञ्चभिर्गव्यै: कुशोदकसमन्वितै: ।
मूलबेरादिबिम्बानां षड्भि: सिद्धार्थकादिभि: ॥ 11॥
पवित्रावर्तितैरद्भिर्बहुश: क्षाळने कृते ।
प्रधानदिनपूर्वस्यां रात्र्यां यागादिमण्टपे ॥ 12॥
तोरणद्वारकलशवितानध्वजशोभिते ।
दीक्षाधिवासवत् कृत्वा कुंभे वै मण्टपस्थले ॥ 13॥
पूजनं विभवेनैव जपान्तं मूलमन्दिरे ।
क्षीराद्यै: पञ्चविंशद्भि: स्नापयेद्ध्रुवकौतुकम् ॥ 14॥
लेपभित्तिपटस्थस्य पुरस्ताद्भद्रविष्टरे ।
कर्मार्चामथवा कूर्चं दर्पणे प्रतिबिम्बितम् ॥ 15॥
संस्नाप्य विधिवत् कुंभै: स्थापितैरग्रमण्टपे ।
उत्सवार्चादि बिम्बानामङ्गानामाश्रयात्मनाम् ॥ 16॥
पूजनं स्नपनं कार्यं पाश्चात्यं यागमण्डपे ।
तत्रस्थे हवनं कुण्डे शङ्खचक्रादिलक्षणे ॥ 17॥
मधुक्षीरादिभि: कार्यं सहस्रशतसङ्ख्यया ।
कर्मबिम्बं विनान्येषां बिम्बानामङ्गरूपिणाम् ॥ 18॥
दक्षिणे मण्टपस्याथ शयनं कल्पयेन्महत् ।
तिलतण्डुलशालीनां भारैर्वस्त्रादिभि: सह ॥ 19॥
तदूर्ध्वे शाययेदर्चां विधिवद्बद्धकौतुकाम् ।
संपूज्य कम्बळाद्यैश्च छादयेत्तां सितादिभि: ॥ 20॥
वर्णकैर्मण्डलं कुर्याच्चक्राम्बुरुहभूषितम् ।
यावत् प्रभातसमयं बिम्बस्थस्य समीपत: ॥ 21॥
देशिको मूलमन्त्रस्य जपेनैव नयेन्निशाम् ।
प्रभातायां तु शर्वर्यां कृतसन्ध्याविधिर्गुरु: ॥ 22॥
चतु: स्थानार्चनं कृत्वा पूर्ववत् स्नपनान्वितम् ।
मुहूर्ते शोभने प्राप्ते नववस्त्रपरिष्कृतम् ॥ 23॥
सोत्तरीयोपवीतं च कृतकौतुकबन्धनम् ।
समस्ततत्वविन्यस्तमभ्यर्च्यार्घ्यादिभि: क्रमात् ॥ 24॥
श्री पारमेश्वर संहिता
तासु स्वहृदयाम्भोजात् पुष्पाञ्जलिपुरस्सरम् ।
अग्राह्यमपरिच्छेद्यममूर्तममलं महत् ॥ 25॥
नित्यशुद्धमनौपम्यं सुसूक्ष्ममचलं स्फुटम् ।
सच्चिद्रूपं च सामान्यं भास्वरं सुदृढं महत् ॥ 26॥
*[तेजस्तु संक्रमय्याथ दण्डवत् प्रणिपत्य तु ।
विनिवेद्य विभो: सर्वे कृतं कर्म द्विजोत्तमा: ॥ 27॥
उत्थाप्योत्सवबिम्बादीन् पूर्ववन्मङ्गलै: सह ।
महाकुम्भं च पुरतो वाहयन् मूर्तिपादिभि: ॥ 28॥
करकास्त्रं समादाय त्वाचार्य: पुरतो व्रजेत् ।
शलाकामात्रयाऽच्छिन्नधारया सेचयन् भुवम् ॥ 29॥
प्रदक्षिण्येन धामान्त: प्रवेश्य मुनिपुङ्गवा: ! ।
महोत्सवोक्तमार्गेण कुम्भप्रोक्षणमाचरेत् ॥ 30॥
द्वारावरणदेवांश्च आलयाश्रयवर्तिन: ।
खगेशविष्वक्सेनादीन् परिवारांश्च सर्वश: ॥ 31॥
कुम्भावशिष्टतोयेन प्रोक्षयेत् सर्वत: क्रमात् ।
अवशिष्टं कुम्भतोयं बलिपीठेऽभिषेचयेत् ॥ 32॥
एवं सम्प्रोक्ष्य विधिवत् प्रासादान्त: प्रविश्य च ।
करस्थं कौतुकं चाथ हृदयेन विसृज्य तु ॥ 33॥
गोभूहेमादिकं दत्वा सर्वदोषप्रशान्तये ।
देवमर्घ्यादिनाभ्यर्च्य हविरन्तं विशेषत: ॥ 34॥
ब्राह्मणान् भोजयेत् पश्चात् सहस्रं शतमेव वा ।
सद्यो वा सकलं त्वेवं कुर्यात् संप्रोक्षणं विभो: ॥ 35॥
पुष्पांकुरपुरस्कं तु तत्तद्दोषप्रशान्तये ।
न तिथिर्न च नक्षत्रं कालवेला न विद्यते ॥ 36॥
सद्य: सम्प्रोक्षणं विप्रा: ! निशि वा दिवसेऽपि वा ।
प्रायश्चित्तविलम्बे तु कुर्यात् कालनिरीक्षणम् ॥ 37॥
इति सम्प्रोक्षणं प्रोक्तं सर्वं चापि द्विजोत्तमा: ! ]
स्थापनं पञ्चगव्यस्य सर्वाभ्युदयसाधनम् ॥ 38॥
नागयोग इति ख्यात: सार्पर्क्षकरणक्षमै: ।
ऋक्षेण वा नयोरेकयोगस्यान्नागसंज्ञित: ॥ 39॥
पुरा तन्निश्चयीकृत्य कर्तव्यमिति सत्तमै: ।
तदर्थमंकुरानर्प्य द्रव्याणि समुपाहरेत् ॥ 40॥
मनश्शिलां हरीतालमञ्जनं श्यामसीसके ।
सौराष्ट्रं रोचनं चैव गैरिकं पारदं तथा ॥ 41॥
आदाय धातुरत्नानि पद्मरागपुरस्सरम् ।
मुक्ताफलं प्रवाळं च वज्रं वैडूर्यसंज्ञितम् ॥ 42॥
गोमेदं पुष्यरागं च महानीलं च गौरुडम् ।
रत्नान्येतानि संगृह्य बीजानि समुपाहरेत् ॥ 43॥
शालिनीवारकंकूनि प्रियंगुतिलमाषकान् ।
मृद्गांश्च यववेणूंश्च यवसाख्यान्यनन्तरम् ॥ 44॥
हिरण्यं रजतं ताम्रमायसं त्रपुसीसकम् ।
सौवर्णं कूर्मरूपं च सौवर्णं चक्रमम्बुजम् ॥ 45॥
राजतं पाञ्चजन्यं च समाहृत्य तत:परम् ।
कदळीपनसाम्राणां बिल्वामलकयोरपि ॥ 46॥
दाडिमीमातुळुङ्गस्य नाळिकेरस्य कालत: ।
पक्वानि समुपाहृत्य फलानि च तत: परम् ॥ 47॥
चन्दनागरुकर्पूरकुंकुमादीन्युपाहरेत् ।
कोष्ठं मांसी हरिद्रे द्वे मुराशैलेयचम्पकान् ॥ 48॥
वचाकचोरमुस्तानि ह्रीबेरोशीरजान्यपि ।
मल्लिकाजातिवकुळनन्द्यावर्तकचम्पकान् ॥ 49॥
पाटलीपद्मकल्हाराण्युपाहृत्य तत: परम् ।
वस्त्रादीनि सितादीनि माल्यानि च विशेषत: ॥ 50॥
शालिपूर्वाणि धान्यानि कुशदूर्वादिकान्यपि ।
बिल्वाश्वत्थकदम्बाम्रपल्लवादीनि यान्यपि ॥ 51॥
हवि: पाकोपयोग्यानि तण्डुलादीनि सत्तम ! ।
होमद्रव्याणि सर्वाणि पद्मपत्राणि मृण्मये ॥ 52॥
द्वादशाङ्गुळविस्तीर्णे पक्वापक्वे घटे दृढे ।
नृहरे: पूजनार्थं तु कुंभं सकरकं बृहत् ॥ 53॥
एवमादीनि चान्यानि पुराऽऽहृत्य विधानत:।
गृह्णीयात् पञ्चगव्यानि मृत्पात्रे नूतने शुभे ॥ 54॥
गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि मस्तु च पञ्चमम् ।
कपिलाया जराया वा पञ्चगव्यं प्रशस्यते ॥ 55॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[260]]
तयोरभावे चान्यासां गवां गव्यं विधीयते ।
नार्ताया न च गर्भिण्या न वृद्धाया: कदाचन ॥ 56॥
नावत्साया उपादेयं धेनोर्मूत्रं शकृद्द्वयम् ।
भुविष्ठं गोमयं ग्राह्यं सोष्णं कृम्याद्यदूषितम् ॥ 57॥
निष्पीड्य सम्यग्गृह्णीयाद्गोमयस्य रसं पुन: ।
सद्यस्ततप्तं घृतं शुद्धमहोरात्रोषितं दधि ॥ 58॥
क्षीरं ग्राह्यमतप्तं च दशाहाज्जन्मन: परम् ।
गोमूत्रं विष्णुगायत्र्या गन्धद्वारे॒ ति गोमयम् ॥ 59॥
आप्यायस्वेति च क्षीरं दधिक्रावण्णे॒ति वै दधि ।
घृतं शुक्रमसी॒त्येवं द्रव्याणि सह योजयेत् ॥ 60॥
विष्णुगायत्र्या यद्वा, पञ्चोपनिषदैस्तु वा ।
परमेष्ठी॒ शकृन्मन्त्रो गोमूत्रस्य तु पुरूष: ॥ 61॥
विश्वमन्त्रो भवेद्दध्नो निवृत्तिस्सर्पिषोभवेत् ।
पयस: सर्वमन्त्र: स्यात् , सर्वेषां वाष्टवर्णकम् ॥ 62॥
प्रोक्षणे स्नपने पञ्चगव्यमन्त्रा उदीरिता: ।
सर्वदोषोपशान्त्यर्थं संप्राप्ते स्थापने सति ॥ 63॥
सौदर्शननृसिंहस्य हृदाद्यैर्नेत्रपश्चिमै: ।
अङ्गमन्त्रै: प्रकल्प्यानि क्षीरान्तानि शकृद्रसात् ॥ 64
दधि द्विगुणमाघारात् पीयूषं त्रिगुणं तत: ।
षड्गुणं मूत्रमेतस्माच्छकृद्वारि चतुर्गुणम् ॥ 65॥
स्थापने कथितं मानमभिषेकविधावपि ।
भूमिसंशोधनार्थं तत् प्रोक्षणे पञ्चकं समम् ॥ 66॥
गोमयेन समं मूत्रं दधि स्याद्द्विगुणं तत: ।
दध्नश्चतुर्गुणं सर्पि: सर्पिषोष्टगुणं पय: ॥ 67॥
प्राशने पञ्चगव्यानां प्रमाणमिदमीरितम् ।
स्थापनं स्नपनं ह्येतत् सर्वाघौघविनाशनम् ॥ 68॥
ब्रह्मकूर्चसमोपेतं हन्यादागामिनं त्वघम् ।
तद्विधानं समासेन शृणु वक्ष्यामि तत्वत: ॥ 69॥
चूर्णेन यववेणुभ्यां समेतं तु कुशोदकम् ।
ब्रह्मकूर्चमितिख्यातं वैष्णवास्त्रौघसप्रभम् ॥ 70॥
कुशोदं द्विविधं प्रोक्तं शुष्काशुष्कविभागत: ।
अशुष्कमथ निष्पीड्य वस्त्रेण रसमाहरेत् ॥ 71॥
प्रहृत्य शुष्कमुदके प्रक्षिप्य जलमाहरेत् ।
पवित्रं मन्त्रमुच्चार्य मूलं वास्त्रसमन्वितम् ॥ 72॥
गोमूत्रसंमितं मानाद्गृण्हीयात्तत् कुशोदकम् ।
शकृद्रसप्रमाणेन चूर्णं तत्र नियोजयेत् ॥ 73॥
चक्रास्त्रमन्त्रमुर्च्चाय गायत्र्या विष्णुसंज्ञया ।
ध्यात्वा च चक्रनृहरिं तद्गव्येषु नियोजयेत् ॥ 74॥
यद्वा पृथक् स्थापयित्वा पञ्चगव्यै: कुशोदके ।
हृदयाद्यस्त्रपर्यन्तैरभिमन्त्य च योजयेत् ॥ 75॥
प्रशस्तं प्राशनं ताभ्यां प्रात: सर्वाघनाशनम् ।
इति सम्यक् समाख्यात: पञ्चगव्यविधिस्तव ॥ 76॥
मण्टपेऽथ पुरा क्लृप्ते यागस्नापनसिद्धये ।
पञ्चगव्याधिवासार्थं यजनं प्रारभेद्गुरु: ॥ 77॥
पूर्वेद्यु: कर्मदिवसात् त्रिस्नायी समुपोषित: ।
अहिर्बुध्न्ये मुहूर्ते तु ऋत्विग्भि: पाञ्चरात्रिकै: ॥ 78॥
पुण्याहं प्राग्वदुच्चार्य गव्यैरभ्युक्षयेत् स्थलीम् ।
सद्रव्यामस्त्रमन्त्रेण प्राग्भागे धान्यविष्टरे ॥ 79॥
दशारमष्टपत्रं तु चक्राब्जं भूपुरान्तके ।
विलिख्य कर्णिकामध्ये त्रिकोणकृतसंपुटे ॥ 80॥
महाकुम्भं प्रतिष्ठाप्य सूत्रवस्त्रादिवेष्टितम् ।
करकेण समोपेतं दिक्पालकलशान्वितम् ॥ 81॥
पूरितं दधिमध्वाज्यक्षीरयुक्तेन वारिणा ।
पिप्पलादिदळोपेतं गन्धस्रग्भिरलंकृतम् ॥ 82॥
सकूर्चं सफलं सर्वरत्नहेमसमन्वितम् ।
सर्वौषधिसमोपेतमक्षतैरपि चार्चितम् ॥ 83॥
प्रदीप्य तैजसे पात्रे मृण्मये वा घृतेन तु ।
कापिलेन चतुर्दिक्षु दीपं नेत्राभिमन्त्रितम् ॥ 84॥
स्थापयेद्धान्यपीठस्थचक्राम्बुरुहमध्यत: ।
कुम्भस्य पुरत: प्राग्वदुपविश्यासनोपरि ॥ 85॥
प्राणायामादिकं कृत्वा भूतशुद्धिं यथाविधि ।
सौदर्शननृसिंहस्य मन्त्रं करशरीरगम् ॥ 86॥
श्री पारमेश्वर संहिता
साङ्गं विन्यस्य हृदये चक्राम्बुरुहमध्यगम् ।
नादावसानगगनादवतार्य परादिना ॥ 87॥
मूर्तिमन्त्रं स्वमन्त्रेण भावनामृतजै: शुभै: ।
अर्घ्याद्यैरखिलैर्भोगैरभ्यर्च्य प्रणवेन तु ॥ 88॥
प्रीणयित्वा तथा हुत्वा नाभिकुण्डगतानले ।
बहिरभ्यर्चयेत् कुंभे(ण्डे)मध्यस्थे चक्रवारिजे ॥ 89
समावाह्य स्वमन्त्रेण मूर्तैरर्घ्यादिभि: क्रमात् ।
जपावसानं विधिवत् कुण्डे चक्राब्जलक्षणे ॥ 90॥
चक्रे वा पङ्कजे शङ्खे तुर्यश्रे स्थण्डिलेऽपि वा ।
समिद्भि: सप्तभिर्हुत्वा पूर्णान्तं तदनन्तरम् ॥ 91॥
चन्दनेन प्रसूनैश्च गुग्गुल्वगरुणाऽपि च ।
दुग्धेन दधिना क्षौद्रगुडखण्डान्वितेन च ॥ 92॥
शाल्यादीनां तथा बीजै: पायसाद्यैश्च सर्पिषा ।
हुत्वाऽथ पूर्णया तृप्तिं नीत्वा सम्यक् समर्प्य च ॥ 93
तत: कलशनिष्ठस्य पुरस्ताच्छोधिते स्थले ।
सर्वधान्यमये पीठे लिखिते चक्रपङ्कजे ॥ 94॥
स्वास्तृते नववस्त्रेण छादिते चोर्ध्वत: कुशै: ।
प्रागुक्तं कुम्भमादाय द्वादशाङ्गुलसंमितम् ॥ 95॥
बहिरन्तश्च संक्षाल्य सूत्रेणावेष्ट्य पूर्ववत् ।
चन्दनाद्यै: समालिप्य प्रणवेन समाहित: ॥ 96॥
चक्राब्जकर्णिकामध्ये विन्यसेत्तमधोमुखम् ।
ततो मानेन तत्तुल्यमपक्वं मृण्मयं घटम् ॥ 97॥
संप्रोक्ष्य पञ्चगव्येन सास्त्रेण कुशवारिणा ।
चतुर्गुणेन सूत्रेण पद्मैरन्तर्मुखैर्दळै: ॥ 98॥
बन्धयित्वा तु सुदृढमास्यवर्जं समन्तत: ।
तं च तेनैव विन्यस्य जपंस्तारमवाङ्मुखम् ॥ 99॥
स्तृणीयादूर्ध्वतो दर्भान् कुम्भयो: परमेष्ठिना ।
प्रोक्षयेदर्घ्यतोयेन प्राङ्मुख: पुरुषात्मना ॥ 100॥
विश्वमन्त्रेण विकिरेदक्षतानि तदूर्ध्वत: ।
उत्तानयेन्निवृत्या तौ पाणिभ्यामुत्तरान्तिमम् ॥ 101
सर्पिषाष्टोत्तरशतं विष्णुगायत्रिया हुनेत् ।
सर्वात्मनाऽथ संस्पृश्य संपाताज्येन मन्त्रवित्॥ 102
द्रव्याणि पक्वकुम्भेऽस्मिन् हृन्मन्त्रेण नियोजयेत् ।
मृत्कन्दधातुरत्नानि बीजलोहफलानि च ॥ 103॥
चन्दनादीनि पुष्पाणि तथा सर्वौषधीनि च ।
कुशपल्लवदूर्वाश्च पूरयित्वा तदूर्ध्वत: ॥ 104॥
योजयेत् पञ्चगव्येन प्राङ्मुख: सकुशोदकम् ।
अर्चयित्वाऽर्घ्यगन्धाद्यै: साङ्गं मूलं समुच्चरन् ॥ 105
आगच्छाद्य नववस्त्रेण दद्याद्भूतबलिं तत: ।
देवतायतनग्रामनगरेष्वपि पत्तने ॥ 106॥
स्थापनास्पदमासाद्य शोभ(ध?)नं पञ्चगव्यकै: ।
तत्र मध्ये खनेच्छुभ्रं मूलमन्त्रमुदीरयन् ॥ 107॥
अङ्गुष्ठोदरमावृत्य त्रिधा सूत्रेण वेष्टयेत् ।
तेनैव भ्रामयेन्मध्ये स्थाप्य तत्रावटं खनेत् ॥ 108॥
हस्तमानमधस्ताच्च षडङ्गुलसमन्वितम् ।
संप्रोक्ष्य पञ्चगव्येन तत्र रत्नादिकं न्यसेत् ॥ 109॥
शेषं ध्यात्वा तदूर्ध्वे तु अभ्यर्च्यार्घ्यादिभि: क्रमात् ।
वाससाऽऽच्छाद्य दिग्बन्धमाचरेदस्त्रमुच्चरन् ॥ 110
संस्पृश्य गव्यं कुम्भाभ्यां ध्यात्वा मूलं जपेद्गुरु: ।
प्रभातायां तु शर्वर्यां कृत्वा स्नानादिकी: क्रिया:॥ 111
कुम्भस्थं नृहरिं पूज्य जपान्तं पूर्ववर्त्मना ।
पुण्याहवाचनं कृत्वा मुहूर्ते शोभने गुरु: ॥ 112॥
पद्मपत्रावृतं कुम्भं श्वभ्रे तारेण विन्यसेत् ।
परित: सर्वधान्येन पूरयित्वाऽचलं यथा ॥ 113॥
पञ्चगव्यं समुद्धृत्य घटस्थं कवचं जपन् ।
तेनैव पूरयेत् कुम्भं श्वभ्रस्थं मूलमुच्चरन् ॥ 114॥
समभ्यर्च्यार्घ्यपुष्पाद्यै: पूरयेन्मृद्भिराहृतै: ।
नृसूक्तं भद्रसूक्तं च स्वस्तिसूक्तं च पाठयेत् ॥ 115॥
शान्तिहोमं तत: कुर्याद्द्रव्यै: पूर्वोदितै: क्रमात् ।
शतं शतार्धं पादं वा यथाशक्ति समाचरेत् ॥ 116॥
दक्षिणा गुरवे देया प्रतिष्ठाफलमिच्छता।
इति ते पञ्चगव्यस्य स्थापनं परिकीर्तितम् ॥ 117॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[262]]
सर्वोत्पातप्रशमनं महापातकनाशनम् ।
सर्वसौख्यप्रदं पुण्यं सर्वोपद्रववारणम् ॥ 118॥
सर्वारोग्यप्रदं नित्यं पुत्रपौत्रविवर्धनम् ।
यद्यत् कामयते मन्त्री तत्तदाप्नोत्यसंशयम् ॥ 119॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे प्रायश्चित्त सम्प्रोक्षण पञ्चगव्यस्थापन विधानं नाम द्वाविंशोध्याय: ।
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ त्रयोविंशोऽध्याय: ॥
सुदर्शननृसिंह महायन्त्रस्वरूप विधिः
सनक: -
प्रशंसितं पुरा ब्रह्मन् ! सुदर्शननृसिंहयो: ।
एकरूपं महायन्त्रस्थानं स्थिरलक्षणम् ॥ 1॥
विस्तरेण समाचक्ष्व मयि सानुग्रहो यदि ।
शाण्डिल्य: -
पुरा नारायणेनोक्तं पुण्ये बदरिकाश्रमे ॥ 2॥
ब्रह्मण: शीर्षविच्छेदमहापातकशान्तये ।
पृच्छत: शङ्करस्याथ सर्वपापापनोदनम् ॥ 3॥
सोऽपि तं विस्तराच्छ्रुत्वा कैलासशिखरोपरि ।
प्रतिष्ठाप्य विधानेन यन्त्रे विष्टरसंस्थिते ॥ 4॥
कल्पान्तानलसूर्याभमुभयाननमव्ययम् ।
सर्वलोकमयं सर्वदेवतामयमद्भुतम् ॥ 5॥
सर्वाधारमनाधारं सर्वशक्तिक्रियात्मकम् ।
दुष्टदोषगणं सर्वं निर्दहन्तं स्वतेजसा ॥ 6॥
समाराध्यऽचिरेणैव पूतभावोऽभवद्भव: ।
तथान्ये पु रुहूताद्या विद्यामेनामवाप्य च ॥ 7॥
शङ्करात् पूर्णसंज्ञानात् स्वदिग्भागानपालयन् ।
प्रजापालनशीलानां भूपानामेतदर्चनम् ॥ 8॥
नैरन्तर्येण कर्तव्यमन्यथा जायतेऽधृति: ।
जायते कथमेतेषामुपपातकिनामपि ॥ 9॥
अकुर्वतां जगस्थित्यै मर्यादाया विलोकनम् ।
कुर्वतां स्वस्वदुष्प्रापं भूपतीनां तु किं पुन: ॥ 10॥
तथान्येषां द्विजातीनां सर्वपापप्रणाशनम् ।
प्रतिष्ठाप्यार्चनीयं तत् सर्वकामसमृद्धिदम् ॥ 11॥
तद्विधानम् विशेषेण शृणु गुह्यतमं परम् ।
दिव्याद्यायतने चित्रे प्राङ्कणादौ तु कुत्रचित् ॥ 12॥
ग्रामादौ तु नदीतीरे विपिने पर्वतोपरि ।
प्रासादं मण्टपं वाऽथ सचित्रं सर्वतोमुखम् ॥ 13॥
प्राक्पश्चिमाननं वाऽथ सगवाक्षकवाटकम् ।
एकादितसंयुक्तं चक्रलाञ्छनलाञ्छितम् ॥ 14॥
मुखभद्रसमोपेतमारोहणसमन्वितम् ।
सप्राकारं समापाद्य प्रासादाभ्यन्तरे तते ॥ 15॥
भद्रविष्टरमध्यस्थभूपुरे वज्रलाञ्छिते ।
शेषादिभिर्दिक्षु मध्ये षट्कोणपुरभूषिते ॥ 16॥
सवायुबीजवायव्यमण्डलेन विराजितम् ।
दशारचक्रमध्यस्थदळाष्टककजान्तरे ॥ 17॥
स्थापयेत्तं महायन्त्रं लक्षणेनोपलक्षितम् ।
आद्वादशाङ्गुलान्मानादेकैकाङ्गुलवर्धितात् ॥ 18॥
चतुर्विंशाङ्गुलान्तानि मानानि स्युस्त्रयोदश ।
तेष्वेकं निश्चयीकृत्य कर्तुरिच्छावशेन तु ॥ 19॥
पादाद्युष्णीषपर्यन्तं द्विषोढा वाष्टधा भवेत् ।
बेरार्धमानामादाय स्वभागार्थं समन्तत: ॥ 20॥
सूत्रेण कर्णिकावृत्तं मध्यस्थेन, ततो बहि: ।
एकैकांशानि पद्मानि षट् भवन्ति यथाक्रमम् ॥ 21
चतुष्पत्रं भवेदाद्यमष्टपत्रमनन्तरम् ।
द्विरष्टकेसरं विद्यात् तृतीयं षोडशच्छदम् ॥ 22॥
श्री पारमेश्वर संहिता
द्वात्रिंशत्केसरं तुर्यं द्वात्रिंशद्दळभूषितम् ।
अष्टाष्टकेसरोपेतं तथासङ्ख्यदळं बहि: ॥ 23॥
तत् केसरविनिर्मुक्तं अष्टपत्रं तथा बहि: ।
भूपरादीनि सार्धेन संपुटान्तानि बाह्यत: ॥ 24॥
द्वाभ्यां द्वाभ्यां तथांशाभ्यां बहिरावरणद्वयम् ।
पूर्वस्मिन् केशवाद्यांश्च विष्णवाद्यांश्च ततो बहि:॥ 25
जगत्स्थितौ समुद्युक्तानृषीकेशजनार्दनान् ।
बहिश्चक्रगदादीनामंशं तेषामधोर्ध्वत: ॥ 26॥
भागद्वयं ततस्त्युक्ता वाराहनरसिंहयो: ।
समन्ताद्भूपुरस्याऽथ भोगार्थं (भागार्थं) यन्त्रकल्पने॥
महायन्त्रस्य विस्तारे विभक्ते पञ्चधाऽथवा ।
सप्तधा , मध्यबाह्यस्थैर्नालांस्त्र्यंशै: प्रकल्पयेत् ॥ 28
किञ्चिद्विष्टरपीठोच्चान् नाळानामधिकायति: ।
वराहवदनाकारा, पार्श्वयोर्मूलविस्तृते ॥ 29॥
दक्षिणाद्यनुपातेन त्वामूलादग्रपश्चिमम् ।
प्रमाणमेवं बुद्ध्वाऽत्र लोहदारुशिलादिकम् ॥ 30॥
समाहरेद्यथाशास्त्रं प्रमाणेन यथाविधि ।
संपाद्या फलकाकारा भागैकेन घना दृढा ॥ 31॥
स्यात् षडंशघना शैली चतुरंशघनाऽथवा ।
आकर्णिकावनेर्बाह्यचतुरश्रपुराकृति: (वधि:) ॥ 32
प्रमाणादुत्तमादस्मान्मध्यमाधमवाञ्छया ।
त्र्यंशेनार्धेन वा कुर्यान्मुख्यकल्पमुदीरितम् ॥ 33॥
बेरोष्ठं द्विगुणीकृत्य तत्प्रमाणेन कल्पयेत् ।
फलकामध्यतस्त्यक्त्वा लम्बमानं यथापुरा ॥ 34॥
शेषं द्विरष्टधा भङ्क्त्वा कर्णिकार्धेन तद्बहि: ।
प्राग्वदावृतिपद्मानि, भूपुरादीन्यथ त्रिभि: ॥ 35॥
ततस्त्रिभिस्त्रिभि: कार्यं मूर्तीनामावृतिद्वयम् ।
अर्धेन चतुरश्रं तु, मूर्तीनामावृतिद्वयम् ॥ 36॥
एकैकं त्र्यंशसम्भूतं प्रमाणेन यथा भृशम् ।
कल्पयेत् केशवाद्यांश्च विष्ण्वाद्यांश्च द्विरष्टधा ॥ 37
कुर्याद्वैकावृतौ बुद्ध्या संमन्त्य ध्यानयोगत: ।
मध्यत: कर्णिकायां तु परिधौ चन्द्रमण्डलम् ॥ 38
तन्मध्ये तारकं कुर्यात् तन्मध्येन सुदर्शनम् ।
भुजै: षोडशभिर्युक्तमष्टाभिर्वाऽनलप्रभम् ॥ 39॥
पिङ्गलोचनकेशाड्यं रक्ताम्बरधरं विभुम् ।
दंष्ट्राकराळवदनविवरोद्भूतपावकम् ॥ 40॥
कुटिलभ्रुकटीभङ्गभंगुराळकषट्पदम् ।
ललाटलोचनोद्गीर्णज्वालाज्वलितदिङ्मुखम् ॥ 41॥
ऊर्ध्वज्वालागणालीढकिरीटतटशोभितम् ।
श्रीवत्सकौस्तुभोरस्कं ग्रैवेयकविराजितम् ॥ 42॥
पादावलम्बिनीं दिव्यां दधानमुपवीतवत् ।
प्रत्यालीढेन तिष्ठन्तं चक्राक्रमणरूपिणा ॥ 43॥
पादयोर्दक्षिणांगुष्ठप्रान्तरेखात् तथेतरात् ।
पार्ष्णे: स्वमध्यतो मानं देहलब्धांगुलेन च ॥ 44॥
चत्वारिंशत् साष्टकं स्यात् प्रत्यालीढं चिरान्वितम् ।
मुख्यदक्षिणहस्तादिमुख्यवामकरावधि ॥ 45॥
द्विरष्टवाहुभिर्धत्ते प्रादक्षिण्यक्रमेण तु ।
शक्तिं खङ्गं , तथा चाग्निमङ्कुशं, दण्डकुन्तके ॥ 46॥
परशुं च , सहस्रारं दरं च सशरं धनु: ।
पाशं , हलं, ततो वज्रं, गदां च मुसलं, तथा ॥ 47॥
त्रिशूलमेतान्यस्त्राणि प्रत्येकं वीर्यवन्ति च ।
दुष्प्रधर्षं भयघ्नानि वहन्तमरिसूदनम् ॥ 48॥
अन्यथाष्टभुजो धत्ते मुख्यदक्षकरादिकै: ।
पद्मां, कुशौ, च मुसलं , चक्र, मत्युग्रतेजसम् ॥ 49॥
शङ्खं च, सशरं चापं, पाशं, कौमोदकीं क्रमात् ।
कृत्वैवमर्धचित्रं तु नवतालेन शिल्पिना ॥ 50॥
पादयोरन्तरे तस्य तिष्ठत: कर्णिकावनौ ।
शान्तिपुष्टिवशीकाराविद्वेषाकर्षमारणान् ॥ 51॥
उच्छाटनं वा य: कर्तुमिच्छेत् साधकसत्तम: ।
तस्य साध्यं लिखेन्मन्त्री शक्त्या संपुटितं विभो:॥
इन्दुबिम्बस्य पर्यन्ते षट्कोणं क्रमशो लिखेत् ।
प्रागादिकोणषट्के तु प्रवर्तकनिवर्तके ॥ 53॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[264]]
मन्त्राक्षराणि सादीनि सबिन्दूनि च वै पुरा ।
उपक्रम्य च वर्मास्त्रे लिखेदन्तर्मूखानमून् ॥ 54॥
बहि: कोणान्तराळेषु प्रोक्तोऽयं दक्षिणादित: ।
आचक्रादीन्यथाङ्गानि ज्वालाचक्रान्तिमानि च ॥ 55
चतुर्दळाग्रे प्रागादौ वर्मास्त्रे च सबिन्दुके ।
तदन्तराळेष्वन्तस्था बिन्दुना चान्तरानना ॥ 56॥
केसरेष्वष्टपत्रस्य स्वरानन्यांश्च बिन्दुभि: ।
दलेष्वष्टाक्षरार्णानि तथा भूतानि, तद्बहि: ॥ 57॥
द्विरष्टपत्रकिञ्जल्कनिचये प्राक्प्रयोगत:।
कादिसान्तानि वर्णानि सबिन्दूनि यथापुरा ॥ 58॥
तद्दळेषु द्विषट्कार्णः, वर्मास्त्रे शिरसा सह ।
षोडशाक्षर इत्युक्तो, द्वात्रिंशत्केसरादिके ॥ 59॥
आनुष्टुभं महामन्त्रं नृवराहनृसिंहयो: ।
बहिरष्टाष्टपत्रेषु पाताळनृहरेर्मनुम् ॥ 60॥
प्राग्वदक्षरशो न्यस्य, ततोऽष्टदळपङ्कजे ।
नारसिंह तथाष्टार्णं , तद्बाह्यस्थे तु भूपुरे ॥ 61॥
सप्तद्वीपसमुद्राड्ये वज्रै: कोणेषु लाञ्छिते ।
प्रागाद्यासु महादिक्षु पार्थिवं बीजमुत्तमम् ॥ 62॥
तन्नाममन्त्रसंयुक्तं , अन्तस्था: कोणभूमिषु।
तत: सपार्थिवं बीजं कोणाभ्यन्तरबाह्ययो: ॥ 63॥
तद्बहि: प्रातिलोम्येन स्वरषोडशक्तं न्यसेत् ।
सकारादीनि कान्तानि तथाभूतानि तद्बहि: ॥ 64॥
परितोन्त्ययुगेनैव साध्यनामविदर्भणम् ।
कृत्वा प्रति प्रयोगेण बहिर्भूपुरसंपुटात् ॥ 65॥
पाशांकुशाभ्यामावेष्ट्य द्वाभ्यां वा बहुभिस्तु वा ।
पुरोदितक्रमेणैव स्वस्थाने केशवादय: ॥ 66॥
बाह्यावरण भूमिष्ठा: प्रागाद्यासु च विष्णव: ।
तत्कोणेषु हृषीकेश:, तच्छिद्रेषु जनार्दना: ॥ 67॥
कल्पनीयाश्च , तन्मन्त्रा: प्रणवाद्या यथाक्रमम् ।
सजीवा: संज्ञयोपेता नमस्कारसमन्विता: ॥ 68॥
अमुकं रक्ष रक्षेति तदन्ते साध्यभूषिता: ।
प्रागादिदिक्षु तद्बाह्ये त्वन्तस्थाश्चाष्टभि: सह ॥ 69॥
यशौ रषौ लशौ चाथ वहावपि सबिन्दुकौ ।
विलिखेत् पुनरप्येतानैशान्याऽनल पश्चिमम् ॥ 70
पाशाङ्कुशाभ्यामावेष्ट्य द्वाभ्यां वा बहुभिस्तथा ।
अधस्तान्नृवराहं च सर्वोर्ध्वे नृहरेर्मनुम् ॥ 71॥
क्रमश: केशवादीनां ध्यानं चाकर्णयामलम् ।
केशव: स्वर्णवर्णोऽब्जशङ्खचक्रगदाधर: ॥ 72॥
नारायणो नीरदाभ: शङ्खचक्रागदाब्जधृक् ।
माधवोऽब्जगदाशङ्खचक्री नीजाब्जसन्निभ: ॥ 73॥
गोविन्दो धवलश्चक्रगदाशङ्खपयोजधृक् ।
विष्णुर्गदाम्बुजदरचक्री बन्धूकसप्रभ: ॥ 74॥
रक्तश्चक्रदराम्भोजशङ्ख(गदा)धृङ्मधुसूदन: ।
त्रिविक्रमश्चक्रगदापद्मशङ्खी जपारुण: ॥ 75॥
शङ्खचक्रगदापद्मधर: स्याद्वामनोऽरुण: ।
पद्मचक्रगदाशङ्खी श्रीधरश्चन्द्रसप्रभ: ॥ 76॥
विद्युत्प्रभो हृषीकेशो गदाचक्रदराब्जधृक् ।
गदाब्जचक्रविद्याभृत्पद्मनाभोऽरुणप्रभ: ॥ 77॥
दामोदर: पद्मशङ्खगदाचक्रधरोऽरुण: ।
मुख्यदक्षकराम्भोजात् मुख्यवामकरावधि ॥ 78॥
पद्मादिकं धारयन्त आयुधानां चतुष्टयम् ।
किरीटकौस्तुभधरा वनमालाविभूषिता: ॥ 79॥
पीताम्बरधरा: सर्वे प्रसन्नवदनेक्षणा: ।
करुणापूर्णहृदया जगदुद्धरणोद्यता: ॥ 80॥
यन्त्रतेजोऽसहिष्णूनां नराणां तापशान्तये ।
आसारैरमृतेर्नित्यं सेचयन्त: समन्तत: ॥ 81॥
विष्णु: प्राच्यादिदिग्भागे हृषीकेशा विदिक्स्थिता: ।
जनार्दनाश्छिद्रगताश्चाष्टपादे(?) चतुर्भुजा: ॥ 82॥
पृष्टदक्षिणवामाभ्यां चक्रशङ्खधरास्तथा ।
मुख्यवामकरेणैव वरदा वाऽभयप्रदा: ॥ 83॥
विष्णवो दक्षिणैर्मुख्यैर्ज्वलत्पावकभीषणा: ।
चक्रकौमोदकीशार्ङ्गान् धारयन्त: सखड्गकान् ॥ 84
श्री पारमेश्वर संहिता
वह्न्यादिकोणदेशस्था हृषीकेशा: सुवर्णभा: ।
शङ्ख हलं च मुसलं वहन्त: शूलपश्चिमम् ॥ 85॥
प्रागाग्नेयादिकच्छिद्रदेशस्थाश्च जनार्दना: ।
ज्वलन्मरतकाभाश्च वीक्षमाणाश्च दिक्स्थितान् ॥ 86
दण्डं कुन्तं च शक्तिं च पाशं चाङ्कुशमेव च ।
वज्रं परशुसंज्ञं च तथा शतमुखानलम्॥ 87॥
दधाना: सुसमै: स्थानैरुत्थिता: स्वस्तिकादिना ।
सुखासीनास्तु वा सर्वे केवला वा सशक्तिका: ॥ 88
संकल्प्या: तदध: सर्वयज्ञाङ्ग: सूकरानन: ।
कृष्णपिङ्गळवर्णाभ: पुण्डरीकनिभेक्षण: ॥ 89॥
पश्चिमाभ्यां च पाणिभ्यां पूर्ववच्चक्रशङ्खभृत् ।
मुख्येन दक्षिणेनैव भीतानामभयप्रद: ॥ 90॥
भूम्या: स्वाङ्के निषण्णाया वामेनाश्लेषतत्पर: ।
परस्तान्नृहरिर्देवस्तुहिनाचलसन्निभ: ॥ 91॥
करैरष्टभिरत्युग्र: पृष्ठतो दक्षिणादित: ।
शङ्खचक्राम्बुजगदा: खड्गं च सशरं धनु: ॥ 92॥
धत्ते षड्भिस्तु मुख्याभ्यां हिरण्यकशिपुं रुषा ।
विदारयंश्च स्वाङ्कस्थं नखरै: क्रकचोपमै: ॥ 93॥
उद्धृत्य साम्बुजं पाणिं केवलं वाऽभयप्रद: ।
हिरण्यरुधिरस्त्रोत: प ङ्क्तिरोरस्थल: शुभ: ॥ 94॥
सर्वानेतान् सजीवेन शक्तिबीजेन वेष्टयेत् ।
बहि: प्राच्यादिदिग्देशे साकारानस्त्रविग्रहान् ॥ 95॥
चक्रकौमोदकीशार्ङ्गनन्दकान् विलिखेदिमान् ।
देशवाद्यास्तथास्त्रान्ताश्चतुस्त्रिंशत्तु मूर्तय: ॥ 96॥
स्वतन्त्रं कल्पयेन्मन्त्री यद्वा चावरणक्षितौ ।
कृत्वैवं प्राङ्मुखं यन्त्रमपराङ्गं प्रकल्पयेत् ॥ 97॥
कर्णिकावलयं कुर्यात् प्राक्प्रमाणेन मध्यत: ।
तदन्तरे कोणषट्कं प्रकाशाह्लादसंपुटम् ॥ 98॥
त्रिधा विभज्य तद्बाह्यं क्षेत्रार्थं च तदन्तरे ।
त्रिरष्टयेदुम्बराह्ये (?)कमलं द्वादशच्छदम् ॥ 99॥
चतुर्विंशद्दलं चक्रं नाभिनेमित्रयान्वितम् ।
प्रथिभिश्चावृतं बाह्ये नेमिस्थैस्तस्य् बाह्यत: ॥ 100॥
शक्तिभिश्च जयाद्याभिरष्टाभि: परिवारितम्।
पुर्वं द्वादशपत्राब्जकर्णिकामध्यकल्पिते ॥ 101॥
त्रिकोणसंपुटाकारे प्रकाशाह्लादलक्षणे ।
षट्कोणे लक्षयेद्देवं कल्पान्तहुतभुक्प्रभम् ॥ 102॥
‘नृपञ्चवक्त्रं ज्ञानादिगुणपूर्णमहार्णवम् ।
त्रिलोचनं चतुर्बाहुं चतुश्चक्रधरं परम् ॥ 103॥
योगपट्टपिनद्धाङ्गं जान्वारूढभुजद्वयम् ।
श्रीवत्सकौस्तुभोरस्कं भूषितं मकुटादिभि: ॥ 104॥
हारशेखरकेयूरकटकैर्नूपुरान्तिमै: ।
भक्तानां स्वानुरक्तानां सिद्धान्तनिरतात्मनाम् ॥ 105
अशोकविटपिच्छायाव्याजेनार्तिविनाशनम् ।
साधुसंरक्षणोद्युक्तचेष्टितं हृष्टमानसम् ॥ 106॥ ‘
अधस्ताच्चरनाम्भोजात् साद्यं बीजपुटीकृतम् ।
विलिख्य, कोणषट्केषु प्रागाद्येषु त्रिकं त्रिकम् ॥ 107
सुदर्शननृसिंहस्य मन्त्रार्णानि यथाक्रमम् ।
तदङ्गानि च तद्बाह्ये कोणाभ्यन्तरभूमिषु ॥ 108॥
लिखेदावृत्तियोगेन क्षार्णं प्रथिजणेषु च ।
प्रागादि चक्रेबाह्ये तु 1जया चन्द्रप्रभाविनी ॥ 109
नवदूर्वाङ्कुरश्यामा2 मोहिनी, 3 विजया तत: ।
राजोपलप्रभा कान्ता4 ह्लादिनी पाटलप्रभा ॥ 110
5अजिता कनकप्रख्या, 6माया नीलोत्पलप्रभा ।
रक्ताऽ7 पराजिता8 सिद्धिर्धूम्रवर्णा स्वकं पतिम् ॥
वीक्षमाणाश्च सततं, नीलोत्पलविलोचना: ।
नवयौवनलावण्यविभवेनोपबृंहिता: ॥ 112॥
करण्डमकुटोपेता: सर्वाभरणभूषिता: ।
विचित्रक्षौमवसना: सर्वर्तुकुसुमान्विता: ॥ 113॥
द्विभुजा दक्षहस्तस्थपुष्पमालाभ्यलंकृता: ।
वामे चन्द्रांशुसङ्काश चामरव्यजनोद्यता: ॥ 114॥
भूपच्चरौ नृसिंहस्य भीमोगौ भीषणद्युती ।
दंष्ट्राकराळवदनौ ज्वलत्पावकलोचनौ ॥ 115॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[266]]
नीलनीरदसंकाशौ द्विभुजौ दण्डचक्रिणौ ।
उदग्रकायावत्युग्रौ वीक्ष्यन्तौ परस्परम् ॥ 116॥
रक्ताम्बरधरौ रक्तकुसुमस्रग्विमण्डितौ ।
संपाद्यैवं महायन्त्रं सुदर्शननृसिंहयो: ॥ 117॥
स्थापयेद्विधिवन्मन्त्री मध्ये प्रासादमण्टपे ।
क्ष्मापरिग्रहमारभ्य संपन्ने सर्वकर्मणि ॥ 118॥
विन्यस्ते विष्टरे यन्त्रे प्रतिष्ठाप्य विधानत: ।
त्रैकाल्यमर्चनं कार्यं तल्लक्षणमथोच्यते ॥ 119॥
तद्दैर्घ्यं यन्त्रविस्तारादधिकं द्वादशाङ्गुलम् ।
विभक्ते यन्त्रविस्तारे सप्तधा वाऽथ पञ्चधा ॥ 120॥
एकैकमन्तयोस्त्यक्त्वा भागैर्मध्यगतैरत: ।
पञ्चभिर्वा त्रिभि: कार्या विष्टरस्य तु विस्तृति:॥ 121
एकैकं मध्यत: स्थाप्य पार्श्वयो: सषडङ्गुलम् ।
यन्त्रपार्श्वस्थनाळाभ्यां सुषिरद्वयमाचरेत् ॥ 122॥
शिष्टानि मार्जयेन्मन्त्री चतुरश्रप्रसिद्धये ।
त्रिचतु:पञ्चधा वाऽथ यन्त्रोच्छ्राये विभाजिते ॥ 123
तत्तदेकांशमानेन कार्य: स्याद्विष्टरोच्छ्रय: ।
पीठवत्तदलंकृत्य पञ्चाङ्गै: परितो बहि: ॥ 124॥
तदूर्ध्वे विष्टरं यन्त्रं कल्पयेत्तद्विधिं शृणु ।
पीडमध्यगतं भागं मध्यस्थेन तु तन्तुना ॥ 125॥
कर्णिकार्थं परिभ्राम्य शेषे षोढा विभाजिते ।
द्विरष्टकेसरोपेतमष्टपत्राब्जमस्तके ॥ 126॥
भागेन तद्बहिस्तद्वद् दशारं चक्रमुज्ज्वलम् ।
वायुमण्डलमध्येन षट्कोणं तु बहिस्त्रिभि: ॥ 127॥
वज्राङ्कितं कोणभूषु भागार्धेन तु भूपुरम् ।
यन्त्रमध्यमनाळस्य निवेशार्थं तु मध्यत: ॥ 128॥
वेधयेत् तत्प्रमाणेन साध्यनाम् समन्तत: ।
विलिख्य तद्बहिर्वेष्ट्य केसराणां द्विरष्टके ॥ 129॥
षोडशार्णं नृसिंहस्य तद्द्विषट्काक्षरावधौ ।
हुंफट्स्वाहा समोपेतो नृहरे: षोडशाक्षर: ॥ 130॥
प्रागाद्यष्टदलेष्वस्य मन्त्रमानुष्टुभं परम् ।
चतुष्टयक्रमेणैव प्रत्येकस्मिन् दळे न्यसेत् ॥ 131॥
बहिर्दशारचक्रस्य प्रागराद्येषु मन्त्रपम् ।
सौदर्शननृसिंहस्य हनशब्दसमन्वितम् ॥ 132॥
विलिखेद्द्वन्द्वयोगेन, बाह्ये वायव्यमण्डले ।
विलिखेद्वर्तुळाकारे वायव्यं बीजमुत्तमम् ॥ 133॥
वर्म चास्त्रसमेतं च विलिखेदन्तरान्तरा ।
बाह्यस्थे कोण षट्के तु लिखेदाग्नेयमक्षरम् ॥ 134॥
कल्पयेत् प्रतिकोणं तु वह्निज्वालासमन्वितम् ।
कोणेषु भूपुरस्यान्त: पार्थिवं बीजमुल्लिखेत् ॥ 135॥
अङ्कारोऽथ विदिग्भागे परितो भद्रपीठवत् ।
कण्ठदेशं समाश्रित्य द्वौ द्वौ प्राच्यां दिशिक्रमात् 136
अन्योन्यमभिवीक्षन्तौ कल्पयेदुत्तमोत्तमे ।
यन्त्रसन्धारणोद्युक्तौ व्यात्तास्यावुग्रलोचनौ ॥ 137
अनन्तगुळिकौ प्राच्यां , याम्यायां शङ्खवासुकी ।
सतक्षको महापद्म: प्रतीच्यां उत्तरे तथा ॥ 138॥
कार्कोटकस्तथापद्मो, विशेषस्तत्र कथ्यते ।
विभज्य कर्णिकाभूमेर्भूपुरान्तं विधान्तरे ॥ 139॥
नृसिंहयन्त्रं कुर्वीत, बाह्यतो यन्त्रविष्टरम् ।
दिक्षु नारायणास्त्राणि तत्र कूर्चमयानि च ॥ 140॥
सितादिधातुर्जैर्वर्णै: कुङ्कुमाद्यैर्विमिश्रितै: ।
विलिखेन्मुख्यमूर्त्यादि यथाशोभं मुखद्वये ॥ 141॥
सुदर्शननृसिंहाभ्यां वर्णशोभा समीरिता ।
कर्णिका कनकप्रख्या, केसराण्यरुणानि तु ॥ 142
पाण्डुरक्तानि पत्राणि, भूपुराणि समन्तत: ।
कनकाभानि कार्याणि, मूर्तीनां प्रागुदीरितम् ॥ 143॥
चक्रनाभिद्वयं कुर्याद्धेमपूर्वारुणप्रभम् ।
शरदाकाशसंकाशान्यराणि, अरुणमन्तरम् ॥ 144॥
हेमकुन्दसितं कुर्यात् क्रमान्नेमित्रयं शुभम् ।
पीतेन वा वळर्क्षेण लिखेन्मन्त्राक्षराणि वै ॥ 145॥
पद्मकेसरपत्रेषु भूपुरेषु समन्तत: ।
षट्कोणान्तरबाह्येषु चक्रनाभ्यरनेमिषु ॥ 146॥
श्री पारमेश्वर संहिता
पृथक् कृतानि वर्णानि मन्त्राण्यन्तर्मुखानि च ।
तारद्वयान्तरस्थानि बिन्दुयुक्तानि चान्तत: ॥ 147॥
लेख्यान्येतानि सर्वत्र, मुख्यप्रणवसंपुटम् ।
प्राकारसमुपेतानि नमस्कारान्वितानि च ॥ 148॥
कुर्यान्नारायणास्त्राणि कूर्चानि हरिताणि च ।
बद्धानि पद्मपाशेन ततो हयमुखानि च ॥ 149॥
भूर्जपत्रे विलिख्येत् कुंकुमागरुजै रसै: ।
हरिचन्दनकर्पूरगव्यपञ्चकसाधुभि: ॥ 150॥
सुवर्णसूच्या विधिवत् समाप्य गुळिकाकृतिम् ।
सुवर्णपट्टेनावृत्य प्रतिष्ठाप्य विधानत: ॥ 151॥
रक्ष्याणामायुरारोग्यधनधान्यादिवृद्धये ।
पुत्रपौत्रादिसन्तानविजयेष्टादिसिद्धये ॥ 152॥
धारयेच्छिरसा मन्त्री साधुसंरक्षणे रत: ।
यन्त्रमेतत् समाख्यातं सुदर्शननृसिंहयो: ॥ 153॥
स्थापनं सर्वमूर्तीनां यथावत् प्रागुदीरितम् ।
तथैवैतत् प्रतिष्ठाप्य त्रिकालं वैककालिकम् ॥ 154॥
पूज्यते यदि राजा च राष्ट्रं च सुखमेधते ।
इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे सुदर्शननृसिंहमहायन्त्रस्वरूपकथनं नाम त्रयोविंशोध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ चतुर्विंशोऽध्याय: ॥
यन्त्रराज मन्त्रोद्धारविधिः
सनक: -
मुने ! सम्यक् समाख्यातं सुदर्शननृसिंहयो: ।
पूर्वापरमुखं यन्त्रं नानामन्त्रार्णपूरितम् ॥ 1॥
मध्यमारभ्य मन्त्राणां साङ्गानां लक्षणं परम् ।
न्यासार्थमर्चनार्थे च समाचक्ष्व यथाक्रमम् ॥ 2॥
शाण्डिल्य: -
साधु पृष्टं त्वया प्राज्ञारहस्याम्नायलक्षितम् ।
सनक ! त्वं शृणुष्वात्र मन्त्रजातं यथास्थितम् ॥ 3॥
संकर्षणात् पुरा तुष्टाच्छंकरेण मयाऽपि च ।
हिताय सर्वलोकानां यन्त्ररूपं गुणोत्तरम् ॥ 4॥
सुगुप्ते भूतले शुद्धे वर्णचक्रं परिस्तरेत् ।
अकारादिक्षकारान्तं सर्वार्णमयरूपिणम् ॥ 5॥
स्वक्षनाभ्यरनेमीभि: प्रथिभिश्चाप्यलंकृतम् ।
कारणं सर्वमन्त्राणां अक्षे प्रणवमालिखेत् ॥ 6॥
अकाराद्या विसर्गान्ता: स्वरा नाभ्यङ्गमाश्रिता: ।
ककारादीनि भान्तानि तदराणां त्रिरष्टके ॥ 7॥
मादिहान्तानि नेमौ तु क्षार्णं प्रथिगणे स्थितम् ।
शब्दब्रह्ममयं चक्रं पुरा वर्णगणं तत: ॥ 8॥
प्रणवाद्यैर्नमोन्तैश्च संज्ञाभि: क्रमशस्तत: ।
विन्यस्य मातृकायन्त्रं स्वं देवं विधिवद्गुरु: ॥ 9॥
समभ्यर्च्यार्घ्यपुष्पाद्यैर्मातृकामन्त्रविग्रहम् ।
तत: समुद्धरेन्मन्त्रान् सर्वाभिमतसिद्धिदान् ॥ 10॥
जेतुं शक्ताऽऽत्मनो यातु सृष्टिस्थितिलयोन्मुखी ।
क्रियाशक्ति: समुद्दिष्टा संकल्पजननी पुरा ॥ 11॥
कालरूपमधिष्ठाय तयैतद्बृंहितं जगत् ।
कालचक्रं जगज्जक्रं तस्मात् सौदर्शनं वपु: ॥ 12॥
तमधिष्ठाय सा शक्तिर्जीवभूता व्यवस्थिता ।
विनाकृतं तया सर्वमसत्कल्पमिदं भवेत् ॥ 13॥
तस्मात् समुद्धरेच्छक्तिमग्नीषोमसमप्रभाम्।
अक्षाधारां तु वै नित्यामनाद्यन्तां च वैष्णवीम् ॥ 14॥
पूर्वं नेम्यन्तिमद्वन्द्वं तदाद्यं सानलद्वयम् ।
नाभितुर्यान्तिमद्वाभ्यां पिण्डमेतदलंकृतम् ॥ 15॥
सौदर्शनमहाशक्ति: सर्वसिद्धिप्रदायिनी ।
जीवभूता षडर्णस्य प्रकाशानन्दरूपिणी ॥ 16॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[268]]
हृदयाद्यङ्गसिद्ध्यर्थं पिण्डमेतत् स्वरोज्झितम् ।
दीर्घैराद्यैस्त्रिभिश्चान्त्यैर्भेदयेन्नेत्रपश्चिमम् ॥ 17॥
प्रणवादीनि चैतानि कुर्याद्वै हृदयादिभि: ।
नम: स्वाहा वषड्ढुंफट्वौषड्भिर्जातिभि: सह ॥ 18॥
क्रमान्नियोजनीयानि विज्ञानादिगुणै: सह ।
शक्त: प्रकृतिरूपस्य षडर्णस्योद्धृतिं शृणु ॥ 19॥
पूर्ववत् समुपाहृत्य चान्तिमे द्वयमन्तिमम् ।
तत्राष्टं सतृतीयं स्यात् सार्णं (यान्त्यं)सान्त्यंततोन्तिमम् ॥
सपञ्चमस्वरं तच्च कुर्यान्नेभ्याद्यभूषितम् ।
पश्चादेकादशारार्णयुक्तं तद्द्विगुणारगम् ॥ 21॥
अन्त्यार्णमविमुक्तं तु कुर्यात् पञ्चमषष्ठयो: ।
अयं सौदर्शनो मन्त्र: षडर्ण: समुदीरित: ॥ 22॥
तृतीय: पञ्चम: षष्ठ: प्रत्येकं त्र्यक्षर: स्मृत: ।
अन्येऽवर्णसमोपेता वर्णा: स्युर्ह्मक्षरास्त्रय: ॥ 23॥
एष कालात्मनो विष्णोर्विश्वरूपस्य वाचक: ।
सतारया च शक्त्यायमष्टार्ण: परिकीर्तित: ॥ 24॥
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयुक्त्या तु यथा प्रकृतिग: पुमान् ।
स्थूलसुक्ष्मात्मको ध्येयस्तथा सौदर्शनो हरि: ॥ 25॥
दर्शनं परतत्वस्य स्यात्तदाख्यानदर्शनम् ।
तन्निष्ठानामिदं नित्यमज्ञानतिमिरापहम् ॥ 26॥
छिनत्ति संशयं तेषां समु(दु)पायप्रवृत्तये ।
रूपान्तरमिदं तस्य संशयच्छेदकारिण: ॥ 27॥
नूनं वर्णाश्रमाचारनिष्ठानामाननेन तु ।
भिनत्ति दूषकान् जन्तून् स्वकविद्याप्रभावत: ॥ 28॥
लाञ्छितानामनेनाशु भक्तानां भावितात्मनाम् ।
करस्थो विजयस्तु स्यादिह लोके परत्र च ॥ 29॥
किं पुनर्विषये यन्त्रे स्थापिते पूजिते सति ।
मुने ! मन्त्रप्रभावोऽयमेवमुक्त: परन्तप ! ॥ 30॥
लक्षणं हृदयाद्यस्य मन्त्रस्यास्य क्रमाच्छृणु ।
प्रागेव हृदयादीनां मन्त्रार्णानि यथाक्रमम् ॥ 31॥
विन्यसेद्बीजभूतानि तारान्ते बिन्दुना तत: ।
आविसूनां क्रमादन्ते तथा सूर्याक्षरद्वयात् ॥ 32॥
महासुदर्शनज्वालापदयोरन्तिमेऽपि च ।
चक्रायेति पदं षोढा शिरोन्तं योजयेत् क्रमात् ॥ 33॥
विज्ञानादिगुणोपेतै: तुर्यान्तैर्हृदयादिभि: ।
नम: स्वाहादिजात्यन्तै: प्रागुक्तविधिना लिखेत् ॥ 34॥
ध्येयान्याकारवर्त्तीनि भोगस्थानेषु मूलवत् ।
वर्णभूषणवस्त्रास्त्रभुजसंस्थानचेष्टेतै: ॥ 35॥
वर्मास्त्रेज्ञेयमन्त्रस्य चरमार्णद्वयं स्मृतम् ।
नमो नारायणायेति स्यादष्टार्णं सतारकम् ॥ 36॥
अस्य साङ्गान्युपाङ्गानि मन्त्रार्णैर्बिन्दुभूषितै: ।
चरमार्णेन शेषाणि चरणान्तान्यपि क्रमात् ॥ 37॥
गुणैश्च हृदयाद्यैश्च तुर्याद्यैर्जातिभिस्सह ।
स्वरूपं षोडशार्णस्य मन्त्रस्य प्रागुदीरितम् ॥ 38॥
हृदयादिपदान्तानि कल्पनीयानि पूर्ववत् ।
तत्र द्वादशमं बीजं हुंफट्स्वाहान्तमुच्चरेत् ॥ 39॥
विभोर्वराहवक्त्रस्य मन्त्रमानुष्टुभं शृणु ।
स्वराद्यं पञ्चमं वर्णमेकीभूतं समं पुरा॥ 40॥
प्राग्वर्णमेवमुद्धृत्य जातिमाद्यां समाहरेत् ।
अरान्तं तत् तृतीयं च तदन्ते नेमिपञ्चमम् ॥ 41॥
नाभ्येकादशमोपेतमरषोडशकं तत: ।
वराहरूपाय पदं तदूर्ध्वं व्याहृतित्रयम् ॥ 42॥
पतये पदमन्त्रेऽस्य भूपतित्वमनन्तरम् ।
मे देहीति तत: पश्चाद्दापयेति पदं तत: ॥ 43॥
शिरसा सह मन्त्रोऽयं द्वात्रिंशार्ण: प्रकीर्तित: ।
अङ्गानि कल्पयेदस्य विभक्तै: पञ्चधा पदै: ॥ 44॥
क्रमश: सप्तभि: षड्भि: सप्तभिश्चाथ सप्तभि: ।
पञ्चभिर्वर्ण संभूतै: प्रणवाद्यैर्गुणोत्तरै: ॥ 45॥
हृदयाद्यस्त्रपर्यन्तैस्तुर्यान्तैर्जातिभि: सह ।
अङ्गक्लृप्तिरियं प्रोक्ता मन्त्रस्यास्य सुलोचन ! ॥ 46॥
शक्ति: स्वाहास्य भूर्बीजं परिज्ञेयं ततोपरि ।
मन्त्रं नृसिंहरूपस्य प्राक्सङ्ख्यार्णं समुच्चरेत् ॥ 47॥
श्री पारमेश्वर संहिता
पुरो दयाद्यं अग्रान्तं नाभ्यर्णान्ताद्यसंयुतम् ।
कवीनां मध्यमं, पूर्वं रमाया:, संमतान्तरम् ॥ 48॥
स्वाहान्तं, विष्टराद्यं च, कृष्णान्तं चोरुपूर्वकम् ।
नाभिपञ्चदशार्णेन संयुतं, तदनन्तरम् ॥ 49॥
पूजान्तं , लोर्घ्वकं वाद्यमनन्तान्तं सबिन्दुकम् ।
सहस्राद्यं, अपूर्वान्तं, सर्वतोन्तमत: परम् ॥ 50॥
मुकुटाद्यं ,मुखान्तं च , नेम्याद्यर्णसमन्वितम् ।
किन्नरान्तरमादाय ऋछयाद्यर्णोपरि स्थितम् ॥ 51॥
अस्यन्तं , बिन्दुसंयुक्तं, हरेराद्यं, समं , तत: ।
गंभीरमध्यं धिषणमध्यमं कर्षणान्तिमम् ॥ 52॥
नाभ्यन्ताद्येन संयुक्तं, ततो भद्राद्यमेव च ।
उन्निद्रान्तमनुस्वारं अमृताभ्यन्तरं, द्विधा ॥ 53॥
तयोरन्तेऽमृतान्तं स्यात् वायुं तस्योपरि स्थितम् ।
ततोऽन्नान्त्यं रमान्तं च रम्यान्तं हं समुद्धरेत् ॥ 54॥
एवमानुष्टुभो मन्त्र: कीर्तितो नृहरे: पर: ।
पञ्चमं सस(त)कान्ताद्यं बीजमस्य प्रकीर्तितम् ॥ 55॥
शक्तिश्चैवं सविज्ञेयमिन्दुपूर्वं सबिन्दुकम् ।
पादैश्चतुर्भि:, सर्वैश्च प्रणवाद्यैरनुक्रमात् ॥ 56॥
पञ्चाङ्गान्यस्य मन्त्रस्य हृदयादीनि कल्पयेत् ।
पादान्ते योजयेदेताननन्तात्मन: उच्यते ॥ 57॥
तत: प्रियात्मने इति, ज्योतिरात्मने इत्यपि ।
तुर्यो मायात्मने इति मन्त्रे चन्द्रात्मने पदम् ॥ 58॥
ज्ञानादिहृदयादीनि जात्यन्तानि यथापुरा ।
पाताळनृहरेर्मन्त्रश्चाष्टाष्टाक्षर उच्यते ॥ 59॥
क्रमात्स्वरान्तपूर्वाभ्यां युक्तं प्रथ्यर्णमुच्चरेत् ।
अरद्विदशकं पश्चात् नेम्याद्यं प्रोतमोस्वरात् ॥ 60॥
अरान्तं च तृतीयं च तदन्ते नेमिपञ्चमम् ।
नाभ्येकादशमोपेतमक्षरं षोडशारगम् ॥ 61॥
[बिन्दुयुक्तं तत: शान्तहरेरेखाभिरन्वितम् ।
कुशेशयान्तमग्नीति च तदन्ते नेत्र पूर्वकम् ॥ 62॥
त्रातुराद्यं यशाद्यं च साद्यं पर्वतमध्यमम् ।
अष्टारभं समादाय नेमिपञ्चकसंस्थितम् 63॥
रवेनेमिपदं पश्चाच्छान्ताद्यं यमलादिकम् ।
द्विनवारं च सान्तं च द्वयमेतद्विधोच्चरन् ॥ 64॥
अरैकविंशं षष्ठं च द्विकमेतत्तथोच्चरन् ॥ 65॥
नेमितृतीयमक्षान्तं भवेतां पूर्ववद्द्विधा ॥ 66॥
क्रमेण भूषयेदेतमन्ते वर्मास्त्रशीर्षकै: ॥ 67॥
पाताळनृहरेर्मन्त्र: चतुष्षष्ठ्यर्णक: स्मृत: ॥ 68॥
बीजमाद्यक्षरं प्रोक्तं शक्ति: स्वाहा च सानुगा ॥ 69॥
अङ्गानि कल्पयेत् क्षार्णै: पूर्ववत् स्वरभूषितै: ॥ 70॥
अन्ते बिन्दुसमोपेतै: प्रणवाद्यैरनुक्रमात् ॥ 71॥
ज्ञानाद्यस्त्रावसानैश्च तुर्यान्तैर्हृदयादिभि: ॥ 72॥
पूर्ववत् समुपेतानि नम: स्वाहेति जातिभि: ॥ 73॥
नारसिंहमथाष्टार्णमन्त्रं सर्वार्थसिद्धिदम्॥ 74॥
नमस: प्रणवाद्यस्य नरेत्यर्णमथान्तिमे ।
सिंहायेति पदान्तोऽयं नृसिंहाष्टार्ण ईरित: ॥ 75॥
क्षौं बीजमस्य नाभ्यर्णस्तृतीय: शक्तिरुच्यते ।
कल्पयेद्धृदयादीनि बीजेनैव यथा पुरा ॥ 76॥
क्रमश: केशवादीनां मन्त्राणां लक्षणं शृणु।
नवमं चाष्टमं नेमावराद्यं मातृकान्तिमम् ॥ 77॥
त्रिधैकैकं क्रमात् कृत्वा बीजद्वादशकं यथा ।
पौन:पुन्येन सर्वेषां बलवान् योजयेदध: ॥ 78॥
नाभिषष्ठस्वरोर्ध्वस्थानङ्कयेद्विन्दुनोपरि ।
तारादिहृदयान्तानि संज्ञाभिस्तुर्यया सह ॥ 79॥
केशव: प्रथमो वाच्यस्ततो नारायण: पर: ।
माधवश्चैव गोविन्दो विष्णुश्च मधुसूदन: ॥ 80॥
त्रिविक्रमो वामनाख्य: श्रीधर: पद्मलोचन: ।
हृषीकेश: पद्मनाभो दामोदर इति श्रुत: ॥ 81॥
बीजैर्दीर्घस्वरोपेतै: प्राग्वदङ्गानि कल्पयेत् ।
तेषां श्रियादिकान्तानां शृणु मन्त्राननुक्रमात् ॥ 82॥
मातृकान्त्यत्रयं क्षाद्यं चतुर्धा प्रस्तेरत् पुरा ।
विष्वक्सुयोज्यान्यर्णानि त्वधोभागे यथाक्रमम् ॥ 83॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[270]]
अगन्यम्बुपृथिवीवारिवर्ह्निभूज्वलना: क्रमात् ।
वारिद्वयं च सोमं च पार्थिवद्वितयं तत: ॥ 84॥
योजयेदनलं वर्णं षट्सप्ताष्टसु मूर्धनि ।
अधोनवद्वादशयो: सर्वेषां चोर्ध्वत: पुन: ॥ 85॥
स्वरशक्त्या समेतेन नाभ्यन्ताद्येन भूषयेत् ।
स्वरजात्यादियुक्तानि बीजानि हृदयादय: ॥ 86॥
बहिश्चक्रगदाशार्ङ्गखड्गाद्यैर्दिक्षु भेदिता: ।
विष्णवो वासुदेवाद्या एतेषां वाचकान् शृणु ॥ 87॥
आद्ये चान्ते स्वरे नाभौ समुद्धृत्य सतारके ।
पूर्वे चक्रधरायेति संज्ञया विष्णवे नम: ॥ 88॥
अन्ये गदाधरायेति तृतीये शार्ङ्गधारिणे ।
खङ्गधारिण इत्यन्ते चतुर्थस्य नियोजयेत् ॥ 89॥
द्विषट्कार्णेन चोद्दिष्टा विष्णूनां वाचका: पृथक् ।
साङ्गान्युपाङ्गान्येतेषां मन्त्राद्यै: प्राग्वदाचरेत् ॥ 90॥
बीजानि यानि विष्णूनां विलोमेन स्वरान्तिमान् ।
तान्युक्तानि हृषीकेशव्यूहानां समुदीरिता: ॥ 91॥
जनार्दनानां वक्ष्यन्ते मन्त्रा: प्राच्यानलान्तरात् ।
इकारादीनि चत्वारि चैकारादीन्यनुक्रमात् ॥ 92॥
कुर्यात् प्रणवपूर्वाणि तेषामन्ते यथा पुरा ।
पूर्वं दण्डधरायेति सर्वेषां नमसा न्यसेत् ॥ 93॥
हृदादिचरणान्तानि मन्त्रार्णैस्तु यथा पुरा ।
नृसिंहक्रोडयोर्मन्त्रस्ते प्रागेव प्रदर्शित: ॥ 94॥
अन्तस्थाश्च ततोष्टार्णो वर्णन्ते च स्वरा हल: ।
सुप्रसिद्धा: समाख्यातास्त्वपराङ्गे निबोध तु ॥ 95॥
सुदर्शनषडर्णस्य प्राक्स्थमर्णचतुष्टयम् ।
पुराहृत्य तत: पश्चात्तन्नेत्राद्ये चलान्तिमे ॥ 96॥
नेमिस्थं पञ्चमं वर्णं अरषोडशकोपरि ।
नेमिनाभ्योस्तृतीये च वियोज्य तदनन्तरम् ॥ 97॥
नेम्याद्यं सानलं हान्तं नाभ्यन्तात्तद्द्वयाङ्कितम् ।
पिण्डमेतन्नृसिंहस्य विद्द्युद्वर्णसमन्वितम् ॥ 98॥
सिंहान्त्यं हृदयाद्यं च द्विधोद्धृत्य द्वयं तत: ।
वर्मास्त्रे च शिरो जात्यायुक्तेयं द्विनवाक्षरम् ॥ 99॥
अस्यैव दशामो बीजं हनाद्यं शक्तिरुच्यते ।
षडङ्गमस्य ताराद्यं हृदयाद्यं क्रमाच्छृणु ॥ 100॥
ओंकाररहितं बीजं षोढा कृत्वा यथा पुरा ।
स्वरैराद्यैर्विसर्गान्तैर्नपुंसकविवर्जितै: ॥ 101॥
योजयित्वा तदूर्ध्वे तु पादानि क्रमशो न्यसेत् ।
चक्रराजपदं पूर्वे ज्वालाचक्रपदं तत: ॥ 102॥
जगच्चक्रपदं पश्चादसुरान्तकसंज्ञितम् ।
पञ्चमं दीप्तचक्राख्यमन्ते माहासुदर्शनम् ॥ 103॥
चतुर्थ्यन्तं नियोज्याने पश्चाज्ज्ञानादिभिस्तथा ।
तुर्यान्तैर्हृदयाद्यैश्च स्वहाद्याभिश्च जातिभि: ॥ 104॥
द्वादशार्णे नृसिंहस्य बीजं पूर्वं मुने ! शृणु ।
नेमिसप्तममादाय प्रागरार्णोपलक्षितम् ॥ 105॥
युक्तं स्वरान्त्यपूर्वाभ्यां कुर्याद्बीजं परं त्विदम् ।
नतिप्रणवमध्यस्थमेकवीरं महाप्रभम् ॥ 106॥
सर्वेषां सिंहमन्त्राणां ध्यानभेदात्मनामिदम् ।
जीवभूतं स्वरूपस्य वाचकं विद्धि कामदम् ॥ 107॥
मूर्तिमन्त्रान् शृणुष्वाथ द्वादशाक्षरमण्डितम् ।
प्रणवं हार्दयीजाति: तुर्यान्तं भगवत्पदम् ॥ 108॥
नारसिंहाय दद्याद्वै पदं पञ्चाक्षरं तत: ।
विश्वत्त्रातृनृसिंहस्य मन्त्रोयं द्वादशाक्षर: ॥ 109॥
तारान्तस्येद . . . . . . . . . दशाक्षर: ।
वक्ष्यन्ते हृदयादीनि नेत्रान्तानि यथाक्रमम् ॥ 110॥
षोढास्य बीजं ताराद्यमाकारादिसमन्वितम् ।
बिन्दुनाङ्कितमेतेषां योजनं प्राग्वदाचरेत् ॥ 111॥
अङ्गोपाङ्गमयी व्याप्ति: सबीजैर्द्वादशाक्षरै: ।
सबिन्दुभिर्गुणाद्यैश्च कल्प्यं वा नतिभि: सह ॥ 112॥
व्यापकोऽयं नृसिंहस्य मूर्तिभेदगतस्य च ।
साङ्गो मन्त्र: समुद्दिष्ट: सर्वाभिमतसिद्धिद: ॥ 113॥
अक्षमध्यगता वर्णा वर्णिताश्चक्रमध्यगा: ।
संज्ञा: सबिन्दुप्राग्वर्णा नतिप्रणवमध्यगा: ॥ 114॥
श्री पारमेश्वर संहिता
तुर्यान्ताश्शक्तिसंघस्य जयाद्यस्य तु वाचका: ।
भीमोग्राभ्यां च भूताभ्यां तथा मन्त्रद्वयं भवेत् ॥ 115॥
विष्टरेऽभिनिविष्ठानां मन्त्राणां लक्षणं शृणु ।
साध्यनामस्वरूपं तु व्यापकं वक्ष्यते पुन: ॥ 116॥
तारान्ते बीजं शक्तिश्च दैवतं तस्य चेत्तत: ।
शान्तिं पुष्टिं च वश्यं च विजयं चैवमादिकम् ॥ 117॥
द्वितीयान्तं समुच्चार्य कुरुवीप्सान्वितं तत: ।
यच्छ यच्छ पदान्तम् वा, प्राक्स्थितै:, प्रणवान्तिमै: 118॥
अङ्कयेदवसाने च साध्यलक्षणमीरितम् ।
द्विरष्टवर्णं नृहरेर्मन्त्रमानुष्टुभं परम् ॥ 119॥
पूर्वमेव समुद्दिष्टं बाह्ये वायव्यमक्षरम् ।
वर्मास्त्रजातियुक्तं च वाह्नं पार्थिवमक्षरम् ॥ 120॥
विस्तरेण पुरा प्रोक्तं तस्मान्नेह प्रतन्यते ।
वक्ष्यते यन्त्र धार्तॄणां नागानां क्षाद्यमान्वितम् ॥ 121॥
बिन्दुस्वरान्वितं बीजं प्रणवाद्यं तत: परम् ।
युक्तं प्रत्येकसंज्ञाभिस्तुर्यान्ताभिर्नमोऽन्तिमम् ॥ 122॥
इति शेषादिनागानां मन्त्रा सम्यगुदीरिता:।
शक्त्या सतारया यान्त्रै: सौदर्शनषडक्षरै: ॥ 123॥
एकैकं भेदयेद्वर्णमष्टार्णस्योर्ध्वतोऽप्यध: ।
नारायणास्त्रमन्त्रोऽयं कल्पान्तहुतभुक्प्रभ: ॥ 124॥
अभिधायाक्षरं पूर्वं चक्राद्यस्त्रगणस्य तु ।
युक्तं वह्निविसर्गाभ्यां, बीजं वा, प्रणवान्वितम् ॥ 125॥
तत: संज्ञा चतुर्थ्यन्ता योजनीया फडन्तिमा ।
चक्रादिषोडशास्त्राणामिति मन्त्रा: प्रकीर्तिता: ॥ 126॥
ज्ञात्वैवं यन्त्रमाहात्म्यं योर्चयेद्विधिपूर्वकम् ।
दिग्बन्ध, वह्निप्राकार, गायत्र्या, वाहनादिकै: ॥ 127॥
यागोपकरणैर्मन्त्रैर्भोग, दान विवर्जितै: ।
क्रमात् सर्वफलावाप्तिर्मन्त्रसिद्धिश्च जायते ॥ 128॥
दशदिग्बन्धमन्त्राणां वक्ष्यते लक्षणं पुरा ।
ॐ पूर्वं पुरुषायेति स्वाहान्तं तदनन्तरम् ॥ 129॥
अस्त्रेण बन्धयामीति, स्वाहान्तं च षडक्षरम् ।
इति दिग्बन्धमन्त्रोऽयमीरितो दुष्टदोषहृत्॥ 130॥
प्रणवं प्राक् समुद्धृत्य मनुं वाग्निजाययो: ।
आयान्तं विन्यसेच्चक्रं अग्निप्राकारसंज्ञितम् ॥ 131॥
कीर्तितां चक्रगायत्रीं शृणु चक्रप्रसादनीम् ।
जातिपूर्वं पुरस्कृत्य चक्रायेति समुद्धरेत् ॥ 132॥
द्वितीयं विष्णुगायत्र्यां नृसूक्ताद्यक्षरत्रयम् ।
नेत्राभ्यां पदमादाय नेमिपूर्वान्तयोजितम् ॥ 133॥
धीमहीति तदन्ते नो विनिवेश्योऽनिवारित: ।
गायत्र्यन्तं समुद्धार्य तदन्ते चतुरक्षरम् ॥ 134॥
सौदर्शनी समुद्दिष्टा गायत्री तारकाक्षरा ।
सतारका पुरा चेयं भवेदेकाक्षराधिका॥ 135॥
तारद्वयं पुरोद्धृत्य परमं पदमुद्धरेत् ।
धामेतिवस्थितं चाथ नेम्याद्यं द्विनवारकम् ॥ 136॥
द्विदशारगतं वर्णं नाभिपञ्चममूर्धनि ।
ततस्तु गृहकाम्ययो इति पञ्चार्णमुद्धरेत् ॥ 137॥
युतं नेमिद्वितीयेन द्विनवारगतं तत: ।
षोडशारगत्तं वर्णं द्वितीयस्वरसंयुतम् ॥ 138॥
नेमिपञ्चमवर्णं च षोडशारगतं पुन: ।
नाभिद्वितीयसंभिन्नं नेम्यन्तं तारपश्चिमम् ॥ 139॥
तृतीयस्वरसंयुक्तं तृतीयं नेमिमण्डलात् ।
नेम्यन्तमास्वरोपेतमरान्तं च स्वरान्तरम् ॥ 140॥
नेम्याद्यं षोडशारस्थं नेम्यष्टममिकारागम् ।
न्यूनविंशारगोर्ध्वं तद्द्विनवाक्षरमूर्धनि ॥ 141॥
स्वरं तृतीयं संयोज्य, ततश्च द्विनवारगम् ।
पुनर्मन्त्रशरीरेति प्रणवान्तं ततो नम: ॥ 142॥
पुनश्च नमसा युक्तो मन्त्र आवाहनोचित: ।
प्रदाने सर्वभोगानां मन्त्रस्ते संप्रकाश्यते ॥ 143॥
प्रणवं पूर्वमुच्चार्य सर्वभोगैककारणम् ।
नेम्यन्तं बिन्दुसंयुक्तं त्रिधेदं पदमप्यथ ॥ 144॥
गृहाणेति शिरोऽन्तोयं भोगदानस्य वाचक: ।
आवाहने तथाचार्यां विसर्जनविधौ तथा ॥ 145॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[272]]
प्रणवं पूर्वमुद्धृत्य संबोध्य भगवन्निति ।
मन्त्रमूर्तेपदं दद्यात् स्वपदं च द्वितीयया ॥ 146॥
आसादय क्षमस्वेति प्रणवान्तं समुद्धरेत् ।
परप्रयुक्तमन्त्राणां शक्तिह्रासनतत्पर: ॥ 147॥
समस्तवीर्यमन्त्राड्यं मुने ! मन्त्रवरं शृणु ।
प्रणवं पूर्वमुद्धृत्य प्रणवाद्यं सबिन्दुकम् ॥ 148॥
षडर्णस्यास्त्रमन्त्रप्राक्षडर्णं प्रणवोज्झितम् ।
प्रोक्तस्यार्णद्वयं पूर्वं चक्रराजपदं तत: ॥ 149॥
सर्वशब्दं दहद्वन्द्वपूर्वं दुष्टभयंकरम् ।
चिन्तामूलं पदं पश्चाद्भिन्दि भिन्दीति वै तत: ॥ 150॥
द्विधा विदारय पदं (र?) मन्त्रं ह्रासय ह्रासय ।
भक्षयेति पदद्वन्द्वं भूतानीति तत: परम् ॥ 151॥
त्रासय त्रासयेत्यन्ते वर्मास्त्रे च शिरोन्तिमे ।
एकसप्ततिमन्त्रोऽयं शक्तिह्रासाख्य ईरित: ॥ 152॥
मन्त्रमानुष्टुभं वक्ष्ये सर्वेषामभयप्रदम् ।
भगवन्निति संबोध्य सर्वेति पदमुद्धरेत् ॥ 153॥
विजयेति पदं पश्चात् सहस्रारेति तत्परम् ।
अपराजितेति शरणं पदं त्वामित्यनन्तरम् ॥ 154॥
प्रपन्नोऽस्मीति तत्पश्चाद्द्वितीयान्तश्चश्रीकरम् ।
श्रीपदाद्यं तत: पश्चात् सुदर्शनमिति क्रमात् ॥ 155॥
प्रपत्तिरिति विख्याता सर्वपापक्षयंकरी ।
वक्ष्ये नृसिंहगायत्रीमपराङ्गस्य पूजने ॥ 156॥
वज्रेति द्व्यक्षरं पूर्वंशृङ्खलायेत्यत: परम् ।
आयान्तं तीक्ष्णदंष्ट्रेति विद्महेति पदं तत: ॥ 157॥
वज्रेति द्व्यक्षरस्यान्ते नखायेति च धीमहि ।
आद्यं च चरमाद्यं च गायत्र्या: पदमुद्धरेत् ॥ 158॥
सिंहेति सविसर्गं च गायत्र्यन्तं ततो न्यसेत् ।
आचरेदुक्तमन्त्राभ्यामावाहनविसर्जने ॥ 158॥
दिग्बन्धं च सहास्त्रेण प्रागुक्तेन समाचरेत् ।
अन्येषामङ्गमन्त्राणां विनियोगो यथा पुरा ॥ 160॥
इति निगदितमेतन्मन्त्रजालं यथावन्
मुखयुगळसमेते यन्त्रराजे निविष्टम् ॥ ॥ 161॥
हृदि बहिरपि भोगैर्यानि योज्यानि तानि ।
प्रकटयतु कदाचित् कष्टबुद्धे: परस्य ॥ 162॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे यन्त्रराजमन्त्रोद्धारविधानं नाम चतुर्विंशोऽध्याय: ॥
««««««««_____»»»»»»»»
श्री पारमेश्वर संहिता
श्री:
॥ पञ्चविंशोऽध्याय: ॥
सुदर्शननृसिंह बाह्ययागविधिः
सनक: -
भगवन् ! सम्यगाख्यातं सुदर्शननृसिह्मयो:।
मन्त्ररूपं महायन्त्रं भजतामीप्सितप्रदम् ॥ 1॥
तस्माद्यजनरूपं च वद सानुग्रहोऽसि मे ।
शाण्डिल्य: -
हिताय सर्वलोकानां यन्त्रमेतदुदाहृतम् ॥ 2॥
विधिना पूजितो येन सर्वं तेन समाप्यते ।
मया ते श्रोतुकामाय वक्ष्यते यजनक्रम: ॥ 3॥
प्राग्वत्स्नानादिकं कृत्वा प्रविश्य यजनालयम् ।
प्रक्षाल्य पादावाचम्य सोत्तरीय: स्वलंकृत: ॥ 4॥
धृतोर्ध्वपुण्ड्र: कुसुमै: द्वार्स्थानभ्यर्च्य पूर्ववत् ।
कवाटोद्घाटनं कृत्वा प्रविश्याभ्यन्तरे विभुम् ॥ 5॥
प्रणिपत्य च गायत्र्या पाणिप्रक्षाळनादिमम् ।
अर्चायां विष्टरे यन्त्रे कृत्वा मार्गत्रयं॒ तत: ॥ 6॥
प्रासादं शोधयित्वाऽस्य पुरत: फलकादिके ।
प्रोक्षिते चास्त्रमन्त्रेण संमुखं रुचिरासने ॥ 7॥
समासीन: स्वपार्श्वस्थ याज्ञीयं चाधिवासनम् ।
करशुद्धिं स्थानशुद्धिं कृत्वाऽस्त्रेण यथापुरम् ॥ 8॥
पाणिभ्यामुक्तमन्त्रेण संयुक्तेनास्त्रमुद्रया ।
पूजास्थानगतान् विघ्नान् बाह्यतोऽदृश्यविग्रहान् ॥ 9॥
विरेच्य बन्धनं कुर्यात् दिक्षु चैव विदिक्षु च ।
कवचेनावकुण्ठ्याथ प्राणानायम्य पूर्ववत् ॥ 10॥
तत्वानि चोपसंहृत्य देहस्थान्यात्मना सह ।
सर्वतत्वविनिर्मुक्तं विग्रहं केवलं तत: ॥ 11॥
शोधयेद्धारणाभिश्च शोषणाद्याभिरूर्ध्वत: ।
तुर्याद्यन्ते पदे देवं सुदर्शनतनुं स्मरेत् ॥ 12॥
बलात्मनाऽस्य मरुता कवचेन तनुं स्वकान् ।
शोषयित्वा, दहेद्देहं दक्षांगुष्ठाद्य(देश)षत: ॥ 13॥
कल्पान्तपावकज्वाला सहस्रायुतदीधितिम् ।
भावयित्वा शिखामन्त्रं तेन दग्धमनुस्मरेत् ॥ 14॥
हृन्मन्त्रं पूर्णचन्द्राभममृतासारवर्षिणम् ।
वामांगुष्ठाग्रतो ध्यात्वा सेचितं तेन भावयेत् ॥ 15॥
विनियुक्तांस्ततो मन्त्रान् वर्माद्यां शोषणादिषु।
मन्त्रेश्वरे लयं यातानिति सञ्चिन्त्य भावयेत् ॥ 16॥
आनन्दामृतसंपूर्णशीतांशुशतसप्रभम् ।
तत्प्रान्तैरमृतौघैश्च बृंहितां भावयेत्तनुम् ॥ 17॥
तस्मात्तत्वानि विन्यस्य संहृतानि यथाक्रमम् ।
स्वात्मना तामधिष्ठाया मन्त्रन्यासं समाचरेत् ॥ 18॥
अकारादिक्षकारान्तमातृकां मन्त्रमातरम् ।
विन्यसेत् करयो: पूर्वं विग्रहेचक्रमाल्लपन् ॥ 19॥
कृत्वैवं व्यापकन्यासमादित्यातपसप्रभ: ।
दक्षेतरक्रमेणैव शाखासु तलयोरपि ॥ 20॥
अंगुष्ठादिकनिष्ठान्तमेकैकस्याश्चतुश्चतु: ।
एवं द्वाविंशकं न्यस्य तलयोर्दशकं तत: ॥ 21॥
मध्ये च त्रि(दिक्) चतुष्के च पञ्चकं तथा ।
प्रणवद्वयमध्यस्थान्येवं न्यस्त्वा करद्वये ॥ 22॥
व्यापकन्यासपूर्वं तु स्वशरीरेऽपि विन्यसेत् ।
मूर्ध्न: पादतलं यावत् पाणिभ्यां तपनांशुवत् ॥ 23॥
व्यापयित्वा ततो न्यासं पृथगेव समाचरेत् ।
केशान्ते वक्त्रवृत्ते च नेत्रयो: श्रवणद्वये ॥ 24॥
घ्राणरन्ध्रद्वये गण्डद्वये दक्षेतरक्रमात् ।
उत्तराधरयोगेन दन्तयोस्तच्छदद्वये ॥ 25॥
मूर्ध्नि न्यसेत् स्वरानन्यान् सविसर्गाननन्तरम् ।
कवर्गं दक्षिणे बाहौ सन्धिपञ्चगतं क्रमात् ॥ 26॥
वामे तथा चवर्गं च पादयोर्दक्षिणादित: ।
सन्धिगौ टतवर्गौ च पूर्ववत्तुन्दपार्श्वयो: ॥ 27॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[274]]
पृष्ठे नाभौ च हृदये पवर्गं धातुसप्तके ।
यादिसान्तानि वर्णानि हकारं हृदयान्तरे ॥ 28॥
क्षकारं हृदयाकाशे न्यस्त्वैवं मातृकां पुरा ।
तत: शक्त्या षडर्णंतु न्यसेत् करशरीरगम् ॥ 29॥
करन्यासं पुराविद्धि तच्छ्रृणुष्व मुनीश्वर ।
पुटीकृतेन ताराभ्यां मन्त्रेणैवं सशक्तिना ॥ 30॥
नखान्तं मणिबन्धाद्यं प्राग्वते पाणिद्वयं मृजेत् ।
आद्यते तारशक्त्याड्यै: षड्भिर्वर्णै: सबिन्दुकै: ॥ 31॥
अङ्गुष्ठादिकनिष्ठान्तं न्यस्त्वा मध्यमपर्वसु ।
विन्यसेत् करजाग्रेषु चरमं वर्णमेव च ॥ 32॥
एवमर्णानि विन्यस्य हृदयादीनि विन्यसेत् ।
मूलाग्रपर्वस्वङ्गानि वर्णन्यासक्रमेण तु॥ 33॥
पाणिभ्यामालभेद्देहमामूर्ध्नश्चरणावधि ।
कृत्वैवं व्यापकन्यासमङ्गन्यासं समाचरेत् ॥ 34॥
मूर्ध्नि वक्त्रे च हृदये नाभौ गुह्ये च पादयो: ।
सृष्टिन्यासो भवेदेष स्यादङ्गोपाङ्गात् स्थिति: ॥ 35॥
पादयोर्गुह्यके नाभौ हृदि वक्त्रे च मूर्धनि ।
पादादिश्च शिरोऽन्तस्तु संहृतिन्यास उच्यते ॥ 36॥ *
हृदि मूर्ध्निं शिखायां तु स्कन्धयो: करमध्यत: ।
नेत्रयोर्न्यसनीयानि स्वैर्मन्त्रैरुदितै: क्रमात् ॥ 37॥
हृदयादीनि विन्यस्य पश्चात् पाणितलद्वये ।
विन्यसेदस्त्रसंघं च अष्टकं वा द्विरष्टकम् ॥ 38॥
किरीटं कौस्तुभं मालां श्रीवत्सं च यथापुरम् ।
दक्षिणोत्तरयोरंसे इच्छाशक्तिं स्वपार्श्वयो: ॥ 39॥
ऊरुमूले मनस्तत्वं न्यस्त्वा मन्त्रमयं स्वकम् ।
भावयेदहमित्यन्त: सुदर्शनवपुर्हरि: ॥ 40॥
गायत्र्या वर्तयेद्बाह्ये स्वात्मानं चक्रमुद्रया ।
चक्रज्वालाबलिं विप्र ! परितो मंत्रवित्तम: ॥ 41॥
भावनाजनितं यागमाचरेदादिचोदितम् ।
नियम्य करणग्रामं प्राग्वद् वै ज्ञानगोचरे ॥ 42॥
आसनं कल्पयेन्मान्त्रमामूलाधृदयावधि ।
आधारशक्तेरारभ्य चिद्भावासनपश्चिमम् ॥ 43॥
पुरोक्तं भावयेदूर्ध्वे मन्त्रैश्वर्यं त्रिविष्टपम् ।
साधारणमिदं ज्ञेयं सुदर्शननृसिंहयो: ॥ 44॥
पृष्ठभागेऽवतीर्णाभ्यां बहिर्वा हृदयाम्बरे ।
विष्टरासनसङ्कल्पकार्ये भावापनोपहृत् ॥ 45॥
हृत्पद्मकर्णिकोर्ध्वस्था शब्दब्रह्ममयी पुरा ।
अक्षगर्भगतं नादं नदन्ती मन्त्रगर्भितम् ॥ 46॥
शक्ति: शान्तात्मनो विष्णो: साधकैश्च वशीकृता ।
शब्दशक्ति: समुद्गीता विष्टरार्कखमध्यगा ॥ 47॥
वर्णत्वं समनुप्राप्ता सन्ततिर्नादरूपिणी ।
अकारादिक्षकारान्तवर्णपारावसानत: ॥ 48॥
निस्तरङ्गे परे व्योम्नि कलनारहिते शुभे ।
तुर्यातीते पदे देव: प्रकाशानन्दबृंहित: ॥ 49॥
सद्ब्रह्मवासुदेवाख्य: पूर्णषाड्गुण्यविग्रह: ।
महाविभूतिसंपूर्ण: सर्वशक्तिमय: प्रभु: ॥ 50॥
संशान्तपरमानन्दस्वरूप: सततोदित: ।
शङ्खचक्राङ्किततनुर्वरदाभयपाणिक: ॥ 51॥
सहस्रसूर्यसङ्काश: सहस्रेन्दुगभस्तिमान् ।
स्वप्रकाशै: किरीटाद्यै: नूपुरान्तैरलंकृत: ॥ 52॥
श्रीवत्सकौस्तुभोपेतो वनमालाविराजित: ।
पीतकौशेयवसन: प्रसन्नवदनेक्षण: ॥ 53॥
दन्तपंक्तिशशिज्योत्स्नाविद्योतितदिगन्तर: ।
सेवितश्च श्रिया पुष्ट्या विशेषाभ्यां समन्तत: ॥ 54॥
शङ्खचक्रादिदिव्यास्त्रै: सर्वतत्त्वात्मकै: सदा ।
विज्ञानभावनाभाव्यो निराशी:कर्मकारिभि: ॥ 55॥
अभ्यासयोगसिद्ध्यर्थं बहिरन्तश्च नित्यश: ।
बिम्बपीठादिक्लृप्तेषु वृत्तिस्थानेषु तेषु च ॥ 56॥
परव्युहादिरूपेण पूजित: सर्वमृच्छति ।
ततो नित्योदितस्तत्वात् प्रकाशाह्लादलक्षणात् ॥ 57॥
साधर्म्यलक्षणं प्राप्य भक्तानुग्रहकाम्यया।
क्रियाशक्तिमधिष्ठाय जगदुद्धरणोद्यताम् ॥ 58॥
श्री पारमेश्वर संहिता
चिदंशं प्रादुरभवत् प्रकाशानन्दबृंहितम् ।
दुर्दर्शनं प्रकाशेन साधुसन्तापकारिणाम् ॥ 59॥
आह्लादेन स्वभक्तानां सुदर्शनमितीरितम् ।
षडध्वोर्ध्वगतो देवो भूत्वा कालानलात्मना ॥ 60॥
भक्तानां दुरितं हन्ति चिन्तितो नृहरिर्हरि: ।
येन संपूजितावेतौ तेजसातीव निर्भरौ ॥ 61॥
स तेजस्वी च भू(पू) तात्मा सर्वत्र च सुखी भवेत् ।
ज्ञात्वैवं मन्त्रसद्भावमारभेद्यजनक्रियाम् ॥ 62॥
परस्माद्भगवत्तत्वाच्चित्स्वरूपं परात्मकम् ।
मनसा मन्त्रमुर्च्चाय विष्टरोर्ध्वेऽवतार्य च ॥ 63॥
वाच्यवाचकभावेन द्विधा सौदर्शनं वपु: ।
साकारो वाच्यरूप: स्यान्मन्त्ररूपस्तु वाचक: ॥ 64॥
प्रशस्तौ तावुभौ स्यातां परापरविभागत: ।
वाच्यरूपं परं विद्यादपरं मन्त्रयन्त्रितम् ॥ 65॥
ज्ञात्वैवमुदयं कुर्यात् परसूक्ष्मादिभावनम् ।
ज्योतीरूपं परं विद्यात् नादान्ताह्लादलक्षणम् ॥ 66॥
चिच्छक्तिलक्षणं सूक्ष्मं शिर:पाण्यादिगर्भितम् ।
लिङ्गमात्रं प्रकाशाड्यं भाविप्रसरधर्मि यत् ॥ 67॥
स: स्थूलो व्यक्तरूप: स्याद्वाच्यवाचकरूपयो: ।
मन्त्राणां शब्दरूपाणां तिस्रोऽवस्था: परादिका: ॥ 68॥
पश्यन्त्याद्या: परिज्ञेया: स्वं परं त्वपरं त्रिधा ।
आद्यस्तत्रैव तार: स्याद्द्वितीयो बीजसंज्ञित: ॥ 69॥
तृतीय: पदमन्त्राद्यस्त्विति भाव्यो भवेन्नृभि: ।
सान्निध्यं संमुखीभाव: सन्निरोधोऽपि पूर्ववत् ॥ 70॥
मन्त्रन्यासादिकं कृत्वा लयभोगार्चनं तथा ।
सकर्णिकेसरदळसंयुक्तेष्वम्बुजेष्वपि ॥ 71॥
भूपुरादिषु सर्वत्र मन्त्राणां लिङ्गरूपिणाम् ।
मूर्तीनां केशवादीनां मन्त्राणामर्चनं तत: ॥ 72॥
प्रागुक्तैर्विधिवन्मन्त्रैर्भोगयागवदाचरेत् ।
शिरोर्ध्वे देवदेवस्य भावयेदिन्दुमण्डलम् ॥ 73॥
तत्स्रुतैरमृतौघैश्च कुर्यादर्घ्यादिकल्पनम् ।
षोडशैरुपचारैर्वा द्विगुणैर्वा चतुर्गणै: ॥ 74॥
राजवत्प्रीणनं कृत्वा होमं कुर्यात्तथाविधम् ।
नाभिचक्रकृते कुण्डे षट्कोणे गुणमेखले ॥ 75॥
*निर्मथ्य भावनोद्भूतामरणिं ज्ञानरज्जुना ।
समुत्पाद्य च चिद्वह्निं सर्वसंस्कारसंस्कृतम् ॥ 76॥
सदैवोर्ध्वशिखं दीप्तं शुद्धं भगवदात्मकम् ।
नाभिकुण्डगतं ज्ञात्वा तेज: शक्त्युपबृंहितम् ॥ 77॥
हृदब्जगगनोर्ध्वस्थं मूलमन्त्रं समुच्चरेत् ।
प्लुतध्यानसमोपेतं सत्यान्तेऽस्मिन् लयं गते ॥ 78॥
निस्तरङ्गे परे प्राप्ते ब्रह्मस्थं पूर्णवारितै: ।
ध्यानस्रुवेण चाहृत्य सन्धिमार्गेऽमृताध्वना ॥ 79॥
हृदयादवतीर्णस्य ज्वालाग्रावस्थितस्य च ।
मन्त्रनाथस्य शिरसि वसुधारामिव क्षिपेत् ॥ 80॥
चिदग्निमेवं सन्तर्प्य ज्वालाग्रावस्थितं प्रभुम् ।
हृदब्जकर्णिकान्तस्थं भूयो भाव्याहुतिक्रिया: ॥ 81॥
समाप्य विधिवत् पूजामपराङ्गे हरिं स्थितम् ।
स्वमन्त्रेणार्चयित्वाऽथ होमान्तं भावनामृतै: ॥ 82॥
तदन्ते यन्त्ररूपस्य मुखद्वयगतस्य च ।
यन्त्रसंघस्य पूर्णान्तं कृत्वा सन्तर्पणं तत: ॥ 83॥
विष्टरस्थ यजेद्बाह्ये त्वर्चारूपमुखद्वये ।
मूर्तैरर्घ्यादिभिर्भोगैर्विधिवत्समुपाहृतै: ॥ 84॥
प्राग्वदर्घ्यादिपात्राणां पूजनं स्थापनं तथा ।
देहविन्यस्तमन्त्राणां गर्भद्वारस्थपूजनम् ॥ 85॥
धातारं च विधातारं प्रचण्डं चण्डपूर्वकम् ।
पूर्वपश्चिमयोर्बाह्यमण्टपद्वारयो: क्रमात् ॥ 86॥
जयं च विजयं चाथ सुभद्रं चाथ भद्रकम् ।
सूर्याचन्द्रमसौ पूज्यौ दक्षेतरगवाक्षयो: ॥ 87॥
कृत्वैवं द्वारयागं तु प्रविश्याभ्यन्तरं तत: ।
आधारशक्तेरारभ्य यन्त्रविष्टरपश्चिमम् ॥ 88॥
मन्त्रमासनमभ्यर्च्य गणनाथादिकं यथा ।
प्रतिष्ठितस्य देवस्य कुर्यादावाहनं तत: ॥ 89॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[276]]
बिम्बहृत्कमलाकाशाच्चैतन्यममलं परम् ।
प्रकाशानन्दरूपं च नित्योदितमनूपमम् ॥ 90॥
कर्णिकामध्यमाश्रित्य निविष्टमनुभावयेत् ।
मूलमन्त्रं समुच्चार्य प्रबुद्धं भास्वरं तत: ॥ 91॥
मन्त्रन्यासं तत: कुर्याद्यथा देहे स्वके तथा ।
स्थानेषु हृदयादीनि चक्राद्यस्त्रवराणि च ॥ 92॥
भूषणादीनि विन्यस्य मस्तकादे: समानि च ।
रत्नराशिप्रकाशानि लयाख्येनार्चयेत्तत: ॥ 93॥
कर्णिकादिषु यन्त्रस्थान् भास्वद्रूपांस्तथैव च ।
आसनाद्यैश्च सांस्पर्शैर्हृदयंगमपश्चिमै: ॥ 94॥
प्रीणयित्वा विधानेन मूर्तिसङ्घसमन्वितम् ।
जप्त्वा मन्त्रं यथाशक्ति तन्निवेद्य यथा पुरा ॥ 95॥
पाश्चात्ययन्त्रमध्यस्थमेवं नरहरिं तत: ।
साङ्गं सपरिवारं च सयन्त्रार्णं समर्चयेत् ॥ 96॥
इति सङ्क्षेपत: प्रोक्तं महायन्त्रार्चनं परम् ।
प्रीणयेदग्निमध्यस्थं समिद्भि: प्रागुदीरितै: ॥ 97॥
अभीष्टफलसिद्ध्यर्थं काम्यैरपि विशेषत: ।
इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे सौदर्शनमहायन्त्र बाह्याभ्यन्तरयागनिर्णयो नाम पञ्चविंशोऽध्याय: ।
««««««««_____»»»»»»»»
श्री:
॥ षड्विंशोऽध्याय: ॥
सुदर्शनार्चने अग्निकार्यविधिः
सनक: -
पञ्चरात्रार्थतत्वज्ञ ! भगवन् ! भाविनां प्रिय ।
मय्यनुग्रहबुद्ध्या त्वमग्निमध्यगतार्चनम् ॥ 1॥
यथाविधि समाचक्ष्व सर्वसिद्धिप्रसाधनम् ।
शाण्डिल्य: -
मुनीन्द्र ! सकलप्राज्ञ ! सिद्धिमोक्षप्रदं शुभम् ॥ 2॥
कुण्डमध्यगतं यागं शृणु वक्ष्ये समाहित: ।
होमार्थं मण्टपं कुर्याद्विततं वह्निदिग्गतम् ॥ 3॥
धूमर्निगमनोपेतं गवाक्षगणमण्डितम् ।
तन्मध्ये वेदिका कार्या चतुरश्रा चतुष्करा ॥ 4॥
द्वादशाङ्गुलमानोच्च प्रासादासनलक्षणा ।
चक्राब्जलक्षणं कुण्डं तदूर्ध्वे कल्पयेच्छुभम् ॥ 5॥
मध्ये सूत्रत्रयं दद्यात् प्राक्प्रत्यग्दक्षिणोत्तरम् ।
हस्तद्वयेन, तन्मध्ये चतुरश्रं प्रकल्प्य च ॥ 6॥
एकादशाङ्गुलायामं सूत्रं संस्थाप्य मध्यत: ।
खातार्थं वृत्तमापाद्य बहिरावृतियोगत: ॥ 7॥
त्यजेदङ्गुलमोष्ठस्य, ह्यङ्गुलं कर्णिकावने: ।
अङ्गुलं केसराणां च, द्व्यङ्गुलं पत्रसन्तते: ॥ 8॥
तदग्रस्याङ्गुलं ज्ञेयं, नाभेरेकाङ्गुलोन्नतम् ।
द्व्यङ्गुलं स्यादरक्षेत्रं नेमेरेकाङ्गुलं भवेत् ॥ 9॥
द्व्यङ्गुलं मेखलाया: स्यादेवमावृतियोगत: ।
मानमाखातपर्यन्तं मेखलान्तं हृदि स्थितम् ॥ 10॥
कृत्वाऽथ नेमिपर्यन्तं क्षेत्राणां वृत्ततां नयेत् ।
मेखला सर्वबाह्यस्था स्यात्तुर्याश्रा यथा भवेत् ॥ 11॥
समेखलं द्विहस्तं तन्निर्माणमधुना शृणु ।
खातार्थमन्तरावृत्तादन्तरं निखनेत् समम् ॥ 12॥
त्रिपादमर्धं पादं वा बाह्यतो दशनच्छदात् ।
साधयेत् कर्णिकादीनि नेम्यन्तानि यथाक्रमम् ॥ 13॥
द्वादशांगुलमानोच्चा कार्या स्यात् कर्णिकान्तरा ।
विस्तारसदृशोच्छ्राया बाह्यत: केसरान्विता ॥ 14॥
यथाभिमतसङ्ख्यानि पद्मपत्राणि साधयेत् ।
पद्मसङ्ख्यासमं क्षेत्रं महापद्मसमन्तत: ॥ 15॥
श्री पारमेश्वर संहिता
केसरभ्रमकुण्डेन पत्राग्रभ्रमणावधि ।
पक्षमध्यमसूत्राणि प्राक्प्रत्यग्दिक्षु पातयेत् ॥ 16॥
दळमध्यगसूत्रेण दलमध्योर्ध्वगामिना।
दळमध्यप्रसादार्थं लाञ्छयेदर्धचन्द्रवत् ॥ 17॥
चन्द्रशृङ्गं च मध्यं न पत्राग्रे सङ्गतानि च ।
पक्षसूत्रेण पत्राग्रं जनयेत् कुलिशाग्रवत् ॥ 18॥
दलसङ्ख्यासमेतानि स्वक्षेत्राणि च साधयेत् ।
विभज्य दळवत् क्षेत्रं सूत्राण्यास्फालयेत्तथा ॥ 19॥
अष्टधा वाऽथ षोढा वा कृत्वैकैकं क्रमेण तु ।
सन्त्यज्य पार्श्वगौ भागौ बाह्यसूत्रस्य मध्यत: ॥ 20॥
स्थापिताभ्यां च सूत्राभ्यां गदाभ्यामग्रमध्यमात् ।
मत्स्यवल्लाञ्छनं कुर्याद्यावन्मूलभ्रमावधि ॥ 21॥
प्रथयो नेमिभूमिष्टा: कार्याश्चोर्ध्वेऽथवा बहि: ।
संसाधयेदथामध्यादिष्टकाभिर्मृदा सह ॥ 22॥
मेखलावधिपर्यन्तं नीचान्यङ्गानि मीलयेत् ।
विस्तारोच्छ्रायतुल्यानि समानि सुदृढानि च ॥ 23॥
कर्णिकाकेसरोर्ध्वस्था योनि: पिप्पलपत्रवत् ।
जिह्वया संस्पृशन्त्योष्टं कार्या योन्युपमाश्रिता ॥ 24॥
केसरावनिमाक्रम्य पृष्ठतोर्ध्वाङ्गुलेन तु ।
पार्श्वयोर्मध्यसूत्रस्य बालचन्द्रद्वयोपमा ॥ 25॥
प्रोन्नता कर्णिकाभूमै: पृष्ठतश्चाङ्गुलेन तु ।
आमूलादग्रपर्यन्तं क्रमान्निम्ना गजोष्ठवत् ॥ 26॥
कोणेषु चैवं कुण्डस्य कार्यं शङ्खचतुष्टयम् ।
एवमेतत् समुद्दिष्टं बहुधा मानतो भवेत् ॥ 27॥
आद्वादशाङ्गुलान्मानादेकैकाङ्गुलवर्धनात् ।
द्विचतुर्हस्तपर्यन्तमेकाशीत्यधिकं शतम् ॥ 28॥
एतेष्वेकतरं प्रोक्तमन्येषामेवमेव हि ।
तत्साधनं विहा(धा?) य तत् अङ्गव्यूहं प्रकल्प्य च 29॥
ततो यथोचितस्थाने होमद्रव्याणि विन्यसेत् ।
संस्कृत्य विधिवत् कुण्डं वह्निमुत्पादितं तथा ॥ 30॥
संस्कृताज्यस्य विप्रुड्भि: संस्पृशेदिन्धनादिकम् ।
सन्तपर्णं तथाग्नेश्च तस्मिन्मन्त्रासनादिकम् ॥ 31॥
यन्त्रविष्टरसंस्थानमन्तराहवनं तथा ।
हृदयादवतारं च महायन्त्रस्य विष्टरे ॥ 32॥
समिद्भिश्चाथ नित्याभि: काम्यैश्च हवनं तथा ।
स्विष्टकृद्धवनं चाथ प्रायश्चित्ताहुतिं त्वपि ॥ 33॥
पूर्णाहुतिं प्रधानं च यन्त्रस्थस्य विसर्जनम्।
हृदयस्थे प्रविश्याथ मण्टपं यजनास्पदम् ॥ 34॥
समर्पणं च होमस्य पितॄणां तर्पणं त्वपि ।
बलिदानं च भूतानामिष्टशिष्टोदनस्य च ॥ 35॥
प्रदानं यज्ञशीलानां कारिणां भावितात्मनाम् ।
अनुयागं च विधिवन्नैवेद्यप्राशनादिकम् ॥ 36॥
पूर्ववत् सकलं कुर्याद्भोगमोक्षप्रसिद्धये।
अनेन यन्त्रराजेन शान्तिकादिषु कर्मसु ॥ 37॥
ध्यानेन पूजितेनैव हुतेन जपितेन च ।
समीहितानि पूर्यन्ते भक्तानां भावितात्मनाम् ॥ 38॥
एकरूपमिदं ध्यानं वर्णितं शान्तिकादिषु ।
हुमन्तं चारिविद्वेषे मोहने हुंफडन्तिमम् ॥ 41॥
स्तम्भने वषडन्तं स्यान्नमोन्तो मोक्षकर्मणि ।
अथो हिताय लोकानां राज्ञामपि विशेषत: ॥ 42॥
पृच्छते नारदायैतदहिर्बुध्न्येन विस्तरात् ।
यथोपदिष्टं विधिवत्तथा तत्र निरीक्ष्य च ॥ 43॥
प्रयोक्तव्यं तु बहुधा, शान्तिकामी यथेच्छया ।
कुर्यादेकमुखं यन्त्रं स्थाप्य संपूजयीत च ॥ 44॥
नैमित्तिकानि काम्यानि नित्यानि यजनानि वै ।
विशेषेणैव कार्याणि विना स्वापं महोत्सवम् ॥ 45॥
न कर्मबिम्बानि तथा नित्यनैमित्तिकादिषु ।
स्थितं यन्त्रं समाराध्यं स्थापितं मन्त्रवित्तमै: ॥ 46॥
दिव्याद्यायतनाङ्गत्वे स्थापिते सति कुत्रचित् ।
चलस्थिरविभागेन हविरन्तं समर्चयेत् ॥ 47॥
द्वादश्यादिषु कालेषु पुण्येषु विविधेष्वपि ।
इति सम्यक् समुद्दिष्टं महायन्त्रार्चनं परम् ॥ 48॥
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[278]]
अदीक्षितानां विधिवदशिष्याणां दुरात्मनाम् ।
गोपनीयं प्रयत्नेन त्वभक्तानां जनार्दने ॥ 49॥
भावभक्तिसमेतानां वाच्यवाचकयोर्गुरौ ।
शास्त्रे ज्ञानक्रियोपेते सात्विके वेदसंमिते ॥ 50॥
आस्तिक्यं जायते येषां तेषामेतत् प्रकाशय । *
॥ इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहितायां क्रियाकाण्डे सुदर्शनमहायन्त्रार्चने
अग्निकार्यविधिर्नाम षड्विंशोऽध्याय: ॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वर संहिता समाप्तम्
हरिः ओं
««««««««_____»»»»»»»»
श्रीपारमेश्वर संहिता
अनुबन्दं
(Annexure)
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[280]]
श्रीरङ्गाख्य वृत्तायत दिव्यविमानदेवता: ॥
I
श्रीपारमेश्वर संहिता
I. विमानभूमे: अध: ।
नामानि स्थानानि नामानि स्थानानि
1 अनन्त: घटाधारशिलाया: अध: 11 क्रिया
ईशान- ….
2 चक्रम् तदुपरि 18 सत्यविक्रमा
3 सामर्थ्यशक्ति: घटाधारशिलायाम् तद्बहि: शिलाष्टके देवप्राच्या ।
4
निधिभि: सहिता
लक्ष्मी:
विदिक्कुम्भचतुष्टये
19
बलवीर्यवती शक्ति: -
5
निधिनाथै: सहित:
कौस्तुभ:
दिक्कुम्भचतुष्टये
20
नित्या ….
6 भगवान् शक्त्यात्मा- (सर्वशक्ति:)मध्यकुम्भे 21 अनन्ता ….
7 पराशक्ति:
मध्यकुम्भपिधाने
22 स्थिरा ….
8 प्रभाशक्ति: 23 ध्रुवा ….
9 ज्ञानशक्ति:
पूर्वदिक्कुम्भपिधाने
24 सत्या ….
10 ज्ञानभासा 25 धृति: ….
11 क्रियाशक्ति:
अग्निदिक्- …
26 स्थिति: ….
12 निवसती शिलानां अष्टसु अन्तरालेषु प्रागाग्नेयमध्यादि ।
9 ज्ञानशक्ति:
दक्षिण- …
27 अकारादि षट्कम्
13 अनन्तबला 28 ऋकारादि ….
11 क्रिया
निरृति- …
29 ओकारादि ….
14 प्रभा 30 गकारादि ….
9 ज्ञान पश्चिम्- … 31 झकारादि ….
15 सर्वगा पश्चिम्- … 32 णकारादि ….
11 क्रिया
वायु- …
33 पकारादि
16 ब्रह्मवदना 34 रेफादि
9 ज्ञान
उत्तरदिक्कुम्भपिधाने
35 क्षकारं बहि:
(अङ्गुलीयवत्)।
17 द्योतकी
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[282]]
II
श्रीपारमेश्वर संहिता
II. मसूरकाधारशिलासु ।
नामानि स्थानानि नामानि स्थानानि
36
अधर्म:(देवप्राच्या) प्राच्यां दिशि
49
कृतयुगम् …
ईशानसोमदिङ्मध्ये
…
37 यजु: … प्रागाग्नेयदिङ्मध्ये
50 ऐश्वर्यम् … ऐशान्ये
38
धर्म: … आग्नेय्यां
51
ऋग्वेद: …
प्रागीशानदिङ्मध्ये
…
39
त्रेतायुग: … अन्तकाग्निदिङ्मध्ये
52 वासुदेव:
(देवप्राच्या)
आग्नेय्यां ….
40
अज्ञानम् …
याम्ये
…
53
सङ्कर्षण: …. निर्ऋतौ ….
41
द्वापरयुग: …
यातुयाम्यदिगन्तरे
…
54
प्रद्युम्न: …. वायौ ….
42 ज्ञानम् … निर्ऋतौ …
55 अनिरुद्ध: …. ऐशान्ये ….
43
सामवेद: …
यातुवारुणदिङ्मध्ये
… अन्तर्मण्डलकोणचतुष्टये (देवप्राच्या)
आग्नेयादीशानपर्यन्तम् ।
44
अवैराग्यम् …
वारुणे
…
45
अधर्वणवेद …
वारुणवायुदिङ्मध्ये
…
188 वराह:
46
वैराग्यम् … वायुदिशि 189
शेषमूर्तिधर:
भगवान्
47
कलियुगम् …
वायुसोमदिङ्मध्ये
…
190 नृसिंह:
48 अनैश्वर्यम् … सोमदिशि 191 नारायण:
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[284]]
III
III. भगवत: (योगपीठे)
नामानि स्थानानि नामानि स्थानानि
56 चक्रम् (देवप्राच्या) उपानतले 62 चक्रम् (देवप्राच्या)
57 पद्मम् … अधिष्ठानप्रेदेशे चरणपदमचतुष्टये ।
58 विमलादिशक्तिभि:
युक्त: चिन्मय: पुरुष:
पद्ममध्ये
63 वासुदेव: …. प्राच्याम्
64 सङ्कर्षण: …. याम्ये
59 अनन्त: (देवप्राच्या) पूर्वे 65 प्रद्यम्न: …. वारुणे
60 विहग: …. दक्षिणे 66 अनिरुद्ध: … उत्तरे
61 अंभोजम् …. वारुणे
श्रीपारमेश्वर संहिता
IV
IV. दिव्यविमानद्वारे (பலகணிக்கதவு )
नामानि स्थानानि नामानि स्थानानि
67 चक्रम् …. शाखामूले 73 अपांपति: वामकवाटे
68 ज्ञानतत्वम् …. दक्षिणशाखायाम्
74 इच्छाशक्ति: शुकनासादक्षिनस्तंभे
69 क्रियातत्वम् …. वामशाखायाम् 75 प्राणशक्ति: वामस्तंभे
70 परमेश्वर: ऊर्ध्वउदुम्बरे 76 अग्नि: दक्षिणगवाक्षे
71
चतुष्पाद्धर्म: शे उदुंबरपृष्ठे
77
सोम: वामगवाक्षे
72 कालवैश्वानर: दक्षिणकवाटे
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[286]]
V
श्रीपारमेश्वर संहिता
V. श्रीरङ्गाख्यवृत्तायतदिव्यविमाने
जङ्घा 12. तदन्तरभूमय: 12 ஆக 24
विमानद्वारदक्षिणजङ्घामारंभ्य प्रादक्षिण्येन द्वारपर्यन्तं देवताक्रम: ।
नामानि स्थानानि नामानि स्थानानि
78 काल: 90 अप्सरोगण:
79 वियत् 91 ओषध्य:
80 नियन्ता 92 पशव:
81 शास्त्रम् 93 अखिलयज्ञा:
82 विद्याधिपतय: 94 विद्या:
83 शिव: 95 अपरा विद्या
84 प्रजापतय: 96 पावक:
85 इन्द्र: 97 मारुत:
86 अन्ये सप्तर्षय: 98 चन्द्र:
87 नवग्रहा: 99 अर्क:
88 जीमूता: 100 वारि
89 नागा: 101 वसुधा
जङ्घाग्रेषु 12
102 केशव: 108 त्रिविक्तम:
103 नारायण: 109 वामन:
104 माधव: 110 श्रीधर:
105 गोविन्द: 111 हृषीकेश:
106 विष्णु: 112 पद्मनाभ:
107 मधुसूदन: 113 दामोदर:
शुकनासाया:
114 गणेश: दक्षिणपार्श्वभित्तिमूले 115 योगनिद्रा …. वामपार्श्वभित्तिमूले
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[288]]
प्रस्तरोद्देशस्थित नासिका: 9- तदन्तरभूमय: 8 ஆக 17.
116
चक्रम्
द्वारदक्षिणपार्श्वमारभ्य क्रमेण
(प्रादक्षिण्येन)
121
मुसलम्
117 शङ्ख: 122 शरा:
118 गदा 123 शार्ङ्गम्
119 पद्मम् 124 खड्ग:
120 लाङ्गलम् 125 खेट:
126 दण्ड: 130 मुद्गरम्
127 परशु: 131 वज्रम्
128 पाश: 132 शक्ति:
129 अङ्कुश:
प्रस्तरोर्ध्ववेदिकायां दक्षिणादि (प्रादक्षिण्येन)
133 एकशृङ्गतनु: 139 कृष्ण:
134 वामन: 140 परशुराम:
135 त्रिविक्रम: 141 कोदण्डराम:
136 नर: 142 वेदवित्त्
137 नारायण: 143 कल्की
138 हरि: 144 पातालशयन:
ग्रीवातले दक्षिणादि (प्रादक्षिण्येन) ।
145 कूर्म: 151 राहुजित्
146 वराह: 152 कालनेमिघ्न:
147 नारसिम्ह: 153 पारिजातहर:
148 अमृताहरण: 154 लोकनाथ:
149 श्रीपति: 155 दत्तात्रेय:
150 अमृतधारक: 156 न्यग्रोधशायी
श्रीपारमेश्वर संहिता
विधाकृत शिखरोद्देशस्य अधोभागे पृथुनासाया: दक्षिणादिक्रमेण।
157 अनन्त: 163 विहङ्गम:
158 शक्त्यात्मा 164 क्रोडात्मा
159 मधुसूदन: 165 बडबावक्त्र:
160 विद्यादिदेव: 166 धर्म:
161 कपिल: 167 वागीश्वर:
162 विश्वरूप: 168 एकार्णवशय:
तन्मध्यभागे शिष्टनासिकात्रये (प्रादक्षिण्येन)
169 सर्वव्यापी ध्रुव: 172 अच्युत:
तदूर्ध्वभागे 173 अनन्त:
170 सर्वव्यापी पद्मनाभ: 174 गोविन्द:
पृथुनासाया: कलशाधारवेदिकायाम्
171 परवासुदेव: 175 षडरचक्रम्
सामलसारेषु चतुर्षु कलशेषु (दक्षिणादि) पृथुनासाघटचतुष्के देवप्राच्या प्रतीचीमारभ्य
पूर्वान्तम् ।
नामानि स्थानानि नामानि स्थानानि
176 वासुदेव: 184 नर:
177 सङ्कर्षण: 185 नारायण:
178 प्रद्युम्न: 186 हरि:
179 अनिरुद्ध: 187 कृष्ण:
180 अमलचक्रम् शुकनासाघटेषु (चतुर्षु) देवप्राच्या प्रगाद्युत्तरान्तम् ।
181 शान्तचक्रम् नामानि स्थानानि
182 शान्तोदितचक्रम् 184 नर:
183 उदितचक्रम् 185 नारायण:
186 हरि:
187 कृष्ण:
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[290]]
॥द्वार-आवरणादि देवता:॥
संकेताक्षराणि ।
आ=आवरणदेवता:। द्वा=द्वारदेवता:। को=कोणदेवता: ।
शो =शोभादेवता:। उ-द्वा=उपद्वारदेवता: उ-शो=उपशोभादेवता:।
चिह्नरहिता: द्वारस्थदेवता: ।
_______
श्रीपारमेश्वर संहिता
1 वास्त्वीश:
16 शङ्कुकर्ण: आ 31 महाकर्मा "
2 क्षेत्रपाल: 17 सर्पनेत्र: " 32 अनिरुद्ध: को
3 द्वारश्री: 18 प्रद्युम्न: को 33 महाह्रद: आ
4 चण्ड: द्वा 19 सुमुख: आ 34 अग्राह्य: "
5 प्रचण्ड: " 20 सुप्रतिष्ठित: " 35 प्रद्युम्न: को
6 गरुड: 21 अनिरुद्ध: को 36 वसुरेता: आ
7 सत्य: 22 मानव: आ 37 वर्धमान: "
8 धाता द्वा 23 प्रश्निगर्भ: " 38 सङ्कर्षण: को
9 विधाता " 24 जय: द्वा 39 साक्षी आ
10 कुमुद: आ 25 विजय: " 40 आधारनिलय: "
11 कुमुदाक्ष: " 26 गरुड: 41 शङ्खनिधि: द्वा
12 वासुदेव: को 27 उपेन्द्र: आ 42 पद्मनिधि: "
13 पुण्डरीक्ष: आ 28 तेजोधर: " 43 भद्र: द्वा
14 वामन: " 29 वासुदेव: की 44 सुभद्र: "
15 संकर्षण: को 30 दुरतिक्रम: आ 45 यम: आ
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[292]]
46 राक्षसेश्वर:
आ
69
गरुड: द्वा 84
दामोदर: को
47 केशव:
को
70
त्रिशूलम् आ 85
धर्माद्ध्यक्ष: द्वा
48 वरुण: आ 71
त्रिविक्रम: को 86
नियन्ता द्वा
49 वायु: " 72
वज्रनाभ: आ 87
नियन्ता आ
50 नारायण: को 73
मुसलम् " 88
वियत् "
51 सोम: आ 74
लाङ्गलम् " 89
श्री: को
52 ईशान: " 75
शक्ति: " 90
शास्त्राणि आ
53 माधव: को 76
वामन: को 91
शुद्धाक्ष: द्वा
54 इन्द्र: आ 77
गङ्गा द्वा 92
अमृतनन्दन: "
55 प्रजापति: " 70
यमुना " 93
विद्याधिपतय: आ
56 नागराज: " 71
लोहिताक्ष: आ 94
वागीश्वरी को
57 अग्नि: " 72
महावीर्य: आ 95
प्रजापतिसमूह: आ
58 गोविन्द: को 73
श्रीधर: को 96
वसुनाथ: द्वा
59 सुदर्शन: द्वा 74
अप्रमेय: आ 97
सुधानन्द: "
60 गरुड: द्वा 75
सुशोभन: " 98
रुद्र: आ
61 दण्ड: आ 76
हृषीकेश: को 99
कान्ति: को
62 खड्ग: " 77
वीरहा आ 100
इन्द्र: आ
63 विष्णु: को 78
गङ्गा द्वा 101
वज्रनाभ: द्वा
64 पाश: आ 79
यमुना " 102
हरीश्वर: "
65 ध्वज: " 80
विक्रम: आ 103
काल: आ
66 मधुसूदन: को 81
पद्मनाभ: को 104
क्रिया को
67 शिशिर: आ 82
भीम: आ 105
चक्रम् द्वा
68 सुदर्शन: द्वा 83
शतावर्त: " 106
शङ्ख: "
श्रीपारमेश्वर संहिता
107 जीमूत: आ 130 अर्चिष्मान् उ-द्वा 153
नन्दन:
"
108 दृढव्रत: उ-द्वा 131 सर्वदृक् " 154
तोय:
आ
109 बहुशिरा: " 131 शर: द्वा 155 अप्रतर्क्य: शो
110 नागा: आ 132 शार्ङ्गम् " 156 भूतवाहन: उ-द्वा
111 शान्ति: को 134 सप्त ऋषय: आ 157 युगान्ताग्न्यशन: उ-द्वा
112 महाकाय: उ-द्वा 135 दुरति क्रम: उ-द्वा 158 मरुत् आ
113 महाबल: " 136 विषम: " 159 माया को
114 पद्म: द्वा 137 गुहा: आ 160 संवर्त: उ-शो
115 गदा " 138 प्रीति: को 161 भीषण: "
116
उत्तम:
अप्सरोगण:
आ 139 गहन: उ-द्वा
162
अनुर्लघ्य: शो
117 जितक्रोध: उ-द्वा 140 मेघ: " 163 वीरसेन: द्वा
118 दुराधर्ष: " 141
पूर्ण: द्वा 164 सुषेण: "
119 ओषधय: आ 142
पुष्कर: " 165 चन्द्र: आ
120 विभूति: को 143
अर्क: आ 166 अप्रमेय: शो
121 महोत्साह: उ-द्वा 144
शतमन्यु: शो 167 संक्रन्दन: उ-द्वा
122 त्रिविक्रम: " 145
क्षेमकृत् उ-द्वा 168 अनिमिष: "
123 लाङ्गलम् द्वा 146
शिवकृत् " 169 विद्या आ
124 मुसलम् " 147
अपरा विद्या आ 170 धी: को
125 पशव: आ 148
रति: को 171 शतपर्वा उ-द्वा
126 अतुल: उ-द्वा 149
प्राज्ञ: उ-द्वा 172 शतानन: "
127 दुष्ट: " 150
होमकृत् " 173 अमर्षी शो
128 यज्ञा: आ 151
विरोचन: शो 174 शंभव: द्वा
129 इच्छा को 152
आनन्द: द्वा
श्रीपारमेश्वर संहिता
[[294]]
175 प्रभव: द्वा 197 पुरुष: शो 218
शतानन्द: उ-शो
176 धरा आ 198 सर्वसत्वाश्रय: द्वा 219
विराम: उ-द्वा
177
महाद्भुत: शो 199
अतिगहन: द्वा 220
विषम: उ-द्वा
178 औदुम्बर: उ-द्वा 200
सुदर्शन: " 221
शतानन: शो
179 प्राकृतिक: " 201
उग्र: शो 222 अमरेश: द्वा
180 पावक: आ 202
योगान्त: उ-द्वा 223
विरूपाक्ष: "
181
महिमा को 203
योगनिलय: " 224
सुदर्शन:
182 विराम: उ-द्वा 204
वीरेश्वर: उ-शो 225
तेजोधर: शो
183 अंशुमाली " 205
भव:
226
दुरतिक्रम: उ-द्वा
184 केकराक्ष: शो 206
रम्य: उ-शो 227
दुर्ग्रह: "
185
सुधर्मिष्ट: द्वा 207
सनातन: उ-द्वा 228
विशालाक्ष: उ-शो
186 नियामक: द्वा 208
विशृङ्गल: " 229
भव:
187 सुदर्शन:
209
अरिष्ट: शो 230
युगांश: उ-शो
189 देवव्रत: शो 210
महाराजेश्वर: द्वा 231
सुधूम्र: उ-द्वा
190
महर्षय: उ-द्वा 211
धनाध्यक्षेश्वर: " 232
अनिलाशन: "
191 प्रभूत: " 212
सुदर्शन:
233
देवनन्दन: शो
192 निरातङ्क: शो 213
अनिर्विण्ण: शो
193 भव:
214
तारकान्तरित: उ-द्वा
194
भीम: उ-शो 215
तार: "
195 गंभीर: उ-द्वा 216
युगान्ताम्श: उ-शो
196 प्राणगोचर: " 217
भव:
Prakara: 35-36-21-24
295
॥श्री॥
प्राणायाम प्रकार:
वायव: वायूनां वर्णा: वायूनां स्थानानि स्थान वर्णा:
उत्पत्ति
स्थानम्
स्थिति विश्रम स्थाने
रेचकादीनां मात्रा:
रेचकादीनां मन्त्रा:
12 24 36
प्राण: विद्रुम इडा शुल्का कन्दं
सुषुम्नाया वामभाग:
वामनासापुटं
1 2 3
अस्त्र मन्त्रेण रेचकम्
अपान: इन्द्रकोपोपम: गान्धारी पीता "
सुषुम्नाया दक्षिणभाग:
दक्षिणनासापुटम्
2 4 6
समान: खसंकाश: अलम्बुसा बभ्रु: " पुरत: वामाक्षि 1 2 3
हृन्मन्त्रेण पूरकम्
उदान: पद्मकिञ्जल्क सुषुम्ना त्रिदीप्ति " ऊर्ध्व प्रवाहिनी 1 2 3
व्यान: फेन वर्ण: कुहू: अरुणा " पृष्ठत: दक्षिणाक्षि 1 2 3
नेत्रमन्त्रेण कुम्भकम्
नाग: विद्रुम पिङ्गला रक्ता " वाम श्रोत्रं 2 4 6
कूर्म: इन्द्रकोपोपम: पूषा कृष्णपीता " दक्षिण श्रोत्रं 1 2 3
कृकर: खसंकाश: यशस्विनी श्यामवर्णा " पादमूलान्ता 1 2 3
देवदत्त: पद्मकिञ्जल्क हस्तिजिह्वा कृष्णा " मेढ्रान्तपर्यन्ता 1 2 3
धनञ्जय: फेन वर्ण: कोशिनी अञ्जनाभा " पादाङ्गुष्ठपर्यन्ता 1 2 3
296
श्री॥
॥भूतशुद्धिप्रकार: ॥
परमात्मा - प्रभाचक्रम् - जीवात्मा
मण्डलम् वर्ण: लाञ्छनं गुणा: आकार: कर्मेन्द्रियम् ज्ञानेन्द्रियं
अधिष्ठानृ
देवता
तन्मात्रा स्थानम्
प्राणा
याम:
क
पृथिवी
चतुरश्रा पीत वज्रं
शब्द स्पर्शरूप
रस गन्धा:
नगद्रमसमाकुलापुर प्राकार सरिद्वीप
परिष्कृता
च
उपस्थ:
ट
व्राण:
श
सत्य:
त
गन्ध
तन्मात्रा
पादादि
जान्वन्तम्
5
ख
आप:
अर्धचन्द्रा-कारा: श्वेता: कमलम्
शब्द
स्पर्शरूपरसा:
समुद्र सरित्स्रोतौ
रसषटकं सौषधिं
भुवनान्तरे जातानि
अन्यानि भूतानि
छ
पायु:
ठ
जिह्वा
ष
अनिरुद्ध:
थ
रस
तन्मात्रा
जान्वादि
गुह्यान्तम्
(ऊर्वन्तम्)
4
ग
तेज:
त्र्यश्रम् पाटलम् स्वस्तिकम्
शब्द
स्पर्शरूपाणि
दीप्तिमद्भि: विद्युच्चन्द्रार्क नक्षत्र
मणिरत्नै:
धातुर्भिभूषितं स्व प्रकाशशरीरै:
अशरीरै:
खेचरैश्च भूषितम्
ज
पाद:
ड
अक्षि
स
प्रद्युम्न:
द
रूप
तन्मात्रा
ऊर्वादि
गुह्यादि
नाभ्यन्तम्
3
घ
वायु:
वृत्तम् राजोपलाभ: षट्विन्दव: शब्द स्पर्शौ
तैजसै बिम्बैर्युक्त: नानाविधै:
गन्धै: पूर्ण:
झ
पाणि:
ढ
त्वक्
ह
सङ्कर्षण:
ध
स्पर्श
तन्मात्रा
नाभ्यादि
नासिकान्तम्
(कण्ठान्तम्)
2
ङ
आकाश:
नीरुपम् अञ्जनाभ: शब्द:
नानाशब्दसमाकीर्ण: नीरूप: अविग्रहै
शब्दमयै: पूर्ण असंख्यकै: सिद्धै: पूर्ण:
ञ
वाक्
ण
श्रोत्रम्
क्ष
वासुदेव:
न
शब्द
तन्मात्रा
(कण्ठादि)
नासादि
मूर्धान्तम्
ब्रह्मरन्ध्रान्तम्
1
इच्छाग्नि मन्त्र: - ओ र्यूम् नम: आप्लावन मन्त्र: । ओं र्ट्सं आत्मने नम: सम्हार मन्त्र: हुं फट् नम: ।
शान्ति मन्त्र: - ट्य नम: ओंप्सं नम: जीव मन्त्र: प्रकृति - भ,
297
298
॥ द्वादशाराधनादीनां कालनिर्णय: ॥
12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
1 प्रभातिकार्चनस्य 11¼ 11¼ 11¼ 11¼ 13¼ 13¼ 13¼ 13¼ 13¼ 13¼
(4)
मध्य
न्दि
नार्च
नं
(10)
निशी
थया
गं च
कृत्वा
अव
- शिष्टा
घटि
का:
स्व
कार्या
य
(4)
मध्य
न्दि
नार्च
नं
कृत्वा
अव
- शिष्टा
घटि
का:
स्व
कार्या
य
2 यागस्य 2 13¼ 2 13¼ 2 13¼ 2 13¼
3 यागस्य 2 15¼ 2 15¼ 2 15¼ 2 15¼ 2 15¼ 2 15¼
माध्याह्निकस्य 3½ 18¾ 3½ 18¾ 3½ 18¾ 3½ 18¾ 3½ 18¾ 3½ 18¾ 4½ 17¾ 4½ 17¾ 4½ 17¾ 4½ 17¾
4 मध्यन्दिनार्चनस्य 7½ 26¼ 7½ 26¼ 9½ 28¼ 9½ 28¼ 9½ 28¼ 9½ 28¼ 9½ 27¼ 9½ 27¼ 9½ 27¼ 9½ 27¼
5 यागस्य 2 28¼ 2 28¼
6 अपराह्णयागस्य 3 31¼ 3 31¼ 3 31¼ 3 31¼ 3 31¼ 3 31¼ 3 30¼ 3 30¼
स्वाध्यायस्य 2 33¼ 2 33¼ 2 33¼ 2 33¼ 2 33¼ 2 33¼ 2 32¼ 2 32¼ 5 32¼ 5 32¼
सायं आह्निकस्य 1½ 34 ¾ 1½ 34 ¾ 1½ 34 ¾ 1½ 34 ¾ 1½ 34 ¾ 1½ 34 ¾ 1½ 33 ¾ 1½ 33 ¾ 1½ 33 ¾ 1½ 33 ¾
7 प्रदोषार्चनस्य 7½ 42¼ 7½ 42¼ 7½ 42¼ 9½ 44¼ 9½ 44¼ 9½ 44¼ 9½ 43¼ 9½ 43¼ 9½ 43¼ 9½ 43¼
8 यागस्य 2 44¼ 2 44¼ 2 44¼ 2 46¼ 2 46¼
9 यागस्य 2 46¼ 2 46¼ 2 46¼
10 निशीथयागस्य 3 49¼ 3 49¼ 3 49¼ 3 49¼ 3 49¼ 4 48¼ 4 47¼ 4 47¼ 4 47¼
11 यागस्य 2 51¼
12 प्रत्यूषयागस्य 2½ 53¼ 2½ 51¾ 2½ 51¾ 2½ 51¾ 2½ 51¾ 3½ 51¾ 3½ 50¾
योगविश्रामयो: 4 57 ¾ 6 57 ¾ 6 57 ¾ 6 57 ¾ 6 57 ¾ 6 57 ¾ 6 56 ¾ 9½ 56 ¾ 9½ 56 ¾ 11½ 54 ¾
नित्यकर्मण: 2¼ 60 2¼ 60 2¼ 60 2¼ 60 2¼ 60 2¼ 60 3¼ 60 3¼ 60 3¼ 60 5¼ 60
299
॥ आधारशक्त्यादि कल्पन प्रकार: ॥
1 2 3 4 5 6 7 8 9
स्थानानि
नामानि मानसयागे बाह्ययागे आकार: वर्ण: विभव: तत्वम् स्वभाव: व्यापार: इतरस्वभावा:
1 आधार शक्ति:
नाभिमेड्रान्तरे
अध:
योगपीठस्य
अध:
आधेयोल्लि-
ङ्गिनाकार:
सित: प्रकाश: भूतानि शान्त: निर्व्यापार: अन्तर्मुखस्थिति:
2 कूर्मकालाग्नि: तदुपरि तदुपरि कूर्मवक्त्र: निष्टप्तरुक्माभ: ज्वालौघ: तन्मात्रा: भीषण:
कूर्ममुद्रान्वित:
शङ्खचक्रधर:
(स्वस्तिकस्थित:)
3 अनन्त: … … सहस्रफण: श्वेत: भोग: कर्मेन्द्रियाणि अभयप्रदानम्
साञ्जलि: सितपद्मधारी
अनन्तशशि सङ्काश:
4 भूमि: …
योगपीठस्य
उपाने
सर्वरत्नभूषिता
भूदेवी रूपा
काञ्चनम् ज्ञानेन्द्रियाणि पद्मासनेन उपविष्टा
5 क्षीराब्धि: नाभि: तस्य जगत्यां
कुन्दावदात:
पुरुष:
कुन्दावदात: अमृतासार मन: शङ्खध्मायी
सितस्निग्धजटाधरी
मुक्तादामविभूषित:
विस्तीर्णसर्वावयव:
विक्षिप्तोरुजानुपाद:
300
1 2 3 4 5 6 7 8 9
नामानि मानसयागे बाह्ययागे आकार: वर्ण: विभव: तत्वम् स्वभाव: व्यापार: इतरस्वभावा:
6 आधारपद्म: तदुत्पन्न: तस्य कुमुदे पुरुषरूपी
सुपक्वाम्रफल-
श्यामपाणिपादत
ल:
दलादि अहङ्कार: स्मितानन:
रक्ताक्ष: विप्रकीर्णकेश:
पद्मासनेनोपविष्ट:
अलिमालाशताकुल:
(पद्ममाला शताकुल:)
पद्ममुद्रान्वित:
सुदीर्घचरन:।
7 a धर्म: तदुपर्याग्नेयदिशि
तस्य
कण्ठे
आग्नेय्यां
मृगेन्द्ररकन्ध
वदन:
तुहिनवर्ण: सद्विवेक: महान् (धी:)
शिरसा
कालचक्र
धारणम्
ज्ञानम् नैऋत्यां नैऋत्यां … स्फटिकाभम् … … …
वैराग्यम् वायव्ये वायव्ये … मुक्तावर्णम् … … …
ऐश्वर्यं ऐशान्ये ऐशान्ये … शशिप्रभम् … … …
7 b अधर्म: तत्रैव प्राच्यां
तत्रैव
प्राच्यां
राजराजोपम: पद्मरागवर्णम् अविद्या … …
अज्ञानम् दक्षिणस्यां दक्षिणस्यां … प्रवालवर्णम् … … …
अवैराग्यं वारुण्यां वारुण्यां … अग्निवर्णम् महत् … …
अनैश्वर्यम् उत्तरस्यां उत्तरस्यां … दाडिमवर्णम् … … …
301
1 2 3 4 5 6 7 8 9
नामानि मानसयागे बाह्ययागे आकार: वर्ण: विभव: तत्वम् स्वभाव: व्यापार: इतरस्वभावा:
7 c ऋग्वेद: प्रागीशानयोर्मध्ये
प्रागीशान
योर्मध्ये
वाजिवक्त्र: हेमनिभ:
अहेयवाक्
प्रपञ्च:
… …
यजुर्वेद: प्रागाग्नेययो:-
प्रागाग्नेय
यो: -
… चम्पक: … … …
सामवेद: यातु वारुणयो:-
यातुवारु
णयो:-
… खद्योतवर्ण: … … …
अधर्वणवेद: यातु वारुणयो:-
वायुवारु
णयो:-
… हरितालनिम: … … …
7 d कृतयुग: वायु वारुणयो: -
सोमेशान
यो:-
वृषेन्द्रवदन: सुपक्वाम्रफलाभ:
त्रुट्यादिशुल्पा
न्त:
महान् …
त्रेतायुग: सोमेशानयो: -
याम्याग्नेय
यो:-
… अतसीसुमनिभ: … … …
द्वापरयुग: याम्याग्नेययो: -
यातु
यमयो:-
… नीलाञ्जनाभ: … … …
कलियुग: सोमवाय्वो: -
सोमवा
य्वो:-
… शुकनिभ: … … …
8 कालचक्रम् तन्मध्ये ब्रमि:
9 अव्यक्तपद्मं ….. गौणीवृत्ति: प्रकृति:
302
1 2 3 4 5 6 7 8 9
नामानि मानसयागे बाह्ययागे आकार: वर्ण: विभव: तत्वम् स्वभाव: व्यापार: इतरस्वभावा:
10 (1)सूर्यमण्डलं तद्दलेषु स्वर्लोक:
(2)सोममण्ड
लं
तत्केसरेषु …
(3)अग्निमण्ड
लं
तत्कर्णिकायां …
11 चिद्धन: तन्मध्ये विमला: पुरुष:
12 विमलादिका: तस्य परित:
303
स्वयंव्यक्तादिषु प्रातरिज्यादीनां प्रारम्भपरमावधिकालनिर्णय: ॥
व्यामिश्रयाजि
भि:
कल्पिते
स्थाने
अनन्यशरणै:
कल्पिते स्थाने
सच्छूद्रै: कल्पिते
स्थाने
सद्वै
श्यै:
कल्पि
ते
स्थाने
सदागमज्ञै:
क्षत्रियै:
कल्पिते स्थाने
पञ्चकाल
परै:
विप्रै:
कल्पिते
स्थाने
ऋषि
भि:
क
ल्पि
ते
स्था
ने
सिद्धै: कल्पिते
स्थाने
दिव्य
स्थाने
स्वयं
व्यक्ते
स्थाने
प्रातरिज्यारम्भ:
उक्तकालं न
व्यतिक्रमेत्
2
3
5 6
7
8 10
माध्यन्दिनार्चनारम्भै:
15
16
18
18
20 21
21
22 25
सायन्तनयागारम्भ:
30
31
33
33
36 37
37 ½
38 40
निशीथयजनारम्भ: 43 44 45 46 47 48 49 50 52
प्रत्युषपूजारम्भ: 49 50 51 52 ½ 54 55 56 57 60
श्री पारमेश्वर संहिता
स्नपन विधि प्रकारा:
- परम् (प्रधान कलशा: 12)
➢ परापरम्
➢ परस्थूलम्
➢ परसूक्ष्मम्
- स्थूलम् (कलशा: 40)
➢ स्थूलपरम्
➢ स्थूलस्थूलम्
➢ स्थूलसूक्ष्मम्
- सूक्ष्मम् (कलशा: 20)
➢ सूक्ष्मपरम्
➢ सूक्ष्मस्थूलम्
➢ सूक्ष्मसूक्ष्मम्
श्री पारमेश्वर संहिता
[[305]]
प्रधानस्नपनकलशा: 12
12
8
4
11
7
3
10
6
2
9
5
1
परस्नपन कलशा: 12
12
8
4
11
7
3
10
6
2
9
5
1
परसूक्ष्मस्नपनकलशा: 12
12
8
4
11
7
3
10
6
2
9
5
1
परस्थूलस्नपन कलशा: 12
12
8
4
11
7
3
10
6
2
9
5
1
श्री पारमेश्वर संहिता
स्थूलपरस्नपन कलशा: 40 (a)
40
39
38
37
36
35
34
33
32
31
30
29
28
27
26
25
24
23
22
21
20
19
18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
श्री पारमेश्वर संहिता
[[307]]
स्थूलपरस्नपन कलशा: 40 (b)
4
3
2
1
5
6
7
8
12
11
10
9
13
14
15
16
20
19
18
17
21
22
23
24
28
27
26
25
29
30
31
32
36
35
34
33
37
38
39
40
श्री पारमेश्वर संहिता
स्थूलसूक्ष्मस्नपन कलशा: 40
40
39
38
37
36
35
34
33
32
31
30
29
28
27
26
25
24
23
22
21
20
19
18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
श्री पारमेश्वर संहिता
[[309]]
स्थूलस्थूलस्नपन कलशा: 40
40
39
38
37
36
35
34
33
32
31
30
29
28
27
26
25
24
23
22
21
20
19
18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
श्री पारमेश्वर संहिता
श्री पारमेश्वर संहिता
[[311]]
॥परस्नपनद्रव्यादय: ॥
- प्रधानस्नपनकलशद्रव्याणि 2. परस्नपनकलशद्रव्याणि । 3. परसूक्ष्मस्नपनकलशद्रव्याणि ।
1 धात्रीफलोदकम् 1 पञ्चगव्यम् 1 पञ्चगव्यम्
2 लोद्ध्रतोयम् 2 क्षीरम् 2 दधि
3 रक्तचन्दनतोयम् 3 दधि 3 क्षीरम्
4 रजनीजलम् 4 घृतम् 4 घृतम्
5 ग्ग्रन्धिपल्लवाम्बु 5 मधु 5 मधु
6 तगरोदकम् 6 सर्वौषधिजलम् 6 इक्षुरस:
7 प्रियङ्गुवारि 7 बीजतोयम् 7 सर्वौषधिजलम्
8 मांसीजलम् 8 फलतोयम् 8 गन्धोदकम्
9 सिद्धार्थोदकम् 9 गन्धोदकम् 9 रत्नोदकम्
10 सर्वौषधिजलम् 10 पुष्पोदकम् 10 फलोदकम्
11 सर्वरत्नोदकम् 11 हेमोदकम् 11 पुष्पोदकम्
12 शुद्धोदकम् 12 रत्नोदकम् 12 शुद्धोदकम्
- परस्थूलस्नपनकलशद्रव्याणि 5. सूक्ष्मपरस्नपनकलशद्रव्याणि ।
1 क्षीरम् 1 क्षीरम् 13 मांसीजलम्
2 दधि 2 दधि 14 सिद्धार्थोदकम्
3 घृतम् 3 घृतम् 15 सर्वौषधिजलम्
4 क्षौद्रम् 4 मधु 16 पत्रोदकम्
5 सर्वगन्धोदकम् 5 इक्षुरस: 17 पुष्पतोयम्
6 सर्वौषधिजलम् 6 धात्रीफलम् 18 फलोदकम्
7 पत्रतोयम् 7 लोद्ध्रतोयम् 19 बीजोदकम्
8 पुष्पतोयम् 8 रक्तचन्दनतोयम् 20 गन्धोदकम्
9 फलतोयम् 9 रजनीजलम् 21 हेमोदकम्
10 बीजतोयम् 10 ग्रन्धिपल्लवाम्बु 22 रत्नोदकम्
11 तगरोदकम् 23 पुष्पतीर्थम्
12 प्रियंगुवारि 24 सरित्तोयम्
25 शुद्धोदकम्
श्री पारमेश्वर संहिता
-
सूक्ष्मसूक्ष्मस्नपनकलशद्रव्याणि
-
सूक्ष्मस्थूलस्नपनकलशद्रव्याणि
1 शुद्धोदकम् 1 पुष्पोदकम्
2 क्षीरम् 2 गन्धोदकम्
3 शुद्धोदकम् 3 स्वर्णोदकम्
4 रत्नोदकम् 4 सर्वरत्नजलम्
5 हेमोदकम् 5 पञ्चगव्यम्
6 गन्धोदकम् 6 गोमूत्रम्
7 फलोदकम् 7 गोमयाम्बु
8 पुष्पोदकम् 8 त्रेताग्नि भूतिजलम्
9
शालिबीजोदकम्
9
गजगोवृषभश्रृङ्गानां
वल्मीकस्य च मृद:
10
धात्रीफलोदकम्
10
शालीक्षेत्र नदीमध्य
पद्मषण्डपर्वतानां मृद:
11 पथ्यातोयम् 11 सर्षपाम्बु
12
गलूचीक्षोद: 12 सर्वौषधि
13 विभीतकजलम् 13 क्षीरम्
14 कुमारीक्वथिततोयम् 14 दधि
15 व्याघ्रीजलम् 15 घृतम्
16 नागरोदकम् 16 मधु
17 मधूदकम् 17 सर्वबीजम्
—– 18 सर्वफलोदकम्
19 समस्तधान्योदकम्
20 सर्वगन्धाम्बु
श्री पारमेश्वर संहिता
[[313]]
8-a, 8-b स्थूलपरस्नपनकलशद्रव्याणि
1 पाद्यद्रव्यम् 21 पद्ममूलानि
2 अर्घ्यद्रव्यम् 22 पद्ममूलानि
3 आचमनीयद्रव्यम् 23
सक्षीरद्रुमादिपत्रपुष्प-
फलयुतमञ्जरी
4 नगाद्यादिद्वादशमृद: 24 जात्यादि
5 गोमयरस: 25 रोचनादि
6 वनाग्निभस्मादि: 26 दर्भदूर्वाङ्कुराणि
7 कुशोदकान्वितपञ्चगव्यम् 27 सितसिद्धार्थादि
8 सघृततैलम् 28 सप्तग्राम्यौषधि
9 चमषीवारि 29 सप्तारण्यौषधि
10 कषायम् 30 बाह्लीकादि कर्पूराणि
11 त्रिफलोदकम् 31 सुवर्णादि
12 वचादि 32 नवरत्नानि
13 महानीलादि 33 विद्रुमानि
14 यष्ट्यादि 34 मुक्ताफलानि
15 गजपिप्पलश्रीफलाद्यानि 35 अर्घ्योदकम्
16 दधि 36 नद्याद्युदकम्
17 क्षीरम् 37 तीर्थोदकम्
18 घृतम् 38 सर्वौषधी:
19 मधु 39 शुद्धोदकम्
20 इक्षुरस: 40 सुगन्धपुष्पोदकम्
-
स्थूलसूक्ष्म स्नपनकलशद्रव्याणि । शीतोदकानि ।
-
स्थूलस्थूलस्नपनकलशद्रव्याणि । गन्धोदकानि
श्री पारमेश्वर संहिता
॥श्रीमते रामानुजाय नम: ॥
॥अपरभेदे प्रथमपर्याये उत्तमोत्तमस्नपनद्रव्यादय: ॥
न्यास-
क्रम:
द्रव्याणि
उद्धार-
क्रम:
देवता:
न्यास-
क्रम:
द्रव्याणि
उद्धार-
क्रम:
देवता:
1 घृतम् 5 वासुदेव: 14 दधि 6 विष्णु:
2 उष्णोदकम् 10 सङ्कर्षण: 15 क्षीरम् 7 मधुसूदन:
3 रत्नवारि 14 प्रद्युम्न: 16 मधु 8 त्रिविक्रम:
4 फलोदकम् 11 अनिरुद्ध: 17 कषायम् 9 वामन:
5 लोहाम्भ: 15 नारायण: 18 गुलोदकम् 18 श्रीधर:
6 मार्जनाम्भ: 12 हयग्रीव: 19 इक्षुरस: 19 हृषीकेश:
7 गन्धाम्भ: 16 विष्णु: 20 नालिकेररस: 20 पद्मनाभ:
8 अक्षतवारि 13 नृसिंह: 21 शान्तिवारि 21 दामोदर:
9 यवोदकम् 17 वराह: 22 मङ्गलोदकम् 22 नर:
10 पाद्यम् 1 केशव: 23 …. 23 नारायण:
11 अर्घ्यम् 2 नारायण: 24 …. 24 हरि:
12 आचामम् 3 माधव: 25 …. 25 कृष्ण:
13 पञ्चगव्यम् 4 गोविन्द:
कोष्ठानामधोनिर्दिष्टसंख्याक्रमेण कलशानामुपकलशानाञ्च न्यास: कार्य: । कोष्ठानामूर्ध्वनिर्दिष्टसंख्याक्रमेण
द्रव्यकलशै: (प्रधान) अभिषेक: कार्य: । तत्तद्द्रव्यकलशाभिषेकानन्तरं तत्तदुपकलशै: तत्तन्मन्त्रैरभिषेक: कार्य:।
मध्यस्थ चतुष्षष्ट्युपकलशानां स्नपनक्रमस्तु - तत्र प्राचीस्थशुद्धोदककलशाष्टकानां निर्दिष्ट-संख्याक्रम एव ।
तद्बहि:स्थितानामष्टानां सुगन्धोदकपूर्णानामष्टचत्वारिंशदुपकलशानामभिषेक-क्रमस्तु - तत्र प्राचीस्थ
अष्टचत्वारिंशत्कलशानां निर्दिष्टसंख्याक्रम एव ॥
अपरे प्रथमपर्याये अधमोत्तमस्नपने -17 कलशे
द्रव्यादय: । 1-1 तुल्या: ।
तत्र मध्यस्थनवके सङ्ख्या व्यत्यस्ता: ।
पार्श्वत: यथावत् प्रदर्शिता: ॥
द्रव्यादय: ।
1 घृतम् 7 गन्धाम्भ: 13 पञ्चगव्यम्
2 उष्णोदकम् 8 अक्षतवारि 14 दधि
3 रत्नानि 9 यवोदकम् 15 क्षीरम्
4 फलोदकम् 10 पाद्यम् 16 मधु
5 लोहाम्भ: 11 अर्घ्यम् 17 कषायाम्बु
6 मार्जनाम्भ: 12 आचमनम्
श्री पारमेश्वर संहिता
[[315]]
अपरभेदे द्वितीयपर्याये उत्तमोत्तमकलशानां संख्या 196. तत्र न्यासक्रम: कोष्ठमध्यस्थसंख्याभि:
निर्दिष्ट:।
उद्धार
क्रम:
द्रव्याणि न्यासक्रम: । उद्धार क्रम: द्रव्याणि न्यासक्रम: ।
1 अर्घ्यम् 37-38-39-40 14 गन्ध: 25
2 पाद्यम् 41-42-43-44 15 माक्षिकम् 26-27
3 आचमनम् 45-46-47-48 16 कषायम् 28
4 पञ्चगव्यम् 49-50-51-52 17 मौक्तिकम् 5-6
5 तैलम् 53-54-55-56 18 वज्रम् 7
6 गुलोदकम् 57-58-59-60 19 गोमेदकम् 8-9
7 तिलोदकम् 61-62-63-64 20 इन्द्रनीलम् 10
8 अक्षतोदकम् 65-66-67-68 21 पुष्परागम् 11-12
9 आज्यम् 17-18 22 ब्रह्मरागम् 13
10 औपमानिकम् 19 23 चन्द्रकान्तम् 14-15
11 क्षीरम् 20-21 24 विद्रुमम् 16
12 मार्जनम् 22 25 सर्वरत्नम् 1-2-3-4
13 दधि 23-24 गन्धोदकम् 29-36
उद्धारक्रम: अत्र प्रथमं दर्शित:, तत्तद्द्रव्यकलशस्नपनानन्तरं तत्तत्समीपस्थगन्धोदककलशै: प्रादक्षिण्येन
अभिषेक: कार्य: ।
अनिर्दिष्टद्रव्येषु कलशेषु गन्धोदकानि ।
अपरभेदे द्वितीयपर्याये मध्यममध्यमस्नपन कलशसंख्या 81.
न्यास: द्रव्यम् उद्धार: न्यास: द्रव्यम् उद्धार: न्यास: द्रव्यम् उद्धार:
1 रत्नवारि 17 7 ब्रह्मरागम् 14 13 पञ्चगव्यम् 4
2 मुक्ता 9 8 चन्द्रकान्तम् 15 14 दधि 5
3 वज्रम् 10 9 विद्रुमम् 16 15 क्षीरम् 6
4 गोमेदकम् 11 10 पाद्यम् 1 16 मधु 7
5 इन्द्रनीलम् 12 11 अर्घ्यम् 2 17 कषायम् 8
6 पुष्परागम् 13 12 आचमनम् 3
श्री पारमेश्वर संहिता
अपरभेदे तृतीयपर्याये उत्तमोत्तमस्नपन कलशसंख्या 49.
न्यास: द्रव्यम् न्यास: द्रव्यम् न्यास: द्रव्यम्
1 पाद्यम् 11 मार्जनाम्भ: 26 गन्धाम्भ:
2 अर्घ्यम् 12 फलाम्भ: 27 पुष्पवारि
3 आचमनम् 13 परिमार्जनम् 28 औपमानिकम्
4 पञ्चगव्यम् 14 रत्नोदकानि 29 आमलकोदकम्
5 घृतम् 15 सर्वलोहाम्भ: 30 अक्षताम्भ:
6 दधि 16 कुशाम्भ: 31 तिलाम्भ:
7 क्षीरम् 17 सक्तुबारि 32 यवाम्भ:
8 मधु
18 to
25
शुद्धतोयम्
33 तण्डुलाम्भ:
9 उष्णोदकम् 34 to
49
शुद्धाम्भ:
10 कषायम्
न्यासक्रमेणैवोद्धार: ।
अपरभेदे चतुर्थपर्याये उत्तमोत्तमस्नपन कलशसंख्या 25.
मन्त्रार्चनं उद्धारक्रमश्च आद्योत्तमोत्तमवत् ।
न्यास: द्रव्यम् न्यास: द्रव्यम् न्यास: द्रव्यम्
1 घृतम् 8 अक्षतवारि 15 क्षीरम्
2 उष्णोदकम् 9 यवोदकम् 16 मधु
3 रत्नानि 10 पाद्यम् 17 कषायम्
4 फलोदकम् 11 अर्घ्यम् 18 गुलोदकम्
5 लोहाम्भ: 12 आचमनम् 19 इक्षुरस:
6 मार्जनाम्भ: 13 पञ्चगव्यम् 20 नालिकेरजलम्
7 गन्धाम्भ: 14 दधि 21 शान्तिवारि
22-25 मङ्गलोदकम् ।
श्री पारमेश्वर संहिता
[[317]]
अपरभेदे चतुर्थपर्याये उत्तममध्यमस्नपनकलशसंख्या 25.
न्यास: द्रव्यम् न्यास: द्रव्यम् न्यास: द्रव्यम्
1 स्नानतोयम् 9 मधु 17 कुशतोयम्
2 अर्घ्यम् 10 उष्णोदकम् 18 गन्धोदकम्
3 पाद्यम् 11 कषायम् 19 पुष्पाम्भ:
4 आचामम् 12 मार्जनम् 20 औपमानिकम्
5 पञ्चगव्यम् 13 फलतोयम् 21 आमलकतोयम्
6 घृतम् 14 तिलाम्बु 22 अक्षताम्भ:
7 दधि 15 रत्नाम्भ: 23 नारिकेलरस:
8 क्षीरम् 16 लोहवारि 24 इक्षुरस:
25 तण्डुलवारि
अपरभेदे चतुर्थपर्याये उत्तमाधमस्नपनकलशसंख्या 25.
न्यास: द्रव्यम् न्यास: द्रव्यम् न्यास: द्रव्यम्
1 पाद्यम् 9 उष्णवारि 17 उष्णवारि
2 अर्घ्यम् 10 कषायम् 18 गन्धाम्भ:
3 आचामम् 11 मार्जनाम्भ: 19 पुष्पाम्भ:
4 पञ्चगव्यम् 12 फलाम्भ: 20 औपमानिकम्
5 घृतम् 13 परिमार्जनम् 21 आमलकवारि
6 दधि 14 रत्नाम्भ: 22 अक्षताम्भ:
7 क्षीरम् 15 लोहवारि 23 तिलोदकम्
8 मधु 16 कुशाम्भ: 24 यववारि
25 तण्डुलवारि
श्री पारमेश्वर संहिता
अपरभेदे चतुर्थपर्याये मध्यममध्यमस्नपनकलशसंख्या 9.
न्यास: द्रव्याणि न्यास: द्रव्याणि न्यास: द्रव्याणि
1 घृतम् 4 मधु 7 गन्धाम्भ:
2 दधि 5 उद्वर्तनचूर्णम् 8 पुष्पाम्भ:
3 क्षीरम् 6 उष्णाम्भ: 9 मङ्गलोदकम्
अपरभेदे चतुर्थपर्याये मध्यमाधमस्नपनकलशसंख्या 9.
न्यास: द्रव्याणि न्यास: द्रव्याणि न्यास: द्रव्याणि
1 घृतम् 4 मधु 7 रत्नाम्बु
2 क्षीरम् 5 गन्धाम्भ: 8 ओषधिवारि
3 दधि 6 हेमाम्बु 9 शालीचूर्णम्
अपरभेदे चतुर्थपर्याये अधमोत्तमस्नपनकलशसंख्या 9.
न्यास: द्रव्याणि
न्यास: द्रव्याणि
1–5 पञ्चगव्यम् 6–9 शुद्धतोयम्
अपरभेदे चतुर्थपर्याये अधममध्यमस्नपनकलशसंख्या 5.
न्यास: द्रव्याणि न्यास: द्रव्याणि न्यास: द्रव्याणि
1 रत्नोदकम् 3 गोमेदक-इन्द्रनीले 5 चन्द्रकान्तविद्रुमे
2 मुक्तावज्रे 4 पुष्यराग ब्रह्मरागे
अपरभेदे चतुर्थपर्याये अधमाधमस्नपनकलशसंख्या 3.
न्यास: द्रव्याणि न्यास: द्रव्याणि न्यास: द्रव्याणि
1 सर्वरत्नजलम् 2
मुक्तावज्र-गोमेदक
इन्द्रनीलानि
3
पुष्पराग ब्रह्मराग
चन्द्रकान्तविद्रुमाणि
श्री पारमेश्वर संहिता
[[319]]
अपरभेदे उत्तमादिभेदा:
प्रथमपर्याय:
1) उत्तमोत्तमम् - (कलशा: 473)
2) उत्तममध्यमम् - (कलशा: 409)
3) उत्तमाधमम् - (कलशा: 313)
4) मध्यमोत्तमम् - (कलशा: 277)
5) मध्यममध्यमम् - (कलशा: 213)
6) मध्यमाधमम् - (कलशा: 117)
7) अधमोत्तमम् - (कलशा: 81)
8) अधममध्यमम् - (कलशा: 473)
9) अधमाधमम् - (कलशा: 17)
श्री पारमेश्वर संहिता
अपरभेदे उत्तमादिभेदा:
द्वितीयपर्याय:
10) उत्तमोत्तमम् - (कलशा: 196)
11) उत्तममध्यमम् - (कलशा: 108)
12) उत्तमाधमम् - (कलशा: 97)
13) मध्यमोत्तमम् - (कलशा: 85)
14) मध्यममध्यमम् - (कलशा: 81)
15) मध्यमाधमम् - (कलशा: 49)
16) अधमोत्तमम् - (कलशा: 25)
17) अधममध्यमम् - (कलशा: 17 )
18) अधमाधमम् - (कलशा: 9)
श्री पारमेश्वर संहिता
[[321]]
अपरभेदे उत्तमादिभेदा:
तृतीयपर्याय:
19) उत्तमोत्तमम् - (कलशा: 49)
20) उत्तममध्यमम् - (कलशा: 33)
21) उत्तमाधमम् - (कलशा: 29)
22) मध्यमोत्तमम् - (कलशा: 25)
23) मध्यममध्यमम् - (कलशा: 21)
24) मध्यमाधमम् - (कलशा: 9)
25) अधमोत्तमम् - (कलशा: 9)
26) अधममध्यमम् - (कलशा: 5 )
27) अधमाधमम् - (कलशा: 1)
श्री पारमेश्वर संहिता
अपरभेदे उत्तमादिभेदा:
चतुर्थपर्याय:
28) उत्तमोत्तमम् - (कलशा: 25)
29) उत्तममध्यमम् - (कलशा: 25)
30) उत्तमाधमम् - (कलशा: 25)
31) मध्यमोत्तमम् - (कलशा: 21)
32) मध्यममध्यमम् - (कलशा: 9)
33) मध्यमाधमम् - (कलशा: 9)
34) अधमोत्तमम् - (कलशा: 9)
35) अधममध्यमम् - (कलशा: 5 )
36) अधमाधमम् - (कलशा: 3)
श्री पारमेश्वर संहिता
[[323]]
1
श्री पारमेश्वर संहिता
2
श्री पारमेश्वर संहिता
[[325]]
3
श्री पारमेश्वर संहिता
4
श्री पारमेश्वर संहिता
[[327]]
5
श्री पारमेश्वर संहिता
6
श्री पारमेश्वर संहिता
[[329]]
7, 8
श्री पारमेश्वर संहिता
9
श्री पारमेश्वर संहिता
[[331]]
10
श्री पारमेश्वर संहिता
11
श्री पारमेश्वर संहिता
[[333]]
12
श्री पारमेश्वर संहिता
13
श्री पारमेश्वर संहिता
[[335]]
14
अप, द्विती, मध्यम मध्यम स्नपन कलशा: 81
17
10
14
13
9 2 3
8 1 4
7 6 5
11
16
12
15
श्री पारमेश्वर संहिता
15
अप, द्विती, मध्यमाधम स्नपनकलशा: 49
पूर्ववत्
शु
शु
शु
शु
शु
शु
शु
शु
17
ग
10
ग
11
शु
शु
ग
9
2
3
ग
शु
शु
16
8
1
4
12
शु
शु
ग
7
6
5
ग
शु
शु
15
ग
14
ग
13
शु
शु
शु
शु
शु
शु
शु
शु
शु - शुद्धोदकम्
ग - गन्धोदकम्
श्री पारमेश्वर संहिता
[[337]]
श्री पारमेश्वर संहिता
श्री पारमेश्वर संहिता
[[339]]
श्री पारमेश्वर संहिता
श्री पारमेश्वर संहिता
[[341]]
श्री पारमेश्वर संहिता
श्री पारमेश्वर संहिता
[[343]]
श्री पारमेश्वर संहिता
श्री पारमेश्वर संहिता
[[345]]
श्री पारमेश्वर संहिता
हस्रकलशस्नपनम्
न्यास: द्रव्यानाम् देवता उद्धार: मन्त्र:
1
(1)सूर्यकान्तम् (2)पद्मरागम् (3)वैडूर्यम्
(4)चन्द्रकान्तम् (5)अयस्कान्तम् (6)इन्द्रनीलम्
(7)प्रवालम् (8)गारुडम् (9) पुष्यरागम् (10)
स्फटिकम् (11)ब्रह्मरागम् (12)मेचकम् (13)वज्रं
(14)रजतम् (15)मौक्तिकम् (16)ताम्रम्
वासुदेव: 105
समस्तेन पुरुषसूक्तेन
मध्यस्थै: नवभि: कलशै:
अभिषेक:
2 सूर्यकान्तपद्मरागे वासुदेव: 97 2
बहि: कलशाष्टकस्य
“सहस्रशीर्षा”
मध्यघटस्य “पुरुष एवेदं
सर्वं”
3 वैडूर्यचन्द्रकान्ते " 98 3
बहि: “एतावानस्य
महिमा”
मध्ये त्रिपादूर्ध्व”
4 अयस्कान्त इन्द्रनीले सङ्कर्षण: 99 4
बहि: “ततो
विराळजामत” मध्ये
“तस्माद्यज्ञात्”
5 प्रवालगारुडे " 100 5
बहि: “तस्माद्यज्ञात्”
मध्ये
“तस्मादश्वा”
6 पुष्यरागस्फाटिके प्रद्युम्न: 101 6
बहि: “तं यज्ञं”
मध्ये “यत्पुरुषं”
7 ब्रह्मरागमेचके " 102 7
बहि: “ब्राह्मणोस्य”
मध्ये “चन्द्रमा”
8 वज्ररजते अनिरुद्ध: 103 8
बहि: “नाभ्या आसीत्”
मध्ये “यत्पुरुषेण”
9 मौक्तिकताम्रे " 104 9
बहि: “सप्ताख्यासन्”
मध्ये “यज्ञेन यज्ञं”
एतेषां द्विसप्तत्युपकलशेषु मौक्तिकानि
नवस्वष्टकेषु 1 सत्य:, 2-3 सुपर्ण:, 4-5 गरुड:, 6-7
तार्क्ष्य:, 8-9 विहगेश्वर:, अत्रदिक्पूजानन्तरं विदिक्षु
पूजा कार्या ।
श्री पारमेश्वर संहिता
[[347]]
न्यास: द्रव्यानाम् देवता उद्धार: मन्त्र:
10
(1)कदली(2)पनस(3)आम्र(4)क्षीरिका
(5)बदरी(6)मातुलङ्ग (7)केसर(8)हव्य
(9)जम्बीर
पद्मनाभ: 57 इदं वच: पर्जन्याय
11 मातुलङ्गदाडिमे ध्रुव: 49 उरुयज्ञाय
12 नारङ्गजम्बीरे अनन्त: 50 इन्द्राविष्णू दृंहिता
13 तक्कोलबदर्यौ शक्त्यात्मा 51 इयं मनीषा
14 क्षीरिकाऽऽमलके मधुसूदन: 52 वषट् ते विष्णो
15 द्राक्षाखर्जूरे विद्याधिदेव: 53 तिस्रो वाच:
16 आम्रसहकारौ कपिल: 54 योवर्ध ओषधि
17 पनसक्षुद्रपनसे विश्वरूप: 55 स्तरीरत्वद्भवति
18 कदलीमोचके विहङ्गम: 56 यस्मिन् विश्वा
एतेषां द्विसप्तत्युपकलशेषु
बदरी फलानि ।
नवस्वष्टकेषु मध्यमाष्टकेषु
कल्की,
शेषेषु पातालशायी ।
19
(1)उशीरम्(2)कुङ्कुमम्(3)क्रोडात्मा
(4)मांसी(5)मुरम्(6)हरिबेरम्(7)कुष्ठम्
(8)अगरु ।
क्रोडात्मा 66 सहस्रशीर्षादिसमस्तै:
20 उशीरम् बडबावक्त्र: 58 सहस्रशीर्षं देवं
21 कुङ्कुमम् धर्म: 59 विश्वत: परमं
22 मांसी वागीश्वर: 60 पतिं विश्वस्य
23 मलयजम् एकार्णवशय: 61 नारायण परं
24 मुरम् कूर्म: 62 यच्च किंचित्
25 हरिबेरम् वराह: 63 अनन्तमव्ययं
26 कुष्ठम् नारसिंह: 64 अधो निष्ठया
27 अगरु अमृताहरण: 65 सन्ततं सिराभि:
एतेषामुपकुम्भेषु मलयजम् । नवस्वष्टकेषु मध्यमाष्टक कल्की बहिस्थाष्ट केषु पातालशायी ।
28 (1)समुद्र(2)वापी(3)कूप (4)तटाक
(5)ह्रद (6)वृष्टि (7)नदी (8)हिमतोयानि
श्रीपति: 75 समुद्रज्येष्ठेति चतुर्भि:
29 समुद्र कान्तात्मा 67 समुद्रज्येष्ठा
30 वापी राहुजित् 68 वाप्यादि पञ्चकानां तु
31 कूप कालनेमिघ्न: 69 या आपो दिव्या इति
32 तटाक पारिजातहर: 70
श्री पारमेश्वर संहिता
न्यास: द्रव्यानाम् देवता उद्धार: मन्त्र:
33 हृद लोकनाथ: (शान्तात्मा) 71
34 वृष्टि दत्तात्रेय: 72
35 नदी न्यगोधशायी 73 यासां राजा
36 हिमतोयम् एकशृङ्गतनु: 74 यासु राजा
एतेषामुपकलशेषु शोद्धोदकानि । नवस्वष्टकेषु मध्यमाष्टके कल्की, बहि:स्थाष्टकेषु पातालशायी
37
(1) यव (2) गोधूम (3) वीहि
(4) शाली (5) मुद्र (6) प्रियङ्गु
(7) माष (8) नीवारका:
वामनदेह: 84 या ओषधीस्सोमराज्ञी
38 यव त्रिविक्रम: 76 यदिमा
39 गोधूम नर: 77 यस्यौषधि
40 व्रीहि नारायण: 78 साकं यक्ष्म
41 शाली हरि: 79 अन्यावो
42 मुद्र कृष्ण: 80 या: फलिनी
43 प्रियङ्गु परशुराम: 81 मुंचतु मा शपथ्या
44 माष कोदण्डराम: 82 आप: पुनन्तु
45
नीवारक
एतेषामुपकलशेषु
शुद्धतोयम् ।
वेदवित्
नवस्वष्टकेषु मध्यमाष्टके
कल्की, बहि:स्थाष्टकेषु
पातालशायी
83 ओषधी: सोमराज्ञी
46 to 54 घृतम्
46- केशव:,
47,49,51,53-विष्णु:
48,50,53,54-श्रीधर: ।
89 सम्यक् स्रवन्ति इति
55 to 60 गोमूत्रम्
55 to 60 चक्रम्
85 गायत्री
61 to 66 गोमयम्
61 to 66 शङ्ख:
86 गन्धद्वारं
67 to 72 क्षीरम्
67 to 72 गदा
87 पयस्वतीरोषधय:
73 to 78 दधि 73 to 78 पद्मम् 88 दधिक्राव्ण्णेति
श्री पारमेश्वर संहिता
[[349]]
न्यास: द्रव्यानाम् देवता उद्धार: मन्त्र:
79 to 94 उष्णोदकम् 79 to 94 शक्ति: 96 द्वादशाक्षरम्
95-103 तैलम्
95-नारायण:,
96,98,100,102-मधुसूदन:,
97,99,101,103- हृषीकेश: ।
90 तेजोसि
104-143 गुलोदकम्
104 to 109- लाङ्गलं,
110 to 115-मुसलं,
116 to 121-शर:,
122 to 127-शार्ङ्गम्,
128 to 143-शक्ति:
91 द्वादशाक्षरम्
144-152 सार्षपतैलम्
144 माधव:, 145,147,149,151-
त्रिविक्रम:
146,148,150,152-पद्मनाभ:
92 तेजसि
153-192 इक्षुरस:
153 to 158 खड्ग:,
159 to 164 खेट:,
165 to 170 दण्ड:,
171 to 176 परशु:
177 to 192 शक्ति:
93 द्वादशाक्षरम्
193-201 मधु
193 गोविन्द:,
194 to 196, 198 to 200-वामन:
195,197,199,201-दामोदर:
94 मधुवाता
202-241 नालिकेराम्भ: तत्क्षीरं वा
202 to 207 पाश:,
208 to 213 अङ्कुश:
214 to 219 मुद्गर:,
220 to 225 वज्रम्,
226 to 241 शक्ति:
95 द्वादशाक्षरम्
242
(1)क्षेत्र(2)तीर्थ(3)अब्धि
(4)शैल(5)सूकरास्यबिल
(6)गज(7)वल्मीक
(8)वृषशृङ्ग मृद:
लक्ष्मी: 2
विष्णोर्नुकम्
मन्त्र:
श्री पारमेश्वर संहिता
न्यास: द्रव्यानाम् देवता उद्धार: मन्त्र:
243 क्षेत्रमृत्
243 to
250=
पुष्टि:
243 to
250=
1
244 तीर्थमृत्
245 अब्धिमृत्
246 शैलमृत्
247 सूकरास्यबिलमृत्
248 गजमृत्
249 वल्मीकमृत्
250 वृषशृङ्गमृत्
251to
266
गन्धवारि
251 to 266
=कान्ति:
3
267
(1)सहदेवी(2)वचा(3)शतमूली
(4)शतावरी(5)कुमारी
(6)गळूची(7)सिंही(8)व्याघ्री
प्रभा 5 प्रतद्विष्णु:
268 सहदेवी
268 to
275 =
मति:
268 to
275=4
269 वचा
270 शतमूली
271 शतावरी
272 कुमारी
273 गळूची
274 सिंही
275 व्याघ्री
276 to
291
गन्धवारि
276 to 291=
शक्ति:
6
श्री पारमेश्वर संहिता
[[351]]
न्यास: द्रव्यानाम् देवता उद्धार: मन्त्र:
292
(1)न्यग्रोध(2)उदुम्बर(3)अश्वत्थ
(4)जम्बू(5)बिल्व(6)पलाश
(7)शिरिष(8)मधुकोत्थ - त्वग्रसा:
क्रिया 8
प्रतत्ते
विष्णु
293 न्यग्रोध
294 उदुम्बर
295 अश्वत्थ 293 293
296 जम्बू to to
297 बिल्व 300 300
298 पलाश इच्छा 7
299 शिरिष
300 मधुकोत्थ
301to316 गन्धवारि
301to316
महिमा
301to316
-9
317
(1)पलाश(2)बिल्व(3)बकुल
(4)कदम्ब(5)आम्र(6)शिरीष
(7)न्यग्रोध(8)अश्वत्थ - पल्लवा:
उन्नत्ति: 11
यख्य
त्रिपूर्णेति
318 पलाश
319 बिल्व
320 बकुल 318 318
321 कदम्ब to to
322 आम्र 325 325
323 शिरीष स्वधा 10
324 न्यग्रोध
325 अश्वत्थ पल्लवा:
326to341 गन्धवारि
326to341
विद्या
326to341
-12
तदख्य
श्री पारमेश्वर संहिता
न्यास: द्रव्यानाम् देवता उद्धार: मन्त्र:
342
(1)मल्लिका(2)जाति(3)वकुल
(4)नन्द्यावर्त(5)प्रियङ्गु(6)पद्म
(7)चम्पक(8)कुन्द - पुष्पाणि
अणिमा
(अरणि:)
14
343 मल्लिका 343
344 जाति to
345 वकुल 343 350
346 नन्द्यावर्त to -13
347 प्रियङ्गु 350
348 पद्म माया
349 चम्पक
350 कुन्द-पुष्पाणि
351 to 366 गन्धवारि
351 to 366
मूर्ति:
367
(1)सिद्धार्थ(2)सर्षप(3)माष
(4)गोरोचना(5)इन्द्रयव(6)वेणुयव
(7)शमीबीज(8)श्यामाकबीजानि
ह्री: तावाम्
368 सिद्धार्थ
369 सर्षप
370 माष 368 368
371 गोरोचन to to
372 इन्द्रयव 375 375
373 वेणुयव श्री: -16
374 शमीबीज
375 श्यामाकबीजानि
376 to 391 गन्धवारि
376 to 391
द्युति:
18
392
(1)तिलम्(2)वनतिलम्(3)जीरकम्
(4)कृष्णजीरकम्(5)अतसीं
(6)शतपुष्पाम्(7)कुठारच्छिन्नम्
(8)ऋषिबीजम्
कला 20
प्रव:
पान्तम्
श्री पारमेश्वर संहिता
[[353]]
न्यास: द्रव्यानाम् देवता उद्धार: मन्त्र:
393 तिलम्
393
to
400
निष्ठा
393
to
400
19
394 वनतिलम्
395 जीरकम्
396 कृष्णजीरकम्
397 अतसीं
398 शतपुष्पाम्
399 कुठारच्छिन्नम्
400 ऋषिबीजम्
401to416 गन्धवारि
401to416
ऋज्वी
401to416
-21
417
(1)षाष्टिक:(2)श्यामाक(3)शाली
(4)नीवार(5)दूर्वा(6)कुश
(7)इन्द्रवल्ली(8)पिप्पल-अङ्कुरान्
रुचि: 23 परोमात्रया
418 षाष्टिक:
419 श्यामाक …
420 शाली … 418 418
421 नीवार … to to
422 दूर्वाङ्कुरम् 425 425
423 कुश …. चेष्टा -22
424 इन्द्रवल्ली
425 पिप्पल अङ्कुरान्
426to441 गन्धवारि
426to441
शोभा
426to441
-24
442
(1)कुश(2)उदीच्य(3)इक्षु(4)काश
(5)उशीर(6)शरपुङ्ख(7)अगरु
(8)अपामार्गमूलानि
शुद्धि: 26 न ते विष्णो
श्री पारमेश्वर संहिता
न्यास: द्रव्यानाम् देवता उद्धार: मन्त्र:
443 कुश
444 उदीच्य
445 इक्षु 443 443
446 काश to to
447 उशीर 450 450
448 शरपुङ्ख विभूति: 25
449 अगरु
450 अपामार्गमूलानि
451to466 गन्धवारि
451to466
वृत्ति:
451to466
-27
467
(1)तुलसी(2)कृष्णतुलसी
(3)ग्रन्थिवेणु (4)भृङ्गराज(5)बिल्व
(6)शमी (7)केतकी(8)जाती छदा:
व्याप्ति: 29 इरावती
468 तुलसी
469 कृष्णतुलसी
470 ग्रन्थिवेणु 468 468
471 भृङ्गराज to to
472 बिल्व 475 475
473 शमी गति: -28
474 केतकी
475 जाती-च्छदा:
476 to 491 गन्धवारि
476 to 491
सुप्ति:
476 to 491
-30
492
(1)मुस्ता(2)नगरमुस्ता (3)कुवलय
(4)कुमुद (5)उत्पल (6)शीतलीयक
(7)कह्लार(8)कशेरु - कन्दानि
भागा 32 अतोदेवा
493 मुस्ता
494 नगरमुस्ता 493 493
495 कुवलय to to
496 कुमुद 500 500
497 उत्पल वागीश्वरी -31
498 शीतलीयक
499 कह्लार
500 कशेरु-कन्दानि
श्री पारमेश्वर संहिता
[[355]]
न्यास: द्रव्यानाम् देवता उद्धार: मन्त्र:
501to516 गन्धवारि
501to516
रति:
501to516
-33
517
(1)मुद्र (2)माषक (3)निष्पाव (4)शिम्ब
(5)व्रीहि (6) यव (7)आढक
(8) कुळुत्थ-अङ्कुरान्
सिद्धि: 35 इदं विष्णु:
518 मुद्र
519 माषक
520 निष्पाव 518 518
521 शिम्ब to to
522 व्रीहि 525 525
523 यव नीति: -34
524 आढक
525 कुळुत्थ-अङ्कुरान्
526to541 गन्धवारि
526to541
प्लुति:
526to541
-36
542
(1)शङ्खपुष्पी(2) सदाभद्रा
(3)विष्णुक्रान्ता (4)एकपद्म (5)बला
(6)खरमञ्जरी (7) सहा
(8) सहदेवी-अङ्कुरान्
क्रीडा 38 त्रीणि पदा
543 शङ्खपुष्पी
544 सदाभद्रा
545 विष्णुक्रान्ता 543
546 एकपद्म to
547 बला 550
548 खरमञ्जरी संपत् -37
549 सहा
550 सहदेवी अङ्कुरान्
551to566 गन्धवारि
551to566
कीर्ति:
551to566
-39
567
(1)श्वेतार्कं (2) ब्रह्मदण्डी
(3)ब्रह्मसुवर्चलाम् (4) सरक्ताम् (5)
विरक्ताम् (6)पृश्निपूर्णीं
(7) स्थिरम् (8)एरण्डम्
शिखा 41
विष्णो:
कर्माणि
568 श्वेतार्कं
569 ब्रह्मदण्डीम्
श्री पारमेश्वर संहिता
570 ब्रह्मसुवर्चलाम् 568 568
571 सरक्ताम् to to
572 विरक्ताम् 575 575
573 पृश्निपर्णीम् मति: 40
574 स्थिराम्
575 एरण्डम्
576to591 गन्धवारि 576to591 576to591
592
(1)सुरभीम्(2)पद्मकिंजल्कम्
(3)नागकेसरम्(4)पत्रम्
(5)एलात्वचम्(6)लताम्
(7)कस्तूरिकाम्(8)जातीफलम्
मर्यादा 44 तद्विष्णो:
593 सुरभीम्
594 पद्मकिंजल्कम् 593 593
595 नागकेसरम् to to
596 पत्रम् 600 600
597 एलात्वचम् सृष्टि:(मृष्टि:) 43
598 लताम्
599 कस्तूरिकाम्
600 जातीफलम्
601to616 गन्धवारि
601to616
किरीटम्
601to616
-45
617
(1)सुवर्णम्(2)रजतम्(3)ताम्रम्
(4)आयसम् (5)त्रपु(6)सीसकम्
(7)आरम्(8)कांस्यम्
श्रीवत्स: 47 तद्विप्रास:
618 सुवर्णम्
619 रजतम्
620 ताम्रम् 618 618
621 आयसम् to to
622 त्रपु 625 625
623 सीसकम् कौस्तुभ: 46
624 आरम्
625 कांस्यम्
626to641 गन्धवारि
626 to 641
वनमाला
626to641
-48
श्री पारमेश्वर संहिता
[[357]]
642 देवस्याराधनार्थमर्घ्यादिद्रव्यनिचयं मधूपर्कं च आग्नेयकोणे ।
643
नीराजनार्थं हरिद्राशालिपिष्टके दूर्वां अश्वत्थपत्रं सिद्धार्थं अक्षतं माल्यानि पूर्णकुम्भं च । उद्वर्तनार्थं
गोधूमशाली रजनीनां चूर्णं पद्मकभावितम् । मुखलेपार्थं चमषी खळी चन्दन कर्पूर चम्पक मुरा, मांसी
हरिबेराणि च । शिर:स्नानार्थं पिष्टं आमलकं च । सर्वाण्येतानि पृथक् पृथक् पात्रे निक्षिपेत् निर्ऋतिकोणे
।
644 धौतवस्त्रं करण्डं पुष्पमाल्यादीनि वायव्यकोणे ।
645 आयसा: शलाका: आयसा गुळिका:, सन्दंशनं च ईशानकोणे ।
****
««««««««_____»»»»»»»»
इति भगवदनुग्रहीत श्रीपाञ्चरात्रे पारमेश्वरसंहिता समाप्ता
««««««««_____»»»»»»»»
श्री पारमेश्वर संहिता
Books Published by Kriyasagaram for free of cost with
Bagavat and Bagavata Krupa
(All the books are freely available at www.kriyasagaram.in)
***************************
Vol. Contents
1
Vasudeva Punhavachanam,Thiruaradhanam,
Agnikaryam, Mahotsavam and Cakrabjamandala puja
vidhi
2 Prathista vidhi
3 Vacanasaram (I) – Pramanas of Thiruaradhanam
4 Vacanasaram (II) - Pramanas of Mahotsavam
5 Archana (Namavali) of various divyadesa perumal
6 Dhyana sloka ratnavalai
7 Kriyakairava chandrika (I)
8 Kriyakairava chandrika (II)
9 Snapana Vidhi
10 Paramapurusha Samhitha
11 Bruhadbrumha Samhitha
12 Sriranga Mahatmyam(I)
13 Sriranga Mahatmyam(II)
14 Panchamrutham
15 Panchakala prakriya
16 Thula Kaveri Mahatmyam
17 Nagapattinam Sri Saundaryaraja Perumal Vaibhavam
18 Alwar thirunagari (thirukkurugur) Vaibhavam
19 Jitanta storam (mulam and vyakyanam)
20 Padma Samhitha 1st part
21 Padma Samhitha 2nd part
22 Sri Rajamannargdi Vaibhavam
23 Sriprasna Samhitokta Kriyapaddathi
24 Sri Paramesvara Samhitha
25 Sri Pancharatra Agamokta Iswara Samhita