१९

.

नित्यनैमित्तिकादिकर्मवैकल्यप्रायश्छित्तविधिः

तत्र प्रायश्चित्तनिर्वचनम्

ब्रह्मा :—

नैमित्तिकानां नित्यानां कर्मणां भगवन् हरे ।
आराधनानां वैकल्यं लोपो वा प्रायसञ्ज्ञितम् ॥ 18.1 ॥

तस्य चित्तं समाधानमिति निर्वचनक्रिया ।

तत्प्रकारप्रश्नः

कस्य किं वा समाधानं कः प्रकारोऽस्य कथ्यताम् ॥ 18.2 ॥

भगवता तन्निरूपणम्

श्रीभगवान् :—

अस्नातातिलकानुपवीतार्चने प्रायश्चित्तम्

अस्नातोनु ¹ पवीतो वा अधृत्वातिलकं तथा ।
अर्चयेद्देवदेवेशं प्रयश्चित्तीयते नरः ॥ 18.3 ॥

समाधानं मूलमन्त्रशतं जप्त्वा तदर्चनम् ।
अकृत्वा पादयोश्शौचमनाचम्यापि वार्चने ॥ 18.4 ॥

पञ्चोपनिषदां जापः प्रयश्चित्तं तदर्चनम् ।
नग्नो वा मुक्तकेशो वास्विन्नाङ्गो वा हसन् श्वसन् ॥ 18.5 ॥

कुप्यन्वा प्रलपन्वापि पूजायां तु शतं जपेत् ।
शतकृतोऽस्त्रमन्तस्य समाराधनमन्वतः ॥ 18.6 ॥

आस्थिलोमादिस्पर्शे

केशास्थिलोमलोष्टादिस्पर्शने नैव निष्क्रिया ।

नीलवस्त्रादिधारणे

वसानो नीलमलिनक्लिष्टवासोऽपवित्रकः ॥ 18.7 ॥

अर्चयेन्मूलमन्त्रस्य जपस्तस्य प्रतिक्रिया ।

स्त्रीसेविनोऽनाप्लुतस्य स्पर्शे

गत्वास्त्रियमानाप्लुत्य पूजने स्नापयेद्धरिम् ॥ 18.8 ॥

पञ्चगव्यैस्ततःपञ्चमहोपनिषदां जपः ।

विण्मूत्रादिस्पर्शे

विण्मूत्ररेतोरुधिरबालादिस्पर्शने सति ॥ 18.9 ॥

अस्नानपूजने देवं स्नापयेत्कुशवारिभिः ।
मूलमन्त्रजपश्चोक्तोनिष्क्रिया तस्य कर्मणः ॥ 18.10 ॥

रजस्वलावस्त्रस्पृष्टस्पर्शने

वस्त्रं रजस्वलायाश्च स्पृष्ट्वा देवार्चने कृते ।
पञ्चगर्वैस्स्नापयित्वा पञ्चोपनिषदां जपः ॥ 18.11 ॥

चण्डालचितिचैत्यस्पृष्टस्पर्शे

श्वानं रजस्वलां यूपं चण्डालं वेदविक्रयम् ।
चितिं च ² चैत्यभूमिष्ठं वृक्षं स्पृष्ट्वा तदर्चने ॥ 18.12 ॥

पञ्चवारुणमन्त्रैश्च स्नापयेत्कुशवारिणा ।

काकखरपाषण्डादिसम्पर्के

काकपाषण्डपतितप्रतिलोमखरादिकान् ॥ 18.13 ॥

अस्पृश्यमन्यदप्येवं स्पृष्ट्वा प्राग्वत्प्रतिक्रिया ।

केशादिदूषितपुष्पार्चने

³ केशादिदोषदुष्टेन पुष्पेणाराधने कृते ॥ 18.14 ॥

क्षीरेण स्नपनं कृत्वा शान्तिहोमः प्रतिक्रिया ।

पुरीषादिस्पृष्टजनार्चने

पुरीषादिकमाक्रम्य यद्यनाप्लोत्य पूजयेत् ॥ 18.15 ॥

स्नपनं कुशपाथोभिर्जवः प्राग्वत्प्रतिक्रिया ।

स्त्य्रनुपनीतबिम्बस्पर्शे

स्त्रियो वा नुपनीतो वा स्पृशेद्बिम्बं प्रतिक्रिया ॥ 18.16 ॥

उक्षणं कुशतोयेन मन्त्रेण परिमेष्ठिना ।

पूजामध्येनिष्ठीवनसम्भवे

आराधने सम्प्रवृत्ते निष्ठीवादिकमन्तरा ॥ 18.17 ॥

यद्यापतेदाचमनं स्पृशेद्वा दक्षिणं श्रवः ।

अकृतमन्त्रन्यासार्चने

प्रलयादिक्रमाद्देहमसंशोध्य समाधिना ॥ 18.18 ॥

मन्त्रन्यासमकृत्वा च पूजने पूर्ववज्जपः ।
अर्चनं च पुनस्सर्वं कृत्वादेवस्य निष्कृतिः ॥ 18.19 ॥

चण्डालादिसम्पृक्तहविर्निवेदने

चण्डालाद्यैरसंस्पृश्यैर्हविस्स्पृष्टं निवेदयेत् ।
यदि प्रमादात्स्नपनं कोघृतेन प्रतिक्रिया ॥ 18.20 ॥

शान्ति होमश्च कर्तव्य स्तदन्ते कमलासन ।

सृगालादिदूषितवस्तुप्रापणे

दृष्टं च स्पृष्टवत्तद्वत्सृगालाद्यैश्च दूषितम् ॥ 18.21 ॥

आचाररहितैरन्यैस्तथै वाशुचिवस्तुभिः ।

अयाज्ञिकधान्यहविस्समर्पणे

अयाज्ञियैःकोद्रवाद्यैर्हविर्भिश्च निवेदने ॥ 18.22 ॥

पूर्ववच्च समाधानं मूलमन्त्रायुतं जपेत् ।
शाकमूलफलैर्लेह्यपेयाद्यैश्च विवर्जितैः ॥ 18.23 ॥

स्नपनं शान्तिहोमश्च मूलविद्यजप स्तथा ।

अत्युष्णातिशीतहविर्निवेदने

अत्युष्णस्यातिशीतस्य हविषश्च निवेदने ॥ 18.24 ॥

निवृत्तिमन्त्रजापश्च विश्वमन्त्रजपः क्रमात् ।

शवादिदूषितगेहश्रपितहविःप्रापणे

⁴ शवादिदूषिते गेहे पक्वस्य हविषस्तथा ॥ 18.25 ॥

निवेदनं चेत्स्नपनं शान्ति होमस्तथैव च ।
क्रिमिकेशादिदुष्टस्य हविषश्च निवेदने ॥ 18.26 ॥

पौरुषेणैव सूक्तेन कुर्याच्छुद्धाभिषेचनम् ।

मुखवायुहतादिवस्तुनिवेदने

मुखवायुहताघ्रातं रजस्तुषकणान्वितम् ॥ 18.27 ॥

मृत्पाषाणशकृत्प्राय ⁵ दूषितस्य निदेदने ।
मूलमन्त्रायुतजपस्तद्वत्पर्युषितं यदि ॥ 18.28 ॥

निवेदितपूर्वनिवेदने

निवेदितस्य हविषो भूयो यदि निवेदनम् ।
⁶ स्नानपूर्वर्चसं मूलमन्त्रस्य जप इष्यते ॥ 18.29 ॥

निर्माल्योच्छिष्टसमर्पणे

निवेदयेच्च निर्माल्यमुच्छिष्टं वा प्रतिक्रिया ।
कुम्भैर्द्वादशभिस्स्नानं शान्तिहोयोजन स्तथा ॥ 18.30 ॥

गुर्वाद्यन्यवन्दनावसरहस्तधृतकु सुमहविराद्युपयोजने

गुर्वादीन्मनसा वाचा कर्मणा समतःकरे ।
स्थितानि हविरादीनि पुष्पादीनि चतुर्मुख ॥ 18.31 ॥

⁷ पूजावस्तून्ययोग्यानि समाराधनकर्मणि ।
तैरर्चने पञ्चकुम्भैस्स्नपनं पूर्ववज्जपः ॥ 18.32 ॥

भगवत्स्रणआमकाले हस्तधृतानाम्पुष्पाणां विष्वक्सेने विनियोगः

वासुदेवं प्रणमतः पूजावस्तूनि हस्तयोः ।
स्थितानि नार्चनार्हणि सेनान्ये तानि निक्षिपेत् ॥ 18.33 ॥

तादृशपुष्पैरर्चने

तैरर्चनं चेत्स्नपनं कलशैस्सप्तभिर्भवेत् ।
शान्तिहोमश्च कर्तव्यो मूलमन्त्रजपस्तथा ॥ 18.34 ॥

मण्डूकमूषकाद्युपहतनिवेदने

मण्डूकमूषिकासर्पबिडालाद्यैश्च जन्तुभिः ।
क्रिमिकीटपतङ्गाद्यैःपक्षिभिर्वायसादिभिः ॥ 18.35 ॥

स्पृष्टं दष्टं हविर्नैप देवार्हं तन्नि वेदने ।
स्नपनं कलशैरेव त्रिभिर्होमान्तमर्चयेत् ॥ 18.36 ॥

मक्षिकाद्युपघाते विशेषः

मक्षिकाद्यैश्च संस्पृष्टं प्रोक्ष्य देवाय कल्पयेत् ।

भुक्तशेषनिवेदने

भुक्तशेषैःप्रमादाद्वालोभाद्वा देवमर्चयेत् ॥ 18.37 ॥

मूलमन्त्रायुतजपश्शान्तये तस्य कल्पते ।
दत्तशेषप्रदानेन तद्वदेव च निष्कृतिः ॥ 18.38 ॥

पर्युषिताम्बूपहारे

स्नाने पर्युषिताम्बोभिः पुनरेपमथाम्बुभिः ।
अब्लिङ्गैः पावनै र्मन्त्रैः प्रायश्चित्तं तदुच्यते ॥ 18.39 ॥

अपर्युषित तीर्थसलिलानि

पुण्यतीर्थसरित्तोये न पर्युषितदूषणम् ।

समुद्रतो यस्यापर्युषितत्वावधिः

समुद्रतोयं दशमात्परं पर्युषितं दिनात् ॥ 18.40 ॥

तिर्यग्योन्यादिलङ्घितपारिणो निषेधः

तिर्यग्योनिभिरस्पृश्यैर्मनुष्यैरपि लङ्घितम् ।
स्पृष्टं च वारि न स्नानयोग्यं स्नाने च वारुणैः ॥ 18.41 ॥

स्नानं पुनर्विधातव्यं शान्त्यर्थं तस्य कर्मणः ।

अजाश्वादिमुखसंस्पर्शस्य कामचारः

अजाश्व मुखसंस्चर्शोन दोषाय कदाचन ॥ 18.42 ॥

अशुचिद्रव्यसम्पृक्तजलस्य निषेधः

गोमुखेनैव संस्पृष्टं वर्जनीयं समर्चने ।
प्रायश्चित्तं पुनस्स्नानं मूलमन्त्रजपस्तथा ॥ 18.43 ॥

विण्मूत्ररुधिरापेययुक्तैस्तोयादिवस्तुभिः ।
नार्चयेदर्चने स्नानं कलशै रधमाधमौः ॥ 18.44 ॥

शिवनिर्माल्यसम्पर्के प्रायश्छित्तम्

शिवनिर्माल्यदुष्टेन तोयप्रभृतिवस्तुना ।
पूजने कलशैस्स्नानमधमैर्मध्यमैर्भवेत् ॥ 18.45 ॥

शवादिदूषितकूपादिजलाशयसंस्कारः

शिवादिदूषिते कूपे जलमुद्धृत्य पूर्वकम् ।
सर्वं तदन्ते पुण्याहं वाचयेज्ज्ञलशुद्धये ॥ 18.46 ॥

पश्वादिमरणे कूपे चण्डालस्नानपानयोः ।
तथा रजस्वलाद्यैश्च प्रतिलोमैर्विगर्हिते ॥ 18.47 ॥

कूपस्थं तज्जलं सर्वमुद्धरेत्कमलासन ।
चुचुन्दर्यादिमरणे जलस्यार्धं समुद्धरेत् ॥ 18.48 ॥

उक्तसंस्कारस्य दिवारात्रभेदेन भेदः

दिवा समुद्धरेत्तोयं रात्रौ चेदग्नि सन्निदौ ।
उद्धरेदन्यथा तोयैरुपयोगेऽथ वारुणैः ॥ 18.49 ॥

पञ्चभिर्जुहुयादग्नौ ब्राह्मणानपि भोजयेत् ।

पूजाकाले दीपनिर्वाणे प्रायश्चित्तम्

पूजाकाले तु दीपस्य निर्वाणेद्विगुणार्चनम् ॥ 18.50 ॥

दीपमुद्दीप्य जप्तप्यो विश्वमन्त्रश्शतावरः ।

आकस्मिकनिर्वाणे दोषाभावः

अकस्मादेव निर्वाणे शान्तिर्नैव त्वहेतुके ॥ 18.51 ॥

अनिर्वाणदीपनिर्वाणे प्रायश्चित्तम्

अनिर्वाणस्य निर्वाणे दीपस्य स्नपनं हरेः ।
क्षीरेण मूलमन्त्रस्य जपश्चाष्टोत्तरं शतम् ॥ 18.52 ॥

दीपयोग्यतैलम्

सर्पिषा तिलतैलेन दीपारोपणमाचरेत् ।

निषिद्धतैलनिरूपणम्

नान्यैरेरण्डतैलाद्यैर्नाजाविमहिषादिजैः ॥ 18.53 ॥

स्नेहैरारोपणं कार्यं न च प्राण्यङ्गमम्भवैः ।
प्रमादात्फलजैस्तैलैस्स्न पने दीपने हविः ⁸ ॥ 18.54 ॥

निवेदने च होमे च स्नेहौरन्यैश्च निन्दितैः ।

तादृशतैलयोगे प्रायश्छित्तम्

अनुष्ठाने कृते कुम्भै स्स्नापयेन्मध्यमोत्तमैः ॥ 18.55 ॥

शान्तिहोमस्तथा दानं द्विजेभ्यो भोजनं तथा ।

निषइद्धदधिक्षीरादि

⁹ अजप्रभृतिदध्याद्यैस्स्नानादौ विहिते सति ॥ 18.56 ॥

प्रायश्चित्तं यथापूर्वमाचरेत्कसुलासन ।

क्लृप्तोपकरणन्यूनीभावे विधिः

पूर्वोपचारक्लृप्तौ तु न्यूनायां क्लृप्तवस्तुभिः ॥ 18.57 ॥

वस्तुभिर्द्विगुणैर्भूयस्पमाराध्य मधुद्विषम् ।
सर्पिषाष्टोत्तरशतं जुहुयान्मूलविद्यया ॥ 18.58 ॥

मन्त्रक्रियादिहानौ विधिः

मन्त्रहानौ क्रियाहानौ मुद्राहानौ तथैव च ।
जपहानौ ध्यानहानौ हीनेष्वन्येषु केषु चित् ॥ 18.59 ॥

मूलमस्त्रजपस्तस्य यथाशक्ति ¹⁰ प्रतिक्रिया ।
गेयवादित्रनृत्तेषु पूर्वक्लृप्तेषु पूजने ॥ 18.60 ॥

हीनेकस्मिंश्चिदाराध्यो हरिस्स्नपनवर्त्मना ।

वाद्यनृत्तादिहानौ शान्तिः

वाद्यहानौ तु पयसा नृत्तहानौ घृतेन तु ॥ 18.61 ॥

गेयहानौ तु मधुना जुहुयात्पूर्वसङ्ख्यया ।
पूर्वक्लृप्तोपदं शादिहानौ द्विगुणवस्तुभिः ॥ 18.62 ॥

निवेदयेत्स्नानपूर्वं कालाति ¹¹ क्रमणेपि च ।
भोगद्रव्यैर्द्विगुणितै राराध्य क्षम्यतामिति ॥ 18.63 ॥

सन्ध्याकालातिक्रमे

उच्चारयेत्तथा सन्थ्यातिक्रान्तौ द्वाद शेष्वपि ।

अधिककालपूजाहानौ

कालेषु क्लृप्तङ्ख्येषु हानौ कालस्य कस्य चित् ॥ 18.64 ॥

द्विगुणैर्वस्तुभिः पूज्यः कालेषु च यथोत्तरम् ।
कालं प्रथममारभ्य द्विगुणैस्त्रिगुणै स्तथा ॥ 18.65 ॥

चतुर्गुणैः पञ्चगुणैरेवमाद्यैस्तु वस्तुभिः ।
पूजयेज्जप ¹² होमाद्यैस्तद्वदेव यथायथम् ॥ 18.66 ॥

अतिक्रान्ते दिनविदौ विधिरेषप्रकीर्तितः ।
द्विदिनादौ तु पक्षान्ते पूजाहिने घटैस्तथा ॥ 18.67 ॥

अधमोत्तममार्गेण स्नापयेत्तस्य शान्तये ।
मासे च पूजाविकले मध्यमोत्तमवर्त्मना ॥ 18.68 ॥

तिलाज्यचरुभिश्चैव जुहुयान्मूलविद्यया ।

वर्षाधिककालपूजालोपे पुनःप्रतिष्ठा

संवत्सरत्रयादर्वाङ्मासादूर्ध्वमनर्चिते ॥ 18.69 ॥

सम्प्रोक्षणं भवेदूर्ध्वं प्रतिष्ठाविधिरुच्यते ।

भूगुप्तगृहर्चाविधिः

भूगुप्तामपि चैकाहमुद्धृत्य प्रतिमां पुनः ॥ 18.70 ॥

सम्प्रोक्षयेद्गृहार्चायामाराधनविरोपने ।
स्नपनं पञ्चगव्येन सूक्तेन पुरुषात्मना ॥ 18.71 ॥

शान्तये जुहुयादग्नौ ब्राह्मणानपि तर्पयेत् ।
मासादूर्ध्वं तु षण्मासं पूजाहीने चतुर्मुख ॥ 18.72 ॥

कुम्भैष्षोडशभिस्स्नानं सूक्तेन पुरुषात्मना ।
भोजयेद्ब्राह्मणानग्नौ जुहुयाच्छान्तये पुनः ॥ 18.73 ॥

ऊर्ध्वं सम्प्रक्षणं कार्यं यावत्संवत्सरावधि ।
प्रतिष्ठाविधिरूर्ध्वं तु वत्सरादुक्तवर्त्मना ॥ 18.74 ॥

देवस्थापि तेषु पूजालोपे विधिः

त्रिदशादिप्रतिष्ठायां पूजालोपे न दूषणम् ।
प्रयश्चित्तं तु मर्त्यानां प्रतिष्ठायामुदीरितम् ॥ 18.75 ॥

सालिग्रावपूजालोपे शान्त्यभावः

सालिग्रावशिलादीनां पूजालोपो न दूषणम् ।
तथैपाशुछिसंस्पर्शे क्षालयित्वार्चयेत्पुनः ॥ 18.76 ॥

सर्वधा लोपने शान्तिर्नोक्तकालाश्रयो ? भवेत् ।
अज्ञानादधवा ज्ञानाद्वह्नितर्पण ¹³ वर्जिते ॥ 18.77 ॥

अनेककालपूजालोपे विधिः

पञ्चोपनिषदैर्मन्त्रेस्सर्पिषा जुहुयाच्छतम् ।
एकादिकालातिक्रान्तौ द्विगुणादि यथापुरम् ॥ 18.78 ॥

बहुभिःकलशैर्देवं स्नापयेद्दिवसात्परम् ।
मासावधि तदूर्ध्वं तु कलशैर्वत्सरावधि ॥ 18.79 ॥

अष्टोत्तरशतैःकुर्यात्स्नपनं जुहुयात्पुनः ।
अष्टोत्तरसहस्रेण तिलाज्यचरुभिः ¹⁴ क्रमात् ॥ 18.80 ॥

द्वादशाक्षरमन्त्रेण शान्तिहोमस्तदा भवेत् ।
वत्सरादुपरिष्टात्तु स्नपनं मध्यमोत्तमम् ॥ 18.81 ॥

कुण्डे चाग्निं स्थापयित्वातिलव्रीहियवैरपि ।
लाजैश्च कालपुष्पैश्च समिच्चरुघृतैरपि ॥ 18.82 ॥

अष्टोत्तरसहस्रेण जुहुयान्मूलविद्यया ।
शान्तिहोमस्तथा दानं विप्राणां चापि भोजनम् ॥ 18.83 ॥

सत्यग्नावप्यहोमे तु प्रायश्चित्तमितीरितम् ।
अग्नौशान्तेमथित्वाग्निं शान्तिहोमं समाचरेत् ॥ 18.84 ॥

पञ्चोपनिषदैर्मन्त्रेर्व्याहृतिप्रमुखै रपि ।
गुपरिस्तीर्य च कुशैर्होमःप्रणवविद्यया ॥ 18.85 ॥

अष्टोत्तरशतेनाज्यैर्मूलमन्त्रजपस्तथा ।
अयथोक्तक्रमे तद्वत्प्रायश्चित्तं विधीयते ॥ 18.86 ॥

काम्ये परिधमो ¹⁵ नेषा नित्ये कर्मणि वान वा ।
अलाभे समिधामज्यैश्चरुभिर्वाहुतिर्भवेत् ॥ 18.87 ॥

तयोरलाभे [^16] बीजैर्वा समिद्भिर्वा यथोदितैः ।

अग्निकुण्डस्याशुचिसम्पर्केशान्तिः

अग्नौ केशादिभि ¹⁶ स्स्पृष्टे अस्पृश्यस्पर्शने तथा ॥ 18.88 ॥

होमो व्याहृतिभिः कार्यो वारानष्टोत्तरं शतम् ।
आयुतं पुष्पवत्यादिस्पर्शे मथनजेऽनले ॥ 18.89 ॥

पाकस्थानाशुचित्वशान्तिः

पाकस्थाने चुल्लिस्पर्शे नरैः पुर्वोदितैस्तथा ।
श्वादिभिस्स्थानमालिप्य गोमयेन महानसम् ॥ 18.90 ॥

आनीयाग्न्यन्तरं चुल्यां पुण्याहं वाचयेद्ध्विजैः ।
विण्मूत्राद्यैस्तथास्पर्शे पूर्ववच्छुद्धिरिष्यते ॥ 18.91 ॥

¹⁷ पक्वेन चुल्यां दुष्टायां हविषां च निवेदने ।
स्नापयेन्नवभिःकुम्भैर्देवं वाथ घटैस्त्रिभिः ॥ 18.92 ॥

परिवारार्चनलोपे

परिवारार्चने च्छिन्ने तत्तन्नामान्युदीरयन् ।
सर्पिषा जुहुयादग्नौ प्रत्येकं त्वष्टसङ्ख्यया ॥ 18.93 ॥

बल्यर्थहविषो दोषे

द्विगुणाद्यैर्द्विकालादौ बल्यर्थं च हविर्यदि ।
दूषितं केशकीटाद्यैरस्पृश्यैर्मनुजैस्तथा ॥ 18.94 ॥

काकादिभिश्च तत्त्यक्त्वाहविषान्येन कर्मतत् ।
यदि दुष्टेन हविषा बलिं दद्यात्प्रमादतः ॥ 18.95 ॥

शान्तिहोमस्तदा कार्यश्शास्त्रदृष्टेन वर्तना ।

तण्डुलादिदूषणे बलिद्रव्यादिपाते

तण्डुले चोदने पुष्पे बल्यर्थे पात्रसम्भृते ॥ 18.96 ॥

¹⁸ देवे चावाहिते तस्मिन् पूर्ववद्दूषणं यदि ।
पतिते वा बलिद्रव्ये ¹⁹ मूलभेरेऽथवात्मनि ॥ 18.97 ॥

उद्वास्य देवमानीय द्रव्यान्तरमदूषितम् ।
तस्मिन्नावाह्य देवेशं यथापूर्वं पुनर्नयेत् ॥ 18.98 ॥

तद्दोषशान्तये पश्चाद्दध्ना क्षीरेण वा हरिम् ।
स्नापयेज्जुहुयाच्छान्तिं मूलमन्त्रजपस्तथा ॥ 18.99 ॥

बलिबेरस्य पतने

बलि ²⁰ बेरे निपतिते यनादावुत्सवे बहिः ।
स्थापयित्वा यथापूर्वं ²¹ बलिशेषं नयेत्पुनः ॥ 18.100 ॥

शास्तये नवभिः कुम्भैस्स्नापयेत्पतिते भुवि ।
अधमाधममार्गेण शान्तिहोमो जपस्तथा ॥ 18.101 ॥

रज्वसलादिदूषितभूसंस्कारः

नृत्तगेयरता नार्यो ²² गणिकाश्चाथवेतराः ।
देवदास्यो दूषयेयू रजोभिः पृथिवीतलम् ॥ 18.102 ॥

रजस्वलारजोदुष्टं भूतलं जानुमात्रकम् ।
खात्वा च मृद्भिरन्याभिः पूरयित्वा महीतलम् ॥ 18.103 ॥

आलिप्य गोमयाम्बोभिः पुण्याहं वाचयेत्ततः ।
प्रोक्षणं पञ्चभिर्गव्यैस्सन्निकृष्टं च कौतुकम् ॥ 18.104 ॥

अधमोत्तममार्गेण कलशैस्स्नापयेद्गुरुः ।
तिलाज्यचरुभिर्होमः प्रत्येकं मूलविद्यया ॥ 18.105 ॥

सहन्रकृत्वस्तदनु शान्तिहोमो जपस्तथा ।

कवाटदोषे शुद्धिः

कवाटादिकमप्यन्यत्स्पृष्टं प्रक्षाल्यमम्भसा ॥ 18.106 ॥

तासां च मार्गास्संशोध्या गोमयाम्भोबिरुक्षणैः ।
चोरभूतैर्ब्राह्मणाद्यैः स्पष्टे बेरेऽप्यचोदितैः ॥ 18.107 ॥

चोरस्पर्शे

चोरस्पर्शनिमित्तं तु स्नपनं कलशैर्हरेः ।
वर्णानामानुपूर्व्येण त्वथमाधमपद्धतिम् ॥ 18.108 ॥

आरभ्य गणितैः कुर्यात्सङ्करैरपि तद्भवेत् ।
बीजप्रयुक्तकलशैस्स्नपनं शान्तये भवेत् ॥ 18.109 ॥

शान्तिहोमो ब्राह्मणानां भोजनं दानमेव च ।

अज्ञातजातिजनस्पर्शे

अज्ञातजातिसंस्पर्शे स्नापयेदुत्तमोत्तमैः ॥ 18.110 ॥

शान्तिहोमो द्विजेन्द्राणां ²³ भोजनं दानमेव च ।
त्रिवस्तुकं मृण्मयं च लेपबिम्बं च भित्तिजम् ॥ 18.111 ॥

चित्रं नीचैर्यदि स्पृष्टं चण्डालाद्यै ²⁴ र्विगर्हितैः ।
नवीकरणमास्थेयं सम्प्रोक्षणविधि ²⁵ स्तथा ॥ 18.112 ॥

प्रतिष्ठा वा यथावित्तं दोषभूयस्तयाथ वा ।
पटस्पर्शे क्षालयित्वा यथापूर्वं पुसस्सृजेत् ॥ 18.113 ॥

अन्यशास्त्रदीक्षितस्पर्शे

दीक्षितैरन्यशास्त्रेषु स्पृष्टे स्नपनमाचरेत् ।
दीक्षितैरितरैश्चापि शूद्रैस्तद्वत्समाचरेत् ॥ 18.114 ॥

महापातक्यादिस्पर्शे

महापातकिसंस्पर्शे स्नपनं चोत्तमोत्तमम् ।
उपपादकि संस्पृष्टे स्नपनं चाधमोत्तमम् ॥ 18.115 ॥

परस्त्रीगमनासक्तैस्तथाऽनियतवृत्तिभिः ।
स्पर्शे च नवभिःकुम्भैस्स्नपनं कौतुके भवेत् ॥ 18.116 ॥

अस्पृश्यैरितरैर्वापि कुण्डादिस्सर्शने सति ।
स्नपनं पूर्ववत्कार्यं स्त्रीभिर्दुष्टाभिरेव च ॥ 18.117 ॥

अनुलोमास्त्रियश्शूद्रा व्रजेयुर्गर्भमन्दिरम् ।
भूतलं पञ्चगव्येन सिञ्चेद्वा गोमयाम्बभिः ॥ 18.118 ॥

चण्डालैःपुल्कसैर्वापि तपितैर्मद्यपै स्तथा ।
श्वपचैर्मन्दिराभ्यन्तः प्रवेशे मृण्मयांस्त्यजेत् ॥ 18.119 ॥

तत्रस्थान् क्षालयित्वान्तः कवाटादिमहीतलम् ।
आलिप्य गोमयोम्भोभिः ²⁶ पुण्याहमपि वाचयेत् ॥ 18.120 ॥

प्रतिमाश्चापि तत्रस्था स्स्नापयेत्कलशैर्गुरुः ।
शान्तिहोमो जपश्चैव द्विजानां दानभोजने ॥ 18.121 ॥

अशौचवत्प्रवेशे च पूर्ववद्विधिरिष्यते ।
चण्डालश्श्वपचो वापि तादृशाःपुल्कसादयः ॥ 18.122 ॥

अज्ञानाद्गर्भगेहेतु कर्मस्वधिकृता यदि ।
वसेयुश्चैव तैस्सार्धं भोज्यं वा वस्तु तादृशम् ॥ 18.123 ॥

स्पृष्टमाराधनाङ्गं चेत्स्पृष्टं वा कौतुकं यदि ।
क्रियासमभिहारेण प्रायश्चित्तमिहोच्यते ॥ 18.124 ॥

शोधयेन्मन्दिरं पूर्वं गोमयालेपनादिभिः ।
पुण्याहं वाचयित्वाथ ब्राह्मणांस्तत्र भोजयेत् ॥ 18.125 ॥

स्वाध्यायं परिकुर्वीरन् ब्राह्मणा वेदपारगाः ।
इतिहासपुराणानि पठेयुश्च दिवानिशम् ॥ 18.126 ॥

कपिलाश्च प्रदेशेषु तत्र तत्राधिपासयेत् ।
एवं मासादिकालेषु दोषगौरवराघवम् ॥ 18.127 ॥

अवेक्ष्य शोधिते धाम्नि ब्राह्मणांस्तोषयेद्धनैः ।
प्रतिमानां यथायोगमुद्धारो वा नवीकृते ॥ 18.128 ॥

कुर्यात्ततो यथापूर्वं ²⁷ निमित्ते वा नवीकृते ।
प्रतिष्ठाप्य यथाशास्त्रं स्नापयेत्कलशैरधि ॥ 18.129 ॥

सहस्रेण पूरावृत्तदोषाणामपनुत्तये ।
अन्तेमहोत्सवःकार्योन चेद्राष्ट्रानृपक्षयः ॥ 18.130 ॥

शिलाबिम्बस्य चालननिषेधः

बिम्बं न चालयेच्छैलं न नवीकरणं तथा ।
तथैव दिव्यमार्षं च स्वयं व्यक्तं च कौतुकम् ॥ 18.131 ॥

मागधश्वापदादिस्पर्शे शान्तिः

तथान्यैर्मागधाद्यैश्च प्रतिलोमैश्च गर्हितैः ।
सहस्रकलशैर्देवं स्नापयेत्तस्य शान्तये ॥ 18.132 ॥

श्वापदैश्च सृगालाद्यैश्छण्डालाद्यैश्च गर्हितैः ।
प्रथमादि प्रविष्टं चेद्धामावरणभूतलम् ॥ 18.133 ॥

प्रोक्षयेत्पञ्च गव्येन पुण्याहमपि वा चयेत् ।
धामस्पर्शे तथान्यस्य बलिपीठादि ²⁸ कस्य च ॥ 18.134 ॥

स्पर्शेकृत्वा यथापूर्वं शान्तिहोमं समाचरेत् ।
आगन्तुकैः कुक्कुटाद्यैस्स्पृष्टं चेद्धाम सर्वतः ॥ 18.135 ॥

प्रोक्षयेन्म्रपूतेन वारिणा शान्तिमाचरेत् ।
देवान् संस्नापये ²⁹ च्चैव प्रथमावरणादिगान् ॥ 18.136 ॥

खद्योतसम्पर्के

सर्पिश्चरुतिलैर्होमो मूलेनाष्टोत्तरं शतम् ।
खद्योतस्पर्शने देवं स्नापयेन्नवभिर्घटैः ॥ 18.137 ॥

पूजाकाले कवाटबन्धने

पूजाकाले कवाटस्य बन्धनं चेदसङ्कुले ।
अष्टोत्तरशतं मूलमन्त्रस्य जप इष्यते ॥ 18.138 ॥

तत्रापवादः

सङ्कुले ³⁰ बन्धनं नैव दोषाय भवति क्वचित् ।

बिम्बवदेव प्रभापीठादिषु दोषः

प्रभापीठास्त्रसंस्पर्शे बिम्बस्पर्शवदिष्यते ॥ 18.139 ॥

आचार्याःपूजकाश्चान्ये तथैव परिचारकाः ।
आसनेष्वासिकां भुक्तिं शयनं च यथातथम् ॥ 18.140 ॥

कुर्युः कर्मण्यधिकृता दोषा नैव तदा भवेत् ।

अनधिकारिप्रसङ्गे शान्ति

अन्ये चेत्कुर्युरवनिं प्रोक्षयेद्गोमयाम्बुभिः ॥ 18.141 ॥

प्राकारादीनामग्नि दाहे

प्राकारे मण्टपे धाम्नि गोपुरे पाकवेश्मनि ।
दग्धेऽग्निना समाधाय पूर्ववन्मण्टपादिकम् ॥ 18.142 ॥

प्रतिष्ठाप्य यथापूर्वं ततः शान्तिं समाचरेत् ।
अधमोत्तममार्गेण स्नपनं शान्तिदं भवेत् ॥ 18.143 ॥

शान्तिहोमस्तु कर्तव्योद्विजानां दानभोजने ।
प्रतिमादहने चापि समाधाय यथापुरम् ॥ 18.144 ॥

स्नासं सहस्रकलशैः प्रतिष्ठाप्य यथाविधि ।
वस्त्रादिदहने तस्याः प्रभादिदहने तथा ॥ 18.145 ॥

नवभिःकलशैस्स्नानं होमादि तदनन्तरम् ।

सुदर्शनादीनामग्निदाहे

सुदर्शनेऽग्निना दग्धे स्नानं नवघटैर्भवेत् ॥ 18.146 ॥

ध्वजे विताने छत्रे च दग्धेचास्तरणादिके ।
पुनरुत्पाद्य तत्सर्वं शान्तिहोमादिकं भवेत् ॥ 18.147 ॥

प्राकारादीनां वृद्धिस्थानादिनिर्देशः

प्रासादाद्यवकाशानां वृद्धिश्चेत्सर्वतो भवेत् ।
यद्वा प्राच्यामुदीच्यां वा वृद्धिर्नान्यत्र शोभना ॥ 18.148 ॥

निषिद्धदिशि वृद्धौ शान्तिः

दक्षिणापरवृद्धिश्चेत्स्नपनं चोत्तमोत्तमम् ।
शान्तिहोमो द्विजेन्द्राणां तर्पणं भोजनादिभिः ॥ 18.149 ॥

उपपीठस्य कामचारः

शोभना सर्वतो वृद्धि ³¹ रुपपीठस्य चेष्यते ।
प्रथमावरणं यावत् दोषस्स्याद्देवनिर्मिते ॥ 18.150 ॥

नवीकरणे पूर्ववदेव चिह्नानि

वर्धितं यदि पूर्वोक्तंस्नपनं शान्तिदं भवेत् ।
नह्रासयेत्पुराक्लृप्तं धामादि न च चालयेत् ॥ 18.151 ॥

पौराणिकं शिरः पीठं धामचिह्नं च वैष्णवम् ।
नोद्धृत्य ³² पूरयित्वावा न वृद्धिर्गोपुरादिषु ॥ 18.152 ॥

अल्पीयः प्राग्विमानादि दिव्यवर्गं धनैः पुनः ।
वर्धयेच्छ्रद्धया मुख्यैर्द्रव्यैरर्चान्नयेद्गुरुः ॥ 18.153 ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे महोपनिषदि पाद्मसंहितायां चर्यापादे नित्याराधनप्रायश्चित्तविधिर्नाम अष्टादशोऽध्यायः.