१७

पाद्मसंहितायाम्.

सप्तदशोऽध्यायः

• मत्स्यादिमूर्तिनिरूपणम्*

श्रीभगवान्—-

मत्स्यातिदशमूर्तिनां लक्षणं कथ्यतेऽधुना।
ईषद्वैस्थूल ¹ चित्राणि तैस्तैर्व क्त्रैर्युतानि च ॥ 17.1 ॥

• मत्स्यमूर्ति)*

तत्र मत्स्यस्य कायश्च दैर्घ्याद्वै षोडशाङ्गुलम्।
दशाङ्गुलं तु वैपुल्यान्मीनाख्यं परिकल्पयेत्॥ 17.2 ॥

² शूलं मत्स्याकृतिं कृत्वा शिलामृत्काष्ठजं तु वा।

अर्धचित्रेण वाकुर्याच्चित्राभासेन वा पुनः॥ 17.3 ॥

समुद्रंतु लिखेद्भित्तौ ³ पद्मस्योपरि कल्पयेत्।
पञ्चायुधान् लिखेद्भित्तौ ⁴ छत्रादीन्परिकल्पयेत्॥ 17.4 ॥

नारदेनापि मनुना समभ्यर्चितमादरात्।
⁵ कर्मार्चादीनि बिंबानि सौम्यवक्त्राश्चतुर्भुजाः॥ 17.5 ॥

आसीवा वा स्थिता वापि शंखचक्रगदाधराः।

• कूर्ममूर्तिः*

कूर्मवत्कूर्म⁶ मूर्तिं तु कल्पयेत्कमलासन॥ 17.6 ॥

तपनीयनिभं कूर्मं विस्तारं द्वादशाङ्गुलम्।
शिलामृत्काष्ठजं पद्मपीठे संस्थापयेत्प्रभुम्॥ 17.7 ॥

आभासे वार्धचित्रे वा क्षीरोदमथनं लिखेत्।
कच्छपेन्द्रस्य पृष्ठो तु मन्दरं पर्वतो तमम्॥ 17.8 ॥

तस्य दक्षिणपार्श्वे तु वासुदेवं सनातनम्।
मन्दरस्य गिरेरग्रे न्यस्तहस्तं जगद्गुरुम्॥ 17.9 ॥

वामपार्श्व गिरेस्तस्य ब्रह्माणं सह शङ्करम्।
वासु केः पूर्वभागं तु गृह्णन्त्य ⁷ सुरराक्षसाः॥ 17.10 ॥

पुच्छभागं तु गृह्णन्ति वाकेर्देवतागणाः।
[^8] कर्मार्चादीनि बिम्बानि सौम्यवक्त्राश्चतुर्भुजाः॥ 17.11 ॥

[^8] कर्मार्चादिषु बिम्बस्य.)

• वराहमूर्तिः*

विष्णोर्महावराहस्य निर्माणमधुनोच्यते।
नरवत्कण्ठपर्यन्तं वक्त्रसृष्ठिर्वराहवत्॥ 17.12 ॥

चतुर्भुजं शङ्खचक्रधारिणं स्फटिकप्रभम्।
पीतवस्त्रं मुकुटिनं श्यामलाकृतिमेव वा॥ 17.13 ॥

⁸ सतिर्यक्संस्थितं सूत्रे दैविके स्थापयेत्पदे।
शयनं यानकं चैव वराहस्य तु नेष्यते॥ 17.14 ॥

स्थापयेदेकबेरं तु शङ्कचक्रगदाधारम्।
आसनेऽपि तथा रूपं ब्रह्मस्थाने ऋजुर्भवेत्॥ 17.15 ॥

दिव्ये तु स्थानके चैव ऋज्वङ्गं नैव कारयेत्।
उद्धृत्य धरणीं देवीं वावहस्तस्य कूर्परे॥ 17.16 ॥

कटिप्रदेशमालम्ब्य पाणिना दक्षिणेन तु।
जिघ्रन् ⁹ देव्याः स्तनं देवश्श्रीवत्साङ्कः किरीटवान्॥ 17.17 ॥

कृताञ्जलिपुटा देवी श्यामवर्णा सुमध्यमा।
कल्पनीया मही देवी देवे तिष्ठति पद्मज॥ 17.18 ॥

आसीने तु तथासीना पुष्पहस्ता वसुन्धरा।
वामे पार्श्वे प्रतिष्ठाप्या वराहवपुषो हरेः॥ 17.19 ॥

आरोपितव्या देवस्य वामोत्सङ्गे वसुन्धरा।
आलिङ्गिता च हस्तेन वामेन प्रेक्षितानना॥ 17.20 ॥

कर्मार्चनादिप्रतिमा आसीना वा स्थितापि वा।
देव्या सह क्रोडवक्त्रा ¹⁰ सौम्यवक्त्रा चतुर्भुजा॥ 17.21 ॥

• नृसिंहमूर्तिः*

नृसिंहामूर्तिर्बहुधा तत्र काचित्प्र ¹¹ दर्श्यते।
वक्तं केसरिणो वक्त्रं व्यात्तास्यं दंष्ट्रया युतम्॥ 17.22 ॥

भ्रुकुटीकुटिलं भीमं त्रिणेत्रं मुकुटोज्ज्वलम्।
अङ्गान्तरं नरस्येव चतुर्भुजमुदा ¹² युधम्॥ 17.23 ॥

रक्तकञ्चुकसंयुक्तं श्रीवत्साङ्कविराजितम्।
शुद्धस्फटिकसंकाशं शङ्खचक्रविराजितम्॥ 17.24 ॥

पर्यङ्कबन्दसंयुक्तमासीनं सम्यगासने।
प्रसार्य जानुनोर्हस्तौ मुख्यौ विस्तारिताङ्गुली॥ 17.25 ॥

दम्भोलिभीमनखिनौ भागे दिव्ये प्रतिष्टितम्॥

एकभेरविधानं चेदासीनो वा स्थितोऽपि वा॥ 17.26 ॥

शङ्खचक्रगदापाणिः स्थित श्चेत्कमलासन।
अथवा दैविके भागे सिंहविष्टरविष्ठितम्॥ 17.27 ॥

श्रीभीमिभ्यां सहासीनां बद्धपर्यङ्कबन्दनम्।
यद्वा भूमितले पादमेकं संस्थाप्यदक्षिणम्॥ 17.28 ॥

अपरेण सुखासीनो विष्टरे विपुले दृढम्।
यद्वा ¹³ प्रसार्य जानूर्ध्वमुत्क्षिप्योपरि जानुनः॥ 17.29 ॥

वाहस्तं प्रसार्यान्यहस्तं कृत्वाऽभयप्रदम्।
दक्षिणं ¹⁴ जानुनोऽधस्तात् स्थापयित्वा तथासने॥ 17.30 ॥

श्रीभूमिसहितो दिव्ये तिर्ष्ठभागे यथापुरम्।
यद्वाष्टभूजसंयुक्तं नृसिंहं ¹⁵ परिकल्पयेत्॥ 17.31 ॥

चक्रं खड्गं च बाणं च अभयं दक्षिणे भुजे।
पाञ्चजन्यं गदां शार्ङ्गं वाम ¹⁶ बाहृषु कारयेत्॥ 17.32 ॥

जानूपरि तथा वामं हस्तमेकं प्रसारयेत्।
यद्वा भुजयुगं जानुद्वयस्योपरि कल्पयेत्॥ 17.33 ॥

अथवा सोडशभुजो नरसिंहः प्रशस्यते।
चक्रं खड्गं सपरशुरं शूलं बाणं तथाङ्कुशम्॥ 17.34 ॥

वज्रं च दक्षिणभुजप्रदेशेष्वितपेष्वपि।
शङ्खं चर्म गदां शक्तिं शार्ङ्गं पाशं च तोमरम्॥ 17.35 ॥

शिष्टौ करौ यथापूर्वं स्थापयेज्जानुनोर्द्वयोः।
वाम ¹⁷ जानूर्ध्वकं कुर्यादधस्तादितरं पुनः॥ 17.36 ॥

उत्सङ्गे देवदेवस्य हिरण्यकशिपुं रिपुम्।
नखैर्विदारितोरस्कं स्रवद्रुधिर ¹⁸ पङ्किलम्.। 17.37 ॥

¹⁹ रुधिरस्तोमसंभूत ²⁰ सिराणां ग्रामसङ्कुलम्।
कुर्याच्च दक्षिणे पार्श्वे विधिमन्यत्र शङ्करम्॥ 17.38 ॥

प्रह्लादं गरुडं चापि पार्श्वयो स्तत्र कारयेत्।
स्वतन्त्रे नरसिंहे तु कर्मबिम्बानि कारयेत्॥ 17.39 ॥

चतुर्भुजं वा सर्वत्र चासीनां सुस्थितं तु वा।
श्रीभूमिसहितं वापि[^22] रहितं वापि कारयेत्॥ 17.40 ॥

22. नृसिंहां तत्र.)

²¹ कर्मार्चनादिप्रतिमां सौम्यवक्त्रां चतुर्भिजां।

• वामनमूर्तिः*

वामनस्य हरेर्मूर्तं बहुधा संप्रचक्षते॥ 17.41 ॥

वामनं वामनाकारं श्यामलं दण्डधारिणम्।
द्विभुजं मेखलादामशोभितं शोभनाकृतिम्॥ 17.42 ॥

कौपीनाच्छादनधरं मृगाजिनधरं विभुम्।
यज्ञोपवीतिनं काकपक्ष ²² संयुतकुन्तलम्॥ 17.43 ॥

ईषत्कुञ्चितसव्याङ्घ्रिं ²³ दक्षिणेन ऋजु स्थितम्।
दक्षिणेन तु हस्तेन याचमानं वस्तुन्धराम्॥ 17.44 ॥

शोभितं शोभनाकारं स्थितं वा शयनासनम्।
²⁴ अथवा गरुडारूढं कल्पयेत्कमलासन॥ 17.45 ॥

एकबेरविधानं चेत् स्थापयेद्ब्रह्मणः पदे।
बहुबेरविधानं तु त्रैलोक्याक्रमणोद्यतम्॥ 17.46 ॥

विष्णुं प्रकल्पयेद्दिव्ये भागेऽष्टभुजसंयुतम्

चतुर्भुजं वा बहुभिर्बाहुभिर्वा समन्वितम्॥ 17.47 ॥

तस्य दक्षिणपार्श्वे तु वामनं वामनाकृतिम्।
तस्यापसव्ये दै त्येन्द्रं बलिं करकधारिणम्॥ 17.48 ॥

भुवनत्रयदातारं सभार्यं सपुरोहितम्।
वामपार्श्वे तु पक्षीन्द्रं मुष्टिना शुक्रघातिनम्॥ 17.49 ॥

वामभित्तौ विधातार मुपरिष्टादवस्थितम्।
क्रममाणस्य देवस्य सव्याङ्घ्रिक्षालनोद्यतम्॥ 17.50 ॥

पादोदकसमुद्भूतां गङ्गामाकाशगामिनीम्।
तर्जन्या वामया चापि निर्दिशन्तं समुद्धृतम्॥ 17.51 ॥

चरणं सव्यमत्युच्चैश्श्यामलं पीतवासनम्।
शङ्खचक्रगदा ²⁵ खड्गधनुः पाशादिधारिणम्॥ 17.52 ॥

जाम्बवन्तं च भित्तौ तु भेरीताडनतत्परम्।
देवर्षिगणसङ्घातान् कृताञ्जलिपुटान् स्थितान्॥ 17.53 ॥

भित्तौ कृत्वाततः कर्माद्यर्चां चैव चतुर्भुजाम्।

• भार्गवराममूर्तिः*

कुर्याद्भार्गवरामस्य निर्माणमधुनोच्यते।
आसीनं द्विभूजं शान्तं जटामुकुटधारिणम्॥ 17.54 ॥

परशुं सशरं चापं दक्षिणेतरहस्तयोः।
धारयन्तं सुवर्णाभं ब्राह्म्या लक्ष्म्या विराजितम्॥ 17.55 ॥

श्रीवत्सेनाङ्कितोरस्कं सोपवीतो त्तरीयकम्।
स्थितं वा कल्पयेद्देवमेकबेरं विधेः पदे॥ 17.56 ॥

बहुबेरे पदे दिव्ये देवीं वामे प्रकल्पयेत्।
चतुर्भुजा च कमार्चा जामदग्न्येन वासमा॥ 17.57 ॥

भङ्गत्रयसमेपेतं त्रयस्त्रिंशत्सुलक्षणम्।
यद्वा चतुर्भुजं कुर्याज्जामदग्न्यं चतुर्मुख॥ 17.58 ॥

शङ्खचक्रधरं शार्ङ्गशरहस्तं यथापुरम्।

• श्री राममूर्तिः*

रामस्य राघवस्याथ लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना॥ 17.59 ॥

त्रिभङ्गं द्विभुजं रम्य श्यामवर्णं किरीटिनम्।
श्रीवत्साङ्कं प्रसन्नाभं यद्वा रामं चतुर्भुजम्॥ 17.60 ॥

ऋजु स्थितं दक्षिणेन चरणेनेतरेण तु।
कुञ्चितेनाङ्घ्रिणा स्तोकं शरशार्ङ्गधनुर्धरम्॥ 17.61 ॥

उद्धरेच्च ललाटान्तं वामहस्तं धनुर्धरम्।
अन्तरालं मुखमितं शरहस्तं तु दक्षिणम्॥ 17.62 ॥

कटिसूत्रसमं कुर्यास्मुखमानं सगोलकम्।
अन्तरालं भवेस्मुष्टेः कटिसूत्रस्य च द्वयोः॥ 17.63 ॥

अपराभ्यां च हस्ताभ्यां शङ्खं चक्रं च धारयेत्।
मुखं दक्षिणतो भङ्गं मध्यकायं तु वामतः॥ 17.64 ॥

कट्यां दक्षिणतो भङ्गः किञ्चिद्भङ्गत्रयं मतम्।
कम्बुग्रीवं महूरस्कं त्रयस्त्रिंशत्सुलक्षणम्॥ 17.65 ॥

पञ्चदीर्घं चतुर्ह्रस्वं पञ्चसूक्ष्मं षडुन्नतम्।
सप्तरक्तं त्रिगम्भीरं त्रिविस्तीर्णं ²⁶ प्रशस्यते॥ 17.66 ॥

बाहू नेत्रान्तरं चैव हनुर्नासा तथैव च।
स्तनयोरन्तरं चैव पंचदीर्घं प्रशस्यते॥ 17.67 ॥

ग्रीवा प्रजननं पृष्ठं ह्रस्वे जङ्घ च पूज्यते।
सूक्ष्माण्यङ्गुलिपर्वाणि केशदन्तनखत्वचः॥ 17.68 ॥

इमानि पंच सूक्ष्माणि कथितानि मयाऽनघ।
कक्षः कूक्षिश्च वक्षश्च घ्रूणं स्कन्धो ललाटिका॥ 17.69 ॥

षडुन्नतमिदं प्रोक्तं सप्तरक्तमतः शृणु।
²⁷ पाणिपादतलं रक्तं नेत्राद्यन्तं नखानि च॥ 17.70 ॥

तालुजिह्वाऽधरेष्ठं च सप्तरक्ता इमे स्मृताः।
स्वरस्सत्वं च नाभिश्च त्रिगम्भीरं प्रशस्यते॥ 17.71 ॥

उरश्शिरो ललाटश्च त्रिविस्थिणं प्रकीर्ततम्।
एवं लक्षणसंयुक्तं सर्वलोकसुखावहम्॥ 17.72 ॥

कुर्याद्धाशरथिं रामं मानादित्रयसंयुतम्।

• लक्ष्मणादीनांस्थितिः*

लक्ष्मणं कारयोद्वामे तथा लक्षणलक्षितम्॥ 17.73 ॥

जानकीं दक्षिणे पार्श्वे देवीं ²⁸ वेदिसमुस्थिताम्।
भरतं दक्षिणे भित्तौ ससुग्रीवविभीषण्॥ 17.74 ॥

शत्रुघ्नं चाङ्गदं चैव हनूमन्तं च वामतः।
दिव्ये भागे स्थितस्येव परिवारादिकल्पनम्॥ 17.75 ॥

भद्रासने ²⁹ समासीनं त्यक्त्वा तत्सशरं धनुः।

अभयो दक्षिणो हस्तो वामस्तु वरदो भवेत्॥ 17.76 ॥

जानकी तु सूखासीना भवेद्दक्षिणपार्श्वतः।
लक्ष्मणो वामपार्श्वे तु स्थितश्च रचिताञ्जलिः॥ 17.77 ॥

यद्वा महार्हशयने ³⁰ शयानं परिकल्पयेत्।
³¹ पृष्ठतो मौलिपार्श्व तु जानकी स्यात्सुखासना॥ 17.78 ॥

कुड्यस्थाः पूर्ववत्सर्वे कर्तव्या लक्ष्मणादयः।
पवनात्मजमारूढो यानं वा सशरासनः॥ 17.79 ॥

एकबेरविधाने तु राघवो ब्रह्मणः पदे।
शरचापधरं कुर्यात् स्थितं लक्षणलक्षितम्॥ 17.80 ॥

अथवाऽभयदं हस्तं [^34] दक्षिणं दक्षिणेतरम्।
कटिस्पृशं करं कुर्याद्वरदं वा यथारुचि॥ 17.81 ॥

दक्षिणोत्तरयोर्भित्त्यौः परिवारा यथापुरम्।
रामस्य भ्रूप्रदेशान्तं भरतं परिकल्पयेत्॥ 17.82 ॥

लक्ष्मणं च कपोलान्तं चुबुकान्तमथापि वा।
शत्रुघ्नं कण्ठमध्यान्तं सर्वे चापशरान्विताः॥ 17.83 ॥

भङ्गादयश्च तद्वत्स्युः केश ³² बन्धसन्विताः।
मुखद्विगुणा ³³ याममध्यर्धं वा समुन्नतम्॥ 17.84 ॥

केशबन्धो भवेदेषां श्रीवत्सरहिता स्तथा।
वामं यष्टिधरं हस्तं दक्षिणं भरतस्य वा॥ 17.85 ॥

वामं देव्या भुजे न्यस्तं स्वातन्त्ये परिकल्पयेत्।
शत्रुघ्नो लक्ष्मणश्छापि स्वातन्य्रै भरतो यथा॥ 17.86 ॥

भरतश्श्यामलाकारो लक्ष्मणः कनकप्रभः।
शत्रुघ्नो रक्तवर्णाभश्श्रीमल्लक्षणसंयुतः॥ 17.87 ॥

माण्‍डवी भरतस्य स्यादूर्मिला लक्ष्मणस्य तु।
श्रुतकिर्तिर्भवेद्धेवी शत्रुघ्नस्याम्बुजासन॥ 17.88 ॥

सीता श्रीरिव कर्तव्या कल्याणबहुलक्षणा।
करण्डिकामौलिधरा ³⁴ कबरीवालकै र्युता॥ 17.89 ॥

बिभ्राणा वामहस्तेन नरसीरुहकुट्मलम्।
ऊरुप्रदेशविश्रान्तवामेतरभुजाऽथवा॥ 17.90 ॥

³⁵ ऊरुप्रदेशविश्रान्तसव्यहस्तसरोरुह।
सव्येत रेण बिब्राणा ³⁶ रक्तकञ्चुकबन्धना॥ 17.91 ॥

हिरण्यवर्णा सीता स्यान्माण्डवी पाटलप्रभा।
ऊर्मिला श्यामवर्णाभा श्रुतकीर्तस्सितप्रभा॥ 17.92 ॥

³⁷ धम्मिल्लसंयुता देव्यो ³⁸ भरतादेश्चतुर्मुख।
हनूमान्वारनाकारः कर्तव्यो हेवसन्निभः॥ 17.93 ॥

कुञ्चिताग्रमहावालं प्रह्वकायमवस्थितम्।
आस्यं पिधाय हस्तेन दक्षिणेनेतरेण तु॥ 17.94 ॥

वस्त्रप्रदेशमाच्छाद्य विनीतपदवस्थितम्।
केशबन्धयुतं कुर्यादुच्छ्रायस्तस्य वक्ष्यते॥ 17.95 ॥

रामस्य बाहुपर्यान्त ³⁹ मुन्मानं त्य्रंशमेव वा।

अर्धं वा पादमथवा यथाविभवमुन्नतिः॥ 17.96 ॥

सुग्रीवं वानराकारं रामबाहुसमुच्छ्रयम्।
⁴⁰ प्राञ्जलिं वेत्रसहितं स्थितं मुकुटधारिणम्॥ 17.97 ॥

हारादिभूषणै र्युक्तं कुर्यात्कनकपिङ्गलम्।
अङ्गदं वानराकारं राममानार्धमुन्नतम्॥ 17.98 ॥

कृताञ्जलिपुटं वेत्रक्षुरिकामौलिधारिणम्।
केशबन्धयुतं वापि बन्धुजीवसमद्युतिम्॥ 17.99 ॥

विभीषणं महाकायं घोरं कालायसप्रभं।
दंष्ट्राकरालवदनं भ्रुकुटीकुटिलेक्षणम्॥ 17.100 ॥

रक्ताक्षं मुकुटोपेतं कृताञ्जलिपुटं स्थितम्।
रामस्य बाहुपर्यन्तं समुच्छ्रायं प्रकल्पयेत्॥ 17.101 ॥

कृतांजलिपुटं सौम्यं निषादाधिपतिं गुहम्।
नील ⁴¹ नीरद सङ्काशं राममानार्धमुन्नतम्॥ 17.102 ॥

स्वातन्त्य्रं पारतन्त्य्रं च रघवस्योभयं भवेत्।
दिव्ये भागेऽथवा ब्राह्मे गर्भगेहे स्थितो यदि॥ 17.103 ॥

स्वतन्त्रो राघवः प्रोक्तः पदे पूर्वोदिते यदि।
चतुर्भुजो गर्बगेहे ⁴² कल्पितः कमलासन॥ 17.104 ॥

पश्चाद्विमानशोभार्थं कल्पितः परवानयम्।
स्वतन्त्रे राघवे भिम्भान् कर्माद्यर्थं प्रकल्पयेत्॥ 17.105 ॥

अन्यांस्तत्सदृशं रामं लक्ष्मणं जनकत्मजाम्।
सिंहासने सहैकस्मिन् प्रभया च ⁴³ परिष्कृतान्॥ 17.108 ॥

यद्वा चतुर्भुजान्कुर्या ⁴⁴ त्कर्माद्यर्चां चतुर्मु।

दौवारिकांश्च स्वातन्य्रै कल्पयेद्द्वारपार्श्वयोः॥ 17.109 ॥

नलं च दक्षिणे पार्श्वे जाम्बवन्तं तथोत्तरे।
जाम्बवान् स्वर्णवर्णाभो नलश्शुक्लसमप्रभः॥ 17.110 ॥

क्षुरिकावेत्रहस्तौ च बद्धनल्याणकञ्चुकौ।
नीलं ⁴⁵ सेनापतिं कृत्वा विष्वक्सेनपदे न्यसेत्॥ 17.120 ॥

गुहो वा तत्र संस्थाप्यो विष्वक्सेनोऽथवा स्वयम्।
रामस्य पुरतः कल्प्यः मारुतिर्मुखमण्डपे॥ 17.121 ॥

गरुडो वा यथापूर्वं परिवारान् प्रकल्पयेत्।
रामस्य बलभद्रस्य लक्षणं वक्ष्यतेऽधुना॥ 17.122 ॥

द्विभुजं धवलं दिव्ये भागेऽथ परिकल्पयेत्।
मुसलं लाङ्गलं चैव प्रसव्येतरहस्तयोः॥ 17.123 ॥

बिभ्राणमथवा न्यस्तवामहस्तं कटिस्थले।
दक्षिणाभयदं यद्वा चतुर्भुजमुदायुधम्॥ 17.124 ॥

हलं च दक्षिणे हस्ते वामे च मुसलायुधम्।
धारयन्तं विभुं निलवसनं शङ्खचक्रिणम्॥ 17.125 ॥

किरीटिनं बद्धकेशमथवा वामपार्श्वतः।
रेवतीं कल्पयेद्देवीं दक्षिणे वा यथारुचि॥ 17.126 ॥

करण्डिकामकुटिनीमथवा कबरीधराम्।
असितां पारतन्त्र्य च स्वातन्त्र्य च यथापुरम्॥ 17.127 ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे महोपनिषदि पाद्मसंहितायां

क्रियापादे मत्स्यादिमुर्ति लक्षणं नाम

सप्तदशोध्यायः