०९

पाद्मसंहितायाम्

नवमोऽध्यायः

प्रासादविधिः

• वेसरम्*

श्रीभगवान्—-

नागरं द्रामिडं चैव वेसरं चेति तत्त्रिधा।

• नागरं*

आ स्तूपीकर्ण [^1] मारभ्य चतुरश्रं प्रकल्पितम्॥ 9.1 ॥

धामा यताश्रमथवा नागरं तदुदाहृतम्।

• द्रामिडम्*

वस्वश्रमायतं धिष्ण्यं षडश्रमथवायतम्॥ 9.2 ॥

उक्तं तद्धामिडाह्वानं वृत्तं वृत्तायतं पुनः।

• वेसरम*

वेसराख्यं तदाख्यातमेवं त्रिविधमिष्यते॥ 9.3 ॥

• मूर्धेष्टकाविधिः *

मुर्धेष्टकाविधिं ब्रह्मन् श्रुणु वक्ष्यामि साम्प्रतम्।
भवनस्य पुनः पूर्वं पूर्ववत्कारयेत्प्रपाम्॥ 9.4 ॥

तन्मध्ये वेदिकां कुर्यात्सर्वालङ्कारसंयुताम्।
यन्मय्यो यादृशाः पूर्वं कल्पिताः प्रथमेष्टकाः॥ 9.5 ॥

मूर्धेष्टकाश्च तन्मय्यश्चतस्रस्तादृशाः स्मृताः।

• स्नपसार्थङ्कलशप्रतिष्ठा *

स्नापयेत्पूर्ववत्ताश्च धान्यराशिषु निक्षिपेत्॥ 9.6 ॥

¹ द्वारकुम्भान् ध्वजान् सम्यक्तोरणानि समर्चयेत्।
संस्थापयेन्महाकुन्भं तस्मिन्नावाह्य पूजयेत्॥ 9.7 ॥

वेदिकायाश्चतुर्दिक्षु होमः पूर्ववदिष्यते।
दिक्ष्वष्टासु तथा धाम्न श्शान्तिहोमं ² प्रकल्पयेत्॥ 9.8 ॥

पूर्ववच्चेष्टकास्सूत्रैर्वेष्टयेत् ³ प्रयतोऽब्जज।
धान्यराशिषु संस्थाप्य कलशान्पञ्चविंशतीः॥ 9.9 ॥

मणिहेमादिसंयुक्तान् सूत्रवस्तादिवेष्ठितान्।
अर्चयेद्गन्धपुप्पाद्यैराचार्यश्शास्त्रचक्षुषा॥ 9.10 ॥

• आचर्यानियमाः *

उपोषितश्शुचिस्स्नातो नववस्त्राङ्गुलीयकः।
तत्रैव दर्भानास्तीर्य शयीत विजितेन्द्रियः॥ 9.11 ॥

मूर्धेष्टकासामाधाता तथैव गुरुणा सह।
यजमानेन शुद्धात्मा सोपवापो जितेन्द्रियः॥ 9.12 ॥

वसेत्तत्रैव दर्भेषु ध्यायन् परमपूरुषम्।
एवं रात्रौ प्रकुर्वीत यथोक्तं सर्वमक्षतम्॥ 9.13 ॥

• इष्टकास्नपनाधाने*

श्वोभूते विमले शुद्धे मुहूर्ते गुरुरात्मवान्।
उद्धृत्य कलशान् सर्वान् स्नापयेन्मूलविद्यया॥ 9.14 ॥

महाकुम्भस्थतोयेन भुयस्तान् ⁴ स्नापयेद्गुरुः।
अभ्यर्च्य मूलमन्त्रेण वेष्टयेन्नववाससा॥ 9.15 ॥

आदाय चेष्टकास्सर्वा ऋत्विजस्समलङ्कृताः।
धाम प्रदक्षिणीकृत्य तूर्यघोषसमन्वितम्॥ 9.16 ॥

आरोपयेयुस्तास्सर्वा विमानस्योपरिस्थले।
पुण्याहं वाचयेत्तत्र ऋत्विग्भिन्सहितो गुरुः॥ 9.17 ॥

मूर्धेष्टकानामाधाता प्राङ्मुखस्सुसमाहितः।
ध्यायन्नारायणं देवं हृत्पद्मे प्रणवं जपेत्॥ 9.18 ॥

आदध्यादिष्टका ⁵ स्सर्वाः पूर्वादिक्रममाश्रितः।

• स्त्री शूद्रादीनाममन्त्रकमाधानम्*

स्त्री शूद्रास्सानुलोमाश्च तूष्णीमाधानमाचरेत्॥ 9.19 ॥

• इष्टकाविधौवर्ज्याः जनाः *

पापरोगयुतान् ब्रह्मन् पतितान् प्रतिलोमजान्।
वर्जयेद्यत्नमास्थाय मर्य्यैन् मूर्धेष्टकाविदौ॥ 9.20 ॥

• गुरोस्सत्कारः*

प्रणम्य शिरसा भूमौ यजमानो गुरं पुनः।
पस्त्रैश्च धनधान्यैश्च गोभूमिकनकै स्तथा॥ 9.21 ॥

पञ्चाङ्गभूषणं दद्वाद्धासीदासां स्तथैवच।
वाहनं हस्तितुरगं छत्रोपनहमेव च॥ 9.22 ॥

तस्मैच गुरुवे सर्वं प्रयच्छे ⁶ दविशङ्कितः।

• रथकारतोषणम्*

तोषयेद्रथकारांश्च वस्तान्नाधनधान्यकैः॥ 9.23 ॥

• स्तूपीकीलविधिः *

स्तूपिकाकीलमधुना वक्ष्यामि कमलासन।
लोहजं दारुजं वापि स्तुपिकाकीलमिष्यते॥ 9.24 ॥

ऊर्ध्वभूम्यङ्घ्रीतुलितं विस्तारायामसम्मितम्।
स्तूपिकाकीलमेतत्प्यादग्रमङ्गुल ⁷ संयुतम्॥ 9.25 ॥

विमानकण्ठतुलितमध्यर्धं द्विगुणन्तुवा।

• क्रीलस्याकारभेदाः *

एवं चतुर्वधं प्रोक्तं स्तूपिकाकीलमुत्तमम्॥ 9.26 ॥

तद्वृत्तं चतुरश्रं वा पञ्चाश्रं व प्रकल्पयेत्।

• विमानभेदेनकिलकसङ्ख्या*

वृत्तायते विमाने तु चतुरश्रायते पि च॥ 9.27 ॥

युग्मं स्यात् स्तूपिकाकीलमपुनर्भवकाङ्क्षीणाम्।
इतरेषामयुग्मं स्यात् स्तूपिकाकीलकल्पनम्॥ 9.28 ॥

यावद्विंशतियुग्मं स्यादयुग्मैकोनविंशतिः।
चतुरश्रे षडश्रे च अष्टाश्रे समवृत्तके॥ 9.29 ॥

स्तूपिकाकीलमेवं स्यात्सर्वकाम समृद्धिदम्।

• कीलाधिवासेवशेषः *

कृत्वैवं स्तूपिकाकीलमधिवासं प्रकल्पयेत्॥ 9.30 ॥

स्नापनादिक्रियास्सर्वा यावदारोपणक्रिया।
मूर्धेष्टकावत्कर्तव्या विशेषस्तु विधीयते॥ 9.31 ॥

आरोपिते ततः कीले विमानाग्रे स्थितस्तुधीः।
पुण्याहं वाचयेद्गर्ते ⁸ नवरत्नं विनिक्षिपेत्॥ 9.32 ॥

पूर्वादिमध्यमान्तं स्यात् धातुबीजं सलोहकम्।
क्षिप्त्वगर्ते ततस्तूपीं प्राङ्मुखो मुलविद्यया॥ 9.33 ॥

• आचर्यालङ्कारः *

आचार्यस्थापयेत् स्तूपीं पञ्चाङ्गाकल्पभुषितः।
हारोपवीतकटकैः केयूरैरङ्गुलीयकैः॥ 9.34 ॥

⁹ पञ्चाङ्गभुषणै रेतै र्भूषितस्सोत्तरीयकः।
नुधया स्तूपिकागर्तं दृढीकुर्यादनन्तरम्॥ 9.35 ॥

• स्तूप्याकवक्रभावेदोषः*

स्थापनीया ऋजुस्तूपी वक्रा चेद्पहुदोषदा।

• स्तूप्यलोहभेदेनफलम् *

सौरर्णी राजती ताम्री स्तुपी दारुमयी तथा॥ 9.36 ॥

पूर्वपूर्वा बहुफला पश्चिमा [^11] पश्चिमाल्पदा।
गुरुवे दक्षिणा देया हेमसङ्ख्या च पूर्ववत्॥ 9.37 ॥

शिखाकुम्भं सुवर्णं वा राजतं ताम्रमेव वा।
पैत्तलं मृण्मयं वापि स्थापये त्तत्क्षणे शुभे॥ 9.38 ॥

• धामानुगुण्येनस्तूप्याकारः *

वृत्तेधामनि वृत्तं स्यादश्रियुक्तेऽश्रियुच्च तत्।
नानारत्नैश्च लोहैश्च शिखाकुम्भं च पूरयेत्॥ 9.39 ॥

¹⁰ घटाग्रं मुकुलाकारं दीपाकारमधापि वा।
कुर्यान्मनोहरं हृद्य मधस्तात्तस्य पङ्कजम्॥ 9.40 ॥

• शूलभेदः *

महानासोत्तमाङ्गेषु चक्रं वा शूलमेव वा।
स्थापयेल्लोहजं वापि दारुजं वा ¹¹ तथा भवेत्॥ 9.41 ॥

• विमानतलकल्पनीयदेवतानां विकल्पः*

तले तले विमानानां दिक्षु देवान्प्रकल्पयेत्।
इन्द्रमैन्द्र्यां कुमारं वा दक्षिणस्यामुमापतिम्॥ 9.42 ॥

दक्षिणामूर्तिमथ वा प्रतीच्यां नृहरिं हरिम्।
श्रीधरं वा तथोदीच्यां ब्रह्माणं वा धनधिपम्॥ 9.43 ॥

अथवाऽऽदिवराहस्स्यात् प्राच्यां नरहरिस्तथा।
ततो नु श्रीधरो देवः ततो हयशिराः स्मृतः॥ 9.44 ॥

प्राच्यादिष्वथ वा दिक्षु नरो नारायणो हरिः।
कृष्णश्चत्वार एते न्युरथवा पुरुषः परः॥ 9.45 ॥

सत्यो दक्षिणतः पश्चादच्युतोऽनन्त उत्तरे।
वासुदेवादयो वास्युर्दिक्षु पूर्वादिषुक्रमात्॥ 9.46 ॥

श्रीधरं पूर्वदिग्भागे वराहं दक्षिणे तथा।
¹² नृसिंहं पश्चमे भागे अनन्तं चोत्तरे तथा॥ 9.47 ॥

• विमानदेवतानां ध्रुवबेरसमसंस्थानता *

ध्रुवभेरे स्थिते दिक्षु मूर्तयोपि स्थिता स्तथा।
असीने तद्वदासीनश्शयाने तुभयं भवेत्॥ 9.48 ॥

यानारूढेप्रधाने तु यानारूढा स्थ्सिताश्चते।
विश्वरूपे तु तद्वत्स्यात् स्थिता वा स्युश्चतुर्भुजाः॥ 9.49 ॥

इन्द्रादयश्च दिग्देवाः आसीना एव ते सदा।

• शैलादिविमाने तदुपादाना एव देवताः *

विमान शैलजे दिक्षु शैलजा एव देवताः॥ 9.50 ॥

तोयाधिवासनं कुत्वा मण्टपे चाधिवास्य च।
मुहूर्ते स्थापयेद्धिक्षु वर्णालेपं समाचरेत्॥ 9.51 ॥

शूलानि स्थावयेद्धिक्षु विमानेत्विष्टकामये।
तोयाधिवासनं कृत्वा अधिवास्य व्यपेत्क्रमात्॥ 9.52 ॥

• वर्णलेपविधिः *

त्रिवस्तुकमयं कृत्वा वर्णालेपं समाचरेत्।
यो वर्णो यस्य शास्त्रोक्त स्तेनै वालेपनं भवेत्॥ 9.53 ॥

व्यत्यासे ब्राह्मणादीनां वर्णानां सङ्करोभवेत्।

• भित्तिभागे देवतानां अर्धचित्रादि विकल्पः*

सर्वे च भित्तिभागस्ताः पद्मविष्टपमास्थिताः॥ 9.54 ॥

अर्धचित्राः कृतास्सर्वे चित्राभासेन वा भवेत्।
एकनासासमायुकै एका दिङ्मूर्तिरिष्यते॥ 9.55 ॥

चतुर्भुजो वा द्विभुजस्सौम्यवक्त्रः स्मिताननः।

• नासिकाहीनविमानेदिङ्मूर्तिनिषेधः*

विमाने नासिकाहीने दिङ्मूर्तिरपि नेष्यते॥ 9.56 ॥

• विमानभेदेनदिङ्मूर्तिभेदः *

चतुरश्रायते वृत्ते धाम्नि वृत्तायते पि च।
वीलसेनस्सु षेणश्च वीरनाथस्सुभद्रकः॥ 9.57 ॥

आग्नेयादिविदिक्ष्वेते बाहुभिस्सद्मधारिणः।
विष्युपारिषदाः स्थाप्याः करालवदनान्विताः॥ 9.58 ॥

चतुरश्रायते धाम्नि नासिकाद्वयसंयुते।
दक्षिणोत्तरतस्तस्य पुरषौ पूर्णपुष्करौ॥ 9.59 ॥

शङ्खचक्रधरौ स्थाप्यौ हस्तौ यवनिकास्पृशौ।
तले तले विमानस्य सुरा विद्याधराः स्मृताः॥ 9.60 ॥

नृत्यन्तो बहुधा वेणुवीणापणवधारिणः।
कल्पनीयास्तथान्ये च किन्नरोरगजातयः॥ 9.61 ॥

ममावतारास्सर्वत्र कल्प्यास्तश्चेष्टितानि च।

• कपोतेषुहंसमालादिकल्पनम्*

कपोतेषु कपोतेषु तलेषु च तलेषु च॥ 9.62 ॥

हंसमालां प्रकल्पेत भूतमालां तथैव च।
अन्योन्य मुखमालोक्य स्थितागगनयायिनः॥ 9.63 ॥

भूतानि नाना नृत्यन्ति विकृताननभञ्जिच।
प्रतेरुपरि कण्ठस्याप्यधस्तात्कोणभूमिषु॥ 9.64 ॥

गरुडान्कल्प येत्सिंहान् संविष्टानथवा स्थितान्।

• उक्तानामुच्छ्रायमानम् *

तदुन्नतं कण्ठपात्रं पादमात्रमथापि वा॥ 9.65 ॥

अदुर्धं वा त्रिपादं वा नान्यधोच्छ्रायमिष्यते।

• अधिष्ठानाधस्थाः देवताः *

अधस्तात्तदधिष्ठाने कल्पयेद्धेवताः क्रमात्॥ 9.66 ॥

अग्नेये हस्तिवदनमीशं दक्षिणतोऽथवा।
दक्षिणामूर्तिमृषिभिस्सेवितं वटमाश्रितम्॥ 9.67 ॥

विश्वरूपं प्रतीचीने कमलासनमुत्तरे।
¹³ ऐशान्यां वसुधां देवीं स्तापयेत्तु विचक्षणः॥ 9.68 ॥

अथवा पूर्ववत्सर्वा दिङ्मूर्तीः परिकल्पयेत्।
अधस्तादुतपीठेऽपि पूर्वौक्ता दिक्षु देवताः॥ 9.69 ॥

अथवा तत्कथोपेता न्प्रादुर्भावान्प्रकल्पयेत्।

• सुधाकल्पनप्रकारः*

पाषाणशर्करा ¹⁴ तक्रसुधया त्रिः प्रकारया॥ 9.70 ॥

पिष्टया त्रिफलाम्भोभिस्सकृद्द्विस्तिश्च यत्नतः।
खदिरार्जुनजै स्तोयैश्शल्मल्याः क्षीरशाखिनः॥ 9.71 ॥

मिश्री ¹⁵ कृत्यावटे सम्यक्तोयभावितया तथा।
अभिषिच्यपरिक्वाथं सम्मिश्रीभूतया पुनः॥ 9.72 ॥

गुलपाकरसैस्तैश्च पुनः ¹⁶ क्वथितया भशम्।
धाम लिम्पेत्क्रमेणैव स्थूलादित्रिविधात्मना॥ 9.73 ॥

चिरस्थायि भवेदेवं कल्पिते ¹⁷ मन्दिरं तु तत्।

• लेपनत्रैविध्यम्*

पाषाणशर्करा ¹⁸ तक्रसुगन्धं चूर्णयेत्पुरा॥ 9.74 ॥

तच्चूर्णे पीष्टमाने तद्विगुणां वालुकां क्षीपेत्।
पिष्टं तदेकवारं चेत् स्थूलं द्विः पिष्टमुच्यते॥ 9.75 ॥

सूक्ष्मं त्रिश्चेत्परिज्ञेयः स्थूलाद्या लेपनक्रमः।

• पञ्चवर्णकल्पनम्*

पञ्चवर्णैस्ततः कुर्याच्छोभितं शास्त्रचक्षुषा॥ 9.76 ॥

उपानहादिस्तूप्यस्तं भुष येत्कनकादिभिः।
मुक्ता ¹⁹ मणिहिरण्यस्रक्किङ्किणीजाल केतुभिः॥ 9.77 ॥

भुषयेत्सदनं विष्णोर्यथावित्तानुसारतः।
इति श्रीपाञ्चरात्रे महोपनिषदि पाद्मसंहितायां

क्रियापदे मूर्धेष्टकाविधिविमान देवताकल्पनन्नाम

नवमोऽध्यायः.