०८

अष्टमोऽध्यायः

विमानविधिः

श्रीभगवान्—-

प्रभेदमधुनावक्ष्ये विमानानां सलक्षणम्।
आनन्त्यात्तत्प्रभेदानां किञ्चिदेव प्रदर्श्यते॥ 8.1 ॥

विमानानि च भिद्यन्ते तलादिष्टानभेदतः।
वैजयन्तकविमानम्.

ग्रीवा च मस्तकं च द्वे¹ वृत्तं चेद्वैजयन्तकम्॥ 8.2 ॥

• श्रीविशालम्*

मूले मूलो यदि स्थूलमग्रेऽग्रे सूक्ष्ममद्भुतम्।
पुरोभागे महघोणं त्रिदिक्षु स्वल्पनासिकम्॥ 8.3 ॥

² स्तूपीचतुष्कं सानायां विमाने चोभयोरपि।
वृत्तायतविमानं ³ तद्दृढधामाभिपूजितम्॥ 8.4 ॥

⁴ सकर्णकूटं ⁵ श्रीभोगं मध्ये भद्रं तथाविधम्।

• पुष्पकम्.*

⁶ श्रीविशालमितिप्रोक्तं ⁷ वस्वस्रं स्वस्तिबन्धनम्॥ 8.5 ॥

श्रीकरं चतुरश्रं तु षोडशाश्रयुतं पुनः।
विमानं पुष्पकमिदं विमानेषु सुपूजितम्॥ 8.6 ॥

• केसरम्.*

भद्रेण सहितं मध्ये मस्तके कर्ण ⁸ कन्धरम्।
कोष्ठकं भद्रनास्यङ्गं सुवृत्तं गलमस्तकम्॥ 8.7 ॥

विमानं केसरमिदं सर्वालङ्कारशोभितम्।

• सुदर्शनम्.*

मुखे मुखे ⁹ समावृत्तं शिरस्तु द्वित्रिनेत्रवत्॥ 8.8 ॥

सौमुख्यं कर्करीभूतं वृत्तगर्भगृहान्वितम्।
मुखे तस्य महाघोणं विमानं चो भयोरपि॥ 8.9 ॥

स्तूपीयुग्ममयुग्मं वा नासिकाल्पं त्रिदिक्षु च।
वृत्तायतं सुवृत्तं वा नाम्नैतत्स्या ¹⁰ त्सुदर्शनम्॥ 8.10 ॥

• स्वस्तिंकं *

चतुरश्रमधिष्ठानं तद्वत्कण्ठं च मस्तुकम्।
चतुष्कूटसमायुक्तं चतुष्कोष्ठसमन्वितम्॥ 8.11 ॥

शिखरं च महदिक्षु महानासाभिरन्वितम्।
तोलणै र्वेदिभद्राद्यैर्नानाचत्रैर्वचित्रतम्॥ 8.12 ॥

नाम्नैतत्स्वस्तिकं प्रोक्तं विमानेषु सुपूजितम्।
विपुलसुन्दरम्

तदेव सौष्ठिकं निम्नमुन्नतं कोष्ठकं यदि॥ 8.13 ॥

अन्तः प्रस्तरसंयुक्तमे तद्विपुलसन्दरम्।

• पर्वतम्*

अंशमंशद्वयं सत्रिपादांशं स्वांघ्रिभागिकम्॥ 8.14 ॥

भागद्वयं ¹¹ विभक्ताङ्घ्रि प्रस्तरग्रीवमस्तकम्।
पादोदये नवांशे तु द्वितलादिविमानके॥ 8.15 ॥

अन्तरप्रस्तरोपेतं कूटशालाभिरन्वितम्।
नानालञारसंयुक्तं नानापादैरलङ्कृतम्॥ 8.16 ॥

विमानं पर्वतं प्रोक्तं विमानेषु सुपूजितम्।

• मन्दरम्*

तदेव तर्तुलं वेदिकन्धरं शिखरं घटम्॥ 8.17 ॥

अष्ठकूटं चतुश्शालायुक्तं सस्ताष्ठनासिकम्।
कोष्ठकं निर्गमं मध्ये द्वित्रि ¹² दण्डेन सोष्टकम्॥ 8.18 ॥

¹³ समग्रीवशिरोपेतं कूटकोष्ठ ¹⁴ समन्वितम्।
नानादिष्ठानसंयुक्तं नानापादैरलङ्कृतम्॥ 8.19 ॥

चतुरश्रं सुवृत्तं वा नाभिभिर्बहुभिर्युतम्।
नाम्नैत ¹⁵ न्मंदरं प्रोक्तं विमानं कमलासन॥ 8.20 ॥

• स्वस्तिबन्धम्*

तदेव शिखरे सार्धकोष्ठकं तु चतुष्टयम्।
चतुरश्रशिरोयुक्तं चतुष्कूटसमन्वितम्॥ 8.21 ॥

नानादिष्ठानसंयुक्तमनेकतलसंयुतम्।
¹⁶ नासीभिश्च सहस्त्रैस्तु तदर्धं पादमेव वा॥ 8.22 ॥

नाम्नैतत्वस्तिबन्धं स्यान्नानावयवशोभितम्।

• कल्याणम्*

तदेव सौष्ठिकं कौष्ठमन्तरप्रस्तरै र्युतम्॥ 8.23 ॥

¹⁷ हाराल्पं कन्धरं निम्नं न नाष्पैर्वाल्पनासिकम्।
नानालङ्कारसंयुक्तमेतत्कल्याणमिष्यते॥ 8.24 ॥

• पाञ्चालं*

तदेवशिखरे सार्धकोष्ठकं रहितं तु चेत्।
चतुर्नासीसमायुक्तमेतत्पाञ्चालमिष्यते॥ 8.25 ॥

• विष्णुक्रान्तम्.*

तदेवाष्टाश्रकं वेदिं कण्ठं च शिखरं घटम्।
शिखरेष्टमहानासि नाम्नैतद्विष्णुकान्तकम्॥ 8.26 ॥

• सुमङ्गलम् *

तदेवकूटशालानामन्तरप्रस्तरैर्विना।
तच्चतुर्भेगमधिकमायतं चतुरश्रकम्॥ 8.27 ॥

¹⁸ आयताश्रं तथा वेदिं ¹⁹ कर्णं च शिखरं घटम्।
स्तूपीत्रयसमायुक्तमेतन्नाम्ना सुमङ्गलम्॥ 8.28 ॥

• कान्तारम्.*

तदेवायतवृत्तं चेद्वेदिका ²⁰ जठरं शिरः।
सर्वावयवसंयुक्तमेत ²¹ त्कान्तारमिष्यते॥ 8.29 ॥

• पुष्करम्.*

तारादर्धांशमधिकमायतं चतुरश्रकम्।
द्व्यश्रयुक्तं शिरोयुक्तं नेत्रशालामुखान्वितम्॥ 8.30 ॥

विमानं पुष्करं प्रोक्तं सर्वहर्म्येषु पूजितम्।

• मनोहरम्.*

चतुरश्रमधिष्ठानवृत्तगर्भगृहान्वितम्॥ 8.31 ॥

सर्वालङ्कारसंयुक्तमेतन्नाम्ना मनोहरम्।
कौबेरम्.

तदेव चतुरश्रं स्याद्गर्भगेह ²² मसूकरम्॥ 8.33 ॥

वर्तुलं जन्मतस्तूपी कान्तं जेद्वृत्तहर्म्यकम्।
आयताश्रमधिष्ठानं ष़डश्रं कन्धरं शिरः॥ 8.34 ॥

नानालङ्कारसरयुक्तं नाम्ना कौबेरकान्तरम्।

• भद्रकोष्ठम्.*

नानाधिष्ठानसंयुक्तं नानापादैरलङ्कृतम्॥ 8.35 ॥

पादोपरि ²³ समासीनस्यस्तिकाबन्दशोभितम्।
अनेकतलसंयुक्तं नानालङ्कारसंयुतम्॥ 8.36 ॥

नासीभिर्बहुभिर्युक्तं स्तूपीभिर्बहुभिर्युतम्।
भर्दकोष्ठमिदं नाम्ना आयतं चतुरश्रकम्॥ 8.37 ॥

• वृत्तकूटम्.*

तदेव वर्तुलं ²⁴ कर्णकूटकर्णशिरस्तथा।
चतुर्नासीसमायुक्तं वृत्तकूटमिदं भवेत्॥ 8.38 ॥

• कोष्ठभद्रम्.*

तदेवाष्ठांशमाधिक्यमायतं चतुरश्रकम्।
²⁵ कर्णकूटं तथा कर्ण मायतं वृत्तमस्तकम्॥ 8.39 ॥

कोष्ठभद्रमिदं विद्यात्सर्वहर्मेषु पूजितम्।

• श्रीभोगम् *

तदेव वर्तुलं वेदि ²⁶ कर्णं च शिखरं घटम्॥ 8.40 ॥

शेषं पूर्ववदुद्धिष्टं नाम्ना श्रीभोगमिष्यते।

• पुष्करम्.*

वृत्ते वृत्तायते चैव नासिभिर्बहुभिर्यतम्॥ 8.41 ॥

अनेकतलसंयुक्तं नानालङ्कारसंयुतम्।
विमानाधिरकै र्युक्तमेत ²⁷ त्पुष्करमिष्यते॥ 8.42 ॥

• लंबलञ्चरम्.*

जलस्थलं विहायोर्ध्वे आयतं चतुरश्रकम्।
²⁸ कर्णं च शिखरं तद्वच्चतुर्नासीसमन्वितम्॥ 8.43 ॥

²⁹ विमानाधारकै र्युक्तं बहुस्तूपीसमन्वितम्।
नानालङ्कारसंयुक्तं लम्बपञ्जरमीपितम्॥ 8.44 ॥

• जयावहम्.*

नानामसूरकस्तम्भवेदिकाजालतोरणम्।
नानालङ्कारसंयुक्तं नानाचित्रैर्विचित्रितम्॥ 8.45 ॥

सोपषीषमधिष्ठानं ³⁰ केवलांग मसूकरम्।
स्वस्तिकाकारसंयुक्तं नासिकाभिरलङ्कृतम्॥ 8.46 ॥

आयतं चतुरश्रं च अनेकतलसंयुतम्।
नानानाटक संयुक्तमे तन्नाम्ना जयावहम्॥ 8.47 ॥

• वन्दिकम्*

तदेवान्यैरलङ्कारै र्वेदाश्रं कन्धरं शिरः।
नानामसूरकस्तम्भवेदिका द्यैरलङ्कृतम्॥ 8.48 ॥

³¹ नाम्ना वन्दिकमित्युक्तं विष्ठोमन्दिरमुत्तमम्।

• सौभद्रम्*

आयताश्रं सभाकारं शिरस्सर्वायताश्रकम्॥ 8.49 ॥

अनेकतलसंयुक्तं स्तूपीत्रयसमन्वितम्।
स्तूपीचतुष्कयुक्तं वा चतुर्नासीसमन्वितम्॥ 8.50 ॥

सौभद्रकमितिज्ञेयं वर्षस्थलविवर्जितम्।

• कमलमण्डलम्.*

चतुरश्रमधिष्ठानं चतुरश्रगलं तथा॥ 8.51 ॥

कुम्भाकारं गलादूर्ध्व मनेकतलसंयुतम्।
विमानमेतद्देवस्य ज्ञेयं ³² कमलमण्‍डलम्॥ 8.52 ॥

• इन्दुभद्रम्*

महापट्टत्रिभागेन मुखे भवति नासिका।
शतदुक्पृष्ठपार्श्वे तु आश्रेयं त्रितलच्छदम्॥ 8.53 ॥

इन्दुभद्रमिदं नाम्ना भवनेषु सुपूजित म्।

• धवलकान्तम्.*

पट्टिकाम्भुज ³³ स्रग्वेत्रवेत्रदृक्पट्टिकान्वितम्॥ 8.54 ॥

प्राङ्कणं तु चतुर्भेदं शुकनासासमन्वितम्।
चतुरश्रं चन्द्रशाला मुखे महति नासिका॥ 8.55 ॥

एकपञ्चार्धपञ्चार्ध चतुर्भागैरधः क्रमात्।
नाम्ना धवलिकान्तं स्यात्पद्माधिष्ठानसंयुतम्॥ 8.56 ॥

• सौम्यं*

चतुरश्रादि भूपेतमुपर्यष्टाश्रसंयुतम्।
तदूर्ध्वं समवृत्तं तु प्रागुक्तान्यक्रीयान्वितम्॥ 8.57 ॥

सौम्यं नाम्ना च ³⁴ साधारं शिखरं कण्ठकूटधृक्।

• ललितभद्रकम्.*

कर्णकूटं सुवृत्ताभं ग्रीवाकारं सकुण्डलम्॥ 8.58 ॥

शिखरेण समायुक्तं नाम्ना ललितभद्रकम्।

• व्यासाख्यम्.*

आयताश्रमधश्छन्धं व्यानाख्यं शक्तिबन्धनम्॥ 8.59 ॥

• शैलच्चन्धम्*

³⁵ धीर्घं कमलबन्धं तु वृत्तर्गीवा तथा शिरः।
पञ्चकोष्ठक ³⁶ पादाद्यग्रहपिण्डिमपिण्डितम्॥ 8.60 ॥

अर्पितानर्पिताङ्गं च [^37] शैलच्छंदसमाह्वयम्।

• मध्येभद्रम्*

विशालं च शिरोयुक्तमेतदेवजयावहम्॥ 8.61 ॥

निम्नशालोच्चकूटं तु चतुरष्ट्राश्रवृत्तवत्।
नासिकाबहुसंयुक्तं मूलमध्याग्रकूटकम्॥ 8.62 ॥

वृत्तगर्भगृहं नाम्ना मध्ये भद्रमितिस्मृतम्।

• श्रियश्छन्दम्.*

एतन्नाम्नाश्रियं चन्धं चतुरश्रान्तरालयम्॥ 8.63 ॥

• योगानन्दनम्*

एतदेव त्रिरश्रं चेच्छाखाकारं शिरोगलम्।
मुखान्तमुन्नतमुखं ³⁷ शेषं तद्वृत्तकर्णकम्॥ 8.64 ॥

³⁸ वृष्ठतश्चाश्र ³⁹ युक्तं तत् श्रान्तकेशप्रकोष्ठकम्।

समवृत्तशिरोयुक्तं योगानन्दनमुच्यते।

• हंसतारकम्*

आयताष्टाष्टशिखरग्रीवमष्टाष्टनासिकं॥ 8.65॥

सौकर्यं सौकुमार्यं च षदष्टशिखरान्वितं।
घटाकृति समाकारं कर्णकूटोल्लसद्गलं॥ 8.66 ॥

षडद्रशिखरं ग्रीवं नाम्ना तद्धंसतारकं।

• मा हेन्द्रकम्.*

अयताग्राकृतिश्शाला शिरश्शाला मुखे मुखे॥ 8.67 ॥

द्विचन्द्रशालकं पृष्ठमेतन्नाम्ना महेन्द्रकं।

• सूर्यकान्तम्.*

चतुरश्राङ्गसंयुक्तं चतुरश्रमसूकरं॥ 8.68 ॥

नव त्रयोदशं धीर्घं ह्रस्वकारं च मण्डलं ।
शाला मुखे मुखे पृष्ठे तत्पा र्श्वे ष्वष्टनासिकं॥ 8.69 ॥

ग्रहपिण्डं चतुर्विंशन्नासिकाभिरलङ्कृतं।
नाम्नैतत्सूर्यकान्तं स्याद्वृत्तायतशिरोगलं॥ 8.70 ॥

• मङ्गलास्पदम्*

सौरभ्यं पार्श्व ⁴⁰ पादान्तं मध्यमं सोर्ध्वंपञ्जरं।
मङ्गलास्पदमित्युक्तं नाम्ना शेषं पुरोक्तवत्॥ 8.71 ॥

• उदारसारम्*

दशभागं चतुर्भागं व्यासवृत्तान्तमायतं।
चतुरश्रं बहुच्छन्दं शालायां च मुखे मुखे॥ 8.72 ॥

महानासीद्वयोपेतं मुखे च चतुरष्टकं।
शिरः पद्मासने पस्थाः पद्मकुण्डलसन्निभं॥ 8.73 ॥

विंशतिद्वारिका नासीनि? द्रानिद्रसमन्वितं।
द्विभागं च चतुर्भागं वृध्यादीर्घा श्रमुलकं॥ 8.74 ॥

पागुक्तं चतुरश्रं तु शालापञ्चरसंयुतं।
शतनासीनमायुक्तं ⁴¹ तथा चैव तु विंशतिः॥ 8.75 ॥

प्राङ्मुखो मध्यमारभ्य कुटमन्यत्पुरोक्तवत्।
उदारसारमेतत्तु दीर्घं वृत्तं तु सारवत्॥ 8.76 ॥

• विजयम्*

अर्धान्यष्टाश्र संयुक्त ⁴² मधस्ताच्चतुरायतं।
उज्वलं प्रज्वलं भूमि चतुरश्राष्टमण्‍डलं॥ 8.77 ॥

अर्धरं च तथा ग्रीवं शिखरं युगनासिकं।
विजयं नाम षट्सप्तभागार्धार्धसमन्वितं॥ 8.78 ॥

• अमलाङ्गम्*

चतुरर्धं ⁴³ चतुर्ष्कोष्ठ वृत्ताष्ठाश्रशिरोगलं।
अमलाङ्गमिदं नाम्ना नवसप्तपदेस्थितं॥ 8.79 ॥

• विमलाकृति*

युक्तं द्वादशभिः कोष्ठैरष्टाभिश्च प्रकोष्ठकैः।
⁴⁴ अष्टोर्ध्वपञ्जरैरष्ट नासिकाशिखरान्वितं॥ 8.80 ॥

अनेकतलसंपन्नं नाम्नैतद्विमलाकृति।
महापीठं तु गर्भं स्यादर्धारीं चोर्ध्वपट्टिका॥ 8.81 ॥

मण्डूकै ⁴⁵ र्धारिकाभासादासने परिकल्प्य च।
कोष्ठैर्द्वादशभिर्युक्तं सौष्ठिकाभिरधाष्टकैः॥ 8.82 ॥

व्यक्तैः पञ्जरशालाभिद्वाराग्रशिखरैर्गलं।
अष्टोर्ध्वं ⁴⁶ पंजरं विंशच्छतैस्तु विमलेदहं? ॥ 8.83 ॥

सुवृत्तं शिखिरग्रीवं कपोतेनाष्ठनासिकं।
अर्धाधिके चतुष्कोणे मङ्गलाकारकुट्टिमं॥ 8.84 ॥

एतद्धि विमलं धाम त्रिधेयं विमलाकृति।

• श्रीधरम्*

विंशत्रयोदशांकं वा अष्टांशं द्वादशांशके॥ 8.85 ॥

द्वात्रंशत्त्रिंशतं वापि गर्भं स्याच्चतुरायतम्॥

अर्धाधिकाधिकं द्व्यङं कर्करीकृतनासिकम्॥ 8.86 ॥

तथा विन्यस्तसर्वाङ्गं शालाकृतिशिरोन्वितम्।
शिखराष्टं महानासि शालापंजरसं युतम्॥ 8.87 ॥

⁴⁷ एतच्छ्रीधरमित्युक्तं श्रियं ददति देहिनम्।

• चन्द्रकान्तम्*

एतद्वृत्तायताकारं कर्करीकृतनासिकम्॥ 8.88 ॥

शेषं पूर्वोक्तवत्सर्वं चन्द्रकान्तमिदं स्मृतम्।

• श्रीप्रतिष्ठितम् *

⁴⁸ मुखे मुखे सभवक्त्रं शिरसस्तद्विनेत्रवत्॥ 8.89 ॥

सौमुख्यं कर्करीभुतं वृत्तगर्भगृहान्वितम्।
वृत्तायत विमानेषु मुखे महति नासिका॥ 8.90 ॥

नासिकापृष्ठतश्चापि स्तूपीत्रयस्तमन्वितम्।
चतुरश्रतलच्छन्दं वृत्तगर्भगृहान्वितम्॥ 8.91 ॥

सुवृत्तं शिखराकारं नासीभिः पञ्चभिर्युतम्।
नवांशं वाष्टसंयुक्तं श्रीप्रतिष्ठितमुच्यते॥ 8.92 ॥

• शुद्दस्वस्तिकम्*

महानास्या चतस्रस्स्यु श्शालापंजरसंयुतम्।
तच्चतुश्चार्धसंयुक्तं वृत्तमुर्ध्वशिरोधरम्॥ 8.93 ॥

सञ्चितं सञ्चिताङ्गं च सोपानानां चतुष्टयैः।
कपोतमालयायुक्तं द्वारेणैव पताकया॥ 8.94 ॥

अन्तः प्रस्तरसंयुक्तमुन्नताङ्गसमन्वितम्।
प्रासादमध्यकर्णस्थैः नीलीकृतविशालकैः॥ 8.95 ॥

शालापञ्जरकूटैश्च युक्तं प्रासादमस्तकम्।
अधिष्टानादिभिर्वर्गै रूहप्रत्यूहमण्डनैः॥ 8.96 ॥

नन्द्यावर्ताकृतिं प्राप्तैस्सौपानानां चतुष्टयैः।
युक्तं बहुतलोपेतं शुद्धस्वस्तिकमुच्यते॥ 8.97 ॥

इति श्रिपाञ्चरात्रे महोपनिषदि पाद्मसंहितायां

क्रियापादे प्रासदभेदो नाम

अष्टमोऽध्यायः।