श्रीः
श्रीमते रामानुजायनमः
श्री पाञ्चरात्र आगमोक्त
क्रिया सागरम् त्रितीयो भागः
वचनसारम् - १
प्रथमोभागः
नित्याराधनम्,अग्निकार्यम्, स्नपनविधिः,
सालग्राम विषयः,
दर्भाणाम् लक्षणानि,केचन विषयेषु प्रमाण श्लोकाणि.
*SRI PANCHARATHRA AGAMA*
*KRIYASAGARAM VOL-3*
*VACHANASARAM-1*
ஸ்ரீமதே ராமானுஜாய நம:
ஸ்ரீ பாஞ்சராத்ர ஆகமத்தின்
க்ரியாஸாகரம் 3ம் பாகமான
வசனஸாரம்(ப்ரமாணத்திரட்டு.)
மு த ல் பாக ம்,
திருவாறாதனம், அக்னிகார்யம், ஸ்நபந
விதி, மற்றும் பலகார்யங்களுக்கான
ப்ரமாணங்கள்*.*
முன்னுரை
லக்ஷம்துசதுரோவேதாः லக்ஷம்பாரதமுச்யதே,
சைவம் லக்ஷத்வயம்சைவ சாதுர்லக்ஷம்துஜ்யோதிஷம்.
பஞ்ச லக்ஷப்ரமாணேன பாஞ்சராத்ரம் ப்ரசஸ்யதே.
வீற்றிருந்தேழுலகும்தனிக்கோல்செலுத்திக்கொண்டிருக்
கும்அகிலஹேய ப்ரத்யநீகனான ஸ்ரீமந்நாராயணன்
ஒவ்வொருகாலகட்டங்களிலும் தன்னடியார்களுக்கு
நன்மைசெய்யும்பொருட்டும் தன்தாளின்கீழே
கைங்கர்யம்செய்யும் பொருட்டும் அனேக விதமான
வழிகளையும்அவற்றினை செய்யும் முறைகளையும
்விளக்கமாகத் தானேபரம குருவாகி
வந்துஅளித்துள்ளான். செய்து காட்டியும்உள்ளான்.
அவற்றிற்கெல்லாம் தலைமையானதும்
வேதங்களுக்கெல்லாம் முதன்மையானதுமான ஏகாயன
வேதம் என்பதின் ஸாரமான ஸ்ரீபாஞ்சராத்ர ஆகமத்தை
மட்டும் பரம பதத்தில் அநந்த கருடாதி நித்ய
ஸூரிகளுக்கும்பரும்ம ருத்ராதி களுக்கும் உபதேசிக்கும்
போது அதற்கானப்ரமாணங்களோடு
வேதவாக்யாதிகளாலும்உபதேசித்துள்ளான்.
எந்த ஒரு க்ரந்தம் லோகத்தின்
உற்பத்தி(அதாவது ஸ்ருஷ்ட்டிக்ரமம்) அதன் முடிவு;
தேவதைகளின் பூஜா விதானம்,ஸகலஜீவராசிகளுக்கும்
சுகத்தைத் தரும்படியான போதனைகள்,அதற்கான
வழிமுறைகளைக்கூறும் த்யானம், மற்றும் யோக வழிகள்
*ii*
போன்ற ஏழு விதிமுறைகளைக்கொண்டதோ
அந்தசாஸ்த்ரம்தான் உத்தமமான பகவத் சாஸ்த்ரமாகும்.
‘’ஸ்ருஷ்டிஸ்ச,ப்ரளயஸ்சைவ
தேவதானாம்ஸமர்ச்சனம்.
ஸாதநம்சைவ ஸர்வேஷாம் புரஸ்சரணமேவச.
ஷட்கர்மஸாதனம்சைவ த்யான யோகச்சதுர்வித:.
ஸப்தபிர்லக்ஷணைர்யுக்தோஹ்யாகமஸ்தத்விதிர்புதா:,
என்கிற 7 வழிமுறைகளையும் கொண்ட ஆகமம்
ஸ்ரீபாஞ்சராத்ர ஆகமம் ்.அதனால்தான் இந்த
ஆகமத்தை பரத்வத்திலும,் வ்யூஹாதி மூர்த்திகள்
மூலமாகவும் உபதேசித்துவிட்டு விபவாதி அவதாரங்கள்
எடுக்கும் போது தானே இந்த ஆகமத்தின் விதிகளின்
படியே நடத்திக்காட்டினான். அதனால்தான்
ராமக்ருஷ்ணாதி அவதாரங்களுக்கு மஹத்வம்
பெருகியது.இந்த ஆகமத்தைக்கொண்டே
முனிவர்களையும்யோகிகளையும் எல்லா ஜீவ ராசிகளின்
ஹ்ருதயத்திலும்அந்தர்யாமித்வாமாகத்தானே
இருந்துகொண்டுநடத்திக்காட்டினான்.
அர்ச்சாவதாரமாகஇருந்துகொண்டு அவற்றை
ஸ்வீகரித்தான்.ஆகஎம்பெருமானுக்கு உகந்த ஆகமம்
பூஜா விதி்கள் என்பதுஸ்ரீ பாஞ்சராத்ர ஆகம
பூஜாமுறைகள்தான் என்பதில்ஐயமில்லை.
இப்படிப்பல மாஹாத்மியங்களை உடையதான
ஸ்ரீ பாஞ்சராத்ர பூஜாமுறைகளுக்கும் இதர உத்ஸவாதி
ப்ரதிஷ்ட்டா முறைகளுக்கும் பற்பல ஸம்ஹிதைகள்
என்பதன் வாயிலாக ப்ரமாணமான மூல ஸ்லோகங்களை
அள்ளிக்கொடுத்துள்ளான்.ஆனால் அவை நம்முடைய
அலக்ஷ்யாதிகளாலும் ,காலாந்தரவசத்தாலும் அழிந்து
போய்விட்டன.
ஸார்த்தகோடிப்ரமாணேன ப்ரதமம் கேசவாத் ஸ்ருதம்
அதாவது ஸ்ரீபாஞ்சராத்ரக்ரந்தமானது 11/2(ஒன்றரை
கோடி)ஸ்லோகங்களான ப்ரமாணங்களால் ஆனது
என்பது ஈஸ்வரஸம்ஹிதை வசனமன்றோ.
*iii*
அப்படியானால் இந்தப்ரபஞ்சத்தின் அனைத்து
சாஸ்த்ரங்களும்ஸ்ரீபாஞ்சராத்ரஆகமத்தின்அடியொற்றியே
தான் இருந்திருக்கிறது.இருக்கவும் வேண்டும்.
இது காலாந்தரத்தில் மாறினாலும்தற்பொழுது நடந்து
வரும் அனுஷ்ட்டானத்தில்இருந்துவரும்
கார்யாதிகளுக்கு நம் பெரியவர்கள ்பற்பல
ஸம்ஹிதைகளின ்மூலங்களைக்
்கொண்டு ப்ரமாணவசநங்களைத் திவுபடுத்தி
உள்ளார்கள்.ஆனால்அந்தக்ரந்தங்களும் தற்காலத்தில்
ஓலைச்சுவடிகளிலும்எழுத்துப்ரதிகளாகவும் சிதைந்தும்
காணப்படுகிறது.
அப்படியும் பல க்ரந்தங்களைக்கொண்டு முன்பு
மன்னார்குடிக்ஷேத்ரத்தில் ஸுப்ரஸித்தராகவும்
ஞானமனுஷ்ட்டானத்தில்சிறந்து விளங்கிய
ஸ்ரீ*. *உ*.*வே வெங்கடேஸ்வர தீக்ஷிதர் என்கிற
மஹான் (சுமார் 100வருடங்களுக்கு முன் வாழ்ந்தவர்
என்கிறார்கள்) பற்பல ஸ்ரீகோசங்களையும்,
ஓலைச்சுவடிகளையும் கொண்டு இந்த வசன ஸாரம்
என்னும் நூலைத்திவு பட கையெழுத்துப்ரதியாக
எழுதிஉள்ளார்.அந்தநூலிலிருந்து க்ரந்தாக்ஷர ரூபமாக
தேரழுந்தூர் ஸ்ரீ உ*.*வே ஸ்ரீநிவாஸபட்டாச்சார் ஸ்வாமி
வேறொரு கையேட்டில் திவு பட எழுதி வைத்தார்.
அந்த நூலிலிருந்தும் அடியேனுக்குத் தெரிந்த
ஓரளவு ப்ரமாணங்களைக்கொண்டும் மற்றும் பற்பல
பெரியொர்கள் பணித்த ஸ்லோகங்களைக்கொண்டும்
இந்த ப்ரமாணத்திரட்டான வசனஸாரம் என்ற நூல்
விவருகின்றது . இந்த புஸ்த்தகத்தில்அடியேன்
செய்தது கார்யக்ரமங்களை வரிசைபடுத்தியதும் சிலபல
ஸ்லோகங்களைத்திவுபடுத்த வேண்டும்
என்பதற்கிணங்க ஒவ்வொரு க்ரியைகளுக்கும் தெரிந்த
அளவில் தேவ நாகரி லிபியில் தலைப்புக்களைக்
கொடுத்ததும்தான்.மேலும் சில இடங்களுக்குதமிழில்
முக்யமான கார்யக்ரம விவரங்களையும் அளித்துள்ளேன்.
*iv*
இதில் ஏதும் தவறுகள் இருந்தாலும் அடியேன்
மொழிமாற்றம் செய்யும்போது ஏற்படும் பிழைகளையும்
பொருத்து திருத்திப்பணிகொள்ள வேணுமாய்
ப்றார்த்திக்கிறேன்.இதற்கு பெரியோர்களின் ஆசியும்
ஆதரவும் கிடைக்குமாகில் அடுத்த வசனஸாரமான
மஹோத்ஸவம் மற்றும் ப்ரதிஷ்ட்டை போன்ற
கார்யக்ரமங்களுக்கும் ப்ரமாணத்திரட்டு வியிட
ஆசைகொண்டுள்ளேன். அதற்கு அர்ச்சக ஸ்வாமிகளும்
எம்பெருமானும் எம்பெருமானாரும் துணை நிற்பார்கள்
எனத்தாளும் தடக்கையும் கூப்பி ப்ரார்த்திக்கிறேன்.
*இந்த புஸ்தகம் அழகாக விவர த்ரவ்ய
ஸஹாயத்துடன்உதவி புரிந்த ஸ்ரீமதிமரகதம் மற்றும்
ஸ்ரீ க்ருஷ்ண மூர்த்தி குடும்பத்தினருக்கு பகவத் பாகவத
ஆசார்ய அநுக்ரஹமும் அனைத்து ஸ்ரீ பாஞ்சராத்ர ஆகம
பட்டாசார்ய ஸ்வாமிகளின் ஆசியுடனும் ஸகல
சபாக்கியமும் பெற்று இனிதுடன் வாழஎம்பெருமானை
ப்ரார்த்திக்கிறேன்.
வாசக தோஷம் க்ஷந்தவ்யः
தாஸன்,
க*.*ஸ்ரீராமன் பட்டாச்சார்யார்*.*
*v*
வசனஸாரம் என்கிற முதல் பாகத்தின் தமிழாக்கம்
(பொருளடக்கம்)
1ம் பக்கம் முதல் அர்ச்சக லக்ஷணம்.ஆசார்யன்
என்கிற பதத்தின் பொருள்.அந்த அர்ச்சகரின் வயது
பேதத்தினால் நாம பேதங்கள்.மந்த்ரம் தெரியாத
அர்ச்சகர்களினால்ஏற்படும் தோஷங்கள்.அர்ச்சகரின்
அலங்கார விஷயங்கள்,அர்ச்சகர்களின் பெயர்
விபரங்கள்.8வித நியமங்கள்.பகவானுக்கும்
அர்ச்சகருக்கும் உள்ள பாவனாக்ரமங்கள்.மற்றும் பல
விபரங்கள்.
13ம ்பக்கம்முதல் ஸன்னதியில் போகும் முன்பு செய்ய
வேண்டிய கார்யங்கள்.உத்தமாதி ஆலயங்களின்
கதவுகள் திறக்கப்படும் போது சொல்ல வேண்டிய
மந்த்ரங்கள். விஸ்வரூப காலத்தில் பகவான் திருமுன்பு
காட்டப்பட வேண்டியத்ரவ்யங்கள்.(பசுமாடு
முதலானவை) தீர்த்தம் கொண்டு வரும் முறைகள்.
அதன் பேதங்கள். விஸ்வரூப தர்சனம செய்தலின்
பலன்கள். மற்றும் பல.
18ம் பக்கம் முதல்-புண்யாஹ வாசனத்தின்
அவச்யங்கள்.மற்றும் அதன் நியமங்கள்.த்ரிகரண
சுத்தி,பஞ்சசுத்தி, 28விதமான சுத்திகள்,
32 விதமான சுத்திகள்.போன்ற சுத்தி விஷயங்கள்.
23ம் பக்கம் முதல் ஷோடச உபசாரங்களுக்கு
உண்டான வேத மந்த்ரங்கள்.புருஷ ஸூக்தப்படி.
அதில் ஒன்றாவதான உபசாரம், ஆஸனம் என்பதற்கு
உண்டான விதங்கள். கூர்மாஸனத்தின் லக்ஷணம்,
அதன் பலன்கள்.இதர ஆஸனங்களின் லக்ஷணமும்
அதன் உபயோகங்களும்.
31ம்பக்கம் முதல்-இரண்டாவதான உபசாரம்
*vi*
ஆவாஹன விதிகளும் அதன் முறைகளும்.
ஆவாஹனத்தில் பேதங்கள். ஆவாஹன மந்த்ர
நிருக்தி. முதலில் மூலவருக்கே ந்யாஸம் முதலிய
பூஜைகளும் அதன் பின்னரே ஷட்பேரங்களுக்கும்
செய்யவேண்டிய பூஜாமுறைகளும் அதில்
மாற்றமேற்பட்டால் வரும் தோஷங்கள்.மற்றும் இதர
விஷயங்கள்.
34ம் பக்கம் முதல்-மூன்றாவதான உபசாரம் மந்த்ராஸன
உபசாரங்கள்.அர்க்ய பாத்யாதி உபசாரங்களும் அதன்
லக்ஷணங்களும்.அர்க்ய பாத்யாதி த்ரவ்யங்கள்.
தேவதைகள்.அர்க்யம ்முதலியவை ஸமர்ப்பிக்கும்
முத்ரைகளின் விபரங்கள்.மற்றும் பல.
36ம்பக்கம் முதல்-4வதானஉபசாரம்
மதுபர்க்கம்.இதன் பேதங்கள். ஸமர்ப்பிக்கும் போது
சொல்லவேண்டிய வேத மந்த்ரங்கள்.
37ம்பக்கம் -5வதான உபசாரம் ஹஸ்த்த முக பாத
சாடியின் லக்ஷணங்கள்.ஸமர்ப்பிக்கும் முறைகள்.
தோள் பட்டு அர்ச்சகன் சார்த்திக ்கொள்ளும்
முறை.ஸ்ரீவத்ஸாதி அர்ச்சனையில் ஸ்தான
நிர்ணயங்கள்.
38ம்பக்கம் முதல் 6 வதான உபசாரம்-ஸ்னானாஸன
விதிமுறைகள்.பாதுகாரோஹணத்தின் அவச்யகம்.
ஸ்நபனம் என்கிற சப்ததின் பொருள்.அபிஷேகம்
என்கிறபத விளக்கம். அதன் பலன்கள்.கலசங்களுக்கு
நூல் சுற்றும்முறை.வேதமந்த்ரங்கள். தந்த
தாவனாதிகளுக்குவேதமந்த்ரங்கள். க்ருதாரோபணம்
செய்யும் முறைகள்.அதன் மந்த்ரங்கள்.கலசங்களின்
த்ரவ்யங்களும் மனித சரீர ஒற்றுமைகளும்.
லக்ஷணங்கள்’மஹாபிஷேகம் செய்யும்
முறைகள்.அதன்பலன்கள்.மற்றும் பல விஷயங்கள்.
*vii*
45ம்பக்கம்-படி,மரக்கால்,கலம்,மூட்டைஇவைகளின்
அளவுகள். சாஸ்வத கவசம் ஸமர்ப்பிக்கும் முறை.
48ம்பக்கத்தில் அபிஷேக பஞ்சாம்ருதத்தின்
பேதங்கள்.அவற்றின் முறைகள்.ஸ்நபனத்தில் உத்தம
மத்யம அதம பேதங்கள்.சூர்ணாபிஷேக ஸ்நபன விதி.
அந்தசூர்ணத்தை சிரஸில் தரிப்பதால் வரும்
புண்யங்கள்.திருமண்காப்பின் வைபவம்.திருமஞ்சனம்
முடிந்தபின் ஈரவாடைதுளசி மாலையை
தரித்துக்கொள்வதால் வரும் பலன்கள்.
ப்ரதிஷ்ட்டாகால ஸ்னபன பேதங்கள்.த்ரவ்யங்கள்
கிடைக்காவிடில் செய்யவேண்டிய பர்யாய த்ரவ்யங்கள்.
53ம்பக்கம் முதல்.7வதான உபசாரம்
அலங்காராஸனம்.காலபேதங்கள் படி சாற்றவேண்டிய
வஸ்த்ரங்களின் வர்ண பேதங்கள்.கண் மையின்
லக்ஷணம்.சந்தனத்தின் லக்ஷணம்.புஷ்பங்களின்
பேதங்கள். கால பேதப்படி பூஜையில் புஷ்பங்களின்
பேதங்கள்.பலன்கள்.
55ம் பக்கம் முதல்8வதான உபசாரம் தூபம்
ஸமர்ப்பித்தல். தூபபாத்ரத்தின் லக்ஷணம்.தூபபாத்ர
அதிதேவதை. ஸமர்ப்பணகாலங்கள் அதன்
உபயோகங்கள் மற்றும் பல.
58ம் பக்கம் முதல்-9வதான உபசாரம்- தீபாறாதனை.
தீபபாத்ரத்தின் லக்ஷணம். அதில் சேர்க்கவேண்டிய
நெய்யின் விஷேஷங்கள்.அந்த நெய்யானது எந்த வர்ண
பசுமாட்டின் பாலிலிருந்து தயாரித்தால் வரும்
பலன்கள்.மாவு விளக்கின் ப்ரமாணங்கள்.
லக்ஷணம்.கடதீபத்தின் விசேஷங்கள்.
தீப தானத்தின் பலன்கள். தீபாவளியன்று அதிகாலை
*viii*
தீபமேற்றுவதன் பலன்.மஞ்சள் நீரின் பேதங்கள்
பலன்கள். மற்றும் பல.
62ம ்பக்கம் மாத்ராதானமும் அதன் லக்ஷணமும்.
பலன்களும்.
63ம் பக்கம் முதல் 10வது உபசாரமான
போஜ்யாஸனத்தின் விபரங்கள்.ப்ரஸாதம் என்கிற
சப்தத்தின் பொருள்.ப்ரஸாதத்தில் உத்தம மத்யம அதம
அளவுகள்.அபூபம் மற்றும் நாரங்க பத்ர சூர்ணம்
இவற்றின் லக்ஷணம். ப்ரஸாதங்கள் நிவேதனம்
செய்வதனால் ஏற்படும் பலன்கள். வ்யாதி பேதேன
நிவேதன த்ரவ்யங்களின் பேதங்கள். அதன்
பலன்கள்.நிவேதன க்ரமங்கள்.கூறப்பட்ட
ப்ரஸாதங்கள் இல்லாவிடில் அர்ச்சகன் நிவேதனம்
செய்யும் போது செய்யவேண்டிய க்ரமம் பற்றிய
விபரம்.மற்றும் பல.
64பக்கம் முதல்-11வது உபசாரமாக தாம்பூலம்
முகவாஸம் ஸமர்ப்பண நியமம் அதன் லக்ஷணங்கள்.
மந்த்ரங்கள்.
அடுத்ததாக அக்னிகார்யத்தின்அவச்யகத்வம்.
ஆஜ்யபாத்ராதிகளில்விசேஷங்கள்.
ஹோமத்ரவ்யங்களும் அதைசேர்க்கவேண்டிய
முத்ரைகளும்.
ரோகங்களின் பேதப்படித்ரவ்யங்கள் ஹோமம்
செய்வதாலும் அதன் பலன்களும்.
பூர்ணாஹுதி த்ரவ்யங்கள்.அதன்
மந்த்ரங்கள்.ஹோமத்ரவ்யங்களும் அதன்
வேதமத்ரங்களும்.
70ம்பக்கம் முதல்-12வது உபசாரம்-
ப்ரதக்ஷிணம்செய்யும் முறைகள்.ப்ரதக்ஷிணம் என்கிற
*ix*
சப்தத்தின் பொருள்.1 முதல் பற்பல எண்ணிக்கையில்
ப்ரதக்ஷிணம் செய்வதன் பலன்கள்;
அங்கப்ரதக்ஷிணத்தின் விசேஷ பலன்’மற்றும் பல.
71ம் பக்கம்.13வது உபசாரம்.ப்ரணாமம்
பற்றியது.ப்ரணாமம்பற்றிய விவரங்கள்.மற்றும் பல.
108உபசாரங்களின் அதிதேவதைகள்.
14வது உபசாரம்-யாத்ராஸன உபசாரங்கள்.
74ம்பக்கம்அதன் நியமங்கள்.
75ம்பக்கம்.15வது உபசாரம் சயனாஸனம் பற்றிய
விபரங்கள்.ஒளபசாரிக, ஸாம்ஸ்பர்சிக, ஆப்யவஹாரிக
உபசாரங்களின் லக்ஷணங்கள்.பலிப்ரதான
விஷயங்கள்.பலிபீட லக்ஷணம்.அதன் த்யானங்கள்.
ஜபத்தின்ப்ரயோஜனங்கள்அதன்நியமங்கள்.மணிமாலைக
ளின் பேதங்களும் அவைகளினால் ஜபம் செய்வதால்
உண்டாகும் பலன்களும்.ஜபமானது ஸ்வயம்வ்யக்தாதி
திவ்யதேசங்களின்பேதப்படிசெய்வதால்வரும்பலன்களின்
பேதங்கள்.அந்த திவ்ய தேசங்களில் செய்யப்படும்
தானங்களும் பலன்களும்.
79ம் பக்கம் 16வது உபசாரமாக விஸர்ஜன உபசாரம்
அதன்முத்ராவிபரங்கள்.பகவானுடைய தீர்த்தம்
ஸ்வீகரிக்கும் முறைகள்.அதன் மஹிமைகள்.பாதுகா
ஸ்ரீசடாரி ப்ரஸாதிக்கும் முறைகள்.பஞ்சமுத்ரைகள்
மூன்று முத்ரைகள் ஸாதிக்கும் முறைகள்.மற்றும் பல.
இப்படியாக ஷோடசோபசாரம் செய்வதால் ஏற்படும்
பலன்கள்.
82ம் பக்கம் முதல்.ஸாளக்ராமத்தின் மஹிமைகளும்
அதன் பூஜையினால் வரும் சிறப்புப் பலன்களும்.
ஸாலக்ராம தீர்த்தத்தினை அனுதினம் ஸ்வீகரிப்பதால்
ஏற்படும் புண்யங்கள் மற்றும் பல விவரங்கள்.
88ம் பக்கம் முதல் துளசியின் மஹிமைகளும் அதன்
*x*
மூலம் பகவானை அர்ச்சிப்பதால் ஏற்படும்
நற்பயன்களும்.துளஸி என்கிற சப்தத்தின் பொருள்.
மற்றும் பல.
93ம் பக்கம் முதல் தர்ப்பையின் ஏற்றங்களும் அதன்
பேதங்கள் சிறப்புகள். தர்ப்பை என்கிற சப்தத்தின்
பொருள். தர்ப்பையினால் செய்யப்பட்ட
கூர்ச்சம் பவித்ரம் முதலியனவற்றின் பேதங்கள்.அதன்
பலன்கள். அதனை தரிப்பதனால் வரும் நற்பயன்கள்.
மற்றும் பல விசேஷமான விஷயங்கள் என்றபடி
வசனஸாரம் என்கிற முதல் பாகத்தின் தமிழாக்கம்
முடிவடைந்தது.
விசேஷத்தொகுப்பு:- அனுபந்தத்தில் அஹிர்புத்னிய
ஸம்ஹிதைப்படி ஸ்ரீ மஹாஸுதர்சன ஹோம
விதிகளின் முறையும் அதன் பலன்களும்.
ஸ்ரீ பாஞ்சராத்ர ஆகம ஸம்ஹிதைகளின் பேதப்படி
ஸ்னபந த்ரவ்யங்களின் பேதங்களும் அதன்
தேவதைகளின் பேதங்களும்.
லோகாஸ்ஸமஸ்தாஸ்ஸுகினோ பவந்து.
-க**. **ஸ்ரீராமன் பட்டாச்சார்யார்,
राम-ध्यानम्
श्रीः
श्रीमते रामानुजाय नमः
श्री-राम-ध्यानम्
अयोध्यानगरे रम्ये रत्न मण्डप मध्यगे।
स्मरेत् कल्पित तरोर्मूले रत्नसिम्हासने शुभे।
तन्मध्ये अष्टदलं पद्मं नानारत्नैश्च वेष्टितम्।
स्मरेन्मध्ये दाशरथिं सहस्रादित्य तेजसम्।
पितुरन्तर्गतं रामम् इन्द्रनील मणिप्रभम्।
कोमलाङ्गं विशालाक्षं विद्युत् वर्णाम्बरावृतम्।
भानु कोटिप्रतीकाशं किरीटेन विराजितम्।
रत्नग्रैवेय केयूरं रत्न कुण्डल मण्डितम्।
रत्न कङ्कण मञ्जीरं कटिसूत्रादलङ्कृतम्।
दिव्य रत्न समायुक्तं मुद्रिकाभिरलङ्कृतम्।
राघवं द्विभुजम्बालं रामं सुस्मितमाननम्।
तुल्सी कुन्दमन्दार पुष्पमालैरलङ्कृतम्।
कर्पूराऽगरु कस्तूरि दिव्यगन्धानुलेपनम्।
योगशास्त्रं शोभितरतम् योग संयोगदायकम्।
सदाभरत सौमित्रि शत्रुघ्नैरुप शोभितम्।
विद्याधर सुराधीशैः सिद्ध गन्धर्व सेवितैः।
योगीन्द्र नारदाद्यैश्च स्थूयमान महर्निशम्।
विश्वामित्र वसिष्टादि मुनिभिः परिसेवितम्।
सनकादि मुनिश्रेष्टैः योगविद्यैश्च सेवितम्।
रामं रघुकुल श्रेष्टं ध्यायेत् हृदय पङ्कजे।
विनानेङ्कटेशं ननाथो ननाथः सदा वेङ्कटेशं स्मरामि
स्मरामि।
हरे वेङ्कटेश प्रसीद प्रसीद प्रियं वेङ्कटेश प्रयच्छ प्रयवेङ्कटाद्रि
श्रीः
वचनसारे प्रथमो भागः
अर्चक लक्षणमाह
अर्चकस्य कुलोत्पन्नः भगवन्तं समर्चयेत्।
अर्चको वंशवान् पुत्रःअनाचारोप्यमन्त्रवान्।
तद्वंशज मात्रेण मम कर्मणि अर्हति। (श्रीप्रश्ने)
अर्चकस्य अलङ्कररण विधिः
यत्किञ्चिद्दवलं पुष्पं यत्किञ्चिदनुलेपनम्।
अलक्ष्म्याः परिहारायैनित्यं धारयेद्द्विजोत्तम।
अङ्गरागैः गन्ध माल्यैःवस्त्र विचित्रकैः।
रत्नाङ्गुलीयकैः चित्रैःभूषणैः विविधैः शुभैः।
हेम यज्ञोपवीतेन उत्तरीयेण भास्वतः।
दुकूलैः सूक्ष्मवस्त्रैश्च उष्णीषमुखवाससाः।
कटकैर्वलयैश्चैव केयूरैः पट्टबन्धनैः।
वस्त्राभरण माल्यैश्च सर्वाऽलङ्कार शोभिताः।
अभुक्तोवा सुभुक्तोवा कृत कृत्यच्च पूजकः।
सपवित्र उभौ हस्तौ शुचिर्भूत्वा समाहिताः। (जयोत्तरे)
भट्टाचार्याणां योग्यता विशेषं(१)
चतुर्वेद विदो विप्रान् प्राहुः श्रोत्रिय सञ्ज्ञिकः।
दशश्रोत्रिय तुल्यस्तु अर्चकः पाञ्चरात्रवित्।
दशाऽर्चकः समःपूर्णः दशपूर्ण समोगुरुः।
गुरूणां दशभिस्तुल्यः भट्टाचार्यस्स उच्यते। (विहगेन्द्रे)
भट्टाचार्याणां योग्यता विशेषं(२)
पाञ्चरात्रञ्च वेदाश्चवेत्तिसः पूर्णसञ्ज्ञिकः।
योऽधीते वेदवेदाङ्गं पाञ्चरात्रमपि द्विजः।
अध्यापयति शिष्यांस्तु पाञ्चरात्रमपि श्रुतिः।
दशपूर्णसमस्सोऽयं दीक्षितोगुरुरुच्यते।
दीक्षितस्य कुलेजातः भट्टाचार्येण दीक्षितः।
गुरा
ेर्मुखात् त्रयींविद्याम् अर्थवत् पाञ्चरात्रकम्।
प्राप्तः शमदमोपेतःसतु भट्टारको भवेत्।
दशभट्टारक समोवेद वेदाङ्ग पारगः।
वेदान्तार्थप्रवीणाश्च पाञ्चरात्रार्थ तत्ववित्।
परम्परादीक्षितस्य कुलेजातः समाधिमान्।
दीक्षामुभयतः प्राप्तः पञ्च कालः क्रियापरः।
योगशास्त्रप्रवीणश्च ज्ञानवान् मोक्ष चिन्तकः।
भुवः परिग्रहाद्यावत्प्रतिष्ठान्तं च याक्रियाः।
असहायेन ताङ्कर्तुं शक्तो मध्ये न रोगवान्।
स्वतन्त्रो वृद्ध सेवीच रूपवानपि चास्तिकः।
परैरनिन्दितश्चैव कीर्तिमान् विजितेन्द्रियः।
मानसाराधने दक्षो मन्त्र शास्त्र विशारदः।
सिद्ध मन्त्रस्सर्व दर्शी भट्टाचार्यः स उच्यते। (श्रीः)
आचार्य पद निरुक्तिः
आचिनोतीहि शास्त्रार्थान् आचारे स्थापयन्त्यपि।
स्वयमाचरते यस्मात् तस्मादाचार्य उच्यते। (पराशरे)
आचार्यस्य माहात्म्यम्
आचार्यं तोषयेद्विद्वान् सर्वकाले हरि प्रिये।
आचार्यः सुप्रसन्नेतु देवदेवः प्रसीदति।
वंशे भागवता प्रसूता ये च मानवाः।
तेषां दीक्षाविधिर् नैव उपदेशेन केवलम्।
भट्टाचार्यो भवत्येव तदाश्रयेण जगद्गुरुः।
आचार्यं दृष्टमात्रेण देववत् परिभावयेत्।
अर्चकस्य मनस्तुष्टिः देव सन्तुष्टिरेवच।
अर्चकं क्लेशयित्वातु तद्ग्रामं नाशनं भवेत्।
अर्चकस्य करस्पर्शात् शुद्धिर्भवति जगत्पतिः।
सन्निधत्ते सदा तत्र द्वयेनाऽष्टाक्षरेणवा। (वि-तिलके)
अमन्त्रमर्चकेन प्रत्यवायः
चलमप्यचलञ्चेति द्विविधं परिकीर्तितम्।
अचलं बिम्बमित्युक्तं चलम् अर्चकमेववा।
सर्पं दृष्ट्वा महाकायः कम्पतेच मुहुर्मुहुः।
अमन्त्रमर्चकं दृष्ट्वा दूरेभ्येति जनार्दनः। (विष्णु तत्वे)
देशिकस्य पद निरुक्तिः
दकारो देवतारूपः शकारो शास्त्र कोविदः।
ककारो कर्मनिपुणः देशिकःः परिकीर्तितः। (खगप्रश्ने)
अर्चक वाक्य माहात्म्यम्
अर्चकस्यतु यद्वाक्यं विष्णुवाक्यमितीरितम्।
तद्वाक्यमन्यथा कृत्वा सदेवः कोपमाप्नुयात्।
प्रासादं देवदेवस्य आचार्यं पाञ्च रात्रिकम्।
दूर
ाद्दर्शन मात्रेण प्रणमेद्दण्डवद्भुवि। (वि-तिलके)
दीक्षितस्य माहात्म्यम्
विष्णोरागम शास्त्रज्ञः पूजने दीक्षितो द्विजः।
अन्यविप्रै अर्चयेद्वा सवै देवलकः स्मृतः।
दीक्षितो यो निजश्शुद्धः पाञ्चरात्र कृतश्रमः।
सएव भगवद्रूपं विष्णु पादनलोबिनः।
पाञ्चरात्रोक्त मार्गेण यो दीक्षा चक्रमण्डले।
कृत्वा समर्चनं विष्णोः द्विषट्काक्षर विद्यया।
आराधयेत् सशास्त्रोक्त विधिना देशिकोत्तमः।
तेषां हृदम्बुजे साक्षात् आविरस्ति परःपुमान्।
तरन्ति विष्णुमायान्ते (ते)नतरन्तीतरे जनाः। (पाद्मे)
अर्चकस्य कर तीर्थस्य माहात्म्यम्
अर्चकस्य करे तीर्थं भागीरथ्यां समं शुचिः।
अन्य विप्र करं तीर्थं सुरापान समं भवेत्।
हरेःप्रसादम् तीर्थञ्च भक्त्याच तुलसी दलम्।
अर्चकस्यतु हस्तेन दातव्यं सर्वदैवहि।
कोटिजन्म कृतं पुण्यं विष्णोराराधनं परम्। (अगस्त्ये)
आचार्यस्य वयोः क्रमः
आचार्यो मन्त्र सम्पूर्णः ज्ञान सम्पूर्ण दीक्षितम्।
गुरु
श्च शास्त्र सम्पूर्णः सर्व सम्पूर्ण वंशजाः।
आ षोडशाब्द पर्यन्तं बाल इत्यबिधीयते।
पञ्च विंशति सम्पूर्ण वत्सरस्य युवा भवेत्।
परं समो मध्यमः षष्टिवर्षाऽवसानकम्।
अत ऊर्ध्वान्तर श्रेष्टं जीर्णमित्यभिदीयते। (परम संहिता)
तेषां कार्य भेदेन आचार्य भेदाः
नित्यार्चन विधौ बालः उत्सवादा युवा भवेत्।
स्थापने प्रोक्षणं कर्तुं वार्धकःदीक्षितेपिच। (परम संहिता)
अर्चकस्य अलङ्करण विषये (१)
गन्धैः स्रग्भिरलङ्कारैः सोत्तरीयञ्च भूषितैः।
कर्णभूषण हाराद्यैः कटकैरङ्गुलीयकैः।
अलाभेत्यङ्गुलीयेनाऽलं कृत्यतु साधकः।
वदनं नासिका रन्ध्रौ स्थगयित्वाऽम्बरेणतु।
स्वश्वासोपहतश्चैव न भवेच्चयथा द्विजः।
शुक्ल वासो सुवेषश्च शुक्ल दन्तश्शुचिस्मृतः।
ताम्बूल धार वदनो ललाटेच अक्षतैर्युतः।
एवमुक्त गुणैर्युक्तः शोधयेत् पुरुषोत्तमम्। (कपिञ्जले)
अर्चकस्य अलङ्करण विषये (२)
शुद्ध
वस्त्रम्उत्तरीयञ्च कौपीनं मुखवाससम्।
द्वादशम् ऊर्ध्व पुण्ड्रञ्च हैम यज्ञोपवीतकम्।
पवित्रं तुलसी पद्मं कुशपाणिरलङ्कृतम्।
कटकैर्वलयैचैव केयूरैः कटि बन्धनैः।
रत्नाङ्गुलीयकैश्चित्रैः मुक्ताहार समन्वितैः।
कस्तूरिकादि गन्धञ्च मालापुष्पाणि धारयेत्।
वासनादिच ताम्बूलं भक्षयेतु शुचिस्मिताः।
आजानु पादौ प्रक्षाळ्य आचम्यच विजितेन्द्रियः।
आसाद्य द्वार देशेतु देवं साष्टाङ्गमुच्यते। (ब्रह्म संहिता)
पाञ्चरात्रिक-अर्चकस्य नामान्तराणि
भागवतः, भट्टारकः, भगवद्-वंशजः, मन्त्री, कारी, देशिकः,
सात्त्वतः, एकायनः, एकान्तिकः, वासुदेविकः, पाञ्चरात्रिकः,
भगवद्वंशजः, भगवन्मयः, रहस्याम्नाय-निष्ठः, त्रय्य्-अन्त-ज्ञान-सम्पन्नाः, द्वादशाक्षर-तत्वज्ञाः, चातुर्व्यूह-विभागवित्,
अच्छिद्र-पञ्च–कालज्ञः इत्यादयः।
अर्चकस्य वैशेषिकम्
दैवाधीनं जगत्सर्वं मन्त्राधीनन्तु दैवतम्।
तन्मन्त्रम् अर्चकाधीनम् अर्चको मम देवताः।
उत्तमा पाञ्चरात्रस्थाः मध्यमास्तु त्रयी मयाः।
तन्त्रान्तरन्तु विज्ञेया अधमा शास्त्र कोविदाः।
सप्तकोटि महामन्त्राः यस्य चिन्तेऽवस्तिष्ठति।
सएव भगवद्रूपो अर्चको नात्रसंशयः।
अर्चकस्सहरिःसाक्षात् चल रूपी नसंशयः। (ल-तन्त्रे)
अर्चक दर्शनेन फलमाह
दर्शनम्त्वर्चकस्यापि हरिभावेन केवलम्।
सर्वसम्पत्करं भूयात् सर्वपातक नाशनम्। (परमपुरुषं)
आचार्य पद निरुक्तिः
आकारादागम ज्ञेयः चकारोऽऽचार कोविदः।
यकारो याज्ञिको ज्ञेयः आचार्यः परिकीर्तितः। (परम
पुरुषं)
गुरो
ः प्राशस्त्यम्
गुरुरेव
परं सत्यं गुरुरेव परात्परम्।
गुरुरेव
परो देवःगुरुञ्चैव परं धनम्।
एकः प्रसूनां सलिलञ्च किञ्चित्-
अमन्त्रकं वाऽपि समत्रकंवा।
तमर्चयेद्यो हरिमूर्ध्नि भक्त्या
सवंश कोट्या धृत कोटिपुण्यम्। (पुरुषोत्तमं)
अर्चकाणां वैभवम्- श्रेष्ठतमञ्च
मोक्षशास्त्रं यथा श्रेष्टं शास्त्राणां विविधात्मनाम्।
द्विपदाम् अर्चकः श्रेष्टः यथा गौच चतुष्पदाम्।
लोहानां कनकं श्रेष्टं रत्नानां कौस्तुभं यथा।
माता श्रेष्टं गुरूणाञ्च रात्रौप्रबोध यद्यथा।
तत्वानां सर्गविन्यासो भवानां च यथोत्तमाः।
तथोत्तममिमं तन्त्रं तन्त्राणां तत्व वादिनाम्।
भगवान् वासुदेवोस्मि विष्णुर्नारायणो गुरुः। (ल- तन्त्रे)
परम्परा दीक्षितस्य वैशेषिकम्
अर्चको वंशवान् पुत्रः अनाचारानमन्त्रवान्।
योयजेद्यदि मे प्रीतिः
पूज
ायान्यन्यसमाह्वयेत्। (वासिष्टे)
मन्त्रादीनां सामान्यभावध्याने प्रत्यवायः
मन्त्रमक्षर रूपञ्च शिलारूपञ्च विग्रहम्।
गुरु
म्मानुषरूपञ्च सामान्यं नैवचिन्तयेत्।
चिन्तयेद्यदि मोहेन रौरवं नरकं व्रजेत्। (ईश्वरे)
ईश्वरस्य सान्निध्य अतिशयाः स्थलानिच
तीर्थमध्ये स्वहृत्पद्मे बिम्बे वेध्यास्थलेपिच।
वह्निगर्भेच निर्धूमे नित्यमस्ति चतुष्टये। (सात्वते)
मन्त्रस्य वैशेषिकत्वं
द्रव्यं शरीरमित्युक्तं क्रियाऽङ्गमिहोच्यते।
मन्त्रञ्च प्राणमित्युक्तं दिव्यशक्तिमिहोच्यते। (वास्तु शास्त्रे)
अमन्त्रेण पूजनीय अर्चकस्य प्रत्य्वायः
व्याघ्रं दृष्ट्वा महारण्ये पुरुषो कक्म्पयेत् द्विज।
अमन्त्रमर्चकं दृष्ट्वा दूरो याति जनार्दनः।
अन्त्य कालेच मृत्युञ्च दृष्ट्वा जीवो यथा भवेत्।
तथा अर्चकं पापिनं दृष्ट्वादूरेऽभ्येति
जनार्दनः। (पराशरे)
अमन्त्रमर्चकेन अकालपूजनेन दोषः
अमन्त्रमर्चनं कुर्यात् दूरे भीतो जनार्दनः।
छाया मृगपतिं दृष्ट्वा गजवद्भीत कम्पितः।
क्रिया शरीर मित्युक्तं तन्मन्त्रं जीव मुच्यते।
मन्त्रहीनं क्रिया हीनं तच्छक्त्या निष्फलं भवेत्।
अमन्त्रमर्चनं कुर्यात् अकालेचापि पूजनम्।
ग्राम नाशञ्च दुर्भिक्षं राजराष्ट्रो विनश्यति। (परम संहिता)
बिम्ब सान्निध्य अतिशय विषयम्
आचार्यो मन्त्र सम्पूर्णः क्रिया पूर्णस्तु शिल्पिनः।
दातायो वित्त पूर्णस्तु बिम्ब सान्निध्य कारणम्।
अर्चकस्य तपोयोगात् पूजायाश्चाऽतिशयेनच।
आभिमुख्याश्च बिम्बस्य तत्र सन्निहितो हरिः। (श्रीः-
पारमे)
अष्टविध नियमाः
अहिंसा ब्रह्मचर्यञ्च सत्यमार्जव मेवच।
अक्रोधनऽन्नसूयाच दमो नित्यमुपै गुणम्।
अष्टागुणानिच युक्तस्यात् व्रतेषु नियतेन्द्रियः।
(मार्कण्डेये)
भगवतः-अर्चक भावनारूप वैशेष्ट्यं (१)
आचार्य शिष्यवन् मन्त्रस्विष्टरे स्नपनासने।
जननीव शिशुं रथ्यां सतीव प्रिय नायकम्।
अलङ्कारेऽतिथिञ्चैव भोज्यायां गृहस्तवत्।
यात्रासनेतु शय्यायां नृपं मन्त्रीव सेवकः।
प्रार्थनायां मित्रवश्च देवं ध्यायेत पूजकः। (श्रीः)
भगवतः-अर्चक भावनारूप वैशेष्ट्यं (२)
प्रपन्नानां सदासंयग्विष्णोर्दास्यं चतुर्विधम्।
पतिभार्यादि सम्बन्धं पितृ पुत्रादिकं तथा।
स्वामि भृत्यादि सम्बन्धं शिष्याऽऽचार्यादिकं तथा।
एतच्चतुर्विधं दास्यं विष्णुःप्रीतिकरं सदा। (पराशरे)
अनर्चक लक्षणमाह
पञ्च संस्कार रहिताः शिखाकौपीन वर्जिताः।
नित्यकमदि रहितः अनर्चक इति स्मृतः।
प्रपत्ति रहितस्सोऽपि अधमश्च भवेन्मुने।
अनर्चक द्विजातीनां तीर्थपानं सुरा समम्।
प्रसादं मांसतुल्यञ्च चन्दनं रुधिरं भवेत्। (पराशरे)
अर्चकेषु देवलकत्व विधिः
परार्थे तिलहोमञ्च परार्थे रुद्रजापकः।
सवैदेवलकोनाम सर्वकर्म भहिष्कृतः।
शिवार्चनञ्चैव शिवद्विजेन श्रीपाञ्चरात्रार्चनमेवविष्णोः।
अन्यद्विजानामर्चनमेव कार्यं
चण्डाळकोदेवलकम्भवन्ति।
अन्यत्र
प्रस्थतण्डुलमुद्दिश्य योदेवाऽर्चनञ्चरेत्।
सवै देवलको नाम ब्रह्मघादिषु गर्हितः। )ह्रीप्रश्ने)
मन्त्रे लिङ्गत्रय भेदाः
ऐहिकाऽऽमुष्मिकं सर्वं मन्त्रेणैव प्रसिद्यति।
स्त्रीपुन्नपुमिति त्रैवं भजन्ते मन्त्र जातयः।
संस्त्यानमन्त्राः स्वाहान्ताः नमोऽन्तासु नपुंसकाः।
शेषाःपुरुषमन्त्राःस्युरिति त्रिविधमीरितम्। (पाद्मे)
मन्त्रस्य वैशेषिकत्वं
द्रव्यं शरीरमित्युक्तं क्रियाऽङ्गमिहोच्यते।
मन्त्रञ्च प्राणसम्युक्तं दिव्यशक्तिमिहोच्यते। (वास्तु
शास्त्रे)
वेद पूर्व आराधनस्य वैशेषिकम्
उत्तमं वेद पूर्वोक्तं मध्यमं मन्त्र पूर्वकम्।
अधमं तन्त्ररूपन्तुआराधन विधिं चरेत्।
पूजन कालभेदेन मन्त्रभेदाश्च
प्रातःकाले उपनिषदः माध्याह्ने पौरुषं भवेत्।
नारायणोपनिषद्रात्रौ त्रिकालं वेदपारगैः। (अनन्ताख्ये)
पूजायाम् अन्यत्र नामानि
अर्चनं पूजनं पूजा याग माराधनं तथा।
अर्चनाच प्रपूजाच समाराधनमेवच।
सम्पूजनञ्च नवधा कथितान्यर्चनाविधौ। (अगस्त्ये)
भगवत्पूजायाम् अन्यत्रदेवपूजायां वैशेषिकम्
दिवानां देवतापूजा रात्रिपूजाकदाचन।
सततं पूजयेद्देवं दिवारात्रौच पूजयेत्। (विश्वामित्रे)
प्रतिष्टा प्रोक्षणञ्चैव मरणे क्षोभकानने।
दिवानां देवतापूजा रात्रौ शान्तिं समाचरेत्।
नद्यान्त पर्वतेचैव तटाके वन मध्यके।
दूर
ेच देवतास्थाने रात्रि पूजां न कारयेत्।
दैविकम् आर्षिकं सैद्धं स्वयंव्यक्त महालयम्।
सततं पूजयेद्देवं सदाकालं प्रपूजयेत्।
तस्करे म्लेच्छ पाषण्डैःकलहादि समुद्भवे।
स्पृश्यतेचाऽङ्गहीनेच दिवारात्रौ न पूजयेत्। (मार्कण्डेयं)
परत्वादिषु लोकेष्वपि पाञ्चरात्रपूजनंश्रेष्टं
वासुदेवादि मन्त्रैश्च मत्स्याद्यैः केशवादिभिः।
पुष्
पाणिदत्वा ध्यात्वाच तत्तन्मूर्तिं यथा तथा।
वैकुण्टे सत्यलोकेच क्षीराब्धौ रविमण्डले।
पाताळादिषु लोकेषु पाञ्चरात्रेण पूजयेत्।
यत्र अष्टाक्षरसंसिद्धाः महाभागो महीयते।
तत्र न सञ्चरिष्यन्ति व्याधि दुर्भिक्ष तस्कराः।
भक्ति युक्त स्वभावेन कुर्याद्देवस्य पूजनम्। (परम
सम्हिता)
देव दर्शन विधिः
आपीठान्मौलि पर्यन्तमवलोख्य हरिं विभुम्।
उपेत्यायतनं विष्णोः प्रणिपद्य ततस्ततः।
परिस्थुत्यच देवेशं प्रणम्य आत्मानमर्चयेत्। (शाण्डिल्यं)
चतुष्काल पूजनेषु समयाः
प्रातर्माध्यन्दिने सायं त्रिकालञ्च यथाक्रमम्।
प्रातः काले निशीतान्ते
चतुःकालःप्रकीर्तिताः। (नारदीये)
क्षु
द्र पूजायां कालः
एक कालेच मध्याह्ने क्षुद्रकं तत्प्रकीर्तितम्।
उत्तमादिषुदेवेषु त्रिकालं पूजयेत्सदा। (कपिञ्जलं)
मन्दिर प्रवेश काले कर्तव्य नियमाः (१)
कवाटमुद्घाट्य ततो वायु मन्त्रेण पद्मज।
साम्नादेवव्रतेनाऽन्तः प्रविशेद्दक्षिणाङ्घ्रिणा। (पाद्मे)
मन्दिर प्रवेश काले कर्तव्य नियमाः (२)
शङ्खध्वनि समोपेतं दुन्दुभिः पटहस्वनैः।
वादिबृन्दोत्थितोश्चापि नाना वाग्भिर्महामते।
महाजयजयाऽऽरावैः पुनःपुनः उदीरितैः।
प्रभोद लक्षणस्तोत्रैः उत्थाप्य शयनेस्थितः।
द्वारमासाद्य तत्रस्थो दशदिग्भन्द पूर्वकम्।
अवकुण्ठ्याऽथ तर्जन्या मन्त्रं कवचमुच्चरन्।
स्थितेवा कल्पिते तत्र पूजयेद्बलि मण्डले।
सर्वं खगेशपूर्वन्तु परिवाराभिचाच्युतम्।
मनसा प्रणवेनाथ पुष्पमादाय कीर्तयेत्।
समस्त परिवाराय अच्युताय नमो नमः।
वास्तुपुरुष अन्यांश्च समभ्यर्च्य यथा क्रमम्।
मूल मन्त्रेण साङ्गेन निरङ्गेनाऽथवायथा।
न्यासं कृत्वाऽथवाच्छाद्य हस्त तालं हृदा तथा।
मूलमन्त्रेणचोद्घाट्य कवाटं नेत्र मन्त्रतः। (वासिष्टे)
उत्तमादि त्रय गेहेषु कवाटोद्घाटन मन्त्र भेदाः
उत्तमत्रय गेहेषु द्वारत्रय कवाटकम्।
उद्घाटयेत्तार्क्ष्य नाम्ना देशिकः स्वयमेवहि।
मध्यम त्रय गेहेषु शान्त मन्त्रेण पद्मज।
ओं शान्ताय नमःइति
अधमत्रय गेहेषु द्वारमेवं पृथक् पृथक्।
उद्घाटयेद्वायु नाम्ना देशिको मन्त्र वित्तमः।
द्वाराण्यन्यानि सर्वाणि ब्राह्मणः परिचारकाः।
उद्घाटयेन् मुक्तनाम्ना नशूद्रश्चकदाचन। (पाद्मोद्भवे
चन्द्रिकायां)
ताळत्रय कालानि
प्रबोधने कुम्भदीपे पात्रादिस्थापने कृते।
आह्वानार्थं बोधनार्थं ताळत्रयमथाचरेत्(विष्णुतत्वं)
मनसा फल समर्पण क्रमः
मनसा गुरुवंशञ्च तदाज्ञां मानसीमथ।
शिरसा धारयेत्स्वेष्टं फलं सङ्कल्प्य चेतसा।
देवाय तं निवेद्याऽथ यागागारस्य मध्यतः।
प्रासादं विग्रहं कृत्वा वर्म मन्त्रं सविग्रहम्।
तज्जीवं भगवन्तं च ध्यात्वा याग गृहं ततः। (ईश्वरे)
असन्निधेय प्रासादे मन्त्र गृह वर्णनम्
आसाद्य कल्पयेन्मान्त्रं गृहं तदधुनोच्यते।
मूलमन्त्रं पुराध्यात्वाब्रह्मवत् सर्वगं ततः।
विदिक्षु दिक्षु मध्येच ज्वलन्तं भानुकोटिमत्।
हृन्मन्त्रञ्च तदन्तस्यमाक्रम्याऽखिलात्मना।
शिरोमन्त्रं च तन्मध्ये ब्रह्म नाडी स्वरूपिणम्।
स्तम्भ भूतन्तु विश्वस्य सञ्चारत्ववदुज्वलम्।
शिखामन्त्रञ्च सर्वस्माद्बहिः प्राकारवत् स्थितम्।
वर्ममन्त्रन्तु कर्मात्मा परमात्मानुवेधयेत् ।
गवाक्षद्वारभूतञ्च नेत्र मन्त्रञ्च भावयेत्
स्फुरद्वह्निस्पुलिङ्गोर्मि सहस्र परिराजितम्।
सर्व विघ्नप्रशमनं बहिरस्त्रञ्च भावयेत्।
एवं मान्त्र गृहं ध्यात्वा ततो द्वारन्तुचेतसा। (पारमे)
विश्वरूप काले देवाय दर्शनीय द्रव्याणि
प्रथमं पञ्च गव्यञ्च द्वितीयं घृत दर्शनम्।
तृतीयं क्षीर कुम्भञ्च चतुर्थं गज दर्शनम्।
पञ्चमञ्चाऽष्टधान्यञ्च धेनुवत्सञ्च षष्टकम्।
सप्तमं कन्यकानान्तु श्वेताश्वञ्चाऽऽष्टकम् भवेत्।
नवमं दर्पणम्प्रोक्तं दशमं कृष्णमर्कटम्।
एकादशन्तु भक्तानां द्वादशं नृत्त गीतकम्।
यजमानाः त्रयोदश्यां दर्शयित्वा
यथाक्रमम्। (अनन्ताख्यं)
विश्व रूप काले घटेतीर्थाऽऽहरण विधिः,नियमञ्च
परिचारैस्तु कर्तव्यं सचेल स्नान पूर्वकम्।
जलकुम्भं समादाय सर्वाऽलङ्कार शोभितम्।
उत्तमन्तु गजारूडं मध्यमं नरमूर्धनि।
छत्र चामर संयुक्तं नृत्त वाद्य समन्वितम्।
वीथिः प्रदक्षिणं कुर्यात् मण्डपञ्च प्रवेशयेत्। (परम
संहिता)
तत्तीर्थे उत्तमादि भेदाः,नियमाश्च
उत्तमन्तु नदीश्रेष्टं मध्यमञ्च तटाकयोः।
अधमं कूपपानीयं यथासम्भवमाचरेत्।
परिचारैश्च कर्तव्यं स्नानान्तो नियत मानसः।
दौत वस्त्र उत्तरीयञ्च ऊर्ध्वपुण्ड्रैरलङ्कृतः।
घटं प्रक्षाळ्यमनुना सौरभीञ्च प्रदर्शयेत्।
जलं पुरुषमन्त्रेण संशोष्यगुरुरात्मवान्।
अग्नि मन्त्रेणगन्धाञ्च चन्द्र कोटि समप्रभम्।
निवृत्तिमन्त्रं तद्ध्यायेत् पुण्य तीर्थानि
चिन्तयेत्। (सनके)
एतद् विश्वरूपस्य अवश्यकत्वम्-निवेदन द्रव्याणिच
गो दर्शनञ्च विधिवत् कारयेत् देवसन्निधौ।
गोक्षीरं शर्करायुक्तं नवनीतं सुवासितम्।
निवेदयित्वा देवाय अर्चकाय प्रदापयेत्। (जयोत्तरे)
विश्व शक्तियुतं देवं जितन्ताप्रमुखैः स्तवैः।
स्तूयाद्गाथाभिरन्याभिर्गोक्ष्रीरं शर्करायुतम्।
दध्यन्नानि निवेद्याथ नित्य पूजामुपक्रमेत्। (श्रीः)
विश्वरूप दर्शने फलानि
विश्वरूपञ्च यः पश्येत् देवस्य पुरतः स्थितः।
दशजन्मार्जितं पापं तत्क्षणादेव नश्यति।
इत्येवं दर्शनात्पुण्यं महा पातक नाशनम्। (वासुदेवे)
प्रच्छन्न पट अवश्यकत्वं तत्कालञ्च (१)
अर्चनादि क्रिया काले प्रच्छन्न पटमुत्तमम्।
कल्पयेद्देवदेवस्य दृष्टिदोष विनिवृत्तये।
निर्माल्य उद्वासन काले स्नानान्तेतु विशेषतः।
हविरादौच निरुक्तान्ते कुर्याद्यवनिकां सुधीः। (परम
संहिता)
प्रच्छन्न पट अवश्यकत्वं तत्कारणञ्च (२)
प्रच्छन्न पट संयुक्तं यथा कालंसु पूजयेत्।
पापरोग मथि ब्रष्टान् नास्तिकान् श्रुति दूषकान्।
कृतघ्नञ्च पतितञ्चैव विष्णुनिन्दापरस्सदा।
गुरुनिन्दापरञ्
चैव पाषण्ड समयस्थिताः।
असत्पङ्कु रपस्मारो पापरोगोपवेशिनः।
मूकञ्च बधिरञ्चैव पूजाकाले नदर्शयेत्। (पारमे)
प्रच्छन्न पट अवश्यकत्वं तत्कारणञ्च (३)
स्वस्थाने पूजनेकाले प्रच्छन्न पटमुत्तमम्।
पूजा
कालेतु देवानां पुष्पाऽलङ्करणे तथा।
मुद्राकालेतु सर्वत्र हेम रत्न समर्पणे।
एवमेतेषु कालेषु पटमाच्छाद्य वाससा।
पूजाकाले
स्नान काले नैवेद्य वस्त्र भूषणम्।
यानादिरोहणे कृत्वा प्रच्छादन पटं न्यसेत्। (विहगेन्द्रे)
प्रच्छन्न पटंविना पूजन कालानि
आस्थान मण्डपे प्रच्छन्नन्तु पटं त्यजेत्। (श्री)
कुम्ब मण्डल होमेतु पुण्याहं दान रक्षकम्।
नद्यादि स्नान कालेच प्रच्छादन पठं विना। (कपिञ्जले)
निर्माल्य विसर्जने वैशेषिकम्
दीपात् सन्दीपयित्वातु निर्माल्यमपकृष्यच।
विष्वक्सेनाय दत्वातु सम्मार्ज्याक्षौदवारिणा। (पौष्करे)
अन्यत्र
नभारं मेरुशिखरं नभारं सप्तसागरम्।
रात्रौपूजित निर्माल्यं प्रभाते भारमद्भुतम्। (विहगेन्द्रे)
अन्यत्र
सेनेशं मनसा ध्यायेद्याग विघ्नोप शान्तये।
ततः स्व देह शुद्ध््यर्थं याग द्रव्याऽऽलयस्यच।
शुद्
ध््यर्थं पाकशालायाः पुण्याहं वाचयेद्गुरुः। (श्रीः)
पुण्याहवाचन कालानि
द्रव्य शुद्धिः स्थल शुद्धिश्च आत्मशुद्धिश्च कर्मकम्।
चतुश्शुद्धिश्च मन्त्राणां पुण्याहञ्चाऽपि कारयेत्।
पुण्
याह वाचन कालेतु कोष्टधारण माचरेत्।
कोष्टधारण हीनेतु सर्व कर्माविनश्यति॥(पुरुषोत्तमं)
पुण्याहस्य अर्चनीय द्रव्याणि।
अस्त्रमन्त्रेण धरणीं सम्प्रोक्ष्य प्रथमं गुरुः।
पुण्
याहं वाचयेत् पश्चात् ब्राह्मणैःसह देशिकः।
स्थण्डिलं हस्तमात्रन्तु मेखला त्रय सम्युतम्।
वृत्तंवा चतुरश्रंवा कृत्वाकर्म समाचरेत्।
पुण्
याहं शान्ति होमञ्च अङ्कुरादि प्रतिष्टकम्।
श्वेतं हरिद्रा कुङ्कुमञ्च अक्षताणि समर्चयेत्। (विष्णु
संहिता)
पुण्याहस्य कालभेदेन तीर्थ भेदाः
प्रातःकाले हरिद्राञ्च मध्याह्ने गन्ध तोयकम्।
रात्रौ शुद्धोदकञ्चैव पुण्याहं त्रिविधं स्मृतम्। (वासिष्टे)
पुण्याहस्य पूर्वकार्याणि
चरणं पवित्रमुच्चार्य महीम्प्रक्षाळ्य वारिणा।
विष्णोरराट मन्त्रेण दर्भैः सम्मार्जयेदनु।
गन्ध द्वारेति मन्त्रेण गोमयेनाऽनुलिप्यच।
आपौन्दन्तु मन्त्रेण सुधाचूर्णैरलङ्क्रियात्।
देवस्यत्वेति मन्त्रेण विकिरेदक्षतान् क्षितौ।
ग्रीष्मोहेमन्त मन्त्रेण धान्यपीठं प्रकल्पयेत्।
शन्नोदेवीति मन्त्रेण शतपत्रं लिखेत् सुधीः।
धन्व नागेति मन्त्रेण दर्भैरूर्ध्वं परिस्तरेत्।
तस्मिन् लक्षण संयुक्तं कनकादि विनिर्मितम्।
रत्नं स्वर्णं नालिकेरमाम्र मश्वत्थ पल्लवम्।
विनिक्षिप्यच तोयेन गन्धेनापूरयेत् घटम्।
चन्दनाक्षत मालाभिर्भूषणैश्चाप्यलङ्क्रियात्। (श्री-ईश्वरेच)
पुण्याह जलस्य प्रोक्षणे मन्त्र भेदाः
पुण्
याहं स्वस्ति ऋद्धिञ्च संवाच्य सह मूर्तिपैः।
प्रोक्षयेच्छतधारेण स्थानानीत्यादिकेनच। (पारमेश्वरे)
अकृत्वा यदि पुण्याहं कृत्वा कर्म निरर्थकम्। (श्री)
वासुदेवाख्य पुण्याहंवाचयेद्देव सन्निधौ।
मानुषं यदि पुण्याहं मन्दिरं शून्यतां व्रजेत्। (वि -तिलके)
त्रिकरण शुद्धि विषये
मानसं ध्यानमित्युक्तं कायिकं कर्मचोच्यते।
वाचिकं स्वस्तिमेवोक्तं त्रिविधं शुद्धि रुच्यते। (संवर्तं)
त्रिकरण तपो विषयं
कायेनमनसा वाचा तपस्त्रिविधमीरितम्।
गुरुदेव
द्विजः प्राज्ञः पूजाशौच मथार्जवम्।
ब्रह्मचर्यमहिंसाच तपश्शरीरमुच्यते।
अनुग्रहपरा वाची भूतानुभयकारिता।
स्वध्यायो वेदमन्त्राणां कथितं वाचिकस्तपः।
निष्टा ब्राह्मणि सन्तोष सौर्य भावो मनःशुचिः।
ज्ञानाख्येन्द्रिय वश्यञ्च तत्प्रोक्तं मानसस्तपः। (वि-ति)
लोचन मन्त्र जपेन शुद्धि विषयः
वासुदेवाभिदानन्तु प्रागुक्तञ्च समाश्रयेत्।
ततो लोचनयुग्मेन स्तब्देन मुनिपुङ्गवाः।
जपन् लोचन मन्त्रं तु पश्येद्यागोपयोगिनम्।
सम्भारमखिलं तेन द्रव्यसङ्गो विशुध्यति। (ईश्वरे)
पञ्च शुद्धि विषयः
पूजाकाले
पुराकुर्यात् पञ्चशुद्धिं गुरूत्तमः।
स्थानशुद्धिं पात्रशुद्धिं बिम्ब शोधनमेवच।
आत्मनो भूत शुद्धिं च मन्त्रवर्णस्तथारमे। (श्रीः)
अन्यत्र
पवमानस्य मन्त्रेण कृत्वा सम्मार्जनं तथा।
गर्भगेहं चतुर्वक्त्र लक्ष्मी मन्त्रेण लेपयेत्।
देहशुद्धिं स्थान शुद्धिः द्रव्य शुद्धिरनन्तरम्।
मन्त्रशुद्धिः बिम्ब शुद्धिः पञ्चशुद्धिरितीरितम्। (पाद्मे)
शरीरे पञ्चभूत तत्व विषयम्
पादादिजान्वन्तम्भूमि जानू कट्वन्तरं जलम्।
हृत्कट्योरन्तरेतेजो वायुर्नासा हृदन्तरे।
व्योमनासाशिरोर्मध्ये एवन्देह व्यवस्थितः। (शौनके)
शरीरे पञ्चभूत तत्व निरूपणम् २
आजानुतो भुवस्थानम् आकठ्यां पयसस्मृतः।
आनाभिः तेजसां स्थानं नासान्तं मारुतस्तथा।
नासिकोपरि मूर्धान्तं नभस्थानं प्रकीर्तितम्। (लतन्त्रे,श्रीः)
द्रव्याणां द्वात्रिंशद् शुद्धि विषये
पञ्च शुद्धिं प्रवक्ष्यामि देवदेवस्य शार्ङ्गिणः।
स्नानाचमन शौचेन प्राणायामेन देशिकः।
अन्तर्बहिश्शरीरस्य साधकः सह शुध्यति।
प्रसन्न ज्ञान सन्तोषात् मानसं शुद्धिरुच्यते।
सत्यं भूतहितञ्चैव प्रियाऽऽलापस्तथैवच।
वचसांशुद्धिरुद्धिष्टो साधकस्य विशेषतः।
मार्जनं लेपनञ्चैव प्रोक्षणञ्चाऽक्षतार्पण्म्।
स्थानशुद्धिरिति प्रोक्ता द्रव्यशुद्धि रिहोच्यते।
तिन्त्रिणी फल तोयेन ताम्रं हेमञ्च शोधयेत्।
गृह
धूमेन कल्केन शान्ताङ्गारेण राजतम्।
शङ्खं शुक्तयोश्च शुद्धिस्तु तुषतक्रेण देशिकः।
मृज्जलेन द्विजः श्रेष्ट फलपात्रं विशुध्यति।
अत्युष्णेनतु तोयेन दीपपात्रं विशुध्यति।
मृण्मयाणाञ्च पात्राणां दाहनाच्छुद्धिरुच्यते।
वस्त्राणां धूपनात् शुद्धिः पठादीनां तथैवच।
शैलजं शर्करा चूर्णजलेन च विशुध्यति।
रत्नजा मणिनाचैव क्षाळाणात् कुशवारिणा।
प्रोक्षणाद् द्विज जातीनां पुष्पाणाञ्चैव शुध्यति।
दीपस्यौज्वलनात् शुद्धिः स्तम्बानां क्षाळणात्तथा।
प्रभूतानाञ्च दारूणां तक्षकाच्छुद्धिरुच्यते।
वेदादिमादिमं कृत्वा नमस्कार प्रदक्षिणम्।
मन्त्रं मन्त्रेप्रयुञ्जीत तन्मन्त्र शुद्धिरुदाहृतः।
कुशेन गन्ध तोयेन बेर शुद्धिरुदाहृतः।
निर्दोषतोयमादाय नव पात्रेषु पूरयेत्।
नवपात्रेण पूतेन तोयशुद्धिर्भविष्यति।
द्रव्य शुद्धिरिति प्रोक्तासङ्क्षेपेण द्विजोत्तम। (कपिञ्जले)
(२) अन्यत्र
देह शुद्धिं पादतीर्थं स्नान शुध्यादि तीर्थयोः।
द्रव्य शुद्धिश्च पुण्याहं मन्त्र शुद्धिः गुरुर्मुखः।
पादशुद्धिस्तु प्रक्षाळणं ताम्बूलम् आस्य शुद्धयोः।
करन्यासं कर शुद्धिस्तु अङ्गन्यासादि भूत हृत्।
तत्वन्यासं रोग शुद्धिः द्वादशाक्षर चिन्तकाः।
अग्निञ्च स्थलशुद्धिञ्च पात्र शुद्धिञ्च तिन्त्रिणी।
अर्चकस्यच दीक्षायाः बिम्बशुद्धिस्तु मन्त्रकः।
दान शुद्धिश्च द्रव्याणां नैवेद्यं शुद्धि मुद्रयोः।
दीपशुद्धिः घृतेनैव एलादिः द्रव्यतीर्थयोः।
दृष्टिदोषं घटदीपेन नीराजनं ज्ञान शुद्धयोः।
भुक्तिशुद्धिश्च गायत्रिया प्रेत शुद्धिश्च शान्तयोः।
वाद्यादि ताल शुद्िध्स्तु घनिका विप्र कन्ययोः।
स्पर्शदोषस्तु कैङ्कर्यं पापशुद्धिस्तु वन्दनात्।
क्षौरे स्नान पुनस्नानात् उत्सवञ्च तु पावयोः।
अष्ठाविंशति शुद्धिस्तु तत्तत्कर्मानुसारतः।
अन्यथा कारयेन्मोहात् तत्पूजा निष्पला भवेत्।
(परम संहिता)
मात्रायाः लक्षणे
जानुं प्रदक्षिणं कृत्वा नद्रुतं न विळम्बितम्।
क्रियतेचाङ्गुली पूर्वा सा मात्रा परिकीर्तिताः। (पारमे)
रेचकपूरकादीनां मात्रा प्रमाणानि
तदा द्वादश मात्राभिः क्रियते रेचकास्तथा।
तस्माद्विगुण मात्राभिः क्रियन्ते पूरकं तथा।
तस्य त्रिगुणमात्रेण क्रियते कुम्भकं तथा।
एवमायाम पूर्वन्तु योगंवा योगमुत्तमम्। (योगशास्त्रे)
श्रोत्राचमन लक्षणञ्च फलानिच
गङ्गाच दक्षिणे श्रोत्रेनासिकायां हुताशनः।
उभयोःस्पर्शनेचैव श्रोत्राचमनमिष्यते।
अग्निस्तीर्थाश्च देवानां वारुणीचैव वायवी।
विप्रस्य दक्षिणे कर्णे नित्यं तिष्ठन्तु शुद्ध््यति।
सर्वकाले हुताद्यादौ श्रोत्राचमनमिष्यते। (सारसमुच्चये)
प्राणायाम पदनिरुक्तिः
प्रकारं पापनाशंस्यात् णकारं नाडिबन्धनम्।
यकारं यामविद्यानां मकारं मयिचिन्तनम्।
प्राणायाममिति प्रोक्तं मोक्षमार्गैक कारणम्। (विहगेन्द्रम्)
रेचकादि प्रणायामस्य अधि देवताः-तत्फलानिच
ब्रह्म विष्णु महेशाद्याः रेचकाद्यधि नायकाः।
रेचकैः शोधयेत्पापं पूरकैरपि दाहयेत्।
कुम्भकैःस्तम्भयेद्वह्निम् एवं पापं विशोधयेत्। (श्रीः)
भूतशुद्धेरवश्यकत्वम्
भवेत्प्राणजयःपुंसः प्राणायामः स उच्यते।
ततस्तु काय शुद्ध्यर्थं वर्णं भौमादि विन्यसेत्।
भूत शुद्धिं श्रुणु मुने यथावदनुपूर्वशः।
पृथि
व्यप्तेजोऽनिलाकाशं शरीरं भूत पञ्चकम्।
इन्द्रजालोपमं विद्धि ज्ञानाद्यैरूर्जितं गुणैः।
मलिनञ्चाऽस्वतन्त्रञ्च रेतो रक्तोद्भं क्षयि।
यावन्न शोधितं सम्यग्धारणाभि र्निरन्तरम्।
तावदेतदयोग्यंस्यात् मन्त्र न्यासादि वस्तुषु। (पारमे)
भगवतः विराजमान मण्डपस्य वर्णनम्
तुङ्गं मङ्गल सम्युक्तं मणिकुट्टिम भूषितम्।
सौवर्णैः बहुभिःस्तम्भैर्मणि विद्रुम भूषितैः।
उपेतं दीपिकाजालैर्जात रूपमयिर्वृतम्।
विचित्राभिः पताकाभिस्तोरणैरुप शोभितम्।
मणिकिङ्किणि जालैश्च वितानैः क्षौमकल्पितैः।
विराजमानंसर्वत्र मणिपीठ विराजितम्।
तस्य मणडपरत्नत्रयस्य मध्ये परम भास्वरान्।
पद्मरागामयैःस्तम्भैश्चतुर्भिरुपशोभिताम्।
मुक्तामय वितानेन युक्तां रत्नचतुष्किकाम्।
वैडूर्यघटितोत्तुङ्ग वेदिकां दीपिकायुताम्।
एवं कर्तुमशक्तञ्चेदेवं ध्यायेत पूजकः। (अहिर्बुध्न्ये)
श्रियाः मानसाराधने प्रार्थना विशेषः
स्वागतं पद्मपत्राक्षी सन्निधिं भजमेऽम्बुजे।
गृहा
णमानसीं पूजां यथार्थ परिभाविताम्।
यत्राऽहं तत्रतत्वानि यत्राऽहं तत्र देवताः।
यत्राऽहं तत्र पुण्यानि यत्राहं तत्र केशवः। (ल-तन्त्रे)
पुरुष सूक्त आराधने मन्त्र निरुक्तिः
आवाहनं सहस्रेति पुरुषएवेदमासनम्।
एतावानिति पाद्यंस्यात् त्रिपादाऽर्घ्यं प्रकल्पयेत्।
तस्माद्विराडाचामं स्यात् यत्पुरुषेणाऽवगाहनम् ।
तंयज्ञमिति स्तोत्रन्तु तस्मादे यज्ञोपवीतकम्।
तस्माद्यज्ञाश्च गन्धंस्यात् तस्मादश्वेति पुष्पकम्।
यत्पुरुषंव्यदधो धूपञ्च ब्राह्मणस्येति दीपकम्।
चन्द्रमाइति नैवेद्यं नाभ्यां पुष्पाञ्जलिं क्षिपेत्।
वेदाहमिति ताम्बूलं धाताचेति प्रदक्षिणम्।
सप्तास्यादिति नमस्करं यज्ञेनेत्युद्वासनं क्रमात्।
षडासनानां नामानि
मन्त्रासनं यथोस्नानम् अलङ्कारन्तु भोजनम्।
यात्रासनञ्च शयनं षडैते देवतार्चनम्। (पाद्मे)
आचार्य निवेशन कूर्मासनस्य लक्षणे
कूर्मवच्चतुरः पादं शिरञ्चोर्ध्वैव पञ्चमम्।
श्वेत वर्णं बृहत्कुक्षिं ताळत्रय समायतम्।
पीठं पञ्चाङ्गुल घनम् त्रिताळं विस्तृतं भवेत्।
तदासनस्य वृक्षाणां भेदाः
खादिरं चन्दनञ्चैव यज्ञ वृक्षेण कल्पयेत्।
रजतं ताम्रजं वापि तस्योपरि निवेशयेत्।
तदुपयोगानि फलानिच
जपहोमाऽर्चनाकाले प्राङ्मुखोवाप्युदङ्मुखः।
कूर्मासनगतो विप्रः जपहोमौ विशेषतः।
अश्वमेध फलं पुण्यं विष्णुलोके महीयते।
अन्यत्रकाले आसीने प्रत्यवायः
अन्यकालेच आसीने गुरूश्च बालकः।
कुक्षौव्याधि महारोगं भविष्यति नसंशयः। (वासिष्टे)
वंशासनादि भेदेन फलभेदाः
वंशासने दरिद्रंस्यात् पाषाणे व्याधि पीडनम्।
धरण्यां दुःखसन्तापं सौभाग्यं दारुकासने।
तृणासने यशोहानिः पल्लवैः चित्तविभ्रमम्।
कृष्णाजिने ज्ञान वृद्धिः मोक्षश्री व्याघ्र चर्मणि।
कौशेये तेजसां वृद्धिः कम्बळे दुःखमोचनम्।
साधकानां सुखन्दद्यात् चेलक्षौमासनद्वयम्। (योगशास्त्रे)
आचार्यस्य ऋजुकायत्व लक्षणम्
अर्चकोह्याचरेन्नित्यं वासुदेवार्चने रतः।
उपविश्याऽऽसने नित्यं स्वस्तिकादि यथारुचि।
बद्वाप्रागानन स्संयक् ऋजुकायस्समाहितः।
नासाग्र न्यस्त नयने दन्तैर्दन्तान्नसं स्पृशेत्।
रसनान्तालुविन्यस्य अथ बाहुद्वयान्वितः।
आकुञ्चित शिरोकुञ्चित् निबद्धान्योग मुद्रया। (पाद्मे)
योगपीठार्चने मूलभेरस्य कर्तव्य विधिः
मन्त्रपूर्वाः क्रियास्सर्वाः साधयन्तीप्सितं फलम्।
मन्त्रैराकृष्यते देवाः मन्त्रेणैव विसर्जयेत्।
बिम्बाकृत्यात्मना बिम्बे समागत्यावतिष्ठति।
योगपीठादिकं सर्वं मूल बिम्बे प्रकल्पयेत्। (परम
संहिता)
अर्चनं योगपीठस्य मन्त्रन्यसनमेवच।
बिम्भे स्थिरे सदाकार्यं पूजारम्भे चतुर्मुख। (पाद्मे)
आसीनादि बिम्भानाम्भेदेन योगपीठार्चनेनियमः
आसीनस्य शयानस्य कर्मबिम्बस्यवै रमे।
पीठकल्पन कालेतुस्मरेत् पद्मान्तमादितः।
ततोऽनन्तंस्मरेद्देवी सहस्रफण मण्डितम्।
यानारूडस्यबिम्बस्य पद्मात्तार्क्ष्यं विचिन्तयेत्। (श्रीः)
श्रियादिे देवीनां योग पीठार्चने वैशेषिकम्
श्रियादीनान्तु देवीनां पीठमूलेतु कच्छपम्।
तन्मध्ये पन्नगादीशऽंस्यकोणेषु पद्मजे।
धर्मादीन् क्रमशोध्यात्वा तदूर्ध्वेऽव्यक्त पङ्कजम्। (श्रीः)
अन्यत्र
विशेषोयं प्रवक्ष्यामि योगपीठे प्रकल्पनम्।
हरिं विना आश्रयादीनां ब्रह्मादीनां चतुर्मुख।
चण्डादि परिवाराणां भक्तानां पीठ कल्पनम्।
आधारादि चतुर्थ्यन्तं धर्मादिच चतुष्टयम्।
प्रकल्प्य पादरूपेण पीठं भद्रं प्रकल्पयेत्।
पद्मासनं ततोऽभ्यर्च्य मूर्ति मन्त्रेण पूजयेत्। (वि-
तिलके)
चतुर्विध आसनानां भेदानि लक्षणानिच
तुर्यादीनान्तु तत्रैकं भावयेदासनन्त्वथ।
तुर्यन्नाम आसनं पूर्वं कारणप्रणवान्वितम्।
सुष
ुप्तिर्नामा तद्व्याप्तऽव्यक्त पङ्कजम्।
स्वप्नः शेषादिपूर्वन्तु बहिःपर्यन्तमासनम्।
क्षीरार्णवादितो भावादासनान्तं जाग्रदासनम्। (पारमे)
आसने पञ्च विधत्वम्
पद्मासनञ्च पद्मंस्यात् अनन्तं वृत्तमेवच।
सिम्हासने चतुष्कोणं षट्कोणं विमलासने।
योगासने त्रिकोणञ्च पञ्चासनमिति स्मृतम्।
तेषां पद्मासनस्य प्राशस्त्यं
देवानामपि सर्वेषाम् आदि पद्ममभूदितः।
तस्मात् सर्वदेवानां पद्मेनैवासनं भवेत्। (नारदीये)
तदासनानां फल निरूपणमाह
पद्मासनं तदा भाह्ये अनन्तासन माचरेत्।
विमलेत्वर्चना प्रोक्तं योगेचैव निवेदयेत्।
सिंहासने तथा क्रीडां पञ्चासनमिति स्मृतम्।
मन्त्रासने योग पीठं पद्ममन्यत्र चिन्तयेत्।
ध्यायेन्मन्त्रासने तार्क्ष्यम् अनन्तं शयनासने। (श्रीः)
आसन भेदेन भगवतः ध्यान भेदाः
योगेस्थितं मण्डनेच यात्रायां भोजनेतथा।
स्नानेच सुखमासीनं शय्यायां शयनं विभुम्।
अन्यत्रचोपचारेषु स्थितम् आसीनमेववा। (श्रीः)
स्वस्तिकासन लक्षणम्
वर्ण्यते स्वस्तिकं वामतलयोरुभयोरपि।
पूर्वोत्तरेजानुनी द्वेकृत्वाऽऽसनमुदीरितम्।
विन्यस्य दक्षिणेपार्श्वे सव्यंसव्येतु दक्षिणे।
गुल्फङ्कृत्वा आसनन्तच्च स्वस्तिकं कथ्यते बुधैः।
बद्धपद्मासनस्य लक्षणम्
आरोप्य ऊर्वोःचरणयोःतदङ्गुष्टद्वयं पुनः।
व्युत्क्रमेणैव हस्ताभ्यां गृह्णीयात्तदासनम्।
बद्ध पद्मासनं ज्ञेयम् आसनेषु सुपूजितम्। (पाद्मं)
अभिवलजस्य(आचार्य स्थान) लक्षणम्
देवस्य दक्षिणे पार्श्वे आसनेच समाविशेत्।
उदङ्मुखं पूर्व वलजेचाऽर्चयेत् क्रम योगतः।
दक्षिणे वलजे विप्र पूर्वाभिमुखतोऽर्चयेत्।
पश्चिम द्वारजो विप्र दक्षिणाभिमुखोऽर्चयेत्।
देव प्राच्यां नदोषस्यात् अर्चकाणां
नरोत्तमाः। (खगप्रश्ने)
आवाहन विधिः
आगच्छ पदमन्त्रेण मूलेमन्त्रेण हृत्कजाम्।
एवन्तेजोमयन्देवं नाडी दक्षिण मार्गतः।
सर्वभूतरतं विष्णुं मन्त्रमूर्तिस्समागतम्।
समाहूयस्व मन्त्रेण पूजायास्याऽभिमुखं भवेत्। विहगेन्द्रे)
आवाहन निषेद देशानि
ऋषिभिर्मनुजैर्वापि भक्तियुक्तैः प्रतिष्टितम्।
तन्मूर्तौच स्वमन्त्रेण यजेदावाहनं विना। (ईश्वरे-पारमे)
अन्यत्र
नाऽऽवाहयेदेकभेरे सुरसिद्धाऽवतारिते।
ऋषिभिर्मनुजैर्वापि स्थापिते निश्चिते हरौ।
सुस्थिता
ेऽभिमुखी भावःस्तदेवाऽऽवाहनं हरेः। (पाद्मे)
अन्यत्र
नरैराराध्य बिम्बेषु प्रत्यहं स्वहृदब्जकात्।
प्राग्वदावाहनं कुर्यादत्र तद्विग्रह स्थितान्। (सनके)
मूल
भेरात् बिम्भ भेदेन आवाहन क्रम भेदाः
दीपयेद्बिम्बतोऽन्यत्र तस्मिन् पुष्पाञ्जलिं हरौ।
आगच्छ पदमन्त्रेण मूलमन्त्रेण हृत्कजात्।
प्रत्यहं कर्मबिम्भानां मूलबिम्भे हृदब्जगात्।
किञ्चिदावाहनं कार्यतत्रत्वेवं क्रमो द्विजाः।
मूल बेरेतु यत्तेजः षड्भागैकन्तु कर्मणि।
कर्मबिम्बांश षड्भागम्पञ्चांशन्तु उत्सवस्यतु।
तद्बिम्बांश चतुर्भागं स्नानबिम्बमुदाहृतम्।
तद्बिम्बस्य त्रिभागन्तु बलिबेरमुदाहृतम्।
बलिबिम्ब द्विभागांशं तीर्थबिम्बेन संयुतम्।
शय्याबेरं ततःकुर्यात् एकांशेन विधीयते।
तत्तत्कर्मावसानेतु पुनर्मूले नियोजयेत्। (नारायणे)
(षड्ित्रंशत् एकभागस्तु बलि कर्मार्चनादिषु।
एवं तेजोमयं देवं नाडी दक्षिणमार्गतः। (ईश्वरे)
आवाहनस्य विषय निरुक्तिः
ज्वलनस्सूर्यकान्तो यथा भाति दिवाकरात्।
तथाऽर्चकः प्रार्थनया मूलात् कर्मणि कौतुके। (श्रीः)
यथासर्वगतोवायुं व्यजनेन महामते।
वृत्त्ि
ामभ्येति भगवन् आहूतस्तद्वदेवहि। (ईश्वरे-पारमे)
आवाहित देवस्य सान्निध्य काल नियमाः
आवाहनं द्विधा प्रोक्तम् अचलेपि चलेपिच।
अचलेपूर्वमावाह्य पश्चादावाहयेच्छले।
त्रिकालमर्चनायुक्ते एकदाऽऽवाहनं चरेत्।
अन्यभेराऽर्चनायान्तु विसर्जन मथाचरेत्। (पाद्मं)
अन्यत्र
त्रिमुहूर्तात् पुरा प्राप्तपूजने पुरुषोत्तमम्।
नोद्वास्य पूजनं कृत्वा ततोद्वासनमाचरेत्। (१)
त्रिकाल अर्चनायुक्ते एकदाऽऽवाहनं चरेत्।
अन्यभेरार्चनायान्तु विसर्जनमथाचरेत्। (श्रीः)
आवाहनस्य वैशिष्ट्यम्
गृह्यतेऽग्ने यथाचाग्नि कुम्भेचैव यथाऽम्भसि।
ततो तेजोमयोदेवो तेजः किञ्चिश्च गृह्यते। (नारदीये)
अन्यत्र
गोरङ्गेषु समस्तेषु क्षीरं यद्यद्यद् व्यवस्थितम्।
दुग्धं स्तन मुखे दृष्टं तद्वदावाहनं भवेत्। (अनन्ताख्ये)
आवाहन विषये वैशेषिकत्वम्
आवाहिते प्रतिष्ठायाम् अर्चा च जगतःपते।
नोद्वास्य सर्व पूजानाम् आवाह्य पुरतोऽर्चनात्।
त्रिकालम् अङ्ग बिम्बेतु कर्मार्चादिषु स्वस्वपि।
आवाह्य पूजयेन्मूलात् विशेषेस्वपि कार्यतः।
तत्तत्कर्मावसानेतु पुनर्मूले नियोजयेत्।
यदन्यथा कृते पूजा सापूजा निष्पला भवेत्।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन मूलादावाह्य पूजयेत्। (विहगेन्द्रे)
एकभेर विषये
मूलबेरं भवेद्यस्य एकबेरं यथा भवेत्।
बेरेह्यावाहनमुद्वासं ध्रुव बेरं नकारयेत्। (विहगेन्द्रे)
अन्यत्र
मूलबेराद्यथा दीपं दीपान्तरं तथा।
उत्सवादिषु बिम्बेषु आवाह्यस्य यथा विधिः। (पाद्मे)
आवाहन मन्त्र निरुक्तिः
प्रणवद्वितयस्यान्ते तारिकाद्वय मुद्धरेत्।
ततः परमधामाचाऽवस्थिते मदनुग्रहा।
अभियोगागतेचेकतथैवाऽवतरेतिच।
इहाभिमत शब्दञ्च सिद्धितेइतिच त्रयम्।
ततो मन्त्रशरीरेच तारस्तारा नमो नमः। (ल.तन्त्रे)
आवाहन मन्त्रमाह (जयाख्ये-३५अक्षराणि)
ओम् ओं ह्रीं ह्रीं परम धामावस्थित
मदनुग्रहाऽभियोगोद्यत
इहावतारे(इ)हाभिमत सिद्धिद मन्त्र शरीरे ओं ह्रीं नमो
नमः (इति ल-तन्त्रे)४५ अक्षराणि)
(प्रथमं मूलबेरस्य एव धूपदीपान्तं पूजनं- नतु अन्यत्र- तत्कृते प्रत्यवायदोष
विधिः)
नीराजनान्तिमं पूर्वं मूलबिम्बं समर्चयेत्।
ततःकर्मादि बिम्बानां मन्त्रवत्क्रमशो भवेत्।
अनर्च्य मूलबिम्बंवा समकालेन वारमे।
व्यत्यासेनच वा कुर्यात् पूजनं गुरुसत्तमः।
तद्दोष शान्तये देवि जपेन्मूल सहस्रकम्।
पुन
ःपूजां प्रकुर्वीत मूलार्चादिषु मन्त्रवत्। (श्रीः)
मन्त्रासने उपचार विषयाणि
आवाहनम् आसनञ्च अर्घ्य पाद्यं तथैवच।
मन्त्रन्यासं च मुद्राञ्च षण्मुद्राञ्च प्रदर्शयेत्।
आचामं पादशाठीञ्च तिलदानं तथैवच।
मधुपर्कं मुखवासञ्च मन्त्रासनमिति स्मृतम्। (गारुडे)
मन्त्र न्यास विषये वैशेषिकम्
स्थिति न्यासो गृहस्थस्य सृष्ट्याख्यो ब्रह्मचारिणः।
मुमुक्षो संहृतिन्यासः एवं न्यासस्त्रिधा भवेत्। (अनिरुद्धे)
षडक्षरस्य स्थान नियमाः
मूर्ध्नि वक्त्रेच हृदये नाभौ जान्वोश्च पादयोः।
षडक्षरस्य न्यासोयंसृष्टौ कुर्याद्विचक्षणः।
अष्टाक्षरस्य स्थान नियमाः
अष्टाक्षरस्य न्यासेतु नत्रे गुह्यं ततोऽधिकः
द्वादशाक्षरे स्थान नियमाः
द्वादशाक्षरस्य मन्त्रस्य मस्तके चतसृषु क्रमात्।
प्राच्यादि दिक्षुविन्यासस्त्वधिकः परिकीर्तिताः। (श्रीः)
त्रिपात्रस्थापन काले नियमाः
पाद्यं मध्ये दक्षिणेचार्घ्यमाचमनीयकम्।
एवं त्रिपात्रं संस्थाप्य द्रव्याणि विनिवेशयेत्।
दक्षिणेजलकुम्भं स्यात् पुष्प गन्धादि पात्रयोः।
वामे गण्डूषपात्रन्तु अग्रे नैवेद्य पात्रकम्। (विहगेन्द्रं)
तस्मिन् देवतानां विषये
अर्घ्यस्य विष्णु दैवत्यं पाद्येचमधुसूदनः।
त्रिविक्रमञ्चाचामे त्रि पात्रेषु समर्चयेत्। (वि-तिलकं)
पञ्च पात्राणां स्थापन काले
पाद्यं मध्ये दक्षिणे अर्घ्यं वामेचाऽऽचमनीयकम्।
तत्पार्श्वयोश्च पर्श्वस्थान् स्नान शुद्धोदकस्तथा। (पाद्मं)
तस्मिन् क्षेपणीय द्रव्याणि
कुशाग्र मक्षतं पुष्पं फलं मलयजं तथा।
तिलान् सिद्धार्थ सहितान् यवानर्घ्यस्य भाजने।
तिलन्दूर्वा विष्णुपर्णी श्यामाकं पद्म मक्षतम्।
पाद्य पात्रे षडेतानि द्रव्याणि विनिवेशयेत्।
एलालवङ्ग तक्कोल जाती कर्पूर चन्दनम्।
पुष्
पाण्याचमनीयेच पात्रे द्रव्याणि कल्पयेत्।
गन्ध सर्वौषधीः रत्नफल बीजं कुशानिच।
तिलानिचाक्षतञ्चैव दधि क्षीर घृतं तथा।
रजनी द्वादशाङ्गानि स्नानीय द्रव्यमुच्यते।
कोष्ठं माम्सी हरिद्रेद्वे मुरा शैलेय चम्पकाः।
वचाकच्छोर मुस्ताश्च सर्वौषधीति प्रकीर्तिताः।
तिलैश्च तुळसीञ्चैव भवेच्छुद्धोदकं तथा। (पाद्मे)
तेषां देवतानां निरूपणमाह
श्री रर्घ्यस्य भवेद्देवी वागीशाचमवीयके।
पाद्यस्य पितरोदेवः स्नानीये वारुणस्तथा।
शुद्धोदकस्
य शान्तिः स्यात् पात्रेष्वेतान् समर्चयेत्।
(पाद्मे)
अर्घ्यादि पात्राणांलोह विषये
सुवर्णं रजतं ताम्रं कांस्यपात्र मथापिवा।
एवं पात्रमलाभेच मृत्पात्रं नूतनं क्रमात्।
अन्यानि लोहजं पात्रं तत्पूजा निष्फलं
भवेत्। (विहगेन्द्रं)
अर्घ्यादीनां समर्पण विषये
अर्घ्यं शिरसि विन्यस्य पाद्यं पादतले न्यसेत्।
हस्ते आचमनं दध्यात् गन्धं कायानुलेपणम्।
पुष्पं
तु मूर्ध्नि विन्यस्य भोज्यं करतले न्यसेत्।
दीपञ्च नेत्रयोर्दध्यात् धूपं नासन्तिकेपिच।
(अनिरुद्धं,पाद्मं)
आचमनीय समर्पण कालानि
शयनान्तेचाऽर्चनान्ते होमान्ते बलिदानके।
स्नानान्ते भोजनान्तेच चान्द्रायणेतथा।
मन्त्रासनादि कर्मान्ते होमाद्यान्ते विशेषतः।
क्रियाहीनाऽर्चनाहीने द्रव्यहीने शुद्धि हीनके।
तत्सर्वं पूरणार्थाय आचामं पूरयेत् क्रमात्। (पराशरे)
अन्यत्र
भोजनान्तेच वस्त्रस्य परिधाने तथाप्लवे।
जिह्वा निर्लेखनान्तेच सर्वत्रचाऽऽचमनीयकम्। (पारमे)
स्वयं व्यक्तादि आलय भेदेन अर्घ्यादिषु समर्पणे भेदाः
स्वयंव्यक्ते त्रिरर्घ्याणि दिव्ये सैद्धे तथैवच।
मानुषञ्च गृहार्चायाम् एकमर्घ्यं प्रदापयेत्। (खगप्रश्नं)
अर्घ्यादीनांसमर्पण काले मुद्रा विषयः
तुळस्याऽर्घ्यं हरेर्दध्यात् ज्ञानमुद्रागृहीतया।
तर्जनी मध्यमान्तस्तु तुळस्या पाद्यमर्चयेत्।
हस्त प्रक्षाळनाऽऽचामं गण्डूषं मुख शोधनम्।
उद्धरण्यां हरेर्दध्यात् पाद्याऽर्घ्येच तुळसी दळात्।
आसन उपचार भेदेन अर्घ्यादीनां समर्पणे भेदानि
दृश्यं स्पृश्यं तथा दृश्यं त्रिधाऽर्घ्यं परिकल्पयेत्।
अलङ्कारासने दृश्यं स्पृश्यं स्नानासने तथा।
भोज्यासने मुद्राञ्च त्रिधाऽर्घ्यं प्रदापयेत्। (खगप्रश्ने)
मूल
भेरादिषु पूजनस्य अन्यत्र पूजनस्य पात्र विशेषाः
मूलार्चा उत्सवं भेरं लक्ष्म्यादि पूजनं तथा।
न्यासपूजा यथोक्तञ्च अन्य भेरादिकं तथा।
पुण्
याहं शान्ति होमञ्च बलिदानञ्च कुम्भयोः।
ताम्बूलं तीर्थ कालेच अङ्कुरं याग शालयोः।
परिवारं भक्त देवं च एक पात्रेण पूजयेत्।
एतानि नामदेयानि प्रणवं पूजयेत् क्रमात्। (ईश्वरे)
अर्घ्यादिषुतीर्थेन अर्चकः करशोधने प्रत्यवायः
पूजाकाल
ेच मुद्राणां देवमावृत्य निर्गतः।
अन्येषु सर्व कालेषु स्वस्थानेषु नियोजयेत्।
विष्णु पादोदकं पीत्वा न क्षाळयेत् करम्।
क्षाळयेद्यदि मूडात्मा रौरवं नरकं व्रजेत्।
साधको स्नान हीनेतु सर्व कर्मा विनश्यति।
शास्त्र मन्त्र क्रिया हीने सर्वम् निष्फलितं भवेत्।
तस्मात्सर्व प्रयत्नेन कारयेत् शास्त्रवर्त्मना। (शाण्डिल्ये)
मधुपर्क विषयः
फलान्येलाफलं सर्पि शर्कराच मधून्यपि।
पञ्चानामपि संयोगात् मधुपर्कमिति स्मृतम्। (वि-
तिलके)
(२)मधुपर्कं दधि घृतं मधुयुक्तमनन्तरम्।
स्मस्तमेवमेकाङ्गं दधिवाऽपि निवेदयेत्। (पारमे)
(३)गोधूमतण्डुलैः पिष्टं शर्करा दधि दुग्दकम्।
पीड्याज्य मधुसंयुक्तं मधुपर्कमिति स्मृतम्। (हिरण्यगर्भे)
(४)मधु क्षीरञ्च दध्याज्यं मधुपर्कमिति स्मृतम्।
एकाङ्गं वा समस्तंवा मधुपर्कं न लोपयेत्।
एकैकं प्रस्थ मात्रंस्यात् तदर्धं वा निवेदयेत्। (पाद्मे-
वि.तिलके)
कदळ्यादि नारिकेळञ्च सितामधुघृतं तथा।
द्रव्याण्येतानि संयोज्य पञ्चामृत घटे क्षिपेत्। (श्रीः)
मधुपर्क द्रव्याणाम् अलाभे,निवेदन मन्त्रञ्च
अलाभे मधु घृतादीनां दधिकेवलमेववा।
अग्निमीळीति मन्त्रेण मधुपर्कं निवेदयेत्। (ल-तन्त्रे)
नवनीतस्य लक्षणे
तक्रञ्च निक्षिपेत्तस्मिन् अहोरात्रोषितादपि।
दध्यञ्च मधनं कुर्यात् उद्भवेत् नवनीतकम्।
नवनीतं गुळं श्रेष्टम् एलञ्चामिश्रितं तथा।
नवनीतं रसङ्ग्राह्यं विष्णुः प्रीतिकरं शुभम्। (वि-तत्वं)
हस्त मुख पाद शाठीनां लक्षणमाह
हस्त शाठी पाद शाठीञ्च वामांसे धारयेद्बुधः।
अन्यथा धारयेन्मोहात् सापूजा निष्पला भवेत्।
शाठीमादाय हस्ताभ्यां द्विधा कृत्वा विचक्षणः।
भागमेकं हस्त शाठी हस्त देशस्थ वारिभुक्।
अन्य भागं पादशाठी पाद देशस्थ वारिभुक्।
शाठिका द्विविधेनैव शिरो देशस्थ वारिभुक्।
यथैव वाम पार्श्वेच शाठी निक्षिप्यते बुधः।
तथैव दक्षिणे कर्णे पवित्रं धारयेद्बुधः। (सनातन संहिता)
श्रीवत्सादि अर्चणेषु स्थाननिर्णयः
प्रणवं कर्णिका मध्ये स्मरेद्वेदादिमब्जज।
तस्य द्वादश पत्रेषु श्रीवत्सादीन् समर्चयेत्।
वह्नि मण्डल पूर्वादि दिक्षु इद्रादीन् यथाक्रमम्।
अर्कस्य मण्डलेदेवी कुमुदादि पदेष्वमून्।
शङ्खं चक्रं गदां शार्ङ्गं वज्रं खड्गं तथाऽपरम्।
पद्मं मुसलमित्येतान् आयुदान् पुरुषाकृतीन्।
सोमस्य मण्डले पूर्वादिष्वष्टसु क्रमात्।
व्याप्तिं कान्तिं तथा तृप्तिं श्रद्धां विद्यां जयां क्षमाम्।
शान्तिञ्च शक्ति रष्टैताः स्मरेत् चामर धारिणीम्। (श्रीः)
श्रीवत्सादि अर्चणेषु आवरणनिर्णयः
स्मरेत्पत्र्रश्रितं सूर्यं शशाङ्कं केसरावणौ।
कर्णिकास्थं हुतभुजं ततो गन्धदिना यजेत्। (ईश्वरे)
श्रीवत्सादि अर्चनेषु एकभेर बहुभेर विषयेवैशेषिकम्
अर्चनाद्विविधाः प्रोक्ताः स्थावराऽस्थावरापरा।
एकभेर विधानेतु स्थावरार्चाः प्रकीर्तिताः।
कर्मार्चाया समाख्याता नित्यमस्थावरार्चना।
न कुर्यात्स्थावरार्चायां परिवारान् कथञ्चन।
अस्थावरेषु प्रयुञ्जीत परिवारान् यथा क्रमम्।
उभयत्र यथाशास्त्रं योग पीठं प्रकल्पयेत्। (सनत्कुमारे)
मन्त्रासनादि पूजेषु घटिका(समय) निरूपणम्
घटिकैकं भूत शुद्धिस्यात् घटिकाद्वय जपं तथा।
घटिकाद्वे भवेत्स्नानं घटिकार्धाऽर्चनं भवेत्।
नैवेद्यञ्च त्रिपादंस्यात् त्रिपादञ्चाऽग्निकार्यकम्।
घटिकाद्वे उत्सवञ्च घटिकैकञ्च नृत्त गीतकम्।
दीपान्तस्त्रीणि माप्नोति हविषः पञ्च नाडिकाः।
बल्यन्तं सप्त नाडीस्यात् नृत्तानां नव नाडिकाः।
एवञ्च नित्य पूजायां देशिकः तन्त्र पारगाः। (पारमेश्वरं)
पादुकादीनां देवता निर्णयमाह
पादुकायम् अनन्तञ्च सेनेशं शिव दिक्स्थितम्।
अग्रे देवाय पक्षीन्द्रं गन्ध पुष्पादिभिर्यजेत्। (वि-
तिलके)
पादुका समर्पण कारणमाह
आसनं गन्तुमीशस्य पादयोः पादुकां न्यसेत्। (वि-
तिलके)
स्नानासन प्रार्थना
स्नान कालस्त्वयं प्राप्तः तवेच्छा वर्तते यदि।
अभ्यञ्जयित्वा देवेश सुस्नानं कर्तुमर्हसि।
सपादपीठमपरं शुभं स्नानासनं महत्।
आसादयाशुस्नानार्थं मदनुग्रहकाम्यया। (पाद्मे)
अन्यत्र
देवदेव सुरा सिद्धाः तीर्थानिच महर्षयः।
त्वत्सेवार्थम्मिहायातान् स्नानानेतान् कृतार्थच।
सुस्
नानो भव देवेश मन्त्रसम्भाविताम्बुभिः।
आसादयासुस्नानार्थं मदनुग्रहकाम्यया। (विष्णु तत्वे)
स्नानासन (सांस्पर्शिक) उपचाराणि
तैलञ्च दन्तकाष्ठञ्च बिल्वाऽऽमलक चूर्णकम्।
हरिद्रामलकं वस्त्रं गन्धमाल्यानु लेपनम्।
यज्ञोपवीतं भूषाञ्च आयुधानि तथैव च।
पादुकाऽऽवाहनञ्चैव सांस्पर्शिक मथोच्यते। (जयाख्ये)
स्नपनस्य अर्थ विशेषः
स्नकारं सर्व सिद्धिस्यात् पकारं पाप नाशनम्।
नकारं नर तेजस्यात् स्नपनं नाम उच्यते।
अभिषेक पद निरुक्तिः
अकारम् अतिरूपं स्यात् भकारं भाग्य वर्धनम्।
षकारं षड्रसोपेतं ककारं कर्म सिद्धिदम्।
अकारञ्च भकारञ्च षेकारञ्च ककारकम्।
अभिषेकमिति प्रोक्तं धर्म कामार्थ मोक्षदम्। (परम
संहिता)
स्नपनस्य फलं
यथाव्याधिगतादेहम् औषधेन विनश्यति।
तथा बिम्बगतं दोषं स्नपनेन विनश्यति। (विष्वक्सेनं)
स्नपनकाले कूर्च लक्षणे
द्वात्रिंशदुत्तमं प्रोक्तम्मध्यमं षोडशं भवेत्।
अधमञ्चाऽष्टमं प्रोक्तं कनिष्टम्पञ्चमं स्मृतम्।
कलशानां त्रिभिःकूर्चं कारयेद् द्वादशाङ्गुलम्। (वासिष्टे)
कलशानां लक्षणमाह
सौवर्णं राजतं ताम्रं मृण्मयं वा यथावसु।
कलशालक्षणोपेताः पक्व बिल्वफलोपमाः।
अच्छिद्रास्वनवन्तस्य काळमण्डल वर्जिताः।
द्रव्य कुम्भाः द्रोणपूर्णाःतदर्धेनाऽथवाऽथवा।
पादेन कलशाशिष्टाःपूतावार्याऽऽढकमेववा। (पाद्मं)
दन्तकाष्टस्य लक्षणमाह
दन्तकाष्टं ततो दध्यात् खदिरोदुम्बरं तथा।
चूतदण्डेनदेवस्य दन्तदावन माचरेत्।
काष्टेन देववदने सव्यादारभ्य पश्चिमम्।
शोधनार्थन्तु दन्तानां दर्शयित्वा ततःपरम्। (पारमे,वि-
तिलके)
घृतारा
ेपण विधिः
देवस्यपुरतस्थाप्य पात्रंलोह विनिर्मितम्।
घृतेनापूर्य तत्पात्रम्प्राग्वत् संस्कृत्य देशिकः।
उभाभ्याञ्चैव हस्ताभ्यां दूर्वामादाय मूलतः।
घृतेनिमज्यचाग्राणि देवदेवेषु सेचयेत्।
ततस्तु कण्ठपार्श्वेतु ततोदेवस्य मूर्धनि।
पाणिप्रक्षाळनङ्कुर्यादन्तरान्तरयोगतः।
दूवा
Ѐ्भेदस्तथा प्रोक्ताः घृतारोपण कर्मणि।
हस्तव्यत्यास मार्गेण घृतारोपणमाचरेत्। (पाद्मे- पारमे)
स्नानसने मन्त्र विषयाः
स्नानासनप्रार्थनञ्च उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते।
स्नानासनं प्रवेश्याऽथ भद्रङ्कर्णेऋचस्तथा।
तद्विष्णोरिति मन्त्रेण दन्तदावनमाचरेत्।
इषेद्वोर्जेतिवै मन्त्रं जिह्वानिर्लेपनन्तथा।
शन्नोदेवीति मन्त्रेण गण्डूषञ्च समाचरेत्।
पिशङ्ग पृष्टि मन्त्रेण मुखमार्जन माचरेत्।
दधिक्राविण्णेति मन्त्रेण मधुवातेतिवै तथा।
मधुपर्कं प्रदातव्यं दधिक्षीरमधु दध्याज्य शर्करैः।
वामदेव्यमिति मन्त्रेण अभ्यङ्गञ्च समाचरेत्।
विष्णोर्णुक मन्त्रेण मौलौ आमलकं लिपेत्।
नते विष्णुरिति मन्त्रेण आमलक स्नान माचरेत्।
देहशोधे हरिद्राञ्च पञ्चगव्यञ्च मेवच।
कलश स्नपनं चैव पूर्णकुम्भाऽभिषेचनम्।
नारायणञ्च तद्विष्णोः नते विष्णोस्तथैवच। (पाद्मे)
घृतारा
ेपणकाले मन्त्र भेदाः
पादे सुमङ्गलञ्चेति कण्ठे भद्रमिति द्विज।
सुशोभनन्तु शिरसि क्रमान्मन्त्रःप्रकीर्तिताः।
यद्वासर्वस्य मन्त्रस्य द्वादशाक्षरमेववा। (पारमे)
कलश स्नपने मन्त्र निरुक्तिः
विष्णोर्णुकं दधिक्रेति आप्याय मधुवेतिच।
त्रातारं भूर्भुवस्वेति गन्धद्वारां तथैवच।
शतधारं घृतञ्चैव एवं स्नपन माचरेत्।
हिरण्यवर्णां हरिणीति हरिद्रालेपनं चरेत्।
हिरण्यवर्णाश्शुचयेति हरिद्र स्नपनं चरेत्।
गन्धश्च स्नपनं कुर्यात् गन्धद्वारेति मन्त्रतः।
सहस्र धारया स्नानं पुरुषसूक्तञ्च तद्भवेत्। (विहगेन्द्रं)
अभिषेचन काले मन्त्र निरुक्तिः
यद्द्रव्यस्य च योमन्त्रस्तन्मन्त्रेणाभिषेचयेत्।
अथवा पौरुषैः सूक्तैःद्वादशाक्षर विद्यया।
अथवा विष्णु गायत्रिया षडर्णेनाथवा रमे।
स्वमूर्ति विद्ययावाऽपि स्नापयेत् श्रीपतिं गुरुः। (श्री)
तन्तुवेष्टन काले मन्त्रः
त्रैगुण्यं सूत्रमावृत्य कलशी वार्धकी घटे।
“इन्द्रन्नत्वेति”मन्त्रेण तन्तुना परिवेष्टयेत्। (विहगेन्द्रं)
कलश भेदेन तन्तुवेष्टन भेदाः
तन्तुभिःक्रम योगेन वेष्टयेन्मूल विद्यया।
महाकुम्भम् त्रिसूत्रेण वर्धनीञ्च द्विसूत्रकम्।
कलशंस्त्वेक सूत्रेण अन्तरं यवमात्रकम्। (मार्कण्डेयं)
सूत्रादीनाम् अधिदेवता विषये
कलशानान्तु गरुडः शेषः सूत्रस्य दैवतम्।
कूर्चानान्तु परम्ब्रह्मा चक्रिकाणान्तु चक्रराट्।
वाससां वासुदेवोस्तु सर्वेषां स एववा। (ईश्वरं)
कलशाणामभावे
कलशानामभावेतु शङ्खंवा शुक्तिकन्तुवा।
ईशाने निक्षिपेत्पात्रं स्नानार्थं कल्पितोदके।
पृथक् पृथक्च द्रव्याणि
क्षिप्त्वाऽभिषेचयेत्। (तत्वसंहिता)
कलशेनिक्षेपणीय द्रव्यस्य शारीरक साम्यत्वम्
अस्तिरत्नं सिरा तन्तुं मांसं मृत्स्नेति कीर्तिताः।
मज्जाणितान्मेधो जलंरक्तं प्रशस्यते।
कूर्चन्तु शक्ति इत्युक्तं चर्मस्याम्बरवेष्टनम्।
सप्तदातूनि देहानां कुम्भेषु कलशेषुच। (पाद्मं)
महाभिषेक कर्तव्य कालाणि
महाऽभिषेकमित्युक्तं महापातक नाशनम्।
विषुवे जन्म नक्षत्रे द्वादश्याममावासरे।
अर्धोदयादि कालेच जगत्पीडा समाकुले।
आकर्षण प्रतिष्ठाऽन्ते अन्येषु विविधोत्सवे।
आदौवन्तेच कर्तव्यं तत्तत्कालानुसारतः। (विष्वक्सेनं)
महाभिषेकस्य द्रव्याणां मानानि
तैलं त्रिभार मित्युक्तं तद्भारं माक्षिकं तथा।
द्विभारं घृतमित्युक्तं द्विगुणं क्षीरमुच्यते।
पञ्च भारं दधि प्रोक्तम द्विभारम् इक्षुसारकम्।
तदर्धम् आम्र सम्प्रोक्तं लिकुचाम्बु चतुर्गुणम्।
भारं नारङ्ग सारंस्यात् घनसारं दशांशकम्।
तण्डुलाम्बु द्विगुणं प्रोक्तं त्रिगुणं शुद्धतोयकम्।
रम्भा फलन्तु लक्षं स्यात् तदर्धं नाळिकेरकम्।
सहस्र सङ्ख्या पनसं पञ्चचूर्णन्तु भारकम्।
हरिद्राचूर्णं तु भारंस्यात् हरिभक्ति प्रदं शुभम्।
सिता भार त्रयञ्चैव तिन्त्रिणी अर्धभारकम्।
पिष्टं धात्रीच भारंस्यात् पुण्य तीर्थञ्च शोधितम्।
उत्तमोत्तम मित्युक्तं तदर्धं मध्यमोत्तमम्।
तदर्धम् अधमम्प्रोक्तं देशकालानुसारतः। (परम)
अभिषेक यजमानस्य फलम्
एवं यः कुरुते भक्त्या श्रद्धा भक्तिसमन्वितः।
महींलोके सुखं प्राप्य पुत्र पौत्रादि संयुतः।
देहान्ते विष्णु सायुज्यं प्राप्नुयान्मम
शासनात्। (विष्वक्सेनं)
द्रव्याणाम् अभिषेक क्रमाणि
प्रथमं गन्ध तैलञ्च द्वितीयम् आमलकं भवेत्।
तृतीयं पञ्चगव्यंस्यात् घृतस्नानं चतुर्थकम्।
पञ्चमं पयसस्नानं दधिस्नानन्तु षष्टकम्।
सप्तमं पञ्चाऽमृतञ्चैव इक्षुसाराऽष्टकन्तुवै।
नवमं मधुसम्युक्तं पनसं दशमं तथा।
एकादशाऽऽम्रसारंस्यात् पञ्चचूर्णं तुद्वादशम्।
त्रयोदशे हरिद्राञ्च बीजसारैःचतुर्दशी।
पञ्च दश्यां हरेःस्नानं मातुलङ्ग रसेनच।
नाळिकेराम्बुनीचैव जम्भीर रसषोडशी।
सप्तदशं हरेः स्नानं तिन्त्रिणीफल वारिणा।
अष्टादशम्भवेत्स्नानं सर्व गन्धाम्बुभिर्हरिम्।
एकोन विंशतिजले विंशतिं कलशैस्तथा।
इत्येतेरुपचारैश्च स्नापयित्वा जनार्दनम्। (सनक संहिता)
स्नानकाले देव दर्शनेफलं
स्नानासनस्थं देवेशं योनरो दर्शयिष्यति।
गङ्गास्नान फलम्प्राप्यविष्णु
सायुज्यमाप्नुयात्। (अनिरुद्धे)
स्नपन काल भेदेन फल भेदाः (पाद्मे)
पञ्चम्यां स्नपने विष्णोःयथेष्ट फलमश्नुते।
आजन्म ऋक्षे दशगुणं श्रवणे द्विगुणं भवेत्।
त्रिगुणं शशिनं पूर्त्या क्षयेशतगुणं भवेत्।
चतुर्गुणं स्यात् द्वादश्यां त्रिगुणं तारक त्रये।
सङ्क्रान्त्यां षड्गुणंस्यात् विषुवे त्रिगुणं भवेत्।
अयने दक्षिणं पर्वम्एकं शतगुणं भवेत्।
अयनेऽन्यत्रविहिते सहस्रगुणमप्लवम्।
विधौविधन्तुदग्रस्ते स्नानं त्रिंशद्गुणं भवेत्।
सूर्ये शत सहस्रन्तु युगान्ते कोटि सम्मितम्।
अनन्तंस्यात् व्यतीपाते कालेष्वेतेषु
पूजनम्
। (अनन्तसम्हिता)
पञ्चगव्यस्य पृथक्फलानि
पञ्चगव्यानि गृह्णीयात् मृत्पात्रे नूतनेशुभे।
गोमूत्रं रोगनाशंस्यात् दधिः पुत्रविवर्धनम्।
घृतन्तु देहशुद्धिस्यात् क्षीरेण आयुर्वर्धनम्।
गोमयेन पाप नाशंस्यात् पञ्चगव्यफलं शुभम्। (परम
संहिता)
पञ्चगव्य पूजन काले स्थानानि
नवकृत मध्ये दुग्दम् ऐन्द्रेतु दधिनिक्षिपेत्।
याम्यान्तु घृतकुम्भञ्च गोमयं वारुणेतथा।
गोमूत्रं सौम्यदिग्भागे स्थापयेत्
पञ्चगव्यकम्। (विष्वक्सेनं)
आडकादीनां प्रमाणानि
आढकद्वय संयुक्तं तदेव शिवमुच्यते।
तद्वयं द्रोणमित्युक्तं तद्वयं खारि सञ्ज्ञकम्।
तत्रयं भारमित्युक्तं तस्मात्सर्वान् विचिन्तयेत्। (पारमे)
अभिषेक घटानां दानस्य फलं
वासुदेवाऽभिषेकार्थं मृत्घटानि प्रयच्छति।
लोकेशतायुषम्स्यात् सर्वकामसमृद्धिमान्।
ताम्र कुम्भ प्रदानेन देवेन्द्रत्वम् समाप्नुयात्।
रौप्यकुम्भप्रदानेन ब्रह्मलोकं समश्नुते।
हेम कुम्भप्रदानेन विष्णु सारूप्य माप्नुयात्। (अनिरुद्धे)
शाश्वत कवच समर्पण विधिः
कस्तूरिकां मृगमदं कर्पूरेण समन्वितम्।
चन्दनं कुङ्कुमञ्चैव वासनाद्रव्य सम्युतम्।
कवचे निक्षिपेत् गन्धं पुण्याहं वाचयेद्गुरुः।
तत्प्रतिष्ठाञ्च कुर्वीत गुप्तस्थाने समर्पयेत्।
बन्धयित्वातु कवचं सर्वाङ्गं परिवेष्टयेत्।
पूज
यित्वा यथान्यायं क्षमापणमथाचरेत्।
एवम्प्रकारं द्वादश्यां कारयेद्देशिकोत्तमः। (जयोत्तरे)
अभिषेक पञ्चामृतस्य लक्षणम्
एकञ्च नाळिकेरञ्च कदळी सप्तमं भवेत्।
नाळिकेराऽर्धञ्चगुळन्दध्यात्गुळाऽर्धं च घृतं मधु।
एलाचूर्णसम्मिश्रं पञ्चामृतमिति स्मृतम्। (अनिरुद्धे)
अभिषेचन द्रव्यभेदेन फलभेदानि
अभ्यङ्ग तिलतैलेन रमानाथं महत्प्रभुम्।
यः करोति सकृत् भक्ताः सकुबेर गृहेवसेत्।
रमानाथं महाविष्णुं दध्ना यः स्नापयेन्नरः।
सर्व पाप विनिर्मुक्ताः विष्णुलोके महीयते।
रमानाथं महाविष्णुं घृतेन स्नापयेन्नरः।
कल्पार्जितं महापापं तत्क्षणादेव नश्यति।
रमानाथं महाविष्णुं गोक्षीरेणच स्नापयेत्।
कुलैक विंशमुत्थाप्य पुण्यलोके महीयते।
रमानाथं महाविष्णुं मधुनास्नापयेन्नरः।
पापनाशंविनिर्दूय ब्रह्मलोके महीयते।
रमानाथं महाविष्णुं स्नानम् इक्षुरसेन यः।
सकृदप्याचरेत् भक्त्या चन्द्रलोके समश्नुते।
लिकुचेन रसोत्पन्नं सारेण स्नापयेन्नरः।
रमानाथं महाविष्णुं पितृलोके महीयते।
नाळिकेर जलंस्नानं रमानाथस्य यद्भवेत्।
ब्रह्महत्यादि पापानां नाशनं परिकीर्तितम्।
रमानाथं महाविष्णुं रम्बाफलैश्चसिञ्चयेत्।
विन्यस्य सकलं पापं वायुलोके महीयते।
वस्त्रपूतेन तोयेन रमानाथं महत्प्रभुम्।
स्नापयेद्वारुणं लोकम् आप्नोति द्विज सत्तम।
रमानाथं महाविष्णुं स्नापिते गन्ध वारिभिः।
सवै पुरुषोविप्र गन्धर्वलोकमाप्नुयात्।
रमानाथं महाविष्णुं फनसै रभिषेचयेत्।
फलभूमि मवाप्नोति सस्यवान्नात्र संशयः।
इक्षुसारञ्च जम्भीरम् आम्रैःनाळिकेरकैः।
पञ्चामृतैश्च कर्पूरैः कुङ्कुमैरभिषेचयेत्।
रमानाथं महाविष्णुं फलैरन्यैश्च सिञ्चयेत्।
बहुपुत्रानवाप्नोति अतुलां श्रियमाप्नुयात्। (अनिरुद्धे)
स्नपनबिम्भमभावे विधिः
अभावेस्नपनार्चादेः हेतुना सन्निधावपि।
कूर्चेवा पादुकायांवा देवमाह्य मूलतः।
तत्तद्बिम्भोक्त कर्माणि कृत्वा मूले
विसर्जयेत्। (नळकूभरे)
अन्यत्र
प्रातःकाले सपर्यायांस्नपनं कर्मकौतुके।
माध्याह्नेपिच सायाह्ने स्नपनं प्रोक्षणं भवेत्। (सनत्कुमारे)
स्नपने पञ्चद्रव्याणां लक्षणम्
एला लवङ्ग मधुरं कोष्टं चम्पक कुड्मलम्।
स्नपनाङ्गमिदं द्रव्यं पञ्चद्रव्यमिहोच्य्ते।
पञ्चामृतस्य वैशेषिक भेदानिलक्षणञ्च
कदळी नाळिकेरञ्च सितामधुघृतं तथा।
समावयेस्तु पञ्चानां पञ्चामृतमिति स्मृतम्।
अन्यत्र
गोघृतं नाळिकेरञ्च पैशाच कदळीफलम्।
शर्करा मधुसम्युक्तं पञ्चामृतमिति स्मृतम्।
अन्यत्र
फलसारम् इक्षुसारं पुष्पसारं तथैवच।
नाळिकेरं घृतञ्चैव पञ्चामृतमिति स्मृतम्।
अन्यत्र
क्षीरं दधिघृतञ्चैव मधुशर्कर मेवच।
उत्तमं द्रोणमात्रन्तु मध्यमं तु तदर्धकम्।
तदर्धमधमं प्रोक्तम्पञ्चामृतमिति स्मृतम्।
अन्यत्र
आम्रं फनसमेवोक्तं दाडिमं बीजपूरकम्।
नारङ्गं शर्कराचैव फलपञ्चामृतं स्मृतम्।
स्नपनस्यफलभेदेन कालभेदाः
मोक्षकाः सदाकुर्यात् स्नपनम् निशिवाहिनी।
रिपुक्षयार्थी दिवसे धर्मार्थी दिनमध्यमे।
दिनान्ते सर्वभोगार्थी प्रयश्चित्तेषु सर्वदा। (ईश्वरं)
स्नपनस्यएकभेर बहुभेरयोः स्थान भेदाश्च
एकभेरे गर्भगेहपुरतःस्नपनार्थिकाः।
बहुभेरविधाने तु प्रासादस्याऽग्रतोपिवा।
सर्वावरणभूष्वेव दिक्षुसर्वासुवा रमे। (श्री)
कलशेषु बध्नीय सूत्रानां नियोजन विधिः
घटेन येन देवेशःस्नाप्यते गुरुणा रमे।
तद्घटावेष्टितं सूत्रं छित्वा प्रादेश सम्मितम्।
बध्वाहरेः करेदेवि स्नापयेत्तद्घटाम्बुना। (श्री)
चतुस्थानार्चनभेदेन स्नपन भेदाः
चतुस्थानार्चनं कृत्वा स्नापयेच्च ततो हरिम्।
एषमुख्योऽभिषेकस्ते कथितः कमलेक्षणे।
विनाहोमं मध्यमं स्यात् तथा चक्राब्ज मण्डले।
पूजाह
ीनोऽधमो भद्रे कुर्याज्ज्ञात्वा विचक्षणः। (श्री)
हरिद्राचूर्णस्नपन फलं
श्रियः कुम्भात् समुद्दृत्य श्रीसूक्तेनाऽभिषेचयेत्।
पूर्णाहुति यथाहोमे चूर्णस्नानं तथा भवेत्।
पवित्रारोपणेवापि पूर्णमाराधनं भवेत्। (पाद्मं)
तच्चूर्णेन तिलक धारणेफलं
हरिद्राकुङ्कुमं वापि चूर्णं विष्ण्वभिषेचितम्।
ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मध्येतु धारयेद्दीपवत् द्विज।
विष्णुगात्रात् यच्चूर्णं ललाटे यदिधारयेत्।
अपोह्य पातकान्याशु मोदन्ते दिविदेववत्। (सनकं)
अभिषिक्तेतु यच्चूर्णं विष्णु बिम्बेतु योनरः।
हरिद्रां धारयेन्नित्यं सोऽश्वमेध फलं लभेत्। (पाद्मं-पारमे)
ऊर्ध्व पुणड्रस्य आकार भेदेन फलभेदाः
येनोर्ध्वपुण्ड्रं सौम्यंस्यात् आर्जवञ्च कृतं भवेत्।
ते कराकार्य प्रकारेण तादृशं फलदं भवेत्।
ऊर्ध्व पुण्ड्रस्य अवश्यकत्वं
श्रीचूर्ण रहितं पुण्ड्रं कदाचिन्नैव कारयेत्।
धारयेद्यदि मोहेन तत्पुण्ड्रंस्यादनर्थकम्।
श्रीचूर्ण सहितं पुण्ड्रं विष्णुस्थानं प्रकीर्तितम्।
नोचेत् ज्येष्टागृहं विध्यात् तस्मात्तत् धारयेत् द्विज।
सपवित्रेण करेणैव धारयेदूर्ध्वपुण्ड्रकम्।
चन्दनाऽऽलेपनञ्चैव तद्दानञ्चैव वर्जयेत्।
कण्ठे तुळसीमाला धारणे फलं
कण्ठमूलेतु तुळसीं यस्तु धारयते नरः।
अहोरात्रकृतं पापं तस्यनश्यति तत्क्षणात्। (अगस्त्ये)
प्रतिष्टाकाले कर्तव्य स्नपन नियमाः
नयनोन्मीलनात्पूर्वं नवभिः पञ्चभिस्तुवा।
कलशैःस्नापयेत्पूर्वं नयनोन्मीलनं ततः।
तत्वन्यासहोमादीन् कृत्वा देशिकसत्तमः।
पुनः पूर्वोक्त कलशैः संस्नाप्य पुरुषोत्तमम्।
देवीभ्यां देवदेवेशं शय्यायां शाययेत्ततः।
प्रातरुत्थाय देवाय भोगान् सन्दर्शयेत् क्रमात्।
कलशैः सप्तदशभि र्षोडशैर्द्वादशैस्तु वा।
अभिषिच्याथ देवाय मुद्गान्नं विनिवेदयेत्।
प्रतिष्टादिवसे प्रातस्त्रिंशद्भिः पप्चविंशकैः।
एकविशैस्तुवा जिष्णुं कलशैरभिषेचयेत्।
तदन्येद्युःप्रभातायाम् अष्टोत्तर शतैर्घटैः।
एकाशीति घटैर्वाऽपि सङ्ख्यैकेन विहीनया।
पञ्चाशतावा देवीभ्यां देवं संस्नापयेद्रमे। (श्री)
स्नपन मध्ये उपचारनियमाः
प्रतिद्रव्यं तु मन्त्रेण ह्यर्घ्यालभन माल्यकैः।
धूपद्रव्यै
ः समभ्यर्च्य ततस्तेनाऽभिषेचयेत्। (श्री-ईश्वरे)
स्नपने पर अपर भेदेन द्विविध लक्षणे (ई)
स्नपनं द्विविधंविद्धि पराऽपरविभेदतः।
परन्तु दशधाप्रोक्तं प्रधानादि विभेदतः।
प्रधानं प्रथमं विद्धि द्वितीयन्तु परं स्मृतम्।
तृतीयं पर सूक्ष्मंस्यात् परस्थूलं चतुर्थकम्।
पञ्चमं स्यात् सूक्ष्मपरं सूक्ष्मसूक्ष्मन्तु षष्टकम्
सूक्ष्मस्
थूल
ंसप्तमं स्यात् स्थूलं स्यात् परमष्ठमम्।
स्थूलसूक्ष्मं तु नवमं स्थूलस्थूलं तदुत्तरम्। (पारमे)
चतुर्धात्वपरं विद्धि ह्येकैक नवधास्थितम्।
उत्तमोत्तम पूर्वेण भेदेन द्विजसत्तम।
पराऽपरविभेदानामेषां साधारणं स्थितम्।
अनन्तकलशन्नाम्ना स्नपनं सर्वपूरकम्। (पारमे)
पूर्वोक्तद्रव्याऽलाभे प्रतिद्रव्यानां नामानि
पाद्ये द्रव्यान्तरालाभे दूर्वाऽर्घ्ये च सर्षपः।
शस्तमाचमनीयेतु तक्कोलं मार्जनाम्भसि।
सहदेवी गन्धतोये चन्दनक्षोद इष्यते।
कषायतोये च अश्वत्थम् शीतम् उष्णोदके असति।
रत्नोदके वज्रमेकं कदळ्येका फलाम्भसि।
सुवर्णं लोहपानीये शालि तण्डुलमक्षते।
यवोदकघटे व्रीहिः शस्यते कमलासन।
अलाभे दधिनी क्षीरं क्षीराभावे तु तद्दधि।
मधून्यलाभे सर्पौषि तदलाभे भवेन्मधु।
अलाभे पञ्चगव्यानां घृतमेवैक मिष्यते।
पञ्चगव्येतु यस्यस्यात् अलाभः तत्पदे घृतम्। (पाद्मं)
स्नपन कालभेदेन तीर्थस्य परिमाण विधिः
प्रातःकाले सपर्यायां स्नपनं कर्मकौतुके।
तथैव स्नपनं वर्ज्यम् अन्यकालेच प्रोक्षणम्।
पूर्वाह्ने विंशतिद्रोणं मध्याह्ने द्विगुणं भवेत्।
सायाह्ने विंशति द्रोणम् अष्ठद्रोणाऽर्ध रात्रिके।
इत्येते जलसङ्ख्यास्यात् अभिषेकं
विधीयते। (सनत्कुमारे)
वस्त्रादीनाम् अभावेन अभिषेचिते प्रत्यवायः
यज्ञोपवीतपुष्पाद्यैः समभ्यर्च्य यथाविधिः।
पुरुष
सूक्त
ेन मन्त्रेण स्नानं कुर्यात् जनार्दनः।
वस्त्रपुष्पाणि हीनेन स्नानं कुर्यात् जनार्दनः।
तत्स्नानं राक्षसं ज्ञेयं तद्ग्रामं राक्षसं भवेत्। (सार
समुच्चये)
अभिषेक काले कलशानामभावे पर्याय विधिः
जलजानाञ्च बिम्बानां नित्यस्नानं विधीयते।
लोहजानां च बिम्बानां स्नानं पर्वणि पर्वणि।
कलशानामभावेच स्नानार्थं कल्पितोदके।
पृथक् च द्रव्याणि क्षिप्त्वा
क्षिप्त्वाऽभिषेचयेत्। (तत्वसम्हिता)
पूजितकलशस्य पर्यूषितदोषाऽभावः
अधिवासित कुम्भस्य तीर्थानां पूर्वमेवतु।
न पर्यूषित दोषोस्ति अधिवासैःतथाऽर्चनैः। (श्रीः)
औपचारिक(अलङ्कारासन) उपचाराणि
दर्पणं व्यजनं छत्रं पूकशं (कलशं)पूर्ण पात्रकम्।
धूपं
दीपं महाकुम्भं नृत्यं वाद्यं च गीतकम्।
योषिते श्चतुरङ्गैश्च मात्रा मुद्रा विराजितैः।
सर्पाकृति दर्शितानि औपचारिकमिष्यते। (जयाख्ये)
वस्त्र समर्पणे कालभेदेन वर्णभेदाः
उषत्कालेतु नीलंस्यात् पूर्वाह्ने शुद्ध वस्त्रकम्।
मध्याह्ने रक्त वस्त्रंस्यात् सायाह्ने क्षौम वस्त्रकम्।
निशायां श्यामवर्णंस्यात् रात्रौपीताम्बरं धरेत्। (अनिरुद्धे)
यज्ञोपवीत धार्यमान विधिः(आचार्यस्यच
नाभेरूर्ध्वमनायुष्यम् अधोनाभेस्तपः क्षयम्।
तस्मात् नाभिसमं कुर्यात् यज्ञ सूत्रञ्च धारयेत्।
तालमान गते सूत्रे एकाशीति गुणीकृतम्।
त्रिगुणं त्रिगुणी कृत्य परिवृत्य पुनः पुनः।
स्वर्णोपवीतकं नित्यं यथाकालेच धारयेत्। (धर्म शास्त्रे)
अञ्जनस्य लक्षणमाह
उक्त चन्दन कस्तूरि करटी रोचना जटा।
अञ्जनाना मभावेच चन्दनञ्च प्रशस्यते।
हैम कर्पूर संयुक्तम् अशीत गुण रञ्जनम्।
अञ्जनं हस्त सङ्ग्राह्यम् उक्त मार्गेण मर्धयेत्.
दर्पणाकार वदने घोनाग्रे मत्स्य रूपिणम्।
अञ्जनञ्च शलाकञ्च देव नेत्रेच रञ्जयेत्।
सूर्या
य चन्द्र देवाय नयने मध्य देवताः।
तत्प्रमाणञ्च नयनं सर्व काम फलप्रदम्। (बृहद्बृह्मे)
गन्धसमर्पण क्रमः
तद्विप्रासेति मन्त्रेण गन्धेन ऊर्ध्वाग्रमालिपेत्।
ललाटे भुजयोःकण्ठे नाभौ वक्षसिच क्रमात्। (शाण्डिल्ये)
प्रातःकाल पूजने उपयोज्यपुष्पाणि
पाटलं शतपत्रञ्च तुळसी घटमल्लिका।
नन्द्यावर्तञ्च मन्दार माधवी चम्पकं तथा।
पुन्नाग केतकीचैव प्रातःकालार्चने दश।
मध्याह्नकाल पूजने उपयोज्यपुष्पाणि
श्वेताब्जं करवीरञ्च पालाशं तुळसी तथा।
उत्पलं बिल्व दूर्वाच रक्तोत्पलमथापिवा।
कोविदारक पत्रञ्च श्वेतपाटलमेवच।
प्रोक्तान्येतानि पुष्पाणि दश मध्याह्न पूजने।
सायाह्नकाल पूजने उपयोज्यपुष्पाणि
रक्ताब्जं कुमुदञ्चैव मल्लिका जाति मालति।
माधवी करवीरञ्च ह्रीभेरपुष्पदंशकम्।
तथादमनकञ्चैव सायङ्कालाऽर्चने हरेः। (पाद्मे-श्रीधरीये)
सर्वकालार्चनीय उपयोज्य पुष्पाणि
ह्रीबेरञ्च तमालञ्च तथा दमनक त्रयम्।
तुलस्यौ सित कृष्णेच केवला क्षपकस्तथा।
एतैःसम्पूजयेत् सर्वकालेषुच तथाऽर्चयेत्। (श्री)
अभीष्टफलावाप्ति कथनम्
कल्हार पङ्कज पलाश सुगन्धितानि-
बिल्वैश्च पाटलमशोक स चम्पकानि।
अन्यानि सौरभ सुपुष्पविचित्रितानिअष्टाधिविंशतिशतं द्विशताधिकानि।
पक्वानि क्षीर मधुपर्क सुसर्पिषाणाम्-
वस्त्राणिसूक्ष्म वनमालविचित्रितानि।
प्रज्वाल्यमग्नि विधितानि तिलानि पुष्पैः-
मध्वादिरम्भ पनसाम्र फलानिरम्ये।
भुक्तानिशाम्बु मृगनाभि सुचन्दनानि-
कर्पूररोचनाऽगरु सुगन्धितानि।
एवंसदैवविहितानि विपश्चितानिसर्वम्ममाऽर्चय भवेदिह सर्वकामः॥ (श्रीधरीयं)
धूप द्रव्यस्य लक्षणं
गुग्गुळ्यादगरुञ्चैव सकोष्ट चन्दनं तथा।
उशीरञ्च गुग्गुळञ्चैव धूपं कर्पूरकैर्युतम्।
एवमष्टविधं ग्राह्यं धूपद्रव्यमितिस्मृतम्। (सनत्कुमारे)
धूप पात्रस्य लक्षणं
धूप पात्र प्रमाणेन द्विपादं मुख वृत्तकम्।
पद्मं पावक पूरञ्च तन्मानं तालमेवच।
एवमेतत्प्रमाणेन धूप पात्रस्य लक्षणम्। (पारमे)
धूप पात्रस्य अधिदेवताः
मुखे पावक दैवत्यं द्विपादौ चन्द्रसूर्ययोः।
धूप पात्राधि दैवताय ओं नमःपावकायच । (पाद्मे)
धूप समर्पण लक्षणमाह
न धूपैः स्फुरदङ्गारैः नज्वालैश्च निरञ्जनैः।
धूपं
दत्वाऽथ देवेशं पादं वामेन ताडयेत्।
देवदारु कृतं धूपं चन्दनाऽगरु मिश्रितम्।
दद्याद्देवाय पूजायां सधूमाऽङ्गार सम्भवम्।
शाली सर्जर सन्दग्ध कृत्रिमाऽगरु मिश्रितम्।
धूपं
सौगन्धमादाय देवाय विनिवेदयेत्। (परम संहिता)
धूप समर्पण कालानि
पुण्
याहं पात्र पीठञ्च स्नानं गन्धादि धूपकम्।
कलशं शान्ति होमञ्च अभिषेके केशशोधनम्।
रक्षामुहूर्तं दीपान्तं धूपं दत्वा प्रदर्शयेत्। (सनत्कुमारे)
दीपारोपण लक्षणं
मुखे वक्षसि नासाग्रे कण्ठे वक्षसि पादयोः।
प्रत्येकं प्रणवाकारं दीपारोपण लक्षणम्। (परमे)
अन्यत्र
दक्षिणम्पादमारभ्य वामपादन्तु पश्चिमम्।
वाद्यमङ्गल संयुक्तं गीतमङ्गुष्ट संयुतम्।
दीपम्आरोपयेन्मन्त्रि उद्दीप्यस्वेति मन्त्रतः। (अनिरुद्धे)
दीपारोपण यजमानस्य फलं
वक्त्रे वक्षसि नाभौच जानू पादद्वये तथा।
एवं पञ्च विधं कुर्यात् चक्राकारञ्च वेष्टयेत्।
तत्सन्निधौ महादीपानारोपयति योनरः।
दीपं दीप द्वयंवापि आज्येन तैलेनवापुनः।
इहे सांराज्यतां प्राप्य देहान्ते यान्ति तत्पदम्।
कार्पासं पाटलं वापि पद्मतन्तु समुद्भवम्।
कौसम्बं रजितं कृत्वा देवस्याग्रे समर्पयेत्।
तच्च सङ्ख्यैक वर्षाणि वैकुण्ठे वसति ध्रुवम्। (विहगेन्द्रे)
एकदीपादीनाम् अधिदेवता निर्णयं
पञ्च दीपं निवृत्यादि एक दीपे सरस्वति।
अष्टदीपे अष्टशक्तिस्यात् द्वादशे केशवार्चनम्।
वासुदेवाद्यनिरुद्धान्तं षोडशं दीप देवताः।
सप्त विंशति नक्षत्रं कोकणञ्च विनिर्दिशेत्। (विष्णुसंहिता)
दीप पात्रस्य लक्षणं
दीप पात्रं तथा नाळं मध्ये कुमुद कुड्मलम्।
वह्न्यआधारं शतेनापि युक्तमष्ठाभिरेवच।
विंशत्याचाऽष्ठभिश्चैव द्वाभ्यां पद्भ््याञ्च सम्युतम्॥
अष्टभिर्वा नवभिर्वापि एक हस्तोच्छ्रितं भवेत्।
एकदीपाऽग्रतो न्यस्य कल्पयेच्चिल्प वित्तमः।
दीप पात्रं सरोजाभं सुवर्णादभि निर्मितम्।
अथवा विकसेत्पद्मं सदृशं द्वारशोभितम्।
इन्दुनाळं तथानाळं दण्डाग्रे सुप्रतिष्ठितः।
उद्दीप्यस्वेति मन्त्रेण दीपमारोपयेत्सुधीः। (श्री)
दीपे निवेशित आज्यादीनं विशेषः
उत्तमं गोघृतञ्चैव मध्यमं तिलतैलकम्।
अधमं वृक्षतैलञ्च दीपतैलमिहोच्यते।
दीपस्य कापिलं सर्पिः उत्तमं परिचक्षते।
मध्यमं श्वेतवर्णानां गवां पद्मसमुद्भव।
कृष्णगोभ्यां समुद्भूतम् अधमञ्चाज्य सम्मितम्।
अथवा तिलतैलेन अन्य तैलं नकारयेत्। (चित्र शिखण्डि)
दीपादनन्तरं धूप समर्पणे फलं
दीपञ्च प्रथमं दध्यात् पश्चात् धूपं समर्पयेत्।
वामनासापुटे धूपं दीपम् अक्षिणि दक्षिणे।
नित्य दीपं क्रिया दीपं बलि दीपं तथैवच।
प्रमादाद्दीप शून्येन तत्र दीपं शतं भवेत्।
मोक्षार्थी दीप माद्यञ्च वर्धन्ते ब्राह्मणानृपाः।
स्वर्गे फलञ्चेत् धूपादीन् वर्धन्ते वैष्णवास्सदा।
तस्मात्सर्व प्रयत्नेन दीपाद्धूपं समर्चयेत्। (पारमे)
घटदीप समर्पण कालः प्रयोजनञ्च
यात्राकाले विशेषेण कुर्यात् नीराजनं हरेः।
दृष्ठि दोषाऽभवेद्बिम्बे सङ्करस्पर्श सम्भवः।
स्पर्शाऽस्पर्शादिकं बिम्भे मन्दिरे सम्भवेद्यदि।
एवमादिषु शान्त्यर्थं घटदीपं प्रदर्शयेत्।
फलंवा मुद्गखण्डंवा चणकंवा निवेदयेत्। (सात्वते)
घट दीपस्य वर्तीनां लक्षणमाह
उत्तमाज्यस्य दीपञ्च मानं सप्ताङ्गुलं भवेत्।
मध्यमं त्र्यङ्गुलं प्रोक्तम् अधमं द्वयङ्गुलं भवेत्।
प्रमाणरहिते दोषनियमाः
मानहीने महाव्याधि अधिके शत्रु वर्धनम्।
तस्मात् मान समं कुर्यात् राज राष्ट्राभिवर्धनम्।
एतत् प्रमाण दीपस्य अधिदेवता निर्णयं
यज्ञमूर्तिञ्च तच्चक्तिं चतुःश्रृङ्ग समन्वितम्।
पादत्रयं समायुक्तं शिरोद्वय समन्वितम्।
सप्तहस्तं महाविष्णुं षण्णेत्रं धवळ द्युतिम्।
शङ्खचक्र गदापद्म चापादिषु धरं हरिम्।
स्वाहा देव्यादि सहितं बहु दीपेन धारयेत्।
अर्चयेत् अग्निमन्त्रेण दीपं धूपऽवसानकम्। (शाण्डिल्ये)
पिष्टदीपस्य लक्षणम्
गोधूम तण्डुलं पिष्टंशर्करेण समन्वितम्।
एलाचूर्णसमायुक्तं घृतेनच समन्वितम्।
दीप पात्राकृतिं कृत्वा मध्ये दीप समन्वितम्।
पिष्ठ दीपमिति प्रोक्तं देवदेवाय दापयेत्। (अनिरुद्धे)
नरकचतुर्दशि दिवसे दीपारोपणे फलं (विष्णु तिलके)
आश्वयुज कृष्णपक्षस्य चतुर्दश्यां जनार्दनम्।
ब्राह्मे मुहूर्तेचोत्थाय स्मरेत्सर्वात्मकं परम्।
तैलाभ्यङ्गं प्रकुर्वीत बन्धुभिःसह धर्मज।
अरुणोदय वेळायां कुर्यात्तात्कालकीं क्रियाम्।
गायत्र्यादि जपं कृत्वा सर्वंवै स्नानपूर्वकम्।
स्नान धूपादिनैवेद्यं पूजयेत् प्रयतो हरिम्।
भक्ष्यभोज्यादि नैवेद्यं यः प्रीणयति केशवम्।
तिलतैल प्रदीपैश्च सोऽश्वमेध फलं लभेत्। (महाभारतेच)
दीपदानेन फलमाह
दीपदानं प्रवक्ष्यामि फलयोग मनुत्तमम्।
यथायेन यथाचैव प्रदेया यादृशाश्च ते।
ज्योतिस्तेजः प्रकाशं वाप्यूर्ध्वदश्चापि वृण्यते।
प्रदानं तेजसातस्मात् तेजोवद्धृयते नृणाम्।
अजस्तमस्त मिश्रञ्च दक्षिणायनमेवच।
उत्तरायणमेतस्मात् ज्योतिर्दानं प्रशस्यते।
यस्मादूर्ध्वगमेतञ्च तमसञ्चैव भेषजम्।
तस्मादूर्ध्व गते दाता भवेदत्रेति निश्चयः।
दीपदात भवेन्नित्यं यइच्छेत् भूतिमात्मनः।
कुलोध्यता विशुद्धात्मा प्रकाशत्वञ्च
गच्छति। (ज्योतिषे)
कार्तिकादि मासे दीप दाने फलं
कार्तिक्यां दीपदानञ्च यःकरोति गृहे गृहे।
समुक्त सर्व पापेभ्यो विष्णुलोकं समाप्नुयात्।
कार्तिक्यां नृप शर्वर्यां दीपं दद्याद्यतो हरेः।
एकं वा पञ्च चत्वारि तस्य पापं सकृन्दति।
यः कुर्यात् दीपदानञ्च एकमेकं दिने दिने।
आमासञ्च स्वकैर्वंशैः विष्णुलोकं भवेद्ध्रुवम्।
पूर्णमासेतु विख्याते हरेः प्रियतरोभवेत्।
*प्रदोत्सर्गं(र्जम्)अन्नदानं करोति यः। (பூசி மெழுகுதல்)
सर्वान् वंशान् समुद्धृत्य सविष्णु पदमश्नुते। (नारदीये)
नित्य पूजेषु दीप समर्पण कालाः
शयनान्तेचाऽर्चनान्ते होमान्ते बलिदानके।
स्नानान्ते भोजनान्तेच भ्रमणान्ते विशेषतः।
तत्तत्सम्पूरणार्थाय नीराजन मथाचरेत्।
नीराजनं विनाकुर्याच्चतत्कर्म निष्पलं भवेत्। (सनके)
नीराजनस्य त्रै विध्यं
स्नानान्ते भोग यज्ञान्ते द्वितयं सात्विकं भवेत्।
सायङ्काले प्रतिदिनं कुर्याद्राजस सम्मितम्।
पूज
ायां दीप दानाग्रे नैवेद्यान्तेपि तामसम्।
अलङ्कारासनोक्तानां भोगानाम् अन्ततोपिवा।
उभयत्रापिवा कुर्यात् विभवेच्छानुसारतः।
कुर्याद् प्रासाद एकस्मिन् तेषामेकं नतु त्रयम्। (पारमे)
घट दीपस्य लक्षणमाह
पञ्चविंशाङ्गुलाऽऽयामं विस्तारं तत्समं भवेत्।
मुखं नवाङ्गुलं प्रोक्तं पादञ्च चतुरङ्गुलम्।
नाळं सप्ताङ्गुलोत्सेध्मष्टपत्रञ्च कर्णिकम्।
एवमेव प्रकारेण घट दीपस्य लक्षणम्। (हिरण्य गर्भे)
घटदीपस्य आवाहन देवताविधिः
पञ्च विंशाङ्गुलायामं षोडशाङ्गुल विश्रुतम्।
वृत्तपादं समायुक्तम् अग्रे पद्म समन्वितम्।
घटाग्रे चन्द्र दैवत्यं कण्ठेस्याद्विष्णुदैवतम्।
उदरे बृह्म दैवत्यम् आसने रुद्रदैवतम्।
मुखे पावकमावाह्य घट दीपं प्रदर्शयेत्।
आपादे चक्र दैवत्यं वृत्तश्चक्राधि दैवतम्।
एवमेव प्रकारेण पादादारभ्य दैवतम्। (पारमे)
घट दीपसमर्पणकाले दर्शन फलम्
घटदीपन्तु यःपश्येत् देवस्य पुरतस्थितः।
सप्त जन्मार्जितं पापं तत्क्षणादेव नश्यति। (वि-तिलके)
घटदीपस्यज्वालायाम्उत्तमादि भेदाः
उत्तमं त्रयङ्गुलञ्ज्वाला मध्यमन्तु द्वयङ्गुलम्।
अधमैकाङ्गुला प्रोक्ता दीपज्वालेति
लक्षणम्। (त्रैलोक्यमोहने)
नीराञ्जनस्य अन्यविधेषुलक्षणं
कार्पासबीजं सितरक्त पुष्पं दूर्वाक्षतं सर्षपनिम्बपत्रम्।
नीराजनान्ते प्रतिनित्यमेवं कार्या त्रिकालेपि
हरिद्रतीर्थैः।
धूप दीप समर्पण क्रमः
घट दीपञ्च धूपञ्च पात्रकर्पूर दीपकम्।
सर्वान् देवान् समभ्यर्च्यचक्राकारं त्रिवेष्टयेत्। (पाद्मे)
मात्रादानस्य लक्षणं
मात्रादानं ततो दध्यात् तत्प्रकारमिहोच्यते।
सौवर्णादिषु पात्रेषु यद्वा वेत्रलता कृते।
तण्डुलञ्च ततो वस्त्रं विन्यसेच्चत्तिलानपि।
तिलेषुविलिखेत् पद्मं विश्व मन्त्रेण पद्मज।
कर्णिका केसरयुतं चतुर्दळ समन्वितम्।
हेमं फलञ्च मध्वाज्यं प्रतिपर्णान् पृथक् पृथक्।
सचूर्णं पूर्य ताम्बूली विन्यसेत् कर्णिका तले।
पात्रमुत्थाप्य हस्ताभ्याम् उद्दीप्यस्वेति दर्शयेत्।
देशिकाय स्वयन्दद्यात् गोविन्दप्रियतामिति। (वि-
तिलके)
आभ्यवहारिक (भोज्यासन)उपचाराणि
सूपोदनं घृतान्नञ्च तिलान्नं कृसरं तथा।
गुडोदनं घृतान्नञ्च क्षीरोदन मथापिवा।
पायसान्नमपूपादि लाज सक्तु फलादिकम्।
फलं मूलादिकञ्चैव ताम्बूलञ्च तथैवच।
आहारादि च सर्वत्राऽऽभ्यवहारिक मुच्यते। (जयाख्ये)
प्रसादस्य पद निरुक्तिः
प्रकारं प्राणमित्युक्तं सकारं सर्व साधनम्।
दकारं देवता रूपं प्रसादं नाम उच्यते। (अनिरुद्धे)
उत्तमादि भेदेन प्रसादस्य मान भेदाः
उत्तमं त्रिशतं भारं मध्यमं द्विशतं भवेत्।
अधमं शत भारञ्च त्रिविधा सम्प्रकीर्तिताः।
तदर्धं वा तदर्धं वा यथा विभव विस्तरम्।
एवं प्रकारं नैवेद्यं दध्यात् रसवच्युतम्।
तदन्नं मेरुनातुल्यम् अनन्त फलदं भवेत्।
भक्ति पूर्वं प्रदध्यात् महाहविर्निवेदयेत्। (अनन्त सम्हिता)
अपूपस्य लक्षणमाह
अपूप रहितं भोज्यम् अभोज्यमितिहि स्मृतम्।
तण्डुल क्षारकं कृत्वा पिष्टीकृत्य द्विज स्त्रिया।
तण्डुलात्तदर्ध घृतेनैव योजयित्वाच पिष्टकम्।
त्वदिते लोघृतेसंयक् पलाशच्छतवद्भवेत्। (पारमे)
नारङ्गपत्र चूर्णस्य लक्षणम्
निम्ब पत्रैश्च संयुक्तं नारङ्ग दळ संयुतम्।
जम्बीर पत्र संयुक्तं काळ पत्रैः समन्वितम्।
आखण्ड समवायुक्तं हिङ्गु जीरक संयुतम्।
सैन्दवेण समायुक्तम् ऊर्वेणच समन्वितम्।
उलूखले विनिक्षिप्य मुसलेनैव मर्दयेत्।
निम्बपिण्डमिति प्रोक्तं दध्यन्नं विनिवेदयेत्।
प्रातः काले निवेद्यात देव देवस्य शार्ङ्गिणः(विष्वक्सेने)
रोग भेदेन प्रसाद निवेदने भेदाः
नेत्ररोगं गुळान्नं स्यात् तिन्त्रिण्यान्नं महोदरम्।
जलरोगं नाळिकेरान्नं लिकुचान्नं च गुल्मयोः।
कुष्टरोगं तिलान्नं स्यात् मरीचि पित्त नाशिनी।
दध्यन्नं शीतवातं स्यात् पित्त काशं कपित्तयोः।
द्राक्षाफलं मेहरोगं कर्ण रोगादिजम्बीरम्।
शीत ज्वरं गुळापूपं हरिद्रान्नम् अजीर्णयोः।
जह्निवातञ्च मुद्गान्नं स्त्रीजातिश्च मखण्डयोः।
शिशुजन्निश्च मुद्गापूपं कदळी गर्भरोगयोः।
पनसं शङ्खरोगं स्यात् मन्त्र रोगादि पायसम्।
आयुरारोग्यम् ऐश्वर्यं /क्षीरं ताम्बूल मेवच। (/मथि
शुद्धिश्च)
एतानि निवेदितान्नानि देयं भुक्ति यथाक्रमम्।
दद्याद्यदि ब्राह्मणञ्च सर्व पापैः प्रमुच्यते। (गरुडे)
विसर्जनीय नैवेद्यानि
माक्षिकं क्रिमिशान्नञ्च पाषाणं धान्य दूषकम्।
देहजं नासिका वासम् अन्य जाति विलोखनम्।
कुम्भीपाकं द्रव्य हीनं पूर्व भागञ्च मिश्रकम्।
अत्युष्णमति मन्दञ्च एवमादि विसर्जयेत्।
सावधानेन पक्वान्नं मन्दोष्णञ्च निवेदयेत्। (श्रीः)
नैवेद्य समर्पण क्रमः-नियमञ्च
अर्घ्योदकेन सम्प्रोक्ष्य शोषणाद्यभि मन्त्रयेत्।
बलमन्त्रेण सञ्जप्त्वा हस्त न्यासं दिशो दिशि।
ग्रासमुद्रेण सङ्ग्राह्यं चक्र सौरभि दर्शकम्।
मूल मन्त्रं पुरस्कृत्य मधुवातार्क्षयं जपेत्।
उत्तमा पञ्च विंशत्या मध्यमं पक्षमेवच।
अधमं नवमं प्रोक्तं नैवेद्यञ्च समर्पयेत्।
मूलविग्रह देवस्य आदौ नैवेद्यकं चरेत्।
तथा उत्सव देवस्य नैवेद्यञ्च समर्पयेत्।
मूलभेरस्य देवीभ्यां श्री भूमिभ्यां निवेदयेत्।
तथा उत्सव देवीभ्यां श्री भूमिभ्यां निवेदयेत्।
स्नान मूर्तिञ्च नैवेद्यं बलिमूर्तिमतः परम्।
यागमूर्तिम्मतः पश्चात् भोगमूर्तिमतः परम्।
साळग्रामञ्च नैवेद्यं पादुकास्तदनन्तरम्।
अनन्तं गरुडञ्चैव विष्वक्सेनं प्रपूजयेत्।
चण्डः प्रचण्डं द्वारस्थं भक्त बिम्बञ्च पूजयेत्।
अपूपादि फलादीनि दर्शयेन्मुद्रया विना। (विहगेन्द्रे)
अन्यत्र
अन्नादीन् क्रमशो न्यूनं दशभागं स्मरेद्रमे।
मूलादि सप्त बिम्बानां सप्त भागं निवेदयेत्।
सालिग्रावस्यैक भागं विमानस्य तथा परम्।
होमायचापरं भागं पात्रेऽन्यस्मिन्निवेशयेत्।
द्वात्रिंशत् कबळान्
विष्णोः“देवस्यत्वेति”मन्त्रतः। (श्रीः)
नैवेद्य समर्पण क्रमाः-अन्यत्र विधिः
आचार्यं हस्तमादाय देवी हस्ते प्रदापयेत्।
देवी हस्तात्समुद्धृत्य देव भुक्तिं यथा
विधि। (विष्णुतत्वे)
विष्णोर्निवेदित प्रसादस्य प्रयोजनमाह्
विष्णोर्निवेदितान्नेन श्रार्द्ध कर्माणि कारयेत्।
भुञ्जीत विष्णु नैवेद्यं देवीभ्योपि निवेदितम्।
चण्डादि परिवाराणां यदन्नञ्च निवेदितम्।
तन्न भुञ्जीतमनुजाः जलेऽग्नौवा विनिक्षिपेत्।
आलये देवदेवाय यद्यत्तस्मै निवेदितम्।
तेनैव स्व गृहेविष्णुं तोषयेदनिशं ततः। (खग प्रश्ने, वि-
तिलके)
निवेदनकाले असन्निधेयभोगानां मनसाध्यानप्रकारः
सव्येण पाणिनाऽऽस्पृश्य प्रकोष्टन्दक्षिणस्यतु।
तेनदक्षिण हस्तेन अग्र सङ्कुचितेनतु।
निवेदयेत्ततोविप्र शिरसाऽवनतेन तत्।
असन्निधेश्च यो भोगो ह्यङ्ग भाव मनुव्रजेत्।
तत्तत् ध्यात्वा तु
मनसाभक्त्याविष्णोर्निवेदयेत्। (ईश्वरे)
भोज्यासन उपचाराणि
अष्टपुष्पाञ्जलिञ्चैव रत्नदानं तथैवच।
घृतं व्यजनकं चैव दधिक्षीर मधूनिच।
अर्हणं प्रापणं चैव पायसान्नं तथैवच।
फल मूलमपूपादि मोदकञ्च गुळं तथा।
हस्तप्रक्षाळणञ्चैव पाद्य ताम्बूलमेवच।
कूर्च प्रसारणञ्चैव अन्नदीपञ्च दर्शयेत्।
होमं भूत बलिं कर्मो भोज्यासन मिति स्मृतम्।
अर्हणपानीय लक्षणं समर्पणवैशेषिकञ्च
शीतलोदक संयुक्तम् एलाकर्पूर संयुतम्।
मन्दोष्णं वासनायुक्तम् अर्हणाम्बु इति स्मृतम्।
भोज्यासनादौ भोज्यान्ते दद्यादर्हणाम्बु च। (श्रीः- पाद्मे)
तर्पण जल लक्षणमाह
शीतळं तर्पण जलं नारिकेल जलान्वितम्।
श्रमशान्ति निमित्तानि
अन्यान्यपिनिवेदयेत्। (पारमेईश्वरे)
ग्रासमुद्रालक्षणमाह
नैवेद्यानिच सर्वाणि प्रत्येकं ग्रासमुद्रया।
पञ्चाङ्गुलीना मग्रन्तु संयोज्य कमलासन।
अन्वारब्धेन वामेन पाणिना दक्षिणेनच।
नैवेद्य परमान्नादि मुद्रा सा ग्रासमुद्रिका। (पाद्मे)
अन्यत्र
पञ्चाङ्गुलीनामग्रन्तु संयोज्य कमलासन।
सशीर्ष जानुनी भूमौ कृत्वा विष्णोर्निवेदयेत्।
नैवेद्यकानि सर्वाणि प्रत्येकं ग्रास मुद्रया। (हयशीर्षे)
देवस्य निवेदन पूर्व क्रम लक्षणे
अर्घ्योदकेन सम्प्रोक्ष्य शोषणाद्यभिमन्त्रयेत्।
बलमन्त्रेण सञ्जप्त्वाहस्त न्यासं दिशोदिश।
ग्रासमुद्रेण सङ्ग्राह्य चक्र सौरभि दर्शनम्।
मूलमन्त्रं पुरस्कृत्य मधुवात त्रयं जपेत्। (वासिष्टे)
कालभेदेन नैवेद्य द्रव्य भेदाः
उषत्कालेच दध्यन्नं चित्रान्नं सङ्गवे तथा।
मध्याह्ने सस्य भोज्यं स्यात् सायाह्ने गुळमिश्रितम्।
रात्रौच पायसं दद्यात् निशि क्षीरान्नमाचरेत्। (अनन्ते)
आलयाश्रित बिम्बानां पूजनात् मूलभेर पूजने श्रेष्टतम विषये
आलयाश्रित बिम्बानां नैवेद्यान्तं प्रपूजयेत्।
मन्त्र न्यासं बलिं होमं बेराणाञ्च नकारयेत्।
मूलेसिक्तस्तथा वृक्षः शाखा भवतु तेजसा।
मूलेन पूजनं कुर्यात् सर्वं भवतु पूजनम्। (विहगेन्द्रे)
ग्रास मुद्रा विषये
वामेन पाणिना स्पृश्य प्रकोष्टं दक्षिणेनतु।
तेन दक्षिण हस्तेन दध्यात् भोज्यादिकं सदा।
उद्धृत्य देवं पानीयं मधुपर्केन सादरम्।
पत्रं पुष्पं गृहीत्वाच दक्षिणेनतु पाणिना।
अधोमुखाङ्गुलेनैव दध्यात् देवाय भक्तितः। (नारदीयेपाद्मे)
षड्भेर विषये निवेदन क्रममाह
मूल विग्रह देवस्य आदौ नैवेद्यकं चरेत्।
तथा उत्सव देवस्य नैवेद्यञ्च समर्पयेत्।
मूलविग्रह देवीभ्यां श्रीभूमिभ्यां निवेदयेत्।
स्नान मूर्तिञ्च नैवेद्यं बलिमूर्तिमतः परम्।
यागमूर्तिम्मतःपश्चात् भोगमूर्तिमतः परम्।
सालग्रामञ्च नैवेद्यं पादुकास्तदनन्तरम्।
अनन्तं गरुडञ्चैव विष्वक्सेनं प्रपूजयेत्।
चण्डः प्रचण्डं द्वारस्थं भक्त बिम्बं प्रपूजयेत्।
नैवेद्य काले उत्तमादि क्रम भेदाः
उत्तमा पञ्चविंशत्या मध्यमं पक्षमेव च।
अधमं नवमं प्रोक्तं नैवेद्यञ्च समर्पयेत्। (विहगेन्द्रे)
भगवतःप्रसादस्वीकरण विषये
नैवेद्यं पुरतोन्यस्तं चक्षुषा परिगृह्यते।
रसान् भक्तस्यजिह्वाग्रे अश्नामि कमलोद्भव।
आचार्य भोजनेहीनेदेवपूजाच निष्पला।
यथाचाऽग्निमुखे भुङ्क्ते तथा कारिमुखो हरिः। (पारमे)
निवेदनविषये भक्तबिम्बानाम् अलाभे
मुक्त मार्गेण सर्वेषां पार्थिक्येन निवेदयेत्।
गुरु
शिषयानुभन्धेतु शेषेणवा समाचरेत्।
देवी सूरिजनादीनां मूर्त्यऽभावे हरेःपदे।
तत् भावना प्रकारेण तत्तन्मन्त्रेण समर्चयेत्।
निवेदने चतुर्भागं सेनेशाय निवेदयेत्।
गुरुभि
ः शेष शेषाशनेनापि सादरम्।
अन्येभ्य परिवारेभ्य सर्वं शेषं निवेदयेत्।
सेनेश भुक्त शेषञ्च तत्भूतेभ्यः प्रदापयेत्। (पौष्करे)
भक्ष्यादीनां निवेदने वैशेषिकम्
अपूपादि फलादीनि दर्शयेन् मुद्रया विना।
भक्ष्यं फलम् इक्षुसारञ्च ताम्बूलं लाज पिष्टकम्।
शर्करा दधि पानीयं गुळं मुद्गादि खण्डनम्।
इक्षुखण्डं नाळिकेरं मूलमन्त्रेण निवेदयेत्। (शाण्डिल्ये)
भगवत्प्रसाद, मन्त्राणाञ्च विक्रिये प्रत्यवायः
मत्तीर्थं मत्प्रसादञ्च दत्वायो याचयेद्धनम्।
सजीवेनैव चण्डाळः सवैसन्मातृ विक्रयी।
स्वभार्या विक्रयीचैव सयाति नरकं ध्रुवम्।
कृत्वा तापादि संस्कारन्धनार्थी याचते गुरुः।
सवै चण्डाळ इत्युक्तो सपत्नी विक्रयीप्यसौ।
आचार्यो मन्त्रधातारं मोक्षमार्गैक साधनम्।
अवमन्यति मूढात्मासयाति नरकं ध्रुवम्। (कपिञ्जले)
ताम्बूल निवेदनस्य विशेषत्वं समयानिच
मुहूर्त शुद्धिः स्नानकाले नैवेद्यमर्चनेतथा।
दन्त दावन दानञ्च वीथिं रथ्यादि यानयोः।
कुम्भादि शान्ति होमेच ताम्बूलञ्च निवेदयेत्।
ताम्बूल निवेदनस्यक्रमः
जाति पत्रं जातिफलं क्रमुकद्वय मिश्रितम्।
एला लवङ्ग नाळिकेरं नागवल्लि दळैर्युतम्।
मुक्तादि चूर्ण सम्युक्तं ताम्बूलञ्च निवेदयेत्। (वि-तिलके)
प्रापणं, तर्पणस्य लक्षणे
फल पक्व रसादीनि भक्ष्य भोज्यादि संयुतम्।
मधुरादि रसोपेतम्प्रापणं समुदाहृतम्।
अपक्वै रतिपक्वैश्च सुपक्वैर्जल पक्वकैः।
पानीयैरिक्षु शकलैःनारिकेळ्जलैरपि।
एतैस्तुतर्पयेद्देवन्तर्पणं समुदाहृतम्। (शाण्डिल्ये)
धनुर्मासे मुद्गान्न निवेदने फलम्
धनुर्मासार्चनञ्चैव पूजयेत् पुरुषोत्तमम्।
उत्तमं त्रिशतं भारं मध्यमं द्विशतं भवेत्।
अधमंशत भारञ्च निस्त्वचा मुद्ग संयुतम्।
गोघृतेन सहितं त्रिविधञ्च प्रकीर्तितम्।
तदर्धंवा तदर्धंवा यथा विभव विस्तरम्।
यत्किञ्चिदपि नैवेद्यन्दध्यात् भक्ति रसाच्युतम्।
तदन्नं मेरुणा तुल्यम् अनन्त फलदं भवेत्। ( अगस्त्ये)
मुखवासस्य लक्षणं
नाळिकेरैश्च शकलम् एलाजाति लवङ्गकम्।
जाति पत्रञ्च तक्कोलं चूर्ण पुच्च मरीचकम्।
मुखवास मिति प्रोक्तं देवदेवाय दापयेत्। (सनकं)
अन्यत्र
क्रमुकं शकलं भिन्नम् अभिन्नं वा मुनीश्वर।
कर्पूर तैल संसिक्तम् अपक्वं पक्वमेववा।
ताम्बूलवल्लि पत्रैश्च नाळिकेर फलैरपि।
एलाफलाति जातिभिःलवङ्गेनच संयुतम्।
शिलारेणु समायुक्तं कर्पूर सहितेनच।
समस्तं प्रणवेनैव मुखवासं प्रदापयेत्। (विष्णुतत्वं)
अन्यत्र
क्रमुकस्यफलं भिन्नम् अपक्वं पक्वमेववा।
कर्पूर तैलसंसिक्तमसिक्तंवा मुनीश्वर।
ताम्बूलवल्लि पत्रैश्च तप्तहेमप्रभोधनैः।
एला तक्कोलजातीभिः कर्पूरं विहितं क्रमात्।
मातुलङ्गफलैर्युक्तं नाळिकेरफलान्वितम्।
शिलाचूर्णेन संयुक्तं कर्पूर सहितं तथा.
संस्कृतं प्रणवेनैव मुखवासं निवेदयेत्। (विष्वक्सेनम्)
अन्यत्र
एलालवङ्ग तक्कोल जातिभिश्चान्वितं शुभम्।
मुखवासं शुभंविद्यात् ताम्बूलमितिच द्विज। (नारदीये)
पुष्पाञ्जलिं
प्रदातव्या भक्त्या प्रत्युपचारतः।
प्रत्यासनं नकुर्वीत पादुकाभ्यादि पञ्चकम्।
गन्धाक्षतञ्च पुष्पञ्च धूपञ्चैव समर्चयेत्।
योगासनाब्ज देवानां दातव्यञ्च यथाक्रमम्। (श्रीधरीयं)
लक्ष्म्याः वास स्थलानि
लक्ष्मीः बिल्ववने कदम्ब कुसुमे दिव्याङ्गणा कुञ्जरे।
श्वेताश्वे रथगोपुरेच धवळे छत्रे ध्वजे चामरे।
शङ्खं पद्मवने नरेन्द्र भवने गङ्गाजले गोकुले।
सत्यं शौचयश्च सलक्षणगृहे श्रीविष्णुवक्षस्थले। (ल
तन्त्रे)
* * * *
हवनविधौ प्रमाणश्लोकानि
होमस्य प्राशस्त्यं
होमेन सर्वं लभते होमेलोकानि शान्तयेत्।
होमेन देवता तृप्तिः होमे सर्वं प्रतिष्ठितम्।
सर्वं यज्ञमयो विष्णुः विष्णुव्याप्तञ्चराचरम्। (विहगेन्द्रे)
अग्निकार्य कर्तव्य कालानि
अग्निकार्य विधिं वक्ष्ये देव देवस्य शार्ङ्गिणः।
दीक्षायां प्रोक्षणेचैव प्रतिष्ठायां विशेषतः।
स्नपनञ्चोत्सवञ्चैव प्रायश्चित्तेतु सर्वदा।
अन्येष्वपिच सर्वेषु काश्यप द्विजसत्तम। (कपिञ्जले)
आज्यादि पात्राणां वर्णाश्रम भेदेन लोह भेदाः
राजाचेद्यजमानस्यात् पात्राणि कलशानिच।
हैमादि ब्राह्मणिर्यद्वा कार्याणिनाऽन्यथा।
ब्राह्मणादीषुवर्णेषु यजमानेषु पद्मज।
मृण्मयाद्यपि पात्राणि यथा विभव विस्तरम्। (पाद्मोद्भवम्)
होमद्रव्याणामलाभे
समिद्भिश्च घृतञ्चैव चरुणाजुहुयात्ततः।
लाजेनच तिलेनैव दुग्धैश्च जुहुयात्ततः।
पूर्वे पूर्वेसमालाभे समं ग्राह्य परैःपरैः।
होमद्रव्यस्त्वलाभेतु घृतेन जुहुयात्ततः। (पाद्मं)
सम्हिताभेदेन सप्तजिह्वानां नामानि
काळी कराळी सुमना लोहिता धूम्र एवहि।
स्फुलिङ्गिणी विश्वरूपा सप्त जिह्वाः प्रकीर्तिताः। (पाद्मं)
प्रभादीप्ति प्रकाशाच मरीचि स्थापिनी तथा।
कराळालेलिहाचैवकुण्डंव्याप्यव्यवस्थिताः। पारमे
जयाख्ये)
समित्सप्तक विषये
स्रग्धूप मधुपर्कञ्च बीजान्याज्यं यथाक्रमम्।
तत्रान्नसमिदाधाने विशेषोयं विधीयते। (ईश्वर पारमे)
द्रव्याणाम् भेदेन मुद्राणां भेदाश्च
तिलानां शस्यतेहोमो हरिणानन मुद्रया।
घृतस्य कार्षिकोहोमः क्षीरस्यच विशेषतः।
शुक्ति
मात्राहुतिर्दध्नः प्रसृतिः पायसस्यतु।
ग्रासार्धमानमन्नानां भक्ष्याणां स्वप्रमाणतः।
तृतीयं मूलकन्दानां पुष्पाणां स्वप्रमाणतः।
सर्वेषामेव बीजानां मुष्ठिना होममाचरेत्।
अग्राङ्गुलीस्तु लाजानां शालीनां पञ्चकं हुनेत्।
फलानां स्वप्रमाणञ्च पल्लवानां तथैवच।
कर्कन्दुमात्रा गुळिका होतव्यो गुग्गुळोः सदा।
धात्रीफल प्रमाणं तु सम्भवे सति होमयेत्।
दूवा
Ѐ्काण्डानि विप्रेन्द्र चतुरष्टाङ्गुलानिच।
समित्प्रादेशमात्रेणसमच्छेदास्त्वगन्विताः। (पारमे
चन्द्रिकायां)
मृगीच सूकरी हम्सी तिस्रो मुद्राःप्रकीर्तिताः।
सूकरी
मुद्रया धूप चरुक्षीर घृतं मधु।
समिदाज्य तिलादीनि हंसिका मुद्रयातथा।
अन्यानि सकल द्रव्याणि मृगमुद्रयाहुनेत्
ततः। (पराशरे)
कर्मभेदेन स्वाहाकारस्य भेदाः (जयाख्ये)
स्वाहाकारं सदाहोमे पूर्णायांवौषडेनच।
तमेव शान्तिके कुर्याद् वषडाप्यायने तथा।
स्वधां पितृक्रियायाञ्च फट्कारं क्षय कर्मणि।
विद्वेषे हुं वशे ह्रीं च नमोमोक्षप्रसिद्धये। (ईश्वर-पारमे)
स्वाहान्तं भोगसिद्ध्यर्थं नमोन्तं मोक्षसिद्धये।
भोगमोक्षाप्तयेवाऽपि तदेवोभय लक्षणम्। (ईश्वरे)
पूर्णाहुति कर्तव्य लक्षणम्।
स्रग्बिलेतु घृतञ्चैव पूरयित्वापिदापयेत्।
स्रुवाग
्रे वेणीबन्धञ्चैवतु कारयेत्।
उद्धृतौतु क्रमात् तर्जन्या तथाचैव कनिष्ठिका।
वक्राङ्गुष्टे स्रुवौग्राह्यद्वाभ्यां पूर्णाहुतिं चरेत्। (विहगेन्द्रे)
रोगादि भेदेन होमद्रव्य भेद विषयः
दीर्घज्वरादिषु ब्रह्मन् पालाशं जुहुयात् समित्।
गुडान्नं लाजसंयुतं गोक्षीरञ्चाऽऽज्यमेवच।
यक्ष्मारोगे तु न्यग्रोध समिधः अर्ध्रच तिलान् यजेत्।
पायसं मधुसम्मिश्रम् आज्यञ्चैव चतुर्मुख।
कुष्ठादिषु यजेद् ब्रह्मन् खादिरं च समित्तथा।
दधिसम्मिश्रताज्यं च मुद्गान्नं देशिकोत्तमः।
अतिसारेतु सम्प्राप्ते श्लेष्मरोगादि सम्भवे।
मल्लिका कुङ्कुमञ्चैव प्लक्षन्तु जुहुयात् समित्।
पीताधिक्ये चम्पकानि प्रसूतानि यजेत् गुरुः।
हरिद्रान्नं तथाबिल्वसमिधा सर्पिरेवच।
वातरोगादिषु यजेदौदुम्बर समुच्चयम्।
कृसरान्नं तथा पद्मबीजानामाज्यं च भूतले।
अष्ठोत्तर सहस्रंवा शतमष्ठोत्तरं तुवा।
यद्वाऽष्ठाविंशतिर्वापि प्रत्येकञ्च पृथक् पृथक्।
(श्रीमन्नारायणे)
पूर्णाहुति द्रव्य विशेषाः
परिषेचनपूर्वन्तु दद्यात् पूर्णाहुतिं द्विजः।
सर्वरत्नानि धान्यानि फलानि क्रमुकानिच।
गन्धद्रव्याणि वस्त्राणि लोहानि विविधानिच।
सर्वौषधीश्च ताम्बूलन्दक्षिणा भूषणानिच।
तथैवविविधान्नानिा आज्यसिक्तानि पद्मज।
सर्वद्रव्याणि सम्योज्य पूर्णाहुतिमथाचरेत्।
इदंविष्णुरिति ब्रह्मन् योदीक्षामितिमन्त्रतः।
सर्वमङ्गलवाद्यैश्च जयशब्द समाकुलैः।
पूर्णाहुतिं प्रदद्यात्त्त्तु कुण्डे कुण्डेच देशिकः।
वसोद्धारेति तदनु आज्यधारां क्षिपेत्क्रमात्।
(श्रीमन्नारायणे)
क्रमहोमाऽवसानेच घृतेनापूर्यच स्रुचम्।
अभावाच्च प्रभूतेन होमद्रव्येण पूरयेत्।
तत्रोपरि घृतं दद्यात्ततोऽर्घ्य कुसुमादिभिः।
मूलदेशात् समारभ्य स्रुक् सम्पूज्या स्रुवान्विता।
घृतयुक्तन्तु तद्द्रव्यं स्रुचः पुष्कर कुक्षिमम्।
द्रवच्चन्द्रोपमं ध्यायेत्ततः पूर्णा समुद्धरेत्।
स्रुव
दण्डं देहनाभौ मूले संरुध्य संस्मरेत्। (पारमे)
अग्नि उद्वासविषये वैशेषिकं
ततः सम्पूज्य विधिवदर्घ्याद्यैः पावकं तथा।
आज्यादिकं निवेद्याथ कुण्डे कुण्डे स्थिताऽनलम्।
यथाक्रमं समाधाय गार्हपत्ये विनिक्षिपेत्।
तदग्निं विधिवद् ब्रह्मन्आत्मन्यारोपयेत्क्रमात्।
(श्रीमन्नारायणे)
यज्ञादि सर्वकार्येषु आचार्य ऋत्विग्सङ्ख्या नियमः
आचार्याःचतुरोविप्राः षडष्टौ द्वादशापिवा।
यजमानस्तु वरयेद्विप्रा गुरुणासह।
प्रवीणांश्च बहुत्वे तु तत्सङ्ख्या नियतिःकृता।
तेषां यथोक्त सङ्ख्यानामभिज्ञानामसन्निधौ।
तादृशान् वरयेद्विप्रांश्चतु स्त्रि द्वियेकमेव वा।
साधकाञ्चतुरः षड्वा अष्टौ द्वादश षोडश।
वरयेच्छास्त्र कुशलान् प्रवीणानुक्त कर्मसु।
एवं सर्वेषु यागेषु नित्य नैमित्तिकात्मसु।
आचार्याणां साधकानां सङ्ख्या नियम ईरितः। (ई)
अग्नेरङ्गानि
यत्रकाष्ठं तु तच्छ्रोत्रं यत्र धूमस्तु नासिका।
यत्राल्पज्वलनं नेत्रं यत्र भस्मस्तुतच्छिरः।
यत्रसंयक् स्थिता दर्भाःतत्र केशाः प्रकीर्तिताः।
यत्र प्रज्वलितो वह्निः सा जिह्वा तस्यवै रमे। (पाद्मे-श्री)
अग्नेरङ्गानां होमभेदेन फलभेदाः
अग्नेः शिरसि होमश्चेत् पापं केशे दरिद्रता।
चक्षुषोर्निधनं भद्रे कर्णयो रोग सम्भवः।
नासिकायां मनोव्याधिर्जिह्वायां सर्व सिद्धितः। (श्री)
अग्नेः भेदाः
अरण्यामथितो वह्निः बाल सञ्ज्ञश्चतुर्मुख।
शिलया मणिनाजन्मा यौवनाग्निरुदाहृताः।
वृद्ध
ाग्निरुच्यते ब्रह्मन् श्रोत्रियागारैश्च सम्भृताः। (वि
तिलकं)
तेषाम् उपयोगानि
नित्याग्निर्वृद्ध इत्युक्तो उत्सवाग्निर्युवा भवेत्।
दीक्षाशान्तिः प्रतिष्ठाग्निः बाल इत्यभिधीयते। (पाद्मे)
परिधि विषये
चतुर्यव परीणाहानागारे हस्त सम्मिते।
अन्येषां द्व्यङ्गुलं वृद्धिः परिधीनां
द्विजोत्ताम। (जयाख्ये)
*नित्यहोमेषु परिधीन् बहिर्दिक्षु न दापयेत्। (श्री)
तालमानेन विज्ञेय समित्काष्टमयं शुभाः।
*इद्माऽऽयामोद्वितालेन परिधी
बाहुमात्रकम्। (नारदीयं)
परिधीन् विन्यसेद्दिक्षु प्राची वर्ज्यं गुरूत्तमाः।
परिधीं हस्तमानं तु प्रमाणं मेखलोपरि।
शक्रादिच कुभेरान्तं त्रीणीचैवतु निक्षिपेत्। (बृहद्ब्रह्मं)
अग्नेर्होमस्य तिथि भेदेन फल भेदाः
शुभेग्रहे सुनक्षत्रे शुक्लपक्षे तिथिष्वपि।
द्वादश्यां धर्मकामार्थानग्निस्थ कुरुते विभुः।
सौभाग्यन्तु त्रयोदश्याम् एकादश्यां ध्रुवं जयः।
पञ्चम्यां द्रव्य सिद्धिञ्च नवम्यां कीर्तिदः प्रभुः।
तिथयः शुक्लपक्षेतु प्रोक्ताः सौभाग्य कर्मणि।
यथाकामन्तु मोक्षार्थी पक्षयोरुभयोरपि। (जयाख्ये)
नित्याराधने उत्तमादि भेदाः
उत्सवावसितं श्रेष्टमाराधनमुदाहृतम्।
होमान्तं मध्यमं प्रोक्तं प्रापणान्तमथाऽधमम्।
क्षुद्रन्तु धूपदीपान्तमधमाऽधमं भवेत्। (पाद्मे)
होमसङ्ख्याभेदेन कुण्डानां मान भेदाः-पारमे
शतार्ध सङ्ख्या होमेच कुण्डंस्याद्द्वादशाङ्गुलम्।
होमेचाऽष्ट शतञ्चैव साऽरत्नि सा कनिष्टिका।
हस्तं सहस्रहोमेतु अयुताख्यैर्द्विहस्तकम्।
लक्षहोमे चतुर्हस्तं कोटिहोमे अष्ट हस्तकम्।
यावदष्टकरं कुण्डम् अत ऊर्ध्वं नकारयेत्। (श्री-जयाख्ये)
समिदादि होम भेदेन भगवतः ध्यान भेदाश्च
समिद्धोमे स्थितं ध्यायेत् आसीनं चरुणा हुनेत्।
आज्यहोमे शयानंस्यात् शेषानांस्तु गतागतम्। वि
तिलके)
प्रोक्षणाऽवोक्षणाऽभ्युक्षणादीनां लक्षणानि
*कमण्डलं समादाय पूर्वतः प्रोक्षणं तथा।
*जलमादाय हस्तेन दक्षिणेनाच देशिकः।
अवाक्करतले कृत्वा सेचनं तदवोक्षणम्।
*करेणजलमादाय ऊर्ध्वाङ्गुष्टेन मुष्टिना।
*आथितस्सेचये त्तत्र ह्यभ्युक्षणमुदाहृतम्। (वि,तिलकं)
होमद्रव्याणां मन्त्र निरुक्तिः
लक्ष्मीःप्रसूनकैः पुष्पैः होमोबिल्वादिपल्लवैः।
समिधादैश्च मन्त्रेण श्रियश्चाऽष्टाक्षरेणवा।
समिधोमूलमन्त्रेण प्रणवेनघृतं हुनेत्।
लक्ष्मीमन्त्रेण चान्नन्तु सरस्वत्याच लाजकम्।
तिलानि प्रीति मन्त्रेण रथ्या दुग्दं हुनेत् गुरुः। (लतन्त्रे)
पायसं ब्रह्मजिज्ञानम् इदं विष्णुञ्च गोघृतम्।
चरुंवै ह्ॅंससुचिषत् शन्नोदेवी तिलं तथा।
इषेत्वोसर्षपाश्चैव अग्न आयाहि माषकम्।
अग्निमीळेति लाजञ्च आसत्येनतु सक्तुकम्।
आप्यायस्वेतिच क्षीरं दधिक्राविण्णेति वै दधि।
हिरण्यवर्णां मुद्गञ्च नीवारं वृषभोरधि।
अपूपञ्च गणानाञ्च सुब्रह्मण्येति वै गुळम्।
विश्वं भूतमिति यवाञ्च कद्रुद्रायेतिवेणुकम्।
योविनिद्यो निष्पावं तरळं जातवेदसम्।
सोमोधेनुमित्याढकञ्च रुद्रायेति प्रियङ्गुकम्।
प्राणोदेवी मधुश्चैव फलन्तु सप्ततेतिच।
ह्रीश्चते लक्ष्मीश्च ताम्बूलं गन्धद्वारेति चन्दनम्।
पूर्णाहुतिश्चद्रव्येण पूर्णाहुतीति मन्त्रतः। (सारसमुच्चये)
समिधां भेदेन मन्त्र भेदाः
द्वादशार्णेन पालाशम् बृहत्सामेति खादिरम्।
अश्वत्थं मूलमन्त्रेण प्लक्षञ्चैव बृहस्पते।
वटं वै विष्णु गायत्रिया लक्ष्मी गायत्रि बिल्वकम्।
औदुम्बरेतु तद्विष्णोः शमीभिः प्रणवेनतु। (नारदीये)
होमधूमादीनाम् आघ्राते फलम्
आघ्राते होमधूमश्च एन भक्त्याहरेर्गृहे।
तस्याभूयात्सदारोग्यम् आयुःश्रीर्वर्धनं
धनम्। (परमपुरुषम्)
मलमासस्य लक्षणं
मध्ये सूर्यस्य सङ्क्रान्त्योर्द्वय समन्वितः।
तद्वद्दर्श वियुक्तश्च मलमास इतीरितः। (पारमे)
प्रदक्षिणं कर्तव्य क्रमः
प्रासादं देव देवस्य आचार्यं पाञ्चरात्रिकम्।
अश्वत्थं च वटं धेनुं सत्समूहं गुरोर्गृहम्।
दूरा
त् प्रदक्षिणी कृत्य निकटां प्रतिमां विभोः।
दण्डवत् प्रणि पादैश्च नमस्कुर्यात् चतुर्दिशी। (श्रीतत्वे)
अन्यत्र
तार्क्ष्य केशवयोर्मध्ये दण्डवत् प्रणमेद्भ ुवि।
आलये गोपुरे पीठे गरुड ध्वज पुष्करे।
प्रणामं तु समं कुर्यात् ध्रुव भेरे विशेषतः।
देवस्य दक्षिणे पार्श्वे सेवार्चन जपं चरेत्। (परमे)
बिम्ब भेदेन प्रणाम भेदाः
अन्यत्र दक्षिणे कुर्यात् विपरीतञ्च मृत्युदम्।
उमेशं प्रणमेत् पार्श्वे सव्ये श्रीशस्य दक्षिणे।
आसीनं स्थितं मन्त्रस्थं शयनेत्वङ्घ्रि पादयोः।
हस्ताभ्यां शिरसा पद्भ्यां मनसाच धिया तथा।
अहङ्कारेणचात्मानं निपात्य धरणी तले।
इत्यष्टाङ्ग प्रपादेन प्रणमेत् पुरुषोत्तमम्। (पाद्मे)
प्रणाम वर्जनीय कालानि
दूरस्थं जलमध्यस्थं धावन्तं धन गर्वितम्।
आलये जल वेगेच नमस्कारञ्च वर्जयेत्। (तत्व दर्शिनी)
प्रणाम अर्हनीयकाः
ब्राह्मणं पाञ्चरात्रञ्च वेदं विष्णुमुखोद्गतम्।
पाञ्चरात्रमिदं विप्रान् देववत् प्रतिभावयेत्।
प्रणामो दण्डवत् भूमौ दृष्टमात्रेण वैष्णवम्।
अनादृत्येव योमोहात् दूरेवा यदि गर्वितः।
नरकाय भवेदत्र नाऽत्र कार्य विचारणा।
वैष्णवौ द्वौ यथा विप्रौ सङ्गतौच परस्परम्।
प्रणामं कुरुतस्तत्र तयोर्मध्य स्थितो हरिः।
वैष्णवो वैष्णवं धृष्ट्वा दण्डवत् प्रणमेद्भुवि।
तयोर्मध्यगते विष्णुः प्रणाम मधिगच्छति। (वाराहे)
विष्णु क्षेत्रे वैशेषिक प्रणाम विधिः
वैष्णवोवपि राजानः गुरवे यतिनस्तथा।
नोपचर्या हरेस्थाने सन्निधौच विशेषतः।
एकान्तिनो महाभागान् विष्णुमेव समाश्रितान्।
तानेव प्रणमेत् प्राज्ञः विष्णुक्षेत्रे विनेतरान्। (वाराहे)
अभिवादन निषेध समयाः
समित्पुष्प कुशाऽग्निञ्च मृद दीपाऽक्षत पाणयः।
जप होमञ्च कुर्वाणो नाऽभिवाद्या कथञ्चन। (सात्वते)
प्रणाम वर्जनीय देशानि
प्रासादे गर्भगेहञ्च प्रतिमा पीठमेवच।
शरीरं देवदेवस्य चतुष्टय मिदं समम्।
नैव प्रदक्षिणं कुर्यात् अन्तरे देव पीठयोः। (सात्वते)
अष्टोत्तरशत उपचाराणाम् अधिदेवताणां निर्णयम्
आसनस्य भवेद्धर्मो आह्वानं विष्णुरेवच।
अर्घ्यं सरस्वतीचैव पाद्यं नाम भागीरथि।
आचामम् अग्नि दैवत्यं पादशाठीञ्च पार्वति।
तिलदाने यमोदेवः मधुपर्केच वासवः।
पादुको भूमि दैवत्यं दन्त काष्टं त्रिनेत्रकम्।
जिह्वालेखं श्रियादेवी हस्त प्रक्षाळ्यमच्युतः।
गण्डूषञ्च गणेशञ्च मुखमञ्जनं पद्मजः।
मुखशाठीञ्च शुक्रञ्च ताम्बूलेन त्रिमूर्तिना।
दर्पणञ्च त्रिदेवत्यं स्नान शाठी जनार्दनः।
अभ्यङ्गं पितृ दैवत्यम् उद्वर्तनम् उमापतिः।
आमलकञ्च अश्विनीदेवौ देह शोधे त्रिविक्रमः।
हरिद्रायां लक्ष्मिदैवत्यं पञ्च गव्यं प्रजापतिः।
कलशे केशवादीनां पूर्ण कुम्भे महोद्भवः।
सहस्र धारायां सावित्री अङ्ग शाठी हलायुदः।
नीराञ्जने नीलकण्ठं प्लोते सूर्यञ्च देवताः।
कङ्कतं चतुर्मुखञ्चैव सुगन्धञ्च सुराधिपः।
प्रार्थने वासुदेवत्वं स्वर्णदाने परान्तकः।
वस्त्रे पीताम्बरेचैव उत्तरीये बृहस्पतिः।
उपवीतेच लोकेशः पवित्रेचैव भास्करः।
ऊर्ध्व पुण्ड्रेच भूदेवी शिरो माल्ये जनार्दनः।
केशबन्धञ्च पुष्पञ्च उष्णीषो मकुटाधिपः।
गन्धालेपनं सोमञ्च कस्तूरि तिलकोश्रियः।
भूषणे कौस्तुभदेवाः अञ्जनं कृष्ण देवताः।
बाहुमाल्येच वासुख्यां सर्वालङ्कार सुन्दरी।
पुष्पेच
पुष्टि
दैवत्यं दीपञ्चैव अष्ट शक्तयः।
धूपो पावक दैवत्यं मात्रादानेच मन्मथः।
पञ्चङ्गे च बृहस्पतिःस्यात् वेदपाठेच वासवः।
पुरा
णे पुण्डरीकाक्षः शठकोपश्च द्राविडः।
मन्त्रपुष्पेण मन्त्रेण शङ्खेन पाञ्चजन्ययोः।
काहळे चिह्न हस्तंस्यात् नृत्ते शङ्कर देवताः।
गीते चतुःपुराणञ्च वाद्ये देवं महाशनिः।
पञ्चायुधे हेतिराजःघटदीपेच काश्यपः।
कर्पूरदीपिका लक्ष्मीः प्रत्येकाक्षर भानुना।
अष्टपुष्पाञ्जलिञ्चैव देवीअष्टाक्षरं तथा।
रत्नदानेच रत्नञ्च हयग्रीवेच अर्हणम्।
प्रापणञ्च गणेशञ्च तर्पणञ्च गणाधिपः। (काश्यपं)
यात्रासन उपचाराणि
नित्योत्सवञ्च कर्तव्यम् अष्टदीपञ्च दर्शयेत्।
चामर व्यजनञ्चैव ध्वजं छत्रञ्च वाहनम्।
स्तोत्र प्रदक्षिणञ्चैव अष्टाङ्गञ्च नमस्कृतम्।
अलङ्कार दीपमात्रञ्च यात्रासन परिग्रहे।
शयनासन उपचाराणि
श्रुतिस्
सुखं स्तोत्रजालम् आशुज्ञान मनन्तरम्।
शयनासनेषु विधिवत् ताम्बूलदानमुत्तमम्।
शुष्क
क्षीरं निवेद्याऽथ साष्टाङ्गञ्च नमस्कृतिः।
कवाट बन्धनञ्चैव द्वारे पञ्चायुधाऽर्चनम्।
उपचारं ततस्सर्वम् अष्टोत्तर शतं तथा। (परम संहिता)
औपचारिक सांस्पर्शिक आभ्यवहारिकउपाचाराणां लक्षणानि
मन्त्र विंशति पूर्वम् अभिगम्यन्दिनेदिने।
औपचारिकं सांस्पर्शं भोग्य भोगे समर्चयेत्।
धूपादि दशपर्यन्तं भोग्यस्याऽऽदौ च पारगैः।
वासो भूषाऽङ्गरागैःभोगैः सांस्पर्श उच्यते।
पायसाऽपूप पक्वानि आभ्यवाहारिकमुच्यते। (जयाख्ये)
भगवद्दर्शन काले दातव्य नियमाः
स्वर्णपुष्पं फलं पुष्पं ताम्बूलं वस्त्रमेववा।
नाळिकेरं हरिद्राञ्च कुङ्कुमो गन्धमेववा।
विष्णोर्दर्शन कालेतु दद्यात् देवस्य सन्निधौ।
रिक्तहस्तेन नोपेयात् राजानं दैवतं गुरुम्।
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन स्वर्ण हस्तेन दर्शनम्। (पद्मोद्भवम्)
गृहार्चा पूजने आवाहन विधिः
गृहाचा
Ѐ्मर्चयेद्देवं बलिहोम विहीनकम्।
रविमण्डलमध्येतु आवाह्यच यथा क्रमम्।
एवं गृहार्चा कर्तव्यं ब्राह्मणैर्वेद पारगैः। (ईश्वरे- कपिञ्जले)
बलिपीठस्य लक्षणं- ध्यानञ्च
मेखलोपरि विन्यस्य पद्मम् अष्टदळैर्युतम्।
तस्योर्ध्वे कर्णिका क्षेत्रं बलि मूर्तिं विचिन्तयेत्।
पूर्वादि
वारिज दळैः आमोदादि गणां तथा।
एकवक्त्रं चतुर्हस्तं चतुश्चक्र समन्वितम्।
द्विपादं रक्त वर्णञ्च रक्तकेशं महा बलम्।
दंष्ट्रा कराळवदनं भयस्यापि भयङ्करम्।
रक्त वस्त्रं रक्तमाल्यं रक्तचन्दनचर्चितम्।
विष्णु पारिषदाद्यैव पश्चिमाभिमुखस्तथा।
ध्यानेनाऽनेनमाचार्यः कृत्वोदक बलिं क्षिपेत्। (विष्णुसंहिता)
बलिपीठ लक्ष्मि विषये
(द्वारश्रियादीनां च लक्षणे)
सव्याऽपसव्य पार्श्वेतु लक्ष्मी द्वय विराजिताम्।
राज्य लक्ष्मीं सव्य पार्श्वेद्वार लक्ष्मीरसव्यके।
पद्मासने सुखासीनां करण्डि मकुटोज्वलाम्।
पूर्णचन्द्राननां सुब्रूं तिलकेन विराजिताम्।
अपराभ्याञ्च हस्ताभ्यां सरसीरुह कुड्मलाम्।
हारकेयूर वलयां नूपुरेण विराजिताम्।
कल्पयेत् शास्त्रवर्त्मेन सम्पूज्य गुरुरात्मवान्।
सर्व सम्पत्करां देवीं पार्श्वयुग्म
विराजिताम्। (विष्णुसंहिता;
बलिदाने भेदाः
देवतानां बलिर्हस्ते भूतानां बलि जिह्वके।
पिशाचानां बलिर्भूमौ बलिपीठे शिरोपरि।
तत्राश्रय देवानां तृप्त्यर्थं सजलं हविः। (सात्वते)
बलिदान निषेधन कालानि
महावाते महावर्षे सर्वत्राऽशनि गर्हितैः।
अन्ते बलिञ्च कुर्वीत बलिर्होमो नकारयेत्। (पाद्मे)
बलिदाने अन्नस्य प्रमाणम्।
उत्तमं कबळं प्रोक्तं मध्यमं मुष्टिमात्रकम्।
अधमञ्चाऽऽहुतिर्मात्रम् इत्येवं बलि लक्षणम्। (पारमे)
बलि पीठस्य आवरण देवताः( नारायणे)
आमोदे प्राग्दळे पद्मे तद्भूतं भुवनात्मकम्।
प्रमोदं याम्यदिक्पद्मे तद्भूतंस्यात् जलात्मकम्।
उदङ्मुखं सौम्य दिक्पद्मे वायुभूतं तमेवहि।
तामसं ज्वलनं पद्मे राजसं नैॠते दळे।
सात्विकं वायुदिक्पद्मे विघ्ण कर्तार मीशके।
यक्षेशं पूर्वदिग्भागे राक्षसं दक्षिणे तथा।
पैशाचं पश्चिमे भागे भूतान्युत्तरतो न्यसेत्।
गन्धर्वं किन्नरञ्चैव ऊर्ध्वेनैव सदा हरिम्। (विष्णुतत्व)े
बलि पीठस्य परितः अष्टादश देवतानां नामानि
अष्टादश गणान् वक्ष्ये दिक्बल्यां क्रमयोगतः।
आदित्यो वसवो रुद्रः साद्याञ्च मरुतस्तथा।
विश्वेदेवाश्च पितरः मातरो ग्रह देवताः।
आङ्गीरसोऽश्विनी देवाः यथा देवगणाः स्मृताः।
लोकपालाञ्च देवाञ्च नक्षत्राणिच पार्षदाः।
तत्तन्नामार्चनो पेताम् उत्तमादि यथा क्रमम्।
भूमिं प्रदक्षिणं कृत्वा द्वितीयञ्चाऽन्तरिक्षकम्।
पीठोर्ध्वे विष्णु भूतानां सगणानां यथा क्रमम्।
(नारायणसंहिता)
जपविधिः
मणीनां भेदेन जपफलभेदाः
अङ्गुलीभिर्जपंयावत्तावन्मात्र फलं स्मृतम्।
रेखाऽष्टगुण संयुक्तं पुत्रजीव शताऽधिकम्।
शताऽधिकं तुळस्यांश्च प्रवाळञ्च सहस्रकम्।
स्फटिकञ्चाऽयुतञ्चैव मौक्तिकं लक्षमेवच।
रुद्राक्षं दशलक्षंस्यात् सौवर्णं कोटिरुच्यते।
कुशग्रन्धिञ्च मुक्ताच अनन्त गुणितं भवेत्। (अनन्ताख्ये)
अन्यत्र
अङ्गुलीजप सङ्ख्याय एकमेकं वरानने।
रेखैरष्टगुणञ्चैव पुत्र दीपफलोदश।
शतंवै शङ्खमणिभिः प्रवाळञ्च सहस्रकम्।
मौक्तिकं लक्षमेकञ्च सौवर्णं कोटिरुच्यते।
कमलाक्षे दशकोटिस्यात् तुळसीरष्टकोटिच।
कुशग्रन्धीच पद्माक्षम् अनन्तगुणितं भवेत्। (ह्रीप्रश्ने)
सङ्ख्याभेदेन फलभेदाः
पञ्चविंशति मोक्षार्थी षड्िव्वंशति धनार्थये।
सप्तविंशति पुष्ट्यर्थं पुत्रार्थम् अष्टविंशतिः।
द्वात्रिंशद्वश्यकं प्रोक्तं जपं पञ्चविधं स्मृतम्। (विहगेन्द्रे)
सुवर्णादिषु मणीनां सङ्ख्याभेदेन फलभेदाः
अष्टोत्तरशतं सङ्ख्यामणिना श्रेयसी भवेत्।
तदर्धम्मणिना सङ्ख्या मध्यमाऽऽचार्यमामता।
सप्तविंशति सङ्ख्यास्यात्तैर्भवे दक्षमालिका।
स्वर्गाऽपवर्गंरत्नं सुवर्णं विभवप्रदम्।
रजतं कीर्ति धनदं ताम्रं मोक्षकरं भवेत्।
त्रपुकेमणिभिर्यक्षात् यक्षैश्चापि वशन्नयेत्।
सीसाक्षमाल्या रक्षोवशीकुर्याच्चतुर्मुख।
पैत्तळैश्च तथा शत्रून् कांस्यैस्सर्पान् वशन्नयेत्।
आयसैश्चापि भूतानि जापकः स्ववशन्नयेत्। (विष्णुतत्वे)
जपस्यकालभेदेन मन्त्र भेदाः
अष्टाक्षरञ्जपेत्सायं मध्याह्ने द्वादशाक्षरम्।
प्रातश्च विष्णुगायत्रिया श्रियमष्टाक्षरन्तुवा। (शौणके)
जपादीनां कर्तव्य देशभेदेन फलभेदाः
गृहेष्व
ेकफलं प्रोक्तं गोष्टे दशफलं भवेत्।
नदीतीरे शतंविद्यात् सहस्रं शङ्करालये।
आरण्यस्य सहस्रंस्यात् कोटिपर्वत पार्श्वयोः।
अश्वत्थे दशकोटिस्यात् अनन्तं
विष्णुसन्निधौ। (श्रीधरीये)
नित्याराधने जपविधिः
यत्सङ्ख्याजपःपूर्वं मानसाराधने कृते।
तत्सङ्ख्यैव बाह्येपि जपेद्यागे गुरूत्तमः।
जपन्तु सर्वपूजान्ते क्षुद्रपूजान्तु नाचरेत्। (श्रीः)
जपसिद्धि विषये स्वयंव्यक्तादि भेदेन फलभेदाः
कामोपभोग वैमुख्यं मन्त्रिणः कार्यमुच्यते।
मोक्षैक फलदन्धाम दक्षिणद्वारमुत्तमम्।
सिद्धायतन,मासाद्य तत्रदेवं चतुर्विधम्।
मनुष्यनिर्मितं,चार्षं, दैवंरूपं मधुद्विषः।
स्वयंव्यक्तं समाराध्य मोक्षकामः समाहितः।
सालोक्यादि चतुर्भेदां मुक्तिमाप्नोत्यसंशयम्।
सालोख्यम्मानुषाद्, आर्षात्सामीप्यं,देवनिर्मितात्।
सारूप्यं,तुल्यमाप्नोति स्वयंव्यक्तादनुक्रमात्। (पाद्मे)
स्वयं व्यक्तादि देशेषु कर्तव्य दानानां फल कथनम्
स्वयंव्यक्ते विभोः स्थाने योदद्यात् भूपतिर्हरेः।
सर्व पाप विनिर्मुक्ताः सर्वामय वियोजितः।
सर्व सम्पत्समृद्धिश्च सर्व देशाऽधिपो भवेत्।
भुङ्क्ते चविविधान् भोगानिह लोके परत्रच।
कोटि कोटि गुणन्दानं तथैव च फलं भवेत्।
दानं यद्दिव्यायतने दानं तदनन्त गुणं भवेत्।
आर्षञ्च सैद्धायतने दानं लक्षगुणं भवेत्।
सद्विप्र कल्पिते दानं सहस्र गुणितं भवेत्।
सत्क्षत्र कल्पिते स्थाने दानं शत गुणं भवेत्।
सद्वैश्य कल्पिते स्थाने तदर्ध गुणितं भवेत्।
सच्छूद्र कल्पिते दत्तं द्विषट्क गुणितं भवेत्।
अनन्य शरणैर्वर्णैः स्थानेतु परि कल्पने।
दानं दश गुणं प्रोक्तं वर्णैर्व्यामिश्रयाजिभिः।
निर्मितायतने दत्तं तत्पञ्च गुणितं भवेत्। (पारमे)
विसर्जन मुद्रा लक्षणमाह
खड्गाधार समाकारौ विरळाङ्गुळिका उभौ।
अङ्गुष्टौ दण्डवत्कृत्वा मुष्टि बन्दं शनैःशनैः।
कुर्यात्कनिष्टिकादिभ्यो
मुद्रैषास्याद्विसर्जने। (श्रीःईश्वरे)
भगवतः तीर्थ पद निरुक्तिः
तिकारं देह शुद्ध्यर्थं थकारं मुक्ति साधनम्।
अक्षर द्वय संयुक्तं तीर्थन्नाममिहोच्यते)(विष्णुतत्वे)
भगवतः तीर्थ ग्राहण विधिः
वस्त्रन्तु त्रिगुणीकृत्य पाणौ पाणि निवेशयेत्।
गोकर्णंवत् करं कृत्वामाषमघ्न जलं पिभेत्।
तन्यूनम् अधिकं पीत्वा सुरापान समं भवेत्। (ह्रीप्रश्ने)
भगवतः तीर्थ महिमा -प्राशन फलञ्च
पापौघ नाशनं विष्णोः चरणौ स्पर्शनं जलम्।
पीत्वा सद्गतिमाप्नोति नदेहेजायते पुनः। (गरुडे)
त्रिवार तीर्थ प्राशने फलम्
अज्ञान मूलहरणं जन्म कर्म निवारणम्।
ज्ञानवैराग्य सिध्यर्थंविष्णुपादोदकं पिभेत्। (विष्णु
संहिता)
(अन्यत्र)
पात्रेयुक्तस्तुळस्याः शुचिकर मधुरं व्याधिनाशञ्च
मोक्षम्।
गङ्गा तीर्थेन तुल्यं सकलविषहरं क्रोधनाशं पवित्रम्।
रक्षोपैशाच यक्षाऽसुरभयहरणं पूर्णबुद्धिं समृद्धिम्।
वश्यंलोके नराणान्त्रिभुवनजयिनंश्रीशतीर्थप्रसादम्।
(क्रियार्णवे)
श्रीशस्य पादुका धारणे फलं-लक्षणञ्च
पादुका मोक्षरक्षार्थं नाना वर्णशिरोपरि।
स्पर्शदोषेण सङ्गच्छेत् रौरवं नरकं व्रजेत्।
माला पादुका गन्धादि विष्णोरग्रे धरन्ति यः।
पुत्र
पौत्र सुखं भुक्त्वा अन्ते
सायुज्यमाप्नुयात्। (अनन्ते)
श्री वैष्णवानां शिरस्यादिभिःपादुका समर्पण लक्षणम्
(पञ्चमुद्रा लक्षणमाह)
उत्तमाङ्गेच हृदये सव्यादि भुज मूलयोः।
पादुका धारणं कुर्यात् पुनः शिरसि धारयेत्। (अनन्ते)
उपवासदिनेऽपि भगवत्प्रसाद स्वीकार अर्हत्वम्(परम पुरुषे)
प्रसादं कृपया दत्तं विष्णुभुक्तोज्झितं यदि।
उपवासच्छलान्नास्ति तमाहु ब्रह्म घातकम्।
आर्द्राऽऽमलक मात्रन्तु नैवेद्यं पुरतो हरेः।
नाचामानाग्नि संस्कारः प्राशयेदविचारतः। (अनन्ताख्ये,
पाद्मे)
भगवत्पूजन प्रयोजनमाह
पाताळे दिविवा भूमौ येभोगा भुवि दुर्लभाः।
तानवाप्नोति पुरुषः पुरुषोत्तम पूजया। (पाद्मे)
पूजाकाले दानस्य फलं
व्रत पूजादि मोक्षं स्यात् क्षुद्रपूजाऽभिवर्धनम्।
वस्त्र कम्बळदानेन क्षयरोगं विनश्यति।
दधिदानात् पुत्रवृद्धिस्यात् दान्तं वश्यकरं भवेत्।
आरोग्यं लभते गन्धं फलम् इष्टार्थ साधकम्।
शत्रु नाशकरं क्षीरं शर्करा रौप्यमेवच।
अपूपाद्धन लाभं स्यात् अनन्तं कनकं भवेत्।
दीपञ्च सर्व पापघ्नं मास पूजा फलं लभेत्। (विहगेन्द्रं)
षोडशोपचाराणां कृते फलानि
आवाहनञ्च योदद्यात् अश्वमेध फलं लभेत्।
आसनञ्च पृथक् दद्यात् शतकृत्फलितं लभेत्।
पाद्येन पातकं हन्त्यात् अर्घ्येनैवाऽघनाशनम्।
भवेदाचमनं दत्वा शुचित्वं शुद्धिमाप्नुयात्।
स्नानं व्याधिभयंहन्त्यात् वस्त्रेणाऽऽयुष्यवर्धनम्।
उपवीतञ्च योदद्यात् ब्रह्मायुषत्वमाप्नुयात्।
गन्धं गन्धर्व माप्नोति पुष्पेण पुण्यमाप्नुयात्।
भूषणेनास्तथा दद्यात् अष्टैश्वर्यञ्च सम्पदम्।
दर्पणं ज्ञान वृद्धिस्यात् छत्रमाज्ञा प्रवर्तते।
चामरं शत्रुनाशंस्यात् व्यजनं व्याधि नाशनम्।
धूपो दहति पापानि दीपेन मृत्यु नाशनम्।
सर्व कामस्तु नैवेद्यं दत्वा तृप्तिमवाप्नुयात्।
फलदा पुत्रमाप्नोति ताम्बूलञ्चाप्नुयात्प्रजाः।
प्रदक्षिणञ्च यो दद्यात् पापं हन्ति पदेपदे।
दण्डः प्रणामं यः कुर्यात् दण्डमुद्दिश्य सन्निधौ।
वर्षाणि वसते स्वर्गे यावत्तन्त्रेणु सङ्ख्यया।
पुरुष
सूक्त
ेनवा कुर्यात् पञ्चोपनिषदैस्तुवा।
गायत्र्यावाऽथस्सर्वैः उपचारैस्तु षोडश। (पाद्मे-बृहद्बृह्मे)
चण्डप्रचण्डादि परिवार पूजा विषयं
चण्डप्रचण्ड प्रमुखान् द्वारपालान् गणाधिपान्।
आवाह्याऽभ्यर्च्य गन्धाद्यैःएवमभ्यर्चयेत्ततः।
सालग्राम महिमा(वासिष्टं)
सालग्राम शिलामूर्तिः पूजनञ्च स्नपनादपि।
सहि दिव्या हरेर्मूर्तिःदर्शनादेव सिद्धिकृत्।
कुलकोटि गुणाधिख्यं भवेदत्र न संशयः। (भारद्वाजं)
सालग्रामस्य आविर्भाव स्थलः
गण्डख्याञ्चोत्तरे तीरेगिरिराजस्य दक्षिणे।
दशयोजन विस्तीर्णा महाक्षेत्रावसुन्धरा।
सालग्रामो भवद्देवो देवो द्वारवती भवेत्।
उभयोः सङ्गमो यत्र मुक्तिस्तत्र न संशयः। (स्तोत्रार्णवे)
सालग्राम पूजने वैशेषिकं
मूर्तिं तरति बिम्बेषु न यष्टव्यञ्च देववत्।
सालग्रामशिलायाञ्च यष्टव्यं सर्व मूर्तिषु।
अर्चनं वन्दनं दानं प्रणति दर्शनं नृणाम्।
सालग्रामशिलायाञ्च सर्वं कोटि गुणं भवेत्। (सनकं)
त्रिवर्गापेक्षया साळग्राम पूजने फलं च
पञ्च संस्कार सम्पन्नाः मन्त्र रत्नार्थ कोविदाः।
सालग्राम शिलायाञ्च पूजयेत् पुरुषोत्तमम्।
सालग्राम शिलायाञ्च तुळसी दळ पूजनम्।
ददाति सकलान् कामान् प्रसन्न परमेश्वरः। (शाण्डिल्यं)
सालग्रामस्य अग्रे पितृकार्याणि कर्तव्य फलं
यः श्रार्द्धं कुरुते विप्रः सालग्राम शिलाग्रतः।
पितॄणां तस्य तृप्तिस्यात् गयाश्रार्धादनन्तकम्।
(सनत्कुमारं)
(अन्यत्र)
सालग्राम शिला यत्र श्रार्धादि कुरुते नृप।
पितरस्तयेभ्यन्ति च यमालयम्।
सोपिदोषैर्नलिप्यते नरकेषु नगच्छति। (पुरुषोत्तमं)
तत्समीपे जपादिषु कर्तव्य फलं
जप्त्वाहुतं तथा दत्तम् अर्चकञ्च तपः क्रिया।
सालग्राम समीपेतु सर्वं कोटि गुणं भवेत्।
सालग्राम शिला स्पर्शं यः करोति दिने दिने।
वाञ्छन्ति कर संस्पर्शं तस्य देवाः सवासवाः। (अगस्त्यं)
सालग्रामपूजनेन त्रिकरण शुद्धिप्राप्तिः
मनोवाक्कायजे ग्रस्तःपापैः बहुविधैरपि।
सालग्राम शिलां वीक्ष्य भवेत्यस्थऽमले नरः। (भारद्वाजं)
सालग्रामदर्शनादिषु फलप्राप्ति कथनम्
श्रुता सङ्कीर्तिता ध्याता दृष्ट्वा स्पृष्ट्वा प्रणामिता।
सालग्राम शिला पुम्सान् कुलं त्रायते द्विजः।
सालग्रामशिलापूजा रत्नानां किम्महाऽध्वरैः।
चक्षुषानपिजातन्त्यो जीवन्नपिमतो नरः।
सालग्राम अर्चना हीना धनवानपि निर्धनः।
यत् गृहे नास्ति तुळसी सालग्राम शिलाऽर्चना।
श्माशान सदृशं विद्यात् तत् गृहं
शुभवर्जितम्। (पुरुषोत्तमं)
सालग्रामशिलाचक्रं योदध्यात् दानमुत्तमम् ।
भूचक्रं तेन दत्तं स्यात्सशैल वन काननम्। (ब्रहद्ब्रह्मं)
सालग्रामदर्शनादिषु हीने फलप्राप्ति कथनम्
(सालग्रामस्य शिलायां खण्डनादि दोषाऽभावः)
सालग्रामशिला यत्र पूज्यते कमलासन।
तस्मात् क्रोशद्वयं पुण्यक्षेत्रमित्यभिधीयते।
भिन्नावा स्फुटितोवाऽपि चक्रयुक्त शिलाअपि।
पूज
नीया प्रयत्नेन भुक्तिमुक्ति फलप्रदम्। (विष्णु तिलकं)
पूजनकाले आवाहनादि अकर्तव्यं
नाऽऽवाहनं नप्रतिष्ठा नशान्तिर्नैव निष्कृतिः।
दुग्धेन स्नापयेद्बृह्मन् अस्पर्शादि दूषणैरपि।
पूज
यित्वा प्रयत्नेन भुक्तिम्मुक्तिञ्च विन्दति। (विष्णु
तिलकं)
सालग्रामशिला तीर्थ महिमा
सालग्रामशिलायाञ्च त्रैलोक्यं सचराचरम्।
मयासह महासेनाः लीनं तिष्ठति सर्वदा।
सालग्रामशिला बिम्बं सर्वपाप प्रणाशनम्।
स्मृतं सङ्कीर्तनं ध्यानं पूजितञ्च नमस्कृतम्।
आजन्म कृत पापानां प्रायश्चित्तं य इच्छति।
सालग्रामशिलावारि पाप हारि न संशयः।
स्नानोदकं पिबेन्नित्यं चक्राङ्कित शिलोद्भवम्।
प्रक्षाळ्यति तत्तोयं ब्रह्महत्या व्यपोह्यति। (पाद्मं)
सालग्रामशिलापूजन तीर्थस्यमहिमा
ब्रह्महत्यादिकं पापं मनोवाक्काय सम्भवम्।
शीघ्रं नश्यन्ति तत्सर्वं सालग्रामशिलाऽर्चनात्।
सालग्रामशिलाबिन्दु हत्या कोटि विनाशनः।
तस्मात्सम्पूर्णते ध्यात्वा पूजितञ्चापि सर्वदा। (पाद्मोभवम्)
देवस्य सालग्रामशिलायामेव अति प्रीतिकरं
राजसूय सहस्रेण तेनेष्टं प्रतिवत्सरम्।
अति पाप समायुक्ताः धर्म कार्यविदूषकाः।
सालग्रामऽर्चनात्ब्रह्मन् नैव यान्ति यमक्षयम्।
सालग्रामयथाप्रीतिः तथालक्ष्म्याः नविद्यते। (पाद्मं)
सालग्रामशिला पूजनस्य फलं
तथामम पुरोद्ध सनकादि निषेविते।
सागरान्तामिमं पृथ्वीं दत्वादानाय यत्फलम्।
तत्फलं समवाप्नोति सालग्रामशिलाऽर्चनात्।
गङ्गातीरेऽश्वमेधानां सहस्राणां फलं लभेत्।
योनित्यम्पूजयेत् भक्त्या सालग्रामशिला नृप।
ममलोके चिरंस्थित्वा चक्रवर्त्यादि जायते। (शाण्डिल्ये)
सालग्रामशिलातीर्थे सर्वतीर्थवासत्वं
सुस्
नात सर्वतीर्थेषु सर्व यदन्येषुदीक्षितः।
सालग्रामशिलातोयैः योऽभिषेकं करोतिच।
गङ्गा गोदावर्योरैव नित्यमुक्ति प्रदायच।
निवसन्ति सदातीर्थे सालग्राम शिलोद्भवे।
साळग्रामस्य आविर्भाव स्थलः
गण्डख्याञ्चोत्तरे तीरे गिरिराजस्य दक्षिणे।
दशयोजन विस्तीर्णा महाक्षेत्रावसुन्धरा।
सालग्रामो भवद्देवो देवो द्वारवती भवेत्।
उभयोः सङ्गमो यत्र मुक्तिस्तत्र न संशयः। (स्तोत्रार्णवे)
सालग्राम शिलासह बिम्ब पूजने दोषः
कीर्तनं विष्णु नामानि च दया दान क्षमादिषु।
देवता ऋषि नामानि नाऽशुचिः परिकीर्तयेत्।
सालग्राम शिलातोयं यः पिबेत् बिन्दुमात्रकम्।
स्नान लक्ष सहस्रञ्च गङ्गा सागर सङ्गमे।
सालग्रामञ्च शङ्खञ्च बिम्बेन सह नाऽर्चयेत्।
अर्चयेद्यदि सम्मोहात् कोपङ्गच्छति देवराट्।
तस्मात्सर्व प्रयत्नेन बिम्बेन सहनाऽर्चयेत्। (गारुडे)
बिम्बपूजनादनन्तरंसालग्राम पूजने फलं
स्नानान्ते देवदेवस्य सालग्रामस्य शार्ङ्गिणः।
कृत्वाऽभिषेचनं मात्रं नच पूजाविशेषतः।
पुरु
षसूक्तेन मन्त्रेण यःस्नापयति नित्यशः।
सालग्राम शिलाभूप सगच्छेत् वैष्णवं पदम्।
पुरुष
सूक्त
विदानेन द्वारवत्याशिलायुतः।
तुलसी शङ्ख पयसा पूजको माकुपैतिः।
गन्धर्व प्रमुखो देवाःदिक्पालाश्च अप्सरोगणाः।
वाञ्छन्ति पूजा सततम् सालग्राम भुवस्थले।
सालग्राम शिलादानात् कतिदानं प्रकीर्तितम्।
सर्वेषामेव दानानां मोक्षं तत् प्रचक्षते। (सनत्कुमारे)
(खण्ड निखण्डादि भेदेन भेरादीनां नामानि)
खण्डं निखण्डं नुण्डञ्च त्रिविधं मूर्ति भेदवित्।
खण्डं शिलामयं रूपं निखण्डं ताम्र विग्रहम्।
नुण्डं
दारुमयं चित्रं त्रिविधं मूर्ति भेदवित्। (परम संहिता)
प्रदक्षिण वैशेषिकम्
प्रदक्षिण शब्दार्थः
प्रकारं पापनाशंस्यात् दकारं सर्व सिद्धिदम्।
क्षिकारं क्षीयते कर्महरण बध्नाति ण स्वयम्। (परमं)
प्रदक्षिणं कर्तव्य क्रमः
सम्पूर्णप्रसवा नारी पयःपूर्णघटे नरः।
उद्वहन्ति शनैर्याति तद्वत् कुर्यात् प्रदक्षिणम्। (पारमे)
मूर्ति
भेदेन प्रदक्षिण भेदाः
एकङ्गणाधिपे कुर्यात् द्वौ सूर्ये त्रीणि शङ्करे।
चत्वारे केशवोदेवे सप्ताऽश्वत्थ प्रदक्षिणम्। (शास्त्रे)
एकादि अनेकप्रदक्षिणस्य अङ्गप्रदक्षिणस्य फलानिच
एकं प्रदक्षिणञ्चैव अपमृत्यु विनाशनम्।
द्वय प्रदक्षिणञ्चैव विजयं शत्रु नाशनम्।
त्रिंशत् प्रदक्षिणम् कृत्वा ब्रह्मलोके महीयते।
सहस्र प्रदक्षिणम् कृत्वा विष्णुलोके महीयते।
कोटि कोटि सहस्राणि अङ्गेनैकेन प्रदक्षिणम्।
प्रदक्षिणं समं कृत्वा प्रत्येकं फलसिद्धिदम्। (अगस्त्ये)
द्वि प्रदक्षिणादि द्वादश प्रदक्षिेणे फलानि
द्वितीयादि दिवंयान्ति तृतीये नेत्र सम्पदम्।
चतुर्भिर्मनु लोकन्तु पञ्चभिःसर्वलोकभाक्।
षष्टं च महदैश्वर्यं सप्तमं मम किङ्कराः।
अष्टमे मम सालोख्यं सारूप्यं नवमे तथा।
दशमं सर्व साम्राज्यं सामीप्यमेकादशे तथा।
सायुज्यं द्वादशञ्चैव सर्वसिद्धिमवाप्नुयात्। (चित्र
शिखण्डि)
चतुःप्रदक्षिणे नियमः
प्रदक्षिण त्रयं कृत्वा प्रणम्यचजनार्दनम्।
पुनः प्रदक्षिणं कृत्वा पुनर्जन्म निविद्यते। (कल्पसूत्रे)
उत्सवादिषु कालेषु प्रदक्षिणं कर्तव्य फलानि
उत्सवे बलिदानेच तथा कुर्वन् प्रदक्षिणम्।
पदेपदेऽश्वमेधस्य फलं दशगुणं भवेत्। (शाण्डिल्ये)
प्रदक्षिण वर्जनीय देशानि-(सात्वते)
अन्तर्गर्भगृहे विष्णोः भगवत्यग्रतस्थितः।
धियातु भक्तितः कुर्यात् बद्वातु कर सम्पुटम्।
हृद्देशे मूर्ध्नि कम्पैस्तु स्मरन् सर्वेश्वरं हरिम्।
अन्तर्गर्भगृहेविष्णोःगर्भद्वाराऽर्ध मण्टपे।
प्रणिपातगणं कुर्यात् प्रदक्षिणगणं विना। (पारमे)
भगवदाराधनादि समये सन्द्यावन्दनादिकार्येषु प्राप्ते विधिः
स्नानं सन्द्या तपोहोमं देवता पितृ तर्पणम्।
आतिथ्यञ्चैव देवानां षट्कर्माणि दिने दिने।
यदनैमित्तिकञ्च विभवाद्यैस्तु विस्मृतम्।
तदातात्कालिकं नित्यं तत्काले प्राग्वदाचरेत्।
कालाऽतिक्रम दोषोस्तुतत्र नस्यात् कदाचन।
दैवाग्नि द्विज विद्यानां कार्येषु यदि संस्थितः।
सन्द्याहीनो नदोषोस्थि
यतस्तत्कर्ममाचरेत्। (वैशाखमाहत्म्ये)
अन्यत्र
यस्मिन् काले विशालाक्षि यस्य यत्कर्मचोदितम्।
तत्काले कर्मतं त्यक्त्वामामुपास्ते विशोयदि।
नदोषस्तत्र देवेशी कृतार्था च नसंशयः। (ह्रीप्रश्ने)
नवविध भक्ति लक्षणम्
स्मरणं कीर्तनं विष्णोः श्रवणं पादसेवनम्।
अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यम् आत्म निवेदनम्।
एवं पुंसाऽर्पितं चैव भक्त्याः नवलक्षणम्। (भागवते)
नवविध भक्तानां नामानि
विष्णोस्तु श्रवणं परीक्षिद्भवेत् वैश्यो सखी कीर्तने।
प्रह्लाद स्मरणे तदङ्घ्रि भजने लक्ष्मीः प्रियः पूजने।
अक्रूर स्तुति वन्दनेच हनुमान् दास्यस्सखाऽर्जुनः।
सर्वस्मात्मनिवेदने बलिरभूत्
कैवल्यमेषांसमम्। (स्तोत्रार्णवे)
तुलस्याः प्राशस्त्यम्।
तुळस्याः शब्दनिर्वचनमाह
तकारो तमसो नाशःळकारेणाऽज्ञाननाशनम्।
सकारो सत्ववृद्धिस्यात् तुळसीइत्यभिधीयते।
(बृहत्स्तोत्ररत्नावळ्यां)
तुळस्याः अर्चनं फलमाह
तुळसी मञ्जरी ग्राह्यं तस्याऽभावेच पल्लवम्।
तदभावे पत्रं स्यात् मूलाऽभावेच काष्टकम्।
काष्टाऽभावेच मूलं स्यात् मूलाभावेच मृत्तिका।
मृत्तिकानामभावेतु तुळसी शब्दमुच्यते।
मञ्जरीभिस्समायुक्तोतुळसी कोमळैर्दळैः।
ये कुर्वन्ति हरेः पूजाः ते कृतार्थाः नसंशयः। (पराशरे)
तुळस्याम
ेव सर्वतीर्थानि निवासनं
तुळसी दर्शनं पुण्यं स्पर्शनं पाप नाशनम्।
मूर्ध्निस्था सर्व तीर्थानि उदरे मोक्ष
सादनम्। (सनत्कुमारे)
पर्यूषित दोषविषये
तुळ्सी वर्षमेकञ्च बिल्वं षाण्मासिकं तथा।
पद्मं सप्त दिनं प्रोक्तं करवीरं तथाऽष्टमम्।
सौवर्णं राजतं पुष्पं तुळसी बिल्वमेवच।
अर्चयेद्देव देवेशं प्रक्षाळ्यच पुनः पुनः। (शाण्डिल्ये)
तुळस्याः अर्चनं फलमाह
कुञ्जराणां सहस्राणि कपिला कोटिविंशतिः।
कोटि कन्यकादान समंस्यात् तुळस्येकदळाऽर्चनात्।
(सनकं)
तुळस्याः सान्निध्याऽतिशयं देव देव्योः वासस्थलानिच
क्षीरार्णवेच वैकुण्ठे हरिक्षेत्रेच नैमिशे।
विलसत् तुळसी मूले सदासन्निहितोस्म्यहम्।
आगमानां तथा मूर्ध्नि भक्तानां हृदयाम्बुजे।
भानु मण्डल मध्येच तवमूले वसाम्यहम्।
तुळसी काननं यत्र यत्र पद्मासनानिच।
वसन्ति वैष्णवाः यत्र तत्र सन्निहितो हरिः। (लक्ष्मी तन्त्रे)
तुळस्याः अर्चने तत्तुळसी मूर्ध्नि धारने फलं
तुळ्सी पत्रमात्रेण योऽर्चयेद्देव मन्वहम्।
सयाति शाश्वतं ब्रह्मन् पुनरावृत्तिदुर्लभम्।
तुळसी धारणम् विष्णोः पादार्चन कृतं शुभम्।
सर्वपाप विशुद्धात्मा सयाति परमाङ्गतिम्।
हरिपादाऽर्चितं शुद्धं तुळसीदळमादरात्।
शिरसाधारयेन्मर्त्याः ब्रह्महत्याद्विमुच्यते। (विष्णुतत्वं)
तुळसीमालासमर्पणे फलं
पुष्पै
ः द्वादशकोटिश्च सौवर्णे पूजयेद्धरिम्।
तत्फलं दशकोटिश्च तुळस्येक दळेनतु।
तुळस्यावर्जिता पूजा सापूजानिष्पला भवेत्।
माल्यानि धारिते सर्वे दुष्कृतं सप्त जन्मकम्।
अवधूय प्रपद्यन्ते विष्णुलोकं पुनर्नयेत्।
तुलस्य
ाः आवाहनादि पूजने फलं
तुळसीकाननंयत्र तत्रतिष्ठन्ति केशवः।
तासाञ्चपूजितास्सर्वे पूजिताहरिरेव सः।
यत्तत् श्री तुळसीपत्रं विष्णोः शिरसि पूजयेत्।
सहदेवगणैः सर्वैःविष्णुवत् परि पूज्यते। (नारदीयं)
तुळ
सी ग्रहणे वर्जनीयकालानि
शुक
्रभौम अर्कवारेच मन्वादिषु युगादिषु।
चतुर्दश्याऽष्टमी पात सङ्क्रान्तिर्द्वादशीषुच।
नाहरेत्तुळसीमूर्ध्वं मध्याह्ने पार्वणैरपि। (धर्मशास्त्रे)
तुळस्याहरणे स्तोत्रम्
तुळसी श्रीसखीशुभ्रे पापहारिणिपुण्यदे।
नमस्तेनारदनुते नारायणमनः प्रिये।
नमस्ते देवि तुळसी नमस्तेहरिवल्लभे।
लोकमातर्नमस्तुभ्यं नमस्ते भक्तवत्सले।
आनन्देश्री समुद्भूते विष्णोः विष्णुःप्रियङ्करे।
प्रसीदमेद्य भक्तस्य भूयो भूयो नमोस्तुते।
तुळस्यमृतजन्मासि सदात्वं केशवःप्रिये।
केशवार्थं लुनामित्वां वरदाभव शोभने। (महाभारते)
प्रसीदमम देवेशि प्रसीद हरिवल्लभे।
क्षीरोद मथनोद्भूते तुळसीत्वं प्रसीद मे।
त्वन्मूले सर्वतीर्थानि त्वन्मध्ये सर्व देवताः।
त्वदग्रे सर्ववेदाश्च तुळसीत्वं नमाम्यहम्।
कायेनमनसावाचा यत्पापं करोम्यहम्।
तत्सर्वं नाशयक्षिप्रं केशवाराधने शुभे।
आहृत्यचाहरिभ्यश्च तुळसीं प्रणमेत्सदा।
प्रक्षाळयेत्तुळसी पुष्पं प्रक्षाळयेज्जलैः।
शुष्कपर्यूषितैर्वापि पूजयेत्तुळसी दळैः।
नाऽक्षतैरर्चयेत् पुष्पैस्तुळसीरहितैरपि। (महाभारते)
तुळस्याः सङ्ग्रह समये प्रार्थना श्लोकाः
मोक्षैकतोद्धरणी प्रसूते
विष्णोः समस्तैक गुरोः प्रियेते।
आराधनार्थं पुरुषोत्तमस्य
लुनामि
पत्रं तुळसी क्षमस्व। (चित्रशिखण्डि)
(तुलसी दळैः अष्टोत्तर शतनामार्चनस्य फलं)
सहस्रनाम्ना यः कुर्यात् कारयेदर्चनं हरेः।
भूलोके सर्वकामान् स आयुषःपूर्णमेवच।
सम्पदःपुत्रपौत्रादीननुभूय ततो रमे।
प्राप्य विष्णोःपरन्धाम मोदते नित्यसूरिवत्।
पुष्पैर्ल
क्षार्चन सममर्चनं तुळ्सीदळैः।
अष्टोत्तरशतैः कुर्यात् तस्यस्थानन्तु पद्मजे।
वैकुण्ठं पदमासाद्य मोदते सानुगैःसह। (श्रीप्रश्नं)
सर्वेषां तुळसी काष्टमाला धारणे फलं
तुळसी काष्टमालायाः पद्माक्ष मणिमालिकाः।
कण्ठादि नाभि पर्यन्तं धारयेद्वैष्णवोत्तमैः।
पद्माक्ष तुळसीमालां श्री पवित्रं यथा क्रमम्।
बन्धाय नित्य कर्माणि विष्णोः प्रीतिकरं
शुभम्। (पुरुषोत्तमं)
भगवत्पादतुळस्याद्याघ्राणे फलमाह
भगवत्पादतुळस्यीमाघ्राय स कलानरः।
निरामया भवेद्भूमौ विस्णुलोकमवाप्नुयात्।
हरेर्निर्माल्य पुष्पञ्च चन्दनञ्च बुधोतमाः।
शिरसा घृह्णितं भूयात् श्रेयस्कामैस्सततं
भुवि। (परमपुरुषं)
स्नानसन भगवन्तं तुळसी माला धारणे फलं
तुळसी दळानाम्मालां कृष्णोत्तीर्णां वहन्ति यः।
पत्रेपत्रेऽश्वमेधानां शतानां लभते परम्।
धरयेद्विष्णु निर्माल्यं स्वदेहे चन्दनादिकम्।
जपहोमाऽर्चनाकाले पूर्वेद्युद्धारितं सदा।
धृत्वा कण्ठे स्वशिरसि पवित्रं विष्णुधारितम्।
मुक्ताहारादिकं धृत्वा मम प्रीतिकरं भवेत्। (वासुदेवे)
भोजनान्ते तुळसीं खानने फलमाह
भोजनानन्तरं विष्णोः अर्पितं तुळसीदळम्।
भक्षयेत् सर्व पापघ्नं चान्द्रायन
शताऽधिकम्। (भारद्वाजे)
अष्टविध पुष्पाणां नामानि
अहिंसा प्रथमम्पुष्पं पुष्पमिन्द्रिय निग्रहः।
सर्वभूत दया पुष्पं क्षमापुष्पं विशेषतः।
दानं पुष्पं तपः पुष्पं ध्यानं पुष्पं तथैवच।
सत्यमष्टविधं पुष्पं विष्णोःप्रीतिकरं भवेत्। (भागवते)
अष्टाङ्गपूजन विधिः
हृद्यागमाद्यमङ्गं स्यात् योगपीठे प्रपूजनम्।
द्वितीयमङ्गं स्नपनं तृतीयंवेषपूजनम्।
तुर्यं भोज्यासनेविष्णोः पूजनं पञ्चमं ततः।
गुरो
ः सिद्धिप्राशनन्तु षष्टं नित्याग्नि पूजनम्।
सप्तमन्तूत्सवो नित्यश्चाऽष्टमाङ्गमितीरितम्। (श्रीः-
ईश्वरे)
तत्पूजेषु स्थान भेदेन नियम भेदाश्च
अष्टाङ्ग पूजनन्त्वेवं गर्भगेहे विधीयते।
चतुर्थादि षडङ्गान्तं बहिःपूजनमाचरेत्। (श्रीः)
ज्वरशान्त्यर्थं तीर्थप्राशने वैशेषिकम्
जलक्रीडरतं कृष्णं गोपिभिस्सह यामुने।
तश्चीकर जलासारे ज्वर शान्तिर्भविष्यति।
क्षणिकद्रव्याणि
रत्नेषु स्फटिके बिम्बे राजते ताम्रकेपिवा।
चक्राब्ज मण्डले कुम्भे सोमके सूत्रवेष्टिते।
बीजे पिष्टे तथैवान्ने फल पुष्पे जले तथा।
गन्धद्वारौतु शकृदि कूर्चम् इत्यादौ क्षणिकं
भवेत्। (पाद्मे)
दर्भस्य विषयाः
दर्भ लक्षणम्। तस्य फलानिच
शुचौदेशे शुचिर्भूत्वा स्थित्वा पूर्वोत्तरान्मुखम्।
हुङ्कारेणैव मन्त्रेण कुशान्ग्राह्य द्विजोत्तमाः।
नदी तटाकयोर्देशे दर्भान् गृह्णीय बुद्धिमान्।
भूतप्रेत पिशाचाश्च येचान्ये ब्रह्म राक्षसाः।
विप्राङ्गुलीःकुशान् दृष्ट्वा दूरं गच्छत्यधो मुखाः।
कुशपाणिस्सदा तिष्ठेत् ब्राह्मणाऽऽडम्बर वर्जिताः।
सन्नित्यं हन्ति पापानि स्थूलराशिरिवाऽनलः। (वासिष्टे)
दर्भसङ्ग्रहस्य काल नियमाः
तत्तद्दिनेष्वेवयोग्यः दर्भास्तत्तद्दिनोधृताः।
मासे नभस्य गृह्णेतुयोग्यादर्भस्तुःवत्सरम्।
क्वचिन्नाभस्य इत्युक्तं माघमासीति केचन। (धर्मशास्त्रे)
दर्भ सङ्ग्रह मन्त्रः
हुङ्कारेणच तारेण प्राङ्मुखोवाप्युदङ्मुखः।
दर्भान् स्पृष्ट्वाऽथ मन्त्रेण विरिञ्चेनातिचाहरेत्।
“विरिञ्चेन सहोत्पन्न परमेष्टिनिसर्गज।
नुद
पापानि सर्वाणि दर्भ स्वस्तिकरोमम। ”
दर्भस्य पदनिरुक्तिः
दकारो दैत्यनाशश्च भकारो भाग्य वर्धनम्।
दकारञ्च भकारञ्च दर्भमित्यभिधीयते।
दर्भा््ः भेदाः
विश्वामित्राः कुशाःकाशाः शालीमौञ्जीय वा पुनः।
दूवा
Ѐ्चैवमुनिश्रेष्ट सप्तदर्भा््ः प्रकीर्तिताः।
अन्यत्र
कुशोऽथ विश्वामित्रो श्वालकाशस्तथैवच।
दूर्वासरो
यव व्रीहि दर्भायेते क्रमात्स्मृताः।
दर्भस्यअधिदेवताणां विषये
दर्भमूले यथा ब्रह्मा दर्भमध्ये जनार्दनः।
दर्भस्याग्रे रुद्रदैवत्यम् एतद्दर्भाऽधिदेवताः।
दर्भभेदेन अधि देवताः भेदाः
काशं रौद्रं कुशम्ब्रह्मा दूर्वामार्षक संश्रुतम्।
विश्वामित्रा यवामौञ्जी शाली वैष्णवमुच्यते।
वर्णाश्मभेदेन दर्भाणां भेदाश्च
ब्राह्मणानां विशेषेण विश्वामित्र कुशस्तथा।
क्षत्रियाणान्तु मौञ्जीस्याद्वैश्याणाम् उशीरस्तथा।
शूद्राणाञ्च दूर्वाच पवित्रं तत्र लक्षणम्।
दर्भादीनाम् अवान्तर भेदाः
अग्रेस्थूलं भवेन्नारी मूलेस्थूलं नपुंसकः।
मूलाद्दर्भ समंवाऽपि पुमान् दर्भान् प्रकीर्तिताः।
तेषाम् उपयोगञ्च
त्रयस्सर्वेषु कालेषु पुमान्सर्व शुभावहः।
मोक्षार्थी पुमान् दर्भाः आभिचारे नपुंसकम्।
विवाहे पुरुषाः दर्भाः स्त्रीदर्भाः नित्यकर्मणि। (आह्नीके)
वर्णाश्रम भेदेन दर्भाणां सङ्ख्यादीनाम्भेदाः
ब्राह्मणास्य चतुर्दर्भाः क्षत्रियस्य त्रिदर्भकम्।
त्रिदर्भन्तु विशाङ्कूर्चं स्त्री शूद्राणां तथा भवेत्।
सर्वेषांवा यथाकूर्चं पञ्च सप्तकमेववा। (ई)
पवित्रविषये अधिदेवताः
द्वयाःपवित्रं वैष्णव्यं त्रयोरौद्रञ्च मेवच।
एकञ्च प्रेत कार्येषु पञ्चके पौष्टिकं तथा।
पवित्रन्तु चतुर्दर्भाः प्रतिष्टायान्तु कारयेत्।
उत्सवे पञ्चदर्भञ्च द्वौ दर्भौ नित्यकर्मसु।
पवित्र मान भेदेनदेवतानां भेदाश्च
चतुरङ्गुलमग्रन्तु सदाविष्ण्वधिदैवतम्।
महाविष्ण्वधिदैवन्तु ग्रन्थिरेकाङ्गुली भवेत्।
विष्ण्वधिदैवन्तु वलयं द्वयमङ्गुलमुच्यते।
पवित्रं हस्तयुग्मेचाऽनामिकायां नियोजयेत्। (पारमे)
अङ्गुलीनां देवताः निर्णयः
मणिबन्धेस्वयम्ब्रह्मा अङ्गुष्टे चक्रवाळकम्।
तर्जन्यामीश्वरं प्रोक्तं मध्ये मादव मेवच।
अनामिकामनन्तश्च कनिष्टिकायाञ्च भार्गवम्।
करतले करे पृष्टे विष्णुरित्यभिधीयते।
अनामिकायामेव पवित्र धारणस्य हेतुत्वम्
अङ्गुष्टेतु भवेद्व््याधि तर्जन्यां मरणाह्वयम्।
मध्यमे पुत्रनाशस्यात् कनिष्टिका सर्वनाशिनी।
तस्मात्सर्व प्रयत्नेन अनामिकायामेव धारयेत्।
अङ्गुल्यग्रेतु अनायुष्यम् अङ्गुळ्यादौ धनक्षयः।
तस्मादङ्गुलि मध्येतु पवित्रं धारयेत्सदा। (पराशरे)
पवित्र धारणस्य आवश्यकत्वं तत्फलञ्च
पवित्रहीनन्तु यत्कर्मा तत्सर्वं निष्पलं भवेत्।
अपवित्रकरं जप्तं दत्तं भुक्तं हुतं तथा।
राक्षसाः प्रतिघृह्णन्ति नतृप्ताः पितृदेवताः।
यथासुदर्शनं विष्णोः यथा शूलं महेश्वराः।
यथावज्रोमहेन्द्रश्च तथाविप्रकरे कुशः।
वर्जनीय दर्भाः
अग्र हीनन्तु तद्भिन्नं कृमिकीडादि धूषितम्।
येपरिस्तरण दर्भां येदर्भाः पितृकर्मणि।
आसने ब्रह्म यज्ञश्च येदर्भाः याग कर्मणि।
छिन्नाग्रानग्नि दग्धश्च स्पृष्ट्वान् प्रयतैरपि।
नखच्छिन्नान् दक्षिणाग्रान् दर्भान् एतान् विवर्जयेत्।
नच खण्डान् नमूलाऽग्रान् दर्भान् स्थूल विवर्जितान्।
उपयुक्तांश्च जीर्णांश्च वर्जयन्ति विक्षणाः। (विश्वामित्रे)
अन्यत्र
कुशमूलेतु घृह्णीयाद्यैव कार्याणि पैतृके।
कुशाग्रेतु नघृह्णीयाऽथघृह्णीयाद्यैव मातरम्।
आचमनकाले
सपवित्रकरेणैव मन्त्राचमन माचरेत्।
सुवर्णाद्यङ्गुल
ीर्यैव धारिते दक्षिणे करे।
धारयेद्दक्षिणे हस्ते पवित्रञ्चोत्तरोत्तरम्।
दर्भं ताम्रं राजतंवा सौवर्ण मथवा द्विजाः। (विष्वक्सेने)
प्रणायामाद्यनन्तरं दर्भविसर्जन विषये
दर्भस्तम्भद्वयंयुक्तं प्राणायामं समाचरेत्।
सङ्कल्पञ्च ततःकृत्वा विसृजेद्भुविचोत्तरे।
शुभकर्मणि देवस्य पितृकर्मणि दक्षिणे। (आह्नीकं)
पुण्याहादि कर्मभेदेन दर्भाणां सङ्ख्याणां भेदाः
द्वादशम्ब्रह्मकूर्चन्तु पुण्याहं सप्तदर्भकम्।
कुम्भकूर्चं चतुर्विंशच्च उपकलशे पञ्च दर्भकम्।
आवाहनादि कूर्चानां षट्ित्रंशद्दर्भ सङ्ख्यया।
कूर्चलक्षणमाह
न्यसेत्कूर्चं कुशन्दर्भम् उदगग्रं षोडशाङ्गुलम्।
अङ्गुलं ग्रन्धिमानन्तु मूलंवै द्वादशाङ्गुलम्।
कूर्चस्य अधि देवता विषयः
कूर्चग्रन्धिषु वाग्देवी कूर्च मूलेतु पार्वति।
कूर्चाग्रे सर्वतीर्थानि गायत्र्याऽधि दैवतम्।
कलशादिषु कूर्च निक्षेपण मन्त्रमाह
कूर्चाग्रान् रक्षसान् घोरान् छिन्दि कर्म विघातिनः।
त्वामर्पयामि कुम्भेऽस्मिन् साफल्यं कुरु कर्मसु।
समिद्दर्भमुपवीतञ्च दन्तदावन पत्रकम्।
शूद्रैरेव नघृह्णीयात् तत्सर्वन्निष्पलं भवेत्। (धर्मशास्त्रे)
महालक्ष्म्याः अर्पित कुङ्कुमधारणे फलमाह
वीरलक्ष्मीर्भोग लक्षम्योः अर्पितं कुङ्कुमादिकम्।
धृतंयेन सदातस्य सौभाग्यं लभति दृवम्।
नीराञ्जनस्य समये दृश्यते यो जगत्पतिम्।
धूतपापो नरोभूयाद् ऐश्वर्यञ्च महल्लभेत्। (परमपुरुषं)
इति वचनसारे प्रथमोभागः(सङ्ग्रहेण समाप्यते)
- * - * - * - * -
अपराध क्षमापण श्लोकाः (श्री पाञ्चरात्रे)
पुण्डरीका
क्ष विश्वात्मन् मन्त्र मूर्ते जनार्दन।
गृहाण
मत्कृतां पूजां जपान्तां भक्तवत्सल।
नमस्ते निस्तरङ्गाय नमस्ते सर्व साक्षिणे।
नमस्ते वासुदेवाय नमस्ते परमात्मने।
दुर्मानिनममर्यादं कृतघ्नं पाप कारिणम्।
अशुचिं निर्दयं क्रूरं शठं चलितमानसम्।
अविनीतिनिधिं नात्मवेदिनं लोभ मन्दिरम्।
पराऽवमानिनं दम्भम् अभक्तं दुर्जना ग्रगम्।
परनिन्दापरङ्क्षुद्रम् आत्मश्लाघा परंसदा।
पिशुनं काम वशगम् असूया गर्भ मन्दिरम्।
नृशंसं वञ्चकं दुष्टम् अपराध सरित्पतिम्।
भव दुग्धाब्दि कल्लोलजालमग्नस्थ मप्लवम्।
हतन्दीनमनाथं हे शरण्य शरणार्थिनाम्।
त्वत्पाद पद्मपोतेन मामुद्धर्तुं त्वमर्हसि।
म्य्यनाथे दया सिन्धो बन्धो सर्व जगद्धित।
प्रसीद कमलाकान्त वात्सल्य जलधिःकिल।
मयार्पित प्रणामांस्त्वां गृहाण पुरुषोत्तम।
भूमौ स्खलित पादानां भूमिरेवावलम्बनम्।
त्वयिविप्रतिपन्नानां त्वमेव शरणं विभो।
* * * *
अथ उत्सवादिषु विषय वचनसारः (द्वितीयोभागः)प्रारम्भः।
श्री महासुदर्न होमविधिः
शङ्खं चक्रञ्च चापं परशुमसिमिषुं शूल
पाशाङ्कुशाब्जम्।
बिभ्राणं वज्र खेटौ हलमुसलगदा
कुन्तमत्युग्रदंष्ट्रम्।
ज्वालाकेशं त्रिनेत्रं ज्वलदनलनिभं
हारकेयूरभूषम्।
ध्यायेत्षट्कोणसंस्थं सकलरिपुजन प्राण संहार
चक्रम्।
भगवतः विराजमान मण्डपस्य वर्णनम्
चतुर्द्वारयुतं रम्यं गत्वाशरणमात्मवान्।
द्वारस्थानशेषान् अभ्यर्च्य ततो मण्डपमाश्रयेत्।
तुङ्गं मङ्गल सम्युक्तं मणिकुट्टिम भूषितम्।
सौवर्णैः बहुभिःस्तम्भैर्मणि विद्रुम भूषितैः।
उपेतं दीपिकाजालैर्जात रूपमयिर्वृतम्।
विचित्राभिः पताकाभिस्तोरणैरुप शोभितम्।
मणिकिङ्किणि जालैश्च वितानैः क्षौमकल्पितैः।
विराजमानंसर्वत्र मणिपीठ विराजितम्।
तस्य मणडपरत्नत्रयस्य मध्ये परम भास्वरान्।
पद्मरागामयैःस्तम्भैश्चतुर्भिरुपशोभिताम्।
मुक्तामय वितानेन युक्तां रत्नचतुष्किकाम्।
वैडूर्यघटितोत्तुङ्ग वेदिकां दीपिकायुताम्।
एवं कर्तुमशक्तञ्चेदेवं ध्यायीत पूजकः।
इत्युक्त सलक्षण पूर्वकम् द्वारतोरण मण्डपादीन्
निर्माणं कृत्वा। प्रथमं महासुदर्शन यज्ञार्थम् आचार्य
वरणम् कृत्वा।
तद्विवरणमाह
अन्तर्मण्डप कुण्डेषु ऋत्विजान् षोडशःक्रमात्।
ऋग्भिःपुरुषसूक्ताभिः वृणुयाद्वैष्णवान्सदा।
ततः स्वनामभिश्चान्यै वृणुयाद्वेद पारगान्। ’
अथ कलशस्थापन विधिः
पूव
Ѐ्भागेतु कुण्डानां स्थापयेत्तोय पूरितान्।
सौवर्णान् राजतान् कुम्भान् ताम्रमयानिह।
कुम्भान् पूर्ववदेकैकं कलमान् भार सम्मितान्।
आवाहन विधिः
प्रतिष्ठाप्य अष्ठदिग्भागे पूर्णकुम्भानलङ्कृतान्।
आचक्रायेति मन्त्राद्यैः अग्निप्राकारकान्तिकैः।
प्रागादिविन्यसेन्मन्त्रैः प्रत्येकं पूजयेत्क्रमात्।
इत्युक्तवत् नवकलशान् शाल्यादि पीठे संस्थाप्य।
गन्धोदकेन सम्पूर्य। सर्वत्र आधारादि पद्मान्तमभ्यर्च्य।
आवाहन पात्रमद्भिरापूर्य। ओं सकलाभीष्टप्रदायिने
ओन्नमो भगवते सुदर्शनाय आगच्छा.इत्यावाह्य
आवाहनादि मुद्राप्रदर्शनपूर्वकम् ओम् आचक्रायस्वाहेति
षडङ्ग न्यासं कृत्वा।
ध्यानम्
कल्पान्तार्कप्रकाशं त्रिबुवनमखिलं
तेजसापूरयन्तम्।
रक्ताक्षं पिङ्गकेशं रिपुकुलभयदं भीमदंष्ट्राट्टहासम्।
शङ्खं चक्रञ्च चापं परशुमसिमिषुं
शूल
पाशाङ्कुशाब्जम्।
बिभ्राणन्दोर्भिरीड्यं मनसिमुररिपुं भावयेच्चक्र
संस्थम्।
सुदर्शन नृसिंह ध्यानमाह।
त्रिनेत्रं चतुश्चक्र संशोभिहस्तं स्थितं
तञ्च पङ्खेरुहे योग पीठे।
महोग्राकृतिं कालविद्युत्सकाशं
नृसिंहं
भजे चक्र पश्चात्सु संस्थम्।
इति ध्यात्वा। अर्घ्यादि मधुपर्कान्तं
सम्पूज्य। धूपदीपादीन् समर्प्य। गोधूम पायसान्नं
निवेद्य। नीराज्य।
उपकुम्भानां पूजन विषये
प्राच्यां दिशि
पूर्वव
त् आवाहन पात्रे ओम् आचक्राय स्वाहा
आवाहयामि। इत्यावाह्य। सम्मुखीकरणं कृत्वा ध्यानम्।
आद्यं निरञ्जन मशेषजगत्प्रसूतिं’
त्राण प्रमाथ नियमोद्यदनुग्रहस्य।
सम्पूर्ण शक्तिमतरङ्ग महार्णवस्य
ध्यायेद्धरिम्प्रणवगोचरमादिचक्रे।
इति ध्यात्वा। ओं सकलाभीष्ट प्रदायिने
आचक्रायनमः स्वाहा आवाहयामि। इत्यावाह्य। ओम् इति
षडङ्गन्यासं कृत्वा। अर्घ्यादि मधुपर्कान्तं
सम्पूज्य। धूपदीपादीन् समर्प्य। गोधूम पायसान्नं
निवेद्य। नीराज्य।
दक्षिण दिग्भागे
श्वेतं प्रसन्नवदनम् कमलायताक्षम्,
पीताम्बरम्पृथुल वक्षसमात्मयोनिम्।
पीनोरु दीर्घभुजबृन्दधृतारिशङ्खं,
कौमोदकीसरसिजङ्खलु विष्णु चक्रे।
इति ध्यात्वा। ओं सकलाभीष्ट प्रदायिने
विचक्रायनमः स्वाहा आवाहयामि। इत्यावाह्य। ओम् इति
षडङ्गन्यासं कृत्वा। अर्घ्यादि मधुपर्कान्तं
सम्पूज्य। धूपदीपादीन् समर्प्य। गोधूम पायसान्नं
निवेद्य। नीराज्य।
पश्चिमे
श्यामङ्किरीटिनमुदार चतुर्भुजस्य
कौमोदकी कमल वारिजवर्य चक्रम्।
नारायणं नयन नन्दन मादिदेवम्।
ध्यायेच्छ्रिया सहतृतीय पदस्थे।
इति ध्यात्वा। ओं सकलाभीष्ट प्रदायिने
सुचक्रायनमः स्वाहा आवाहयामि। इत्यावाह्य। ओम् इति
षडङ्गन्यासं कृत्वा। अर्घ्यादि मधुपर्कान्तं
सम्पूज्य। धूपदीपादीन् समर्प्य। गोधूम पायसान्नं
निवेद्य। नीराज्य।
उत्तरे
कुन्देन्दुगौरमरविन्द दळायताक्षम्।
शुद्धा
क्षमालममलोद्यत बोदमुद्राम्।
बाहुद्वयी विधृत चक्रविशुद्ध शङ्खं,
तंवासुदेवमितिचिन्तय तुर्यचक्रे।
इति ध्यात्वा। ओं सकलाभीष्ट प्रदायिने
विचक्रायनमः स्वाहा आवाहयामि। इत्यावाह्य। ओम् इति
षडङ्गन्यासं कृत्वा। अर्घ्यादि मधुपर्कान्तं
सम्पूज्य। धूपदीपादीन् समर्प्य। गोधूम पायसान्नं
निवेद्य। नीराज्य।
आग्नेयदिग्भागे
शङ्खार्ति पङ्कजगदाङ्कुश पाशशार्ङ्ग
सौनन्दकान् दधतमष्टभि सङ्ग्रहस्तैः।
तार्क्ष्यस्थितं रजतशैलनिभम्पुराणं
सञ्चिन्तयेदनित चक्रगतं पुमांसम्।
इति ध्यात्वा। ओं सकलाभीष्ट प्रदायिने
सुचक्रायनमः स्वाहा आवाहयामि। इत्यावाह्य। ओम् इति
षडङ्गन्यासं कृत्वा। अर्घ्यादि मधुपर्कान्तं
सम्पूज्य। धूपदीपादीन् समर्प्य। गोधूम पायसान्नं
निवेद्य। नीराज्य।
नैॠत्यां
क्रूरोग्रवक्रनख कोटिनिककृत्यदैत्य
वक्षस्थलोच्चलित शोणितदिग्ध देहम्।
घोरप्रकारनयनत्रयदुर्निरीक्ष्य षष्टे
विचिन्तयमुने नरसिंहमीशम्।
इति ध्यात्वा। ओं सकलाभीष्ट प्रदायिने ओं
महासुदर्शन चक्रायनमः स्वाहा
आवाहयामि। इत्यावाह्य। ओम् इति षडङ्गन्यासं
कृत्वा। अर्घ्यादि मधुपर्कान्तं सम्पूज्य। धूपदीपादीन्
समर्प्य। गोधूम पायसान्नं निवेद्य। नीराज्य।
वायव्यान्दिशि
सोमाग्निसूर्यकिरणोद्वम पुञ्जकुञ्ज-
मध्यस्थितं विधृतपद्म गदारि शङ्खम्।
छन्दस्मितं भुवनकारणमप्रमेयम्-
श्रीशंविचिन्तयमुने पुरुषं पुराणम्।
इति ध्यात्वा। ओं सकलाभीष्ट प्रदायिने ओं सशराय
शार्ङ्गाय नाराचायहुम्फट् स्वाहा
आवाहयामि। इत्यावाह्य। ओम् इति षडङ्गन्यासं
कृत्वा। अर्घ्यादि मधुपर्कान्तं सम्पूज्य। धूपदीपादीन्
समर्प्य। गोधूम पायसान्नं निवेद्य। नीराज्य।
ऐशान्यां
सूर्येन्दुवह्नि नयनातरुणार्कवर्णा-
व्याप्यस्थिता जगदशेषमशेष वन्द्या।
चक्राणिबाहुनिवहैर्ददती सहस्रं
विष्णुस्सुदर्शनमनोरिति चिन्तनीया।
इति ध्यात्वा। ओं सकलाभीष्ट प्रदायिने ओं रं
कालवैश्वानराय ओम् अग्निप्राकारायनमः स्वाहा
आवाहयामि। इत्यावाह्य। ओम् इति षडङ्गन्यासं कृत्वा।
अर्घ्यादि मधुपर्कान्तं सम्पूज्य। धूपदीपादीन्
समर्प्य। गोधूम पायसान्नं निवेद्य। नीराज्य। इति सर्वत्र
सम्पूज्य।
अष्टकुण्डौ हवन विषये
प्राच्यान्दिशि चतुष्कोणम् आग्नेयाञ्च त्रिकोणकम्।
याम्येत्वर्धेन्दु सङ्काशं नैॠत्यांयोनि सम्मितम्।
वारुण्यां पद्मसङ्काशं वायव्याम् अष्टकोणकम्।
वृत्तमुत्तर दिग्भागेचैशान्यान्तु षडश्रकम्।
इत्युक्तवत् अग्नौ आधारादि पद्मान्तं हुत्वा।
तत्तन्मन्त्रेण कुण्डमध्ये सुदर्शनम्
आवाह्य। अर्घ्यादिभिर्हुत्वा। समिदाज्य चरुणाच काम्य
द्रव्येणच मूलमन्त्रेण हुत्वा। नृसूक्तेन
चरुणाहुत्वा। स्विष्टकृद्धवनानन्तरं शान्तिहोमं
पूर्णाहुति च कृत्वा। सम्पातन्यासं कुम्भमध्ये
कृत्वा। अग्निस्थं देवम् उद्वास्य। चतुर्विधमन्नं नैवेद्य।
नीराज्य। कुम्भजलेन सर्वत्र
प्रोक्ष्य। (अभिषिच्य)आचार्य सम्मानादीन् कृत्वा।
इति अहिर्बुध्न्ये। २४ अध्याये।
श्री सुदर्शन नारसिम्ह ध्यानमाह
चक्रद्वयम् अङ्कुश पादयुक्तम्।
चतुर्भुजं भीकरसिंह वक्त्रं
नेत्र त्रयाऽलङ्कृत निर्मलाङ्गम्।
नमामि सौदर्शन नारसिंहम्।
ओं क्ष्रौं फट् हुं र स्रा ह स क्रोम् ओं हुं फट् स्वाहा। इति
मूलमन्त्रः
फलश्रुति विषये
इतिनिगदितमेतद्धवन स्वरूपं समन्त्रम्-
सकल दुरित भेदव्यावृतं संश्रितानाम्।
तदिहकृतविधेयो भूपतिःपूर्णकामो-
भुवन तलमशेषं प्राप्नुयाच्चक्रवर्तिम्।
धर्मार्थकाम बहुळाश्चिरजीविनश्च-
ह्रीनाश्च पाप्मभिरुदार यशःप्रतापाः।
आराध्यशास्त्रनिरता विहितः क्रियाभिः-
रन्ते विशन्ति विमलाः परमं पुमांसम्।
इति सुदर्शन होमसङ्ग्रहविधिः
* * * *
| सम्हिता भेदेन द्रव्यानां देवतानां भेदानि-A
द्र-नामानि/सम्हिता पाद्मं श्रीप्रश्नं पारमे ईश्वरं |
|||||||
| १ | आज्यं | वासुदेवः | वासुदेवः | वासुदेवः | वासुदेवः | ||
| २ | उष्णोदकं | पुरुषः | सङ्कर्षणः | सङ्कर्षणः | सङ्कर्षणः | ||
| ३ | फलोदकं | सत्यः | प्रद्युम्नः | अनिरुद्धः | अनिरुद्धः | ||
| ४ | मार्जनोदकम् | अच्युतः | हृषीकेशः | हयग्रीवः | हयग्रीवः | ||
| ५ | अक्षताम्बु | अनन्तः | नृसिंहः | नृसिंहः | |||
| ६ | रत्नोदकं | केशवः | नरोत्तमः | प्रद्युम्नः | प्रद्युम्नः | ||
| ७ | लोहतोयम् | नारायणः | अधोक्षजः | नारायणः | नारायणः | ||
| ८ | गन्धाम्बु | माधवः | वामनः | विष्णुः | विष्णुः | ||
| ९ | यवोदकं | गोविन्दः | वराहः | वराहः | |||
| १० | पाद्यं | विष्णुः | केशवः | केशवः | केशवः | ||
| ११ | अर्घ्यं | मधुसूदनः | नारायणः | नारायणः | नारायणः | ||
| १२ | आचमनीयं | त्रिविक्रमः | माधवः | माधवः | माधवः | ||
| १३ | पञ्चगव्यं | वामनः | पञ्चतत्वानि | गोविन्दः | गोविन्दः | ||
| १४ | दधि | श्रीधरः | विष्णुः | विष्णुः | विष्णुः | ||
| १५ | क्षीरं | हृषीकेशः | गोविन्दः | मधुसूदनः | मधुसूदनः | ||
| १६ | मधु | पद्मनाभः | त्रिविक्रमः | त्रिविक्रमः | त्रिविक्रमः | ||
| १७ | कषायोदकं | दामोदरः | हरिः | वामनः | वामनः | ||
| १८ | शुद्धोदकम् | नारायणः | नारायणः | नारायणः | नारायणः | ||
| सम्हिता भेदेन द्रव्यानां देवतानां भेदानि-B | ||||||||||||
| द्र-नामानि/सम्हिता | विष्वक्सेनं | पुरुषोत्तमं | सनत्कुमा | नारदीयं | ||||||||
| १ | आज्यं | विष्णुः | वासुदेवः | विष्णुः | विष्णुः | |||||||
| २ | उष्णोदकं | दिवाकरः | पुरुषः | सहस्रकिरणः | दिवाकरः | |||||||
| ३ | फलोदकं | कुबेरः | अच्युतः | कुबेरः | कुबेरः | |||||||
| ४ | मार्जनोदकम् | विश्वेदेवाः | विश्वेदेवाः | विश्वेदेवाः | ||||||||
| ५ | अक्षताम्बु | निऋतिः | माधवः | निऋतिः | निऋतिः | |||||||
| ६ | रत्नोदकं | ब्रह्मा | सत्यः | ब्रह्मा | ब्रह्मा | |||||||
| ७ | लोहतोयम् | वसवः | अनन्तः | वसुभ्यो | वसवः | |||||||
| ८ | गन्धाम्बु | गन्धर्वाः | त्रिविक्रमः | गन्धर्वाः | गन्धर्वाः | |||||||
| ९ | यवोदकं | आप्यायः | आर्याः | आर्याः | ||||||||
| १० | पाद्यं | पितरः | पितरः | पितरः | ||||||||
| ११ | अर्घ्यं | श्रीः | श्रीः | श्रीः | ||||||||
| १२ | आचमनीयं | सरस्वति | सरस्वति | वाग्देवि | ||||||||
| १३ | पञ्चगव्यं | दक्षः | पद्मनाभः | प्रजापतिः | दक्षः | |||||||
| १४ | दधि | शुक्रः | मधुसूदनः | शुक्रः | शुक्रः | |||||||
| १५ | क्षीरं | सोमः | वामनः | सोमः | सोमः | |||||||
| १६ | मधु | महेन्द्रः | हृषीकेशः | इन्द्रः | महेन्द्रः | |||||||
| १७ | कषायोदकं | यमः | दामोदरः | यमः | यमः | |||||||
| १८ | शुद्धोदकम् | नारायणः | नारायणः | नारायणः | नारायणः | |||||||
ஸ்ரீ
இவரைப்பற்றி.
க**.**ஸ்ரீராமன் பட்டாச்சார்யார்
1் இவர்.தேர்ழந்தூர் என்னும் திவ்ய தேசத்தில் பிறந்தவர்.
2.தந்தையார-் ஸ்ரீ.உ. வே.ஸா.கண்ணன் பட்டாச்சார்யார்
.ஸ்ரீ பாஞ்சராத்ர ஆகம ஆசிரியர்.சுமார் ஆயிரக்கணக்கான்
ஸம்ப்ரோக்ஷணங்களைநடத்தியவர்.திருச்சேரை,தேரழந்தூர்
.திவ்யதேசங்களில் பூஜா பாத்யஸ்த்தர்.
**3-*தாயார்்.ஸ்ரீமதி ஸாரநாயகி அம்மாள்.
4.கல்வி*- *பள்ளிப்படிப்புடன் சித்தூர் ஸம்ஸ்க்ருத வித்யா
சபாவிலும்.திருப்பதி ஸ்ரீ பாஞ்சராத்ர ஆகம் வித்வத் ஸதஸிலும்
கலந்து கொண்டு முதல் நிலையில் தேர்ச்சி பெற்றவர்.திருமலை
வித்யா கேந்த்ரத்தில் 3 வருடங்கள் ஸ்ரீ பாஞ்சராத்ர ஆகம்
வித்வான் பாபட்லா ஸ்ரீ. உ. வே.வரதராமானுஜாச்சார்
ஸ்வாமியிடம் ஸ்ரீ பாஞ்சராத்ர ஆகமத்தின் நுட்பமான
விஷயங்களை படித்து கேட்டறிந்தவர்.கற்றலில் கேட்டலே நன்று
என்கிற கொள்கையில் ஈடுபாடுடையவர்.
5-பணிகள்*.-**அலமேலு மங்காபுரம,் பம்பாய் பனஸ்வாடி
ஸந்நதியில் சிலவருடங்கள் கைங்கர்யம்.ஸிகந்த்ராபாத்
கொனேரி ஸ்ரீ வேங்கடேஸ்வரப் பெருமாள் ஸன்னதியில் சுமார் 25
வருடங்களாக கைங்கர்யம்.
ஸ்ரீரங்கம் வர்த்தமான் பிருதா அலங்க்ருதரான் ஸ்ரீரங்க நாராயண
ஜீயர் ஸ்வாமியுடனும் பற்பல் ஸுதர்சன ஹோமங்களை
நடத்தியவர்.
வர்த்தமான பிருதா அலங்க்ருதரான் திருமலை திருப்பதி பெரிய
கேள்வி அப்பன் பெரிய ஜீயர் ஸ்வாமியின் நன்மதிப்பும்
அவருடன் பற்பல ஸுதர்சனயாகங்களையும் நடத்தி அனுக்ரஹம்
பெற்றவர்.அவர் பூர்வாஸ்ரமத்தில் திருமலை வேத பாடசாலை
ப்ரின்ஸ்பாலாகப ்பணியாற்ற்ிய போது திவ்யப்ரபந்தம் மற்றும்
காலக்ஷேபாதிகளை அதிகரித்தவர்.
காவேரி புஷ்கர யஜ்ஞத்தில் ப்ரதானமாக இருந்து
த்ரிதண்டிஸ்ரீமன்நாராயண ஜீயரிடம் நற்பெயருமஅவருடன் பற்பல
யஜ்ஞங்களிலும் கலந்து கொண்டவர்.
அஸ்ஸாம்,ஆந்த்ரா,பிஹார்,குஜராத், மத்யப்ரதேசம்,
ராஜஸ்த்தான்,அமராவதி போன்ற மஹாராஷ்ட்ரம்
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
கர்னாடகம் கேரளம் போன்ற பற்பல தேசங்களிலும் தமிழகத்தில்
பற்பல ஸன்னதிகளிலும் ப்ரதிஷ்ட்டைகள்,மஹோத்ஸவங்களை
இன்னமும் இடையறாது செய்து வருபவர்.
**6 **நோக்கம்-ஸ்ரீ பாஞ்சராத்ரத்தின் அனைத்து ஸம்ஹிதைகள்
மற்றும் பெரியோர்கள் எழுதிவைத்த க்ரந்தங்களைப் படித்து
ஆறாய்தல்.மற்றும தெலுங்கில் உள்ள ஸம்ஹிதைகளை்
புஸ்த்தகமாக்கி எளிய நடையில் எதிர்கால ஸந்ததியினருக்கு
பயிற்று வித்தல்.அச்சிடல்.அருளிச்செயலும் ஆகமமும் என்கிற
ஆய்வுக்கட்டுரை.வியிடல்.எதிர்கால அர்ச்சக
ஸமுதாயத்தினருக்கு ஸாத்யமானவரை உதவும்பொருட்டு சில
நற்பணிகளைச்செய்தல்.
கூடிய விரைவில் கம்ப்யூட்டர் வழியாக ஆகமக்கல்வி
ஏற்படுத்துதல்.மற்றும் பல.
6(எழுதிய நூல்கள்.1-புருஷ ஸூக்த ஆறாதனம்.
2-ஆகமப்ராமாண்யம் தமிழாக்கம்.3-க்ரியாஸாகரம்
முதல்பாகம்.4-க்ரியா ஸாகரம் 2ம் பாகம்.
5- க்ரியாஸாகரம் 3ம் பாகம் வசன ஸாரம்(அதில்
முதல்பாகம்)அச்சில்.
6 -க்ரியாஸாகரம் 4ம் பாகம் வசன ஸாரம்(2ம் பாகம்) அச்சில்.
7 –க்ரியாஸாகரம் 5ம் பாகம் ஸ்ரீ பரமபுருஷ ஸம்ஹிதை என்கிற
பு்த்தகம் . தெலுங்கிலிருந்து தமிழாக்கம்.(அச்சில்)
7-கொள்கை-க்ரியாகைரவ சந்த்ரிகையென்கிற ஸம்ஸ்க்ருத
நூலை தமிழில் வியிட உத்தேசம்.முன்னோர்
மொழிந்தமறைப்பொருளைப் பொன்னே போல்
போற்றுதல்.பலவிதமாக அயல்நாடுகளிலிருந்து பணியாற்ற
அழைப்பு வந்தும் ஏற்காமை.
श्रीः
श्रीमते रामानुजायनमः
श्री पाञ्चरात्र आगमोक्त
क्रिया सागरम् चतुर्थो भागः
वचनसारम् - २
द्वितीयो भागः
महोत्सव विधिः, नित्योत्सव विधिः,
नानाविध उत्सवनां प्रमाणानि,
जितन्ता स्तोत्राणि, करकास्त्र विषयः निर्णयाश्च,
उत्तमोत्तम पालिकादीनां स्थापन विधिः,
वास्तु मण्डल विधिः** .**
*SRI PANCHARATHRA AGAMA*
*KRIYASAGARAM VOL-4*
*VACHANASARAM-2*
By
Terizhandur, K. Sri Raman Battachariyaar,
Pradhana Archakar,
S,V.P.Devasthanam,
Sivaji Nagar.Sec-Bad,040-64535130.
ஸ்ரீ:
ஸ்ரீமதே ராமானுஜாய நம:
க்ரியாஸாகரம்*-4*வது பாகம்*.*
வசன ஸாரம்*-2*ம் பாகம்*.*
மஹோத்ஸவம் மற்றும் பற்பல உத்ஸவங்களுக்கான
ப்ரமாணத்திரட்டுக்கள்*.*
ஸ்ரீயப்பதியான ஸர்வேஸ்வரன்பரத்வம,் வ்யூஹம்,விபவம்
அந்தர்யாமி,அர்ச்சை என்கிற 5 ஸ்வரூபங்களில் எழுந்தருளி
உள்ளான். ஆனால் அவற்றில் முன்சொன்ன நான்கிலும்
இல்லாத ஒரு ஸலப்யம், அழகு மறறும் எண்ணற்ற
குணங்கள் அர்ச்சாவதாரத்தில்தான் உண்டு என்று தானே முன்
மொழிந்துள்ளான் ஸ்ரீ பாஞ்சராத்ர ஆகமத்தின் வாயிலாக.
இதையே பரத்வத்தைக்கண்டு பிடித்தது ஏகாயன வேதமும்,
மற்ற4வேதங்களும்.வ்யூஹாதிகளைக்கண்டுபிடித்தது
ஸ்ரீபாஞ்சராத்ரஆகமம்.விபவத்தைக் கண்டுபிடித்தது
ஸ்ரீராமாயணம் போன்ற இதிஹாஸங்கள்.
அந்தர்யாமித்வத்தைக்கண்டு பிடித்தது புராணாதிகள்.
அர்ச்சாவதாரத்தைக்கண்டு அதிலேயே ஆழுங்கால்
பட்டுஎல்லோரும் உஜ்ஜீவிக்கவேண்டும் என்று
நல்வழியைக்கூறியது தமிழ்மறையாகிய த்ராவிட
வேதம்.இந்த த்ராவிட வேதமாகிய தமிழ்மறைதான்
அர்ச்சவதாரத்தின் சிறப்பையும் எளிமையையும் உலகிற்கு
உணர்த்தியது. அதைச்செய்த ஆழ்வார்கள் பகவானின்
அம்சபூதர்கள்.ஸ்ரீபாஞ்சராத்ரஆகமத்தை பகவான்மூலம்
உபதேசம் பெற்று உலகுக்கு உறைத்த ஒளபகாயன
சாண்டில்யாதி மஹர்ஷிகளும் எம்பெருமானின் ஆயுதங்களின்
திருவவதாரமே.ஆனால் ஆழ்வார்கள் ஸ்வயம்வ்யக்தம்,
திவ்யம் ஆர்ஷம்,ஸைத்தம் என்றெல்லாம் பற்பல பிரிவாகப்
பிரிக்கப்பட்டு அதன் பூஜா விதிமுறைகளை எளிய வழியாக
உலகுக்கு உறைத்த ஸ்ரீ பாஞ்சராத்ர ஆகம முறையையே 4000
திவ்யப்ரபந்தம் என்கிற த்ராவிட வேதமாகக ்கூறினார்கள்.
அவர்கள் கூறியதன் ஸாராம்சங்கள் முன்சொன்ன
திவ்யக்ஷேத்ர எம்பெருமான்களின் வைபவங்களாகவே
ஏற்பட்டதால்தான் அந்த ப்ரபந்தத்திற்கு திவ்யப்ரபந்தம் என்ற
பெயர் ஏற்பட்டதாகப் பெரியோர்கள் பகர்வர். எப்படி
ஆயினும் எம்பெருமான் உகந்தருளின க்ஷேத்ரங்கள்
திவ்யக்ஷேத்ரங்கள்.அவருகந்தருளிய ஆகமம்
ஸ்ரீ பாஞ்சராத்ரம். அவர் உகந்த
ப்ரபந்தம்திவ்யப்ரபந்தமாயிற்று.
இப்படிபற்பலபுகழ்களைக் கொண்ட இந்த ஆகம
முறைப்படியும், த்ராவிடவேதமுறைப்படியும் அடியொற்றி
பற்பல உத்ஸவாதிகளை எம்பெருமான் கண்டருளுகிறான்.
அவையெல்லாம் தற்காலத்தில் வெரும்
ஏட்டுச்சுரைக்காயாகவே ஆகிவிட்டது.இன்றுநடக்கும்
உத்ஸவாதிகள் வெரும் சடங்குமுறையாகவும்
பலவிஷயங்கள் சாஸ்த்ரத்திற்கு அப்பாற்பட்ட விருத்தமான
முறையிலும் நடந்து வருவது கண்கூடு. வருத்தமான
விஷயமும் கூட. ஆனாலும் சில விஷயங்கள் சிலபல
ஸன்னதிகளில் வழக்கமான முறையில் நடப்பதாலும்
அதற்கான ப்ரமாணங்கள் உண்டா? என்று
குழம்புவதாலும்ஏற்பட்டதுதான் இந்த வசனஸாரம்
2ம்பாகம்.இந்த நூலில் கூடியவரையிலும் முன்பு நடந்துவந்த
உத்ஸவாதிகளுக்கும், தற்கால உத்ஸவங்களுக்கும் பற்பல
ப்ரமாணங்களை உறைப்ப?ே த நோக்கமாகும்.சில
இடங்களில் உத்ஸவாதிகள் மாறி இருந்தால்
அதுதிவ்யப்ரபந்த அனுஸந்தானத்தை வைத்தே மாறி இருக்க
வேண்டும்.திருக்கோலங்கள் ஏற்பட்ட விதமும்
இப்படித்தான்.உதாரணத்திற்கு ஆகம ரீதியாக 5ஆம் திருநாள்
கருடவாஹனம் என்கிறபடிதான் கூறப்பட்டுள்ளது.ஆனால்
சிலதிவ்ய தேசங்களில் நான்முகன் திருவந்தாதி என்கிற
கணக்கின் பாசுரப்படி 4ம் திருநாள் கருடவாஹனம்
அனுஷ்ட்டிக்கிறார்கள்.
அதேபோல் ஆக்ரயன உத்ஸவம் என்கிற கதிர்சாத்தி உத்ஸவம்
என்கிற பெயரில் பல இடங்களில் ஐப்பசிமுதல்
தைமாதம்வரைநடக்கிறது.இந்தஉத்ஸவமும்தேசாசாரத்தை ப்
பற்றியே மாறுகிறது. ஆனால் இவற்றிற்கெல்லாம் ப்ரமாணம்
ஸ்ரீபாஞ்சராத்ர ஸம்ஹிதைகளில் கிடைப்பதையும்,நம்
பூர்வாசார்யகள் அநுஷ்ட்டித்துக்காட்டிய
எளியமுறைகளையும் எடுத்துக்கூறுவதே இந்த நூலின் உயர்
நோக்கமாகும். அதிலும் ஒவ்வொருஉத்ஸவத்தின்பலன்களும்
சேர்க்கப்பட்டிருக்கின்றன. அதன் பலன்கள் என்கிறபொழுது
அந்ததேச ராஜாக்கள்(மந்த்ரிகள்)் மக்கள் ஸுகமாக இருப்பதே
நோக்கமாகக்கூறப்பட்டுள்ளது.
ஆனால் தற்கால ராஜாக்கள் அந்த உயரியஎண்ணத்தையே
அழித்து தன்னையும்அழித்துக்கொண்டதுதான் வருத்தமான
விஷயம்.ஆனாலும் ஏதோஒரு காலத்தில் உrsid13252257
¤«īõ¬īņ£ł ஸுதர்சன பகவானின் லக்ஷணங்களில் உள்ள
வேறுபாடுகள் எத்தனை என்று கரகாஸ்த்ர பேதங்களும்
அவ்ற்றின்
நிர்ணயங்களும் என்கிற தலைப்பில ்ஒரு ப்ரமாணத்திரட்டும்
சேர்க்கப்பட்டுள்ளது.
வாஸ்த்து மண்டலம் விசேஷமானது.
இந்தவசனஸாரம் 2ம் பாகம் வெகு அழகாக வியிடுவதற்கு
த்ரவ்யஸகாயம் செய்து துணைபுரிந்த அன்பில் ஸ்ரீமான்
ஸ்ரீ**.*உ*.**வே சக்ரம் ஸ்ரீநிவாஸ ஐயங்கார் தம்பதிகள் மற்றும்
அவரது குடும்பத்தினருக்கு அனைத்து திவ்யதேச
எம்பெருமான் க்ருபாகடக்ஷத்தால் ஸகல ஸபாக்யம்
பெற்று பல்லாண்டு வாழ ப்ரார்த்திக்கிறேன்.
வாசகதோஷம் க்ஷந்தவ்ய:
- தாஸன்.
க.ஸ்ரீ ராமன் பட்டாச்சார்யார்.
ஸ்ரீ
வசன ஸாரம் 2ம் பாகம்
மஹோத்ஸவங்களின்ப்ரமாணத்திரட்டு.
**1**ம் பக்கம் முதல்
உத்ஸவம என்கிற சப்தத்தின் நிர்வசனம் (அர்த்தம்).
ஆசார்யனின் முக்யத்வம். அவருடைய நியமங்கள்.
**3**ம் பக்கம் முதல்
ஸங்கல்பத்தின்க்ரமம்.உத்ஸவத்தில் நித்ய, நைமித்திக,காம்ய
உத்ஸவங்கள்,அதன்லக்ஷணங்கள்.
கர்மார்ச்சை,முதலிய பிம்பங்களின் பேதப்படி உத்ஸவத்தின்
பேதங்கள்.
அங்குரார்ப்பணாதிகார்யங்களின்பேதப்படி உத்ஸவ பேதங்கள்,
யாக குண்டங்களின் பேதப்படி உத்ஸவ பேதங்கள் மற்றும் பல.
**8**ம் பக்கம் முதல்-
உத்ஸவகார்யங்களின் வரிசைகள்.அதற்கு உபயோகப்படக் கூடிய
வெற்றிலை பழங்கள் போன்றவற்றில்எண்ணிக்கைகள்.
அங்குரார்ப்பண மண்டபத்தில் உத்தம அளவுகள். மற்றும் பல.
*10*ம் பக்கம் முதல்*-*
ம்ருத்ஸங்க்ரஹணம் செய்வதற்குச்செல்ல வேண்டிய
இடங்கள்.திக்குகள்.அதன் பலன்கள்.மண்வெட்டியின்
லக்ஷணம்.பாலிகை, சராவம்,கடிகை போன்றவற்றின்
லக்ஷணம்.அவற்றில்(108போன்ற) உத்தமாதி பேதங்கள்.
அவைகளின் பொதுவான தேவதைகள்.தனித்தனியான
தேவதைகள்.ஸ்தாபிக்க வேண்டிய இடங்கள்.பாலிகைகளில் 4,8,12,
16 போன்றவற்றிற்கு அதிதேவதைகள். மற்றும் பல.
**14**ம் பக்கம்முதல்
பாலிகையின் தான்ய பேதங்கள். தேவதைகள்.க்ருதாரோபண விதி.
வளரும் வர்ணப்படி பலன்கள். கடைசியாக விஸர்ஜனம் செய்யும்
முறை. அந்தபாலிகையின் அங்குரங்களை உத்ஸவ முடிவில் சிரஸில்
தரிப்பதனால் வரும் புண்யங்கள்.
**17**ம் பக்கம்முதல்
ரக்ஷாபந்தன க்ரமங்கள்.ஸூத்ர பேதங்களும் பலன்களும்.
ஆலயத்திற்கு ப்ராம்மணரல்லாதார் யஜமானராக இருக்கும் போது
ரக்ஷாபந்தனம் முதலில் மணிக்கு ரக்ஷாபந்தனமும் ்பிறகுயஜமானர்கள்
என்பதற்கு ப்ரமாணம்.
ரக்ஷாபந்தனம் இல்லாத உத்ஸவங்கள்.ரக்ஷாபந்தன ஆசார்யனுக்கு
உத்ஸவாதிகளில் ஆசசம் போன்ற தீட்டுக்கள் நேரிட்டால்
அனுஷ்ட்டிக்க வேண்டியதில்லை என்பதற்கு ப்ரமாணம். மற்றும்
பல.
**20**ம் பக்கம்முதல்
வாஸ்து சாந்தி விஷயம்.வாஸ்துபுருஷன், க்ஷேத்ர பாலர்கள்
லக்ஷணங்கள்.வாஸ்து மண்டலமும்,பூஜாவிதிகளும்.வாஸ்து புருஷன்
வரையும்போது மாதபேதப்படி சிரஸின் பேதங்கள்.அவரின்
பூஜையின் பலன்கள். மற்றும் பல.
**24**ம் பக்கம்முதல்
த்வஜ படத்தில் அளவுகள்.கருடனின் லக்ஷணங்கள்.
கும்பத்தில் ஆவாஹன விஷயம். ப்ரோக்ஷண விஷயம்.மற்றும் பல.
**25**ம் பக்கம்முதல்
த்வஜஸ்தம்பத்தின் அளவுகள்.இடங்கள்.அவற்றின்
லக்ஷணங்கள்.ஸ்தம்பஸ்தாபனத்தின் பலன்கள்.
**28**ம் பக்கம்முதல்-
பேரீதாடனத்தின் க்ரமங்கள்.தேவதைகள்.பேரியை முதலில் 4முறை
ஆசார்யனே அடிக்கவேண்டிய கட்டாயம்.அதன் பலன்கள்.வேத
மந்த்ரங்கள்.
10விதஸ்வரங்கள்,ராகங்கள்,ந்ருத்தங்கள்.
பேரீதாடனத்திற்குப்பிறகு க்ராம வாசிகள் வேரொரு இடத்திற்குச்
செல்ல நேரிட்டாலும் உத்ஸவத்திற்குள் ஊரூக்குள் வந்து விட
வேண்டும்.அப்படிவந்தபிறகு செய்யவேண்டிய ப்ராயச்சித்த
விஷயம்.
தேவதாவாஹனம் ஸ்வயம் வ்யக்தாதி ஆலயங்களுக்கும்
மானுஷப்ரதிஷ்ட்டை ஆலயங்களிலும் செய்ய வேண்டிய முறைகள்.
மற்றும் பல.
**32**ம் பக்கம்முதல்-
ஒவ்வொருநாள்உத்ஸவத்தின்அதிதேவதைகள்.
பலிஹரனத்தில் ப்ரஸாத பேதங்கள்.அன்னமூர்த்தி லக்ஷணம்.உத்ஸவ
காலத்தில் க்ரஹணம் வந்துவிடில் பலிஹரணம் இரண்டுமுறை
ஸாதிக்க வேண்டிய நியமம். மற்றும் பல.
**36**ம் பக்கம்முதல்
யாகசாலையில் ஹோம விதிகள்.த்வார தோரண பூஜைகள்.பரிவார
ஹோம விதிகள்.
**37**ம் பக்கம்முதல்-
உத்ஸவத்தில் வாஹன க்ரமங்கள்.ஹனுமந்தவாஹன
விஷயம்.உத்ஸவத்தின் மத்தியில் கல்யாண உத்ஸவ
விஷயம்.பலன்கள். தேர் பெரியதாக இருக்கும் பக்ஷத்தில்
செய்யவேண்டிய முறை.வாஹனங்கள் ஸமர்ப்பிப்பதால் வரும்
புண்யங்கள். மற்றும் பல.
**39**ம் பக்கம்முதல்-
கடதீபம் ஸமர்ப்பித்தலின் விஷயம்.
6ம்திருநாள் சூர்ணோத்ஸவமுறை.7ம்திருநாள்
சூர்ணோத்ஸவமுறை.9 ம்திருநாள் சூர்ணோத்ஸவமுறை.அந்த
சூர்ணத்தை சிரஸில் தரிப்பதால் வரும் புண்யங்கள்.
**42**ம் பக்கம்முதல்-
தீர்த்தவாரி கார்யக்ரமங்கள்.செய்யும் விதம்.பகவானுடன்
தீர்த்தமாடினால் வரும்புண்ய பலன்கள்.அப்பொழுது மற்ற ஊர்களில்
உள்ள பந்து மித்ராதிகளை நினைத்துக்கொண்டு நீராடினால்
அவர்களுக்கும் அந்த புண்யத்தில் பங்கு கிடைக்கும் என்கிற விஷயம்.
**44**ம் பக்கம்முதல்-புஷ்பயாகம் செய்யவேண்டிய முறைகள்.அதன்
அர்த்தம்.ஐந்துவித வர்ணங்களில் புஷ்ப
மண்டலம்ஏற்படுத்தும்விதம்.பூஜாமுறைகள்.த்வாதசஆராதனக்ரமங்
கள்.த்வாதச உபசாரங்களின் பெயர்கள்.இந்த த்வாதச ஆராதனையை
தர்சிப்பதால் வரும் புண்யவிஷயங்கள்.
**46**ம் பக்கம்முதல்-
த்வஜா அவரோஹன முறைகள்.கும்ப உத்வாஸனக்ரமங்கள்.
ஆசார்ய உத்ஸவம், அவர்களுக்கு ஸம்மானம் செய்யும்
முறைகள்,மற்றும் பல விஷயங்கள்.
இதுபோல் மஹோத்ஸவம் செய்வதால் ஏற்படும் புண்ய பலன்கள்.
இதுமஹோத்ஸவத்தின்சிறப்பம்சங்கள்.
**51**ம் பக்கம்முதல்-
நித்யோத்ஸவ,பக்ஷோத்ஸவம்,போன்ற மற்ற உத்ஸவங்களும் விதி
முறைகளும் அதன் பயன்களும்.ஸ்வயம்வ்யக்த திவ்யக்ஷேத்ரங்களில்
நித்யோத்ஸவத்தின் பேதங்கள்.
பஞ்சபர்வ உத்ஸவத்தின் பெயர்கள்.ஒரேமாதத்தில்திதி, நக்ஷரத்ரங்கள்
இரண்டுமுறைவந்தால் அவற்றை அனுஷ்டிக்கும்விதம்.
**53**ம் பக்கம்முதல்-
மாஸோத்ஸவங்கள்தக்ஷிணாயன உத்தராயணபேதப்படி
அனுஷ்டிக்கும்விதம்.
**54**ம் பக்கம்முதல்-
1-சித்திரை மாத உத்ஸவத்தில் ஜலக்ரீடாஉத்ஸவம்,
மற்றும்ஒன்பது விதமான யுத்தங்கள் என்கிற பெயரில்
உத்ஸவங்கள்.வஸந்தோத்ஸவமும,்
ஈரவாடையுடன் வீதி உத்ஸவமும் அதன் காரணங்கள்.தர்சிப்பதன்
பலன்கள்.
*55-*ம் பக்கம்முதல்*-*
2-வைகாசி விசாகோத்ஸவம்.தின நிர்ணயம்.அர்த்தம்
அதன் பலன்.அதேமாதத்தில் தவனோத்ஸவம்,மற்றும் கல்ஹார
உத்ஸவம் செய்யும் விதிகள்.
காலநிர்ணயங்கள்.கல்ஹார(அல்லி(அ)நீலோத்பலம்) புஷ்பத்தின்
அதி தேவதை.மூலவர் உத்ஸவர் முதலானவர்களுக்கு புஷ்பங்களில்
எண்ணிக்கை பேதங்கள்.இந்தஉத்ஸவத்தை அனுஷ்ட்டிப்பதால்
வரும் பலன்கள்.
3,4-ஜ்யேஷ்ட்ட மாதம்,அல்லது ஆடி மாதத்தில் திருமஞ்சனமும்
அதன் பலன்களும்.ஆனி மாதத்தில்
ஸ்ரீ ஸுதர்சன ஜயந்திஉத்ஸவ நிர்ணயம்.
*57*ம் பக்கம்முதல்*-*
5-ஆவணி மாதத்தில் ஸ்ரீஜயந்தி உத்ஸவ நிர்ணயம்.
கோகுலாஷ்ட்டமிக்கும் ஸ்ரீஜயந்திக்கும் உள்ள தின பேதங்கள்.
ஒரே மாதத்தில் இரண்டு முறை திதி நக்ஷத்ராதிகள் வந்தால் ஆசரிக்கும்
முறை. இவற்றில் உத்தமாதி பேதங்கள்.அர்க்யதான மந்த்ரம்.அதன்
பலன்கள். நாவல்பழ நிவேதன முறை. ஸ்ரீக்ருஷ்ணன் தனியாக
இல்லாத பக்ஷத்தில் விமானாதிகளிலும், மண்டபாதிகளிலும் மூர்த்தி
இருந்தால் அவர்களுக்கு ஆறாதிக்கலாம் என்பதற்கு வசனம்.
இதைப்போலவே ஸ்ரீந்ருஸிம்ம, ஸ்ரீ ராம, ஸ்ரீ வராஹஜயந்தி
போன்றவற்றிற்கும் செய்யலாம் என்கிற ப்ரமாணம்.பாரணை
விஷயம்.ஸ்ரீக்ருஷ்ணஜயந்தி உத்சவத்தின் பலன்கள்.
*63*ம் பக்கம்முதல்*-*
பவித்ரோத்ஸவத்தின் அர்த்த விசேஷங்கள்.உத்ஸவத்தின்
காரணம்.தினத்தில் மூன்றுவித(சாந்த்ரமான,
ஸர,வைஷ்ணவ)பேதங்கள்.
இவற்றில் உத்தமாதி பேதங்கள்.பவித்ரங்களில் உத்தமாதி
அளவுகள்.அதிவாஸ பவித்ர லக்ஷணங்கள்.த்வார பூஜையில்
விசேஷம்.சதுஸ்தானங்களில் பூஜாஎண்ணிக்கைகள்.தீர்த்த
வாரிவிசேஷம.்பவித்ரமாலைகளைந்துவிஷ்வக்ஸேனருக்கும்,
அந்தமாலையினை அர்ச்சகருக்கும் சாற்றிக்கொள்ளும் முறை
.பவித்ரமாலையினை எல்லோரும் தரிப்பதன் பலன்.இந்த
உத்ஸவத்தின்பலன்.
**70**ம் பக்கம்முதல்-6-புரட்டாசி மாதம் அபராஜித உத்ஸவம் என்கிற
விஜய தசமி.இதன் காரணங்கள்.தின நிர்ணயம்.
குதிரைவாஹன க்ரமம்.அந்தகுதிரை வாஹனத்திற்கும் ரக்ஷாபந்தன
விஷயம்.ஆறு திசைகளில் பாணங்கள்
விடும் முறைகள்.மந்த்ரங்கள்.வன்னி மரத்திற்கு பூஜை.
அந்த இலையினை அக்ஷதையுடன் பகவானுக்கு ஸமர்ப்பிக்கும்
விதம். அந்த இலையினை நாம் சிரஸில் தரிப்பதன் பலன்.புரட்டாசி
ஸ்ரவணம் வராஹ ஜயந்தி உத்ஸவம்.
*72*ம் பக்கம்முதல்*-*
7-ஐப்பசிமாதம் நரகசதுர்தசி (தீபாவளி) ஸ்னான விதி.
தைலாப்யங்கம்.எம்பெருமான் தைலத்தை சிரசில் தரிப்பதன் பலன்.
**73**ம் பக்கம்முதல்-
ஆக்ரயண (கதிர் சாத்தி) உத்ஸவம் அதன் முறைகள்.மஹாலக்ஷ்மி
உத்ஸவமும் அதன் பலன்களும்.
**74**ம் பக்கம்முதல்-
8-கார்த்திகை மாதம்-தீபோத்ஸவ தின நிர்ணயம்.க்ரஹணம் வந்தால்
செய்ய வேண்டிய முறை.இரண்டு முறை பர்ணமி வந்தால்
ஆசரிக்கும் விதி.இந்த உத்ஸவ புராணச்சிறப்பு.
விஷ்ணு தீபம் என்கிற தீபத்தின் பூஜா முறைகள்.
(சொக்கப்பனை என்கிற பெயரில்லை)தேவதைகள்.இந்த
உத்ஸவத்தின் பலன்கள்.
**77**ம் பக்கம்முதல்-
9-மார்கழி மாத உஷத்கால பூஜையின் காரணம்.வெண்பொங்கல்
போன்ற ஸாத்விக அன்னம் நிவேதனம் செய்வதன் சிறப்பு.அதன்
பலன்கள்.
**79**ம் பக்கம்முதல்-
மோக்ஷோத்ஸவத்தின் சிறப்பு.உத்தர தாவரத்தின் வழியே செல்வதன்
பலன்.ஆழ்வார்களுக்கு மரியாதை செய்யும் விதம்.பாராயணாதிகளின்
க்ரமங்கள்.
**80**ம் பக்கம்முதல்-
10-தைமாத உத்ஸவ விதிகள்.தைபுஷ்ய நக்ஷத்ர திருமஞ்சனமும்
பலன்களும். ஊஞ்சல் உத்ஸவத்தின் விதி முறைகள்.அதி
தேவதைகள்.ஸம்ஸார சங்கிலியிலிருந்து விடுபட வேண்டுமானால்
ஊஞ்சல் சங்கிலியில் எழுந்தருளியுள்ள எம்பெருமானை
தர்சிக்கவுமென்கிற வசனம்.
11-மாசி மாதத்தில் தெப்போத்ஸவ வி்ஷயம். கால
நிர்ணயம்.தெப்பத்தின் அதி தேவதைகள் த்யானங்கள்.
12-பங்குனி மாதம் தாயார் உத்ஸவமும்,ஸ்ரீகாம வ்ரதம்,தாயார்
திருக்கல்யாண விஷயம்.அதன் பலன்கள்.இதுபோல் ப்ரதி தினமும்
ப்ரதிமாதமும் ப்ரதி வத்ஸரமும் உத்ஸவாதிகள் செய்வதால் நாடும்
நகரமும் நலமுடன் விளங்கும் என்கிற பலஸ்ருதி விஷயம்.
——————-*
அடுத்ததாக க்ரியாஸாகரம்- 5ம்பாகம்-
ப்ரதிஷ்ட்டா விதிகளின் ப்ரமாணத்திரட்டு
(வசன ஸாரம் 3 வது பாகம்)
க.ஸ்ரீ ராமன் பட்டாச்சார்யார்.
30-12-2006
महोत्सव-विषयाः
श्रीः
श्रीमते रामानुजाय नमः।
वचन सारम् (द्वितीयो भागः)
महोत्सव-विषयाः।
उत्सव शब्दार्थ निर्वचनम्। पारमेश्वरे
सव इत्युच्यते दुःखं विद्वद्भिः समुदाहृतम्।
उद्गतः स सवो यस्मात् तस्मादुत्सव उच्यते। (ईश्वरे,)
अन्यत्र
महत्प्रीतिर्येण मम उत्सवेन भविष्यति।
उत्सूते हर्षमितिच तस्मादेव महोत्सवः। (श्रीः)
अन्यत्र।
सव इत्युच्यते यज्ञो विद्वद्भिः साधु सद्मतेः।
उद्गतस्तु सवो यस्मात् तस्मादुत्सव मुच्यते। (नारदीये)
अन्यत्र।
सवः सांसारिकं दुःखम् उद्धरन्ति तदम्बुधिम्।
यष्टार इतिच विद्वंसो निवृत्यन्ते उत्सवाह्वयम्। (पाद्मे)
अन्यत्र
।
सवोदुःखं समाख्यातं विनाश उपसर्गतः।
उद्गतस्तु सवो येन उत्सवः परिकीर्तितः। (पाद्मोद्भवं)
अन्यत्र।
उत्सवं सम्प्रवक्ष्यामि विस्तरेण तवानघ।
सवस्त्वमङ्गलं विद्धि उत्सवःस्तन्निवर्तकः। (अनिरुद्धं)
आचार्यस्य भगवदनुज्ञाशासनमाह
आचार्यस्तु यथास्वर्गे शक्रादीनां बृहस्पतिः।
2
तथात्वम्मम यज्ञेऽस्मिन्नाचार्यो भव सुव्रत। (सात्वते)
आचार्यस्य वपन स्नान दीक्षा विधिः।
अङ्कुरात् त्रिदिनात्पूर्वम् आचार्यं क्षौरमाचरेत्।
तुळ
सी मृत्तिकाभिश्च शिखाद्याऽऽपाद लेपनम्।
गोमयेनाङ्गलेपञ्च शिखाद्यापाद लेपनम्।
प्राणायामन्तु सङ्कल्पं जलमध्येतु देशिकः।
पञ्च वारुणसूक्तेन स्नानं तर्पणमाचरेत्। (परमसंहिता)
अन्यत्र
प्रातःस्नातः शुक्लवासस्तप्तमुद्रादि धारकः।
धृतो
र्ध्वपुण्ड्रकः स्रग्वी यजमानश्च देशिकः।
वैदिकैर्विप्र वर्यैस्तु सार्धं स्नपन मण्डपम्। (पाद्मोद्भवं)
वर्णाश्रम भेदेन ऊर्ध्वपुण्ड्रस्य मृत्तिका, आकाराणां भेदाश्च
ब्राह्मणस्य मृत्प्रोक्तं क्षत्रियस्यतु चन्दनम्।
वैश्यस्य बिल्वकाष्ठं स्याच्छूद्राणां भस्मवोच्यते।
ऊर्ध्वपुण्ड्रं द्विजातीनां क्षत्रियस्यार्ध चन्दकम्।
वैश्यस्य वर्तुलाकारं शूद्राणाञ्च त्रिपुण्ड्रकम्। (विहगेन्द्रं)
अन्यत्र
वेदव्रतेषु चतुर्षु प्रारम्भे याग कर्मणि।
वसुधा सङ्ग्रहे काले शिलासङ्ग्रह कर्मणि।
शङ्कुस्थापन कालेच ध्वजारोहण कर्मणि।
विविधासु प्रतिष्ठासु भाह्यान्तर कर्मसु।
आचार्यत्वे कृते कर्ता वपनं स्नानमाचरेत्।
वपनेन विना कर्मा यदितन्निष्फलं भवेत्। (अनन्ताख्ये)
3
अन्यत्र
एवन्तु ध्वजमुत्थाप्य गुरुःपश्चात् समाहितः।
देवानां केशवादीनां मन्त्रैर्द्वादशभिः क्रमात्।
द्वादशाहं व्रतङ्कुर्यात् यात्रारम्भदिनादितः।
स्नानार्चनादिकं कृत्वा पीत्वा तच्चरणोदकम्।
कुशोदक समायुक्तं जपेद्वै द्वादशाक्षरम्।
नैवेद्य प्राशनं पूर्वं कुर्यान्नक्ताशनं द्विज।
जपेद् द्वादशनामानि क्रमाद्वाच्यमनुस्मरन्। (पारमे)
सङ्कल्पविषयस्य लक्षणमाह
गुरु
ध्यानं पुराकृत्वा मां भजेत्कमलासन।
कर्मस्थलं तथावर्षम् ऋतु मासस्तथाऽयनम्।
तिथिवारञ्च नक्षत्र योगं करणमेवच।
उक्त्वा कर्मकरोतीचोक्तस्सङ्कल्प उच्यते। (वि-तिलके)
उत्सवेषु भेदाः तल्लक्षणञ्च
नित्ये नैमित्तिके काम्यस्त्रिविधः स महोत्सवाः।
वत्सरे वत्सरे यस्तु क्रियते सतु नित्यकः।
भूमि
कम्पे दिशान्दाहे महोत्पादादि सत्सुच।
दुर्भिक्षेव्य
ाधिते राष्ट्रे तथावै शत्रु सङ्कटे।
अनावृष्ट्यादि सर्वत्र नक्षत्र पतनेच खात्।
हसने भगवन्मूर्तौरङ्गानां चलने सति।
रोदनेचासने बिम्बे परिभ्रमति सत्तम।
व्यत्यासे शशि सूर्यस्य तयोरन्येष्येवमादिषु।
शान्त्यर्थं यत्प्रकुर्वीत स नैमित्तिक उच्यते।
चतुर्णां पुरुषार्थानामुद्दिश्याऽन्यतमं फलम्।
उत्सवेऽनुष्टितः काम्यः सङ्कल्पित फलप्रदः।
(पाद्मे,ईश्वरे,नारदीये)
4
अन्यत्र
बिम्बाऽऽविर्भावऋक्षेवा प्रतिष्ठा तारकेपिच।
तत्तिथौवा तीर्थ यात्रां निश्चित्याङ्कुर पूर्वकम्।
ध्वजमारोप्यते यस्तु सतु नित्योमहोत्सवः। (विष्वक्सेनं)
अन्यत्र
बिम्बाऽऽविर्भाव ऋक्षेवा प्रतिष्ठातारकेपिवा।
तत्तिथौवा तीर्थयात्रा निश्चित्याङ्कुर पूर्वकम्।
ध्वजमारोप्यते यस्मिन् सतु नित्योमहोत्सवः।
ग्रहणे ग्रह युद्धेच महोत्पातादि सम्भवे।
जीर्णोद्धारेतु देवस्य प्रोक्षणे राजविड्वरे।
गुरौतु
सिंह सम्बन्धं मखायाते य उत्सवः।
ध्वजारोहण पूर्वस्तु स हि नैमित्तिकः स्मृतः।
राज्ञो जन्मदिनेवाऽपि तत्साम्राज्याऽभिषेचने।
अर्थकामो समुद्दिश्य मासऋक्षादिषु वै रमे।
रोहिण्यां च पुनर्वस्वौ श्रवणे सार्वामासिकम्।
धवजारोहण पूर्वस्तु काम्यस्सोपि महोत्सवः। (श्रीः)
उत्सवेषु सात्विकादि त्रैविध्य लक्षणानि
महोत्सवः सात्विकस्यात् तीर्थस्तु नवमेऽहनि।
सप्तमं पञ्चमन्तीर्थो राजसस्तामस स्मृतः।
नित्यन्तु सात्विकं प्रोक्तं नैमित्तं राजसं भवेत्।
काम्यस्यात्तामसःप्रोक्तो उत्सवः त्रिविधः क्रमात्। (श्रीः)
उत्सवे त्रयोदशविधाः
एक त्रि पञ्च सप्ताहो नवाहश्च पर स्मृतः।
द्वादशाहेऽर्धमासाश्च एकविंशति वासरः।
सूक्ष्म
ः,स्थूलः सप्तविंशद्दिनो मासस्तथा ऋतुः।
षण्मास अब्दमेकन्तु उत्सवञ्च त्रयो दश। (पारमे, परमे)
5
मुख्य
कल्प अनुकल्प उत्सव लक्षणम्
उत्सवाहर्गणात्पूर्वं यथोक्त वासरे द्विज।
ध्वजारोहणं कृत्वा तत्पश्चात् क्रियतेतु यः।
मुख्यकल्पमिदं
विद्धि, दैवाद्वा मानुषात्तुवा।
कुत
श्चित्कारणाद्विप्र पूर्वमुक्तेतु वासरम्।
न कल्पिते ध्वजारोहन्तु उत्सवारम्भ वासरे।
ध्वजस्य आरोहणं कृत्वा तत्पश्चात् क्रियतेतु यः।
अनुकल्पमिदं विद्धिह्येषान्तु द्विविधं स्मृतः। (पारमे)
अन्यत्र
उत्सवंह्युत्तमोविद्धि त्रिवारं प्रतिवत्सरम्।
द्विवारं मध्यमं प्रोक्तम् एकवारं कनीयसम्। (पारमे)
उत्सवे मुख्य कल्प अनुकल्प भेदेन द्विविध लक्षणं
कलशे मण्डले बिम्बे वह्निञ्च यजनं विभोः।
नित्यशः क्रियते यत्र मुख्य कल्पः सकीर्तितः।
बिम्बे वह्नौच यजनं यत्रस्यात् सोऽनुकल्पकः। (पारमे)
बिम्ब भेदेन उत्सवे उत्तमादि विभेदाः
उत्तमादि विभेदेन तत्रच उत्सव कौतुके।
क्रियतेह्युत्सवो यस्तु स उत्तम उदाहृदः।
नित्यस्नपन बिम्बेतु स मध्यम स्मृतः।
बिम्बे नित्योत्सवार्थन्तु यःस्यात्सतु कनीयसम्।
कुम्
भेवा विष्टरे चक्रे स आभास सञ्ज्ञिकः। (पारमे)
पञ्चाग्नि कुण्डेषु हवन भेदेन उत्सवे उत्तमादि भेदाः
आवसख्यस्य शिखिनःपञ्चम्यामुत्सवमुत्तमम्।
यद्वाऽऽवसख्यरहितं चतुरग्निं चतुर्दिशम्।
सभ्याऽऽवसख्य रहितं यद्वाऽग्नित्रय संयुतम्।
एकमाहवनीयंवा कल्पयेत्कर्तुरिच्छया। (पाद्मं)
6
उत्सवे अङ्कुरार्पणादि कर्मभेदेन त्रिविध भेदाः
भेरीताटनमन्वक्च पालिकास्वङ्कुरार्पणम्।
आघोष्य भेरीम्प्रथमं ध्वजारोहणमन्वतः।
ततोऽङ्कुरार्पणं यद्वा,यद्वानिश्यङ्कुरार्पणम्।
प्रदोषेतु ध्वजारोहो भेरीताटनमन्वतः।
तत्कालेपि ध्वजारोहं त्रिविधं चतुरानन। (पाद्मे)
तेषाङ्कर्मभेदेन फलभेदाः
ध्वजारोहण पूर्वस्तु राजराज्य सुखप्रदः।
देवताह्वान पूर्वस्तु स्वर्गभोग फलन्तथा।
अङ्कुरार्पणपूर्वस्तु सर्वेषां मोक्षदं भवेत्। (पारमे)
अन्यत्र
दिवौवारोपयेद्देवं भूमिगानान्तु वृद्धये।
अन्तरिक्षचराणान्तु रात्रौ कुर्वीत वृद्धये। (सनकं)
उत्सवे उत्तमादि भेदाः
उत्सवः त्रिविधः प्रोक्त उत्तमादि विभेदतः।
उत्तमो मास इत्युक्तः मध्यमः पक्ष उच्यते।
नवाहस्त्वधमः प्रोक्त इति शास्त्रस्य निश्चयः। अनिरुद्धं)
उत्सव दिनभेदेन नाम भेदाः
नवाहं दैविकम्प्रोक्तं सप्ताहम् आर्षकं भवेत्।
पञ्चाहम्ऐन्द्रनामोक्तं त्रयहंशैवमुच्यते।
एकन्तु ब्राह्ममित्युक्तम् उत्सवो पञ्चधाभवेत्। (विहगेन्द्रे)
अन्यत्र
नवाहन्दैविकं प्रोक्तं सप्ताहं मध्यमं भवेत्।
पञ्चाहमधमं विद्धि त्रिविधं चेदुत्सवं स्मृतम्। (ई)
तेषां फलानि
दैविकं सर्वशान्त्यर्थं राज्यवर्धनमार्षकम्।
ऐन्द्रं दुर्भिक्ष नाशार्थं शैवं रोगविनाशकम्।
7
ब्राह्मन्तु ब्रह्म वृद्धिश्व उत्सवं पञ्चकं फलम्।
(विष्वक्सेनम्)
तीर्थयात्रा दिन निर्णयम् (नारदीये)
तीर्थयात्रानुगुण्येन ध्वजारोहं प्रकल्पयेत्।
चैत्रादिषुच मासेषु श्रवणर्क्षाऽयनद्वये।
विषुवद्वितयेवाऽपि चन्द्र सूर्य उपरागयोः।
द्वादश्यां पौर्णमास्याञ्च दर्शेच नवमी तिथौ।
मासर्क्षोपि च रोहिण्यां तथाचोत्तर फल्गुणौ।
पुनर्वस्व
ाख्य नक्षत्रे प्रतिष्ठा दिवसेऽपिवा।
नगर ग्राम जन्मर्क्षे प्रासदारम्भस्य वासरे।
राज्ञां जन्मदिनेवापि अभिषेक दिनेपिवा।
एकस्मिन्नेषुसर्वेषुतीर्थयात्रांसमाचरेत्। (ईश्वरे,पारमेश्वरे,श्रीः
अन्यत्र
शुभनक्षत्र योगेच तिथिवार निशीथया।
प्रतिष्ठा ऋक्षकेवापि नगरग्राम ऋक्षके।
राज्ञःस्वजन्म नक्षत्रे यजमानेच्छया कुरु। (विष्वक्सेनम्)
अवभृत काल निर्णय विधिः
पर्वं सम्पूर्णसंयुक्तम् ऋक्षाच बहुळायदि।
अन्येद्युःकलयापूर्णा ऋक्षाच कलया यदि।
तद्दिने दिवसं योग्यं महापातक नाशनम्।
पूर्वे
वै वर्जयेद्धीमान् अन्येद्युःतीर्थ माचरेत्। (जयोत्तरं)
अन्यत्र
द्विवारयुक्ते तीर्थर्क्षे पुरुहूतर्क्षणान्वितम्।
पुण्य
म्भवेत्तत्पूर्वंस्यादुभयोर्विद्यते यदि। (पारमे)
महोत्सवादिषु आचार्य सङ्ख्या विवरणमाह
8
आचार्यश्चतुरो विप्राः षडष्टौ द्वादशाऽपिवा।
यजमानस्तु वरयेत् शास्त्रज्ञान् गुरुणा सह।
प्रवीणांश्च बहुत्वेतु तत्सङ्ख्या नियतिः कृता।
तेषां यथोक्त सङ्ख्यानामभिज्ञानमसन्निधौ।
तादृशान् वरयेद्विप्राश्चतु स्त्रि द्वि एकमेववा।
साधकांश्चतुरः षड्वा अष्टौ द्वादश षोडश।
वरयेच्छास्त्र कुशलान् प्रवीणानुक्त कर्मसु।
एवं सर्वेषु यागेषु नित्यनैमित्तिकात्मसु।
आचार्याणां साधकानां सङ्ख्या नियमईरितः। (ई)
आचार्यवरण विधिः
अन्तर्मण्डप कुण्डेषु ऋत्विजान् षोडशःक्रमात्।
ऋग्भिःपुरुषसूक्ताभिः वृणुयाद्वैष्णवान्सदा।
ततः स्वनामभिश्चान्यै वृणुयाद्वेदपारगान्। (अहिर्बुध्न्ये)
उत्सवे कार्यक्रमाणि
अङ्कुरावापनं पूर्वं पताकारोहणन्तथा।
कौतुकस्योत्सवं पश्चात् उत्सवारम्भणं भवेत्।
स्नपनं देवदेवस्य यागदीक्षाह्यनन्तरम्।
चतुस्थानार्चनञ्चैव होमकर्माण्यनन्तरम्।
तीर्थाङ्कुरार्पणञ्चैव ग्रामस्य बलिं तथा।
यात्राचोत्सव बिम्बस्य तथा तीर्थाधि वासनम्।
तीर्थस्नानं ततः कुर्यात् पुष्प यागमनन्तरम्।
ध्वजाऽवरोहणकञ्चैव उद्वासन बलिं तथा।
विष्वक्सेनार्चनञ्चैव कार्यक्रममिमं विदुः। (अनिरुद्धं)
अन्यत्र
उत्सवेषु पञ्चोत्तरदश कार्याणां विवरणमाह
पञ्चोत्तरदशाङ्गं च कथ्यतेताननुक्रमात्।
9
प्रथमञ्चाङ्कुरावापः पताकारोहणं ततः।
शुद्ध
स्नानं त्रितीयञ्च स्नपनन्तु ततःपरम्।
अङ्कुरस्योत्सवम्पश्चात् होमंस्यात् भूषणं ततः।
अष्टमन्तु बलिन्दद्यात् नवमन्तु महोत्सवम्।
तीर्थाधिवासनं पश्चात् तीर्थस्नानमनन्तरम्।
द्वादशं स्नपनं विद्यात् पुष्पयागमनन्तरम्।
दक्षिणासम्प्रदानञ्च ध्वजमप्यवरोहणम्।
पञ्चोत्तर दशाङ्गोऽप्युत्सवः परिकीर्तितः। (विष्णु)
भगवदनुज्ञादिषु कार्येषु कदळीफलादीनां सङ्ख्या विधिः
सौवर्णं राजतेवापि पात्रे कलम तण्डुलैः।
खारिद्वयात्तदर्धेन यद्वा पादेन सम्मिते।
न्यसेत्सूत्रञ्च सौवर्णं क्षौमं कार्पासमेववा।
सप्तभिः पञ्चभिर्वापि सूत्रङ्क्षौमादि तन्तुभिः।
शतेनषष्ट््यारूढेन फलैः क्रमुकैरपि।
नागवल्लीदलैस्सार्धं फल सङ्ख्या चतुर्गुणैः।
तदर्धैर्वा तदर्धैर्वा कदल्यादि फलैरपि।
सार्धं तदनु तत्पात्रं साधारं न्यस्य मूर्धनि।
वस्त्रेणाच्छादितं छत्रचामरव्यजनान्वितम्। (पाद्मे)
10
मृत्सङ्ग्रहण
विषयाः
अङ्कुरार्पणादि कार्याणि कर्तव्य मण्डपस्य उत्तमादि भेदाः
चतुरश्रं समं वापि प्राक्पश्चिम दिगायतम्।
सौम्य याम्यायतं वापि कर्तुमिच्छानु रूपतः।
तथाप्रागाननं यद्वा यथाभिमत दिङ्मुखम्।
द्वात्रिंशति धनुर्मानं मण्टपञ्चोत्तमं भवेत्।
अष्टादश धनुर्मानं मण्टपम्मध्यमं भवेत्।
अधमं द्वादश धनुर्मानं स्यादथवा द्विजः। (ई)
मृत्सङ्ग्रहण, अङ्कुरार्पणादिकार्य स्थलविशेषाणि
श्रीगृहे मण्टपे बिल्वे तुळसी यत्र तत्र च।
विष्णुक्षेत्रे तथा दिव्ये मृत्सङ्ग्रहण माचरेत्।
केवलेवा शुचौ देशे मृदं शुद्धं समाहरेत्।
अङ्कुरार्पणस्याऽपि शुभनक्षत्र तिथि विशेषः
नक्षत्रे शोभने पूज्य पूजकालानुगुणे तिथौ।
वारयोगादिके मुख्ये प्रारम्भेदङ्कुरार्पणम्।
कारकस्यानुकूल्येन शुभग्रह निरीक्षिते।
शुभऋक्षे शुभतिथौ रिक्ता तिथित्रयं विना।
स्वस्तिवाचन पूर्वन्तु सुगुप्तेस्थापयेत्क्रमात्। (सनत्कुमारं)
अन्यत्र
सङ्क्रान्त्याङ्कथने सोम सूर्य ग्रहणे तथा।
शुभनक्षत्र योगेच नाम ऋक्षेऽथवा मुने।
अङ्कुरार्पण कार्येतु कारयेत्सर्व कर्मणि। (कपिञ्जलं)
मृत्सङ्ग्रहणस्य दिङ्िनर्णय विधिः, फलानिच
उदीच्याम्प्राप्यते शान्तिः प्राचींवापि दिशं व्रजेत्।
इत्थं मृत्ग्रहणे शस्तं सुखायैव नृणां भवेत्।
11
यदिगच्छेद्दिशश्चाऽन्यां सर्व दुःखायवै भवेत्। (परमं)
मृत्सङ्ग्रहण काले परिभ्रमण देवताः
विष्वक्सेनन्तु वा तार्क्ष्यंहनुमत्प्रमुकन्तुवा।
हेतीशं वापि वस्त्राद्यैरलङ्कृत्य विशेषतः। (ई)
मृत्सङ्ग्रहणस्य क्षेत्र निर्णयं
ग्रामस्य वास्तु भागस्य गत्वादेशे मनोरमे।
नदी तीरेषु तीर्थेषुदेवतायतनेषु च।
पर्वतेषु प्रशस्तेषु आरामेषु तथैवच।
गोवालैर्मजयेत् क्षेत्रं शुद्धिङ्कृत्वा विचक्षणः।
तत्र मृत्सङ्ग्रहणं कार्यं देव्याचैवतु शासनात्। (श्रीधरीये)
मेदिनी देव्याः मुखादीनां लेखनीय विधिः
मेदिनीम् ऊर्ध्व वक्त्रान्ताम् ईशान्ये न्यस्त मौलिकाम्।
नैऋतिन्न्यस्तपादान्तां नवतालंलिखेत्सुधीः। विष्णुतत्वे)
खनित्रस्य लक्षणमाह
खनित्रस्य लक्षणं वक्ष्ये द्वादशाङ्गुल दीर्घकम्।
प्रादेशेनैव विस्तीर्णं घणमेकाङ्गुलं भवेत्।
पुच्छं षडङ्गुलं प्रोक्तम् अग्रे दण्ड समन्वितम्।
तत् दण्डञ्च धनुर्मानं मूले रन्द्रसमन्वितम्। (वासिष्टे)
मृत्सङ्ग्रहण कालभेदेन शिरोदिग्भेदाः
मध्याह्ने प्राक्शिरो भूत्वा सायाह्ने दक्षिणो शिरः।
अर्धरात्रेतु वारुण्याम् उषक् प्रत्यक् शिरो भवेत्।
(वि-तत्वे)
मृत्सङ्ग्रहणमन्त्रः, हरणस्थानानिच
मेदिनीं मन्त्रमुच्छार्य मेदिनीं मुखदेशतः।
तद्बाह्वोः स्तनयोर्मध्ये जठरेतु मृदं हरेत्।
स्थानभेदेन फलभेदाश्च
मुखेच
सर्वतोह्यविघ्नं बाह्वोः बहु सुवर्णतः।
12
स्तनयोः कुलवृद्धिस्यात् जठरे सर्व सम्पदः।
भवत्यन्तेतु व्यत्यासे सर्वं नाशयते धृवम्।
उदङ्मुखो खनित्रेण प्राङ्मुखोवाऽथ देशिकः।
कालमात्रं व्यपोह्यैव मृदमाहृत्यवैतथा। (विहगेन्द्रे)
अङ्कुरार्पण विषयाः
अङ्कुरार्पणे पालिकादीनां स्थान निर्णयः
पालिका दक्षिणे स्थाप्या मध्यमे घटिकास्तथा।
उत्तरेषु शरावाश्च पालिकाद्या यथा क्रमम्। (श्रीः)
अन्यत्र
आग्नेये दक्षिणे भागे नैऋतेपिच पालिकाः।
घटिका वारुणे ब्राह्मे तथा पौरन्दरेपिच।
शरावामारुते सौम्ये ईशाने च यथा विधिः। (ई- पारमेच)
अङ्कुरार्पणे पालिकादीनाम् उत्तमादि विषयः
अष्टोत्तर शतञ्चैव उत्तमं परिकीर्तितम्।
तदर्धं मध्यमं प्रोक्तं तदर्धमधमं भवेत्।
षोडशं द्वादशंवापि अष्टकंवा समाचरेत्। (अनिरुद्धं)
अङ्कुरार्पणे पालिकादीनां लोहविषये
सौवर्णीं पालिकां कुर्यात् राजतीं घटिकाकृतिम्।
ताम्रमेव शरावं स्यात् सर्वं ताम्रमयन्तुवा। (सात्वते)
उत्सवदिनभेदेन अङ्कुरार्पणे धान्य भेदाः
अङ्कुरं त्रिविधं प्रोक्तं बीजप्ररोह तण्डुलम्।
बहुवारेतु बीजंस्यात् अल्पवारे प्ररोहकम्।
सद्यःकाले विशेषेण तण्डुलं सम्प्रचक्ष्यते। (अनिरुद्धं)
अष्टोत्तर शत पालिकास्थापन कालाः
महोत्सवे धवजारोहेह्युत्सवाऽवसरे यथा।
पात्राणां पालिकादीनाम् अष्टोत्तर शतम् मतम्। (पारमे)
13
पालिकादीनां लक्षणमाह
पालिकाः घटिकाश्चैव शरावास्तत्र पूर्वतः।
सौवर्णाः राजसस्ताम्रा मृण्मयावाऽपि ब्राह्मणाः।
पालिका मुखविस्तारं षोडशाङ्गुलमुच्यते।
तस्याङ्कण्ठञ्चपादञ्च कुर्यादष्टाङ्गुलं तथा।
शरावाणां मुखङ्कुर्याद् द्वादशाङ्गुल विस्तृतम्।
चतुर्दिक्स्थित वक्त्राणां विस्तृतं चतुरङ्गुलम्।
घटिकाःपञ्चवक्त्राः स्युर्मध्ये षडङ्गुलं तथा।
सर्वेषां पादपीठानि विस्तृतानि दशाङ्गुलम्।
चतुरङ्गुलमौन्नत्यमङ्गुलं कण्ठमुच्यते। (पाद्मोद्भवं)
पालिकादीनाम् अधिदेवतानां निर्णयः
घटिकाणां विधातारं पालिकानां जनार्दनम्।
ईशानञ्च शरावाणोध्यात्वामभ्यर्च्य यथा विधि। (पाद्मे)
अन्यत्र
सङ्कर्षणांशजं विष्णुं पालिकासु यजेद्रमे।
अनिरुद्धांश सम्भूतं ब्रह्माणं घटिकासु च।
प्रद्युम्नांशजं शर्वं शरावेषु सरोद्भवे। (श्रीः)
अन्यत्र
अञ्जनाभं परञ्चैव पद्मनाभं ध्रुवं तथा।
पात्र स्कन्धत्रिके विप्राः क्रमेण परिपूजयेत्। (ईश्वरे)
अन्यत्र
पालिका वैष्णवी ज्ञेया ब्राह्मीतु घटिका स्मृता।
शरावं शैवमित्युक्तं प्रत्येकं द्वादशाहरेत्। (पाद्मोद्भवं)
उत्तमोत्तम पालिकानां स्थापने षट्ित्रंशद्देवताःनामानि
प्रत्येकं पालिकादीनां षट्त्रिंशत्परि कल्पने।
चतुष्टयन्तु मूर्तीनां स्वप्नाख्य पद संस्थितम्।
प्रभवाप्यय योगेन जाग्रद्रूपम् तथाऽष्टकम्।
14
मूर्त्यन्तर
द्वादशकन्तच्छक्तीनां चतुस्त्रयम्। (ई- पारमेच)
उत्तमोत्तम शरावाणां स्थापने षट्ित्रंशद्देवताःनामानि
अनन्ताद्यञ्च षट्त्रिंशत् पाताळ शयनान्तिमम्।
उत्तमोत्तम घटिकानां स्थापने षट्ित्रंशद्देवतानां नामानि
स्वधादीनाञ्च शक्तीनां चतुस्त्रिंशश्च तत्परम्।
चक्रशङ्खौक्रमाद्भोगैरर्घ्यगन्धादिभिर्यजेत्।
(ई- पारमेच)
पालिकानांषोडश स्थापने अधि देवताः
सर्वार्थ पालिकानाञ्च षोडशेषु क्रमाद्रमे।
वासुदेवादि चतुरो दशद्वौ केशवादयः। (श्रीः)
द्वादश, अष्ट, चतुः पालिकादीनाम् अधि देवतानां विषये
केशवादीन् द्वादशसु विष्ण्वादीनष्टके यजेत्।
जनार्दनादींश्चतुर्षु क्रमेणाऽऽवाह्य पूजयेत्। (श्रीः)
पालिकादीनाम् अलङ्करण विषये
दूर्वाऽ
श्वत्थ पत्रञ्च सुशीतं बिल्व पत्रकम्।
तासाम्मूलेतु बध्नीयात् श्वेत सूत्रेण वेष्टयेत्।
“इन्द्रन्नत्वेति ”मन्त्रेण तन्तु वेष्टनमाचरेत्। (विहगेन्द्रे)
अन्यत्र
प्रक्षाळ्य शुद्ध तोयेन बिलं सम्पूरयेत्तृणैः।
रजनी पत्र दूर्वैश्च बन्धयेत्कण्ठ देशतः। (अनिरुद्धं)
पालिकानांस्थापने मन्त्र विषयः
उच्चरन् पौरुषं सूक्तं पालिका स्थापयेत्ततः।
पारमेष्ट्येन मन्त्रेण घटिका विश्व मन्त्रतः।
विष्णु गायत्रिया देवि शरावान् स्थापयेद् गुरुः। (श्रीः)
अङ्कुरार्पण कर्तव्य काल नियमाः(कपिञ्जलेच)
यस्मिन् दिने ध्वजारोहङ्कुर्यात् तत्पूर्वमेवतु।
द्वादशाहे नवाहेवा सप्ताहे पञ्चमेऽहनि।
15
तृतीये
ऽहनिवाकुर्यादङ्कुरारोपणं द्विज(पारमेअङ्कुरार्पणस्य रात्रावेव प्राशस्त्य विधिः
बीजानामधिपः सोमो ओषधीशोऽमृतात्मकः।
नप्रीणाति सदाब्रह्म अङ्कुरार्पणमह्नि चेत्।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन अङ्कुरानर्पयेन्निशि।
अङ्कुरानर्पयेद्रारौ य इच्छेद्राष्ट्र वर्धनम्।
(ईश्वरे-चित्रशिखण्डि)
अङ्कुरार्पणस्य धान्य विशेषाः
व्रीहि प्रियङ्गु निष्पाव तिलान् सर्षपमेववा।
माषाच वेणु बीजञ्च गोधूम चणकं तथा।
एतानि नव धान्यानि बीज पात्रे विनिक्षिपेत्। (पाद्मे)
अन्यत्र
तिल सर्षप नीवार शालि माष प्रियङ्गवः।
कुलुत्
थ मुद्ग निष्पाव यव गोधूम वेणवः।
बीजानि द्वादशैतानि पृथक्पात्रेषु वा द्विज।
बीजानामप्यलाभेतु मुद्गमेकन्तु वापयेत्।
यथाशक्ति समानीय पयोभिःक्षाळयेद्बुदः। (पारमे- ई)
धान्यादीनाम् अधिदेवतानां विषये
ब्रह्मादयो यवानान्तु सर्षपं रुद्रमेवच।
कार्तिकेयो प्रियङ्गुश्च निष्पावो वायु देवताः।
मुद्ग
ञ्व विष्णुविज्ञेयो शालीनां श्रीश्च देवताः।
गोधूमं यमदैवत्यं माषेच यक्ष देवताः।
तिलञ्च जलधिज्ञेयोवेणवश्च विनायकाः।
अर्चयित्वाऽधि देवानां बीजे बीजेन नामतः। (पाद्मे)
मुद्ग
सर्षप नीवार शि(नि?)म्ब माष यवस्तथा।
16
अन्यत्र
प्रियङ्गु श्याम निष्पाव कुमुदांश्च तिलान् तथा।
व्रीहि वेणुश्च धान्यानि पयोभिःक्षाळयेत् सुधीः।
हरिद्रा वारि विप्रर्षेः पाययेत् निशि देशिकः। (पाद्मोद्भवं)
अन्यत्र
नीवारादिषु धान्येषु केशवादीन् समर्चयेत्। (श्रीः)
बीजावापनकाले वेदमन्त्राः
बीजानि निर्वपेत्तेषु संसृज्य विधिवत्ततः।
“या जात”इति मन्त्रेण तेषु बीजानि विन्यसेत्।
गन्धपुष्पादि दीपं च पयोभिः क्षाळयेद्ब ुदः।
“जितन्त’ ’इति मन्त्रेण सिञ्चेद् हरिद्रवारिणा।
सह शङ्खानि नादैश्च मद्दळैः सह मङ्गलैः। (मार्कण्डेयं)
अङ्कुराणां वर्णभेदेन फलभेदाः
अङ्क ुरान् श्यामळान् रक्तान् कृष्णान् तिर्यग्गतानपि।
अप्ररूढांस्त्यजेन्मन्त्री यथापूर्वं पुनः सृजेत्।
शान्ति होमञ्च कुर्वीत तद्दोषस्य प्रशान्तये।
नित्ये नैमित्तिके सृष्टिः काम्ये त्याज्यो न संशयः।
श्यामेषु द्रव्य नाशं स्यात् रक्तेषु कलहो भवेत्।
कृष्ण
ेषु मानसी पीडा रोगस्तिर्यग्गतेषु चेत्।
अप्ररूढेषु मरणं भवेदत्र न संशयः।
शुभं पीतेषु शुक्लेषु ऋजुषूर्ध्व गतेषुच।
सर्व सम्पत्समृद्धिश्च कर्तुःकारयितुर्भवेत्। (श्रीः, ईश्वरे)
उत्सवाऽनन्तरं पालिकादीनां विसर्जन विषये
ततो यागालयं देवमानीयाभिप्रदर्शयेत्।
चतुस्थानार्चनं वेदसमाप्तिङ्कारयेद्गुरुः।
पालिकासु स्थितान् देवान् चक्राब्जे तु नियोजयेत्।
17
साङ्कुरम्पात्रमानीय प्रार्थयेद्धरिमव्ययम्। …।
मङ्गलाङ्कुर पूजान्त्वं गृहाण कमलापते।
इति विज्ञाप्य तदनु श्रीसूक्तेनाऽर्चयेद्विभुम्। (श्रीः)
उत्सवाऽनन्तरं भगवतःसमर्पित अङ्कुराणां शिरसा धारिते फलमाह
भगवत्समर्पितान् दिव्यान् पालिकाद्यङ्कुरान् शुभान्।
धृत्वातु
शिरसा लोकेदूतपाप्मोनरो भवेत्। (परमपुरुषं)
रक्षाबन्धन विषयाः
रक्षा सूत्रभेदेन फलभेदाः
एक सूत्रं महापापं द्विसूत्रं दैत्य नाशनम्।
त्रिसूत्रन्तु विनाशश्च पञ्च सूत्रं महाबलम्।
चतुर्थम् आभिचारञ्च वर्जयित्वा विचक्षणः।
षट्सूत्रन्तु समृद्धिश्च सप्त सूत्रं सुखावहम्।
अष्टमो आयुरारोग्यं नवमन्तु विनाशनम्।
द्वादशं कार्य सिद्धिश्च एवं सूत्रस्य लक्षणम्।
(चित्रशिखण्डि)
अन्यत्र
तदूर्ध्वे हेमजं सूत्रं क्षौमं कार्पासमेववा।
पट्टजं पञ्चभिस्सूत्रं चतुर्भिः सप्तभिस्तुवा। (ई)
रक्षाबन्धनस्य अवश्यकत्वम्
उत्सवेषुप्रवर्तेषु दृष्टिदोष प्रशान्तये।
आशौच परिहारार्थं योग्यतापतनायच। (वासिष्टे)
सूत्र
ाणाम् अधिदेवता विषये
श्रीवत्साच्छ्रियमावाह्य रक्षासूत्रेषु पूजयेत्।
अपराजित मन्त्रेण रक्षासूत्राणि वै स्पृशन्।
सौदर्शिन्या च गायत्र्या सप्तवारं जपेत्सुधीः। (श्रीः)
18
श्रियःम् आवाहन मन्त्र निरुक्तिः
ततः परमधामाचाऽवस्थिते मदनुग्रहा।
अभियोगोद्यते चेह तथैवा वतारे तिच।
इहाभिमत शब्दञ्च सिद्धिदे इतिच क्रमात्।
ततो मन्त्र शरीरे च तारास्तार नमो नमः।
पञ्च चत्वारिंशद्वर्णो मन्त्र आवाहनार्थकः। (लक्ष्मी तन्त्रे)
एतन्मन्त्रस्य विवरणमाह
“ओम् ओं ह्रीं ह्रीं परम धामावस्थिते मदनुग्रहाभियोगोद्यते
इहावतारे (इ)हाभिमत सिद्धिदे मन्त्र शरीरे ओं ह्रीं नमो
नमः। ” (इति४५ अक्षराणि)
मूर्ति
भेदेन क्षौमादि सूत्र भेदाः
प्रथमं देवदेवस्य मूलमूर्तिगतस्यच।
बन्धयेन्कौतुकं सूत्रैः हेमजैः पट्टजैस्तुवा।
हेमजं सूत्रमादाय गन्धेनालिप्य बन्धयेत्।
देवस्य दक्षिणे हस्ते यात्रामूर्ति गतस्यच।
जितन्ताख्येन मन्त्रेण शङ्ख गीतादि संयुतम्।
स्पृष्ट्वा दक्षिण हस्तेन सूत्रमस्त्र शतं जपेत्।
श्रियो वामकरे कुर्यात्पट्ट सूत्रेणकौतुकम्।
श्री सूक्त मुच्चरन्वाऽपि तन्मन्त्रेणद्विजोत्तमाः।
पुष्ट्यास्तु
वामहस्ते तु क्षौम सूत्रेण बन्धयेत्।
कुर्यात्स्
नपन बिम्बस्य पट्ट सूत्रेण कौतुकम्।
बलि बिम्बादिकानाञ्च कृत्वैवं कौतुकं ततः।
कौतुकं देशिकेन्द्रस्तु कार्पासेन स्व दक्षिणे।
करेतु मूल मन्त्रेण बन्धयेत्तु ततः परम्।
तथैव कर्म कर्तृणां कौतुकं बन्धयेत् क्रमात्।
विभवे सति सर्वेषां सूत्रं हेममयं भवेत्। (ईश्वरे)
19
अन्यत्र
“भगवन्पुण्डरीकाक्ष शरणागत वत्सल।
रक्षासूत्रं गृहाणत्वं मखाराधन पूर्तये। ”
इति सम्प्रार्थ्य वै सूत्रं पात्रादादाय देशिकः।
अङुष्टानामिकाभ्यां च गृहीत्वा हस्तयोर्द्वयोः।
“विश्वेत्तातेति.”मन्त्रेण मूलभेरस्य दक्षिणे।
हस्ते बद्ध्वा जपेन्मन्त्रमस्त्रन्तु दश सङ्ख्यया।
एवं कर्मादि बिम्बानां रक्षासूत्रन्तु बन्धयेत्। (श्रीः)
एककुण्ड विधान उत्सवे रक्षाबन्धन विषयः
एककुण्ड विधानञ्चेदुत्सवादिषु पद्मजे।
आचार्य मात्रं बध्नीयात् कौतुकम् ऋत्विजां विना। (श्रीः)
आलयेषु यजमानःब्राह्मण इतर विषये रक्षाबन्धन विषयः
अब्राह्मणो भवेद्यत्र यजमानस्तु भूतले।
रक्षा सूत्रन्तु तत्स्थाने घण्टायां बन्धयेत्पुरा।
तदन्वेकन्तु लौक्यञ्च यजमानस्तु बन्धयेत्।
दीक्षा वस्त्रादिकान्सर्वं तथैवस्यान्मुनीश्वराः।
(परमपुरुषं)
रक्षा बन्धन विना उत्सवाः
रक्षा सूत्रं विनाकुर्यादेकघस्रोत्सवादिकम्।
भक्त बिम्बाद्युत्स्वं च सद्यः सम्प्रोक्षणं तथा। (श्रीः)
रक्षाबन्धनकृत आचार्ययेव प्रधानत्वम्
एकं कर्म समुद्दिश्य रक्षा बन्धं कृतं यदि।
तेनैव सर्व कर्माणि कुर्याद्देशिक सत्तमः।
(श्रीः, ईश्वर, पारमे)
रक्षाबन्धनकृत आचार्यस्य आशौचाऽभावः
रक्षामङ्गल सूत्रं यो बध्नन् वर्तेत देशिकः।
20
शवाशौचं सूतकञ्च तस्य नास्ति जलोद्भवे।
स्नानमात्रम भवत्येव किञ्चिद्भेदस्तथार्त्विजाम्। (श्रीः)
रक्षाबन्धनादनन्तर कृत्याणि
देवमर्घ्यादिनाऽभ्यर्च्य अपूपादीन्निवेदयेत्।
ताम्बूलादीन्समभ्यर्च्य ताम्बूलैस्तोषयेद्द्विजान्।
दीक्षितान् वैष्णवांश्चापि देशिकेन्द्र पुरस्सरम्। (ई)
रक्षाबन्धन निषेद अर्चकाः
माता पित्रोर्दीक्षितश्च विधुरो मलिनीपतिः।
श्रार्द्ध कर्ताच पत्न्यान्तु गर्भिण्यामपि दीक्षितः।
कङ्कणन्तु न बध्नीयात् तथाऽऽचार विगर्हितः। (श्रीः)
वास्तु शान्ति विषयाः
वास्तु पूजन अवश्यकथा समयाणि
कर्षणादिषु कार्येषु प्रतिष्ठाञ्च विशेषतः।
उत्सवारम्भ पूर्वेतु वीथिषु मरणे सति।
वास्तु शान्तिन्तु कर्तव्यं प्रोक्षयेत् पञ्च गव्यकम्।
सर्षपञ्च विकीर्णं स्यात् पुण्याहं प्रोक्षणं चरेत्।
आदौ वास्तु शान्तिं स्यात् पश्चात् कर्म समारभेत्।
(वासिष्टे)
अन्यत्र
उत्सवेच प्रतिष्ठायां प्रायश्चित्तेषु सर्वशः।
वास्तु होमं प्रकुर्वीत कर्मशेषं समारभेत्।
अनर्चिते वास्तु नाथे कृतं कर्माऽऽसुरं भवेत्। (पाद्मे)
वास्तु पुरुषस्य लक्षणमाह
वास्त्वीशक्षेत्र नाथौ द्वौ स्थितौ दक्षेतर क्रमात्।
शुक्ल
वक्त्रः कृष्ण देहो द्विभुजो रत्न पात्र धृक्।
दक्षिणेन करेणैव सर्वामर समाश्रयः। (पारमे)
21
अन्यत्र
पुण्डरीक
समानाभ वस्त्र स्रगनुलेपनः।
गदोद्यत करो विप्रध्यातव्यो वास्तु पूरुषः। (ई)
अन्यत्र
तस्याईशान कोणेतु प्रतीच्यां मस्तके रमे।
अधोमुखं पाणियुग्मं पादौचापि प्रसारितम्।
प्रसारित तले पूर्वं विलिखेद्वास्तु दैवतम्। (श्रीः,पाद्मे)
अन्यत्र
वास्तु देवं चतुर्वक्त्रं भार्गवस्वेद सम्भवम्।
पूर्वे
क्रोडमुखं,सिम्हं,सौम्यं,अश्वं दिशां क्रमात्।
नवताल प्रमाणेन तिलेन विलिखेद्गुरुः।
हलञ्च दक्षिणे हस्ते वामेच मुसलायुदम्।
धारयन्तं विभुं नीलं किरीट मकुटान्वितम्।
रक्त केशम् महाप्राणं दीर्घ दंष्ट्रम्महाबुजम्।
वहन् सर्वमलङ्कारं विग्रहं वास्तु पूरुषम्। (विष्णु तत्वे)
मासभेदेन वास्तु पुरुषस्य शिरो दिग्भेदाः
ऐन्द्रे शिरः प्रोष्टपदादि मासः
याम्ये मार्ग शीर्षादित्रयेच।
पाल्गुण्य मासे शिरःपश्चिमंस्यात्
ज्येष्टादिमासे शिरःउत्तरेच। (ज्योतिषार्णवे)
वास्तु नाथस्य अङ्ग देवताः
वास्तु देवस्य शिरसि पूजयेदंशुमालिनम्।
झषध्वजं बाहु मूले कुमारम् कूर्परे तथा।
हस्ते विनायकञ्चैव पादौ अश्विनि देवताः।
मध्ये चन्द्रं तथापार्श्वे दुर्गा इतरञ्च कूर्परे।
बाहु मूले तथा स्थाणुं हृदयेमामवस्थितः।
22
ब्रह्माणं नाभि देशेच दिक्पालान् स्वासु दिक्षुच।
क्षेत्रेशम् उत्तरे पार्श्वे वास्तु नाथं तु पूजयेत्। (पाद्मे)
क्षेत्र पालस्य लक्षणे
क्षेत्र पालं महाकायं नील जीमूत सन्निभम्। (पाद्मे)
अन्यत्र
नील जीमूत सङ्काशं दण्ड हस्तं महा तनुम्।
मुष्टिकृद्वाम
हस्तेन यागक्षेत्रस्य पालकम्। (पारमे)
वास्तु पूजायां मण्डलार्चन विशेषः
वास्तु मण्टप मध्यस्थ पदमारभ्य बाह्यतः।
इन्द्राद्यष्टपदे ब्रह्मन् विरिञ्चादीन् समर्चयेत्।
१“ब्रह्मजिज्ञानमिति” जप्त्वा मन्त्र गुरुः स्वयम्।
*प्रजापतिं, विधातारं, ब्रह्माणं, कमलासनम्।
अजं, विधिं, शतानन्दं, द्रुहिणं, विश्वरेतसम्।
आवाहयामीत्युच्चार्य परमेष्टिन मर्चयेत्।
२ तत्पूर्व पद षट्केतु महेन्द्रं पूजयेत्क्रमात्।
“त्रातारमिति” मन्त्रेणपूजयेद्देशिकोत्तमः।
महेन्द्रं,देवतानाथं,शचीनाथं,पुलोमजम्।
स्वर्गादीशं, वज्रहस्तं पद षट्के समर्चयेत्।
३.तद्वास्तुपद षट्केतु धर्मराजं समर्चयेत्।
“यमायसोममित्येत”न्मन्त्रराजं समुच्चरन्।
यमं, दण्डधरं, कालं,कालांशं, रविनन्दनम्।
धर्माधिनाथमित्येतैः पद षट्के समर्चयेत्।
४.तत्पश्चात्पद षट्केतु अर्चयेदम्भसां पतिम्।
“इमम्मेवरुण”इत्येतद्बुधो मन्त्र समुच्चरन्।
वरुणं, मकरारूढं,पाशपाणिं, प्रचेतसम्।
सुरूपिणं, अपान्नाथं,प्रादक्षिण्यन पूजयेत्।
23
५.ततस्सम्पूजयेत्सोम“माप्यायस्वेति”मन्त्रतः।
यक्षराजं, कुबेरं च,गुह्य केशं, धनाधिपम्।
गदाधरं,यातुधानं,पदषट्के समर्चयेत्।
६, “अग्निन्दूतं”समुच्चार्य आग्नेयमग्नि मर्चयेत्।
हुताशनं धूम्रकेतुं,सप्तजिह्वं, हविर्भुजम्।
मध्ये पद चतुष्कस्य सम्पूज्यैवं हुताशनम्।
७.“घोषणं”मन्त्रमुच्चार्य तद्वत्पद चतुष्टये।
खड्गहस्तं,कर्बुरञ्च,निऋतिं, नरवाहनम्।
पूजयेत्
पूर्ववद्
ब्रह्मन् तदनु द्विजसत्तम।
८.‘आवातवायु”मन्त्रेण वायुं पद चतुष्टये।
पवमानञ्च, मरुतं,जगत्प्राणं, समीरिणम्।
क्रमेणाऽऽवाह्य विधिवत् पूजयेत् कमलासन।
९.“तमीशानं”तथोच्चार्य तद्भागस्य चतुष्टये।
पदभूमिषु चेशानं,गौरीशञ्च,महेश्वरम्।
पूजयेद्विधिना
ब्रह्मन् पश्चाद् वृषभवाहनम्।
(श्रीमन्नारायणे)
वास्तुपुरुषस्य मन्त्रमाह
ओं नमोभगवतेस्थानसंरक्षणाय
वास्तुपुरुषायनमः( स्वाहा)।
(कपिञ्जले)
वास्तु होमविषये
वास्तुनाथस्य मन्त्रेणजुहुयाद्देशिक सत्तमः।
सोममन्त्रेणचाऽऽज्यञ्च शतमष्टोत्तरं यजेत्।
मण्डलान्तरस्तु देवानां तत्तत्पदस्तु सङ्ख्यया।
समिच्चरु घृतं होमं कुर्याद्वास्तोश्च तृप्तये।
शम्यपामार्ग खदिर समिद्भिर्होम माचरेत्।
24
परिवारान् ततोहुत्वा सर्वदेवान् यथाक्रमम्।
समिद्भिश्चरुणाऽऽज्येन पूर्णाहुति मथाचरेत्।
(श्रीमन्नारायणे)
ध्वज पटविषयाः
ध्वजपट विषये उत्तमादि भेदाः
उत्तमं नव हस्तञ्च सप्तहस्तन्तु मध्यमम्।
अधमं पञ्च हस्तञ्च त्रिविधः पट उच्यते। (ईश्वर, पारमेश्वरे)
अन्यत्र
ध्वजार्थम्पटमाहत्य निर्दोषन्तु नवं शुभम्।
अथद्वार समंवाऽपि यजमान समं तथा।
त्रितालंवा द्वितालंवा पटं तत्र प्रचक्षते। (पाद्मोद्भवं)
ध्वजपटे एक मूर्ति पञ्चमूर्ति चतुर्मूर्तीनां विलेखन विषये
ध्वजन्तु गरुडाकारम् एकमूर्तिस्तु सत्तमाः।
सत्यस्सुपर्णो गरुडःतार्क्ष्यश्च चतुरात्मनः।
पञ्चमूर्तेस्तु चत्वारोविहगेश्वर संयुतः। (ईश्वर, पारमेश्वरे)
गरुडस्य आयुध विषये भेदाः
गरुडवाहन परशुधारण चक्र पाशधरम्।
स्पटिक सन्निभ मकर कुण्डल कनक मकुटधरम्।
(गरुडगद्यम्)
अन्यत्र
गरुडं गमनोद्युक्तं हेमाङ्गं कुटिलेक्षणम्।
नीलनासाग्र संयुक्तम् सर्वावयव सुन्दरम्।
बद्धाञ्जलिपुटं सौम्यं शङ्ख चक्रधरं विभुम्। (श्रीः)
अन्यत्र
पटमध्येतु गरुडं द्विभुजं विधृताञ्जलिम्।
25
पुष्पाञ्
जलि पुटंवाऽथ सुवर्णाचल सन्निभम्। (ई, पारमे)
गरुडस्य उपरि आयुधानां लेखनविषये
परितःशङ्ख चक्रं च गदा खड्गौ तथा धनुः। (श्रीः)
अन्यत्र
पञ्च वर्णैर्लिखेदेवं देवं पञ्चायुधं तथा।
चक्रं खड्गं शरञ्चैव शङ्खं शार्ङ्गं गदां क्रमात्।
पटोर्ध्वे ह्युभयोःपार्श्वे विलिखेच्च यथाविधि। (ई, पारमे)
गरुडस्य दशकुम्भ आवाहनविधिः
कुम्
भेच करकेचैव आसनं परि कल्पयेत्।
कुम्
भे गरुड मावाह्य करके मन्त्रमस्त्रपम्।
पूजयि
त्वाऽर्घ्यगन्धाद्यैः ततो दिक्कलशाष्टके।
इन्द्रादि लोकपालांस्तु प्रादक्षिण्येन पूज्यच। (ई, पारमे)
गरुडप्रतिष्ठा काले मण्डल विषयमाह
कुण्ड
माग्नेयके कुर्यात् मण्डलं पट पूर्वतः।
मण्डलं स्वस्तिकं वापि भूतावासमथापिवा। (अनिरुद्धं)
तत्कुम्भ विसर्जन विषये
महाकुम्भस्थ गरुडं पटस्थेतु निवेशयेत्।
उपकुम्भाष्टकेनापि अष्टनागान् यथाक्रमम्।
आयुधानां तथैवोक्तं करकास्त्र जलेन तु।
एवं क्रमेण सम्प्रोक्ष्य ततो देशिक सत्तमः। (ईश्वरे)
ध्वज स्तम्भस्य वृक्षाणां विषये
ध्वजस्तम्भं प्रवक्ष्यामि श्रुणुष्व कमलासन।
सुवर्णं
राजतं ताम्रं पञ्चलोहादि दारुजम्।
चन्दनस्तम्भकञ्चैव बिल्वमार्जुनमेव च।
अर्जुनं खादिरंवापि साल तिन्दुकमेव च।
चम्पकश्चाऽष्टकञ्चैव ध्वजस्तम्भं प्रकल्पयेत्। (पाद्मे)
26
ध्वज स्तम्भस्य स्थान निर्देशाः
गोपुरस्थानयोर्मध्ये ध्वज पीठं प्रकल्पयेत्।
अथवा बलि पीठस्य वैनतेयस्य वा पुनः।
हस्त मात्रं परित्यज्य बलि पीठस्यवाऽन्तरे।
(विष्वक्सेने)
अन्यत्र
देवगेहं प्रविश्याऽथ बलिपीठाग्रतो मुने।
ध्वजस्तम्भःखनेद् भूमौ निर्दोषं सारयुक् तथा।
(पाद्मोद्भवं)
अन्यत्र
पश्चाद्वा पुरतोवापि त्रितीयावरणे कृतम्।
द्वितीयावरणेवापि प्रथमावरणेपिवा।
देवस्याभिमुखं वृत्तं चतुरश्रमथापिवा।
स्तम्भन्तु स्थापयित्वा तु सर्वलक्षणमन्वितम्। (नारदीये)
अन्यत्र
एवं कृत्वा ध्वजस्तम्भं बलि पीठस्य वै रमे।
पश्चाद्वा पुरतोवापि स्तम्भार्थं स्थापयेत् भुवम्। (श्रीः)
वृक्षविशेषाः
अन्तस्सारोबहिस्सार निस्सारस्त्रिविधः क्रमात्। (पाद्मं)
वैणवं नालिकेरंवा क्रमुकं तालमेव वा। (नारदीये)
तेषां लक्षणमाह
चम्पको देव दारुश्च चन्दनः खादिरस्तथा।
सालवृक्षश्च बिल्वाश्च ककुबालको यथा।
इत्येवमादयो वृक्षाः अन्तस्सारा उदाहृदाः।
क्रमुको नालिकेरश्च हिन्तालस्तालकस्तथा।
विष्णुश्चापि बहिस्सारः प्रशस्ताः ध्वज कर्मभिः।
किंशुकाद्यस्तु ये विप्र निस्सारः समुदाहृदः।
27
निस्सारं वर्जयेत्स्तम्भं सर्वदा ध्वज कर्मणि। (ई, पारमे)
अन्यत्र
ध्वजदण्डं प्रतिष्ठाप्य स्तम्भं चन्दनकं तथा।
तेकवृक्षञ्च खादिरं पनसं पाटलं तु वा।
क्रमुकं नाळिकेरञ्च तालं वेणुं तथैव च। (अनिरुद्धे)
वृक्षस्य लक्षणे
आर्द्रं नवम् ऋजुं स्निग्धं वक्त्र स्फोटविवर्जितम्।
अयुग्म पर्वकं शुद्धं सत्वचं सुस्थिरं द्विज।
ग्राहयित्वा ध्वज स्तम्भं शास्त्र दृष्टेणवर्त्मना। (ई, पारमे)
तेषां मानानां भेदाः
शततालाऽर्धमर्धञ्च मुख्य मध्यमाऽधमं क्रमात्।
प्रासादेन समुच्छ्रायं सुषिरादि विवर्जितम्।
त्रिंशदङ्गुल नाहन्तु मूल दण्डस्य नारद।
मध्यमञ्चाष्टविंशच्च तदर्धंषड्िवंशकं भवेत्। (विष्वक्सेनं)
स्तम्भस्य प्रतिष्टा विषये
देशिकः तार्क्ष्य मन्त्रेण ततो ब्राह्मण सत्तमैः।
शूद्रैर्वा
दीक्षितोभिर्वा देवदासीरथापिवा।
शङ्ख भेर्यादि निर्घोष गीत वादित्र संयुतम्।
स्थापयेत्तु ध्वजस्तम्भं तस्मिन् गर्ते ऋजुस्थितम्।
(ईश्वरे,श्रीः)
ध्वजस्तम्भस्य देवतानां विषये
प्रातःकालेच मध्याह्ने ध्वजारोहणमुच्यते।
अनिरुद्धं ध्वजस्तम्भे हृदयादवतार्यच।
गुणेमायां
समावाह्य नैवेद्यान्तञ्च कारयेत्।
“वैराजेनतु साम्ना”वै ध्वजं संयोजयेद्रमे। (श्रीः)
28
अन्यत्र
पुण्याहंवा
चयेत्तत्र ध्यायेत् स्तम्भस्थ देवताः।
स्तम्भमूले महाविष्णुः मध्ये ब्रह्माणमेवच।
अग्रेच स्थापयेद्रुद्रं पूजयेत्सर्व देवताः।
“सुपर्णोसीति” मन्त्रेण ध्वजस्यारोहणं भवेत्।
(पाद्मोद्भवं)
अन्यत्र
दण्डं प्रजापतिं विद्यात् दण्डाग्रे तार्क्ष्यमेवच।
यन्त्राधारे त्रयञ्चैव चन्द्राऽऽदित्याऽनलाद्युतिः।
वलयं वासुखिञ्चैव रज्जु नाळं तथैवच।
एताश्च देवताःचैव ध्वज दण्डं समर्चयेत्। (वासिष्टे)
ध्वजस्तम्भस्थापने फलमाह
ध्वजस्तम्भ प्रतिष्ठासु सर्व सम्पत्करं भवेत्।
हरेःसायुज्यप्राप्तिश्च सम्भवेत्तेन भूतले। (परमपुरुषं)
भेरीताटनस्य कारणमाह
आह्वानार्थञ्च देवानां गमनार्थञ्च रक्षसाम्।
भेरीन्तु ताडयेद् ब्रह्मन् उत्सवे देशिकःशुचिः। (पाद्मोद्भवं)
अन्यत्र
देवतावाहनीं गाधां संस्कृतं प्राकृतन्तुवा।
द्रामिडीं वा यथेच्छातस्तदा संश्रावयेद्विभुम्।
तत्काले देवतानृत्तं तत्तद्गीतादि संयुतम्।
दर्शयेद्देव देवस्य देवतानां सुतृप्तये। (पारमे)
भेर्यादीनांस्थान निर्देशः
देवस्य पुरतो भूमौ धान्य पीठं प्रकल्पयेत्।
काल चक्रं तत्रलिख्य न्यसेद्दीपान् समन्ततः।
मड्डुकं ब्राह्मणस्थाने पार्श्वयोस्तस्य वै रमे।
शङ्खं कोणञ्च विन्यस्य ततादीन् परितो न्यसेत्।
29
ऐन्द्रे वीणादि यांयेतु सुषिरादीनि पद्मजे।
वारुण्यां चर्म वाद्यानि सौम्ये कांस्यन्तु विन्यसेत्।
पिधाय नव वस्त्रेण प्रोक्षयेत् पुण्य वारिणा। (श्रीः)
भेर्यादीनाम् आवाह्न देवताः विषये
सङ्कर्षणं मड्डुकेच शङ्खे विष्णुञ्च कोणके।
वायोरप्यधिपमावाह्य फलादीनि निवेदयेत्।
सुषिरप्यनिरुद्धञ्च वीणादिषु मधु द्विषम्।
नरोत्तमं चर्मभुजेतु कांसजेषु अधोक्षजम्।
एवमावाह्यचाभ्यर्च्य नीराजन मथाचरेत्। (श्रीः)
वाद्यस्य लक्षणमाह
चतुर्विंशाङ्गुलायामं विस्तारं द्वादशाङ्गुलम्।
पीठं षडङ्गुलं ज्ञेयम्मध्ये पद्मं सकर्णिकाः।
चर्म बन्धं काम्स्यञ्च नादं सुषिरमेवच।
गानं पञ्च विधं प्रोक्तं पञ्चरात्रे प्रकीर्तिताः। (सनकं)
पञ्च महावाद्यानि
घण्टा भेरी मृदङ्गञ्च शङ्खं काहलमेवच।
कुर्यात्पञ्च महाशब्दं देवस्याग्रे विशेषतः। (विष्णु)
अन्यत्र
भेरी मध्ये ततो विष्णुं पूजयेद्विष्णुमन्त्रतः।
ब्रह्माणं दक्षिणेऽभ्यर्च्य रुद्रमभ्यर्च्य वामके।
कोणं तद्दक्षिणे स्थाप्य वायुं तत्रैव पूजयेत्। (ईश्वरे)
दश ग्रह गणानां नामानि
सञ्चरन्ति दशविधाःग्रहगणाः उक्त्वादशविधा महीम्।
देवा देव्याश्च पितरः राक्षसा नाग नायकाः।
गन्धर्व यक्षाः पिशाचाः सिद्धाश्चापि धरागणाः।
एते दशविधा ब्रह्मन् दशदिक्षु स्थिताः सदा। (पारमे)
30
दशतालानां नामानि
समतालस्तथा बद्धास्तालो वै भृङ्गिणी तथा।
मल्ल तालो मङ्गलश्च जयतालस्तु भद्रकः।
ढक्करी सञ्ज्ञितास्तालो ब्रह्मतालस्तथैवच।
अनन्ततालइत्येते दशतालाः प्रकीर्तिताः।
(सनकं, पारमे)
दश स्वराणि
षड्जर्षभो गान्धारं मध्यमः पञ्चमस्तथा।
दैवतश्चेन निषादो दैवतो मध्यमस्तथा।
पञ्चमश्च क्रमेणैव कथितास्युर्दश स्वराः। (ई)
दश रागाणि
गन्धाररागो कौळश्च कौशिको नट्टभाषिकः।
श्री कामदश्च तक्केशी दक्षरागस्तथैवच।
चोलापाण्यभिदौ रागौ मेगरागश्च पश्चिमः।
इत्येते कुमुदादीनां दशरागः प्रकीर्तिताः। (पारमे,ईश्वरे)
अन्यत्र
कान्तारं पूर्वदिग्भागे कौशिकं दक्षिणेतथा।
पश्चिमे कामदं प्रोक्तं तर्करागं तथोत्तरे।
आग्नेयाङ्कौळिक्यां नैऋते नटभाषणम्।
तक्केशी वायुदिग्भागे चोलपाणीतु शाङ्करे। अनिरुद्धे)
दश नृत्तानि
विलासं सर्वतोभद्रं खेटकं चक्र मण्डलम्।
कान्तार कुट्टिमं पृष्टकुट्टिमं कटि बन्धनम्।
वामजानूर्ध्व नृत्तञ्च आदिमञ्च द्वयं पुनः। (पारमे)
अन्यत्र
मध्यमे पञ्चमं प्रोक्तं पीठस्थानेतु मालती।
ऐन्द्रेतु देशी नृत्तं स्यादाग्नेये मल्लकं भवेत्।
31
दक्षिणेतु घट क्रीडा युद्धक्रीडाच नैऋते।
पश्चिमे कन्दुक क्रीडा गणक्रीडाच मारुते।
मार्गमुत्तरतो विद्याद्भुजङ्गश्चैशके परम्। अनिरुद्धे)
गरुडस्य, विष्वक्सेनस्य ताल नृत्त विशेषाः
अन्येषांसर्व देवानां तालो भद्रः प्रशस्यते।
भवेद्गरुड ताळस्तु पक्षीशस्यतु मध्यमः।
स्वरो रागस्तु गौडःस्यान् नृत्तंवै विष्णुक्रान्तिकम्।
विघ्नेशोर्जय तालंस्यात् नृत्तं स्वस्तिकमुच्यते।
ऋषभस्तु स्वरःप्रोक्तः वराटी राग एव च। (जयोत्तरे,पारमे)
भेरीम्प्रथमं गुरोरेव ताडन विषये
गुरु
र्मड्डुक मासाद्यत्रिगाथामुच्चरन् रमे।
(१)वेदाः सर्वे विवर्धन्तां देवाःसर्वे सवेधसः।
वर्धन्तां वैष्णवाः सर्वे वर्धन्तां ब्राह्मणोत्तमाः।
एवं त्रिवारमुच्चार्य मड्डुकं ताडयेद्गुरुः।
(२)भुजवीर्यजिताराति वन्द्यमान पदद्वयः।
वर्धन्तां भूपतिर्नित्यंसामात्यःसपुरोहितः।
इमं श्लोकं त्रिरुच्चार्य मड्डुकं ताडयेत्ततः।
(३)वाणिज्येन च सम्प्राप्त महाधन विवर्धनाः।
वर्धन्तामूरुजाः सर्वे धान्य रत्न समेधिताः।
इत्येवं त्रिःपठन् धीमांस्ताडयेन्मड्डुकं गुरुः।
(४)लक्ष्मीशोत्सव सेवार्थम् आगताः मुख बाहुजाः।
ऊरू पाद समुद्भूताःसर्वे धातारः सत्यवादिनः।
इतरे मानवाः सर्वे पुत्र पौत्र धनाधिपाः।
शतायुषश्च वर्धन्तां नीरोगाः निरुपद्रवाः।
वर्णानां क्षेममुद्दिश्य मड्डुकं ताडयेत् पुनः। (श्रीः)
32
प्रथमादि ताडनविषये मन्त्र निरुक्तिः
तद्विष्णोरिति मन्त्रेण प्रथमं ताडनं भवेत्।
ब्रह्मजिज्ञान मन्त्रेण द्वितीयं ताडनं स्मृतम्।
कद्रुद्रायेति मन्त्रेण तृतीयं ताडनं भवेत्। (ईश्वरे)
भेरिताडन भेदेन हस्त भेदाः
प्रथमं वामहस्तेन त्रिधा सन्ताडनं चरेत्।
दक्षिणेन ततः संयक् तथा सन्ताडयेत्तथा। (ईश्वरे)
भेरिताडन काले वाद्य विशेषाः
प्रथमं शङ्खनादन्तु द्वितीयं काहळ स्वनम्।
द्वितीयं ताडनं प्रोक्तं क्रमेणएवं हि कारयेत्।
देवताह्वान वेळायां सर्व वाद्यानि घोषयेत्। (ईश्वरे)
मानुषादिआलये स्वयं व्यक्तादिआलये भेरि ताडन भेदाः
स्वयंव्यक्तादि बिम्बानामुत्सवे समुपस्थिते।
आह्वानं देव पुरतो वीथीषुच बलिं क्षिपेत्।
मानुषादिप्रतिष्ठानां बिम्बानामुत्सवे रमे।
आह्वानं बलिदानञ्च वीथ्यामेव तु कल्पयेत्। (श्रीः)
एकाहादि उत्सवादीनाम् अधिदेवता निर्णयः
भवेत् प्रथमरात्रन्तु वासुदेवाधि दैवतम्।
सङ्कर्षणो देवतां विद्धि द्वितीयन्तु त्रितीयकम्।
प्रद्युम्नदैवतञ्चान्यदनिरुद्धं तथैवच।
भवेत् पञ्चम रात्रन्तु तं नारायणं तथा।
वराह दैवतं रात्रं नवमं द्विज सत्तम।
द्वादशाहोत्सवं विप्र केशवाद्यधि दैवतम्।
सर्वं पञ्चदशाहानि वासुदेवाधि दैवतम्।
सप्ताहं वासुदेवादि सप्तमूर्त्यधिदैवतम्। (सनत्कुमारे,पारमे)
33
उत्सवेषु बलिदान अवश्यकत्वं
भेरीताडनपूर्वस्तु देवतावाहनं चरेत्।
बलिदानञ्च भूतानां रात्रौदद्यात् भयापहम्।
भूतेभ्यश्च बलिन्दद्यात् पायसं पललं तथा। (पाद्मोद्भवं)
बलिदानस्य लक्षणमाह
दर्भासनन्ततः कृत्वा देवमुद्दिश्य साधकः।
आवाहयेत्ततो देवम् इन्द्रङ्कुमुदमेव च।
अर्घ्यम्पाद्यं तथाचामं गन्धम्पुष्पञ्च धूपकम्।
बलिन्ताम्बूलकञ्चैव श्लोक पूर्वं तथा यजेत्। (अनिरुद्धं)
दिन भेदेन बलिद्रव्यस्य भेदाः
फललं रजनी चूर्णैः सलाज दधि सक्तुकम्।
दिनेष्वपिच सर्वेषु द्रव्यैरपि बलिं ददेत्।
यद्वा द्वितीय रात्रौतु दध्याश्च तिल तण्डुलैः।
दध्यात् त्रितीय रात्रौतु दानास्त्वम्बिक लाजकैः।
दद्यात् चतुर्थ रात्रेतु बलिं देशिक सत्तम।
नाळिकेरपयः सक्तु शालि पिष्टैर्विमिश्रितैः।
पञ्चमेतु बलिम्पञ्च बीजैःसहाऽक्षतैः।
षष्ट रात्रे बलिन्दद्यात् अपूपैः चरुणा सह।
अथवा सर्वरात्रेषु प्रदद्यात् चरुणा सह।
सप्तमेतु गुळान्नेन पायसान्नेनचाऽष्टमम्.
नवमं कृसरान्नेन बलिन्दद्यात् विचक्षणः। (पारमे)
अन्यत्र
सप्तमादिषु सर्वत्रसार्धमन्नैश्चतुर्विधः।
अपूपांश्च तथा सक्तून् प्रत्यहं निक्षिपेद्बलिम्।
ब्रह्मादि ईशान पर्यन्तं स्थानेष्वष्टसु पूर्ववत्। (पाद्मे)
34
बलिदानस्य सङ्ख्या निर्णयमाह
द्वाविंशद्बलिर्युक्तो द्वादशाहे महोत्सवे।
तथैव षोडशबलिः नवाहोस्तु महोत्सवे।
सप्ताहे द्वादश बलिः पञ्चाहेऽष्टबलिः स्मृतः।
एकाहो द्विबलिर्वापि तथाएकबलिरेववा। (नारदीये)
बलिदानकाले अन्नमूर्तेः लक्षणमाह
पूर्णेन्दु
बिम्ब मध्यस्ते सितपद्मे विकस्वरे।
आसीनं देवताकारं नीलकुञ्चित मूर्धजम्।
दुकूल
क्षौम वसनं बालयोग विभूषितम्।
कलदौतमयं पात्रं पायसान्नेन पूरितम्।
बिभ्राणं दक्षिणे हस्ते दध्योदन मथेतरे। (पाद्मे)
अनुक्तव्यदेवतानां बलि विषये
अनुक्तानाञ्च सर्वेषां ग्राम मध्ये मुनीश्वराः।
नमःपारिषदेभ्योश्चेत्युक्त्वा शिष्ट बलिं क्षिपेत्।
(ईश्वरे)
एतेषां बलिदानेन फलं
भवेतु बलि निक्षेपम्बलिमुद्राञ्च दर्शयेत्।
पदे पदे तेतु फलं लभन्ते नाऽत्र संशयः।
(सात्वतामृते)
अन्यत्र
बलीनामप्यलाभेतु क्रिया भवति निष्पला। (सनत्कुमारे)
बलिदान निषेद देशाः
अशून्येषुच वीथीषु प्रतिलोमैः स्थितेषुच।
न दद्यात् बलिदानन्तुह्यालयेष्वेव कारयेत्।
ग्रामादिषु वीथीषु रमे तुलुष्क प्रतिलोमजाः।
तिष्ठन्तिचेत्तदा देवी प्राकारेषु बलिं क्षिपेत्। (श्रीः)
35
उत्सवेषु ग्रहण सम्भवे बलिदान विशेषः
आरम्भदिवसे रात्रौ समाप्तिदिवसेऽहनि।
बलिमेकां क्षिपेन्मध्य दिवसेषु बलिद्वयम्।
अह्नि रात्रौच सर्वत्र बलिदानं यथाविधि।
अवसानदिने रात्रौ ग्रहणे विषुवे दिने।
प्राप्ते कुर्यादवभृतं यदि तस्मिन् बलि द्वयम्। (पाद्मे)
अन्यत्र
परस्ताच्च पुरस्ताच्च ग्रहणे सोम सूर्ययोः।
द्विनाडिकां परित्यज्य नित्यपूजां समाचरेत्।
महोत्सवाद्युत्सवेषु द्वि नाडिकां परित्यजेत्।
नित्यपूजाऽवसानेतु विशेषोत्सवमाचरेत्। (श्रीः)
भेरि ताडनात्परं गामवासिनाम् अन्यक्षेत्र गमनागमने प्रायश्चित्त विधिः
भेरि ताडन शब्दाख्यन्तथा श्रुण्वन्तियो जनाः।
तद्देशोत्तं नगच्छेयुः यावत्तीर्थ दिनान्तिमम्।
मोहेन यदि गच्छेयुस्ते ते भविष्यति रोगिणः।
नकुर्युस्ते नदीतरणं नयानं योजनात्परम्।
यातुश्चेत् पुनरागत्य गरुडं सम्प्रपूज्यच।
तीर्थ यात्रान्तु संसेव्यते भविष्यन्ति नीरजः। (विष्वक्सेने)
ध्वजारोहण, भेरीताटनादीनां दर्शनफलविषये
ध्वजारोहणवेळायां खगेशं यस्तुदृश्यते।
तस्यसन्मङ्गलं भूयात् सर्वदाच न संशयः।
देवताह्वान कालेतु भेरींयस्तु श्रुणोति सः।
अवाप्यात्रतु सर्वेष्टान् अन्ते वैकुण्ठमाप्नुयात्।
(परमपुरुषं)
यागशाला विधेर्विशेषः चतुर्दिक्षु वेदिकानांस्थापन फलं
यागोपकरणार्थञ्च हस्तद्वय समायतम्।
36
वेदीं प्रकल्पयेद्धीमान् वह्निकोणेऽथ नैॠते।
यागबिम्ब स्थापनाय वायव्ये मण्डलायच।
ईशानकोणे पालिकादि स्थापनाय कल्पयेच्चताम्।
(श्रीः)
महोत्सवे यागशालायां महाकुम्भादीनां देवतानां विषये
पूर्वाद्या
शागते कुम्भे वासुदेवादिकान् यजेत्।
आग्नेयादिषु कोणेषु यष्टव्याः पुरुषादयः। (पाद्मे)
हवनविधौ परिवार होमविषये
पञ्चमे परमान्नेन ब्रह्मादीन् च पृथक् पृथक्।
तत्तन्नाम्ना चतुर्थ्यन्तं परिवार पदान्वितम्।
स्वाहान्तं मन्त्रमुच्चार्य ध्यात्वा ब्रह्मादि दैवतम्।
ब्रह्मा प्रजापती रुद्रस्सर्वे देवा यथाक्रमम्।
छन्दाम्सि वेदा ऋषयो गन्धर्वाश्च सरिस्रपाः।
यक्षाश्चाऽप्सरसश्चैव मासाद्यैः सह वत्सरः।
सरितश्च समुद्रश्च पर्वताश्च तथापगः।
भूतानि
पशवोवृक्ष्स्तथैवौवषदयस्मृताः।
वनस्पतिश्चोद्भिदश्चाण्डज स्तथा।
जरायुजश्च भूरादि सप्तलोकास्तथैवच।
अतलाद्यास्तथा लोकास्सप्त चण्डादि देवताः।
इत्येतेभ्यो हविर्द्रव्यं जुहुयान्मूल विद्यया। (पाद्मे)
उत्सवेषु वाहनादीनां क्रममाह
प्रथमो शिभिकायानं द्वितीयो शेषपीठिकाम्।
त्रितीये चन्द्र बिम्बञ्चदिवाचेत् सूर्य मण्डलम्।
चतुर्थेदिवसे पुष्प मण्टप वाहनम्।
पञ्चमेदिवसेप्राप्ते गरुडरोहणं भवेत्।
षष्टेदिनेतु सम्प्राप्ते तन्निशायां दिवाऽपिवा।
37
बल्यन्तमर्चनं कृत्वा देवमास्थान मण्टपे।
भद्रासने समारोप्य परस्तस्य शोधिते।
अष्टमेऽहनि तद्रात्रौ डोलारोहन पूर्वकम्।
अश्वारोहं ततःकुर्यात् मृगयां चापि कारयेत्।
नवमेऽवभृतं कुर्यात्तद्रात्रौ शिभिकोत्सवम्।
वाहणारोहणस्येवं क्रमःसम्यङ्िनरूप्यते। (ई)
अन्यत्र
प्रथमेऽहनि देवस्य हंसवाहनमिष्यते।
द्वितीयदिवसे सिम्हं त्रितीये विहगेश्वरम्।
चतुर्थेऽहनिशेषञ्च पञ्चमे अञ्जनी सुतम्।
षष्टेतु सूर्य चन्द्रौच रथारोहन्तु सप्तमे।
अष्टमेतु तुरगंस्यात् नवमे गजमेवच। (पुरुषोत्तमम्)
अन्यत्र
उत्सवे देवदेवस्य वाहनानि श्रुणुष्वमे।
विमानो भास्करो शेषः सिम्हो गरुडएवच।
गजोरथो हयश्चेति द्रुमः कल्पक सञ्ज्ञिकः।
हंसः चन्द्रः सुमेरुश्च शिभिका भद्रपीठिकाः।
एवंविधानि दिव्यानि वाहनानि मनस्विनी।
स्वर्णादि रत्न विकृते दारुभिर्वाऽपि शिल्पिभिः।
कारयित्वा तेषु तार्क्ष्यं प्रतिष्ठाप्य गुरूत्तमः। (श्रीः)
अन्यत्र
रथंवा कुञ्जरंवाऽपि शिभिकांवा स्वलङ्कृतम्।
एषामलाभे प्रियंवा सम्पूज्य गरुडात्मनः।
तत्रोत्सवार्चामारोप्य मखादीन् पूर्तिमाचरेत्। (नारदीये)
अन्यत्र
प्रथमे स्यन्दनं प्रोक्तं द्वितीये शिभिका भवेत्।
38
तृतीये
गरुडं प्रोक्तं चतुर्थे रथमेवच।
पञ्चमान्दोळिका यानं षष्टेवै कुञ्जरं तथा।
सप्तमे पुष्प यागं स्यात् अष्टमेचाश्ववाहनम्।
नवमे कुञ्जर प्रभा दशमो कुञ्जरं भवेत्। अनिरुद्धं)
वाहनादीनां समर्पणे फलमाह
वाहनादिक निर्माणे देवस्य मधुविद्विषः।
शतयज्ञ फलप्राप्तिः निश्चयं मुनिसत्तमाः। (परमपुरुषं)
स्पर्शदोषाऽनर्ह द्रव्याः
सकळं निष्कळञ्चैव द्विविधं परिकीर्तितम्।
सकळं बिम्बमित्युक्तं निकळं पादुकास्तथा।
रथं विमानं पीठञ्च वाहनं पादुकां तथा।
निष्कळस्य विशेषेण स्पर्श दोषो नविद्यते। (सङ्कर्षणे)
अन्यत्र
प्रथमेऽहनि कल्याणं वनविहारमनन्तरम्।
प्लवोत्सवन्तृतीयेह्नि चतुर्थे डोलिकोत्सवम्।
पञ्चमं पूरणम्प्रोक्तं जलद्रोणीन्तु षष्टकम्।
सप्तमे रथयात्राञ्च विशेषोत्सवमाचरेत्।
अष्टमे मृगयात्राच नवमेऽवभृतं स्मृतम्। (विश्वामित्रं)
वीथिभ्रमणकाले समर्पणीय द्रव्याणि
यात्रायां वर्तमानायां देवदेवस्य भक्तितः।
मुखवासं
सताम्बूलं बहुशोऽथ निवेदयेत्।
चन्दनं श्रमशान्त्यर्थं कर्पूराद्यैः सुवासितम्।
प्रदद्याद्देवदेवाय माल्यानि विविधानिच।
शीतळं तर्पणजलं नारिकेळ जलान्वितम्।
श्रमशान्ति निमित्तानि अन्यान्यपि निवेदयेत्। (पारमे)
39
महोत्सव दर्शने फलमाह
महोत्सवप्रवर्तेतु भगवद्दर्शनम्भुवि।
असमान फलप्राप्ति हेतुभूतमितीरितम्।
गरुडारूडविष्णोस्तु सेवा मोक्षफलप्रदा। (परमपुरुषं)
वीथिभ्रमणादनन्तरं घटदीप दर्शनस्य कारणमाह
नयेद्वीथिषु देवेशं शनैश्चतसृषु क्रमात्।
महापीठस्य पुरतो मूलार्चाभिमुखम् हरिम्।
स्थापयित्वा दृष्टि दोषान् परिहर्तुं गुरूत्तमः। …।
पाकशालाऽग्निनादीप्य वाद्य घोषपुरस्सरम्।
देवस्य पुरतःपीठे स्थापयेद् घट दीपिकाम्…।
देवस्य दक्षिणं पादमारभ्येतर पश्चिमम्।
भ्रामयेत्सर्वतोङ्गानि द्विवारंवा त्रिवारकम्।
नेत्रमन्त्रं जपन्नेव ततः पीठे निवेशयेत्। (श्रीः)
घटदीपस्य देवताः विषये
दीपिकामस्त्र मन्त्रेण सम्प्रोक्ष्य गुरुसत्तमः।
जलेतु वरुणम् ध्यात्वा ज्वालायां जातवेदसम्।
आवाह्य गन्धपुष्पाद्यै रर्घ्याद्यैरभि पूजयेत्। (श्रीः)
कल्याणोत्सव विषये
यस्याऽवतार दिवसे तत्रकल्याणमाचरेत्।
अवतारेषु सर्वेषु अनुक्ते जन्मतारके।
एकादश्यां प्रकुर्वीत कल्याणं भक्ति भावतः।
जगत्कल्याण सिद्ध्यर्थं प्रत्यब्दं कारयेत्तथा। (सनकं)
कल्याणोत्सवदर्शने फलमाह
कल्याणोत्सव वेळायां देवेशं यस्तु पश्यति।
तस्यसर्वाणि पापानि नश्यन्त्येव न संशयः।
(परमपुरुषं)
40
षष्टमे दिवसे जलद्रोणि उल्सवेनसह चूर्णोत्सव विषयः
षष्टे दिनेतु सम्प्राप्ते तन्निशायां दिवापि वा।
बल्यन्तमर्चनं कृत्वादेवमास्थान मण्टपे।
भद्रासने समारोप्य पुरतस्तस्य शोधिते।
भूतले
धान्यपीठेतु चूर्णकुम्भं च विन्यसेत्।
प्रोक्ष्य पुण्याह तोयेन श्रियं तत्र समर्चयेत्।
श्रीसूक्तमुच्चरन् देवं चूर्णैः समभिषेचयेत्।
विष्टरेतु जलद्रोणीं सौवर्णींवाऽथ राजतीम्।
निवेश्यतां समापूर्य गालितेन जलेनतु।
सूक्तेन
पौरुषेणैव विभोःकृत्वावगाहनम्।
याने देवं समारोप्य सह स्नानार्द्र वाससा।
कुङ्कुमेन समालिप्य आपादान्मस्तकावधि।
भ्रामयेत्प्राङ्कणं वीधिं प्रीतये वरुणस्यच। (ईश्वरं,पाद्मं)
तत्काले दर्शन भक्तस्य फल विषये
तत्काले देवदेवेशं भक्त्यापश्यन्ति ये द्विजाः।
ते सर्वेधूत पाप्मानो भवन्ति निरुपद्रवाः। (ई)
सप्तमेदिवसे चूर्णाभिषेक विधिः
सप्तमे दिवसेदेवि प्रातर्नास्त्युत्सवंहरेः।
बलिदानं नकुर्वीत चतुस्थानन्तु पूजयेत्।
एकाशीति घटैः स्नाप्य विधिवत्कमलोद्भवे।
सप्तवा पञ्चवा कुम्भानेकंवा शुद्धयेत्ततः।
चूर्णं
सम्पूर्णितं कुम्भं देवस्य पुरतो रमे।
धान्यपीठे विनिक्षिप्य शोधयेच्छोषणादिभिः।
चूर्णं
श्रीसूक्तमुच्चार्य मूलार्चामभिषेचयेत्।
ततः श्रीपुष्टि सहितं कर्मार्चां स्नापयेद्रमे।
चूर्णाभिषेकमित्थञ्च कृत्वा देशिक सत्तमः। (श्रीः)
41
तच्चूर्ण धारणस्य फलमाह (नारदीयं)
भुक्तावशिष्टं
यच्चूर्णं भक्तानां मूर्ध्नि धापयेत्।
गङ्गा स्नान फलं प्राप्तिः सर्वपाप प्रणाशनम्।
क्रीडयावापि तच्चूर्णं शिरसा धारयेत्तु यः।
तस्य देह गतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति। (ई, श्रीः,पारमे)
अन्यत्र
वासुदेवस्तनुस्पृष्टं चूर्णं परम पावनम्।
पादस्पृष्ट जलं विप्र गङ्गा तोय समं भवेत्।
तुळसी चन्दनम्पुष्पं सर्व पापहरं नृणाम्।
तस्मात्सर्व प्रयत्नेन भक्तानाञ्च प्रदापयेत्।
ये वहन्ति पिबन्नित्यं तेच यान्ति पराङ्गतिम्। (अनिरुद्धे)
रथादेः बृहत्वे यानान्तरेण परिभ्रमण
पूर्वकं
रथादिके समारोप पूर्वं भ्रामणम्
ग्रामे वा नगरे वापि पत्तने वा महामते।
बृहती स्यन्दने याने यानेनाऽन्येनवान्तरा।
भ्रामयित्वा तु तत्पश्चाद्बृहती स्यन्दनादिके।
देवेशं तु समारोप्य भ्रामयेद्ग्राम वीधिषु। (पारमे)
रथारोहे देवदर्शने फलमाह
रथस्यतुदेवस्य दर्शनं यः करोति सः।
जन्मराहित्यममलं प्राप्नोति सुविनिश्चयः। (परमपुरुषं)
अवभृतकाले चूर्णाभिषेक विषयः
ध्वजपीठस्य पुरतःक्षितौ गोमयवारिणा।
आलिप्ते चतुरश्रे च शालिभारैर्विकीर्य च।
वस्त्रपूर्वाद्यलङ्कृत्य उलूखल मलङ्कृतम्।
अवहन्यान्निशाचूर्णं निक्षिप्तं तदुलूखले।
गायन्त्यो गणिकागाथां मङ्गलं देवदासिकाः।
42
अवहन्युर्निशाचूर्णं यथा सूक्ष्मतरं भवेत्।
निक्षिप्त चूर्णं तदनु कुम्भं वेष्टित वाससम्।
सकूर्चं मल्लकं पीठे तण्डुलैः परिकल्पयेत्।
स्थापितं मूलमन्त्रेण गन्धादिभिरथाऽर्चयेत्।
आदाय कुम्भचूर्णैस्तैः श्रीसूक्तेनाऽभिषेचयेत्।
ऋत्विजोदेशिकेन्द्रश्च देवं गत्वाप्रदक्षिणम्।
आरोप्य देवं हस्त्यादौ तीर्थ बिम्बमलङ्कृतम्।
पश्चादुत्सव बिम्बेन नीयमानेन पूर्ववत्।
सहितं सरितस्तीर्थं नीत्वा यद्वासरित्तटम्। (पाद्मं)
अवभृतकाले देवेनसह निमज्जने फलमाह
सरिदादौ च तीर्थेषु तीर्थान्यावाह्य नामतः।
निमज्जयेत्तत्र बिम्बं चक्र मन्त्रैर्यथा विधि।
तीर्थमौत्सव बिम्बे समानीते तु वारिभिः।
प्रोक्ष्यकूर्चाग्र प्रपतितैर्बिम्बं चक्रं निमज्जयेत्।
चक्राभावेतुतत्कूर्चं केवलं देव सन्निधौ।
देवेन सह तत्काले निमज्जन्तिच ये जनाः।
ते निर्धूयशुभं सर्वं महापातकमप्यथ।
यान्तिध्रुवं सदुष्पापं स्थानमाचन्द्रतारकम्। (पाद्मं)
अन्यत्र
ये स्नापयन्ति सम्प्राप्य गङ्गास्नान फलं लभेत्।
सर्व दानफलैश्चैव सर्व तीर्थफलं लभेत्। (अनिरुद्धं)
अन्यत्र
तीर्थोत्सवेतु यो भक्त्या चक्रेण सहमज्जते।
सहस्रग्रहणस्नान समंसत्फलमाप्नुयात्। (परमपुरुषं)
अन्यत्र
तच्चतीर्थजलम्पानात् सर्व पाप प्रणाशनम्। (सनत्कुमारं)
43
अन्यत्र
तीर्थोत्सव प्रवर्तेतु चक्रस्नानोदकं पिबेत्।
सर्वाऽघशमनं नृणां सर्वसम्पत्प्रदायकम्। (परमपुरुषं)
अन्यत्र
तीर्थबिम्बं समादाय शिरसा धारयन्गुरुः।
जलमध्यं सम्प्रविश्य नाभिदघ्नजले स्थितः।
निमज्जयेत्तीर्थ बिम्बेन त्रिवारं मूर्तिपैः सह।
देवेन सह तत्काले निमज्जन्तिच ये जनाः।
विमुक्त कल्मषाः सर्वे प्राप्नुयुःपरमां गतिम्। (श्रीः)
तीर्थबिम्बमलाभे कर्तव्य विधिः
अभावे तीर्थबिम्बस्य स्नान बिम्बेन तत्क्रियाम्।
बल्यर्चा तद्विहीने पादुकाभ्यां वा चरेत् गुरुः। (श्रीः)
दूर
स्थबन्धूनुद्धिश्य स्नानेपि तेषामपि तत्फल सिद्धिः
साधकाभ्यर्थितः स्नायात् सर्वानुग्रहया धिया।
विद्वान् योऽनेन विधिना तीर्थमासाद्य तत्ववित्।
स्नापयेद्बान्धवादीनां प्राप्नुवन्त्यचिराच्चते।
तैर्थं फलमनायासान्मन्त्रमूर्तेः प्रसादतः। (पारमे)
अवभृतादनन्तरं कटाहे निमज्जन विषयः
जलद्रोण्यादिके पात्रे गन्धतोयैः सु पूरिते।
मुहूर्तेमज्जयेद्देवम् अर्घ्याद्यैः सम्प्रपूज्यच।
*एतद्विषयस्य विवरणमाह । आचार्य शरीरगत
जलबिन्दु पात प्रायश्चित्तार्थं जलद्रोणी निमज्जनं
देवस्य इति व्यवह्रियते। (पारमेश्वर व्याख्याने)
44
पुष्पयाग विषये
(पुष्पयागस्य शब्द निरुक्तिः)
देवेश यजनंयत्तु मण्डले पुष्पपूरिते।
पुष्पय
ाग इतिप्रोक्ता उत्सवान्तेतु कारयेत्। (विष्वक्सेनं)
(पुष्पयागं कर्तव्य अवश्यकत्वं)
ध्वजारोहण तीर्थान्तं यत्किञ्चित् स्खलनं कृतम्।
अस्पृष्टस्पर्शनं जातं दृष्टिभेदोऽथवा मुने।
नैवेद्ये यज्ञकार्येच स्नपनेचाङ्कुरार्पणे।
सम्भूतानाञ्च दोषाणां जानतावाप्यजानता।
तत्तद्दोषप्रशान्त्यर्थं तस्य निष्कृति सिद्धये।
प्रायश्चित्तन्तु कर्तव्यं पुष्पयागेन कर्मणा। (पाद्मोद्भवं)
(पुष्पयाग कर्तव्य कालभेदेन फलभेदाः)
पुष्पय
ागं ततःकुर्यात् पुष्ट्यर्थं मध्यमे दिने।
आप्यायनार्थी पूर्वाह्ने धर्मार्थी मध्यमे निशि।
रिपुक्षयार्थी मध्याह्ने सन्ध्यायां सर्व शान्तिदम्। (श्रीः)
अन्यत्र
निशायां सर्वशान्त्यर्थं पुष्ट्यर्थं मध्यमेदिने।
आप्यायनार्थी पूर्वाह्ने धर्मार्थी मध्यमे निशि।
तथा रिपुक्षयार्थी च पुष्पयागं समाचरेत्। (ई,पारमे)
(उपयोगपुष्पाणां लक्षणे)
पञ्चवर्णानि पुष्पाणि पुष्पयागे शुभानिच।
श्वेतं रक्तञ्च नीलञ्च कृष्णं हरितमेवच।
शुद्ध
वर्णानि एतानि मिश्रितान्यपराणिच। (विष्वक्सेनं)
अन्यत्र
यद्वा तत्कालजैःपुष्पैः सात्विकैःसुमनोहरैः।
45
तुळसी पल्लवैः श्यामैःकृष्णैः चक्राब्ज मण्डलम्।
कल्पयित्वा उक्तमार्गेण म्ण्डलस्य बहिर्गुरुम्। (श्रीः)
अन्यत्र
कल्हार पङ्कज पलाश सुगन्धिजाति-
बिल्वादि पाटलमशोक सुचम्पकानि।
अन्यानि सौरभविशिष्ट विचित्रितानि
अष्टाधिविंशद्दशकानि कुसुमानितानि। (विहगेन्द्रं)
तेषुमण्डलेषु आवाहन विषये
श्रियम्प्रसूनमावाह्य तेषुपुष्पाणि वापयेत्।
द्वादशाब्जपत्रेषु कर्णिकायां तथैवच।
चक्राब्जकर्णिका मध्ये प्रणवाधिपमव्ययम्।
प्रागादि दळमूलेषु द्वादशार्णानि पूजयेत्।
दळमध्येषु कूर्चेषु केशवादीन् विचिन्तयेत्।
दळाग्रेष्वर्चयेन्मन्त्री प्रणवं स्फटिकप्रभम्। (श्रीः)
विवरणमाह
ओम् ओम् ओं केशव स्वरूपिणे सित वर्णाय
ओं नमो भगवते वासुदेवाय आगच्छ।
इत्यादीनां द्वादशवर्णैःसहआवाह्य। (क्रिया सागरे)
द्वादश आराधने उपचार विषये
प्रसून पात्रेचावाह्य बिम्ब नाभौ गुरूत्तमः।
अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं ब्रह्मसूत्रं च चन्दनम्।
माल्यं धूपं दीपिकाञ्च फलं नीराजनं तथा।
एलाकर्पूर सम्मिश्र ताम्बूलञ्च निवेदयेत्।
पुष्
पअभिषेचन काले
ततो मण्डलपुष्पाणि समादाय गुरुः स्वयम्।
सूक्तेन
पौरुषेणैव ह्यभिषिञ्चेज्जनार्दनम्।
46
कुम्
भतोयेन सम्प्रोक्ष्य नीराजन मथाचरेत्। (श्रीः)
अन्यत्र
प्रत्यक्षरं समस्तानि पुष्पैरभ्यर्चयेद्धरिम्।
हृदयादीनिचाङ्गानि समुद्दिश्याञ्जलि स्थितैः।
फलम्भवतुमे पुष्पैर्नम इत्यवसानकम्।
तं तं मन्त्रं समुच्चार्य मन्त्रविद्देशिकोत्तमः।
तोषयेद्देव देवशं गेयैश्च बहुधा स्थितैः।
पुष्पाभि
षेकं प्रहितैः पुष्पैरेव सितादिभिः। (पाद्मं)
पुष्
पयाग समये दर्शने फलमाह
पुष्पय
ाग प्रवर्तेतु चक्राब्जस्थं जगत्पतिम्।
दर्शतेयस्तु सद्भक्त्या प्राप्नोति परमां गतिम्।
नामसङ्कीर्तनञ्चैव श्रवणञ्चधरातले।
सर्वपापहरं भूयात्सर्व विघ्न विनाशनम्। (परमपुरुषं)
ध्वजाऽवरोहण काले विशेष विधिः
ततस्तु देवदेवेशं यानमारोप्य कौतुकम्।
ध्वजस्तम्भं समासाद्य प्रकुर्वीताऽवरोहणम्।
प्रणम्य दण्डवद् भूमौ ध्वजञ्चैवावतारयेत्।
तत्पठन्तु विसृज्याथ पूजयित्वा यथाविधि।
पायसादीन् चतुर्दिक्षु तन्मन्त्रेण निवेदयेत्।
ध्वजाग्रे स्थण्डिलं कृत्वा कुम्भं संस्थाप्यदेशिकः।
सूत्रवस्त्रादि संवेष्ट्य हेमं रत्नं विनिक्षिपेत्।
वैनतेयस्य मन्त्रेण ध्वजादावाह्य पक्षिणम्।
कुम्
भमध्ये विनिवेश्य पूजयेत् गरुडध्वजम्।
शक्तिमुद्वास्य कुम्भेषु ध्वजयष्टिगतां तथा।
47
धामप्रदक्षिणम् कृत्वा खगेश गेहमानयेत्।
सुपर्णमभि
षिच्याथ कुम्भोद्गतेन वारिणा।
(पारमे,पाद्मोद्भवं)
अन्यत्र
ध्वजस्थानं समासाद्य ध्वजस्थं विहगेश्वरम्।
विसर्जयित्वा स्वहृदि ध्वजंसमवरोहयेत्। (ईश्वरं,श्रीः)
अन्यत्र
उद्वासन बलिं कृत्वा ध्वजञ्चैवाऽवरोहयेत्।
समभ्यर्च्य यथा पूर्वं मुद्गान्नं तु निवेदयेत्।
कुम्
भे गरुडमावाह्य अवरोहणमाचरेत्। (अनिरुद्धं)
महाकुम्भादीनाम् उद्वासन विषये
महाकुम्भोपकुम्भांश्च यात्रोपकरणैः सह।
वेदघोषैर्वाद्यघोषैर्गच्छेयुर्देव मन्दिरम्।
देवस्य पुरतो धान्यपीठे कुम्भान् निवेशयेत्।
कर्मादिबिम्बान् स्वस्थाने विष्टरे स्थापयेद्रमे।
महोत्सवार्थं यथाशक्तिर्मूलभेराच्च कर्मणि।
कौतुके यज्ञ बल्योश्च बेरे कुम्भे विचिन्तिता।
कर पुष्पाञ्जलौ शक्तिं सम्प्रार्थ्य पुरतो रमे।
तत्पुष्पाणि हरेर्मूर्ध्निह्यर्पयेद्ध्यान मास्थितः।
प्रोक्षयेत् कुम्भतोयेन देवं पुंसूक्तमुच्चरन्।
श्रीवत्से चिन्तयेद्देवी रक्षासूत्राणि मोचयेत्। (श्रीः)
अन्यत्र
कृत्वाविस
र्जनं पश्चाद्देवमन्तःप्रवेशयेत्।
ततस्तु देवं देवीभ्यां मूलबिम्बस्य सन्मुखम्।
निवेश्यचोभयोर्मध्ये महाकुम्भन्तु विन्यसेत्।
कुम्
भप्रोक्षणपूर्वन्तु कौतुकोत्सर्जनान्तिमम्।
48
प्राग्वत्कृत्वा यथाशास्त्रं देवमन्तः प्रवेशयेत्।
अर्घ्यगन्धादिनाऽभ्यर्च्य मूलबिम्बे विसर्जयेत्। (ईश्वरं)
तदनन्तरम् अवभृतस्नान विषयः
ब्राह्मे मुहूर्ते सम्प्राप्ते देशिको मन्त्रवित्तमः।
उद्वासनबलिं दद्यान्मूकैः परिजनैः सह।
ग्रामेचाऽऽवाहितान् पूर्वं कुमुदादीन् गणान्वितान्।
सन्तोष्य बलिदानेन सविशेषं विसर्जयेत्।
महातटाके नद्यादौ देशिको मन्त्रवित्तमः।
ऋत्विजःपरिचारैश्च सर्वैः परिजनैः सह।
स्नानङ्कृत्वा तु विधिवद्गत्वा देव गृहं ततः।
(ईश्वरं,पाद्मोद्भवम्)
आचार्य सम्मान विधिः
यजमानो गुरुं हेमैर्भूषणैः कटकादिभिः।
वसनैर्गन्ध पुष्पाद्यैरलङ्कृत्याभि पूज्यच।
उत्तमां दक्षिणां दद्यात् स्वर्णनिष्क शतान्तिमम्।
यागस्तु दक्षिणाहीने निष्पलस्यान्न संशयः।
तस्माद्वित्तानुसारेण दद्यादाचार्य दक्षिणा। (ईश्वरं,सनकं)
आचार्य उत्सव विधिः
तत्काले यजमानस्तु अलङ्कृत्यतु देशिकम्।
वस्त्रस्रक्चन्दनाद्यैश्च समारोप्यच यानके।
शङ्ख काहळ वादित्र भेरी पटह संयुतम्।
छत्रदीप समायुक्तं गायकादिसमन्वितम्।
देशिकं देववत् स्मृत्वा स्वगृहे सम्प्रवेशयेत्।
(ई, पारमे, श्रीः)
उत्सवकृते फलप्राप्तिः
महोत्सवः कृतेयेन सोऽश्वमेधफलं व्रजेत्।
49
यत्रदेशेभवेद्येतदुत्सवः तत्रच द्विजाः।
सुवृष्टिस्स
र्वतो भूयाद्राजा वृद्धिमवाप्नुयात्।
(परमपुरुषं)
अन्यत्र
देवस्योत्सव कर्ताच आचार्यो ऋत्विजास्तथा।
परिचारक वर्गाश्च प्रेक्षकास्साधकास्तथा।
सायुज्यं प्राप्यमोदन्ते नित्यमुक्तायिवा द्विजाः।
(पुरुषोत्तमं)
अन्यत्र
एवंहि देवदेवस्य उत्सवं कारयेत्तु यः।
इहलोके सुखम्प्राप्य परलोकेमहीयते। (ईश्वरं)
अन्यत्र
शुभाशिषन्ततो लब्ध्वा सुखं सर्वं समाप्नुयात्।
एवं यःकारयेद्भक्त्या कर्मजो धनवान् नरः।
इहलोके सुखं प्राप्य परलोके महीयते।
राज्यश्रीमतुलां चैव भक्तिं प्राप्नोति नारद। (पाद्मोद्भवं)
अन्यत्र
उत्सवं देवदेवस्य यःकुर्यात्सफलं स्वयम्।
उत्तारयन् स्वयंविष्णोः सायुज्यं गच्छति ध्रुवम्।
हयमेधसहस्राणि यजते च समाहितः।
यश्चोत्सवेन यजते तयोस्तुल्य फलान्वयः।
यागानामपि सर्वेषां फलमुत्सव कर्मणि।
ग्रामेवा नगरेवापि पत्तनेवा महोत्सवे।
विष्णोःप्रवर्तते यत्र देशो राष्ट्रेऽपिवा भवेत्।
भयन्न मृत्योर्न व्याधेर्न दुर्भिक्षादि सम्भवः।
नश्यन्ति तस्करास्तत्र नाऽधर्मस्सम्प्रवर्तते।
50
धर्मयुक्तो भवेद्राजा जनः धर्मपरायणाः।
भवन्ति सुखिनोस्सर्वे सर्व दुःख विवर्जिताः। (पाद्मं)
अन्यत्र
देवोत्सवादि कृपयानृपस्य बलायुरारोग्यकर श्रियश्च।
राष्ट्रस्य वृद्धि र्धनधान्ययुर्ग्वे
प्रयोजयित्रादि फलं सुखादि।
धन्यंयशस्यमायुष्यं सर्वपाप निकृन्तिमम्। (विष्वक्सेनं)
अन्यत्र
एवं यः कुरुते भक्त्या उत्सवं शास्त्रचोदितम्।
सोऽतुलां श्रियमाप्नोति कोटि धर्मफलं लभेत्।
अश्वमेध सहस्रञ्च वाजपेय शतं तथा।
सर्व तीर्थ फलञ्चैव बहुगोदानजं फलम्।
बहुधर्मफलञ्चैव लभते नात्रसंशयः।
सर्व पाप क्षयं यान्ति नात्र कार्य विचारणा।
द्विकाल स्नपनं कुर्यात् स्नान विद्धे विशेषतः।
(अनिरुद्धं)
महोत्सवेषु सर्वेषु देशकालानु सारतः।
ऊहाऊह विधानेन करणीयं समर्चनम्।
नित्योत्सवादि विविधोत्सवाणां प्रमाणानि
नित्योत्सवं कर्तव्य विधिः
कर्मशक्तिं समावाह्य बलिबेरे नियोजयेत्।
बलिबिम्बं समुद्धृत्य डोलारोपण माविशेत्।
नित्योत्सवं समारोप्य तद्बिम्बं शिभिकादिभिः।
आरोपयित्वातु शिरसि परिभ्रमण माचरेत्।
बलिप्रदानेन विधिना उत्सवाभ्युदयावहम्।
शुक्
लाम्बरधरं सौम्यं शुक्लयज्ञोपवीतकम्।
51
परिचारकमाहूय भावितं गरुडात्मना।
तन्मूर्ध्नि चरुपात्रस्थ तण्डुलेन प्रसूनके।
शिरसा धारयेद्विप्रान् घण्टा नादञ्च घोषयेत्।
शूद्रेषु
धारयेद् डोलां बलिदानञ्च निष्पलम्।
तस्मात्सर्व प्रयत्नेन विप्रेषु धारयेत् क्रमात्। ( जयोत्तरे)
नित्योत्सव बेरमलाभे स्वयंव्यक्तादि क्षेत्रेषु कर्तव्य विधिः
स्वयंव्यक्तेच दिव्येच मखार्चा रहितेऽपिवा।
तत्र नित्योत्सवविधिं वदामि कमलेक्षणे।
हेमादि पटले शुद्धे पूरयेत् द्रोण तण्डुलम्।
तमिन् पद्मं समालिख्य शोधयेच्छोषणादिभिः।
तन्मध्ये पीठमाकल्प्य वासुदेवं चतुर्भुजम्।
मूल
भेरात्समावाह्य यजेदर्घ्यादिभिस्सह।
शुक्ल
ाम्बरधरं सौम्यं शुक्लयज्ञोपवीतकम्।
सोत्तरीयं च सोष्णीषं चन्दनाद्यैरलङ्कृतम्।
ध्यात्वा तंविनतानन्दं परिचारक वरं शुभम्।
तन्मूर्ध्नि पटलं न्यस्य यात्रोपकरणैस्सह।
धामप्रदक्षिणी कृत्य पात्रस्थं परमेश्वरम्। (श्रीः)
एकदिनउत्सव काल नियमः
माघमासे पुनर्वस्वो श्चैत्रेवा द्वितयेपिवा।
वैशाखे श्रवणे ऋक्षे रोहिण्यां श्रवणे तथा।
आर्द्रायां मार्गशीर्षाख्ये आषाढे हस्त तारके।
कार्तिके मासि रोहिण्यामन्येष्वेवं विविधेष्वपि।
अवतार दिनेष्वेवं कुर्यादेकाहमुत्सवम्। (पारमे)
पञ्च पर्वाणां नामानि
पक्षे पक्षेच द्वादश्यां मासे मासे तथैव च।
52
अमावास्यां पौर्णमास्यांश्रवणेचोत्तरे तथा।
अवतार दिनेष्वेवं देवदेवस्यवै द्विजाः। (ईश्वरं)
अन्यत्र
एकादश्यां पौर्णमास्यां दर्शे सङ्क्रमणेपिच।
पञ्चपर्वोत्सवं ब्रह्मन् सर्वदोषोपशान्तये। (वि-तिलकं)
तेषु उत्तम विषयः
नक्षत्रेषुच सर्वेषु श्रवणञ्चोत्तमं भवेत्।
तिथीनां द्वादशी श्रेष्टा वाराणां शुक्रवासरम्।
योगानान्तु व्यतीपातं करणान्तु विशिष्टिकम्।
(अनिरुद्धं)
(षण्णामध्वर उत्सवानां नामानि)
अतःपरं ते कमले षण्णामध्वर सञ्ज्ञिनाम्।
क्रमन्तु कथयामास वासुदेवस्य शार्ङ्गिणः।
विष्णोराविर्भावर्क्षेच दर्श श्रवणयोस्तथा।
एकादश्यां सङ्क्रमेच षड्िवधौचोत्सवाः स्मृताः।
नोत्सवः श्रवणे यत्र विष्णोरायतने शुभे।
पञ्चपर्वोत्सवं नाम मासि मासि भवेद्रमे। (श्रीः)
तेषु भेदानि सम्प्राप्ते कर्तव्य नियमः
नक्षत्र भेदे सम्प्राप्ते पूर्वमेव फलप्रदम्।
परेद्युर्दशनाडीचेत् परमेव फलप्रदम्।
एकादश्याममावास्यां द्वादश्यादिषुवा द्विजाः।
परेद्युश्चेत्कला मात्रं परमेव शुभप्रदम्। (ईश्वरं)
मासभेदेन उत्सव भेदाः
माघमासेतु माघर्क्षे दमनारोपणं चरेत्।
फल्गुने मासि ऋक्षेच तुलस्यारोपणं चरेत्।
चैत्रेतुमासे ऋक्षेतु चम्पकाराधनं चरेत्।
53
वैशाख मास ऋक्षेच शतपत्रेण पूजयेत्।
ज्येष्ठमासे विशेषेण फलो(प्लवो)त्सवविधिं चरेत्।
अनुराधेतु विप्रेन्द्रामावास्यां श्रवणेपिवा।
स्नापयेत्सहस्र कलशैः तदर्धैर्वा तदर्धकैः।
अष्टोत्तर शतैर्वापि तन्यूनं न समाचरेत्।
आषाडेमासि मासर्क्षे सहकारफलैर्यजेत्।
श्रवणेमासि मासर्क्षे पूजयेत्कदली फलैः।
भाद्रपदे मासि ऋक्षेपङ्कजाराधनं चरेत्।
आश्वयुजे मासि मासर्क्षे श्वेत पद्मैः समर्चयेत्।
कार्तिके मासि मासर्क्षे दीपारोपणमाचरेत्।
मार्गशीर्षेमासि ऋक्षेच गन्धालेपनमाचरेत्।
पुष्येमासि सिते पक्षे हरिद्रालेपनं चरेत्। (अनिरुद्धं)
अयन भेदेन समय भेदाः
उत्तरायण पूर्वेषु षट्सु सङ्क्रान्त्यादिषुवा द्विजाः।
पश्चात् षोडशनाडीनामन्तरे देवमर्चयेत्।
दक्षिणायन पूर्वेषु षट्सु सङ्क्रमणेषु च.
प्रागेवाभ्यर्चयेद्देवं नाडी षोडशकान्तरे। (ईश्वरं)
चैत्रमासे जलक्रीडोत्सवे विविध युद्धोत्सवाः
मधुमाधव मासेतु शुक्लपक्षे विशेषतः।
कलयापि चतुर्दश्याह्यपृष्टे पर्वणि द्विजाः।
जलक्रीडान्तु देवस्य कुर्याद्देशिक सत्तमाः।
मध्याह्ने बलिदानान्ते यात्रामूर्ति गतं विभुम्।
शिभिकायां समारोप्य श्री पुष्टिभ्यां सहद्विजाः।
चूर्णाधिवासनं प्राग्वत्कृत्वा देशिक सत्तमाः।
श्री सूक्तेन ततो देवम् श्रियं पुष्टिञ्च देशिकः।
अभिषिच्यच चूर्णेन हरिद्रेण यथा विधिः।
54
देवीभ्यां सह देवेशं भ्रामयेद् ग्राम वीथिषु।
ततोदेवस्य देव्योश्च युद्ध क्रीडां च कारयेत्।
प्रथमे गन्धयुद्धञ्च द्वितीये पुष्पयुद्धकम्।
तृतीये
चूर्णयुद्धञ्च
चतुर्थे तैल युद्धकम्।
पञ्चमे क्षीरयुद्धञ्च षष्टेतु कर्पूर कुङ्कुमैः।
नारिकेळजलैर्युद्धं सप्तमेतु समाचरेत्।
गन्धाम्भसाऽष्टमे युद्धं नवमे जलयुद्धकम्।
युद्ध
क्रीडान्तु तत्रैव देवमन्तःप्रवेशयेत्। (ईश्वरं-पाद्मोद्भवे)
तेषामुत्सव फलविषये
परस्परञ्च सिञ्चेयुः सर्वे मङ्गल वारिभिः।
गङ्गास्नान फलं प्राप्य विष्णुसायुज्य माप्नुयुः। (ईश्वरं)
तथैव यानारूडस्य कारणमाह
यानेदेव समारोप्य सह स्नानार्द्रवाससा।
जलक्रीडपुरस्कं तु यात्रोपकरणैस्सह।
भ्रामयेद्ग्राम वीथीषु प्रीतये वरुणस्यच।
प्रजानामपि सर्वेषां पवित्रीकरणायच। (ईश्वरं)
विशाखोत्सव दिन निर्णयमाह
वृषभस्ते दिनकरे पौर्णमास्यान्तु वा भवेत्।
विशाखा ऋक्षयुक्ता वा ह्ययुक्तावा द्विजोत्तमाः।
चतुर्दश्याह्यविद्धायां तस्यामुत्सव माचरेत्। (ईश्वरे-)
अन्यत्र
वैशाखस्य सिते पक्षे विशाखापूर्णिमा युता।
तस्यामृक्षे पूजनेच कुर्याद् भागवतोत्तमाः।
तिथ्ययोगेऽपि नक्षत्रे मुख्यमुत्सव मीरितम्।
ऋक्षहीन तिथौ पूजामासुरं स्यान्निरर्थकम्। (श्रीः)
55
वसन्तोत्सवस्य कारणमाह
वसन्त काल तृप्त्यर्थं तत्समृद्धिभिराहृतैः।
पुष्पैर्नान
ाविधै र्देवमर्चयेद्दक्षिणामुखम्।
आसीनम्मण्डपं क्लृप्ते वेदिमध्ये मनोरमे।
पुष्पान्वितै
ः प्रपां कृत्वा मण्टपे पूजयेद्धरिम्। (पाद्मं)
वसन्तोत्सव कृते फलमाह
एवं यः पूजयेद्देवं पत्र पुष्प फलादिभिः।
तस्य सस्य समृद्धिः स्यात्फलं च सुमहद्भवेत्। (श्रीः)
कल्हार अथवा दमनिकोत्सव विषयः
वैशाखे मासि चैत्रे वै सिते पक्षे शुभेदिने।
कारयेदुत्सवं दिव्यं कल्हार कुसुमैर्मुदा।
द्वादश्यां पौर्णमास्यां वा पुष्पालङ्कारमाचरेत्।
दमनारोपणं ब्रह्मन् अथवाचोभयं सह। (पाद्मोद्भवं)
अन्यत्र
तमुत्सवं प्रवक्ष्यामि वृद्धिदं सर्व देहिनाम्।
ऋतुराजे वसन्तेवा तथा शरदि वा रमे।
ज्येष्टेवा श्रावणेमासे पुष्येवा फाल्गुनेऽपिवा।
पूर्व
पक्षेच पञ्चम्यां द्वादश्यां पूर्वयोरपि।
रोहिणीश्रवणाश्विन्योरुत्तर त्रितयेऽपिच।
यजमानानुकूलेषु तिथितारेषु वा बुधः।
प्रार्थितो यजमनेन कुर्याद्देशिक सत्तमः।
कल्हारैर्भगवद्यागं देशोपद्रव शान्तये। (श्रीः)
कल्हारपुष्पस्य अधिदेवता विषये
प्रार्थयेच्च ततो देवीं वसुधां वसुदायिनीम्।
देवीत्वद्धस्त कल्हार कुसुमैरर्चयेद् विभुम्।
राज्यस्य दोषशान्त्यर्थं प्रीतये तव मेदिनी।
56
इति सम्प्रार्थ्य तद्धस्तात् कुम्भस्थां देशिकोत्तमः।
विनिर्गतानि पुष्पाणि ध्यात्वा दिव्यानिभावयेत्। (श्रीः)
मूर्तिभेदेन कल्हार पुष्प सङ्ख्याणां भेदाः
मूल
भेरस्य कुसुमैः कुर्यात् पञ्च शतैः स्रजम्।
अष्टोत्तर शतैः पुष्पैः कर्मबिम्बस्य वै रमे।
तदर्धेन स्रजं कुर्यात् श्रीभूम्योः स्रजमुत्तमम्।
मखार्चाप्रभृतीनाम्तु पञ्च विंशतिभिः स्रजम्।
कारयेद् विधिनामाला तत्तद्बिम्बानुसारतः। (श्रीः)
एतत् कल्हार उत्सवस्य फलमाह
उत्सवं सर्वलोकानां देवानामिष्ट सिद्धिदम्।
परचक्र प्रवेशेपि शत्रुभिः परिपीडिते।
महामारिकया भूमौ सर्वस्मिन् जननाशने।
महोत्पादादिभिर्लोके पीडितेवा ग्रहादिभिः।
तदाभुवं पूजयित्वा कल्हारोत्सवमाचरेत्।
राजा भूमिमवाप्नोति हन्यन्ते शत्रवस्तथा। (श्रीः)
ज्येष्ट, आषाड मास अभिषेकादि उत्सवमाह
मिथुन ज्येष्ट ऋक्षेवा पौर्णमास्यामथापिवा।
कटके शुक्लपक्षस्य ह्येकादश्या मथापिवा।
नक्षत्रेण वियुक्तायां युक्तायामापि वै रमे।
अवश्यमभिषेकस्यादेकादश्यां हरेस्तिथौ। (श्रीः)
एतदुत्सव अभिषेक फलमाह
एवंयःकारयेत्पूजां श्रद्धापूतेन चेतसा।
सर्वान् कामानिहावाप्य विष्णुलोकं सगच्छति। (पाद्मं)
अन्यत्र
ज्येष्टाभिषेक मारभ्य यावद्वासन्तिकोत्सवम्।
भगवन्मन्दिरे यस्तु कुरुते तस्य सर्वदा।
57
आयुरारोग्य भाग्यानि लभन्त्यत्र न संशयः।
राज राष्ट्राभि वृद्धिश्च तस्मिन्देशे भवेद्धृवः। (परमपुरुषे)
सुद
र्शन जयन्ति निर्णयमाह
ज्येष्टे सुदर्शनं चक्रं हेतिराजं प्रपूजयेत्।
पाराशर्य !सिते पक्षे द्वादश्यां शुक्रवासरे।
चित्रा नक्षत्रके सौम्ये लग्ने कर्कटके शुभे।
अवतारोति मे शुभ्रो दैत्यानां प्राणदायकः।
रक्षकस्तत्र भक्तानां वाञ्छितार्थ फलप्रदः।
तन्मन्त्रेण समभ्यर्च्य स्नापयेत्पूजयेत्सदा। (पाराशर्यं)
श्रावणे जन्माष्टमि उत्सव निर्णयमाह
श्रावणेमासि कृष्णेच पक्षेऽष्टम्यां तिथौ हरेः।
रोहिण्यां जन्म कृष्णस्य लोकानां मङ्गलावहम्।
जयन्ती नाम साख्याता जयत्यशुभ मित्यसौ।
तिथ्यप्ययोग्येऽपि नक्षत्रे केवलेऽर्चनमिष्यते। (पाद्मे)
जन्माष्टमि दिन निर्णयं
चन्द्रोदयेऽष्टमी युक्ता सप्तमी कलया विना।
रोहिणी रहितावापि साहि जन्माष्टमी स्मृता। (ई)
अन्यत्र
सिंहमासे कृष्णपक्षेत्वष्टम्यां रोहिणी शुभे।
हर्षकौलव संयुक्ते बुधवारे शुभे दिने।
कन्याङ्गते बुधे शुक्ले लग्नगेच बृहस्पतौ।
मकरे भूमि पुत्रे च तुलायां च शनौ स्थिते।
कटकेच स्थिते राहौ केतौवा मकरे स्थितौ।
वृषभेतु मृगङ्केच आदित्ये सिंहगे सति।
निशीथे वृषभो लग्ने सर्व लोकहितो हरिः।
वसुदेवस्य देवक्यां जातः कृष्णो भृगूद्भवे।
58
तत्कालेतु विशेषेण कृष्ण रूपि जनार्दनः। (श्रीः)
श्री जयन्ति निर्णयमाह
सूर्योदयेपि सप्तम्या तथाकृत्तिकयापिच।
कलयापिह्यविद्धावा रोहिणी द्विजपुङ्गवाः।
अष्टमी सहितावापि अष्टमी रहितापिवा।
जयन्ती नाम साप्रोक्ता जयत्यशुभमित्यसौ। ईश्वरं,
अन्यत्र
अष्टम्यांवा नवम्यांवा दशम्यांवापि रोहिणी।
अविद्धा यदि लभ्येत कलामात्रापि वैष्णवैः।
ग्राह्या कदापि विद्धातु नग्राह्या वैष्णवोत्तमैः।
मृग
शीर्षन्तु वा ग्राह्यं शुद्धर्क्षस्य ह्यभावतः।
सिम्हभाद्रपदे मुख्या जयन्ती सिंहगापि वा।
(परमं,ईश्वरं)
एतदुत्सवे दिनद्वय सम्प्राप्ते कर्तव्य विधिः
यदितद्योग कालञ्च द्विवारं लभते द्विजाः।
एकस्मिन् सिंहमासेतु पूर्वं हित्वा परं चरेत्।
ऋक्षप्रधाना निष्काम कर्माचरण दीक्षिताम्।
प्रपन्नानां जयन्ती स्याद्यैवं शास्त्रोक्त वर्त्मना।
द्विवारं लभते तत्र पूर्वं त्यक्त्वा परं गृहेत्।
सौम्यवासर योगेन कुर्यादेतन् महोत्सवम्।
(परमपुरुषे)
एतदुत्सवे दिनभेदेन उत्तमादि भेदाः
अत्रकिञ्चिद्विशेषोस्ति वदामि कमलेक्षणे।
विद्धादि दोषे सम्प्राप्ते भिद्यते बहुधोत्सवः।
अष्टमी रोहिणी पूर्णा बुधवारेण संयुता।
ताभ्यां वृषभे लग्ने बृहस्पत्युदिते तथा।
59
उत्तमम्पूजनं तस्यां कृष्णरूपस्य वै हरेः।
बुधवार वियुक्ता स मध्यमा तु प्रकीर्तिताः।
सम्पूर्णांरोहिणी यस्यामष्टमी कलयायुता।
सम्पूर्णायां तथाष्टम्यां रोहिणी कलयायुता ।
पूजनं
तत्तिथौ कार्यं महत्पातक नाशनम्। (श्रीः)
अन्यत्र
परत्रैवोत्सवङ्कृत्वा महापातक नाशनम्।
पश्चाच्चेद्रोहिणी विद्धा पूर्वत्रैव समाचरेत्। (ई)
श्री कृष्णस्य निवेदन विषये
पायसञ्चैव मुद्गान्नं फलं नानाविधं तथा।
जम्बुकाख्य फलञ्चैव विशेषेण निवेदयत्। (अनिरुद्धं)
एतदुत्सवे अर्घ्यदानस्य मन्त्रमाह
अर्घ्यदानं विशेषेण कुर्यात्सर्व फलप्रदम्।
ज्योत्स्नाम्पते नमस्तस्मै नमस्ते ज्योतिषाम्पते।
नमस्ते रोहिणी कान्त सुधाकुम्भ नमोस्तुते।
इति चन्द्रं नमस्कृत्य दद्यादर्घ्यं ततःपरम्।
क्षीरोदार्णव सम्भूताऽत्रिनेत्र समुद्भव।
गृहाणर्घ्यं शशीसोदं रोहिण्या सहित प्रभो।
जातःकंसवधार्थाय भूभारोत्तारणायच।
पाण्डवानां हितार्थाय धर्म संस्थापनाय च।
कौरवाणां विनाशाय दैत्यानां निधनाय च।
गृहाणर्घ्यं मया दत्तं देवक्या सहितो हरे। (ई)
अर्घ्यदानस्य फलमाह
प्रीणनं सर्व देवानां सर्व सस्याभिवृद्धिदम्।
कृष्णा
यार्घ्यं ततो दद्यान्मन्त्रेणानेन वै द्विजाः। (ई)
60
एतदुत्सवे मण्डल पूजायां विशेषः
कृष्णस्य
पुरतो
भूमौ
पिष्टेनालिप्य पद्मवत्।
अष्टभिश्च दळैर्युक्तं मध्ये विपुल कर्णिकम्।
तस्मिन् कृष्णं समावाह्य दळेष्वष्टसु वै क्रमात्।
वसुदेवं देवकीञ्च नन्दगोपं ततःपरम्।
यशोदां रोहिणीञ्चैव बलभद्रं निशाकरम्।
सुभद्रं पूजयेद् देवि परिवारानिवाब्जजे। (श्रीः)
एतदुत्सवे कृष्णबिम्बमभावे कर्तव्य विधिः
स्वतन्त्रं परतन्त्रंवा कृष्णमेवं समर्चयेत्।
अभावे कृष्णबिम्बस्य तत्प्रासाद संस्थितम्।
देवमर्चयेद्भक्त्या जयन्त्यान्तु विशेषतः।
एवं नृसिंहं रामं च वराहं वामनादिकम्।
तत्तज्जन्मदिने सम्यग्विशेष स्नपनेनतु।
महता हविषेनैव चतुस्थानेतु पूजयेत्। (ई)
एवम् उत्सव कृते फलमाह
श्री कृष्ण जन्मदिवसे यः करोत्युत्सवं हरेः।
तस्य गोभू हिरण्यानि वर्धते नात्र संशयः।
यस्मिन् देशे कृतञ्चैतदुत्सवं जगतां पतेः।
तस्मिन् देशे विशेषेण गवां वृद्धिर्भविष्यति। (परमपुरुषे)
एतदुत्सवान्ते पारणकालभेदाः
मुमु
क्षू
णामकामानाम् उत्सवान्ते तु पारणम्।
पुत्रा
दि फलकामानां प्रातरेवहि पारणम्। (श्रीः)
पवित्रोत्सव विषयाः
पवित्रोत्सव कर्तव्य कारणमाह्
संवत्सर कृता कृत्य दोषः सस्य पूर्वकः।
नाशमायाति वै क्षिप्रं पवित्रारोपणायतु।
61
पातियस्मात्स दोषं हि पतनात्परि रक्षति।
विशेषेण द्विजास्त्राति पूर्णं कर्म करोति च।
साधकेच क्रिया हीने तस्मादुक्तो मया महान्।
याग एष पवित्राख्य उक्त लक्षण लक्षितः। (पारमे, ई)
अन्यत्र
पवित्र कर्म हीनेतु नित्यपूजा विनश्यति।
नित्यपूजा विनाशेन राष्ट्रं क्षयमवाप्नुयात्।
तद्ग्रामो निधनं याति तत्स्थानं नाशनं भवेत्।
तस्मात्सर्व प्रय्त्नेन पवित्रारोपणं चरेत्। (अनिरुद्धं)
अन्यत्र
संवत्सरं नरो भक्त्या समभ्यर्च्य जनार्दनम्
यत्फलं समवाप्नोति पवित्रारोपणेन तत्।
तस्माद्भक्ति समायुक्तैः नरैः विष्णुपरायणैः।
वर्षे वर्षेतु कर्तव्यं पवित्रारोपणं परम्। (मार्कण्डेयं)
पवित्रोत्सव निर्वचनमाह
मन्त्रलोपादिना कर्म पतितं विहितं पुनः।
प्रायश्चित्तेन तत्कर्म कर्तारं त्रायते पुनः।
तत्पवित्रं फलैर्भूयो रोहत्येव समाहितम्।
इति निर्वचनात्तज्ज्ञैः पवित्रारोहणं मतम्। (पाद्मं)
अन्यत्र
पतनात् त्रायते तस्मात्पवित्रम्परिकीर्तितम्। (अनिरुद्धं)
पवित्रोत्सवकृत कालभेदे चान्द्र, सौर, वैष्णव भेदाः
आषाढ पञ्च दश्यांस्तु यावद्वै कार्तिकस्य च।
सम्पूर्णं चन्द्र दिवसम् तं कालं चान्द्रमन्तिमम्।
आकर्कट सङ्क्रान्तेस्तुला भागक्षयावधि।
कालन्तमष्ट पक्षञ्च सौरं मध्यम सञ्ज्ञितम्।
62
एकादश्यां दिनान्तो यश्चातुर्मास्योप लक्षितः।
कालन्तम् वैष्णवं विद्धितूत्तमं सर्व सिद्धिदम्। (पारमे, ई)
चातुर्मासस्य त्रिविधाः
चातुर्मास्यं त्रिधाप्रोक्तं सौरश्चान्द्र मासं तथा।
वैष्णवञ्च विशेषेण त्रिविधं सम्प्रकीर्तितम्। (अनिरुद्धं)
तेषां लक्षणमाह
सङ्क्रान्त्याधिकं सौरंस्यात् चान्द्रश्च प्रथमादिकम्।
द्वादश्यादि त्रिकञ्चैव वैष्णवं परिकीर्तितम्। (अनिरुद्धं)
तेषु उत्तमादि भेदाः
वैष्णवञ्चोत्तमं प्रोक्तं मध्यमं सौरमुच्यते।
चान्द्रमप्यधमं प्रोक्तम् उत्तमेतु समाचरेत्। (अनिरुद्धं)
दिननिर्णयमाह
चातुर्मास्येत्सवाऽन्यतमे मासे वै शुक्लपक्षके।
द्वादश्यां देवदेवस्य पवित्रारोपणमाचरेत्। (पारमे, ई)
अन्यत्र
पूर्वोदितेषु
मासेषु शुक्लपक्षेऽमृतोद्भवे।
प्रथमायां तृतीयायां पञ्चम्यामथवा तिथौ।
एकादश्यां दशम्यांवा त्रयोदश्यामथापिवा।
द्वादश्यां पूर्णिमायां वा नक्षत्रे यमदैवते।
रोहिण्यां पुष्य नक्षत्रे मृगशीर्षे मखेऽपिवा।
चित्रर्क्षे श्रवणेवापि रेवत्यस्विनि तारके।
तत्तन्मासस्य नक्षत्रे पूर्णिमारहिताऽपिवा।
(ईश्वरं,पारमे,श्रीः पाद्मं)
पवित्रेषुसूत्र भेदाः
प्रथं दर्भसूत्रन्तु पट्ट सूत्रमतः परम्।
तृतीयं
क्षौमसूत्रन्तु पद्मसूत्रमतः परम्.
63
कार्पास सूत्रमथवा वेत्रसूत्रमथापिवा।
कन्यया कृत सूत्रन्तु नारीयातु पतिव्रता। (मार्कण्डेयं)
पवित्रेषु उत्तमादि भेदाः
पञ्च वर्णसमायुक्तम् पञ्च यष्टि समन्वितम्।
पवित्रञ्चोत्तमम् ज्ञेयम् यष्टित्रय समन्वितम्।
पवित्रं मध्यमं प्रोक्तमधमम् एक यष्टिकम्। (श्रीः)
अन्यत्र
शिर आरभ्य नाभ्यन्तं पवित्रन्तु कनीयसम्।
ऊरुमात्रं तथारभ्य पवित्रं मध्यमं स्मृतम्।
उत्तमं जानुमात्रन्तु पवित्राणां प्रमाणतः। (मार्कण्डेयं)
पवित्राणां स्थानभेदेन नामभेदानि
जान्वन्तं वनमालेति नाभ्यन्तं कौस्तुभं स्मृतम्।
वक्षस्थलान्तं श्रीवत्सं किरीटाख्यं शिरः स्थितम्।
देवीनाञ्च श्रियादीनां पवित्रं पद्म सञ्ज्ञितम्।
पवित्रमन्य देवानां सुदर्शनमितीरितम्।
द्वारतोरण कुम्भानां पवित्रं शङ्ख सञ्ज्ञितम्।
मानुषाणां पवित्रन्तु चक्रमित्यभिधीयते। (श्रीः)
आचार्यादीनां पवित्र मानविषये
आचार्यानां यतीनाञ्च द्विजातीनां सलक्षणम्।
पवित्रं नाभि पर्यन्तम्अन्येषांस्तनमात्रकम्। (श्रीः,मार्कण्डेयं)
अन्यत्र
अष्टोत्तरेण सहस्राणां शतेण ग्रन्थिभिस्तथा।
शिरःपूर्वावतारादौ यावत्पीठन्तु वैष्णवम्। (पारमे)
अन्यत्र
बिम्बानां मनुजानां वा नाभिमानं प्रकल्पयेत्।
ग्रन्ध्याह्वय पवित्रन्तु हृन्मानं परिकल्पयेत्।
अलङ्कार पवित्रन्तु जङ्घामानं चतुर्मुख।
64
मर्यादाख्या पवित्राणि जानुमानं चतुर्मुख।
किरीटादि पवित्राणि बहुग्रन्थियुतानिच। (विष्णुतिलकं)
अन्यत्र
तन्तूनां द्वादशज्ञेयं परिवार पवित्रकम्।
आचार्यस्य पवित्रं हि तन्तूनां सप्तविंशतिः।
अष्टाविंशति तन्तूनां कुण्डस्य च पवित्रकम्।
चत्वारिंशतु तन्तूनां प्रासादस्य पवित्रकम्।
चत्वारिंशत्तु तन्तूनां धूप दण्ड पवित्रकम्।
पञ्च विंशति तन्तूनां पट्टिकानाम्पवित्रकम्।
अष्टा विंशति तन्तूनाम् आलयस्य पवित्रकम्।
एकोनत्रिंशत्तन्तूनां गोपुरस्य पवित्रकम्।
पञ्चत्रिंशत्तन्तूनां प्रासादस्य पवित्रकम्।
नवत्रिंशत्तु तन्तूनां बलिपीठ पवित्रकम्।
उप पीठ पवित्रन्तु पञ्च विंशति तन्तवः। (मार्कण्डेयं)
अधिवासस्य पवित्र लक्षणमाह
पवित्रमधिवासार्थमाद्यं नाभ्यावधि स्मृतम्।
अष्टोत्तर शतैस्सूत्रैः द्वात्रिंशद् ग्रन्थिभिर्युतम्।
मूल
भेरादि भेराणां पवित्रमिदमिष्यते।
पवित्रं मण्डले पद्मतुल्यमानं घटेपिच।
कुण्डेच
मेखलामानं पूर्वेद्युर्मानमीरितम्। (पाद्मं)
अन्यत्र
एवमानेः पवित्रेद्वे प्रदद्याद् द्विजसत्तम।
यद्वाकिरीटमाद्येतु मध्ये श्रीवत्स कौस्तुभे।
तृतीये
वनमालाञ्च मन्त्रैरेभिस्तु विन्यसेत्। (पारमे)
अधिवास कार्य क्रमाणि
प्रोक्षणं ताडनन्दाहमुत्पाटापूरणं तथा।
65
लोहकार मृत्तिकाभिर्भोगिकालञ्च पूजनम्।
सांस्पर्शञ्चेति दशधा सर्वभोगेषु संस्कृतिः। (अनिरुद्धं)
अधिवास होम विषये
मण्डलस्योत्तरे देशे जुहुयात्त्न्तु सङ्ख्यया।
ग्रन्थीनां सङ्ख्ययाचैव जुहुयात्प्रणवेनतु।
समिधो हविराज्यं च होमद्रव्याणि देशिकः।
हुत्वा सम्पात विधिना पवित्राणि च संस्पृशेत्। (मार्कण्डेयं)
म्मण्डल पवित्रस्य लक्षणमाह्
मण्डलस्य प्रमाणेन कुर्याच्चान्यच्चतुष्टयम्।
प्रथमं पद्ममानेन नाभिमानं द्वितीयकम्।
अरतुल्यं त्रितीयंस्यात् चतुर्थीं नेमिभिः समम्।
एकाशीतिभिरावर्तैः सूत्राणां द्विज सत्तम। (पारमे.ईश्वरे)
पवित्र समर्पणे मन्त्रमाह
चक्राब्ज मण्डलेमन्त्रमिदंविष्णुरिति ब्रुवम्।
प्रविश्य मन्दिरं सर्वै मङ्गलैस्सह देशिकः।
मूल
भेरं समासाद्य पवित्र न्यसनं ततः।
पूर्वोदितेन
मन्त्रेण सर्वार्चास्युर्यथाक्रमम्। (पाद्मं)
यागशालायां द्वार पूजा विषये
ईशान दिशिवा न्यस्त्वा यागस्येच्छानु सारतः।
तद्गर्भी कृत्य संलिख्य हेतिराट् चन्दनादिना।
चक्रं ध्यात्वा मण्डपोर्ध्वे पङ्कजं वसुधातले।
निर्गमेच गदान्देवीं शङ्खं च ककुभाष्टकौ।
प्राकाराकार देहाञ्च नानाज्वाला समाकुलाम्।
शक्ति रूपां गदांवाथ केवलं मन्त्रतोन्यसेत्। (पारमे,पाद्मं)
माषान्न बलिदानस्य कारणमाह
प्रत्यूह कारिणां तस्य छिद्रमन्विप्य धावताम्।
66
भूतान
ां राक्षसादीनां माषान्नेन बलिं क्षिपेत्। (पाद्मं)
हवनविषये द्रव्यानां नामानि
अग्नौच जुहुयादन्नं पायसादि चतुर्विधम्।
पौरुषेणैव सूक्तेन यवैश्च व्रीहि वेणुभिः।
तिलैर्लाजैस्तथा पुष्पैः तथाचागरुभिर्घृतैः।
समिद्भिर्मूलमन्त्रेण पृथगष्टोत्तरं शतम्.(पाद्मं)
एतदुत्सवे चतुस्थान पूजनस्य मन्त्रमाह
अष्टाक्षरेण मन्त्रेण महाकुम्भेतु पूजयेत्।
द्वादशाक्षर मन्त्रेण मण्डलेतु समर्चयेत्।
विष्णुमन्त्रेण विप्रेन्द्र अग्निस्थं हरिमर्चयेत्।
उत्सवेतु विशेषेण गायत्रिया सम्प्रपूजयेत्। (अनिरुद्धं)
कुम्भमण्डलादीनां पूजन विषये
कुम्
भमण्डलयोः प्रात र्मध्याह्नेहरिमर्चयेत्।
रात्रावग्निषु पूजास्याद्विभवे सत्ययं विधिः। (श्रीः)
अन्यत्र
संहिताद्यैश्चतुर्भिस्तु कुम्भे सम्पूजयेद्धरिम्।
शाखाद्यैमण्डलैः प्रोक्तमारणाद्यैस्तु बिम्बकैः।
कुम्
भेचाऽष्टाक्षरेणैव मण्डयेद् द्वादशाक्षरम्।
बिम्बेच विष्णुगायत्र्या कुण्डेचैव षडक्षरम्। (भारद्वाजम्)
उत्सवे पूजन विषये सङ्ख्या नियममाह
चतुःस्थानेषु देवस्य पूजा सङ्ख्यामिमां श्रुणु।
शतोत्तर सहस्रम्वा सप्तत्युत्तर षट्शतम्।
अथवा पूजनं कुर्यात् षष्ट्युत्तर शतत्रयम्।
विभज्य कुर्यात्पूजांवै सान्निध्याधिक सिद्धये। (श्रीः)
उपकुम्भानां पूजने दिङ्िनर्णयमाह
उपकुम्भेषु सर्वेषु वासुदेवादि मन्त्रतः।
वारुणादि नैऋत्यान्तं योजयेन्मन्त्रवित्तमः। (अनिरुद्धं)
67
अवभृतकाले तत्तीर्थे सर्व तीर्थ सान्निध्य विषयः
पूर्वामुखञ्च
तद्यानमादाय च पवित्रकम्।
वामहस्त तले कुर्यात् क्ष्मामण्डल गतन्त्विव।
विधृयान्मध्य भागाच्च पाणिना दक्षिणेनतु।
अवतीर्याम्भसो मध्यं निमज्जेत् सहतेन वै।
सन्निधिं तत्र तत्कालं प्रकुर्वत्यचिरात्तु वै।
निश्शेषाणिच तीर्थानि लोकत्रय गतानि च।
मन्त्रात्मा यत्र रक्षार्थं क्षणमास्थे जलाशये।
तत्रायतन तीर्थानां सर्वेषांस्यात् समागतः।
मुहूर्ताऽतिक्रम दोषस्तत्र न विद्यते। (पारमे)
पवित्राणाम् अवरोपण विषये
उच्चरन् पौरुषं सूक्तम् सामंयद्वा रथन्तरम्।
त्रिसुपर्णं तथा मन्त्रं मूलमन्त्रमथापिवा।
अवरोप्य पवित्राणि देयानि गुरवे ततः। (पाद्मं)
अन्यत्र
यन्मया ब्रह्म सूत्रञ्च कल्पितम् ग्राहयस्य च।
कर्मणां पूरणार्थाय यथा दोषो नमे भवेत्। (पारमे)
अन्यत्र
विसर्जयेत्पवित्राणि विष्वक्सेनाय दापयेत्।
विष्वक्सेन प्रसादञ्च आचार्याय निवेदयेत्। (मार्कण्डेयं)
पवित्रोत्सव कृते फल निरूपणमाह
इत्युक्तं योगिनां श्रेष्ट पवित्रारोहणं परम्।
ऊनातिरिक्ताद्यत् पाति भुवि भक्त जनं सदा।
तस्य निर्वर्तयद्भक्त्या ब्राह्मणो वेदविद्भवेत्।
श्रीमानत्युग्र शक्तिर्वै क्षत्रियोऽच्छिन्न सन्ततिः।
धन धान्ययुतो वैश्यःशूद्रस्तुसुखदाभवेत्। (पारमे,ईश्वरं)
68
पवित्रमालां धारणे फलमाह
धारयन्ति पवित्राणि ये भक्ताः श्रद्धयान्विताः।
तेऽपि निर्धूत पापानि मोदन्ते दिविदेववत्।
आचार्यो मूर्तिपास्सर्वे येचान्ये परिचारकाः।
येश्रृण्वन्ति च पश्यन्ति कीर्तयन्तिच कर्म तत्।
ते सर्वेपि समृद्धार्था लभन्ते नात्र संशयः। (पाद्मं)
अन्यत्र
पवित्र धारणाद्विप्र सर्व पापहरं भवेत्।
सर्वयज्ञ फलञ्चैव सर्व तीर्थ फलम्भवेत्। (अनिरुद्धं)
अन्यत्र
पवित्रोत्सव कालेतु वासुदेवस्य चक्रिणः।
पूजाल
ोपादि शान्त्यर्थम् अर्पितन्तु पवित्रकम्।
भक्त्या यो धारयेन्नित्यं तस्य कुत्रापिच द्विजाः।
कर्मलोपन्तु नभवेत् इति शास्त्र विनिश्चयः। (परमपुरुषं)
अन्यत्र
पवित्राराधनं विष्णोः श्रद्धया यःकरोतिच।
सयाति ब्रह्मणःस्थानं विष्णु सायुज्यमाप्नुयात्।
सर्व पापविनिर्मुक्तस्सर्व दुःख विवर्जितः।
यथाऽश्वमेधं विप्राणां राजसूयुश्च भूभुजाम्।
यथास्वधा पितृणाञ्च सुराणाममृतं यथा।
नराणाम् जाह्नवी तोयम् देवानाम् अच्युतो यथा।
तथाहि देव देवस्य पवित्रारोपणम् परम्। (अनिरुद्धे)
अन्यत्र
एवं हि विधिवत्कृत्वा पवित्रारोपणं परम्।
विष्णु सायुज्यमाप्नोति पुनरावृत्ति वर्जितम्। (मार्कण्डेयं)
69
भाद्रपदमास अपराजित (विजय दशमि)
उत्सव विषयः
एतदुत्सव कृत कारणमाह
पूजयन्ति
नमस्यन्ति वानप्रस्थाः कदाचन।
दिदृक्षा यदि तेषांवै तत्कालः कथ्यतां हरे। ….।
अश्वमारोप्य देवेशम् अलङ्कृत्यच भूषणैः।
सन्नद्धैसायुधैश्चैव भृत्यैर्नीत्वा महा वनम्।
तत्र ध्यानपरैर्नित्यं वानप्रस्थैः समर्पितम्।
कन्दमूलफलं चान्यद् गुरुदेवी निवेदयेत्। (श्रीः)
एतदुत्सवस्य दिननिर्णये
ईषस्य दशमीं शुक्लां विजयान्तां विदुर्बुधाः।
तस्मिन्नेवतु देवस्य विजयोत्सवमाचरेत्।
नवमीकलयाचैव विद्धात्याज्या भवेत्सदा।
परवेधायुतायान्तु दशम्यामुत्सवं चरेत्।
श्रवणर्क्षायुताञ्चापि पूर्वविद्धां परित्यजेत्। ……
राज्ञापट्टाभिषेकार्थ पूर्वविद्धादि दूषितम्।
दशमीन्तु परित्यज्य शुद्धमेव परिग्रहेत्। (परमपुरुषं)
महा नवमिकोत्सव**(*दशमिदिन*) **विशेषमाह
वक्ष्यमाणेन विधिना कुर्याद्राष्ट्राभिवृद्धिदम्।
नवम्यामेव देवस्य तुरगञ्च विशेषतः।
अलङ्कृतं तथास्त्रौघं देवस्य धनुरादिकम्। ….
तत्रदेवस्य तुरगम् तार्क्ष्य मन्त्रेण मन्त्रवित्।
समभ्यर्च्याऽर्घ्य गन्धाद्यैःहविरन्तं समर्चयेत्।
आयुधान्यर्चये त्तद्वत्तत्तन्मन्त्रेण देशिकः।
दशम्यां देवदेवस्य कृत्वा नित्यार्चनं पुरा। ….
70
भद्रासने समावेश्य वह्नि वृक्षस्य मूलतः॥
आयुधानि समभ्यर्च्य पुण्याहोक्ति पुरस्सरम्।
शमी पत्रन्तु सङ्गृह्य मूलमन्त्रेण देशिकः।
दत्वा देवस्य शिरसि अर्घ्याद्यैः सम्प्रपूज्यच।
ताम्बूलं विनिवेद्याथ देशिकेन्द्रस्तदनुज्ञया। (ईश्वरं,श्रीः)
तुर
गस्यापि रक्षाबन्धन विषयमाह
नवरात्रात्मकं कार्यमीषे सिते महाव्रतम्। ..
तुरगान्
स्नापयित्वादौ चणकादीन् निवेदयेत्।
रक्षयाबन्धनं लक्ष्म्या अश्वादीनाञ्च कारयेत्।
गारुडेनैव मन्त्रेण ह्यश्वादीनर्चयेत्क्रमात्। …(पाराशर्यं)
वह्निवृक्षं परिक्रम्य तुरगान् भ्रामयेत्तदा।
शमीमन्त्रेण पत्रेण देवाभिषेकमाचरेत्। (पाराशर्यं)
चतुर्दिक्षु बाणान् प्रयुज्य विषये तत्फलानिच
धनुर्बाणान् समादाय सर्वदिग्विजयायच।
सर्वशत्रुविनाशाय राजराष्ट्राभिवृद्धये।
चतुर्दिुक्षु चतुर्बाणान् ऊर्ध्वोऽधश्च शरद्वयम्।
प्रयुञ्जेदस्त्र मन्त्रेण धन्वनागेति वा ऋचा।
ततोऽर्चयेद्देव देवं विविधैरुपचारकैः। (ईश्वरं)
तदुत्सवे समर्पित शमीपल्लवादि धारणे फलमाह
आस्विनस्य सिते पक्षे दशंयां विजयोत्सवे।
शमीपल्लवस्ययुक्तानक्षतान् यो परिग्रहेत्।
तस्य सर्वत्र विजयं सर्वकार्येषु निश्चयम्। (परमपुरुषं)
भाद्रपद मासे वराहपूजने विशेषफलमाह
मासि भाद्रपदे देवं श्रावणेचादि पूरुषम्।
वराहदेवं सुभगं हिरण्याक्षसुरद्विषम्।
यजेत देव्या धरया सार्धं सर्वार्थ सिद्धये। (पाद्मं)
71
आश्वयुज मासे नरकचतुर्दशिउत्सव करणे फलमाह
अपरं देवि वक्ष्यामि उत्सवं पुष्टिकामदम्।
स्वर्गदञ्चापि सर्वेषां वैष्णवानाञ्च मुक्तिदम्।
कर्तव्य नियमः
आश्वयुक् कृष्णपक्षस्य चतुर्दश्यां विधूदये।
तैलेन स्नापयेद्देवमवशिष्टेन वै गुरुः।
शिरसाधारयेत् पूर्वं भक्तेभ्यो धारयेत्ततः।
भगवद्गात्र संस्पृष्टं तैलं मन्त्रैश्च मन्त्रितम्।
शिरसा धारयेयुस्ते शरीरेषु नलिम्पयेत्। (श्रीः)
अन्यत्र आग्रयण उत्सवसमयाः
आग्रयणं श्रावणे मासि मासिप्रोष्टपदेऽपिवा।
मासेचाश्वयुजे ब्रह्मन् कार्तिकेमासिवा भवेत्।
वर्षेष्वेवं ततोऽन्यत्र तैष्ये माघेपिवा यजेत्। (पाद्मं)
(आश्वयुज मासे महालक्ष्मि उत्सव करणे विशेष विधिः)
दिन विकल्पः
अथचाश्वयुजे मासि कर्तव्यं सर्व सिद्धिदम्।
वीरलक्ष्म्युत्सव विधिं वक्ष्यामि मुनिसत्तमाः। (ई)
अन्यत्र
तस्मिन् मासे सिते पक्षेह्यष्टमी कलयापिवा।
अविद्धायां नवम्यान्तु श्रीदेव्युत्सव माचरेत्। (ई)
कुम्भ पूजनविषये विशेषः
कुम्
भेच मण्डले बिम्बे वह्नौ चापि यथाविधि। …
कुम्
भार्चने श्रियं देवीं मध्य कुम्भे समर्चयेत्।
सुद
र्शनञ्च वर्धन्यां प्राग्वदेव समर्चयेत्।
लक्ष्मीः कीर्तिर्जया माया उपकुम्भाष्टके द्विजाः।
प्रभवाप्यय योगेण पूज्याः प्रागादिषु क्रमात्। (ई)
72
बिम्ब पूजने विशेषमाह्
हेमपीठे समारोप्य ह्यलङ्कारासनोदितैः।
भोगैः क्रमेण सम्पूज्य नयेद्भोज्यासनं ततः।
अर्घ्यादीनर्हणं चापि मधुपर्कं समर्चयेत्।
पृथुकादीं
श्चोपहारान् श्रियै देव्यै निवेदयेत्। (ई)
एवं कृते फल विशेषमाह
अश्विनस्य सिते पक्षे नवम्यां सर्वतो भुवि।
वीर लक्ष्म्युत्सवं कार्यं सर्व लोक सुखावहम्।
यःकरोत्युत्सवञ्चैतत्तस्यलक्ष्मीर्निश्चलाभवेत्।
(परमपुरुषं)
अन्यत्र
एवं यःकारयेद्भक्त्या महानवमिकोत्सवम्।
आयुरारोग्यमैश्वर्यं तेजः कीर्तिञ्च सन्ततिम्।
सर्वाभीष्टञ्च सम्प्राप्य ब्रह्म सायुज्यमाप्नुयात्। (ई)
अन्यत्र
एकादश्याऽश्विने मासि ज्ञेया पाशाङ्कुशाऽभिधा।
फुल्ले
न्दीवरवर्णा च हार केयूर भूषिता।
नानलङ्कार सर्वाङ्गा प्रासादसुमुखी तथा।
ध्येया देवी व्रते शुभ्रे आराध्यः पद्मनाभकः।
पद्मावत्या समं देवः सर्व शास्त्रोपनिष्ठितः।
कदळीफलमर्घ्येऽत्र शमी पत्राणिचार्चने।
नैवेद्य शालिपिष्ठाञ्च दाने मुद्रा सुवर्णजा।
यज्ञात्सौमिक नाम्नातु फलंस्यादधिकं मुने। (सङ्कर्षणं)
कृत्तिकादीपोत्सव दिननिर्णयः
कृत्त्ि
ाकासुच कार्तिक्यां पौर्णमास्यां मधुद्विषः।
कृत्त्ि
ाकाभिरयोगेवा केवलायां तिथौ भवेत्।
73
दीपोत्सवस्तदा सर्वं शोभयेद्देव मन्दिरम्। (पाद्मं)
अन्यत्र
वृश्चिकाख्ये दिनकरे पौर्णमासीतु वा द्विजाः।
चतुर्दश्या भरण्याश्च कलयाप्यरुणोदये।
अविद्धा कृत्तिकायुक्ता ह्ययुक्तावा मुनीश्वराः।
तस्यां वृषभकालेतु दीपारोपणमाचरेत्। (ई)
अन्यत्र
कृत्त्ि
ाकायाञ्च कार्तिख्ये सायाह्ने दीपमङ्गलम्।
संस्कृत्य गार्हपत्याग्निं दीपांस्तस्मात्समानयेत्।
सायङ्काले वृषे लग्ने दीपाराधनमाचरेत्।
दीपांश्चैव माहादीपान् दीपयेदग्नि तृप्तये।
निवेद्य पृथुकान्लाजान् देवायोत्सवमाचरेत्।
(वि-तिलकं)
अन्यत्र
पर्वद्वयेतु सम्प्राप्ते तस्मिन्मासे द्विजोत्तमाः।
दीपोत्सवन्तु मासान्तपर्वण्येव समाचरेत्। (ई)
अन्यत्र
पर्वद्वयं कृत्तिकाभिरयुक्तञ्चेत्तदा द्विजाः।
रोहिण्यावापि संयुक्ते पर्वण्युत्सवमाचरेत्।
अन्यत्र
रोहिण्याअप्ययोगेतु तदा मासान्त पर्वणि।
सङ्क्रान्ति योग दुष्टेपि दीपरोपणमाचरेत्।
ग्रहण सम्भवे नियमः
सङ्क्रान्त्याचोपरागेण दूषिते ते यदा भवेत्।
नक्षत्रञ्च तिथिञ्चैव त्यक्त्वा शुद्ध दिने चरेत्।
एकाचेदुपरागेण पूर्णिमा दूषिता यदि।
पुरस्ताच्च परस्ताच्च वर्जयित्वाऽष्ट नाडिकाः।
74
दीपोत्सवं तदा कुर्यादग्नि तृप्त्युत्सवं शुभम्। (श्रीः)
अन्यत्र
अथचन्द्रोपरागेण दुष्टं पर्वम् यदि द्विजाः।
प्राक्पश्चादुपरागस्य सन्त्यक्त्वा सप्त नाडिकाः।
दीपं रात्र्यन्तरे कुर्याद्राज राष्ट्र सुखावहम्। (ईश्वरं)
एतद्सुत्सवस्य कारण्माह
पुरामहाबलि
र्नाम मद्भक्तो दानवोत्तमः।
सर्वान् देवान्विजित्यैव त्रैलोक्यस्याधिपो भवेत्।
तं विजेतुमशक्ता वै देवा मां शरणं ययुः। ….।
नीत्वा तद्राज्यभारमसुरं कारयाम्यहम्।
एवं मां प्रार्थयत्तस्मिन् काले दैत्याधिपो बलिः।
उपक्रान्ता मयातृप्तिर्वह्नि रूपस्य वैविभो।
मयाप्रीतिस्तु नाकारि विघ्नोभूत्यज्ञ सन्ततेः।
तस्मादस्मिन् दिने भूम्यामालयेषु गृहेषुच।
अग्निंहुत्वा प्रदीपांस्तु दीपयेयुस्तदग्निना। (श्रीः)
दीपारोपणक्रमः, देवताः निर्णयमाह
कृत्वा
देवस्यपुरतः प्राग्वत्पीठे तु विन्यसेत्।
नेत्रेणचाग्नि मन्त्रेन दीपमर्घ्यादिभिर्यजेत्।
ततः शुभे मुहूर्ते तु वृषलग्ने गुरूत्तमः।
देवमर्घ्यादिनाभ्यर्च्य दीपपात्रं समुज्वलम्।
आदाय नेत्रमन्त्रेण उद्दीप्यस्येतिवा ऋचा।
प्रदर्श्य देवदेवाय सर्व मङ्गल संयुतम्। (ई)
अन्यत्र
मध्यपात्रेत्वाढकेन गोघृतेन सुपूरयेत्।
परितोऽष्टसु पात्रेषु गोघृतेन यथार्हतः।
मध्यपात्रेतूर्ध्वमुखीं वर्तिं मध्ये निधापयेत्।
75
अन्येष्वपिच पात्रेषु इत्थमेव प्रकल्पयेत्।
पात्रस्थं श्रीशमावाह्य वह्नौ सम्पूजयेद्रमे। (श्रीः)
दीपाणाम् आज्यविशेषाः
उत्तमं कपिलाज्यं तु मध्यमं गोघृतं भवेत्।
त्याज्यं तु महिषाज्यन्तु प्राणिजे वर्जयेन्नृप। (मार्कण्डेयं)
दीपस्य वर्तीनाम् उत्तमादि भेदाः
दीपस्य पद्मनाळं तु कार्पासंवाऽथ कारयेत्।
दीपस्य पद्मसूत्रं तु दीपानामुत्तमो भवेत्।
मध्यमं दीपनाळन्तु मध्यमाङ्गुष्ट सम्म्मितम्।
अधमं दीप नाळन्तु कनिष्टा सदृशं भवेत्। (मार्कण्डेयं)
अन्यत्र विष्णुदीपज्वलन विषयः
ततस्तु देवदेवेशं गोपुरद्वारमानयेत्।
तत्रद्विजाः वक्ष्यमाणं विष्णुदीपं प्रकल्पयेत्। (ई)
तेषु मानेषुउत्तमादि भेदाः
प्रासादाग्रं ततः कुर्यात् मण्टपस्याग्रतोऽपि वा।
प्रासाद सदृशम् श्रेष्टं तदर्धं मध्यमं भवेत्।
तस्यार्धमधमं ज्ञेयं दीप दण्डन्तु कारयेत्। (मार्कण्डेयं)
तत्स्तम्भे देवतानियमः
शिलाभिरिष्टकाभिर्वा कल्पयेन्मुनि पुङ्गवाः।
स्तम्भाधस्तात्पूर्व भागे सिंहं दक्षेतु मारुतिम्।
पश्चिमे वैनतेयञ्चाप्युत्तरे हंसमालिखेत्।
एवङ्कृते दीप दण्डे यथा शास्त्रं सुशोभने।
मुहूर्ते तार्क्ष्य मन्त्रेण पूर्वमेव प्रतिष्ठिते।
तदा पूर्वोदितं दीप पात्रमारोपयेद्विजैः। (ई)
अन्यत्र
अग्निबीजमनुस्मृत्य दीपं प्रज्वालयेत्ततः।
76
दीपमध्ये महाविष्णुं दक्षिणे रुद्रदैवतम्।
वामेचैव विधिम्पूज्य तत्तन्मन्त्रेण पूजयेत्। (मार्कण्डेयं)
अन्यत्र
गोपुरस्य पुरोभागे शत तालोन्नतं तुवा।
तदर्धं वा तदर्धंवा खादिरं चन्दनन्तुवा।
सालन्तालं नारिकेलमृजुं स्तम्भं समाहरेत्। …।
आज्यावसिक्तवस्त्रैर्वा तैल वस्त्रैर्नवैः प्रिये।
तालपत्र समूहैर्वा यद्वा वित्तानुसारतः। ….।
तेभ्यो वर्तीः समादाय तत्तद्दिक्षुच दीपयेत्।
अग्नेः प्रशमनादर्वाग्राज राष्ट्राभि वृद्धये।
छेदयेद्स्तम्भमूलन्तु ततो नीराजयेद्विभुम्।
(श्रीः,मार्कण्डेयं)
तेषु वर्णाश्रम भेदेन आकार भेदाः
ब्रह्मवृद्धिकरञ्चाग्रं वृत्तं तद्राज वृद्धिदम्।
वैश्यानां वृद्धिदं प्रोक्तमष्टाश्रं तु तथैव च।
गदाशङ्ख समाकारं पद्माकारन्तथैव च।
त्रिकोणज्वल पीठन्तु शूद्राणामृद्धिदं स्मृतम्। (मार्कण्डेयं)
दीपानाम् आकार भेदाः
मालादीपम महादीपं चक्रदीपं तथैवच।
कूर्माकार
दीपञ्च मत्स्याकारम तथैव च।
कूट
ाकार्प्रदीपञ्च धन्वाकारं तथैव च।
इत्येते दीप सङ्गं च आचरेदुत्सवं महत्। (मार्कण्डेयं)
स्थान भेदेन आकार भेदाः
प्राकाराणाम्तु सर्वेषां मालादीपं प्रशस्यते।
मण्टपे च महादीपे चक्रदीपन्तु गोपुरे।
कूर्मं
महानसे चैव मत्स्यं पुष्पालये तथा।
77
कूट
ाकारं तु कूपे च धनधान्यालये धनुः।
दीपं मज्जन शालायां दण्डाकारं प्रशस्यते।
शङ्खाकारम तु शयने मालाकारं प्रशस्यते। (मार्कण्डेयं)
नीराजनस्य लक्षणमाह
कृत्त्ि
ाका दिवसाद्ब्रह्मन् न परेद्युःनिशामुखे।
महानसद्वारमासाद्य दीपान् प्रज्वालयेद्बहून्।
दीपकुम्बंसमादाय आधारोपरि विन्यसेत्।
दीपकुम्बं समभ्यर्च्य देवमिष्ट्वा विशेषतः।
षडङ्गन्यास कृत्वातु भ्रामयेद्देव मूर्धनि।
दक्षिणं पादमारभ्य वामपादन्तु पश्चिमम्।
भ्रामयेद्देव देवेशं मुखमध्ये विसर्जयेत्। (अनिरुद्धे)
एवङ्कृते फलविशेषमाह
एवं यःकारयेद्भक्त्या दीपोत्सवमनुत्तमम्।
इहलोके सुखं प्राप्य परलोके महीयते। (ई)
अन्यत्र
वत्सरे यस्तु राजेन्द्र दीपदानेन यत्फलम्।
तत्फलं कार्तिके मासि दीपारोपणके नरः।
एककालं द्विकालं वा त्रिकालं वाथ कार्तिके।
दीपमारोपयेद्देवं विष्णु सारूप्यतां नयेत्। (मार्कण्डेयं)
कृत्तिकामासे एकादश्यां विशेषयजनक्रमः
कृत्त्ि
ाके मासि विप्रेन्द्र! शुक्लैकादशिका तु वा।
तस्यामुपोष्य रात्र्यान्तु जागरेण जगत्पतिम्।
तत्कालोचित रागोत्थैः तोषयित्वा तु गीतकैः।
ब्राह्मे मुहूर्तेतु सम्प्राप्ते विशेषेण यजेद्विभुम्।
संश्रावयेद्गीतकानि स्तोत्राणि विविधाह्कथाः।
होमावसानं सर्वन्तु सविशेषं समाचरेत्।
78
तत्फलमाह
तत्काले ये च गायन्ति तच्च श्रुण्वन्ति ये जनाः।
तेषाम्पुण्य फलावाप्तिं कः शक्नोत्यभिवर्णितुम्।
आचार्यः साधकवापि कुर्वीरन्नेव मुत्सवम्। (पारमे)
धनुर्मास पूजा विषयमाह
कोदण्डस्ते सवितरि यावन्मकर सङ्क्रमम्।
तावद्दिनेषु प्रत्यूषे भगवन्तं जनार्दनम्।
यथावत्पूजयेद्देवि स्नानार्थं प्रोक्षणं चरेत्।
अलङ्कारासने नीत्वा भक्त गाथा समन्वितैः।
स्तोत्रैरन्यैर्नृत्त गीतैस्तोषयेद्धरिमव्ययम्।
मुद्गान्नं
सुघृतं
क्षीरं मरीच्यादि समन्वितम्।
सोपदंशं शर्कराञ्च कदळीफल संयुतम्।
एवं प्रतिदिनं प्रातर्देवस्य विनिवेदयेत्। (श्रीः)
धनुर्मासे उषः काले पूजनस्य कारणमाह्
धनुर्मास दिनं वक्ष्ये केशवाराधनं परम्।
कोदण्डस्ते सवितरि प्रत्यूषे पूजयेद्धरिम्।
द्वादशाब्दार्चनं फलं यावद्दिनेनेकेन लभ्यते।
चापमासन्तु देवानां रात्र्यन्तमितिहिस्मृतम्।
रात्र्यन्तं देवकालंस्यात् देवप्रीतिकरं परम्। (जयोत्तरे)
तत्काले मुद्गान्न निवेदन अवश्यकत्वम्
मार्गशीर्षे देवतानां प्रातःकाल इति स्मृतः।
प्रातःकाले महद्भिस्तु सात्विकः समुदाहृतः।
तस्मिन्नभिगमे काले पूजनं सात्विकं स्मृतम्।
मुद्गान्नं च गुळान्नञ्च सात्विकम् परिचक्षते।
तत्काले सात्विकान्नेन वासुदेवं तु तर्पयेत्। (विष्णु,श्रीः)
79
एतत्पूजनस्य फलमाह
उत्सवं सम्पदायुष्यं पुष्टिदं मोक्षदं भवेत्।
द्वादशाब्दार्चनफलं दिनेनैकेन लभ्यते। (श्रीः)
धनुर्मासेअरुणोदयसमये दीपारोपणे फलविशेषमाह
तस्मिन् मासे विशेषेण देवदेवस्य सन्निधौ।
सर्पिषा तिलतैलैर्वा दीपारोपणमाचरेत्।
त्रिंशद्दिने विशेषेण दीपमारोपयेत्तु यः।
इह भुक्त्वाऽखिलान्भोगान् विष्णुलोकंसगच्छति। (ई)
उषःकालप्रसाद भक्षणे फलकथनमाह
अरुणोदय वेळायां धनुर्मासे जगत्पतेः।
निवेदितन्तु मुद्गान्नं सहस्र फलदम् स्मृतम्।
भक्तेभ्योऽर्पित शेषन्तु प्रसादं मोक्षसिद्धिदम्। (परमपुरुषं)
मार्ग शीर्षे अध्ययन उत्सवं कर्तव्य विधिः
उत्सवः कल्पयेत् दिव्यो मार्गशीर्षेऽथ मासके।
अध्ययनोत्सवः कुर्यात् देवदेवस्य सन्निधौ।
एकादश्यां पूर्वपक्षे विशेषं यजनं चरेत्।
ऋग्वेदं पूर्वदिग्भागे यजुर्वेदन्तु दक्षिणे।
पश्चिमे सामवेदन्तु अथर्वञ्चोत्तरे तथा।
आग्नेयेतु स्मृतिं जप्त्वा पुराणं नैऋतिं तथा।
इतिहासस्तु वायव्ये स्तोत्रमीशेतु कल्पयेत्।
आर्षः मानुषशास्त्रैश्च तन्त्रैर्नारायणात्मकैः।
एवं संस्थाप्य विधिवद् पूजयित्वा विशेषतः। (पाराशर्ये)
मोक्षोत्सवस्य कारणमाह
सर्वज्ञस्य जगत्स्रष्टुः स्वयोभून्माञ्चनास्मरत्।
ममकर्णात् समुद्भूतावसुरौ लोककण्ठकौ।
ब्रह्माणं हन्तुमारेब्धौ सोऽरोदीत् प्राकृतो यथा। ….।
80
मयाहतौ तौ देवत्वं प्राप्तौ चक्राब्जधारिणौ।
मत्स्वरूपमपि ज्ञात्वा नमस्कृत्य कृताञ्जली। ….।
ब्रह्मादयोऽपि त्वल्लोक सदृशं रत्नमन्दिरम्।
कल्पयित्वा त्वदर्चायाम् एकादश्युत्सवं चरेत्। ….।
कृत्वोत्स
वं तथाभूतमेकादश्यां विशेषतः।
विशन्ति मोक्षन्तस्मात् सो मोक्षोत्सव इतीर्यते। (श्रीः)
उत्तर द्वारेण प्रवेशन फलमाह
तदा पश्यन्ति ये त्वां नमस्यन्तिच येजनाः।
उत्तर द्वार मार्गेण प्रविशन्ति च ये हरे।
ते वैकुण्ठमिमं प्राप्य मोदन्तां नित्य सूरिवत्। (श्रीः)
अन्यत्र
गुरु
ः कवाटमुद्घाट्य पथातेन हरिं नयेत्।
तदापश्यन्ति ये देवं तेन द्वारेण यान्ति ये।
महापातकिनोऽपि स्युर्मोक्षभाजो भवन्ति ते। (श्र्रीः,विष्णु)
अनन्तरम् भक्तबिम्बानां बहुमान विधिः
एकैकशो भक्तबिम्बानानाय्य च हरेः पुरः।
गन्धमाल्यं च तुळसीं दत्वा भक्तस्य मूर्धनि।
निक्षिप्य पादुकां चैव भूमौ भक्तान्निवेशयेत्।
तैरुक्ताभिर्गीताभिस्तोषयेत् भक्तवत्सलम्। (श्रीः)
अन्यत्र
देवमारोप्य देवीभ्यां विष्वक्सेनादिकानपि।
देवस्याभिमुखं स्थाप्यह्यलङ्कारासनोदितैः।
भोगैर्देवं समभ्यर्च्य भक्त बिम्बांश्च देशिकः।
सदागमादिकान् वेदांस्तथा दिव्याश्च संहिताः।
इतिहासपुराणानि स्तोत्रं दैवञ्च मानुषम्।
वेदोपबृंहणञ्चान्यत्संस्कृतं प्राकृतन्तुवा।
81
भाषान्तर गतं वापि तदा संश्रावयेद्विभुम्। (पारमे,ई)
अन्यत्र
वीणावेणुरवैश्चैव नृत्त गीतादिभिः सह।
मण्टपं द्विः परिभ्राम्य पुनः सिंहासने विभुम्।
समारोप्य समभ्यर्च्य सायङ्काले विशेषतः।
चतुःसहस्रिकामाद्यां द्रामिडीं स्तुतिमुत्तमाम्।
गापयेद्वैष्णवैस्तत्र नैवेद्यान्ते दिने दिने।
धामप्रदक्षिणं नीत्वा मन्दिरान्तःप्रवेशयेत्। (वासिष्टे,ई)
पुष्यमास उत्सव विधिः
मकरस्थे दिनकरे तत्काले सङ्क्रमे द्विजाः।
संस्नाप्य देवदेवेशं पञ्च विंशतिभिर्घटैः।
अलङ्कृत्य विशेषेण हविरादीन्निवेदयेत्।
तत्काले यजमानश्च गोभूस्वर्णादिकांस्तथा।
कूश्माण्ड व्रीहि दानञ्च कुर्याद्देवस्य तुष्टये। (ई)
अन्यत्र
पुष्येच मासि नक्षत्रे पौर्णमास्यामथापि वा।
आराधनं भगवत्स्सर्व पाप विनाशनम्। (पाद्मे)
प्रणयकलहोत्सव मास निर्णये
आरभ्य मकरान्मासान् मीनमासान्त मब्जजे।
शुक्रवार
ादि दिवसे प्रणयोत्सवमाचरेत्। (श्रीः)
अन्यत्र
तदन्येद्युर्देवदेवेशं समभ्यर्च्य विशेषतः।
अश्वरत्ने समारोप्य देवमुत्सवमुत्तमम्।
पूर्वोक्त
विधिना कुर्यान्मृगयोत्सवमुत्तमम्। (ई)
डोलोत्सवस्य काल निरूपण्माह
उत्तरायण कालेवा दक्षिणायनमथापिवा।
82
शुक्ल
पक्षे विशेषेण पञ्चमी सप्तमीतुवा।
एकादशी वा दशमी द्वादशि पूर्णिमान्तुवा।
समारभ्योत्सवं कुर्यात्सप्ताहंवा नवाहकम्।
पञ्चाहं वा त्रयहंवापि विभवेच्छानु सारतः। (ईश्वरं)
अन्यत्र
फल्गुन्यामुत्तराख्यायां कुर्याच्चन्द्रोदये नृप।
दृष्टे महोत्सवे वापि प्रदोषेवा विशेषतः।
चैत्रेतु शुक्लद्वादश्यां डोलारोपणमाचरेत्। (मार्कण्डेयं)
डोलायाः लक्षणमाह
द्वात्रिंशत् स्तम्भसंयुक्तं चतुर्विंशतिभिस्तुवा।
षोडशस्तम्भयुक्तंवा चतुर्द्वार समन्वितम्। (ईश्वरे)
डोलादीनां देवतानां निर्णयमाह
डोलायाः फलका मध्ये अनन्तं परिपूजयेत्।
पाशेषुचैव धर्माद्यष्टकंवा चतुष्टयम्।
स्तम्भेषु गरुडव्यूह मभ्यर्च्य क्रमयोगतः।
तथैव चतुरोवेदान् रज्जुषु क्रम योगतः।
इतिहासपुराणानि वेदाङ्गानि तथैव च।
फलकायामष्ट दिक्षु पूजयेन्मुनि सत्तमाः।
व्यापकांस्तु चतुर्मन्त्रान् पदेषु परिपूजयेत्।
इष्ट्वाध्वजेषु सावित्री छत्रेषु व्याहृतीस्तथा।
प्रणवन्तु पताकासु तोरणेषु स्वरांस्तथा।
व्यञ्जनानिच सम्पूज्य डोलां कृत्वा तु वाङ्मयीम्।
डोलायाः परितो दिक्षु इन्द्रादीन् परिपूजयेत्।
यद्वा सर्वेषु अनन्तंवा गरुडंवाऽपि पूजयेत्। (ई-श्रीः)
डोलोत्सव दर्शन फलमाह
डोलाचालन वेळायां ये पश्यन्ति श्रियःपतिम्।
83
इह ते प्राप्यचाभीष्टान् प्राप्नुवन्ति पराङ्गतिम्। (ईश्वरे)
अन्यत्र
डोलारोपित देवेशं पश्यन्ति ब्रह्म वादिनः।
प्रयान्ति विष्णुसालोक्यम्मुक्त्वामोक्षमिहैवतु। (मार्कण्डेयं)
अन्यत्र
यःकरोति जगद्भर्तुरिममुत्सव मब्जजे।
संसारशृङ्खलामुक्त्तो मोक्षं प्राप्य स मोदते। (श्रीः)
माघमासे तिलपद्मपूजन क्रममाह
माघमासे सिते पक्षे पञ्चम्यां मधुविद्विषम्।
समाराध्य यथा शास्त्रं देवस्याग्रे महीतले।
कृष्
णाजिनेन शुद्धेन भेदनच्छेदनादिना। …
तिलानां भारमेकंवा द्वौवा कृत्वा च वेदिकाम्।
त्रिमेखलां तिले तस्मिन् पद्माकार समाकृतीम्। ..
अभ्यर्च्य गन्धपुष्पाद्यै स्तिलस्तैस्तदनन्तरम्।
अधीयानेषु विप्रेषु तुर्य वादित्र घोषणे।
तस्मै भातायेदमर्चयित्वा ऽक्षतादिभिः।
तिलपद्मं प्रदातव्यं सन्निधौ वारि पूर्वकम्।
दद्याच्च दक्षिणा तेभ्यो गुरवेच यथोदितम्। (पाद्मे)
तत्फलमाह
इत्थं तिलसरोजं ये दद्याद्धान्यादि संयुतम्।
पुनाति
स पितृन् सर्वानात्मानं च परावरान्। (पाद्मे)
प्लवोत्सव कालनिर्णये
शिशिराद्येषु ऋतुषु त्रिष्वेकस्मिन् समाचरेत्।
शुक्ल
पक्षेऽथवा कृष्णे देवेशस्य प्लवोत्सवम्।
यजमानस्य जन्मर्क्षे देव जन्मर्क्षेपिवा।
प्लवाधिरोहणं कुर्याद्राजराष्ट्राभिवृद्धये।
84
तन्नक्षत्रानुसारेण सप्ताहंवा नवाहकम्।
पञ्चाहंवा त्रयहंवापि एकाहंवोत्सवं भवेत्। (ईश्वरे)
अन्यत्र
शैशिरे ग्रीष्म कालेवा शुक्लपक्षे शुभे दिने।
मासर्क्ष पूर्णिमायां वा कर्तव्यस्तु प्लवोत्सवः। (श्रीः)
प्लवस्य देवताः विषये
प्रोक्ष्य पुण्याह तोयेन सरस्तोयञ्च देशिकः।
दहनाप्यायनाभ्याञ्च संशोद्य विमलोदके।
क्षीरार्णवम् समावाह्य सम्पूज्याऽर्घ्याभिर्द्विजाः।
प्लवे फणीन्द्रमावाह्य परितःकुमुदादिकान्।
समभ्यर्च्य अर्घ्यगन्धाद्यैः कुम्भेचावाह्य पूजयेत्। (ईश्वरे)
अन्यत्र
कुम्
भे क्षीरार्णवेशञ्च भूमिं शेषं यथाक्रमम्।
प्लवे भूमिं विमानेच शेषमावाहयेद्गुरुः। (श्रीः)
क्षीरार्णव ध्यानं
क्षीरार्णवाधि देवेश पाशाब्जकर शोभित।
प्लवोत्सवार्थं देवेश तटाके सन्निधिङ्कुरु।
इति सम्प्रार्थ्य वरुणं तटाके पूजयेद्रमे। (श्रीः)
भूदे
वि ध्यानं
श्वेत वस्त्र धरे देवी श्वेतमाल्यैरलङ्कृते।
श्वेतद्वीपाधिपे देवी प्लवेस्मिन् सन्निधिं कुरु। (श्रीः)
शेषस्य ध्यानं
फणामणि सहस्रेण शोभितामर वन्दित।
नागेन्द्र विष्णु शयन प्लवरूपम्भज प्रभो। (श्रीः)
फाल्गुन मासे श्रीकामव्रत दिन निश्चयः
दिनानि पञ्च शस्तानि वैष्णवानि चतुर्मुख।
85
तेषु व्रतमनुष्ठेयं सर्वाभिप्रेत साधनम्।
पक्षद्वयेऽपि द्वादश्यौ सिनीवाली कुहूस्तथा।
श्रवणर्क्षे दिनानिस्युर्मासेषु द्वादशाधिपः। (पाद्मं)
लक्ष्म्याः ध्यान विषये
प्रसीद देवी पद्मेत्वम पद्म्हस्ते शुचिस्मिते।
पद्मासने पद्मयोने जनयित्रि हरिप्रिये।
पद्मप्रिये नमस्तुभ्यम विष्णोर्वक्षस्थलालये।
स्तुत्यन्तमित्थ माराध्य देव्यस्सर्वाः श्रियादयः। (पाद्मं)
उपचारे विशेषविधिः
अर्हणं चोपवीतं च वर्जयित्वोपचर्यया।
ध्यात्वा यथोक्त मात्रेण यद्वा धूमध्वजार्चनम्।
उत्सवञ्च श्रिया देव्या सार्धं तद्वन्मधु द्विषः।
यावज्जीवं श्रियं देवीमर्चयन् सम्पदम् पराम्। (पाद्मं)
एतदुत्सव कृते फलमाह
यद्यत्कामयमानेन पुरुषेणार्चनं श्रियः।
लभते तत्तदेवेह फलभेदैः क्रमोदितैः।
एवं ध्यात्वार्चयेन्नित्यम् आरोग्यं फलमश्नुते।
अनन्यलभ्यमारोग्यं सर्वं लब्ध्वा ततः परम्। (पाद्मं)
मीनमासे विवाहोत्सव विषयः, तत्फलानि
फाल्गुने मासि फल्गुण्यां तैष सङ्क्रमणेऽथवा।
देवी विवाहङ्कुर्वीत भक्ति मुक्तिप्रदं तथा। (वि-तिलके)
एवं प्रतिसंवत्सरं सकलोत्सवान् कृते फलनिरूपणमाह
प्रति संवत्सरन्त्वेवं देवस्य सकलोत्सवान्।
यःकारयति विप्रेन्द्राः सतु साम्राज्य संयुतः।
इहलोके सुखम्भुक्त्वा चिरं भोगान् यथेप्सितान्।
देह सन्यासकालेतु प्राप्नोति भगवत्पदम्।
86
इति सङ्कीर्तिताः सम्यग्देवस्य सकलोत्सवाः। (ईश्वरम्)
अन्यत्र
एवम्बहुविधा देवीह्युत्सवाः सन्ति भामिनी।
प्राधन्यतोऽहमवदमेतेष्वन्यतमं तु यः।
करोतिभक्त्या तस्याहं प्रसन्नः सम्पदायुषम्।
पुत्रपौत्रादि
वृद्धिञ्च ज्ञानञ्चापि महत्तरम्।
ददामिचान्ते मल्लोकं वैकुण्ठ पदमाप्नुयात्। (श्रीः)
- * - * - * -
जितन्ते-स्तोत्राणि
श्रीः
श्रीमते रामानुजाय नमः
जितन्ता-स्तोत्राणि
१
प्रथम जितन्ता स्तोत्रम्।
जितन्ते पुण्डरीकाक्ष नमस्ते विश्वभावन।
नमस्तेस्तु हृषीकेश महापुरुष पूर्वज।
देवानां दानवानाञ्च सामान्यमधि दैवतम्।
सर्वदा चरणद्वन्द्वं व्रजामि शरणं तव।
एकस्त्वमसि लोकस्य स्रष्टा संहारकस्तथा।
अध्यक्षश्चानुमन्ताच गुणमाया समावृतः।
संसार सागरं घोरमनन्तः क्लेशभाजनम्।
त्वमेव शरणम्प्राप्य निस्तरन्ति मनीषिणः।
नतेरूपं नचाकारो नायुधानि नचास्पदम्।
तथापि पुरुषाकारो भक्तानां त्वम्प्रकाशसे।
नैवकिञ्चित्परोक्षन्ते प्रत्य्क्षोसि न कस्यचित्।
नैवकिञ्चिदसिद्धन्ते नच सिद्धोसि कस्यचित्।
कार्याणां कारणम्पूर्वं वचसां वाच्यमुत्तमम्।
योगानां परमां सिद्धिं परमं ते पदं विदुः।
अहं भीतोस्मि देवेश संसारेस्मिन् भयावहे।
पाहिमां पुण्डरीकाक्ष न जाने शरणं परम्।
कालेष्वपिच सर्वेषु दिक्षुसर्वासुचाच्युत।
शरीरेच गतौचापि वर्धते मे महत्भयम्।
त्वत्पादकमलादन्यत् नमे जन्मान्तरेष्वपि।
निमित्तं कुशलस्यास्ति योन गच्छामि सद्गतिम्।
88
विज्ञानं यदिदं प्राप्तं यदिदं स्थान मार्जितम्।
जन्मान्तरेपि मे देव माभूत्तस्यपरिक्षयः।
दुर्गतावपि
जातायां त्वद्गतोमे मनोरथः।
यदि नाशं नविन्देत तावताऽस्मि कृती सदा।
नकामकलुषं चित्तं ममते पादयोस्थितम्।
कामये वैष्णवद्वन्द्वं सर्व जन्मसु केवलम्।
सर्वेषु देशकालेषु सर्वावस्थासुचाच्युत।
किङ्करोस्मि हृषीकेश भूयोभूयोस्मि किङ्करः।
इत्येवमनयास्तुत्या स्तुत्वादेवं दिनेदिने।
किङ्करोस्मीतिचात्मानं देवायैवं निवेदयेत्।
यच्छापराधं कृतवानज्ञानात् पुरुषोत्तम।
मद्भक्त इति देवेश तत्सर्वं क्षन्तुमर्हसि।
अहङ्कारार्थ कामेषु प्रीतिरद्यैव नश्यतु।
त्वाम्प्रपन्नस्य मे देव वर्धतां श्रीमति त्वयि।
क्वाहमत्यन्त दुर्बुद्धिः क्वचात्महित वीक्षणम्।
यद्धिदं मम देवेश तदाज्ञापय माधव।
सोहन्ते देव देवेश नार्चनादौ स्तुतौ न च।
सामर्थ्यवान् कृपामात्र मनोवृद्धि प्रसीद मे।
उपचारापदेशेन कृतानहरहर्मया।
अपचारानिमान् सर्वान् क्षमस्वपुरुषोत्तम।
इति प्रथम जितन्ता स्तोत्रं सम्पूर्णम्
—-*-*—-
89
२
अथ द्वितीय जितन्ता स्तोत्रम्
जितन्ते पुण्डरीकाक्ष पूर्णषाड्गुण्य विग्रह।
परानन्दपरम्ब्रह्मन् नमस्ते परमात्मने।
नमस्ते पीतवसन नमःकटकधारिणे।
नमोनीलालकाबद्ध वेणी सुम्दर विग्रह।
स्फुरद्वलय केयूर नूपुराङ्गद भूषण।
शोभनैर्भूषैताकार कल्याणगुणराशये।
करुणापूर्ण हृदय श्ङ्ख चक्र गदाधर।
अमृतानन्द पूर्णाभ्यां लोचनाभ्यां विलोकय।
कृशं कृतघ्नं दुष्कर्म कारिणं पाप बाजनम्।
अपराध सहस्राणामाकारं करुणाकर।
कृपयामां
केवलया गृहाण मधुसूदन।
विषयार्णवमग्नम्मामुद्धर्तुं त्वमिवार्हसि।
पितामाता सुहृद्बन्धुः ब्रातापुत्रस्त्वमेवहि।
विद्या धनञ्च काम्यञ्च नान्यत्किञ्चित्वया विना।
यत्रकुत्र कुलेवासो येषुकेषु भवोस्तुमे।
तव दास्यैक भोगेस्यात्सदा सर्वत्रमे गतिः।
मनसा कर्मणा वाचा शिरसा वा कथञ्चन।
त्वांविना नान्यमुद्दिश्य करिष्ये किञ्चिदप्यहम्।
पाहि पाहि जगन्नाथ कृपया भक्तवत्सल।
अनाथोहमधन्योह्मकृतार्थः कथञ्चन।
नृЋं
सहःपापकृत्क्रूरो वञ्चको निष्ठुरस्सदा।
भवार्णवेनिमग्नम्माम् अनन्यं करुणोदधे।
करुणा पूर्ण दृष्टिभ्यां दीनम्मामवलोकय।
त्वदग्रे पतितं त्यक्तुं तावकं नार्हसि प्रभो।
90
मयाकृतानि पापानि त्रिविधानि पुनः पुनः।
त्वत्पाद पङ्कजं प्राप्तुं नान्यत्वत्करुणां विना।
साधनानि प्रसिद्धानि त्वामुद्दिश्यःकृतानिवै।
भक्त्येक लभ्यः पुरुषोत्तमोसौ-
जगत्प्रसूतिस्थिति नाश हेतुः।
अकिञ्चनोऽनन्य गतिः शरण्य-
गृहाण मां क्लेशिनमम्बुजाक्ष।
धर्मार्थ काममोक्षेषु नेच्छामम कदाचन।
त्वत्पाद पङ्कजास्वाद जीवितुं धीयतां मम।
कामये तावकत्वेन परिचर्यानु वर्त्मना।
नित्यकिङ्कर भावेन परिघृह्णीष्व मां विभो।
लोकं वैकुण्ठ नामानं दिव्य षाड्गुण्य विग्रहम्।
अवैष्णवानामप्राप्यं गुणत्रय विवर्जितम्।
नित्यसिद्धैस्सम कीर्णं त्वन्मयैः पञ्च कालिकैः।
सभा प्रासाद संयुक्तं वनैश्चोप वनैर्युतम्।
वापीकूप तटाकैश्च वृक्षष्षण्डैस्समन्वितम्।
अप्राकृतं सुरैर्वन्द्यमयुतार्क समप्रभुम्।
प्रकृष्ट सत्व सम्पन्नं कदा द्रक्ष्यामि चक्षुषा।
क्रीडन्तं रमया सार्धं लीलाभूमिषु केशवम्।
मेघश्यामं विशालाक्षं कदा द्रक्ष्यामि चक्षुषा।
उन्नसं चारु वदनं बिम्बोष्टं शोभिताननम्।
विशाल वक्षसं श्रीशं कम्बुग्रीवं जगद्गुरुम्।
आजानुबाहुं परिघमुन्नतांसं मधुद्विषम्।
विशाल निम्ननाभिन्तम् आपीनजघनं हरिम्।
करभोरुं श्रियः कान्तं कदाद्रक्ष्यामि चक्षुषा।
91
शङ्खचक्रगदापद्मैरङ्कितं पाद पङ्कजम्।
शरश्चन्द्र शताक्रान्त नखराजि विराजितम्।
सुरासुरैर्वन्द्यमानम्ऋषिभि र्वन्दितं सदा।
कदावा देवमूर्धानं मामकं मण्डयिष्यति।
कदा गम्भीरया वाचा श्रियायुक्तो जगत्पतिः।
चामरव्यग्र हस्तम्माम् एवं कुर्वीति वक्ष्यसि(ति?)।
कदाहं राजराजेन गणनाथेन चोदितः।
चरेयं भगवत्पाद परिचर्यानु वृत्तिषु।
शान्ताय च विशुद्धाय तेजसे परमात्मने।
नमो भगवते विष्णो वासुदेवामितद्युते।
नमस्सर्व गुणातीत षड्गुणायादि वेधसे।
सत्य ज्ञानानन्त गुण ब्रह्मणे परमात्मने।
चतुःपञ्च नवव्यूह दश द्वादशमूर्तये।
नमस्ते वासुदेवाय ब्रह्मणे चतुरात्मने।
नमोऽनन्ताय विश्वाय विश्वातीताय चक्रिणे।
नमस्ते पञ्च कालज्ञ पञ्चकाल परायण।
पञ्चकालैक मनसां त्वमेव गतिरव्ययः।
परे व्योम्नि स्थितन्देवं निरवद्यं निरञ्जनम्।
अप्रमेयमजं विष्णुम् अब्जनाभं सुरेश्वरम्।
वागतीतं परं शान्तं शरणं त्वां गतोस्म्यहम्।
वर्याद्वाद्वातिरिक्तं त्वां कौस्तुभोद्भासि वक्षसम्।
विश्वरूपं विशालाक्षं कदाद्रक्ष्यामि चक्षुषा।
मोक्षं सालोक्य सारूप्यम् प्रार्थये न कदाचन।
इच्छांयहं महाबाहो सायुज्यं तवसुव्रत।
सकलाकरणातीत किङ्करोस्मितवानघ।
92
पुनः पुनःकिङ्करोस्मि तवाहं पुरुषोत्तम।
आसनाद्यनुयागान्तम् अर्चनं यन्मया कृतम्।
भोगहीनं क्रियाहीनं मन्त्रहीनमभक्तिकम्।
तत्सर्वं क्षम्यतान्देव दीनम्मामात्मसात्कुरु।
इति स्तोत्रेण देवेशं स्तुत्वामधुनिघातिनम्।
यागावसान समये देवदेवस्य चक्रिणः।
नित्यं किङ्कर भावेन स्वात्मानं विनिवेशयेत्।
इति द्वितीय जितन्ता स्तोत्रं सम्पूर्नम्।
३
तृतीय जितन्ता स्तोत्रम्
जितन्ते पुण्डरीकाक्ष नमस्ते विश्व भावन।
नमस्तेस्तु हृषीकेश महापुरुषपूर्वज।
विज्ञापणमिदं देव श्रुणुत्वं पुरुषोत्तम।
नर नारायणाभ्याञ्च श्वेतद्वीप निवासिभिः।
विष्वक्सेन प्रभृतिभिः कुमुदाद्यैश्च पार्षदैः।
नारदाद्यैर्मुनि गणैः सनकाद्यैश्च योगिभिः।
ब्रह्मेशाद्यैस्सुर गणैः पञ्चकाल परायणैः।
पूज्यसे पुण्डरीकाक्ष दिव्यमन्त्रैर्महर्षिभिः।
पाषण्ड धर्म सङ्कीर्णे भगवद्भक्ति वर्जिते।
कलौ जातोस्मिदेवेश सर्वधर्म भहिष्कृते।
कथन्त्वामसदाचारः पापप्रसव भूरहम्।
अर्चयामि दयासिन्धो पाहिमां शरणागतम्।
तापत्रय तवाग्नौमां दह्यमानं सदाविभो।
त्राहिमां पुण्डरीकाक्ष केवलं कृपया तव।
93
जन्म मृत्युजराव्याधि दुःख सन्तप्त देहिनाम्।
पालयाशु दृशादेव तव कारुण्य गर्भया।
इन्द्रियाणि मया जेतुमशक्यं पुरुषोत्तम।
शरीरं ममदेवेश व्यादिभिः परिपीडितम्।
मनोमे पुण्डरीकाक्ष विषयानेव धावति।
वाणी मम हृषीकेश मिथ्या पारुष्य धूषिता।
एवं साधन हीनोहं किं करिष्यामि केशव?।
रक्षमां कृपया कृष्ण भवाब्धौ पतितं सदा।
अपराध शतञ्चैव सहस्रमयुतं तथा।
अर्भुतञ्चाप्यसङ्ख्येयं करुणाब्धे क्षमस्वमे।
यच्छापराधं कृतवानज्ञानात् पुरुषोत्तम।
मद्भक्त इति देवेश तत्सर्वं क्षन्तुमर्हसि।
अज्ञात्वादप्यशक्तत्वादालस्याद्दुष्ठ भावनात्।
कृताप राधं कृपणं क्षन्तुमर्हसि मां विभो।
अपराध सहस्राणि क्रियन्तेऽहर्निशं मया।
तानि सर्वाणि मेदेव क्षमस्व मधुसूधन।
यज्जन्मनः प्रभृतिमोहवशङ्गतेननानापराधशतमाचरितं मयाते।
अन्तर्भहिश्च सकलं तव पश्यतोमेक्षन्तुन्त्वमर्हसि हरे करुणा वशेन।
कर्मणामनसा वाचा याचेष्ठा मम नित्यशः।
केशवाराधने सास्यात् जन्म जन्मान्तरेष्वपि।
इति तृतीयजितन्ता स्तोत्रम् सम्पूर्णम्।
94
४
अथ चतुर्थ जिन्ता स्तोत्रम्।
जितन्ते पुण्डरीकाक्ष नमस्ते विश्व भावन।
नमस्तेस्तु हृषीकेश महा पुरुष पूर्वज।
नमस्ते वासुदेवाय शान्तानन्त चिदात्मने।
अध्यक्षाय स्वतन्त्राय निरपेक्षाय शाश्वते।
अच्युताय विकाराय तेजसां निधये नमः।
प्रधानपुरुषेशाय नमस्ते पुरुषोत्तम।
क्लेशकर्माद्यसंस्पृष्ठ पूर्ण षाड्गुण्य मूर्तये।
त्रिभिर्ज्ञान बलैश्वर्य वीर्य शक्त्यान्तरात्मने।
त्रियुगाय नमस्तेस्तु नमस्ते चतुरात्मने।
चतुः पञ्च नवव्यूह दश द्वादश मूर्तये।
अनेक मूर्तयेतुभ्यममूर्तायैक मूर्तये।
नारायण नमस्तेस्तु पुण्डरीकायतेक्षण।
सुभ्रूललाटसुनस सुस्मिताधर पल्लव।
पीनवृत्तायत बुज श्रीवत्सकृतलक्षण।
तनुमध्य विशालाक्ष पद्मनाभनमोस्तुते।
विलास विक्रमाक्रान्त त्रैलोक्य चरणाम्बुज।
नमस्ते पीतवसन स्फुरन्मकर कुण्डल।
स्फुरत्किरीटकेयूर हारकौस्तुभ भूषण।
पञ्चायुध नमस्तेस्तु नमस्ते पञ्च कालिक।
पञ्चकाल परैकान्ति योगक्षेम वहप्रभो।
नित्यज्ञान बलैश्वर्य भोगोपकरणाच्युत।
नमस्तेब्रह्म रुद्रादि लोकयात्रापरिच्छत।
जन्मप्रभृति दासोस्मि शिष्योस्मि तनयोस्मिते।
त्वञ्च स्वमि गुरुर्माता पिताच मम माधव।
95
अपित्वां भगवन् ब्रह्मन् सर्व शक्रोमहर्षयः।
द्रष्टुं यष्टुमपिस्तोतुं नहिस्मर्तुमनीशते।
तापत्रय महाग्राह भीषणे भवसागरे।
मज्जतां नाथनौरेष प्रणतस्त्वत्पदार्पिता।
अनाथाय जगन्नाथ शरण्य शरणार्थिने।
प्रसीद सीदते मह्यं नमस्ते भक्त वत्सल।
मन्त्र हीनं क्रियाहीनं भक्ति हीनं यदर्चनम्।
तत्क्षन्तव्यं प्रपन्नानामपराध सहोह्यसि।
अज्ञानाद्यदि वा ज्ञानादशुभं यन्मयाकृतम्।
क्षन्तव्यं तदशेषेण दास्येन च गृहाणमाम्।
सर्वेषु देश कालेषु सर्वावस्थासुचाच्युत।
किङ्करोस्मि हृषीकेश भूयो भूयोस्मि किङ्कर।
इति चतुर्थ जितन्तास्तोत्रं सम्पूर्णम्।
——**
५
पञ्चम जितन्ता स्तोत्रम्।
जितन्ते पुण्डरीकाक्ष नमस्ते विश्वभावन।
नमस्तेस्तु हृषीकेश महापुरुष पूर्वज।
नमस्ते वासुदेवाय शान्तानन्त चिदात्मने।
अजिताय नमस्तुभ्यम षाड्गुण्य निधये नमः।
महाविभूति संस्थाय नमस्ते पुरुषोत्तम।
सहस्र शिरसेतुभ्यं सहस्र चरणायते।
सहस्र बाहवे तुभ्यं सहस्र नयनायते।
अच्युताय नम्स्तुभ्यम् एकमूर्तायते नमः।
अनेकमूर्तये तुभ्यमक्षरायचते नमः।
96
व्यापिने वेदवेद्याय नमस्ते परमात्मने।
चिन्मात्र रूपिणे तुभ्यं नमस्त्रैयन्त मूर्तये।
अणिष्ठाय स्थविष्ठाय महिष्ठायच ते नमः।
नेदिष्ठाय यविष्ठाय कनिष्ठाय च ते नमः।
पञ्चात्मने नमस्तुभ्यं सर्वान्तर्यामिने नमः।
कल्पना क्रोडरूपाय सृष्ठि स्थित्यन्त हेतवे।
नमस्ते गुणरूपाय गुणरूपादि वर्तिने।
व्यस्तायच समस्ताय समस्त व्यस्त रूपिणे।
आदिमध्यान्त शून्याय तत्वस्थाय नमो नमः।
प्रणव प्रतिपाद्याय नमः प्रणवरूपिणे।
लोक यात्राप्रसिद्ध्यर्थं सृष्टि ब्रह्मादि रूपिणे।
नमस्तुभ्यं नृसिंहादि मूर्ति भेदाय विष्णवे।
विपाकैःकर्मभिःक्लेशैरस्पृष्ठ वपुषे नमः।
नमोब्रह्मण्य देवाय तेजसां निधये नमः।
नित्यसाधारणानेक लोकरक्षा परिच्छद।
सच्चिदानन्द रूपाय वरेण्याय नमो नमः।
यजमानाय यज्ञाय यष्टव्याय नमोनमः।
इज्याफलात्मने तुभ्यं नम इज्यादि शीलिने।
नमःपरम हंसाय नमस्सत्व गुणाय च।
स्थिताय परमव्योम्नि भूयो भूयो नमो नमः।
संसार विषयावर्त सङ्कुले च महाभये।
अपारेदुस्थरेगाधे पतितं कर्मभिः स्वकैः।
अनाथमगतिं भीरुं दयया परया हरे।
मामुद्धर दयासिन्धो सिन्धोरस्मात्सुदुस्तरात्।
मन्त्रहानिं क्रियाहानिं हानिंवान्याम त्वदर्चने।
97
क्षमस्वमम देवत्वम् अपराध सहोह्यसि।
अपराध सहस्रभाजनं पतितं बीम बवार्णवोदरे।
अगतिंशरणागतिं हरे!
कृपयाकेवलमात्मसात्कुरु।
जन्म प्रभृति दासोस्मि शिष्योस्मि तनयोस्मिते।
त्वञ्च स्वामि गुरुर्माता पिताच मम माधव।
मन्त्रहीनं क्रियाहीनं भक्ति हीनं यदर्चितम्।
तत्सर्वम क्षम्यतां देव धीनम्मामात्मसात्कुरु।
नाहं हितं विजानामि त्वां व्रजांयेव केवलम्।
बुद्ध्यैवं नय गोविन्द मुक्त्युपायेन वर्त्मना।
त्वमेव वेत्सि श्रेयोमे नेदमेतदितीतिच।
बुद्धियोगं च मेदेहि येनत्वामुपयांयहम्।
इति पञ्चम जितन्तास्तोत्रं सम्पूर्णम्।
६
षष्टम जितन्ता स्तोत्रम्।
जितन्ते पुण्डरीकाक्ष नमस्ते विश्वभावन।
नमस्तेस्तु हृषीकेश महापुरुष पूर्वज।
श्रीमद्वारवतीनाम वर्धतां विजयी भवान्।
दिव्यं त्वदीयमैश्वर्यं निर्मर्याद विजृम्भितम्।
देवी भूषायुधैर्नित्यैर्मुक्तैर्मोक्षैक लक्षणैः।
सत्वोत्तरैस्त्वदीयैश्च सङ्गस्थाभिरसस्तव।
प्राग्द्वार गोपुरवर प्रासाद मणिमण्टपाः।
शालिमुद्ग तिलादीनां शालाशैल कुलोज्वलाः।
रत्नकाञ्चन कौशेय क्षौमक्रमुक शालिकः।
शय्यागृहाणि पर्यङ्कवर्योःस्थूलासनानिच।
98
कनत्कङ्कण बृङ्गार पतत्ग्रह कळाञ्चिकाः।
छत्रचामर मुख्याङ्ग सन्तु नित्यापरिच्छद।
अस्तुनिस्तुलमव्यग्रं नित्यमध्यर्चनं तव।
पक्षेपक्षे विजृम्भन्तां मासि मासि महोत्सवाः।
मणिकाञ्चन चित्राणि भूषणाद्यम्बराणिच।
काश्मीर सारकस्तूरि कर्पूराद्यनुलेपनम्।
कोमळानिच दामानि कौसुमैस्सौरभोद्गमैः।
धूपाःकर्पूर दीपाश्च सन्तुनित्या परिच्छदाः।
नृत्तगीतयुतं वाद्यं नित्यमत्र विवर्धताम्।
श्रोत्रेषुनस्सुधाधाराः कल्पतां काहळस्वनैः।
कन्दमूल फलाद्रव्यं कालेकाले विवर्धताम्।
सूपापूपघृतक्षीर शर्करा सहितं हविः।
घनसार शिरोदग्रं क्रमुकाष्टदळान्वितम्।
विमलानिच ताम्बूल दळानि स्वीकुरु प्रभो।
प्रीति भीतियुतोभूयान्नित्यं परिजनस्तव।
भक्तिमन्तिप भुञ्जन्तु पौरजान पदैस्सह।
धरणीधनरत्नानि वितरन्तु चिरन्तव।
कैङ्कर्यमखिलं सर्वे कुर्वन्तु क्षोणिपालकाः।
प्रेमदिग्धदृशं स्मेरं प्रेक्षमाणस्त्वदाननम्।
महान्तस्सन्ततस्सन्तो मङ्गळानि प्रयुञ्जताम्।
पापमेव भवन्नित्यम पालयन् कुशली भवान्।
इति षष्टम जितन्ता स्तोत्रम्।
त्वया विना नमेकिञ्चित् मांविना तवकस्तथा।
तस्मान्मामात्मसात्कर्तुं प्रसीद परमेश्वर।
भूमौ स्खलित पादानां भूमिरेवाऽवलम्बनम्।
99
त्वयि विप्रतिपन्नानां त्वमेव शरणं विभो।
ज्ञानतोऽज्ञानतोवापि यथोक्त मकृतं मया।
तत्सर्वं पूर्णमेवास्तु सुतृप्तोभव सर्वदा।
ओमच्युत जगन्नाथ मन्त्रमूर्ते सनातन।
रक्षमां पुण्डरीकाक्ष क्षमस्वाज प्रसीद ओम्।
इति जितन्ता स्तोत्राणि सम्पूर्णम्।
ஸ்ரீ:
ஸ்ரீமதே ராமாநுஜாய நம:
ஜிதந்தா ஸ்தோத்ங்கள்
முதல் ஜிதந்தா ஸ்தோத்ரம்
ஜிதந்தே புண்டரீகாக்ஷ நமஸ்தே விஸ்வபாவந
நமஸ்தேஸ்து ஹ்ருஷீகேச மஹாபுருஷ பூர்வஜ
தேவாநாம் தாநவாநாம்ச ஸாமான்யமதி தைவதம்
ஸர்வதா சரணத்வந்த்வம் வ்ரஜாமி சரணம் தவ*.*
ஏகஸ்த்வமஸி லோகஸ்ய ஸ்ரஷ்டா ஸம்ஹாரகஸ்ததா*.*
அத்யக்ஷஸ்சாநுமந்தாச குணமாயா ஸமாவ்ருத*:*
ஸம்ஸார ஸாகரம் கோரமநந்த*: *க்லேசபாஜநம்
த்வமேவ சரணம் ப்ராப்ய நிஸ்தரந்தி மநீஷிண*:*
நதேரூபம் நசாகாரோ நாயுதாநி நசாஸ்பதம்
ததாபி புருஷாகாரோ பக்தாநாம் த்வம் ப்ரகாசஸே*.*
நைவகிஞ்சித்பரோக்ஷந்தே ப்ரத்யக்ஷோஸி ந கஸ்யசித்
நைவகிஞ்சிதஸித்தம்தே நச ஸித்தோஸி கஸ்யசித்
கார்யாணாம் காரணம்பூர்வம் வசஸாம் வாச்யமுத்தமம்
யோகாநாம் பரமாம் ஸித்திம் பரமம் தே பதம் விது*:*
அஹம் பீதோஸ்மி தேவேச ஸம்ஸாரேஸ்மின் பயாவஹே
பாஹிமாம் புண்டரீகாக்ஷ ந ஜாநே சரணம் பரம்
காலேஷ்வபிச ஸர்வேஷு திக்ஷுஸர்வாஸுசாச்யுத
சரீரேச கதசாபி வர்ததே மே மஹத்பயம்
த்வத்பாதகமலாதன்யத் நமே ஜந்மாந்தரேஷ்வபி
நிமித்தம் குசலஸ்யாஸ்தி யேந கச்சாமி ஸத்கதிம்
விஜ்ஞாநம் யதிதம் ப்ராப்தம் யதிதம் ஸ்தாந மார்ஜிதம்
ஜந்மாந்தரேபி மே தேவ மாபூத்தஸ்யபரிக்ஷய*:*
துர்கதாவபி ஜாதாயாம் த்வத்கதோமே மநோரத*:*
யதி நாசம் நவிந்தேத தாவதாஸ்மி க்ருதீ ஸதா
நகாமகலுஷம் சித்தம் மமதே பாதயோஸ்திதம்
காமயே வைஷ்ணவத்வந்த்வம் ஸர்வ ஜந்மஸு கேவலம்
101
ஸர்வேஷு தேசகாலேஷு ஸர்வாவஸ்தாஸுசாச்யுத
கிம் கரோஸ்மி ஹ்ருஷீகேச பூயோபூயோஸ்மி கிம்கர*:*
இத்யேவமநயாஸ்துத்யா ஸ்துத்வாதேவம் திநேதிநே
கிம் கரோஸ்மீதிசாத்மாநம் தேவாயைவம் நிவேதயேத்
யச்சாபராதம் க்ருதவாநஜ்ஞாநாத் புருஷோத்தம
மத்பக்த இதி தேவேச தத்ஸர்வம் க்ஷந்துமர்ஹஸி
அஹங்காரார்த்த காமேஷு ப்ரீதிரத்யைவ நஸ்யது
த்வாம்ப்ரபந்நஸ்ய மே தேவ வர்ததாம் ஸ்ரீமதி த்வயி
க்வாஹமத்யந்த துர்புத்தி*: *க்வசாத்மஹித வீக்ஷணம்
யத்திதம் மம தேவேச ததாஜ்ஞாபய மாதவ
ஸோஹம்தே தேவ தேவேச நார்ச்சநாதஸ்துதந ச
ஸாமர்த்யவான்க்ருபாமாத்ர மநோவ்ருத்தி ப்ரஸீத மே
உபசாராபதேசேந க்ருதாநஹரஹர்மயா
அபசாராநிமான் ஸர்வான் க்ஷமஸ்வபுருஷோத்தம *
(முதல் ஜிதந்தா ஸ்தோத்ர ஸபூர்ணம்)
இரண்டாவது ஜிதந்தா ஸ்தோத்ரம்
ஜிதந்தே புண்டரீகாக்ஷ பூர்ணஷாட்குண்ய விக்ரஹ*.*
பரானநத பரப்ரஹ்மன் நமஸ்தே பரமாத்மநே
நமஸ்தே பீதவஸந நம*:*கடகதாரிணே
நமோநீலாலகாபத்த வேணீ ஸுந்தர விக்ரஹ
ஸ்புரத்வலய கேயூர நூபுராங்கத பூஷண
சோபநைர்பூஷிதாகார கல்யாணகுணராசயே
கருணாபூர்ண ஹ்ருதய சங்க சக்ர கதாதர
அம்ருதாநந்த பூர்ணாப்யாம் லோசநாப்யாம் விலோகய
க்ருசம் க்ருதக்நம் துஷ்கர்ம காரிணம் பாப பாஜநம்
அபராத ஸஹஸ்ராணாமாகாரம் கருணாகர
க்ரருபயாமாம் கேவலயா க்ருஹாண மதஸூதந
விஷயார்ணவமக்நம் மாமுத்தர்த்தும் த்வமிவார்ஹஸி
பிதாமாதா ஸுஹ்ருத்பந்து*: *ப்ராதா புத்ரஸ்த்வமேவஹி
வித்யா தநம்ச காம்யம்ச நாந்யத்கிஞ்சித்வயா விநா
யத்ரகுத்ர குலேவாஸோ யேஷுகேஷு பவோஸ்துமே
தவதாஸ்யைக போகேஸ்யாத் ஸதா ஸர்வத்ரமே கதி*:*
102
மநஸா கர்மணா வாசா சிரஸா வா கதஞ்சந
த்வாம் விநா நாந்யமுத்திஸ்ய கரிஷ்யே கிஞ்சிதப்யஹம்
பாஹி பாஹி ஜகந்நாத க்ருபயா பக்தவத்ஸல
அநாதோஹமதன்யோஹமக்ருதார்த*: *கதஞ்சந
ந்ருஸிம்ஹ*: *பாபக்ருத் க்ரூரோ வஞ்சகோ நிஷ்ட்டுரஸ்ஸதா
பவார்ணவேநிமக்நம் மாம் அநந்யம் கருணோததே
கருணா பூர்ண த்ருஷ்டிப்யாம் தீநம்மா மவலோகய
த்வதக்ரே பதிதம் த்யக்தும் தாவஹம் நார்ஹஸி ப்ரபோ
மயாக்ருதாநி பாபாநி த்ரிவிதாநி புந*: *புந*:*
த்வத்பாத பங்கஜம் ப்ராப்தும் நாந்யத்வத்கருணாம் விநா
ஸாதநாநி ப்ரஸித்தாநி த்வாமுத்திஸ்ய*: *க்ருதாநி வை
பக்த்யேக லப்ய*: *புருஷோத்தமோஸ*-*
ஜகத்ப்ரஸூதிஸ்திதி நாச ஹேது*:*
அகிஞ்சநோநன்ய கதி*: *சரண்ய*-*
க்ருஹாண மாம் க்லேசிநமம்பஜாக்ஷ
தர்மார்த்த காமமோக்ஷேஷு நேச்சாமம கதாசந
த்வத்பாத பங்கஜாஸ்வாத ஜீவிதும் தீயதாம் மம
காமயே தாவகத்வேந பரிசர்யாநு வர்த்மநா
நித்யம்கிங்கர பாவேந பரிக்ருஹ்ணீஷ்வ மாம் விபோ
லோகம் வைகுண்ட நாமாநம் திவ்யம் ஷாட்குண்ய
விக்ரஹம்
அவைஷ்ணவாநாமப்ராப்யம் குணத்ரய விவர்ஜிதம்
நித்யஸித்தைஸ்ஸமாகீர்ணம் த்வன்மயை*: *பஞ்ச காலிகை*:*
ஸபா ப்ராஸாத ஸம்யுக்தம் வநைஸ்சோபவநைர்யுதம்
வாபீகூப தடாகைஸ்ச வ்ருக்ஷஷ் ஷண்டைஸ ்ஸமந்விதம்
அப்ராக்ருத ஸுரைர்வந்த்யமயுதார்க ஸமப்ரபம்
ப்ரக்ருஷ்ட ஸத்வ ஸம்பந்நம் கதா த்ரக்ஷ்யாமி சக்ஷுஷா
க்ரீடந்தம் ரமயா ஸார்த்தம் லீலாபூமிஷு கேசவம்
மேகஸ்யாமம் விசாலாக்ஷம் கதா த்ரக்ஷ்யாமி சக்ஷுஷா
உந்நஸம் சாரு வதநம் பிம்போஷ்டம் சோபிதாநநம்
விசால வக்ஷஸம் ஸ்ரீசம் கம்புக்ரீவம் ஜகத்கரும்
ஆஜாநுபாஹும் பரிகமுந்நதாம்ஸம் மதுத்விஷம்
விசால நிம்நநாபிம் தம் ஆபீநஜகநம் ஹரிம்
கரபோரும் ஸ்ரிய*: *காந்தம் கதாத்ரக்ஷ்யாமி சக்ஷுஷா
சங்க சக்ர கதாபத்மைரங்கிதம் பாத பங்கஜம்
சரஸ்சந்த்ர சதாக்ராந்த நகராஜி விராஜிதம்
103
ஸுராஸுரைர்வந்த்யமாநம் ரிஷிபிர்வந்திதம் ஸதா
கதாவா தேவமூர்தாநம் மாமகம் மண்டயிஷ்யதி
கதா கம்பீரயா வாசா ஸ்ரியாயுக்தோ ஜகத்பதி*:*
சாமரவ்யக்ர ஹஸ்தம் மாம் ஏவம் குர்வீதி வக்ஷ்யஸி*(*தி*?)*
கதாஹம் ராஜராஜேந கணநாதேந சோதித*:*
சரேயம் பகவத்பாத பரிசர்யாநு வ்ருத்திஷு
சாந்தாயச விசுத்தாய தேஜஸே பரமாத்மநே
நமோ பகவதே விஷ்ணோ வாஸுதேவாமிதத்யுதே
நமஸ்ஸர்வ குணாதீத ஷட்குணாயாதி வேதஸே
ஸத்ய ஜ்ஞாநாநந்த குண ப்ரஹ்மணே பரமாத்மநே
சது*: *பஞ்ச நவவ்யூஹ தச த்வாதச மூர்த்தயே
நமஸ்தே வாஸுதேவாய ப்ரஹ்மணே சதுராத்மநே
நமோநந்தாய விஸ்வாய விஸ்வாதீதாய சக்ரிணே
நமஸ்தே பஞ்ச காலஜ்ஞ பஞ்சகால பராயண
பஞ்சகாலைக மநஸாம் த்வமேவ கதிரவ்யய*:*
பரே வ்யோம்நி ஸ்திதம் தேவம் நிரவத்யம் நிரஞ்ஜநம்
அப்ரமேயமஜம் விஷ்ணும் அப்ஜநாபம ஸுரேஸ்வரம்
வாகதீதம் பரம் சாந்தம் சரணம் த்வாம் கதோஸ்ம்யஹம்
வர்யாத்வாத்வாதிரிக்தம் த்வாம்
கஸ்துபோத்பாஸிவக்ஷஸம்
விஸ்வரூப விசாலாக்ஷம் கதாத்ரக்ஷ்யாமி சக்ஷுஷா
மோக்ஷம் ஸாலோக்ய ஸாரூப்யம் ப்ரார்த்தயே ந கதாசந
இச்சாம்யஹம் மஹாபாஹோ ஸாயுஜ்யம் தவஸுவ்ரத
ஸகலாவரணாதீத கிம் கரோஸ்மிதவாநக
புந*: *புந*:*கிம்கரோஸ்மி தவாஹம் புருஷோத்தம
ஆஸநாத்யநுயாகாந்தம் அர்ச்சநம் யந்மயா க்ருதம்
போகஹீநம் க்ரியாஹீநம் மந்த்ரஹீநமபக்திகம்
தத்ஸர்வம் க்ஷம்யதாம்தேவ தீநம்மாமாத்மஸாத்குரு
இதி ஸ்தோத்ரேண தேவேசம் ஸ்துத்வாமதுநிகாதிநம்
யாகாவஸாந ஸமயே தேவதேவஸ்ய சக்ரிண*:*
நித்யம் கிங்கர பாவேந ஸ்வாத்மாநம் விநிவேசயேத *்
இதி த்விதீய ஜிதந்தா ஸ்தோத்ரம் ஸபூர்நம்
த்ருதீய** (*மூன்றாவது*) *ஜிதந்தா ஸ்தோத்ரம்
ஜிதந்தே புண்டரீகாக்ஷ நமஸ்தே விஸ்வ பாவந* .**
நமஸ்தேஸ்து ஹ்ருஷீகேச மஹாபுருஷபூர்வஜ** .**
104
விஜ்ஞாபணமிதம்தேவ ச்ருணுத்வம் புருஷோத்தம** .**
நர நாராயணாப்யாம்ச ஸ்வேதத்வீப நிவாஸிபி*: .*
விஷ்வக்ஸேந ப்ரப்ருதிபி*: *குமுதாத்யைஸ்ச பார்ஷதை*: .*
நாரதாத்யைர்முநி கணை*: *ஸநகாத்யைஸ்ச யோகிபி*:..*
ப்ரஹ்மேசாத்யைஸ்ஸுர கணை*: *பஞ்சகால பராயணை*: .*
பூஜ்யஸே புண்டரீகாக்ஷ திவ்யமந்த்ரைர்மஹர்ஷிபி*: .*
பாஷண்ட தர்ம ஸங்கீர்ணே பகவத்பக்தி வர்ஜிதே** .**
கல ஜாதோஸ்மிதேவேச ஸர்வதர்ம பஹிஷ்க்ருதே** .**
கதம் த்வாமஸதாசார*: *பாபப்ரஸவ பூரஹம்* .*
அர்ச்சயாமி தயாஸிந்தோ பாஹிமாம் சரணாகதம்** .**
தாபத்ரய தவாக்நமாம் தஹ்யமாநம் ஸதாவிபோ** .**
த்ராஹிமாம் புண்டரீகாக்ஷ கேவலம் க்ருபயா தவ** .**
ஜந்ம ம்ருத்யுஜராவ்யாதி து*:*க ஸந்தப்த தேஹிநாம்* .*
பாலயாசு த்ருசாதேவ தவ காருண்ய கர்ப்பயா** .**
இந்த்ரியாணி மயா ஜேதுமசக்யம் புருஷோத்தம** .**
சரீரம் மமதேவேச வ்யாதிபி*: *பரிபீடிதம்* .*
மநோமே புண்டரீகாக்ஷ விஷயாநேவ தாவதி** .**
வாணீ மம ஹ்ருஷீகேச மித்யா பாருஷ்ய தூஷிதா** .**
ஏவம் ஸாதந ஹீநோஹம் கிம் கரிஷ்யாமி கேசவ** (?) .**
ரக்ஷமாம் க்ருபயா க்ருஷ்ண பவாப்த பதிதம் ஸதா** .**
அபராத சதம்சைவ ஸஹஸ்ரமயுதம் ததா** .**
அர்புதம்சாப்யஸங்க்யேயம் கருணாப்தே க்ஷமஸ்வமே** .**
யச்சாபராதம் க்ருதவாநஜ்ஞாநாத் புருஷோத்தம** .**
மத்பக்த இதி தேவேச தத்ஸர்வம் க்ஷந்துமர்ஹஸி** .**
அஜ்ஞாத்வாதப்யசக்தத்வாதாலஸ்யாத்துஷ்ட பாவநாத்** .**
க்ருதாபராதம் க்ருபணம் க்ஷந்துமர்ஹஸி மாம் விபோ** .**
அபராத ஸஹஸ்ராணி க்ரியந்தேஹர்நிசம் மயா** .**
தாநி ஸர்வாணி மேதேவ க்ஷமஸ்வ மதஸூதந** .**
யஜ்ஜந்மந*: *ப்ரப்ருதிமோஹவசம்கதேந*-*
நாநாபராதசதமாசரிதம் மயாதே
அந்தர்பஹிஸ்ச ஸகலம் தவ பஸ்யதோமே*-*
க்ஷந்தும் த்வமர்ஹஸி ஹரே கருணா வசேந
கர்மணாமநஸா வாசா யாசேஷ்டா மம நித்யச*: .*
கேசவாராதநே ஸாஸ்யாத் ஜந்ம ஜந்மாந்தரேஷ்வபி** .**
இதி த்ருதீயஜிதந்தா ஸ்தோத்ரம் ஸம்பூர்ணம்
105
சதுர்த்த** (*நான்காவது* ) *ஜிதந்தா ஸ்தோத்ரம்
ஜிதந்தே புண்டரீகாக்ஷ நமஸ்தே விஸ்வ பாவந* .**
நமஸ்தேஸ்து ஹ்ருஷீகேச மஹா புருஷ பூர்வஜ** .**
நமஸ்தே வாஸுதேவாய சாந்தாநந்த சிதாத்மநே** .**
அத்யக்ஷாய ஸ்வதந்த்ராய நிரபேக்ஷாய சாஸ்வதே** .**
அச்யுதாய விகாராய தேஜஸாம் நிதயே நம*: .*
ப்ரதாநபுருஷேசாய நமஸ்தே புருஷோத்தம** .**
க்லேசகர்மாத்யஸம்ஸ்ப்ருஷ்ட பூர்ண ஷாட்குண்ய மூர்த்தயே
*.*
த்ரிபிர்ஜ்ஞாந பலைஸ்வர்ய வீர்ய சக்த்யாந்தராத்மநே** .**
த்ரியுகாய நமஸ்தேஸ்து நமஸ்தே சதுராத்மநே** .**
சது*: *பஞ்ச நவவ்யூஹ தச த்வாதச மூர்த்தயே* .*
அநேக மூர்த்தயேதுப்யமமூர்த்தாயைக மூர்த்தயே** .**
நாராயண நமஸ்தேஸ்து புண்டரீகாயதேக்ஷண** .**
ஸுப்ரூலலாட ஸுநஸ ஸுஸ்மிதாதர பல்லவ** .**
பீநவ்ருத்தாயத புஜ ஸ்ரீவத்ஸக்ருதலக்ஷண** .**
தநுமத்ய விசாலாக்ஷ பத்மநாபநமோஸ்துதே** .**
விலாஸ விக்ரமாக்ராந்த த்ரைலோக்ய சரணாம்புஜ** .**
நமஸ்தே பீதவஸந ஸ்பரந்மகர குண்டல** .**
ஸ்பரத்கிரீடகேயூர ஹாரகஸ்துப பூஷண** .**
பஞ்சாயுத நமஸ்தேஸ்து நமஸ்தே பஞ்ச காலிக** .**
பஞ்சகால பரைகாந்தி யோகக்ஷேம வஹப்ரபோ** .**
நித்யஜ்ஞாந பலைஸ்வர்ய போகோபகரணாச்யுத** .**
நமஸ்தேப்ரஹ்ம ருத்ராதி லோகயாத்ராபரிச்சத** .**
ஜந்மப்ரப்ருதி தாஸோஸ்மி சிஷ்யோஸ்மி தநயோஸ்மிதே** .**
த்வம்ச ஸ்வமி குருர்மாதா பிதாச மம மாதவ** .**
அபித்வாம் பகவன் ப்ரஹ்மந் ஸர்வ சக்ரோமஹர்ஷய*: .*
த்ரஷ்டும் யஷ்டுமபிஸ்தோதும் நஹிஸ்மர்துமநீஷதே** .**
தாபத்ரய மஹாக்ராஹ பீஷணே பவஸாகரே** .**
மஜ்ஜதாம் நாதநரேஷ ப்ரணதஸ்த்வத்பதார்பிதா** .**
அநாதாய ஜகந்நாத சரண்ய சரணார்த்திநே** .**
ப்ரஸீத ஸீததே மஹ்யம் நமஸ்தே பக்த வத்ஸல** .**
மந்த்ர ஹீநம் க்ரியாஹீநம் பக்திஹீநம் யதர்ச்சநம்** .**
தத்க்ஷந்தவ்யம் ப்ரபந்நாநாமபராத ஸஹோஹ்யஸி** .**
106
அஜ்ஞாநாத்யதி வா ஜ்ஞாநாதசுபம் யந்மயாக்ருதம்** .**
க்ஷந்தவ்யம் ததஷேஷேண தாஸ்யேந ச க்ருஹாணமாம ்*.*
ஸர்வேஷு தேச காலேஷு ஸர்வாவஸ்தாஸுசாச்யுத** .**
கிம்கரோஸ்மி ஹ்ருஷீகேச பூயோ பூயோஸ்மி கிங்கர** .**
இதி சதுர்த்த ஜிதந்தா ஸ்தோத்ரம் ஸம்பூர்ணம்
பஞ்சம** (*ஐந்தாவது*) *ஜிதந்தா ஸ்தோத்ரம்
ஜிதந்தே புண்டரீகாக்ஷ நமஸ்தே விஸ்வபாவந* .**
நமஸ்தேஸ்து ஹ்ருஷீகேச மஹாபுருஷ பூர்வஜ** .**
நமஸ்தே வாஸுதேவாய சாந்தாநந்த சிதாத்மநே** .**
அஜிதாய நமஸ்துப்யம் ஷாட்குண்ய நிதயே நம*: .*
மஹாவிபூதி ஸம்ஸ்தாய நமஸ்தே புருஷோத்தம** .**
ஸஹஸ்ர சிரஸேதுப்யம் ஸஹஸ்ர சரணாயதே** .**
ஸஹஸ்ர பாஹவே துப்யம் ஸஹஸ்ர நயநாயதே** .**
அச்யுதாய நமஸ்துப்யம் ஏகமூர்த்தாயதே நம*: .*
அநேகமூர்த்தயே துப்யமக்ஷராயசதே நம*: .*
வ்யாபிநே வேதவேத்யாய நமஸ்தே பரமாத்மநே** .**
சிந்மாத்ர ரூபிணே துப்யம் நமஸ்த்ரையந்த மூர்த்தயே** .**
அணிஷ்டாய ஸ்தவிஷ்டாய மஹிஷ்டாயச தே நம*: .*
நேதிஷ்டாய யவிஷ்டாய கநிஷ்டாய ச தே நம*: .*
பஞ்சாத்மநே நமஸ்துப்யம் ஸர்வாந்தர்யாமிநே நம*: .*
கல்பநா க்ரோடரூபாய ஸ்ருஷ்டி ஸ்தித்யந்த ஹேதவே** .**
நமஸ்தே குணரூபாய குணரூபாதி வர்த்திநே** .**
வ்யஸ்தாயச ஸமஸ்தாய ஸமஸ்த வ்யஸ்த ரூபிணே** .**
ஆதிமத்யாந்த சூந்யாய தத்வஸ்தாய நமோ நம*: .*
ப்ரணவ ப்ரதிபாத்யாய நம*: *ப்ரணவரூபிணே* .*
லோக யாத்ராப்ரஸித்த்யர்த்தம் ஸ்ருஷ்டி ப்ரஹ்மாதிரூபிணே
*.*
நமஸ்துப்யம் ந்ருஸிம்ஹாதி மூர்த்தி பேதாய விஷ்ணவே** .**
விபாகை*:*கர்மபி*:*க்லேசைரஸ்ப்ருஷ்ட வபுஷே நம*: .*
நமோப்ரஹ்மண்ய தேவாய தேஜஸாம் நிதயே நம*: .*
நித்யஸாதாரணாநேக லோகரக்ஷா பரிச்சத** .**
ஸச்சிதாந்ந்த ரூபாய வரேண்யாய நமோ நம*: .*
யஜமாநாய யஜ்ஞாய யஷ்டவ்யாய நமோநம*: .*
இஜ்யாபலாத்மநே துப்யம் நம இஜ்யாதி சீலிநே** .**
நம*:*பரம ஹம்ஸாய நமஸ்ஸத்வ குணாய ச* .*
107
ஸ்திதாய பரமவ்யோம்நி பூயோ பூயோ நமோ நம*: .*
ஸம்ஸார விஷயாவர்த்த ஸங்குலே ச மஹாபயே** .**
அபாரேத்துஸ்தரேகாதே பதிதம் கர்மபி*: *ஸ்வகை*: .*
அநாதமகதிம் பீரும் தயயா பரயா ஹரே** .**
மாமுத்தர தயாஸிந்தோ ஸிந்தோரஸ்மாத்ஸுதஸ்தராத்** .**
மந்த்ரஹாநிம் க்ரியாஹாநிம் ஹாநிம்வாந்யாம் த்வதர்ச்சநே** .**
க்ஷமஸ்வ மம தேவத்வம் அபராத ஸஹோஹ்யஸி** .**
அபராத ஸஹஸ்ரபாஜநம் பதிதம் பீம பவார்ணவோதரே** .**
அகதிம்சரணாகதிம் ஹரே*! *க்ருபயாகேவலமாத்மஸாத்குரு* .*
ஜந்ம ப்ரப்ருதி தாஸோஸ்மி சிஷ்யோஸ்மி தநயோஸ்மிதே** .**
த்வம்ச ஸ்வாமி குருர்மாதா பிதாச மம மாதவ** .**
மந்த்ரஹீநம் க்ரியாஹீநம் பக்தி ஹீநம் யதர்ச்சிதம்** .**
தத்ஸர்வம் க்ஷம்யதாம் தேவ தீநமாமாத்மஸாத்குரு** .**
நாஹம்ஹிதம் விஜாநாமி த்வாம்வ்ரஜாம்யேவ கேவலம்** .**
புத்த்யைவம் நய கோவிந்த முக்த்யுபாயேந வர்த்மநா** .**
த்வமேவ வேத்ஸி ச்ரேயோமே நேதமேததிதீதிச** .**
புத்தியோகம்ச மேதேஹி யேநத்வாமுபயாம்யஹம்** .**
இதி பஞ்சம ஜிதந்தாஸ்தோத்ரம் ஸம்பூர்ணம்
ஷஷ்டம** (*ஆறாவது*) *ஜிதந்தா ஸ்தோத்ரம்
ஜிதந்தே புண்டரீகாக்ஷ நமஸ்தே விஸ்வபாவந* .**
நமஸ்தேஸ்து ஹ்ருஷீகேச மஹாபுருஷ பூர்வஜ** .**
ஸ்ரீமத்வாரவதீநாம வர்ததாம் விஜயீ பவான்** .**
திவ்யம் த்வதீயமைஸ்வர்யம் நிர்மர்யாதம் விஜ்ரும்பிதம்
தேவீபூஷாயுதைர்நித்யைர்முக்தைர்மோக்ஷைகலக்ஷணை*: .*
ஸத்வோத்தரைஸ்த்வதீயைஸ்ச ஸங்கஸ்தாபிரஸஸ்தவ** .**
ப்ராக்த்வார கோபுரவர ப்ராஸாத மணிமண்டபா*: .*
சாலிமுத்க திலாதீநாம் சாலாசைல குலோஜ்வலா*: .*
ரத்நகாஞ்சந கசேய க்ஷமக்ரமுக சாலிக*: .*
சய்யாக்ருஹாணி பர்யங்கவர்யோ*:*ஸ்தூலாஸநாநிச* .*
கநத்கங்கண ப்ருங்கார பதத்க்ரஹ களாசிகா*: .*
சத்ரசாமர முக்யாங்க ஸந்து நித்யாபரிச்சத** .**
அஸ்துநிஸ்துலமவ்யக்ரம் நித்யமப்யர்ச்சநம் தவ** .**
பக்ஷேபக்ஷே விஜ்ரும்பந்தாம் மாஸி மாஸி மஹோத்ஸவா*: .*
மணிகாஞ்சந சித்ராணி பூஷணாத்யம்பராணிச** .**
காஷ்மீர ஸாரகஸ்தூரி கர்பூராத்யநுலேபநம்** .**
108
கோமளாநிச தாமாநி கஸுமைஸ்ஸரபோத்கமை*: .*
தூபா*:*கர்ப்பூர தீபாஸ்ச ஸந்துநித்யா பரிச்சதா*: .*
ந்ருத்த கீதயுதம் வாத்யம் நித்யமத்ர விவர்ததாம்** .**
ச்ரோத்ரேஷுநஸ்ஸுதாதாரா*: *கல்பதாம் காஹளஸ்வநை*: .*
கந்தமூல பலாத்ரவ்ய காலேகாலே விவர்ததாம்** .**
ஸூபாபூப க்ருத க்ஷீர சர்க்கரா ஸஹிதம் ஹவி*: .*
கநஸார சிரோதக்ரம் க்ரமுகாஷ்டதளாந்விதம்** .**
விமலாநிச தாம்பூல தளாநி ஸ்வீகுரு ப்ரபோ** .**
ப்ரீதி பீதியுதோபூயாந்நித்யம் பரிஜநஸ்தவ** .**
பக்திமந்திப புஞ்ஜந்து பரஜாந பதைஸ்ஸஹ** .**
தரணீதந ரத்நாநி விதரந்து சிரம்தவ** .**
கைங்கர்யமகிலம் ஸர்வே குர்வந்து க்ஷோணிபாலகா*: .*
ப்ரேமதிக்த த்ருசம் ஸ்மேரம் ப்ரேக்ஷமாணஸ்த்வதாநநம்** .**
மஹாந்தஸ்ஸந்ததஸ் ஸந்தோ மங்களாநி ப்ரயுஞ்ஜதாம்** .**
பாபமேவ பவந்நித்யம பாலயன் குசலீ பவான்** .**
இதி ஷஷ்டம ஜிதந்தா ஸ்தோத்ரம்
*(*த்வயா விநா நமேகிஞ்சித் மாம்விநா தவகஸ்ததா*.*
தஸ்மான்மாமாத்மஸாத்கர்த்தும் ப்ரஸீத பரமேஸ்வர*.*
பூம ஸ்கலித பாதாநாம் பூமிரேவாவலம்பநம்*.*
த்வயி விப்ரதிபந்நாநாம் த்வமேவ சரணம் விபோ*.*
ஜ்ஞாநதோஜ்ஞாநதோவாபி யதோக்த மக்ருதம் மயா*.*
தத்ஸர்வம் பூர்ணமேவாஸ்து ஸுத்ருப்தோபவ ஸர்வதா*.*
ஓமச்யுத ஜகந்நாத மந்த்ரமூர்த்தே ஸநாதந*.*
ரக்ஷமாம் புண்டரீகாக்ஷ க்ஷமஸ்வாஜ ப்ரஸீத ஓம்**.)—
இதி ஜிதந்தா ஸ்தோத்ராணி ஸம்பூர்ணம்
* - * - * - * - * - *
109
करक-विषये भेदाः निर्णयाश्च
श्रीः
श्रीमते रामानुजाय नमः।
करक-विषये भेदाः निर्णयाश्च।
सोम कुम्भ,विमान कुम्भ, महाकुम्भ, अधिवास
कालेषुस्थापनीयकरकानाम्अधिदेवतः
सुद
र्शनस्य भेदाः । तेषां लक्षणमाह।
*सोम कुम्भस्य करक विषये।
प्रद्युन्नांशात्समुद्भूतम् ओषधीशं तु तद्घटे।
इन्द्रादीनुपकुम्भेषु करकेच सुदर्शनम्। (श्रीः)
इति वचनात् प्रद्युन्नस्य अंशभूतः ओषधीशः सोमः इति चेत्
प्रद्युन्नस्य करे वर्तमनस्य सुदर्शनस्य
लक्षणमाह्। (अहिर्बुध्न्यम्)
*यस्सप्रद्युम्न उन्मेषा ऐश्वर्य मय ऊर्जितः।
वैष्णवेनैव लाक्ष्मेण ससङ्कल्पेन धार्यते।
तद्वै प्रद्युन्न सङ्कल्पमैश्वर्यमयमूर्जितम्।
संयक्चतुररं चक्रमैश्वर्यस्यामुपासते।
110
*प्रतिष्ठादिषु महाकुम्भस्य करक विषये। *
एवं लक्षण संयुक्तान् विष्ण्वादींस्तु यथाक्रमम्।
आवाह्यपूजयेत्सर्वान् देशिकोमन्त्रवित्तमः।
सहस्रारं ज्वलत्तेजोरूपिणं चक्रमुत्तमम्।
करकेच समावाह्य सर्व विघ्नोप शान्तये। (श्रीः)
(अन्यत्र)
यत्तुतत् परमंव्योम यद्विष्णोःपरमं पदम्।
सहस्रारेण चक्रेण तत्सङ्कल्पेन धार्यते।
(अहिर्बुध्न्य
म्
)*विमान कुम्भस्य करक विषये.
तस्य प्रागादि कुम्भेषु नरोत्तम मधोक्षजम्।
नृसिंहममच्युतं पश्चाज्जनार्दनमुपेन्द्रकम्।
हरिङ्कृष्णञ्च तान् ध्यात्वा करकेच सुदर्शनम्।
*सुदर्शनस्य लक्षणमाह। (अहिर्बुध्न्यम्)
अनिरुद्धो य उन्मेषः शक्तिस्तेजोधि दीपितः।
सङ्कल्पो बहु शक्त्युस्तं धारयति सर्वदा।
तद्वै शक्ति महाच_क्रम् पञ्चारं परिकल्पितम्।
शक्तिस्तेजः समृद्ध्यर्थं विश्वेदेवाः उपासते।
*अधिवास कालेषु आवाहित करकस्य विषये।
देवस्य पुरतो भूमौ कल्पिते धान्य विष्टरे।
विन्यसेन्नव कुम्भांश्च करकञ्च वरानने।
कुम्भे विशाखयूपञ्च करके दीप्ति चक्रिणम्। इति श्रीः)
*दीप्ति चक्रस्य लक्षणमाह। (अहिर्बुध्न्यम्)
निरालञ्च पटे भूतिःसङ्कल्पेनैव धार्यते।
111
तत्सङ्कल्पमयं चक्रम् अनन्तारम् माहामुने। ….।
महाभूतौ क्वचिद्दीप्त ज्योतिर्भिरयुतायुतैः।
वीजितं भूत पवनैः व्यजनोत्थैरिव क्वचित्।
*(अन्यत्र)
कालचक्रम्इति। श्रीः)(द्राविड भाषायाम्अपिवर्तते)
कालचक्रम् अग्निमणिं करकेतु विनिक्षिपेत्।
तल्लक्षणमाह। (अहिर्बुध्न्यम्)
त्रिनाभियुक्तं षण्णेमि पञ्चारं चक्रमव्ययम्।
संवत्सरमयं युक्तम् कालचक्रमितिःस्मृतम्।
(अन्यत्र)
षडरं कालचक्रम् तत् सकालो येन धार्यते। इति।
नित्याराधन कालेषु अग्नि प्राकार मुद्रां चक्र
मुद्राञ्चप्रदशयित्वा। इति।
तस्य लक्षणे।
सशराय शार्ङ्गाय सनाराचाय हुम्फट् स्वाहा।
आकाशे चक्र मुद्रायै नमः। इति ।
पात्र स्थापन कालेषु।
दक्षिण हस्ते ओं रं द्वादशाराय चक्राय
नमः। तन्मध्ये ओं हं सूर्याय नमःइत्यावाह्य।
इत्यदिभिः बहूनि विषयाणि सुदर्शनस्य लक्षणेषु
वर्तन्ते।
इति करक सुदर्शनविषय सङ्ग्रहः सम्पूर्णम्। *
——*
श्रीः
श्रीमते रामानुजाय नमः।
करक विषये भेदाः निर्णयाश्च।
सोम कुम्भ, विमान कुम्भ, महाकुम्भ, अधिवास कालेषु
स्थापनीय करकानाम् अधिदेवतःसुदर्शनस्य भेदाः ।
तेषां लक्षणमाह।
सोम कुम्भस्य करक विषये
प्रद्युन्नांशात्समुद्भूतम् ओषधीशं तु तद्घटे।
इन्द्रादीनुपकुम्भेषु करकेच सुदर्शनम्। (श्रीः)
इति वचनात् प्रद्युन्नस्य अंशभूतः ओषधीशः सोमः इति चेत्
प्रद्युन्नस्य करे वर्तमनस्य सुदर्शनस्य लक्षणमाह्
यस्सप्रद्युम्न उन्मेषा ऐश्वर्य मय ऊर्जितः।
वैष्णवेनैव लाक्ष्मेण ससङ्कल्पेन धार्यते।
तद्वै प्रद्युन्न सङ्कल्पमैश्वर्यमयमूर्जितम्।
संयक्चतुररञ्चक्रमैश्वर्यस्यामुपासते। (अहिर्बुध्न्यम्)
प्रतिष्ठादिषु महाकुम्भस्य करक विषये
एवं लक्षण संयुक्तान् विष्ण्वादींस्तु यथाक्रमम्।
आवाह्यपूजयेत्सर्वान् देशिकोमन्त्रवित्तमः।
सहस्रारं ज्वलत्तेजोरूपिणं चक्रमुत्तमम्।
करकेच समावाह्य सर्व विघ्नोप शान्तये। (श्रीः)
अन्यत्र
यत्तुतत् परमंव्योम यद्विष्णोःपरमं पदम्।
सहस्रारेण चक्रेण तत्सङ्कल्पेन धार्यते। (अहिर्बुध्न्यम्)
विमान कुम्भस्य करक विषये
तस्य प्रागादि कुम्भेषु नरोत्तम मधोक्षजम्।
नृसिंहममच्युतं पश्चाज्जनार्दनमुपेन्द्रकम्।
हरिङ्कृष्णञ्च तान् ध्यात्वा करकेच सुदर्शनम्।
सुद
र्शनस्य लक्षणमाह। (अहिर्बुध्न्यम्)
अनिरुद्धो य उन्मेषः शक्तिस्तेजोधि दीपितः।
सङ्कल्पो बहु शक्त्युस्तं धारयति सर्वदा।
तद्वै शक्ति महाचक्रं पञ्चारं परिकल्पितम्।
शक्तिस्तेजः समृद्ध्यर्थं विश्वेदेवाः उपासते।
अधिवास कालेषु आवाहित करकस्य विषये
देवस्य पुरतो भूमौ कल्पिते धान्य विष्टरे।
विन्यसेन्नव कुम्भांश्च करकञ्च वरानने।
कुम्भे विशाखयूपञ्च करके दीप्ति चक्रिणम्। (श्रीः)
दीप्ति चक्रस्य लक्षणमाह। (अहिर्बुध्न्यम्*)*
निरालञ्च पटे भूतिःसङ्कल्पेनैव धार्यते।
तत्सङ्कल्पमयं चक्रम् अनन्तारम् माहामुने। ….।
महाभूतौ क्वचिद्दीप्त ज्योतिर्भिरयुतायुतैः।
वीजितं भूत पवनैः व्यजनोत्थैरिव क्वचित्।
अन्यत्र
कालचक्रम्इति (श्रीः)
(द्राविड भाषायाम्अपिवर्तते)
कालचक्रम् अग्निमणिं करकेतु विनिक्षिपेत्।
तल्लक्षणमाह। (अहिर्बुध्न्यम्)
त्रिनाभियुक्तं षण्णेमि पञ्चारं चक्रमव्ययम्।
संवत्सरमयं युक्तम् कालचक्रमितिःस्मृतम्।
अन्यत्र
षडरं कालचक्रम् तत् सकालो येन धार्यते। इति।
नित्याराधनकालेषुअग्निप्राकारमुद्रां चक्रमुद्राञ्चप्रदर्शयित्वा।
तस्य लक्षणे
सशराय शार्ङ्गाय सनाराचाय हुम्फट् स्वाहा।
आकाशे चक्र मुद्रायै नमः। इति ।
पात्र स्थापन कालेषु
दक्षिण हस्ते ओं रं द्वादशाराय चक्राय
नमः। तन्मध्ये ओं हं सूर्याय नमःइत्यावाह्य।
इत्यदिभिः बहूनि विषयाणि सुदर्शनस्य लक्षणेषु
वर्तन्ते।
इति करक सुदर्शनस्य विषय सङ्ग्रहः सम्पूर्णम्
*-*-*-*
षट्त्रिंशत्पालिका स्थापनकाले देवतानां नामानि
1 ओं वासुदेवाय नमः 19 ओं त्रिविक्रमाय नमः
2 ओं सङ्कर्षणाय नमः 20 ओं वामनाय नमः
3 ओं प्रद्युम्नाय नमः 21 ओं श्रीधराय नमः
4 ओम् अनिरुद्धाय नमः 22 ओं ह्रुषीकेशाय नमः
5 ओं वासुदेवाय नमः 23 ओं पद्मनाभाय नमः
6 ओं सङ्कर्षणाय नमः 24 ओं दामोदराय नमः
7 ओं प्रद्युम्नाय नमः 25 ओं श्रियै नमः
8 ओम् अनिरुद्धाय नमः 26 ओं वागीश्वर्यै नमः
9 ओम् अनिरुद्धाय नमः 27 ओं कान्त्यै नमः
10 ओं प्रद्युम्नाय नमः 28 ओं क्रियायै नमः
11 ओं सङ्कर्षणाय नमः 29 ओं शक्त्यै नमः
12 ओं वासुदेवाय नमः 30 ओं विभूत्यै नमः
13 ओं केशवाय नमः 31 ओम् इच्छायै नमः
14 ओं नारायणाय नमः 32 ओं प्रीत्यै नमः
15 ओं माधवाय नमः 33 ओं रत्यै नमः
16 ओं गोविन्दाय नमः 34 ओं मायायै नमः
17 ओं विष्णवे नमः 35 ओं धियै नमः
18 ओं मधुसूदनाय नमः 36 ओं महिमायै नमः
37 ओम् अनन्ताय नमः 55 ओं राहुजितेनमः
38 ओं शक्त्यात्मने नमः 56 ओं कालनेमिघ्ने नमः
39 ओं मधुसूदनाय नमः 57 ओं पारिजातहरये नमः
40 ओं विद्याधिपाय नमः 58 ओं लोकनाथायनमः
41 ओं कपिलायनमः 59 ओं दत्तात्रेयाय नमः
42 ओं विश्व रूपिणे नमः 60 ओं न्यग्रोध शायिने नमः
43 ओं विहङ्गमाय नमः 61 ओम् एकशृङ्गतनुषे नमः
44 ओं क्रोडात्मने नमः 62 ओं वामनाय नमः
45 ओं बडबाननाय नमः 63 ओं त्रिविक्रमाय नमः
46 ओं धर्मिणे नमः 64 ओं नराय नमः
47 ओं वागीश्वरायनमः 65 ओं नारायणाय नमः
48 ओम् एकार्णवशायिने नमः 66 ओं हरये नमः
49 ओं कूर्मपाताळ धारकाय नमः 67 ओं परशुरामाय नमः
50 ओं वराहायनमः 68 ओं कृष्णाय नमः
51 ओं नारसिम्हाय नमः 69 ओं रामाय नमः
52 ओम् अमृताहरणाय नमः 70 ओं वेदविदे नमः
53 ओं श्रीपतये नमः 71 ओं कल्किने नमः
54 ओं कान्तात्मने नमः 72 ओं पाताळ शयनाय नमः
षट्त्रिंशत्शरावा स्थापनकाले देवतानां नामानि
73 ओं स्वधायै नमः 91 ओं गत्यै नमः
74 ओं विद्यायै नमः 92 ओं सुप्त्यै नमः
75 ओम् अरण्यायै नमः 93 ओं यागायै नमः
76 ओं मायायै नमः 94 ओं वागीश्वर्यै नमः
77 ओं मूर्त्यै नमः 95 ओं रत्यै नमः
78 ओं ह्रियै नमः 96 ओं सिद्ध्यै नमः
79 ओं श्रियै नमः 97 ओं नीत्यै नमः
80 ओं कलायै नमः 98 ओं प्लुत्यै नमः
81 ओं विद्यायै नमः 99 ओं क्रीडायै नमः
82 ओं निष्ठायै नमः 100 ओं सम्पत्कर्यै नमः
83 ओम् ऋचे नमः 101 ओं कीर्त्यै नमः
84 ओं रुचये नमः 102 ओं शिखायै नमः
85 ओम् इष्ठायै नमः 103 ओं मत्यै नमः
86 ओं शोभायै नमः 104 ओं गायत्रियै नमः
87 ओं शुद्धये नमः 105 ओं मर्यादायै नमः
88 ओंविभूत्यै नमः 106 ओं हृष्ठ्यैनमः
89 ओं भूत्यै नमः 107 ओं शङ्खायै नमः
90 ओं व्याप्त्यै नमः 108 ओं चक्रायै नमः
[REFER PG 32 IN VACANASARAM 02]