श्रीमते रामानुजायनमः
श्री भगवत्प्रतिष्ठा विधिः
लक्षन्तु चतुरो वेदाः लक्षं भरतमुच्यते ।
शिल्पं लक्षद्वयं चैव चातुर्लक्षं तु ज्योतिषम्।
पञ्च लक्षप्रमाणेन पाञ्चरात्रं प्रशस्यते।
आगमं भरतं शिल्पं वैद्यं ज्योतिषमेवच।
पञ्चशास्त्राणां सम्योगात्पाञ्चरात्रं प्रशस्यते।
पाञ्चरात्रोक्त विधिनायोऽर्चयेत्भगवद्धरिम्।
सवै न लिप्यते पापैः भुक्तिम्मुक्तिञ्च विन्दति।
इत्यादि वैशेषिक प्रमाणेन विराजमान श्री पाञ्चरात्र आगमोक्त
विधिना पूर्वाचार्यैःअनुग्रहीत भगवत्प्रतिष्ठा विधिं वक्तुं
प्रारभ्यते।
आचार्य-वरणम् तस्य लक्षणं च।
वेदान्तार्थ प्रवीणश्च पाञ्चरात्रार्थ तत्व वित्।
परम्परा दीक्षितस्य कुलेजातः समाधिमान्।
दीक्षामुभयतः प्राप्तः पञ्चकालःक्रियात्मकः।
योगशास्त्रः प्रवीणश्च ज्ञानवान्मोक्ष चिन्तकः।
भुवःपरिग्रहाद्यावत्प्रतिष्ठान्तं च याक्रिया।
असहायेनतां कर्तुं शक्तो मध्ये न रोगवान्।
स्वतन्त्रो वृद्ध सेवीच रूपवानपि चास्तिकः।
परैरनिन्दितैश्चैव कीर्तिमान् विजितेन्द्रियः।
मानसाराधने दक्षो मन्त्रशास्त्र विचक्षणः।
सिद्ध मन्त्रस्सर्व दर्शी भट्टाचार्यः स उच्यते।
इत्युक्त भट्टाचार्य गृहस्य यजमानः स्वयं गत्वा। तस्य हस्ते
नालिकेर फलं दत्वा। साष्ठाङ्गं प्रणम्य।
अहं भगवतो विष्णोःमन्दिरं कर्तु मुद्यतः।
लक्षणज्ञो भवान्सौधं कर्तुमर्हसि शिल्पिभिः।
इति सविनयं प्रार्थ्य। ततः आचार्यः ऋत्विग्भिस्सह स्वगृहे
भगवन्तं सम्पूज्य। ऋत्विग्वरणं कुर्यात्।
यूयं श्री पाञ्चरात्रस्य तत्वज्ञा ब्रह्म वादिनः।
अतोहरेः प्रतिष्ठार्थं प्रासादस्य मयासह।
कु
रुध्वं कर्म विधिवत् नाऽपचारो भवेद्यथा।
इति सदक्षिण ताम्बूलेन सह ऋत्विग्वरणं कुर्यात्। प्रथमं
स्वगृहे भगवन्तम्पूजयित्वा। तदनन्तरं सवेद वाद्य घोषैस्सह
माङ्गल्य कुम्भेन मन्दिरं प्रविश्य। कार्तान्तिकैः (ज्योतिष
शास्त्रकैः)सह प्रतिष्ठादिनं निश्चयित्वा।
प्रतिष्ठा दिन निर्णयम्।
सम्वत्सरे उत्तरायणे अति वैशेषिकः। आषाढ भाद्रपद
धनुर्मास-माघ मासादीन् वर्जयेत्। अन्यत्र मासेषु शुक्ल पक्ष
द्वितीयादि पूर्णिमा कृष्णपक्षस्य सप्तमी पर्यन्तं गृण्हीयात्।
अष्ठमीं वर्जयित्वा। वासरेषु सोम सौम्य गुरु शुक्र रवि वाराणि
प्रशस्ताः। नक्षत्रेषु अश्विनी रोहिणी पुनर्वसु पुष्यमी
उत्तरत्रयहस्त श्रवण रेवति इत्यादयः श्रेष्ठतमः। लग्नेषु वृषभ
मिथुन सिम्ह धनुः मीन तुला लग्नानिअति विशेषाः। एतेषु
व्यतीपात सङ्क्रान्ति ग्रहण मलमासादि गुरु शुक्र माढ्यं
वर्जितानि। यल्लग्नं याच तिथिच यजमानस्य
राज्ञो राष्ट्रस्य क्षेमाय कल्प्यते तत्तिथौ सुलग्ने प्रतिष्ठापनं
कारयेत्।
याग शाला होम कुण्ड निर्णय विधिः।
तदनन्तरं यागशाला निर्माणङ्कुर्यात्। यागशालायां पञ्च
वेदिकाङ्कल्पयित्वा। प्रथमे मध्य वेदिकायां महाकुम्भ
स्थापनार्थम्। द्वितीये विमान कुम्भार्थम्। नयनोन्मीलन
शयनाधिवासार्थम्। एकं बालकुम्भस्थापनार्थायच। मण्डल
रचनार्थम् ईशान्ये पालिकास्थापनार्थं च आचार्यस्य हस्त
प्रमाणेन नाभि पर्यन्तम्उच्छ्राय पूर्वकं मेखला सहितं कारयेत्।
स्रुक्स्रुवादीनां विषये।
आचार्यस्य हस्त मानेन अग्रे द्वियङ्गुल विस्तारयुत आज्य
धारागलयुतं स्रुवं कारयेत्। स्रुचः गोशफाकारयुत हस्तमान
आयतं कृतम् उत्तमम्। यज्ञ वृक्षेण वा सुवर्णादि लोहैर्वा शङ्ख
चक्राणि लाञ्चित आकारेण कारयेत्। अष्ठ मङ्गलानिच फलकैर्वा
लोहैर्वा कारयेत्। तत्फलके श्रीवत्सं, पूर्णकुम्भं, भेरि,
दर्पणमण्डलम्। मत्स्ययुग्मं, शङ्खं, चक्रादीनि लाञ्छन सहितं
कुर्यात्
। पार्श्वयोः द्वौ चामरौ छत्रादीनां च स्थायित्वा।
पालिका शराव घटिकादीनाञ्च सलक्षणेन सम्पादयेत्।
आज्य पात्रादीनां लक्षणमाह।
तालोन्नतं सुवृत्तञ्च सरोजाकार सन्निभम्।
षोडशाङ्गुल विस्तारं मुखेमूलेतु अङुष्ठकम्।
लोहजं मृण्मयम्वापि आज्यपात्रस्य लक्षणम्। ”
लक्षणं चरुपात्रस्य हविःपचन कर्मणि।
मूले
तद्द्वयङ्गुलं प्रोक्तम्मध्यमेतु द्वादशाङ्गुलम्।
अग्रेतु षडङ्गुलं चैव सरोज मुकुलाकृतीम्।
अष्ठाङ्गुलोन्नतं चैव यद्वा तस्मात्षडङ्गुलम्। ”
प्रोक्षणी पात्रस्य लक्षणम्।
मूले
तत्र त्रयङ्गुलं चैव मुखेतु द्वादशाङ्गुलम्।
वृत्त्
ााकारञ्च सौम्यञ्च सरोज कुसुमाकृतिम्।
एतत्प्रकीर्त्यते पात्रं प्रोक्षणार्थं चतुर्मुख।
प्रोक्षणीं समारूपञ्च तत्प्रमाणेतु सम्मितं
प्रणीता पात्रं तद्विद्याद्यज्ञ कर्मणि
पद्मज। (इतिश्रीमन्नारायणे )
मार्कण् डेये घठादीनां लक्षणं
घठादीनामाकृतिं वक्ष्ये शृणुष्व नृपसत्तम।
पञ्चविंशाङ्गुलाऽऽयामं विस्तारं तत्समं भवेत्।
विंशदङ्गुल मानंवा उदरं तद्वदेवतु।
अष्ठादशाङ्गुलोच्छ्रायन्द्वादशं षोडशन्तुवा।
महाकुम्भन्तु कुर्वीत तदर्धञ्च समाचरेत्।
कुम्भस्याऽर्धांश मानेन वर्धनीं कारयेत्तथा।
तस्योदरे न्यसेद्घोणं यथा लोचन सुप्रियम्।
अष्ठाङ्गुल समुच्छ्रायम् आकृतिं कुम्भवत्तरम्।
द्वार कुम्भ मिति प्रोक्तं कलशस्तत्र उच्यते।
षडङ्गुलं तदुच्छ्रायं नालिकेर फलोपमम्।
कलशाकारम् इत्येव देवस्य स्नपनेषुच।
तन्तु वेष्ठन विषये। मार्कण्डेये।
तन्तुभिःक्रम योगेण वेष्ठयेन्मूलविद्यया।
महा कुम्भन्त्रिसूत्रेण वर्धनीञ्च द्विसूत्रतः।
कलशन्त्वेक सूत्रेण अन्तरं यवमात्रकम्।
इत्युक्तवत्सूत्रवेष्ठनं कुर्यात्। सुलग्ने मण्टपे सर्वत्र शुद्ध्यर्थं
वासुदेवःपुण्याह वाचनं कुर्यात्। सौवर्णादि पटले धान्यपीठे
षोडश दर्भ कृत कूर्चे श्रीविष्वक्सेन पूजां कारयित्वा।
हेमादि पटले दर्भैः षोडशभिःकृते।
कू
र्चे सेनेशमावाह्य बालबिम्भस्य पीठतः।
इति श्रीप्रश्नोक्तवत् सेनेश पूजां कृत्वा।
देवसूत्रवती नाथ सर्वदेव नमस्कृत।
उपक्रान्तो मयाह्यद्य वासुदेवः प्रतिष्ठितः।
आगच्छतु हरेर्धाम अनुज्ञार्थं जगद्गुरोः।
इति विष्वक्सेनं प्रार्थ्य। पूर्वोक्तवत् समस्तराजोपचारंश्च
कृत्वा
। नीराज्य।
प्रतिष्ठा रक्षणार्थाय हरिणा ज्ञापितो भवान्।
मृ
त्सङ्ग्रहण मारभ्य प्रतिष्ठा दिवसाऽवधि।
सेनापते मयासार्धं साधयाऽस्मत्क्रियां हरेः।
इति च प्रार्थ्य। पूर्वोक्तवत् पुण्याहजलेन सर्वत्र
प्रोक्ष्य। आलयस्य विशुद्ध्यर्थं प्रज्वलित दर्भपुञ्जेनमन्दिरं
सर्वत्र आकर्ष्य। घृत दीपान् प्रज्वाल्य। पञ्च गव्येन आलयसर्वत्र
शुЋं
द्धकुर्यात्।
बाल बिम्ब प्रतिष्ठा विधिः।
आरभ्य माने प्रासादे बहवो विघ्न कारिणः। बालालयं कृते देवी
नश्यन्ति स्वयमेवहि। इत्युक्तवत् बालालय स्थापनङ्कृत्वा।
तत्सन्निधौएव पूर्वोक्त सर्वकार्याणि
प्रारभेत्। प्रधान मन्दिर स्थापनात्पूर्वं बालालयस्थापनं
नचेत्मृत्सङ्ग्रहणादि कार्याणां पूर्वं बालकुम्भ स्थापनं कुर्यात्।
तस्मिन्कुम्भे भगवन्तं क्षीरसागरात् हृदये आवाह्य।
हृदब्जात् अस्मिन्कुम्भे आवाहयामि। इत्यावाह्य।
षोडशोपचार पूजां कारयित्वा। इमां गादेन प्रार्थ्य।
ओं नमः पुण्डरीकाक्ष सर्वेश्वर जगन्मय।
क्षन्तुमर्हसि देवेश यन्मया बाल मन्दिरम्।
अकृत्वैवं कृतं सद्म भक्ताऽनुग्रह काम्यया।
अस्मिन्नागच्छ भगवन्साधयाऽस्मत्क्रियां हरे।
इति भगवन्तं प्रार्थ्य।
देव धाम बिम्ब प्रकल्पनकाले भूपरिग्रहादि दश
सम्स्कारान्राहित्वात् तत्तत्सम्स्कार सिद्ध्यर्थं क्रियमाण दश
सम्स्कार होमानि प्रतिकर्म सङ्कल्प पूर्वकं परिषेचन सम्पुटितं
कुर्यात्
। तदर्थं माध्याह्निक काले आचार्यः बाल कुम्भस्य
(बिम्बस्य) पुरतः स्थण्डिले अग्निं प्रतिष्ठाप्य।
(१)भूपरिग्रह होमं करिष्ये इति सङ्कल्प्य। परिषिच्य।
ओं नमो नारायणायेति समिधा षोडशाहुतीर्हुत्वा।
ओं नमोभगवते वासुदेवाय स्वाहा इति च हुत्वा। परिषिच्य।
(२)ततः भूकर्षण होमार्थम् ओं हुं भगवते वराहाय हुम्फट् स्वाहा।
इति ओं ह्रीं भूम्यै स्वाहा। इति समिधा च तिलेनच हुनेत्।
(३)भूपरीक्षा हवनार्थम् ओं नमोभगवते वासुदेवाय स्वाहेति
आज्य
तिल गुग्गुल नीवारेण च प्रत्येकं षोडशाहुतीर्हुत्वा।
(४)आधार शक्ति स्थापन हवनार्थम् ओं ह्रीम् आधार शक्त्यै
स्वाहा।
ओं ज्ञां कूर्माय स्वाहा। ओं ह्रूं कालाग्नये स्वाहा। ओं हाम्
अनन्ताय स्वाहा। ओं ह्रीं भूम्यै स्वाहा। इति आज्येन प्रत्येकम्
अष्ठोत्तर शताहुतीर्हुत्वा।
(५)शिला आद्येष्ठका सङ्ग्रहार्थम्
ओं नमो भगवते वासुदेवाय स्वाहा इति ओं विष्णु पार्षदेभ्य
स्वाहा इति च आज्येन षोडशाहुतीर्हुनेत्।
(६)मूलेष्ठका हवनार्थम् ओं नमो भगवते वासुदेवाय स्वाहा
इति
ओं पुरुषाय स्वाहा इति ओं सत्याय स्वाहा
ओम् अच्युताय स्वाहा। ओम् अनन्ताय स्वाहा ओं सहस्रार हुम्फट्
स्वाहा। इति समिधाज्य चरुणा प्रत्येकम् अष्ठाहुतीर्हुत्वा।
(७)गर्भन्यास होमार्थम् ओं ;;;;देवाय स्वाहा। ओं नमोविष्णवे
स्वाहा
ओं ह्रीं भूम्यै स्वाहा इति आज्येन अष्ठाहुतीर्हुत्वा।
(८)मूर्धेष्टका स्थापन हवनार्थं द्वादशाक्षरेण चतुर्मूर्ति
मन्त्रेणच
आज्येन अष्ठाहुतीर्हुत्वा।
(९)स्तूपिका कील स्थापनार्थं द्वादशाक्षरेण पुरुषादीनां मूर्ति
मन्त्रेणच समिदाज्येन अष्ठाहुतीर्हुत्वा।
(१०)बिम्बनिर्माण होमार्थं द्वादशाक्षरेण समिदा आज्य लाज
तिल पुष्पेण च प्रत्येकम् अष्ठाहुतीर्हुत्वा।
परिषेचनं पूर्णाहुतिं कृत्वा। अग्निम् उद्वास्य।
सायाह्न काले आलयानां बिम्बानां मानोन्मान शान्त्यर्थं हवनं
कुर्यात्
। स्थण्ि डले अग्निं प्रतिष्ठाप्य । षड्ऋत्विजेन सह
आचार्यः ओं भूस्वाहेति आज्येन। ओं भुव स्वाहाइति तिलेन।
ओं सुव स्वाहा इति लाजेन।
ओं मह स्वाहाइति अन्नेन। ओं जन स्वाहा इति शमीपत्रेण
। ओं तप स्वाहा इति तण् डुलेन। ओं सत्यं स्वाहाइति
समिधा च प्रत्येकं शताहुतीर्हुत्वा। सम्पाताज्येन विमान
स्तूपिकानाञ्च बिम्बादीनां च न्यस्य। पूर्णाहुतिं कारयेत्।
अग्निमुद्वास्य। तदनन्तरं भूमृत्सङ्ग्रहणादि अङ्कुरार्पण
कार्याणि प्रारभेत्।
मृ
त्सङ्ग्रहणविधिः।
अस्यदेवदेवस्य भगवतो. .. … . .. .. ..सन्निधौमहाप्रतिष्ठार्थं
मृत्सङ्ग्रहणकर्मकरिष्ये इतिसङ्कल्प्य।
श्रीगृहे मण्टपे बिल्वे तुलसी यत्रतत्रच।
विष्णु क्षेत्रे तथादिव्ये म्मृत्सङ्ग्रहणमाचरेत्।
इत्युक्तवत् मण्टपङ्गत्वा। स्वस्तिवाचनं शाकुनसूक्तं
पञ्चशान्तिं च पठित्वा। पुण्याहंवाचयित्वा। भुवं नवताल
प्रमाणेन विलिख्य। धान्य पीठे खनित्रं निक्षिप्य। सकूर्चम् आम्र
पल्लवानिच बद्वा। सर्वत्र पुण्याह जलेन प्रोक्ष्य। आधारादि
पद्मान्तमभ्यर्च्य । सर्वेषाम् अपि भूसूक्तं जपित्वा। खनित्रे ओं हुं
वराहाय नमः। इति ओं यज्ञार्ह देहाय पुराण पुरुषाय
महावराहाय नमः आगाच्छाऽऽगच्छ इत्यावाह्य । अभ्यर्च्य
आवाहनादि षण्मुद्रां प्रदर्श्य । ओं हाम् इत्यादि षडङ्ग न्यासं
कृत्व
ा। वराहमुद्रां प्रदर्श्या । भू देव्याः आवाहनार्थम्।
भुवौ
आधारादि पद्मान्तं सम्पूज्य। ओं ह्रीं भूम्यै नमः आगच्छेति
आवाह्य। आवाहनादि षण्मुद्रां प्रदर्श्य। ओं
ह्राम् इत्यादि षडङ्ङ्ग न्यासं कृत्वाकिरीट कमल वनमाला पद्म
मु
द्रां प्रदर्श्य। सर्वत्र अर्घ्यादिभिस्सम्पूज्य। नीराज्य। मुद्गान्नं
गु
लापूपं निवेद्य । अष्ठासुदिक्षु इन्द्रादीनावाह्या।
ओं पुरन्दरायनमः। ओं हुतावहाय नमः। ओं पितृ पतये नमः।
ओं राक्षसाधिपाय नमः। ओम् अपाम्पतये नमः। ओं
समीरणायनमः। ओं वित्तपेशायनमः,ओं भागीरथि प्रियाय
नमः। इत्यावाह्यअभ्यर्च्य।
ओं क्रोडावतार भूम्याप्त हिरण्याक्ष निबर्हण।
प्रतिष्ठार्थं भगवतो मृत्सङ्ग्रहण कर्मणि।
इति खनित्रं प्रार्थ्य। अस्य देव देवस्य ……….स्वमिनः राज
राष्ट्राभिवृध्यर्थं प्रतिष्ठाङ्गं भू मृत्सङ्ग्रहण कर्म कर्तुं
योग्यतासिद्धिमनुग्रहाणाम्। इति सभ्यनुज्ञां प्रार्थ्य। सर्वेषामपि
ओम् उधृतासि वराहेण कृष्णेन शत बाहुना। भूमिर्धेनुर्धरणी
लोकधारिणी। इति विष्णुगायत्रिया भू गायत्रिया सह खनित्रेन
भूम्या
ः मुख बाहु ऊरु स्तन मध्य जठर अङ्घ्रिषु मृदम्
आदाय। लोहजे वेत्रजेवा भाजने निक्षिप्य। दर्भेण वस्त्रेण
आच्छाद्य। अङ्कुरार्पण मण्टपं नयेत् ।
अङ्कुरार्पण काले विशेष कार्याणि।
उत्तमोत्तम पालिकास्थापन कालेतु देवतानां निर्णयमाह।
आग्नेये दक्षिणे भागे नैऋतेपिच पालिकाः।
घटिका वारुणे ब्राह्मे तथा पौरन्दरेपिच।
शरावा मारुते सौम्ये ईशानेच यथाविधिः।
षट्त्रिंशत्पालिका स्थापनकाले देवतानां नामानि।
स्वप्न पदस्थित वासुदेवादि मूर्तीनं चतुष्ठयम् ।
ओं वासु देवाय नमः। ओं सङ्कर्षणाय नमः। ओं प्रद्युम्नाय
नमः। ओम् अनिरुद्धाय नमः।
जाग्रत्पद स्थित वासुदेवादि मूर्तयःअष्ठौ च ओं वासुदेव
सङ्कर्षण प्रद्युम्न अनिरुद्धः । ओम् अनिरुद्ध प्रद्युम्न सङ्कर्षण
वासुदेवाय नमः। केश्वादि मूर्तीनां द्वादशकम्। तत्पत्नीनां
द्वादशकञ्च। श्रीश्च वागीश्वरी कान्ति क्रिया शक्तिर्विभूतयः।
इच्छा प्रीति रतिश्चैव माया धी र्महिमा इति। आहत्य षट्
त्रिंशद्देवतान् आवाहयेत्।
घटिकानां षट् त्रिंशद्विषये।
ओम् अनन्ताय नमः। ओं शक्त्यात्मने नमः। ओं मधुसूदनाय
नमः। ओं विद्याधिपाय नमः। ओं कपिलायनमः। ओं विश्व
रूपिणे नमः। ओं विहङ्गमाय नमः। ओं क्रोडात्मने नमः। ओं
बडबाननाय नमः। ओं धर्मिणे नमः। ओं वागीश्वरायनमः। ओम्
एकार्णवशायिने नमः। ओं कूर्मपाताल धारकाय नमः। ओं
वराहायनमः। ओं नारसिम्हाय नमः। ओम् अमृताहरणाय नमः।
ओं श्रीपतये नमः। ओं कान्तात्मने नमः।
ओं राहुजितेनमः। ओं कालनेमिघ्ने नमः। ओं पारिजातहरये
नमः। ओं लोकनाथायनमः। ओं दत्तात्रेयाय नमः।
ओं न्यग्रोध शायिने नमः। ओम् एकशृङ्गतनुषे नमः।
ओं वामनाय नमः। ओं त्रिविक्रमाय नमः। ओं
नराय नमः। ओं नारायणाय नमः। ओंहरये नमः। ओं
परशुरामाय नमः। ओं कृष्णाय नमः। ओं रामाय नमः।
ओं वेदविदे नमः। ओं कल्किने नमः। ओं पाताल शयनाय
नमः। इत्येवं षट् त्रिंशद्देवताः।
शरावाणां षट् त्रिंशद्िवषये।
ओंस्वधायै नमः। ओंविद्यायै नमः। अरण्यायै नमः। ओं
मायायै नमः। ओं मूर्त्यै नमः। ओं ह्रियै नमः। ओं श्रियै
नमः। ओं कलायै नमः। ओं विद्यायै नमः। ओं निष्ठायै
नमः। ओम् ऋचे नमः। ओं रुचये नमः। ओम् इष्ठायै नमः।
ओं शोभायै नमः। ओं शुद्धये नमः। ओंविभूत्यै नमः।
ओं भूत्यै नमः। ओं व्याप्त्यै नमः। ओं गत्यै नमः।
ओं सुप्त्यै नमः। ओं यागायै नमः।
ओं वागीश्वर्यै नमः। ओं रत्यै नमः। ओं सिद्ध्यै नमः।
ओं नीत्यै नमः। ओं प्लुत्यै नमः। ओं क्रीडायै नमः।
ओं सम्पत्कर्यै नमः। ओं कीर्त्यै नमः। ओं शिखायै
नमः। ओं मत्यै नमः। ओं गायत्रियै नमः।
ओं मर्यादायै नमः। ओं हृष्ठ्यैनमः। ओं शङ्खायै नमः। ओं
चक्रायै नमः।
इत्यादि षट्त्रिंशद्देवताः। आवाह्य अभ्यर्च्य। तन्मध्ये धान्य
पीठे सोम कुम्भम् उपकुम्भ करकेच प्रतिष्ठाप्य सम्पूज्य।
स्थण्डिले अग्निं प्रतिष्ठाप्य। आधारादि पद्मान्तं हुत्वा। सोम
मन्त्रेण आवाह्य। समिदाज्य चरुभिः अष्ठोत्तर शताहुतीर्हुत्वा।
सम्पाताज्यं सङ्गृह्य। नीवारादि धान्यानां नाम्नाच
तत्तदधिदेवता नामानि च अष्ठाहुतीर्हुत्वा।
पालिकादीनाम्अधिदेवताम् उद्दिश्य चतुराहुतीर्हुत्वा।
ओं नीवाराधिपाय ओं केशवाय स्वाहा।
ओं शाल्याधिपाय ओं नारायणाय स्वाहा।
ओं गोधूमाधिपाय ओं मादवाय स्वाहा।
ओं निष्पावाधिपाय ओं गोविन्दाय स्वाहा।
ओं मुद्गाधिपाय ओं विष्णवे स्वाहा।
ओं वैणवाधिपाय ओं मधुसूदनाय स्वाहा
ओं प्रियङ्ग्वाधिपाय ओं त्रिविक्रमाय स्वाहा।
ओं तिलाधिपाय ओं वामनाय स्वाहा।
ओं माषाधिपाय ओं श्रीधराय स्वाहा।
ओं कुलुत्थाधिपाय ओंहृषीकेशाय स्वाहा।
ओं सर्षपाधिपाय ओं पद्मनाभाय स्वाहा।
ओं यवाधिपाय ओं दामोदराय स्वाहा। इति हुत्वा।
सम्पाताज्यं सङ्गृह्य। पूर्व आज्येन सम्युज्य। बीजानि
पालिकादीनाञ्च घृतारोपणङ्कुर्यात्।
घृतारोपण-विधिः (ईश्वर सम्हितोक्तं)
आचार्यः उभाभ्यां हस्ताभ्यां दूर्वा खण्डमादाय। घृते
निमज्य। प्रतिस्खन्दं दूर्वाघृतेन व्याहृत्या प्रोक्ष्य। हस्त
व्यत्यास मार्गेणच आग्नेयादि ईशानान्तं द्वादशाक्षरेण
प्रोक्ष्य। समस्त पालिकानाञ्च बीजानाञ्च प्रोक्ष्य। पालिकादीनां
मृत्स्ना सम्पूर्य। ब्राह्मणैः अनुज्ञापूर्वकं बीजावापं कुर्यात्। सर्वत्र
दक्षिणताम्बूलादीनि दत्वा। पूर्णाहुतिं कृत्वा। पायसान्नं
निवेद्या। नीराज्य। (एवम् अष्ठोत्तर शत पालिका स्थापनं चेत्
पृथक्पूजनं प्रतिष्ठा दिन पर्यन्तं सोम कुम्भ प्रोक्षणं च
पायसान्न निवेदनं बलि दानानिकारयेत्। पालिकानां पूजा
काले आग्नेयादि दिक्षु प्रारभेत्। पालिकादीनां षोडशं चेत् वासु
देवादि चतुर्मूर्तिः केशवादि द्वादशम् आवाह्य। अष्ठौ चेत्
विष्णुवादीनावाह्य। चतुःपलिकाचेत् जनार्दन उपेन्द्र हरि
कृष्णम्
आवाह्य। पञ्चोपनिषण्मन्त्रेण शान्ति होमं पूर्णाहुतिं च
कृत्वा
। अग्निमुद्वास्य, वास्तु शान्तिम् अष्ट दिक् बन्धनं च
कृत्वा। रक्षाबन्दनं कारयेत्।
रक्षाबन्धन कार्यक्रम विधि रुच्यते।
शु
भे शोभने मुहूर्तैः आचार्यः धान्य पीठे सप्त पञ्च तन्तुना
निर्मित सूत्राणि सुवर्ण रजत सूत्राणि च गृहीत्वा। ताम्बूल
क्रमुखानि फलानिच गुलापूपेन सहितं प्रादक्षिण्येन याग गेहं
प्रविश्य। पुण्याह जलेन प्रोक्ष्य। अपराजित मन्त्रेण जपित्वा।
अपराजित मन्त्रः।
अस्य श्री अपराजित महा मन्त्रस्य। प्रद्युम्न ऋषिः।
अदितीश्छन्दः। श्री विश्व रूपि नारायणो देवता। अं
बीजम्। उं शक्तिः। मं कीलकम्। भगवत्प्रतिसराभि
मन्त्रणार्थे जपे विनियोगः।
ओं नमो भगवते अनन्ताय सहस्र शीर्षाय सुगन्धि
क्षीरोदार्णव शायिने नाग भोग पर्यङ्काय
गरुडवाहनाय वासुदेवाय नमः। पीत वाससे
सङ्कर्षण प्रद्युम्न अनिरुद्ध हयशीर्ष वराह नारसिम्ह
वामन त्रिविक्रम राम राम राम कृष्णः कल्कि परम्ब्रह्म
नमोस्तुते। असुरादैत्य यक्ष राक्षस भूत प्रेत
पिशाचाऽपस्मार सिद्ध योगिनी
शाकिनि डाकिनि ब्रह्मराक्षस विनायक पूतना
रेवतीस्कन्द पुरोगण नवग्रहादि नक्षत्र ग्रहानन्यांश्च
महाग्रहान् हन हनपतीन् पतीभ्यः।
अख्यातुमाख्यातु ं ग्रहाण ग्रहाण आविश
आविश ध्वम्सय ध्वम्सय. त्रासय त्रासय द्रुह्य द्रुह्य
चक्रेण गदावज्रेण भस्मी कुरु भस्मीकुरु स्वाहा।
चक्र गदया वज्र सहस्रार मुख्य सर्व प्रहरणायुध बाहो
जयजय विजय विजय अनन्तापराजित अप्रतिहत
सहस्र नेत्र प्रज्वल प्रज्वल ज्वल
ज्वल विश्व रूप मधुसूदन महापुरुष वैकुण्ठ
नारायण पद्मनाभ हृषीकेश सर्वभूत वशङ्कर शङ्ख चक्र
गदाधर सर्वभूत नमस्कृत सर्वनाग प्रमर्धन
सर्वासुरोत्साधन सर्व देव नमस्कृत सर्व ग्रह
निवारण सर्व यन्त्र प्रभञ्जन सर्व दुःख प्रशमन
सर्वज्वर विनाशन सर्व भूतापकर्षण सर्व दुस्वप्न
नाशन सर्वभक्त प्रदायक जनार्धन नमोस्तुते।
इति मन्त्रजपादनन्तरं भगवतः श्रीवत्सात् सूत्रेषु
श्रियमावाह्य। श्रीसूक्तेन पूर्ववत्षोडशोपचारैः सम्पूज्य नीराज्य।
ओं सहस्रारहुम्फट्’ इति सप्तवारमभिमन्त्र्य।
बाल बिम्बस्य सन्निधिःचेत् भगवन्तम् अर्घ्यादिभिस्सम्पूज्य।
भगवन्पुण्डरीकाक्ष करिष्ये कौतुक क्रियाम्।
महाप्रतिष्ठां देवेश तदर्थं त्वं प्रसीद ओम्।
इति प्रार्थ्य।
अस्यदेवदेवस्य …..रक्षा बन्धन कर्म करिष्ये इति सभ्यनुज्ञां
कुर्यात्
प्रथमं भगवतः
ओं विश्वेत्तातेसवनेषु प्रवाच्यया याचकर्थ मघवन्निन्द्र
सुन्व
ते । पारावतम्यत्पुरुसम्भृतं वत्स्वभावृणो श्शरभाय
ऋषिबन्धवे॥
इति बध्वा।
ओं बृहत्सामक्षत्रभृत्वृद्ध वृष्णियं तृष्ठुभोजश्शुभित मुग्र वीरम्
इन्द्रस्तोमेन पञ्च दशेन मध्यमितम्वातेन सगरेणरक्षा।
इति धूपेन रक्षां कृत्वा।
आचार्यादीनाञ्च बध्वा। दक्षिणानि दद्यात्
यागशालायां हवनविधिः
याग शालां गत्वा। आचार्यः भगवत्प्रतिष्ठार्थं चतुस्थानपूजां
करिष्ये। तदङ्गं द्वार तोरण ध्वज कुम्भ देवतापूजनं
च करिष्ये इति सङ्कल्प्य।
१ पूर्व द्वारे
अश्वत्थ तोरणे ओम् ऋग्रूपाय ओं सुशोभनाय नमः। ओं लम्
इन्द्रायनमः। पार्श्वस्थ रक्त ध्वजयोःओं कुमुदाय नमः। ओं
कुमु
दाक्षाय नमः। कुम्भयोः ओम्पूर्णाय नमः। ओम्पुष्करायनमः।
इत्यभ्यर्च्य। अर्घ्यादिभिस्सम्पूज्य।
ओम् अग्निमीले पुरोहितं …. रत्न धातमम्।
इतिपठित्वा। फलवर्ग ताम्बूलादीन्निवेद्य। नीराज्य।
२ दक्षिण द्वारे
औदुम्बर तोरणे ओं यजुर्रूपाय ओं सुभद्राय नमः।
ओं हं यमाय नमः। पार्श्वस्थ पीत ध्वजयोः। ओं पुण्डरीकाय
नमः। ओंवामनायनमः। कुम्भयोः। ओम् आनन्दाय नमः। ओं
नन्दनाय नमः। इत्यभ्यर्च्य।
ओम् इषेत्वोर्जेत्वा . .. . श्रेष्ठ तमाय कर्मणे। इति पठित्वा।
सम्पूज्य।
३ पश्चिमद्वारे
न्यग्रोध तोरणे ओं साम वेद रूपाय ओं वं वरुणाय नमः।
ओं सुभन्दाय नमः। पार्श्वस्थ नील ध्वजयोः। ओं शङ्कु कर्णाय
नमः। ओं सर्व नेत्राय नमः। कुम्भयोः ओं वीरसेनाय नमः।
ओं सुषेणाय नमः। इत्यभ्यर्च्य।
ओम् अग्न आयाही.. ..सत्सि बर्हिषि। इति पठित्वा। सम्पूज्य।
४ उत्तरद्वारे
प्लक्ष तोरणे ओम् अथर्व रूपाय ओं सोमाय नमः। सुहोत्राय
नमः। पार्श्वस्थ शुक्लध्वजयोः। ओं सुमुखाय नमः। ओं
सुप्रतिष्ठ
ाय नमः। कुम्भयोःओं सम्भवाय नमः ओं प्रभवाय
नमः। इत्यभ्यर्च्य।
ओं शन्नोदेवीः . .. . अवन्तुनः। इत्यभ्यर्च्य सम्पूजयेत्।
हवन विधिः
अरणिमथनकाले। अरण्याधिदैवताय ओंश्रीमहालक्ष्म्यै नमः।
अरणि दण् डे। ओं नमोनारायणाय। नेमि वलये।
ओं सुदर्शनायनमः। सूत्रेषु ओं वासुखिने नमः।
ओम् अनन्तायनमः। इत्यावाह्य। अभ्यर्च्य। ओं नमो भगवते
वासुदेवाय इति अरणिम्मथित्वा। तस्मादुत्पन्नमग्निं प्रथमं वृत्त
कुण्डे प्रतिष्ठाप्य। पूर्ववत् वैष्णवीकरणान्तं कृत्वा। प्रार्थना
मु
द्रयासह लाजपूरित हस्तेन
अग्नेत्वं विष्णु सम्भूत तेजसासुप्रकाशसे।
तस्मात्वच्चित्त कमले सम्प्रार्थ्य गरुडध्वजम्।
समाराधितु मिच्छामि गार्ह पत्यादिरूपिणे।
गार्हपत्यादिरूपेण त्वंस्थित्वाकर्मपूरय।
इतिप्रार्थ्य। प्राच्यादिषु कुण्डेषु भद्रासनं कल्पयित्वा।
वृत्तक
ुण्डादग्निंसम्योज्य।
चतुरश्र कुण्डमध्ये अग्नि ध्यानम्।
ध्यायाम्याहवनीयाग्निं चतुष्कोणाब्ज सम्स्थितम्।
मृ
त्स्नोर्ध्व पुण्ड्र तिलकं जटामकुट मण्डितम्।
सप्त हस्तं शक्ति धरं स्रुक्स्रुवौ चक्र मम्बुजम्।
दधानमञ्जलिं पीत वाससं यज्ञ सूत्रकम्।
त्रिमेखलं त्रिपादञ्च सर्वाभरण भूषितम्।
ओं रम् आहवनीयाग्नये नमः। इतिध्यात्वा।
चाप कुण्डमध्ये ध्यानम्।
स्मराम्यहं दक्षिणाग्निं चाप पङ्कज मध्यगम्।
पञ्च शीर्षं त्रिनयनं सप्त जिह्वं जटाधरम्।
सद्ब्रह्मसूत्रं शोणाभं श्वेतमृत्स्नोर्ध्व पुण्ड्रकम्।
दश हस्तैस्सन्दधानञ्च मञ्जलिं स्रुक्स्रुवौ तथा।
शङ्खं चक्रं तोमरञ्च टङ्कं वज्रं कमण्डलम्।
त्रिपादं पीत वसनम् आकल्पादिभि रुज्वलम्।
ओं रं दक्षिणाग्नये नमः। इति ध्यात्वा।
वृत्त
कु
ण्डे ध्यानम्।
स्मरामिगार्हपत्याग्निं वृत्ताब्जञ्च द्वि शीर्षकम्।
त्रिलोचनं सप्त जिह्वं लोहिताभं जटान्वितम्।
चतुर्हस्तैस्सन्दधानं स्रुक्स्रुवौ कुसुमाञ्जलिम्।
त्रयम्भि यज्ञोपवीतञ्च हरीत वसनोज्वलम्।
धृ
तोर्ध्व पुण्ड्र केयूर कटकाद्यैर्विभूषितम्।
ओं रं गार्हपत्याग्नये नमः। इतिध्यात्वा।
त्रिकोण कुण्डे अग्नि ध्यानम्।
चिन्तयामि त्रिकोणाब्जस्थितं सद्ब्याऽनलम्विभुम्।
एक शीर्षं जटाचूडं सप्त जिह्वं त्रिलोचनम्।
ऊर्ध्व पुण्ड्रधरं हेम यज्ञ सूत्र समन्वितम्।
पाटलाभं चतुर्दोर्भिःस्रुक्स्रुवौचाञ्जलिं धृतम्।
त्रिपादं पीत वसनं कुण्डलादिभि रुज्वलम्।
ओं रं सद्भ्य अनलाय नमः। इति ध्यात्वा।
अग्नि मध्ये अग्नेःप्रश मनार्थाय सप्त जिह्वा हवनं कुर्यात्।
तन्मध्ये योगपीठं सङ्कल्प्य। चतुरश्र कुण्डे आनन्द वैकुण्ठात्
शरश्चन्द्र सङ्काशं ज्ञानादि षड्गुणाधीश्वरं
लक्ष्मीप्रज्वलित श्रीवत्स वक्षसं वासुदेवं ध्यात्वा।
ओं नमो भगवते वासुदेवाय। आगच्छा इत्यावाह्या।
चाप कुण्डे। सम्मोदन वैकुण्ठात् बाल सूर्यनिभं ज्ञान
शक्तिगुणद्वयाधिपं कीर्त्या समुज्वलित श्रीवत्सोरस्कं सङ्कर्षणं
ध्यात्वा। ओं नमोभगवते सङ्कर्षणाय आगच्छा। इत्यावाह्य।
वृत्तक
ुण्डे। आमोदन वैकुण्ठात् मरकत मणिमेचकं बल ऐश्वर्य
गु
णद्वयाधिपं जयाऽधिष्ठित श्रीवत्सोरस्कं प्रद्युम्नं ध्यात्वा।
ओं नमोभगवते प्रद्युम्नाय आगच्छा इत्यावाह्य।
त्रिकोण कुण्डे। प्रमोदन वैकुण्ठात् नीलजीमूत निभं वीर्यतेजो
गु
ण द्वयाधिपं मायाज्वलित श्रीवत्सोरस्कम् अनिरुद्धं ध्यात्वा।
ओं नमोभगवते अनिरुद्धाय आगच्छ इत्यावाह्य। अभ्यर्च्य।
मूल
मूर्ते यथाध्यानम् अग्निमध्ये तथा भवेत्।
यानगेयानगं ध्यायेदग्नौ स्थाने यथास्थितम्।
आसनेचाऽथचाऽऽसीनं शयनेच तथाविधम्।
तद्वध्यात्वा। आवाह्य। सर्वत्र अष्टाक्षरेणैव स्थिति न्यासं
कृत्वा
। वर्मणापरिषिच्य। अर्घ्यादिनैवेद्यान्तम्
अष्ठादशौपचारान् तत्तन्मन्त्रेण सह्स्र सङ्ख्यया शत सङ्ख्ययावा
अष्ठाविंशतिर्वा अष्ठौवाहुत्वा। तत्तत्कुण्ड मन्त्रेण धूप प्रसून
घृत
समित्पयो दधि तिल व्रीहि यवैःपूर्ववत् हुत्वा। जपार्थञ्च
समिदाज्येनवा हुनेत्। नृसूक्त होमविषये आहवनीयाद्यनु
क्रमेणतिलान्न गुलान्न हरिद्रान्न मुद्गान्नैःप्रत्येकं षोडशाहुतीर्हुत्वा
। स्विष्ठकृद्धोमादनन्तरं शान्तिमन्त्र चतुष्ठयेनच
पञ्चोपनिषन्मन्वेणच हुनेत्।
शान्तिमन्त्र चतुष्ठयमाह।
१ ओम् आयाह्यग्ने भूर्भुवस्सुव स्वाहा।
२ त्वन्देवानां बृहत्तरजातवेदो हुताशन भगवन्त्वम्मा हिगुम्सी
स्वाहा।
३ ओम् उत्तिष्ठ पुरुष रं हरि पिङ्गलदेहिन् द्रविणं प्रयच्छ स्वाहा।
४ ओं पतनमाहयाग्ने भूर्भुवस्सुव स्वाहा। इति।
पूणा
Ѐ्हुतिं च कृत्वापरिषिच्या।
तर्पितोसि हृषीकेश होमेना ऽनलमध्यगा।
होमद्रव्येषु यद्व्रीर्यं तदिदं चात्मसात्कुरु।
इति स्रुक्स्रुवेण घृतेन सह महाकुम्भे स्पर्श मन्त्रेण न्यसेत्।
एवं प्रतिष्ठादिन पर्यन्तं कारयेत्।
कुम्भपूजाविषये विशेषः।
पूर्ववत्
धान्यपीठे महाकुम्भम् उपकुम्भदशकैः सम्स्थाप्य।
गालितोदकैरापूर्य। शोषणादीनि कृत्वा। तस्मिन्नवरत्नानि च
षड्िवंशद्दर्भकृत कूर्चन्निक्षिप्य। आधारादिपद्मान्तमभ्यर्च्य।
सर्वत्र कुम्भान् गरुडरूपं ध्यात्वा। सूत्रेषु ओम् अनन्ताय नमः।
इत्यादीनां ध्यात्वा। अथ एकाग्र चित्तः साञ्जलिहस्तः
भूलोक
ाधिपाय ओं विष्णवे नमः। सूर्यमण्डलाधिपेभ्यो ओं
केशवादि द्वादश मूर्तिभ्यो नमः। चन्द्र मण्डलाधिपाय ओं
हयग्रीवाय नमः। सिद्धलोकाऽधिपाय ओं मुकुन्दाय नमः। स्वर्ग
लोकाधिपाय ओम् उपेन्द्रायनमः। ओं महर्लोकाधिपाय नमः।
ओम् इन्द्रावरजाय नमः। ओञ्जनोलोकाधिपाय
ओं जनार्दनायनमः। ओं तपोलोकाधिपाय ओं पुरुषोत्तमाय
नमः। सत्यलोकाधिपाय ओं पद्मनाभाय नमः। सत्यलोकाना
मु
परि अण्डाद्बहिः वारि वाय्वहङ्कार बुद्धि अव्यक्ताऽऽवरणान्
क्रमशःध्यात्वा।
आवरणाद्युपरि
प्रमोदन वैकुण्ठाधिपाय ओम् अनिरुद्धायनमः।
आमोदन वैकुण्ठाधिपायओं प्रद्युम्नायनमः।
सम्मोदन वैकुण्ठाधिपायओं सङ्कर्षणाय नमः।
ओम् आनन्द वैकुण्ठाधिपाय ओं वासुदेवाय नमः।
इति आनन्द वैकुण्ठान्तं स्वात्मानं प्रवेशं विचिन्त्य।
ततः परं तदूर्ध्वं परमानन्द वैकुण्ठाख्य परम धाम प्रवेशञ्च
स्मृत्वा। तत्र भगवन्तं प्रार्थ्य। अप्राकृत नानाविध दिव्य रत्न
हेमादि विचित्रित विविध
गोपुरोद्यान तटाक विमान ग्रह पङ्क्ति विराजित अनेक
प्राकारावृतम्। नानारत्न मुक्ताप्रवाल तोरण सुगन्ध धूप माणिक्य
दीपप्रकाशान्वितम्। सुकुमार गन्ध नानावर्ण पुष्फ वितान
वन्दन मालादि सुवासितम्। भावित रत्न चूर्ण विचित्रित रङ्ग
वल्यादि भूषित रत्न स्थल सोपान वेदिकाऽन्वितम्।
मणिमय श्रृङ्गत्रय समुज्वलित सोमच्छन्द विमान शोभित मध्य
प्रदेशे । दिव्य रत्न मय सहस्रस्तम्भ मण्टप विराजितं, तेजोमय
म्परमानन्दाख्य परम धामं विचिन्त्य। तत्र प्रवेशनञ्च स्मरेत्।
तत्र सोमच्छन्द विमानस्य मध्ये सहस्र फणामणि समुज्वलित
शेषतल्पे उत्थान शायिनं स्वच्छेन्द्र नील नीरदाभमानहर
सङ्काश विग्रहम्। बालाऽऽतप पुञ्ज गर्वहरण निपुण पीत वाससम्।
तत्क्षणोन्मीलित नीलालि मध्यलसित पुण्डरीकाभ तिरस्कृत
नयन युगलम्। करिराज करचाराताहन्त बाहुद्वयम्। किरीट
कौस्तुभाद्याऽऽभरण भूषितम्। श्रीवत्सोरस्कम्। अखिलहेय
प्रत्यनीक कल्याण ज्ञानादि गुण षट्कनिधिम्। स्वदेह
तेजस्सम्भूत प्रभयाकृत्स्नम्। जगद्भासयन्तम्। अपर्याप्ताऽमृत
दिव्य मङ्गल विग्रहम्। चतुर्दश भुवनात्मक निखिलाण्ड कोटि सर्ग
स्थिति ध्वंसादि विहरण सन्तुष्ठ परात्परम्। द्वादशाक्षर
मन्त्रोपास्य मीश्वर कोटि कूटस्थ सनातनम्। चिन्मयम्। शङ्ख
चक्राद्यायुध धृत दिव्य पुरुषैः अनन्त गरुड विष्वक्सेनादि
परिजनैः चण्ड प्रचण्ड कुमुदादि प्रमुख पार्षदैः नित्यसिद्ध
नित्य मुक्तादि सूरिभिरात्म तुल्यया विद्युल्लता सङ्घ प्रभया
श्रिया सम्मर्दित पाद पद्मयुगलम्। परवासु देवम्। दूरद्दर्शय
भगवत्समीपं गन्तुं चण्डादिभ्यः आत्मप्रवेशनं याचयित्वा ।
तैर्दत्तअनुज्ञातः भगवत्समीपमासाद्य भगवन्तं प्रणमेत्।
वैकुण्ठात् सूर्यमण्डल द्वारा स्वहृदये विचिन्त्य।
अर्घ्यादिभिस्सम्पूज्य। तस्मिन्नावाहन पात्रे स्वागतं
विचिन्त्य। आवाहन पात्रात्पुष्पाञ्जलौ ध्यात्वा।
पुष्पां
जलिरूपेण महाकुम्भे आवाह्य। अन्यत् सर्वं
पूर्ववत्पू
जयित्वा। उप कुम्भेषु सप्त दर्भकृत कूर्चं निक्षिप्य।
तस्मिन् विष्णुवादि मूर्तिं पूर्वादिक्रमेण सम्पूज्य। करके
सुद
र्शनमावाह्य। उपकुम्भ महा कुम्भेष्वपि स्वर्णादि लोहेकृत
वासुदेवं शङ्खं चक्रं गदां पद्मं ध्वजं तथा।
श्रीवत्सं वैनतेयञ्च कूर्मराजं विनिक्षिपेत्।
करके। त्रिनाभियुक्तं षण्णेमि पञ्चारं चक्रमव्ययम्।
सम्वत्सरमयं यत्तत्कालचक्र मिति स्मृतम्।
इत्युक्तवत्काल चक्र यन्त्रं विनिक्षिप्य। उप कुम्भानां मध्ये
अष्ठ मङ्गलानि सम्स्थाप्य। अभ्यर्च्य। पूर्णाहुत्यनन्तरं देवाय
दर्शयेत्।
विमानदेवतानां विषयमाह।
मध्य कुम्भे परमानन्द वैकुण्ठात् सूर्यमण्डल स्थितं सपक्षं
विमानं तदधिष्ठानाधिपम् ओं नमोभगवते अनिरुद्धाय
आगच्छेत्यावाह्य। पूर्ववत् समस्त उपचारान् समर्प्य।
अनिरुद्ध महामूर्ते मायासंश्रृत वक्षस।
सहस्र शीर्षचरण हस्तनेत्राऽद्भुतावृते।
विमान रूपिन् कुम्भेस्मिन् यावद्गर्भगृहे मया।
आवाह्यते व्योमयाने तावदत्र स्थिरो भव।
इति प्रार्थ्य। उपकुम्भादिषु पूर्वादिषु नरोत्तमादीनावाह्य।
स्फटिकप्रभ सन्निभं चक्र पद्म शङ्ख गदाधरम् ओं नमोभगवते
पुरु
षोत्तमायनमःआगच्छा इत्यावाह्या अभ्यर्च्य। पूर्ववत्
पूजनादीन् कृत्वा। श्यामलवर्णं पद्म गदाशङ्ख चक्राऽलङ्कृतम् ओं
नमोभगवते अधोक्षजाय। हेमाभं क्रमेण चक्र पद्म गदा शङ्ख
समुज्वलम् ओं नमोभगवते.नारसिम्हाय। पीताभं क्रमेण गदा पद्म
चक्र शङ्खाऽलङ्कृत युतम् ओं नमोभगवतेअच्युताय। रक्त वर्णं
क्रमेण पद्म चक्र शङ्ख गदाधारिणम् ओन्नमोभगवते जनार्दनाय।
मरकत श्यामं क्रमेण पद्म चक्र गदा शङ्ख भूषितम्ओं नमोभगवते
उपेन्द्रायपीत वर्णं क्रमेण शङ्ख चक्र पद्म गदा समुज्वलम् ओं
नमोभगवते हरये नमः। मेघ श्यामं क्रमेण शङ्ख गदा पद्म चक्र
विराजितम् ओन्नमोभगवते.कृष्णायनमः। करके ओं सहस्रार
हुम्फट् । इत्यावाह्य अभ्यर्च्य। चतुर्विधमन्नं
निवेद्य। नीराजयेत्।
मण्डल पूजाविषये विशेषः।
पू
र्वोक्त प्रकारेण मण्डलं पञ्चवर्णैः तण्डुलैः वर्तयित्वा।
आधारादि पद्मान्तं सम्पूज्य। कर्णिकामध्ये सूर्यमण्डलात्
शेषपीठे ओं नमोभगवते वासुदेवायश्रीभूमिनीला समेताय
….स्वामिने नमः। आगच्छा इत्यावाह्य।
भगवन्पुण्डरीकाक्ष करुणामृत वारिधे।
सन्निधिं कुरु चक्राब्ज मण्डले यजनावधि।
इतिप्रार्थ्य। सम्पूज्य। दलेषु मार्ग शीर्षाधिपाय ओं केशवाय
नमः॥इत्यादि दामोदरान्तं तत्तन्लक्षणेन आवाह्य। अनन्तरं
दीक्षा मण्डल पूजावत् सम्पूज्य। (एवं क्रमेण कुम्भ मण्डल
वह्निषु भगवन्तम् आवाह्य। स्नानासन शय्यासनं विना समस्त
पूजां कुर्यात्। पूर्णाहुत्यनन्तरं कुमुदादिभ्यो बलिन्दत्वा।
नीराजयेत्। एवं सायमारभ्य प्रतिष्ठा दिनपर्यन्तं बाल
बिम्बपूजनं प्रथमं कुर्यात्। तदनन्तरं द्वारपूजाम् उपक्रम्य
समस्तं कुर्यात्। इत्यादि क्रमेण प्रतिष्ठादिनं परित्यज्य
द्विकालादि अष्ठम कालान्तं कुम्भादिषु त्रिस्थानेषु सहस्रादि
पूजनं
कुर्यात्
।
नूतन बिम्भानां जलाधि वास विषयाणि तत्कारणञ्च।
प्रासादस्य विशुद्ध्यर्थं बिम्ब शुद्ध्यर्थ मेवच।
मानोन्मान प्रमाणानां न्यूनाधिक्योप शान्तये।
जगदाप्यायनार्थं च सर्व सम्पूर्ण सिद्धये।
प्रतिष्ठार्थं क्रियारम्भात् पूर्वमेव शुभे दिने।
पञ्च गव्यादिना स्नानं पूजा होमौ तथा जपम्।
समाचरेत्स्व मन्त्रैस्तु यत्रैवं नकृतं पुरा।
हेतुना केनचित्तत्र जल वासं समाचरेत्।
एतत्कारणेन जलाधिवास अर्हत शिलालोह बिम्बानामेव
नदीषु तटाकेषुवा शुद्ध जलेषु जलाधि वासं कारयेत्। यद्वा
कटाहेषुवा एक त्रि पञ्च रात्रौवा सद्यो वा जलवासं कुर्यात्। जल
मध्ये क्षीरार्णवं ध्यात्वा। मण्टपं कल्पयित्वा। तन्मध्ये
भगवन्तं शाययित्वा। तत्परितः उपकुम्भाष्ठकं करकेन सह
महा कुम्भं सम्स्थाप्य। सर्वत्र पुण्याह प्रोक्षणम् आधारादि
पद्मार्चनं च बिम्बादीना मपि कारयित्वा। मध्य कुम्भे विशाख
यूपं ब्रह्माणम् आवाह्य। उपकुम्भादिषु इन्द्रादीनावाह्य। करके
सुद
र्शनं च आवाह्य । सर्वत्र मूलमन्वेण अर्घ्यादिभि स्सम्पूज्य।
बिम्बस्य आकार शुद्ध्यर्थं तत्व सम्हार न्यासं करिष्ये इति
सङ्कल्प्य। भगवद्बिम्बं पञ्च भूत मयं ध्यात्वा। वक्ष्यमाणेन
विधिना तत्व सम्हार न्यासं कुर्यात्। ओं ङं नमः पराय
चतुरश्राय पीत वर्णाय घ्राणोपस्थेन्द्रिय युताय शब्द स्पर्श रूप
रस गन्ध गुण युताय पृथ्वी तत्वात्मने नमः।
इतिपादादि जान्वन्तं सम्हरामि। ओं घं नमःपराय स्फटिक
वर्णाय अर्ध चन्द्राकाराय रसना पाय्विन्द्रिय युताय शब्द
स्पर्श रूप रस गुण युताय अप् तत्वात्मने नमः। इति जान्वादि
गुह्यान्तं सम्हरामि। ओं गं नमः पराय रक्त वर्णाय त्रिकोणाय
दृष्ठि चरणेन्द्रिय युताय शब्द स्पर्श रूप गुण युताय अग्नि
तत्वात्मने नमः। इति गुह्यादि नाभ्यन्तं सम्हरामि।
ओं खं नमः पराय धूम्र वर्णाय वृत्ताय त्वक्करेन्द्रिय युताय शब्द
स्पर्श गुण युताय वायु तत्वात्मने नमः। इति नाभ्यादि
नासान्तं सम्हरामि।
ओं कं नमः पराय जलद वर्णाय निराकाराय वाक् श्रोत्रेन्द्रिय
युताय शब्द गुण युताय आकाश तत्वात्मने नमः। इति
नासादि मूर्धान्तं सम्हरामि।
ओं पं नमःपराय सिताऽसित वर्णाय मनस्तत्वात्मने नमः। हृदि।
ओं फं नमः पराय पाटल वर्णाय अहङ्कारात्मने नमः हृदि।
ओं बं नमः पराय स्फटिकाभासाय बुद्धि तत्वात्मने नमः हृदि।
ओं भं नमः पराय सितवर्णाय प्रकृत्यात्मने नमः हृदि।
ओं मं नमः पराय स्फटिकाभासाय जीव तत्वात्मने नमः। हृदि।
इति बिम्बस्य सम्हार न्यासं कुर्यात्। अधिवास्य। प्रभाते
कुम्
भानुद्वास्य। मध्यकुम्भजलेनैव प्रोक्ष्य। नीराजयेत्।
छायाधि वास विधिः।
सु
धा दारु भित्ति रूप बृहद्बिम्बानामपि विमान गोपुरादीनां च
चित्ररूप बिम्बानामपि जलाधि वास अनर्ह बिम्बानां छायाधि
वासं कारयेत्। तद्विवरणमाह। धान्य पीठे कटाहे गन्ध
जलेनापूर्य। तस्मिन् शोषणादीनि कृत्वा। तज्जले क्षीरार्णवं
ध्यात्वा। आधारादिपद्मान्तम् अभ्यर्च्य। अष्ठाविंशति दर्भकृत
कूर्चं
निक्षिप्य। भगवन्तम् आवाह्य। श्रियादि देवीनां त्रयो
विंशति कूर्चम्। बृह्मरुद्रादीनां पञ्च विंशति दर्भ कृत
कूर्चम्
। अन्यत्र बिम्बानां द्वि दर्भकृत कूर्चे अवागग्रं निक्षिप्य।
पूर्ववत्
सम्हारन्यासादीनि कृत्वा। ओं सशराय शार्ङ्गाय
नाराचाय हुम्फट्। इति चक्र मुद्रां प्रदर्श्य। रक्षोहणम् इतिमन्त्रं
पठित्वा। रक्षां कुर्यात्।
छायाधि वासं पूर्वाह्ने सायाह्ने जलवासकम्
तथा नयन दानञ्च शयनं च महा निशि।
प्रातः प्रतिष्ठां कुर्वीत मुहूर्ते शास्त्र चोदितः।
*इत्यादीनाम् अधिवासादनन्तरं नयनोन्मीलनात्पूर्वं भगवन्तं
नवकलश विधिना अभिषिच्य। लोह बिम्बानां तिन्त्रिणी
फलोदकेन संशोध्य।
रक्षा बन्धनं कृत्वा।
नयनोन्मीलन(अक्षिमोचन)विधिः।
भगवतः नयनोन्मीलनार्थं पर्यङ्के शाययित्वा। तिरस्करिण्या
सञ्छाद्य। धान्य पीठे आडकप्रमाणं मधु सुवर्णपात्रेसम्पूर्य। रजत
पात्रे तद्वत् घृतं पूरयित्वा। तादृश शलाकिकां निक्षिप्य। पूर्व
पश्चिमभागे निधाय। तत्पुरतः अष्ठ धान्यानि अष्ठ लक्ष्मीम्
आवाहन पूर्वकं गाः कन्यकामपिदर्पणेन सह पूर्णकुम्भानामपि
सम्स्थाप्य। सङ्कल्प्य। पुण्याहजलेन प्रोक्ष्य। मधु पात्राणि
शोषणादीनि कृत्वा । मधु पात्रे मार्ताण्ड मण्डलात् पाटल वर्णं
कोटि सूर्य प्रतीकाशं शङ्ख चक्र गदाधरं तेजोमुद्रा समेतम्
ओं नमो नारायणाय(ओं हं सूर्याय नमः) आगच्छेत्यावाह्य। “
मधुवातेति ”अभिमन्त्रिय। आज्य पात्रे इन्दु कोटि समप्रभं शङ्ख
चक्र गदा धेनुमुद्रा समेतम् ओं हयग्रीवाय नमः ।
(ओं सं चन्द्रमसे नमःाआगच्छेत्यावाह्य। सविराजन्परियेत्
इत्यभिमन्त्रिय। सर्वत्र अर्घ्यादिभिःसम्पूज्य। सवेद वाद्य घोषेण
सह “ओं चित्रं देवानां ”इति मन्त्रेण दक्षिण नेत्रं सुवर्ण सूच्या
नारायणं स्मरनुन्मीलयेत्। वाम नेत्रं ‘ओं तच्चक्षुः’ इति
मन्त्रेणहयग्रीवं स्मरनुन्मीलयेत्। तद्वत् सर्वत्र बिम्बानामपि
उन्मील्य। तिरस्करिणीं व्यपोह्य। वाद्य घोषपुरस्सरं नीराज्य।
गाः कन्यकामपि दर्शयित्वा। आचार्यः प्राचीन कुण्डे मधु
सर्पिषा सह नेत्रोन्मीलन शान्त्यर्थम् ओं तेजसे नेत्राभ्यां वौषट्
ओं नमो भगवते वासुदेवाय स्वाहा। इति अष्ठोत्तर
शताहुतीर्हुत्वा। बिम्बस्य मूल मन्त्रेण
अर्घ्यादिभिरभ्यर्च्य। सम्स्नाप्य।
वास्तु याग विधिः।
आचार्यः यजमानेन सह मण्टपं प्रविश्य। सलक्षणेन वास्तुनाथं
तिलेन विलिख्य। सप्त दर्भ कृत कूर्चं निक्षिप्य।
तस्या ईशान कोणेतु प्रतीच्यां मस्तके रमे।
अधो मुखं पाणि युग्मं पादौचापि प्रसारितम्।
प्रसारित तले पूर्वं विलिखेद्वास्तु दैवतम्।
तस्य उत्तरे क्षेत्र पालम्आवाह्य। सर्वत्र पुण्याह जलेन प्रोक्ष्य।
वास्तु नाथस्य शिरसि ओम् अंशु मालिने नमः। दक्षिण बाहु
मूले
ओं झषध्वजाय नमः। कूर्परे (வலது முழங்கை)ओं
कुमाराय
नमः। हस्ते ओं विनायकाय नमः। पादयोः ओम्
अश्विनी देवताभ्यां नमः।
मध्ये ओं चन्द्रमसे नमः। सव्यतः हस्ते ओं दुर्गायै नमः।
कूर्प
रे ( இடது முழங்கை)सप्त मातृभ्यो नमः।
बाहु मूले (தோள் வளைகள்) ओं स्थाणवे नमः।
हृदये ओं विष्णवे नमः। नाभौ ओं ब्रह्मणे नमः। तस्य परितः
अष्ठासु दिक्षु इन्द्रादीनावाह्य। सम्पूज्य। तस्य पश्चिमे
स्थण्डिले विधिवदग्निं प्रतिष्ठाप्य। गर्भादानादि
कर्मणासंस्कृत्वा। वास्तु नाथम् आवाह्य। अर्घ्यादिभिर्हुत्वा। शमी
अपामार्ग खादिर समिद्भिः वास्तु नाथस्य मूल मन्त्रेण
यथाशक्तिं हुत्वा। पुरुष सूक्तेन चरुणा षोडशाहुतीर्हुत्वा।
पञ्चोपनिषण्मन्त्रेण सहस्रं वा शताहुतिं वा हुत्वा।
तद्विषये।
ओं षौं नमः पराय परमेष्ठ्यात्मने स्वाहा।
ओं यां नमःपराय पुरुषात्मने स्वाहा।
ओं रां नमः पराय विश्वात्मने स्वाहा।
ओं वां नमः पराय निवृत्यात्मने स्वाहा।
ओं लां नमः पराय सर्वात्मने स्वाहा।
इति हुत्वा।
तस्य शरीरान्तर्गत देवतानुद्दिश्य ओम् अंशु मालिने स्वाहा।
इत्यादिभिः सकृद्धुत्वा। पूर्णाहुतिं कृत्वा। बलिं दध्यात्।
देवतानाम् उद्वास्य। दर्भ पुञ्जेन वास्तुवत् कृत्वा। तस्मिन्
तिलेन आवाह्य। तदग्नौ ज्वलयित्वा। सर्वतः परिभ्रमणङ्कृत्वा।
पुण्याह जल प्रोक्षणं च कुर्यात्। अग्निमुद्वास्य। पञ्च गव्येन
स्थलानि संशोध्य। कर्माङ्ग स्नपनं कुर्यात्।
पञ्च भूतार्चनं कुर्यात्।
तद्विवरणमाह। अनिरुद्ध सम्हितायाम्।
प्रतिष्ठायां विशेषेण पञ्च भूतार्चनं चरेत्।
मृ
दालेपं जले स्नानं दीपं नीराजनं तथा।
गन्ध लेपं च सेचादि वाद्य वादन मेवच।
नीराजन विधानेन अग्नि पूजन मिष्यते।
मारुत प्रीणनार्थाय वेद वाद्यादिना चरेत्।
(१)तेषां पृथ्व्यंश सन्तोषण विषये। वल्मीक ह्रद दन्ती दन्त
तुलसी
इत्यादि मृत्तिका स्नपनेन भवति।
(२)अग्नि तृप्ति विषये। नक्षत्र दीपा रोपणादि नीराजन पर्यन्तं
कर्तव्य दीप दर्शन पूजनेन भवति।
(३) अपाम्स तृप्ति विषये। प्रथमं पञ्च गव्येन स्नपनम्।
जलाधि वासादनन्तरं मृत्तिका स्नपनम्। मध्य कुम्भेनाभिषेचनम्।
नयनोन्मीलनादनन्तरं पञ्च वा नववा कलशैः स्नपनम्। तत्व
न्यास होमात्परं स्नपनम् । शयनाधि वासादनन्तरं सप्त दश
षोडश कलशेन वा स्नपनम्। प्रतिष्ठायां पूर्वे त्रिंशद्भिः एक
विंशद्भिःकलशैः वा स्नपनम्। प्रतिष्ठायां पूर्व दिने कर्माङ्ग
स्नपनार्थ। सप्त दश कलशैःवा
एकोत्तर अशीति कलशैः वा स्नपनं कुर्यात्। इत्यादिनां
स्नपनैः वारिणा तृप्तिं भविष्यति।
(४)वायोः पूजन विषये। एवं नीराजनाऽनन्तरं भगवन्तं
विशेषसुगन्धेन च ह्रीभेर घनसार सुगन्ध वस्तुना आलिप्यते।
तेन वायु तृप्तिं प्राप्नोति।
(५)आकाश तृप्ति विषये। चतुर्वेदानि इतिहास पुराणानि मङ्गल
वाद्येन गीतादीनां पठनेन आकाश तृप्तिम् आप्नोति। एतत्पञ्च
भूतात्मक
तृप्तिभि
ः भगवान् अतीव सन्तुष्यति। अनुघृह्णाअति च।
एतत्स्नपनाऽनन्तरं भगवतः श्रियादि देवीनां सह पर्यङ्के
शाययित्वा। बिम्बस्य अप्राकृतत्व सिद्ध्यर्थं चतुरश्र कुण्डे
तत्वन्यास होमं कुर्यात्। नूतन भगवद्बिम्बस्य स्थिर मूर्ति
मात्रमेव षोडश न्यासं कुर्यात्। नतु अन्यत्र।
तत्वन्यास होम विधिः।
भगवन्तं पृथिव्यादि जीवान् सन्त्य तज्जीवं कुण्डस्य भगवति
नियुज्येत। बिम्बानि शोषणादीनि कृत्वा। आज्य सम्स्कारादि
परिषेचनान्तं कृत्वा। अन्यस्मिन्पात्रे सम्पाताज्यं
सङ्गृह्य। यजन काले स्वाहा इति न्यसन काले नमः इति च
तत्तदङ्गं भगवन्तं सम्स्पृश्य। न्यसनादनन्तरम् ओम् इति पिधाय।
ओम् अं नमः पराय रवि सन्निभाय ईश्वर तत्वाधिपाय वासु
देवाय स्वाहा। इति भ्रू मध्ये ओम्। (३०)
ओं मं नमःपराय स्फटिक वर्णाय जीव तत्वाधिपाय ओं
नारायणाय स्वाहा। हृदि।
ओं भं नमःपराय असित वर्णाय प्रकृति तत्वाधिपाय ओम्
अनिरुद्धाय स्वाहा। हृदि।
ओं बं नमः पराय स्फटिक वर्णाय बुद्धि तत्वाधिपाय ओम्
उपेन्द्राय स्वाहा। हृदि।
ओं फं नमः पराय पाटल वर्णाय अहङ्कार तत्वाधिपाय ओं हरये
स्वाहा। हृदि।
ओं पं नमः पराय सिताऽसित वर्णाय मनस्तत्वाधिपाय ओं
जनार्दनाय स्वाहा। हृदि।
ओं नं नमः पराय शुक्ल वर्णाय शब्द तत्वाधिपाय ओं
मधुसूदनाय स्वाहा। श्रोत्रयोः।
ओं धं नमः पराय लोहित वर्णाय स्पर्श तत्वाधिपाय ओं
त्रिविक्रमाय स्वाहा। त्वचि।
ओं दं नमः पराय तेजो वर्णाय रूप तत्वाधिपाय ओं वामनाय
स्वाहा। नेत्रयोः।
ओं थं नमः पराय पाण्डर वर्णाय रस तत्वाधिपाय
ओं श्रीधराय स्वाहा। रसनायाम्। (जिह्वायां)
ओं तं नमः पराय असित वर्णाय गन्ध तत्वाधिपाय
ओ हृषीकेशाय स्वाहा। घ्राणे।
ओं णं नमः पराय पाटल वर्णाय श्रोत्र तत्वाधिपाय
ओम् अनिरुद्धाय स्वाहा। श्रोत्रयोः।
ओं ढं नमः पराय हेमवर्णाय त्वगात्मने
ओं पुरुषोत्तमाय स्वाहा। इति बाहुमूलयोः।
ओं डं नमः पराय हेमवर्णाय नेत्र तत्वाधिपाय
ओम् अधोक्षजाय स्वाहा। नेत्रयोः।
ओं ठं नमः परायगौर वर्णाय जिह्वा तत्वाधिपाय
ओं नृसिम्हाय स्वाहा। रसनायाम्। (जिह्वायां)
ओं टं नमः परायासित वर्णाय घ्राण तत्वाधिपाय
ओम् अच्युताय स्वाहा। घ्राणे।
ओं ञं नमःपराय सित वर्णाय वाक्तत्वाधिपाय
ओं पद्मनाभाय स्वाहा। वाचि।
ओं झं नमःपराय रक्त वर्णाय हस्त तत्वाधिपाय
ओं दामोदराय स्वाहा। बाह्वोः।
ओं जं नमः पराय रक्त वर्णाय पाद तत्वाधिपाय
ओं सङ्कर्षणाय स्वाहा। पादयोः।
ओं छं नमः पराय रक्त वर्णाय पायु तत्वाधिपाय
ओं वासुदेवाय स्वाहा। पादयोः।
ओं चं नमः पराय हिरण्य वर्णाय मेहन तत्वाधिपाय
ओं प्रद्युम्नाय स्वाहा। मेहने।
ओं ज्ञं नमः पराय निराकाराय अञ्जन वर्णाय शब्द गुणयुताय
आकाश तत्वाधिपाय ओं केशवाय स्वाहा।
इति मूर्धादि नासान्तम्।
ओं घं नमः पराय वृत्ताय धूम्र वर्णाय शब्द स्पर्श गुण युताय
वायु तत्वाधिपाय ओं नारायणाय स्वाहा। इति नासादि
नाभ्यन्तम्। ओं गं नमः पराय त्रिकोणाय पाटल वर्णाय शब्द
स्पर्श रूप गुणयुताय अग्नि तत्वाधिपाय ओं माधवाय स्वाहा।
इति नाभ्यादि गुह्यान्तम्।
ओं खं नमः पराय अर्ध चन्द्राकाराय श्वेत वर्णाय शब्द स्पर्श
रूप रस गुणयुताय अप्तत्वाधिपाय ओं गोविन्दाय स्वाहा।
इति गुह्यादि जान्वन्तम्।
ओं कं नमः पराय चतुरश्राय पीत वर्णाय शब्द स्पर्श रूप रस
गन्ध गुण युताय पृथ्वी तत्वाधिपाय ओं विष्णवे स्वाहा। इति
जान्वादि पादान्तम्। हुत्वा। परिषिच्य। ततः परं प्राणादि
दश वायुन्यासं करिष्ये इति सङ्कल्प्य। परिषेचनम्।
ओं यं नमः पराय रजत वर्णाय प्राणाधिपाय ओं मत्स्याय
स्वाहा। इति नाभ्यादि ब्रह्मरन्ध्रान्तम्। ओं रं नमः पराय श्याम
वर्णाय अपानाधिपाय ओं कूर्माय स्वाहा। इति नाभ्यादि वाम
नासान्तम्। ओं लं नमः पराय असित वर्णाय व्यानाधिपाय
ओं वराहाय स्वाहा। इति आनाभि दक्षिण नासान्तम्।
ओं वं नमः पराय श्वेत वर्णाय उदानाधिपाय ओं नृसिम्हाय
स्वाहा। इति आनाभि वाम नेत्रान्तम्। ओं शं नमः पराय स्वर्ण
वर्णाय समानाधिपाय वामनाय स्वाहा। इति आनाभि दक्षिण
नेत्रान्तम्। ओं षं नमः पराय पीत वर्णाय नागाधिपाय भार्गव
रामाय स्वाहा। इति नाभ्यादि वाम कर्णान्तम्।
ओं सं नमः पराय श्यामल वर्णाय कूर्माधिपाय ओं रामाय
स्वाहा। इति नाभ्यादि दक्षिण कर्णान्तम्। ओं हं नमः पराय
धूम्र
वर्णाय कृकराधिपाय बल रामाय स्वाहा।
इति नाभ्यादि पाय्वन्तम्। अलम्भुसनाड्याम्।
ओं लं नमः पराय नील वर्णाय देवदत्तधिपाय कृष्णाय स्वाहा।
इति नाभ्यादि मेड्रान्तम्। कुहू नाड्याम्। ओं क्षं नमःपराय
श्वेत वर्णाय धनञ्जयाधिपाय ओं कल्किने स्वहा। इति
आनाभि पादान्तं कौशिन्याम्। हुत्वा।
सम्पाताज्येन तत्तत्स्थाने न्यस्य। ओम् इति सर्वत्र पिधाय।
परिषेचनम् । अग्निमुद्वास्य।
प्राणप्रतिष्ठा मन्त्र विषये। (वैशेषिकम्)
अस्य श्री प्राण प्रतिष्ठा महा मन्त्रस्य। पद्मनाभ विष्णु सङ्कर्षण
ऋषयः। प्राण शक्ति श्रीर्देवता। ओम् अं बीजम्। स्वाहा शक्तिः।
ह्रीं कीलकम्। श्रीं कवचम्। ऐम् अस्त्रम्। रक्तो वर्णः। प्रतिकृति
प्राण प्रतिष्ठार्थे विनियोगः। ओं कं खं गं घं ङं पृथिव्यप्तेजो
वायु सुषुण्णान्वित आकाशान्त भूत तत्वात्मने ज्ञानाय हृदयाय
नमः। ओं चं छं जं झं ञम् ओम् औम् अःकुह्वान्वितोपस्थ
अलम्भुसायुक्त पायु कैशिन्याश्रित पाद पाणि वागन्त
कर्मेन्द्रिय तत्वात्मने ऐश्वर्याय शिरसे स्वाहा। ओं टं ठं डं ढं णम्
अम् आम् इम् ईम् उम् ऊम् इडा पिङ्गलान्वित घ्राण जिह्वा गन्धिनी
हस्तिनी रसज्ञायुक्त चक्षुत्वक्पूषा यशस्विन्याश्रित श्रोत्रान्त
ज्ञानेन्द्रियात्मने शक्त्यै शिखायै वषट्। ओं पं फं बं भं मं
मनोऽहङ्कार बुध्द्ि प्रकृति जीवान्त प्रधान
तत्वात्मने तेजसे नेत्राभ्यां वौषट्। ओं यं रं लं वं शं षं सं हं लं
क्षं प्राणाऽपान व्यानोदान समान नाग कूर्म कृकर देवदत्त
धनञ्जयान्त प्राणाद्यात्मने अस्त्रायफट्। स्वात्मनि बिम्बेच
षडङ्गमेवं कृत्वा। प्राण शक्तिं ध्यायेत्।
ओम् आं ह्र ीं क्रों पृथिव्यादि दनञ्जयान्तं पञ्चत्रिंशत्तत्वाख्य
विविध वर्णोज्वलित प्रसून वैकक्षक विराजितायै नमः।
ओं जीवं तत्व मकरन्द झरी कोकनदद्वय धारिण्यै नमः।
ओम् आं ह्र ीं क्रों प्राणशक्ति स्वरूपिण्यै ओं श्रियै नमः। मच्चित्ताऽर
विन्दासने प्रसन्नो भव। इति मनसा गन्धादिभिरभ्यर्च्य।
अथ साञ्जलि हस्तः ।
ओं पद्मप्रिये पद्मिनि पद्म हस्ते पद्मालये पद्मदलायताक्षि।
विश्व प्रिये विष्णु मनोनुकूले त्वत्पाद पद्मं मयि सन्निधत्स्व।
इति प्रार्थ्य। ओम् आं ह्र ीं क्रों प्राण शक्ति स्वरूपिण्यै ओं श्रियै
नमः। मच्चित्त हृदब्जात् त्वङ् माम्साऽस्थि रुधिर मज्जा
मेधादि प्राकृत कळेभर वस्तु रहिते। शुद्ध सत्व ज्ञान घण सृष्टि
स्थित्यन्त हेतुके अप्राकृत तत्व सहिते अस्मिन्दिव्य बिम्ब
नाभिकन्द स्थित दिव्य जीवे अनुप्रवेशय अनुप्रवेशय । सुखं
चिरं तिष्ठन्तु। इति प्राण शक्तिं बिम्ब प्रवेशनं विचिन्त्य। नाभि
स्थानम् ओम् इति पिधापयेत्। एवं समस्त बिम्बानां प्राण प्रतिष्ठां
कुर्यात्
।
प्राण प्रतिष्ठाविधिः(क्रियाकैरव
चन्द्रिकायाम् उक्तवत्) उच्यते।
अस्य श्री प्राण प्रतिष्ठा महा मन्त्रस्य । ब्रह्मा विष्णु महेश्वरो
ऋषयः। ऋग्यजुस्सामऽथर्वाणि छन्द़गुंसि। सकल जगत्सृष्ठि
स्थिति सम्हार कारिणी परा प्राण शक्तिः देवता। आं ह्रीं क्रों
बीजम्। स्वाहा शक्तिः। ओं कीलकम्। बिम्ब प्राण प्रतिष्ठार्थे
विनियोगः। ओम् आं ह्रीं क्रों यरलवशषसह ओं हंसः अं ङं घं गं
खं कं पृथिव्यप्तेजो वाय्वाकाश प्राणात्मने क्रों ह्रीम् आम् आं
हृदयाय नमः स्वाहा। ओम् आं ह्रीं क्रों यरलवशषसह ओं हंसः इं
नं धं दं थं तं शब्दस्पर्श रूप रस गन्धावा(ऽपा?)नात्मने क्रों
ह्रीम् आम् ईं शिरसे स्वाहा। ओम् आं ह्रीं क्रों यरलवशषसह ओं हंसः
उं छं झं जं छं चं वाक्पाणिपाद पायूपस्थ व्यानात्मने क्रों ह्रीम्
आं शिखायै वषट् स्वाहा। ओम् आं ह्रीं क्रों यरलवशषसह ओं
हंसःएं णं दं डं ठं टं श्रोत्र त्वक्चक्षु र्जिह्वा घ्राणोदानात्मने क्रों ह्रीम्
आं रों कवचाय हुं स्वाहा। ओम् आं ह्रीं क्रों यरलवशषसह ओं
हंसः ओं पं फं बं भं मं मनोऽहङ्कार बुद्धि प्रकृतिजीव
समानात्मने क्रों ह्रीम् आम् औं नेत्राभ्यां वौषट् स्वाहा। ओम् आं ह्रीं
क्रों यरलवशषसह ओं हंसः अं यं रं लं वं शं षं सं हं ळं क्षं
वचन गमनानन्द विहरणोत्सर्गानन्द नाग कूर्मकृकर देवदत्त
धनञ्जयात्मने क्रों ह्रीम् आम् अः अस्त्रायफट् स्वाहा।
ध्यानम्।
रक्ताम्बोदिस्थपोतो ल्लसदरुणसरोजाधिरूढोकराब्जैः।
पाशं कोदण्डमिक्षूद्भवम् अलिगुणमपि अङ्कुशम्पञ्चबाणान्।
बिभ्राणां सृक्कपालं त्रिनयन सहितां पीनवक्षोरुहाड्याम्।
देवीं बालार्क वर्णा भवतु सुखकरी प्राण शक्तिः परा नः।
मूल
मन्त्रम्
ओम् आं ह्रीं क्रों यरलवशषसह ओं हंसःअमुष्य प्राणः इहप्राणः
ओम् आं ह्रीं क्रों यरलवशषसह ओं हंसःअमुष्य जीव इहः
मनोऽहङ्कार बुद्धिप्रधानपृथिव्यप्तेजो वाय्वाकाश श्रोत्र
त्वक्चक्षुर्जिह्वा घ्राण वाक्पाणि पाद पायूपस्थ त्वक्चर्म मांस
मेधोऽस्थि मज्जा शुक्ल प्राणाऽपान व्यानो दान समानाः इह
आयान्तु सुखं चिरं तिष्ठन्तु स्वाहा। ओम् इति। पूर्वमेव होमः
न्यासश्च। श्रियादि देवीनां ब्रह्मादि परिवाराणाञ्च एवमेव
कुर्यात्
। आलयस्य परिवार देवता होमविषये वैशेषिक
विधिः। अथप्रथमावरणादि पञ्चमावरणान्तं वक्ष्यमाण क्रमेण
प्रणवादि स्वाहान्तं तत्तन्मन्त्रेण हुनेत्।
अन्तर्मण्डल द्वारे ओं द्रां चण्डाय स्वाहा। ओं द्रों प्रचण्डाय
स्वाहा। भगवदभिमुखे ओं क्षं गरुडाय स्वाहा। अन्तर्मण्डल
द्वार पार्श्वयोः। ओं जयाय स्वाहा। ओं विजयाय स्वाहा।
नैऋते ओं श्री महालक्ष्म्यै स्वाहा। सोमे(ई)शानयो र्मध्ये ओं
विष्वक्सेनाय स्वाहा। अन्तरे द्वारावरण प्राच्यादि द्वार
चतुष्ठये पार्श्वयोः प्राच्याम् ओं पद्मधराय स्वाहा।
ओं गदाधराय स्वाहा। दक्षिणायाम् ओं खड्ग धराय स्वाहा।
ओं चाप धराय स्वाहा। पश्चिमायाम् ओं वज्र धराय स्वाहा।
ओं मुसल धराय स्वाहा। उदीच्याम् ओं पाश धराय स्वाहा।
ओम् अङ्कुश धराय स्वाहा। मध्यान्तर्हारे प्राग्द्वारे। ओं धात्रे स्वाहा।
ओं विधात्रे स्वाहा। दक्षिणे ओं भद्राय स्वाहा।
ओं सुभद्राय स्वाहा। पश्चिमे । ओं कृतान्ताय स्वाहा।
ओम् असुर विध्वम्साय स्वाहा। उत्तरे कुबेराक्षाय स्वाहा।
ओं कुभेरकाय स्वाहा। महा बलि पीठे सर्वेभ्यो विष्णु पार्षदेभ्यः
स्वाहा। इति प्रतिष्ठाऽऽलयस्य यावदावरण स्थितिः
तावदन्तस्थित देवानुद्दिश्य जुहुयात्। यथाविधि शयनाधि वासं
कृत्वा
। प्रभाते शान्तिहोमं कुर्यात्।
शान्तिहोमकाले वैशेषिक विधिः।
चतुरश्र कुण् डे ओं भूः स्वाहा। इति मधुना अष्ठोत्तर शताहुतिं
हुत्वा सम्पाताज्येन ध्रुव भेरस्य (कर्मार्चायाःइति श्रीः)पादयोः
ओं नमो नारायणाय । श्रीमन्नारायण चरणौ शरणं प्रपद्ये। श्रीमते
नारायणाय नमः। इति त्रिवारं न्यस्य। चाप कुण् डे ओं
भुव स्वाहा
इति क्षीरेण हुत्वा। सम्पातेन देवस्य नाभौ
‘ओं नमोभगवतेवासुदेवाय’ इति न्यस्य।
वृत्त
कुण् डे ओं सुव स्वाहा इति दध्नाहुत्वा। सम्पातेन
‘ओं नमो विष्णवे” इति देवस्य मुखे न्यस्य। त्रिकोणकुण् डे ओं
भूर्भुवःसुवः स्वाहा। इति आज्येन हुत्वा। सम्पातेन
देवस्यसर्वाङ्गेषु ‘विष्णु गायत्रिया’ न्यस्य। (अन्यत्र)
प्रधान कुण् डे मन्त्रलोप शान्त्यर्थं मूल मन्त्रेण आज्यैः तिलैः
पायसैः सिद्धार्थैः भक्ष्यैः मधुना च प्रतिद्रव्यम् अष्ठाविंशति
सङ्ख्यया हुत्वा। पूर्णाहुतिं चरेत्। चाप कुण् डे क्रिया लोप
शान्त्यर्थं सङ्कर्षण मन्त्रेण घृतेन पयसा दध्ना बीजेन धान्येन
तण् डुलेन फलानि मूलानि पल्लवैश्च अष्ठा विंशति सङ्ख्यया
हुत्वा। पूर्णाहुतिं कृत्वा। वृत्त कुण् डे द्रव्य लोप शान्त्यर्थं
कमल पुष्पैः अन्य पुष्पैश्च आज्येन दूर्वाङ्क ुरेण पूर्ववत्
हुत्वा। पूर्णाहुतिङ्कुर्यात्।
स्वर लोप शान्त्यर्थं
त्रिकोण कुण् डे पयसा धात्री फलेन आज्येन अन्नेन कदली
फलेनशर्करया पद्म बीजेनच पूर्ववत् हुत्वा। पूर्णाहुतिं चरेत्।
एवंहवनाऽनन्तरम् अग्निमुद्वास्य।
ओं तर्पितोसि हृषीकेश होमेनाऽनल मध्यग।
होमद्रव्येन यद्वीर्यं तदिदं चात्मसात्कुरु।
इति अक्षतोदकं भूमौ निक्षिपेत्।
उद्वासन विधिः।
अग्नि मध्यस्थं देवं बाल कुम्भस्य चक्राब्ज कर्णिकानां
केशवादि मूर्तीनामपि मध्य कुम्भे उद्वास्य। द्वारकेतन
कुम्
भस्थ देवानां पालिकाधि देवानामपि महाबलि पीठे
उद्वास्य। करकस्थं चक्रराजं द्व्रारे उद्वास्य। श्रियादि देव्यै सह
भगवन्तं महाकुम्भ उप कुम्भेन सह ‘ओम् उत्थिष्ठ’इति मन्त्रेण
करकास्त्र धारयासह मन्दं मन्दं परिभ्रमणं कृत्वा। देवस्य
पश्चाद्भागे शाकुन सूक्तम्। दक्षिणे ओं भद्रं कर्णेतिच उत्तरे
*ओं निषद्वरं*” इति सामपठन् भगवन्तं व्योमयानस्थले
स्थाप्य। विमान राज गोपुरादीनान्तत्तत्कुम्भेन आरोप्य। सर्वत्र
पुण्याह जलेन प्रोक्ष्य। सूक्ष्म स्नपनं कृत्वा। आधारादि पद्मान्तं
सम्पूज्य। विमान कुम्भे ओं नमो भगवते अनिरुद्धाय
आग्च्छा। इत्यावाह्य।
ओं सहस्र शीर्षचरण हस्तनेत्रैरलङ्कृत।
त्वद्रूप सदृशार्चायां सान्निध्यं शाश्वतं कुरु।
इति प्रार्थ्य। कलशाधार वेदिकायां सुदर्शनं ध्यात्वा। कुम्भस्थं
देवंविमाने आवाह्य। अष्ठाक्षरेण स्थिति न्यासं कृत्वा। आम्र
पल्लवानि कूर्चेनचबद्वा। स्थूपिका एकस्य देवतः ओं
नमोनारायणाय। द्वयादिचतुर्थ्यन्तम्। वासुदेव सङ्कर्षण प्रद्युम्न
अनिरुद्धादि मूर्तिम् आवाह्य। पञ्चादि द्वादशं चेत् केशवादि
द्वादशमूर्तिमावाह्य। अभिषिच्य। गुळान्नं नैवेद्य। नीराज्य। भूत
बलिन्दद्यात्।
भूत
बलिविषये।
आद्याश्च कर्मजाश्चैव ये भूताः भुवि सम्स्थिताः।
प्रसन्नाः बलि तुष्ठास्ते गृह्णन्तु बलि काङ्क्षिणः।
इति पललान्नेन। (शुद्धानं)पूर्वदिग्भागे।
(ॄ २)वृक्षेषु पर्वताग्रेषु ये विदिक्षुच सम्स्थिताः।
भूमा
ै व्योम्नि स्थिता येच बलिं गृह्णन्तु तेपिच।
इति हरिद्रान्नेन दक्षिणे।
(३)विनायकाः क्षेत्रपालाः येचान्ये बलि काङ्क्षिणः।
पू
षाद्याःपार्षदाश्चैव प्रति गृह्णन्त्विमं बलिम्। ’ ’
इति लाजमिश्रितान्नेन। पश्चिमदिग्भागे।
(४) चण् डाद्याः कुमुदाद्याश्चये भूताः सर्वतस्थिताः।
आगच्छन्तुपदे सर्वे गृह्णन्तु ते इमं बलिम्।
इति उत्तरे दध्यन्नेन बलिं दद्यात्।
अन्यत्र उप कुम्भ जलेन दिङ्मूर्तिं मण्टपं च यागशाला
पाकशाला दीनामपि प्रोक्ष्य। महा कुम्भम् उप कुम्भेन सह
भगवन्तमपि गर्भगेहम् ओं ज्ञानाय हृदयाय नमः।
इत्युच्चरन् अन्तः प्रविश्य। कुम्भादीनामपि धान्यपीठे
निधाय। ब्रह्मस्थाने कर्मार्चां सम्स्थाप्य। वाम भागे
मखार्चादीनां सम्स्थाप्य। सर्वत्र योगपीठार्चनं क्रमेण कृत्वा।
भगवत्प्रतिष्ठा कर्म करिष्ये। इति सङ्कल्प्य।
उप कुम्भस्थितान् विष्ण्वादिमूर्ति ं महाकुम्भे चिद्घनं
परमात्मानं व्योमातीतं मण्डलस्थं वासुदेवं चातुर्व्यूहादि सहितं
बालस्तानस्थ पद्मनाभाख्य मूर्ति षट्कं शाखान्वितं परवासुदेवं
मूलेन
ाऽभ्यर्च्य। सुमुहूर्ते सपुष्फ तुलस्याक्षताञ्जलौ योगपीठे
पद्मासनं विचिन्त्य।
एतत्कुम्भाद्दिव्यबिम्बे सान्निध्यङ्कर्तुमर्हसि।
इति प्रार्थ्य।
मूल
ादि बिम्बानाम् आवाहन विधिः
ओं वासुदेवादिपद्मनाभान्त षण्मूर्तिशाखान्विताय ईश्वर
कोटिकूटस्थाय माहायूप वृक्षायओन्नमोभगवतेवासुदेवाय
अस्मात्कुम्भात् अस्मिन्मूल बिम्बे आगच्छा इत्यावाह्य।
महाकुम्भात्पुष्पाञ्जलौ ध्यात्वा। मूलभेरस्य मूर्ध्निसमर्प्य।
ओं नमोभगवतेवासुदेवाय अस्मिन्बिम्बे सुस्थिरोभव ।
इति चतुर्वारमुच्छार्य। कूर्चेन कुम्भतोयं मूलभेरस्य मूर्ध्नि
सम्प्रोक्ष्य। प्राणप्रतिष्ठाञ्च कृत्वा। ओम् इति ब्रह्मरन्ध्रम्पिधाय।
ओं नमोनिखिल निर्माणत्राण सम्हार कारक।
सुस्थिरो
भव देवेश यावच्चन्द्र दिवाकरौ।
इति प्रार्थ्य। मूलभेरस्य आवाहनादि षण्मुद्रां प्रदर्श्य।
द्वादशाक्षरेण स्थिति न्यासं कुर्यात्। किरीटादिमुद्रां प्रदर्श्य।
अर्घ्यादि मधु पर्कान्तं सम्पूजयेत्।
कर्मार्चादि षड्भेराणाम् आवाहन विषये।
तदनु ओं चक्राब्ज मण्डलाधिपाय ओं नमोभगवते वासुदेवाय
आगच्छाइति वार चतुष्ठयमुक्त्वा। महाकुम्भस्थतीर्थे आवाह्य।
पुष्पां
जलिपूर्वकं पूर्ववत् देवस्य मूर्ध्नि तत्तोयं समर्प्य। पूर्ववत्
आवाहनादि षण्मुद्राप्रदर्शन पूर्वकं द्वादशाक्षरेण स्थिति
न्यासं कृत्वा। किरीटादि मुद्राम्प्रदर्श्य।
उत्सवार्चायां चतुष्कोणकुण्डाधिपाय ओं नमो
भगवते(व्यूह) वासुदेवाय इत्यावाह्य।
बल्यर्चायां चाप कुण्डाधिपाय ओं नमोभगवते सङ्कर्षणाय
इत्यावाह्य। स्नानार्चायाम् ओं वृत्तकुण्डाधिपाय ओं
नमोभगवते प्रद्युम्नाय इत्यावाह्य। तीर्थार्चायां त्रिकोण
कुण्डात्मने ओं नमोभगवते अनिरुद्धाय इत्यावाह्य। प्राण
प्रतिष्ठां कृत्वा। ओम् इतिब्रह्मरन्द्रं पिधाय। सर्वं पूर्ववत्
अवाहनादि सम्मुखी करण पूर्वक अष्ठाक्षरेण स्थिति न्यासं
कृत्वा
। किरीटादि मुद्राम्प्रदर्श्य। अर्घ्यादि मधुपर्कान्तं
सम्पूज्य।
शयनभेरेओन्नमोभगवते वासुदेवाय पद्मनाभाय आगच्छा
इत्यावाह्य। प्राण प्रतिष्ठाञ्च कृत्वा। विष्णु षडक्षरेण न्यासं
कृत्वा
। सर्वं पूर्ववत् कृत्वा। श्रीवत्सात् श्रीभूमि देवीमावाह्य।
षडङ्गन्यासं कृत्वा। नृसूक्तमुच्चरन् कुम्भतोयेन सम्प्रोक्ष्य।
नीराज्य। महाकुम्भेन सह वीरलक्ष्म्यालयं प्रविश्य। भगवतः
श्रीवत्सात् श्रियम् आवाह्य। अन्य भेरानां श्री कीर्ति जया मायाम्
इत्यावाह्य। श्री सूक्तेनसम्प्रोक्ष्य। नीराज्य। अन्यत्र ऋत्विजः
गर्भ गेहादि आलयां,सर्व देवानां,भक्त बिम्भानां च सम्प्रोक्ष्य।
महाकुम्भ जलेनैव प्रोक्षयेत् स्व स्व विद्यया। वृत्त कुण्डात्
अग्निम्आदाय।
(१)तेन गर्भगृहे अनिर्वाण दीपमारोप्य।
(२)पचनागारे च प्रतिष्ठाप्य तेन भगवन्निवेदनार्थं प्रसादानि
कृत्वा
।
(३)नित्याग्नि कुण्डे च निक्षिप्य। । चतुर्विधमन्नं नैवेद्य।
नाळिकेरफलाकारमन्नं गृहीत्वा। गोपुराद्बहिर्गत्वा। इमां
गादामुदीरयेत्।
गृह्णन्तु भगवद्भक्ताः भूताः प्रासाद बाह्यकाः।
बलमन्त्रः पवित्राश्च तेषामनुचराश्च ये।
प्रतिष्ठान्ते मयादत्तं सोदकं वैष्णवं बलिम्।
गृ
हीत्वा तृप्तिमासाद्य स्थानं रक्षतु(वै हरेः) सर्वदा।
इति वाद्य घोषैस्सह विष्णु पदे बलिं दद्यात्। गर्भगेहं प्रविश्य।
त्वयाविना नमे किञ्चित्मांविना तवकस्तथा।
तस्मान्मामात्मसात्कर्तुं प्रसीद परमेश्वर।
इति प्रार्थ्य। नीराज्य। अपराध क्षमापण पूर्वकं महदाशीर्वादं
कुर्यात्
। आचार्यस्य तीर्थ प्रसाद स्वीकरण पूर्वकं
सम्मानादीन्च कारयेत्। सायाह्ने नित्यपूजाङ्कृत्वा।
यानमारोप्य। वीथि भ्रमणं कृत्वा।
उपचारापदेशेन कृतानहरहर्मया।
अपचारानिमान्सर्वान्क्षमस्व पुरुषोत्तम।
इति भगवन्तम्प्रार्थ्य। एकभेर विधानं चेत् त्रयहं कवाट बन्धनं
कृत्वा
। तदनन्तरं स्नपनं नित्यपूजां च प्रारभेत्। तत्र श्रियादि
देवीनान्देवेनसाकं कल्पने विवाहोत्सवं
विभवेच्छानुसारतःकृत्वा। पृथक्चे तताङ्कुर पूर्वकम् उद्वाहोत्सवं
कारयेत्।
क :श्रीरामन् भट्टाचार्यार्
११/२६/०४
श्रीः
श्री महालक्ष्म्याः प्रतिष्ठा विधिः।
श्री शेष पक्षीश्वर पद्म गर्भ सेनेश मुख्यान् प्रति भोदयन्तम्।
श्री पाञ्चरात्रागमाचार्य माद्यं विष्णुं सदाहं शरणं प्रपद्ये।
स्वतन्त्र परतन्त्र महालक्ष्म्याः प्रतिष्ठा विधिः उच्यते।
ग्राम मध्ये, नगरे,पत्तन मध्ये वा स्थापित सन्निधस्य
स्वतन्त्रालयमिति नाम। देवालय आवरणेषु वा तदालयस्य
वीथिषु वा प्रतिष्ठित आलयस्य परतन्त्रमिति
नाम। सर्वत्रोपि प्रतिष्ठापनं पृथक् चेत् तत्र विधिः सङ्ग्रहेण
प्रवक्ष्यते। भगवद्भागवदनुज्ञां पूर्ववत् लब्ध्वा।
विष्वक्सेन स्थाने सुमुखीं वा सूत्रवतींवा पूजयित्वा।
पुण्
याहं वाचयित्वा। मृत्सङ्ग्रहण काले भगवतीम् इमां गादेन
प्रार्थ्य।
क्षीरोध मथनायासे फल रूपे मधुद्विषः।
नमस्सरोरुहे वासे पद्मनाभ कुटुम्बिनि।
महाप्रतिष्ठा सिद्ध््यर्थम् अङ्कुरार्पण मारभे।
ह्रीमतीं मृद् गृहार्थाय नियोजय हरिप्रिये।
इति प्रार्थ्य। कूर्चे ओं विष्वक्सेन प्रियायै ओं ह्रीमत्यै नमः।
आगच्छा इत्यावाह्य। समस्त पूजां कारयित्वा।
लक्ष्मी प्रतिष्ठा सिद्ध््यर्थम् आज्ञप्ता त्वन्मयासह।
मृद
मानेतु मायाहि विष्वक्सेन कुटुम्बिनी।
इति ह्रीमतीं(सूत्रवतीं) प्रार्थ्य।
अङ्कुरार्पणादि सर्वं पूर्ववत् रक्षाबन्धन पर्यन्तं कृत्वा।
जीर्णोद्धार स्थापनं चेत् विधिवत् शक्त्याकर्षणादीन् कृत्वा।
यागशालां विधिवत् कारयित्वा। अस्याः देवदेव्याः
भगवत्याः ….नायक्याः सन्निधौ महाप्रतिष्ठाकाले
चतुस्थान पूजनार्थं
द्वार तोरण ध्वजकुम्भ पूजां करिष्ये। इति सङ्कल्प्य।
१ पूर्व द्वारे
अश्वत्थ तोरणे ओम् ऋग्रूपायै नमः। तोरणस्तम्भमूलयोः
ओं चण्ड्यैनमःओं प्रचण्ड्यै नमः। द्वार शाखासु ऊर्ध्वे
ओं वनमालिकायै नमः। ओं शच्यै नमः। पार्श्वस्थ रक्त
ध्वजयोःओं धृत्यै नमः। ओं लज्जायै नमः। कुम्भयोः
ओं ज्येष्टायै नमः। ओं विद्यायै नमः। द्वार ऊर्ध्वे
ओं क्षं गरुडाय नमः। पताकासु ओं विजयायै नमः।
इत्यभ्यर्च्य। अर्घ्यादिभिस्सम्पूज्य।
ओम् अग्निमीळे पुरोहितं …. रत्न धातमम्।
इतिपठित्वा। फलवर्ग ताम्बूलादीन्निवेद्य। नीराज्य।
२ दक्षिण द्वारे
औदुम्बर तोरणे ओं यजुर्रूपायै नमः। तोरणस्तम्भ
मू
लयोःओं बलाकिन्यै नमः। ओं वनमालिकायै नमः।
द्वार शाखासु ओं बलाकिन्यै नमः। ओं काल नायिकायै नमः।
पार्श्वस्थ पीत ध्वजयोः। ओं सावित्रियै नमः। ओं मायायै नमः।
कुम्
भयोः। ओं श्रद्धायै नमः। ओं कान्त्यै नमः। इत्यभ्यर्च्य।
द्वार ऊर्ध्वे ओं क्षं गरुडाय नमः। पताकासु ओं विजयायै
नमः। इत्यभ्यर्च्य। अर्घ्यादिभिस्सम्पूज्य।
ओम् इषेत्वोर्जेत्वा …. श्रेष्ठ तमाय कर्मणे। इति पठित्वा।
फलवर्ग ताम्बूलादीन्निवेद्य। नीराज्य।
३ पश्चिमद्वारे
न्यग्रोध तोरणे ओं साम वेद रूपायै नमः। तोरणस्तम्भ
मू
लयोःओं जयायै नमः। ओं विजयायै नमः। द्वार शाखासु
ओं विभीषिकायै नमः। ओं शीतळायै नमः। पार्श्वस्थ नील
ध्वजयोः। ओं शुद्ध्यै नमः। ओं तुष्ट्यै नमः। कुम्भयोः ओं
सृष्ट्
यै नमः। ओं क्रियायै नमः। इत्यभ्यर्च्य। द्वार ऊर्ध्वे
ओं क्षं गरुडाय नमः। पताकासु ओं विजयायै नमः।
इत्यभ्यर्च्य। ओम् अग्न आयाही….सत्सि बर्हिषि। इति
पठित्वा। अर्घ्यादिभिस्सम्पूज्य। फलवर्ग ताम्बूलादीन्निवेद्य।
नीराज्य।
४ उत्तरद्वारे
प्लक्ष तोरणे ओम् अथर्व रूपायै नमः। तोरणस्तम्भ
मू
लयोः। विभीषिकायै नमः। शाङ्कर्यै नमः। पार्श्वस्थ
शुक्ल
ध्वजयोः। ओं शान्त्यै नमः। ओं की्रर्त्यैनमः।
कुम्
भयोःओं क्षमायै नमः। ओं जयायै नमः।
इत्यभ्यर्च्य। द्वार ऊर्ध्वे ओं क्षं गरुडाय नमः। पताकासु ओं
विजयायै नमः। इत्यभ्यर्च्य।
ओं शन्नोदेवीः….अवन्तुनः। इतिपठित्वा।
अर्घ्यादिभिस्सम्पूज्य। नीराज्य।
पालिकासु पूर्ववत् सम्पूज्य। मध्ये सोमकुम्भाधिपायै ओम्
ओषधीशायै नमः। (इतिपाठान्तरं)ओं चन्द्रिकायै नमः।
इत्यावाह्य। पालिकासु अषटसु ओं वीर लक्ष्म्यै नमः।
ओं धन लक्ष्म्यै नमः। ओं सन्तान लक्ष्म्यै नमः।
ओं धैर्य लक्ष्म्यै नमः। ओं धान्य लक्ष्म्यै नमः। ओं राज्य
लक्ष्म्यै नमः। ओं सौभाग्य लक्ष्म्यै नमः। ओं जय लक्ष्म्यै
नमः। इत्यावाह्य। अष्ट धान्येषुओं शक्त्यै नमः। ओं विभूत्यै
नमः। ओम् इच्छायै नमः। ओं प्रीत्यै नमः। ओं रत्यै नमः। ओं
मायायै नमः। ओं धियै नमः। ओं महिमायै नमः। इत्यावाह्य
अभ्यर्च्य। फलादीन् निवेद्य। नीराज्य। (जीर्णोद्धारञ्चेत्
विधिवत् शक्त्याकर्षणादीन् कृत्वा)रक्षाबन्धने
प्रार्थनाविधिः।
सर्वज्ञे सर्व भूतानाम् अन्तस्थे शार्ङ्गि वल्लभे।
त्वत्प्रसादादहं पद्मे करिष्ये कौतुकक्रियाम्।
गृहाण जगदीशाने हस्ते कौतुक बन्धनम्।
इति विज्ञाप्य।
महाकुम्भ पूजाविधिः।
चतुष्कुण्ड मध्ये वेदिकायां धान्य पीठं निधाय।
दशकलशान् संस्थाप्य। गन्धोदकेन सम्पूर्य। शोषणादीनि
कृत्वा। सकूर्च, आम्र पल्लवानि, रत्नानि, सुवर्णादि
प्रतिमाञ्च निक्षिप्य। सर्वत्र आधारादि पद्मान्तं
सम्पूज्य। महाकुम्भे ओं नमः कमलवासिन्यै श्रीं स्वाहा।
इति द्वादशाक्षरेण आवाह्य। आवाहनादि मुद्रा प्रदर्शन
पूर्वकम्
लक्ष्म्याः द्वादशाक्षरेण स्थिति न्यासं
कुर्यात्। ध्यानम्।
नारायण प्रिये देवी मन्त्र शक्ति स्वरूपिणी।
भवसन्ताप हरण नील नीरद विग्रहे।
क्षीराब्धि फेण दवळ स्वच्छ वस्त्रोप शोभिते।
सर्वाभरण सम्पूर्ण षाड्गुण्यादि गुणोज्वले।
राजीव वाम करभे इच्छा शक्ति स्वरूपिणे।
शुद्धानन्द चिदाकारे सर्वत्र समताङ्गते।
(श्री देवी ध्रुव बिम्भेऽस्मिन् सुस्थिरो भव सर्वदा)
इति प्रार्थ्य।
किरीटादि मुद्रां प्रदर्श्य। अर्घ्यादि मधु पर्क धूप दीपान्तं
सम्पूज्य। उपकुम्भाऽष्टकेषु पूर्वादिषु ओं शक्त्यै नमः। ओं
विभूत्यै नमः। ओम् इच्छायै नमः। ओं प्रीत्यै नमः। ओं
रत्यैनमः। ओं मायायै नमः।
ओं धियै नमः। ओं महिमायै नमः। करके ओं विजयायै
नमः। इत्यावाह्य सर्वं पूर्ववत् सम्पूज्य।
मण्डल पूजाविधिः।
पूर्ववत्
चक्राब्ज मण्डलं सलक्षणेन रचयित्वा। सर्वत्र
आधारादि पद्मान्तं सम्पूज्य। कर्णिकामध्ये
ओं श्री महालक्ष्म्यैनमः। आगच्छाइत्यावाह्य।
द्वादश दळेषु ओं श्रियै नमः। ओं वागीश्वर्यै नमः। ओं
कान्त्यै नमः। ओं क्रियायै नमः। ओंशक्त्यै नमः। ओं
विभूत्यै नमः। ओम् इच्छायै नमः। ओं प्रीत्यै नमः।
ओं रत्यै नमः। ओम्मायायै नमः। ओं धियै
नमः। ओम्महिमायै नमः। इत्यभ्यर्च्य। मण्डल द्वार शाखासु
ओं चण्ड्यै नमः। ओं प्रचण्ड्यै नमः।
अभिमुखे ओं वैनतेयाय नमः। ऐशान्ये ओं ह्रीमत्यै नमः।
चतुष्कोणेषु ओं वसुधायै नमः। ओं नरकेसर्यै नमः।
ओं वारुण्यै नमः। ओं विद्यायै नमः। इत्यावाह्या अभ्यर्च्य।
मण्डल मध्ये ध्यान विषये।
चक्राब्ज कर्णिका मध्ये धर्म कामार्थ मोक्षदाम्।
सर्व लक्षण सम्पन्नां सद्रत्न मकुटोज्वलाम्।
श्वेत माल्याम्बरधराम् हार केयूर भूषिताम्।
चतुर्भुजां महालक्ष्मीं रत्न ताटङ्क शोभिताम्।
अभीति वरदां हस्तां हेम पङ्कज धारिणीम्।
श्रियंशोद्भवां हेमवर्णां ध्यायेदादित्य मण्डलात्।
एवम् आदित्यमण्डलात् श्रियादि द्वादश शक्ति परिवृतायै
ओं श्री महालक्ष्म्यै नमः। आगच्छा इत्यावाह्य। कर्णिकायां
मध्ये प्रार्थ्य। लक्ष्म्याः समान रूपं ध्यात्वा। अर्घ्यादिभिः
सम्पूज्य।
बिम्ब पूजा विधिः।
नित्यपूजावत् सर्वं कारयित्वा। अग्नौ विधिवत्
सम्स्कृत्य। चतुष्कुण्ड विषये। वासुदेवादि मूर्तीनां
तत्तद्देवीनाम् आवाह्य। यथा पूर्वे पद्म कुण्डे आनन्द वैकुण्ठात्
ओं लक्ष्म्यै नमः। दक्षिणे चाप कुण्डे आमोदन वैकुण्ठात्
ओं कीर्त्यै नमः। पश्चिमे वृत्त कुण्डे सम्मोदन वैकुण्ठात्
ओं जयायै नमः। उत्तरे त्रिकोणेवा योनि कुण्डेवा प्रमोदन
वैकुण्ठात् ओं मायायै नमः। इत्यावाह्य। सर्वं पूर्ववत् हुत्वा।
नेत्रोन्मीलन काले मधुपात्रे ओं नारायण्यै नमः। घृत पात्रे
ओं विद्यायै नमः। इत्यावाह्य सर्वं पूर्ववत्।
पञ्चगव्यादिषु अधिदेवताः विषये। पूर्ववत् मध्ये घृतकुम्भे
ओं श्रियै नमः। आग्नेये गोमूत्रे ओं वागीश्वर्यै नमः। नैऋते
गोमये ओं कान्त्यै नमः। वायव्ये गो क्षीरे ओं क्रियायै
नमः। ईशाने दधि कलशे ओं शक्त्यै नमः। इत्यावाह्य
देव्याः तत्वन्यास होम विषये।
चतुरश्र कुण्डे विधिवत् अग्निं संस्कृत्य। अस्याः देवदेव्याः
भगवत्याः नायक्याः ….सन्निधौ बिम्बस्य अप्राकृतत्व
सिद्ध्यर्थं तत्वन्यास होमं करिष्ये। इति
सङ्कल्प्य। परिषिच्य। पृथक्पात्रे सम्पाताज्यं सङ्गृह्य।
ओं मं नमःपरायै स्फटिकाभासायै जीव तत्वात्मिकायै
स्वाहा। हृदि। ओं भं नमःपरायैसित वर्णायै
प्रकृत्यात्मिकायै स्वाहा। हृदि। ओं बं नमःपरायै
स्फटिकाभासायै बुद्धि तत्वात्मिकायै स्वाहा। हृदि।
ओं फं नमःपरायै पाटलवर्णायै अहङ्कारात्मिकायै स्वाहा।
हृदि। ओम्पं नमःपरायै सिताऽसित वर्णायै
मनस्तत्वात्मिकायै स्वाहा। हृदि। ओं नं नमःपरायैशुक
वर्णायै शब्द तन्मत्रात्मिकायै स्वाहा। श्रोत्रयोः।
ओं धं नमःपरायै लोहित वर्णायै स्पर्शतन्मात्रात्मिकायै
स्वाहा। त्वचि। ओं दं नमःपरायै ज्योतिर्वर्णायै
रूपतन्मात्रात्मिकायै स्वाहा। नेत्रयोः। ओं थं नमःपरायै
पाण्डर वर्णायै। रसतन्मात्रात्मिकायै स्वाहा। तालुनि।
ओं तं नमःपरायै सित वर्णायै गन्धतन्मात्रात्मिकायै स्वाहा।
नासिकायाम्। ओं णं नमःपरायै पाटल वर्णायै
श्रोत्रेन्द्रियात्मिकायै स्वाहा। श्रोत्रयोः। ओं ढं नमःपरायैहेमवर्णायै
त्वगिन्द्रियात्मिकायै स्वाहा। त्वचि। ओं डं नमःपरायैकृष्णवर्णायै
नेत्रेन्द्रियात्मिकायै स्वाहा। नेत्रयोः॥ओं ठं नमःपरायै गौर वर्णायै
जिह्वेन्द्रियात्मिकायै स्वाहा। जिह्वायाम्। ओं टं नमःपरायैसित
वर्णायै घ्राणेन्द्रियात्मिकायै स्वाहा। नासिकायाम्।
ओं ञं नमःपरायैसित वर्णायै वागिन्द्रियात्मिकायै स्वाहा। वाचि।
ओं झं नमःपरायैरक्तवर्णायै पाणिन्द्रियात्मिकायै
स्वाहा। हस्तयोः। ओं जं नमःपरायैरक्त
वर्णायैपादेन्द्रियात्मिकायै स्वाहा॥पादयोः।
ओं छं नमःपरायैहेमवर्णायै पाय्विन्द्रियात्मिकायै स्वाहा।
अपाने। ओं चं नमःपरायै हेमवर्णायै मेहनेन्द्रियात्मिकायै
स्वाहा। मेहने। ओं कं नमःपरायैहेम वर्णायै वाक् श्रोत्रेन्द्रिय
युत
ायै निराकारायै शब्द गुणयुतायै आकाश तत्वात्मिकायै
स्वाहा। मूर्धादि नासान्तम् । ओं खं नमःपरायै धूम्र वर्णायै वृत्तायै
शब्दस्पर्श गुण युतायै वायु तत्वात्मिकायै स्वाहा। नासादि
नाभ्यन्तम्। ओं गं नमःपरायै रक्त वर्णायैत्रिकोणायै दृष्टि
चरणेन्द्रिय युतायै शब्द स्पर्श रूप गुण युतायै अग्नि
तत्वात्मिकायै स्वाहा। नाभ्यादि मेद्रान्तम्। ओं घं नमःपरायैअर्ध
चन्द्राकारायै स्फटिक वर्णायै शब्द स्पर्श रूप रस गुणयुतायै
अप्तत्वत्मिकायै स्वाहा। गुह्यादिजान्वन्तम्। ओं ङं नमःपरायै
चतुरश्रायै पीत वर्णायै घ्राणोपस्थेन्द्रिय युतायै पृथ्वी
तत्वात्मिकायै स्वाहा। जान्वादिपादान्तम्।
प्रत्येकम् अष्टाहुतीर्हुत्वा। तत्तदङ्गाणि सम्पादाज्येन संस्पृश्य
महाभिषेकं कारयित्वा। नैवेद्य। श्रीसूक्तेनच हवनं कृत्वा। लक्ष्म्याः
अष्टाक्षरेण समिदाज्य चरुणा प्रत्येकं शताहुतीर्हुत्वा। अन्यत्सर्वं
पूर्ववदा
चरेत्। पूर्णाहुत्यनन्तरं हुतभुग्गतां शक्तिं मण्डले नियोज्य।
(विमानस्य दिग्देवतानां विषये ओं तुष्ट्यै नमः।
ओं पुष्ट्यै नमः। ओं वाग्देव्यै नमः। ओं सावित्रियै
नमः। इत्यभ्यर्च्य। ) मण्डलात् कुम्भे उद्वास्य। द्वार तोरण
कुम्
भादीन् तत्तत्स्थाने उद्वास्य। सवेद वाद्य घोषैस्सह
सुम
ुहूर्तेमहाकुम्भम् उपकुम्भेन सह गर्भ गेहं प्रविश्य। धान्य
पीठे कलशान् संस्थाप्य। कुम्भानां पुनःपूजां कारयेत्।
मूल भेरादीनाम् आधार शक्त्यादि योग पीठार्चनं कृत्वा। धूप
दीपं समर्प्य। महाकुम्भ गतां शक्तिं पुष्पाञ्जलौ स्वहस्ते ओं
नमःकमलवासिन्यै श्रीं स्वाहा अस्मात् कुम्भात् ध्यायामि।
इति ध्यात्वा। पुष्पाञ्जलि शक्तिम् अस्मिन् दिव्यबिम्बे
ध्यायामि आगच्छाऽऽगच्छाआवाहयामि। इत्यावाह्य।
इति पुष्पाञ्जलिं मूलभेरस्य मूर्ध्नि समर्प्य। आवाहनादि
षण्मुद्रां प्रदर्श्य। इमां गादाम् उदीरयेत्।
अरविन्दासने देवी पद्मगर्भ समुद्भवे।
पद्ममालिनि पद्माक्षि सर्वभूतेश्वरीन्दिरे।
सर्वज्ञे सर्व भूतानामन्तस्थे सर्वसाक्षिणी।
अशेषजगदीशाने विष्णु वक्षस्थलस्थिते।
भक्तानां पुत्र पौत्रादि भूमि सम्पत्प्रदायिनी।
अस्मिन् बिम्बे चिरङ्कालं सान्निध्यं कर्तुमर्हसि।
इति प्रार्थ्य। महाकुम्भ जलेन प्रोक्ष्य। उप कुम्भ गतां शक्तिं
मू
ल भेरस्य पीठे उद्वास्य। प्राणप्रतिष्ठाञ्च कृत्वा।
नाभ्यादि हृदयान्तं लक्ष्म्याः द्वादशाक्षरेण स्तिथिन्यासं
कृत्वा। अर्घ्यादिभिः सम्पूज्य। कर्मार्चादि बिम्बानामपि
भगवत् प्रतिष्ठाविव सर्वं कारयित्वा। क्षीरगुळान्नं
निवेद्य। नीराज्य।
भू
देव्याः ध्यान विषये वैशेषिकम्।
नीलषट्पद पुञ्जाभ कुटिलालक कोमळे।
कल्हार दक्षिण करे भोग शक्ति स्वरूपिणी।
समस्थ चिदचिद्भेद मन्त्र यन्त्र विधायिनी।
भूदेवी
त्वं ध्रुवार्चायां सान्निध्यं कर्तु मर्हसि। इति प्रार्थ्य।
पृ
थक्स्थाने भूदेव्याः(गोदादेवीः प्रतिष्ठा काले मूलमन्त्रमाह)
ओं वराह भगवद्विशिष्ठायै ओन्नमो ह्रीं भूम्यै ओं गोदायै नमः।
ध्यानं
नमस्सम्पूर्ण षड्गुण्य विग्रहायै किटिप्रिये।
स्वतन्त्रं विश्व सिद्धानां हेतुश्चात्र महाद्भुते।
तत्वाऽरविन्द सन्दोह विहार चतुरश्रमे।
नील जीमूत सङ्काशेहेमाम्बर सुमध्यमे।
कल्हारकुड्मलकरे सर्व भूषण मण्डिते।
हिरण्याक्षासुरध्वंस मूलभूते जगद्धिते।
जगद्धितान शालिन्यै विष्णु पत्न्यै नमो नमः।
नमोनन्दाचिदाकारे गोविन्द गृह मेधिनी।
श्री गोदे ध्रुव बिम्भेस्मिन् सर्वदा सन्निधिं कुरु।
इति प्रार्थ्य।
इति महालक्ष्म्याः प्रतिष्ठा विधिः सङ्ग्रहः।
श्रीः
श्री मते रामानुजाय नमः।
किरीटादि आभरण प्रतिष्ठा विधिः।
किरीटादि पादुकान्त प्रतिष्ठाकर्मसु प्रसूनाङ्कुरपूर्वकम्प्रतिसर बन्धन
जलाधिवास(सद्यः)छायाधिवास नयनोन्मीलन पञ्चकलश
स्नपनाधिकं तत्तद्वस्तुनामेव कारयित्वा। कुण्डेवा स्थण्डिलेवा
अग्निंविधिवत् प्रतिष्ठाप्य। वक्ष्यमाण क्रमेण तत्तदधिष्ठितं देवं पूर्वं
क्रमशो आवाह्य। उपकुम्भादिषु इन्द्रादीन् च करके सुदर्शनम्
आवाह्य। अर्घ्यादिभिस्सम्पूज्य।
अग्नौ भूषणादीनाम् अधिदेवतानाम्
आवाह्य। अर्घ्यादिभिर्हुत्वा। तन्मन्त्रेणच समिदाज्य तिलेन
लाजेन पृथक् पृथक् अष्टाविंशति सङ्ख्यया हुत्वा।
प्रायश्चित्ताहुतिं पूर्णाहुतिञ्च कृत्वा। सम्पातं सङ्गृह्य। न्यसेत्।
पञ्च कलश स्नपनं कृत्वा। तद्भूषणं प्रादक्षिण्येन गृहीत्वा।
ओं जितन्ते दक्षिणता
इति मन्त्रेण भगवन्तं समर्प्य। क्षीरगुळ पायसान्नं निवेद्य।
नीराज्य।
किरीटस्य मूल मन्त्रः
ओं किरीटात्मानं भानुकोटि तिरस्कादिप्रभं मकुटाधिपं
मूर्ध्निं
दिव्य रत्नखचितं भगवत्किरीटन्धारयन्तम् ईश्वर
तत्वाधिपाश्रयम्भूतं दिव्य पुरुषं भगवत्किरीटादागतम् ओं
किरीटाय ओं मकुटाधिपाय नमः। आगच्छा इत्यावाह्य।
देवाय समर्पयेत्।
श्रीवत्सस्य मूल मन्त्रः।
ओंश्रीवत्सात्मानं हेम वर्णं सर्वमङ्गळेश्वरं मूर्ध्निं
श्रियाप्रस्फुरित भगवल्लाञ्छनं श्रीवत्सं धारयन्तम् प्रकृति
तत्वादिभूतं दिव्य पुरुषं श्रीवत्सादागतम् ओं श्रीवत्साय
नमः। इत्यावाह्य महा कुम्भेच पद्मकुण्डेनच एवमेवम्
आवाहन पूर्वकं सर्वं पूर्ववत् कृत्वा ।
कौस्तुभस्य मूलमन्त्रः।
ओं कौस्तुभात्मानं भास्कराभं सर्वरत्नाधिपं मूर्ध्नि
भगवत्कण्ठ भूषणं कौस्तुभं धारयन्तं जीव तत्वाधारभूतं
दिव्य पुरुषं भगवत्कौस्तुभादागतम् ओं कौस्तुभाय
रत्नाधिपतये नमः। आगच्छा। इत्यावाह्य।
अनन्तस्य मूलमन्त्रमाह
ओं रजताद्रिनिभं चतुर्भुजं हलमुसलधरं बद्धाञ्जलिपुटं सहस्र
फणामणि समुज्वलित उत्तमाङ्गं वारुणी कान्ता पत्नीभ्यां
समन्वितं भगवद्दर्शनाद्यानन्द ब्रह्मित सर्वाङ्गं शब्दाधिदैवतम् अनन्तम्
ओं नागाधिराजाय ओम् अनन्ताय नमः। इत्यावाह्य।
(पादुकाप्रतिष्ठाया मपि एवमेव मन्त्रः)
ओं हं सहस्रफणाधृत चतुरश्र भूमण्डलाय अनन्ताय नमः।
इत्यावाह्य अभ्यर्च्य । तस्य गायत्रि विषये।
ओं सहस्र फणाय विद्महे विष्णु तल्पाय धीमहि।
तन्नो अनन्तः प्रचोदयात्।
गरुडमूलमन्त्र आवाहन विषये क्षिप ओं स्वाहा।
अन्यत्रविषयाणि महोत्सवे गरुडप्रतिष्ठावत् कारयित्वा।
वैशेषिक मन्त्र विषये। कनकाद्रि निभं चतुर्भुजं श्ङ्ख चक्र धृत
कृताञ्जलि पुटं शङ्खाद्यहीन्द्र फणामाणिक्यैर्विराजिताङ्गं रुद्रा
सु
कीर्तिभ्यां पत्नीभ्यां समासीनं भगवद्दर्शनाद्यानन्द
पुळकाङ्कित गात्रं वेदाधिदैवतं गरुडं ध्यायामि।
ओं क्षिपओं पक्षिराजाय ओं गरुडाय नमः। इत्यावाह्य।
तस्य गायत्रि।
ओं तत्पुरुषाय विद्महे सुपर्ण पक्षाय धीमहि।
तन्नो गरुडः प्रचोदयात्।
पक्षीशस्य अष्टाक्षर मन्त्र कल्पः। अस्य श्री पक्षीन्द्र
अष्टाक्षर महामन्त्रस्य। काश्यप ऋषिः। पङ्क्तिश्छन्दः।
श्री पक्षिराजो देवताः। ओं बीजम्। स्वाहा शक्तिः। पङ्कीलकम्।
क्षीं कवचम्। द्रम् अस्त्रम्। परम व्योम क्षेत्रम्। श्री पक्षीन्द्र प्रसाद
सिद्ध्यर्थे विनियोगः। ओम् अस्त्रायफट् इति हस्ते शोधयित्वा।
करन्यासः।
ओम् ओम् ओं दक्षिणाङ्गुष्टेन तर्जन्याम्।
ओं विम् ओं दक्षिणाङ्गुष्टेन मद्यमायाम्।
ओं पम् ओं दक्षिणाङ्गुष्टेन अनामिकायाम्।
ओं क्षीम् ओं दक्षिणाङ्गुष्टेन कनिष्टिकायाम्।
ओं द्राम् ओं वामाङ्गुष्टेन तर्जन्याम्।
ओं यम् ओं वामाङ्गुष्टेन मध्यमायाम्।
ओं नम् ओं वामाङ्गुष्टेन अनामिकायाम् ।
ओं मः ओं वामाङ्गुष्टेन कनिष्टिकायाम्।
अथ देह न्यासः।
ओम् ओम् ओं खगेश्वराय ज्ञानाय हृदयाय नमः।
ओं विम् ओं वैनतेयाय शिरसे स्वाहा।
ओं पम् ओं गरुडाय शिखायै वषट्।
ओं क्षीम् ओं पन्नगाशनाय कवचाय हुम्।
ओं द्राम् ओं नागान्तकाय नेत्राभ्यां वौषट्।
ओं यम् ओं विष्णु रथाय अस्त्राय फट्।
ओं नम् ओं सुपर्णाय हृदयाय नमः।
ओं मः ओं तार्क्ष्याय शिरसे स्वाहा।
ओम् ओम् ओं मध्यमया मूर्ध्नि मध्ये।
ओं विम् ओं तर्जनी मध्यमाभ्यां नेत्रयोः।
ओं पम् ओम् अङ्गुष्टाऽनामिकाभ्यां मुखे।
ओं क्षीम् ओम् अङ्गुष्ट तर्जनीभ्यां हृदये।
ओं द्राम् ओम् अङ्गुष्ट कनिष्टिकाभ्यां नाभौ।
ओं यम् ओम् अङ्गुष्टंविना गुह्ये।
ओं नम् ओं तथैव जानुनी।
ओं मः ओं समस्ताङ्गुलीभिः चरणयोः।
साञ्जलि हस्तःगरुडं ध्यायेत्।
ओं नमो भगवते अनन्त कार्कोटक गुळिकपद्म महापद्म
शङ्खपाल तक्षक अष्टकुल नागभूषणाय नागशोणित
दिग्धाङ्गाय ओं नागान्तकाय नमः।
ओं पन्नगजाति कद्रूदेवि गर्वभञ्जनाय मात्रार्पित सत्यनाम्ने
ओं गरुत्मते नमः। ओं वैनतेयाय नमः।
ओं क्षीराब्धि मथनाय चलरूप पीयूषप्रदेश नखलज
सुरासु
रसङ्गरात्सुधा घटाऽपहारिणे तदाप्रमदावतार
मादवायाब्द सुपर्ण नाम्ने ओम् अमृतकुम्भ हस्ताय नमः। ओं
विषहारिणे नमः। ओङ्क्षीरोद मथनार्थ समादव मन्दराद्रिधारिणे
परमबलाड्याय परमपुरुषाऽनुग्रहीताऽनन्त नाम्ने
ओं खगेश्वराय नमः। ओन्नागेन्द्र दर्प भञ्जनाय नमः।
ओं द्रुपगमनोद्युक्त पक्षविक्षेपणाय त्रैलोक्य क्षेमकराय
त्रक्षऋषि पुत्राय सप्त पाताळ वासिने ओं पन्नगाशनाय
नमः। ओं तार्क्ष्याय नमः। ओं यज्ञ पुरुष वाहनाय कण्ठ
मू
र्धान्त ऋग्यजुस्साम त्रयी तनु स्वरूपाय ब्रह्मरुद्रेन्द्र मूर्ति
त्रय विग्रहाय ओं त्रयीमयाय नमः। ओंविष्णु रथाय नमः।
ओं नमःपक्षीन्द्राय विघ्नं नाशय नाशय विषन्दारय दारय
विषादि दोषाणि ध्वंसय ध्वंसय भस्मीकुरु भस्मीकुरु हुम्फट्
स्वाहा। इति ध्यात्वा।
विष्वक्सेन प्रतिष्ठा विषये विशेषाणि।
सुवर्णाच
ल सन्निभं चतुर्भुजम् शङ्ख चक्र धारिणं ज्ञान तर्जनी
अनर्घ रत्न खचित किरीटिनं ह्रीमति सूत्रवति पत्नीभ्यां
सु
खासीनं भगवत्कैङ्कर्य आनन्द ब्रह्मित गात्रं गजाननादि
गणाधिप नायकं विष्वक्सेनं विचिन्त्य। ओं वैकुण्ठ
सेनान्याय ओं विष्वक्सेनाय नमः। इत्यावाह्य ।
विष्वक्सेनस्य गायत्रि।
ओं विष्वक्सेनाय विद्महे वेत्र हस्ताय धीमहि।
तन्नो शान्तः प्रचोदयात्।
मण्डपादीनां प्रतिष्ठा विषये।
अर्धमण्डपादि सहस्र स्तम्भ मण्डपान्तं विविध मण्डपासु
प्रतिष्ठा काले तत्तन् मण्डपस्य पुरतः यागशाला कलश
निर्माणानि कृत्वा। विधिवत् अग्निं प्रतिष्ठाप्य। कुम्भ
दशकेषु आधारादि पद्मान्तम् अभ्यर्च्य। मध्य कुम्भे “स्तम्भ
सङ्ख्याऽनुगुण फणाग्रीव शाखान्वितं पद्मपत्रारुणेक्षणं
कुण्डली कृत दीर्घ पृष्ठं विधृताञ्जलिम् रजताद्रि निभम्
अनन्तम् भगवच्चरणारविन्दादागतम् ओम् अम् अनन्ताय
नमः। इति ध्यात्वा।
एहिशेष बलाद्यक्ष फणामणि समुज्वल।
सान्निध्यं कुरु कुम्भेस्मिन् मण्डपप्रोक्षणावधि।
तस्य ध्यान विषये।
स्फटिकाद्रिप्रतीकाशं चतुर्भाहुं किरीटिनम्।
पूर्ण
चन्द्राननं सौम्यं सितपुष्पै र्विराजितम्।
लाङ्गलं मुसलं मुख्यकरयोर्दधतं शुभम्।
जघन्यकरयोश्शङ्ख चक्रद्वन्द्वम् यथायथम्।
नीलाम्बरधरं दंष्ट्राकराळवदनैर्युतम्।
प्रशान्तवपुषायुक्तं सहस्रफणमुन्नतम्।
फणामणि सहस्रांशु नीराजन विराजितम्।
अनन्तवक्त्र कुहरैरुद्वमन्तमुदार्चिषम्।
मण्डलीकृत नागेन्द्र भोगवेष्टन वेष्टितम्।
ध्यायेदनन्तमुभयोःपार्श्वयोर्नाग योषिताः।
(इति ध्यात्वा)
ओं क्षीरोदार्णव सम्भूतं सहस्र फण मौलिनम्।
हिमकुन्देन्दु दवळं नागराजं महामते। इति प्रार्थ्य।
उपकुम्भाऽष्टकेषु ओं वासुखिने नमः। ओं शेषाय नमः।
ओं तक्षकाय नमः। ओं पद्माय नमः। ओं महापद्माय नमः।
ओं शङ्खाय नमः। ओं गुळिकाय नमः। ओं कार्कोटकाय
नमः। करके ओं सुदर्शनाय नमः। इत्यावाह्य
अभ्यर्च्य। कुम्भादीन् सम्पूज्य। हवनादीन् पूर्ववत् कृत्वा।
अनन्तस्य गायत्रियाह। ओंसहस्रफणाय विद्महे विष्णु
तल्पाय धीमहि। तन्नो अनन्तः प्रचोदयात्। इति समिदाज्य
चरुणा अष्टोत्तरसहस्रंवा अष्टोत्तर शतंवा हुत्वा। पूर्णाहुतिञ्च
कृत्वा।
सहस्रशीर्षन्देवम्
इत्यादिमन्त्रेण प्रोक्ष्य। पादुकाप्रतिष्टायामपि एवमेव
कृत्वा। मण्डपस्य प्राणप्रतिष्ठा काले ।
विष्णु बिम्भ निवेशार्थम्मण्डपं कल्पिते मया।
वितानरूपमासाद्य मण्डपे सुस्थिरो भव।
इति विज्ञाप्य। इति मण्डप प्रतिष्टाविधि सङ्ग्रहः।
अथ वाहनादीनां प्रतिष्ठा विधिःउच्यते।
सिम्हासने शेषपीठे डोलायां शयने तथा।
दीप स्तम्भे वितानेच छत्रे शेषंसमर्चयेत्।
इत्युक्तरीत्या आसीन शयन योग्य वस्तुषु अनन्तम्
आवाह्य। प्लवे फणीन्द्रम् आवाह्य ऊर्ध्वेतु विहगाधिपम्।
इत्युक्त्वत् प्लवनामपि शेषं पूर्वोक्तवत्
प्रतिष्ठाप्य। भगवन्तं समर्प्य।
अन्यत्र वाहनादीनां प्रतिष्ठाकाले वैशेषिकः।
सूर्य
प्रभा विषये
कालात्मकं द्विभुजं पद्महस्तं विद्युल्लताभं द्विनेत्रं हारीत
सप्ताश्व सप्त रज्जुम् एकचक्र स्वर्ण रथमारूडं गृहाधीशं सूर्यम्
रविमण्डलात् ध्यायामि। ओं हं सूर्याय नमः।
इत्यावाह्य प्रतिष्ठाप्य। भगवन्तं समर्प्य।
चन्द्र प्रभा विषये
कालात्मकं द्विभुजम् इन्दीवर करं रजत विद्युल्लताभं द्वि
नेत्रं पाण्डर दशाश्व दश रज्जुं चक्र त्रय रथारूढं नक्षत्राधीशं
चन्द्र मण्डलात् ध्यायामि। ओं वं चन्द्रमसे नमः। इत्यावाह्य
प्रतिष्ठाप्य। भगवन्तं समर्प्य।
हनुमद्वाहन विषये
कनकाचल सन्निभं द्विभुजं कृताञ्जलिं मुक्तादाम विभूषितं
मेरुतटरम्भावन मध्यस्थितं पारिजात वृक्ष मूल बद्धावासं
सीताराम कैङ्कर्य सेवा तत्कथाश्रवण पुळक समेघमान गात्रं
हनूमन्तं ध्यायामि। ओं वानर पुङ्गवाय
ओं हं हनुमतेनमः। इत्यावाह्य प्रतिष्ठाप्य। भगवन्तं
समर्प्य॥
अन्यत्र वाहनादीनां विषये
भद्रपीठे पादुकायां शिभिकायां ध्वजे तथा।
गजाश्वयोः रथे सिम्हे हम्से तार्क्ष्यं तु पूजयेत्।
वाहनानाञ्च सर्वेषां गरुत्मानेव देवताः। इत्युक्तवत् पूर्वोक्त
वाहनादीनामपि गरुत्मन्तम् आवाह्य । प्रतिष्ठाप्य।
भगवन्तं समर्प्य।
। इति वाहनादीनां प्रतिष्टाविधिः सङ्ग्रहः।
श्रीः
श्रीमते रामानुजाय नमः।
रथ प्रतिष्ठा विधिः
अथ रथ प्रतिष्ठा विधिःउच्यते।
आचार्यः नित्यकर्मादिकं कृत्वा। भगवन्तं सम्पूज्य। रथशालां
प्रविश्य। तक्षकं सदक्षिणेन सन्तुष्य। रथं शुद्धजलेन
सङ्क्षाळ्य। पुण्याह जलेन प्रोक्ष्य। सिद्धार्थान् विकीर्य।
रथप्रतिष्ठा काल निर्णयः। उत्तरायण कालेतु
दक्षिणायणमथापिवा। प्रशस्त पक्षे नक्षत्रे सुमुहूर्ते सुलग्नके।
रथ सम्पन्न कालेतु रथस्थापनमाचरेत्। कर्तव्य कार्य
क्रमाणि। प्रथमं चाङ्कुरम्प्रोक्तं द्वितीयं जलवासनम्।
अक्षिमोचन्तृतीयन्तु चतुर्थं स्थापनं तथा। पञ्चमञ्चाऽधिवासन्तु
षष्टञ्चाऽग्निपूजनम्। शान्तिहोमं सप्तमञ्च पूर्णाहुतिरथाऽष्टमम्।
स्थापनं नवमम्प्रोक्तं दशमं न्यास उच्यते। दक्षिणाञ्चततःप्रोक्तं
द्वादशम् अधिरोहणम्। एवमेवप्रकारेणरथस्थापनमाचरेत्।
रथप्रतिष्ठायं फलानि। रथं संस्कारसंयुक्तं सर्वकाम फलप्रदम्।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन सम्प्रोक्षणमथाचरेत्। इत्युक्तवत्
रथप्रतिष्ठा दिनस्य सप्तमे पञ्चमेदिने त्रितीयेदिनात् पूर्वेवा
सद्योवा अङ्कुरार्पणमाचरेत्।
जलाधिवासविधिः
जलाधिवासार्थं रथस्य पूर्वभागे चतुस्तम्भ प्रपां कारयित्वा।
तन्मध्ये धान्यपीठं निक्षिप्य। तस्योपरि कटाहं सुगन्ध जलेन
सम्पूर्य। ब्रह्म कूर्चं निक्षिप्य। दर्पणञ्च स्थापयित्वा। अधिवास
कुम्भस्य परितः अष्टकुम्भान् संस्थाप्य। मध्य कुम्भे क्षीरार्णवं
ध्यात्वा। रथच्छायां निमज्य। उपकुम्भाऽष्टकेषु अष्ट विद्येश्वरान्
आवाह्या। पूर्वादिषु ओं वराहाय नमः। ओं नारसिम्हाय नमः।
ओं श्रीधराय नमः। ओं हयग्रीवाय नमः। आग्नेयादिषु।
ओं परशुरामाय नमः। ओं रामाय नमः। ओं वामनाय नमः।
ओं वासुदेवाय नमः। इत्यावाह्य अभ्यर्च्य। रथस्य महाङ्ग उपाङ्ग
क्रममाह।
पादौतु पाद चक्रन्तु जानुदेशं तु कीलकम्।
ऊरूचैव तलम्प्रोक्तं वितलं कटि देशकम्।
त्रितलं नाभिदेशन्तु चतुर्थञ्चोदरन्तथा।
पञ्चमं हृदय स्थानं स्तम्भाद्यादिकरं तथा।
लोहस्थानं भुजञ्चैव कण्ठदेशन्तु कन्दरम्।
शेषास्तु मुखमित्युक्तं शिरस्थानन्तु पद्मकम्।
कलशं मौलिरित्युक्तं महाङ्गं स्यन्दनस्यतु।
उपाङ्गमधुना वक्ष्ये समाहितमनाश्रुणु।
नासाञ्च सिम्हभद्रञ्च श्रोत्रेचैव ध्वजन्तथा।
शालाश्च चक्षुरित्युक्तं रेखास्याद्रोम कूपकम्।
अपानं शुषिरञ्चैव गुह्यस्थानन्तु सन्धिषु।
आयसञ्चाऽस्थिरित्युक्तं ताम्रं मांसञ्च बुद्धिमान्।
रुधिरंवर्णमित्युक्तं जीवंस्याद् विहगेश्वरम्।
रथञ्च गरुडन्ध्यात्वा तत्वादीन् उपसंहरेत्।
पृ
थिवी अप्सु प्रलीयते। आपस्तेजसी लीयते। तेजो वायौ
लीयते। वायुराकाशे लीयते। आकाशम् अव्यक्ते लीयते।
अव्यक्तम्अक्षरेलीयते। अक्षरं तमसि लीयते। तमःपरे देव
एकी भवति’। इत्यादि संहार न्यासङ्कृत्वा। कुशेनच
नववाससा
“युवासुवासा”इति मन्त्रेण आच्छाद्य। “उदुत्तमं”
इतिमन्त्रेणदर्भमाल्या संवेष्ट्य। ‘’ऋतञ्च”इति
मन्त्रेणरथच्छायां कूर्पर स्थाने निमज्य।
“चरणं पवित्रं” इति मन्त्रेण रक्षां कुर्यात्। इति
रथस्यजलाधिवास(छायाधि वास) विधिः।
कु
म्भस्थापन पूजाविधिः
रथस्य दक्षिण दिग्भागे प्रपां कल्पयित्वा। मध्य वेदिकायां
धान्य पीठे दशकलशान् संस्थाप्य। गन्धोदकेन
सम्पूर्य। एलालवङ्गादीन्निक्षिप्य। शोषणादीनि कृत्वा। सवस्त्र
आम्र पल्लवानि निक्षिप्य। षड्िव्वंशद्दर्भकृत कूर्चं निधाय।
उपकुम्भादीन् च पूर्ववत् अलङ्कृत्य। सर्वत्र सप्तदर्भकृत कूर्चं
निक्षिप्य। वेदिकायाम् ओं भू लोकायनमः।
ओं भुवर्लोकाय नमः। ओं सुवर्लोकाय नमः। ओं महर्लोकाय
नमः। ओं जनोलोकाय नमः। ओं तपोलोकाय नमः।
ओं सत्य लोकाय नमः। इत्यावाह्य अभ्यर्च्य। दर्भमालायाम्
ओं वासुखिने नमः। मण्डपस्य उपरि ओं चक्राय नमः।
भू
मौओं पद्मायैनमः। विताने ओं सोमाय नमः।
धान्य पीठस्योपरि दशकलशान् संस्थाप्य।
सर्वत्र आधारादि पद्मान्तं सम्पूज्य।
मध्यकुम्भे
कनकाद्रिनिभं चतुर्भुजं शङ्ख चक्रधृत कृताञ्जलि
पुटं
,शङ्खाद्यहीन्द्रफणामाणिक्यैर्विराजिताङ्गं,
रुद्रा,सुकीर्तिभ्यां पत्नीभ्यांसमासीनं,
भगवद्दर्शनाद्यानन्द पुळकाङ्कित गात्रं, वेदाधिदैवतम्,
ओं क्षिप ओं पक्षिराजाय ओं गरुडाय नमः।
इत्यावाह्य। वैनतेयादि प्रतिमाञ्च कुम्भे
निक्षिप्य। “ओंसुपर्णोसि”इतिमन्त्रं गरुडगायत्रीञ्च
जपित्वा। अस्त्रकुम्भे सुदर्शनं, अन्यत्रकुम्भेषु
अष्टविद्येश्वरान् आवाह्य। अन्यत्र कुम्भे रथाऽधिष्टित सर्वेषां
देवताञ्च स्यन्दनस्थित देवतानाञ्च आवाह्य। अभ्यर्च्य।
यागशालायां हवन विधिः
महोत्सवोक्तवत् चतुष्कुण्ड कल्पने पूर्वादिषु कुण्डेषु
ओन्नमोभगवते सुपर्णाय नमः। चापे ओं नमोभगवते
गरुडाय नमः। वृत्त कुण्डे ओन्नमोभगवतेवैनतेयाय नमः।
त्रिकोणकुण्डेओं नमोभगवते तार्क्ष्यायनमः।
इत्यावाह्यअभ्यर्च्य। समिदाज्य चरुणा तत्तन्मूल मन्त्रेण
हुत्वा। सम्पाताज्येन संस्पृश्य। कुम्भस्य परितः;रथस्य
परितः च पूर्वादिषु
“देवव्रतसामं”। दक्षिणे“बृहत्सामं”। पश्चिमे“यज्ञा
यज्ञियम्”। उत्तरे“रथन्तरं”सामञ्च पठित्वा। पूर्णाहुत्यनन्तरं
रथस्य वस्त्रञ्च दर्भमालाञ्च व्यपोह्य। सर्वत्र अक्षिमोचनं
पूर्ववत्
कारयित्वा। गोपृष्टादीनि
प्रदर्श्य। नीराज्य। छायाधिवास जलाधिवासे आवाहित
उपकुम्भदेवतान् तत्तत्स्थाने उद्वास्य। रथस्य अङ्ग
प्रत्यङ्गानि गतागतं संवीक्ष्य।
शिल्पिणाधृडीकृत्य। मध्यकुम्भ जलेनैव प्रोक्ष्य। रथस्य
सृष्टिन्यासं गरुड पञ्चाक्षरेणकारयेत्। ाङ्गपूजनं तत्वन्यास
होमवत् कारयित्वा। रथशुद्ध्यर्थं महोत्सववत् षोडशकलश
स्नपनंवा; नवकलशेनवा अभिषेचनं कृत्वा।
रथस्य अङ्गन्यास विधिः
चक्र दण्डाधि दैवतायै ओं मायायै नमः। चक्राधि
दैवतायओंसूर्याय नमः। ओं चन्द्राय नमः। मध्य दण्डाधि
दैवताय ओं ह्रीम् आधारशक्त्यै नमः। ओं चतुर्वेद रूपाय
नमः। पट्टिकायाम् ओं दशावतार मूर्तिभ्यो नमः।
गात्रेषु सर्वेषुओं विहगाधिपाय नमः। गात्र मध्यान्तरे ओंसत्व
गुणाय
नमः। ओं नमः। ओं रजो गुणाय नमः। ओं तमो गुणाय
नमः। ओंसप्त मारुतेभ्यो नमः। स्थूपिकाधिपाय ओंहरये नमः।
चतुर्दिक्षु ओं वराहाय नमः। ओं नारसिंहाय नमः।
ओं श्रीधराय नमः। ओंहयग्रीवाय नमः।
अश्वाणामधिपाय ओं चतुर्वेदाय नमः। मध्ये ओं वरुणाय
नमः। ओम् अग्नये नमः। ओं वायवे नमः। युगेषुओंविहगेन्द्राय
नमः। सारथ्याधिपायओम्ब्रह्मणे नमः।
प्रथमावरणे।
ब्रह्मासनस्य परितःओंशङ्खिणे नमः। ओञ्चक्रिणे नमः। ओं गदिने
नमः। ओम्पद्मिने नमः। ओम्मुसलिने नमः। ओङ्खड्िग्णे
नमः। ओंशार्ङ्गिणे नमः। ओं वनमालिने नमः।
इत्यावाह्य अभ्यर्च्य।
द्वितीयावरणे
देवासनस्य परितः। ओङ्कुमुदाय नमः। ओं कुमुदाक्षाय नमः।
ओं पुण्डरीकाय नमः। ओं वामनाय नमः। ओं शङ्कुकर्णाय
नमः। ओं सर्वनेत्राय नमः। ओं सुमुखाय नमः। ओं सुप्रतिष्टाय
नमः। इत्यावाह्य अभ्यर्च्य।
त्रितीयावरणे
मानुषासनस्य परितः। ओन्धात्रे नमः। ओं विधात्रे नमः। ओं
मित्राय नमः। ओं वरुणाय नमः। ओम्भगवते नमः। ओं वैवस्वते
नमः। ओं तूष्णे नमः। ओंसवित्रे नमः। ओं रवये नमः। ओं त्वष्ट्रे
नमः। ओंसूर्याय नमः। ओंविष्णवे नमः। इत्यावाह्य अभ्यर्च्य।
षोडशस्तम्भानामधिपायओं धर्मादीनां, अधर्मादीनाञ्च आवाह्य।
अभ्यर्च्य। प्रथमाधार पङ्क्तिषु नरोत्तमादीन् आवाह्य। द्वितीये
मत्स्यादि मूर्तिं,त्रितीये केशवादींश्च आवाह्य।
आधार पीठिकासुकोणेषु ओं सत्याय नमः। ओं सुपर्णाय नमः।
ओं विहगेशाय नमः। ओं तार्क्ष्याय नमः। इत्यावाह्य
। सर्वत्र आधारे ओं हं सहस्रफणाधृत चतुरश्र भूमण्डलाय
अनन्ताय नमः। तस्मिन् अधो भागे ओं ञ्रौम्म् ष्ट्रूं कालपावक
कूर्माय नमः। सर्वत्रोपरि ध्वजाधिपाय ओं क्षं गरुडाय
नमः। आतपत्रे ओं हम् अनन्ताय नमः। इति होमः न्यासञ्च
कृत्वा। पूर्णाहुतिं कृत्वा। तथः प्रभाते आचार्यः कृतकृत्यः
यागशालां प्रविश्य। विधिवत् कुम्भादि पूजनं,
अग्निसन्तर्पणादीन् कृत्वा। पूर्णाहुत्यनन्तरम् अग्निस्थं गरुडं
महाकुम्भे उद्वास्य। यात्रादान पुरस्सरं महाकुम्भम् उत्थाप्य।
सवेद वाद्य घोषैःसह रथ शालां प्रविश्य। “प्रतिष्ठासी” ति
साम्नाउपकुम्भजलेन महाकुम्भेन सह प्रोक्ष्य। मध्य कुम्भस्थं
गरुडं रथे आवाह्य। प्राणप्रतिष्ठादीन् कृत्वा। तदनन्तरम्।
प्रथमं पञ्च गव्यञ्च द्वितीयं घृत दर्शनम्।
तृत
ीयं क्षीर कुम्भञ्च चतुर्थं गज दर्शनम्।
पञ्चमञ्चाऽष्टधान्यञ्च धेनुवत्सञ्च षष्टकम्।
सप्तमं कन्यकानान्तु श्वेताश्वञ्चाऽऽष्टकम् भवेत्।
नवमं दर्पणम्प्रोक्तं दशमं कृष्णमर्कटम्।
एकादशन्तु भक्तानां द्वादशं नृत्त गीतकम्।
यजमानाः त्रयोदश्यां दर्शयित्वा यथाक्रमम्।
दशजन्मार्जितं पापं तत्क्षणादेव नश्यति।
इत्येवं दर्शनात्पुण्यं महा पातक नाशनम्।
इत्यादि वस्तूनि गरुडस्य तस्य हृदये वस्तव्य
अनिरुद्धायच दर्शयित्वा। महाहविर्निवेद्य। प्रभूत
बलिञ्चकारयेत्। लोकपालान् पूजयित्वा। नीराज्य।
महदाशीर्वाद पुरस्सरम् आचार्य सम्मानादीन् कृत्वा।
शु
भेमुहूर्ते भगवन्तम् आरोप्य। गुळान्नं निवेद्य। अन्यत्र भूसुराणां
सन्तोषणार्थं यात्रादान ग्रहप्रीति दशदान षोडशदानादीन्
कारयेत्। वीथिभ्रमणं कृत्वानीराज्य।
इति रथप्रतिष्ठा विधिः सङ्ग्रहः।
मत्स्यादि मूर्ति प्रतिष्ठा विधिः
अथ मत्स्यादि मूर्ति प्रतिष्ठा विधिरुच्यते। सर्वं पूर्ववत्
कृत्वा। महाकुम्भस्य आवाहन कले क्षीरार्णवावृत श्वेत
द्वीपं ध्यात्वा। तत्र रत्नोज्वलित धर्मानन्दाख्य वैकुण्ठ
दिव्य नगरे मणिमय मण्डप मध्ये शेषतल्प शायिनं किरीट
श्रीवत्स कौस्तुभ वनमालाद्याभरण परिष्कृतं पद्म चक्र शङ्ख
गदा शोभित चतुर्भुजं पीताम्बरावृत कटि प्रदेशे शोभित
नन्दकं धर्म संस्थापणार्थं वासुदेवादि चातुर्व्यूहादाविर्भूतं
षाड्गुण्य विग्रह विभवावतार मूलं सनक सनातनादि
योगिबृन्द वन्दितं जय विजयादि द्वारपालकैःसेव्यमानं
श्री भू सहितं पद्मनाभं भगवन्तं ध्यात्वा। मानसाराध्य।
पद्मनाभादाविर्भूतं विमानारूडम् विभवार्चां बिम्भादाविर्भूतं
भगवन्तं सूर्य मण्डले ध्यात्वा। पूर्ववत् सूर्य मण्डलात् मध्य
कुम्भादिषुचाऽऽवाह्य। प्रतिसरं कुर्यात्।
व्यूहांशजः पद्मनाभः श्रीभूमिभ्यां समन्वितः।
चतुर्भुजः शङ्ख चक्र गदाचाप विभूषितः।
शयानमित्थं देवेशं विभवस्यादिकारणम्।
ध्यात्वैवं पुण्डरीकाक्षं ततः कुम्भे समर्चयेत्।
इत्यावाह्य अभ्यर्च्य। अन्यत्सर्वं पूर्ववत् कृत्वा॥
इतिमत्स्यादि मूर्ति प्रतिष्ठा विधिःसङ्ग्रहः।
श्रीः
श्रीमते रामानुजाय नमः।
शाश्वत ध्वज स्तम्भ प्रतिष्ठा विधिः
अथ प्रभाते कृत कृत्यः आचार्यः भगवत्सन्निधौ
नित्यपूजादीन् कृत्वा। बलिपीठस्य पुरतोवा पश्चाद्वा
आचार्यस्य सप्त पञ्च हस्तायतंवा त्रिहस्तंवा सविस्तृतेन
इष्टकाभिर्वा शिलयाभिर्वा भूमेरुपपीठं चतुरश्रां वेदीं च
कारयित्वा। तन्मध्ये तालमान दीर्घ गर्तंस्तम्भस्य उच्छ्राय
अनुगुणं कारयित्वा।
ध्वजस्तम्भस्य वृक्षाणां विशेषाणि, लक्षणानिच उच्यते।
चन्दनश्चागरुर्जातिः ककुभश्चम्पकः शमी।
खादिरः सारबिल्वश्च केसरः सप्तपर्णकः।
वरुणस्तिलकश्चैव निम्बार्जुन शमीरुहः।
अन्तर्बहिश्च सारास्युरेते वृक्षा जलोद्भवे॥
इत्युक्त रीत्या विशेष वृक्षादिषु एकेन स्तम्भं शास्त्रोक्त
वर्त्मना कारयित्वा। गोपुरस्यसमुच्छ्रायंवा, विमानस्य
समानंवा, गोपुर द्वार मानं वा ध्वजस्तम्भं भगवदभिमुखे
परिकल्प्य। तदुच्छ्राय विषये शततालञ्चेत् उत्तमम्। अशीति
तालं चेत् मध्यमम्। षष्टि तालञ्चेत् अधमम्। तत्स्तम्भं
चतुर्धा विभज्य। अधो भागं विसृज्य। तत्पूर्वभागेन
कमलादीन् कृत्वा। तदूर्ध्व भागेन कीलानि कृत्वा।
तदूर्ध्वा भागे शिखरञ्च स्थाप्य। शिखरस्य अधो भागे
फलका त्रयोपेतं,फलकायाम् अधो भागे क्षुद्र घण्टादीन्
वलयञ्च स्थापयित्वा। सर्वत्र सुवर्णादि लोहेन
छादयित्वा। काम्स्येन वा सीसेन वा अधो भागं
कवचीकृत्य। भूमेरुपपीठादीन् च कृत्वा।
प्रतिष्ठाविधिः
पुण्याहं वाचयित्वा। पञ्चगव्येन सर्वत्र प्रोक्ष्य। दर्भमालां
संष्ट्या। मृत्सङ्ग्रहण, अङ्कुरार्पण,वास्तुशान्तिञ्च रक्षाबन्धन
पूर्वकं कारयित्वा। सायाह्न काले छायाधिवासञ्च कृत्वा।
पूर्ववत्
दश कलश स्थापन पूर्वकं सम्पूज्य। मध्य कुम्भे
ब्रह्माणम् आवाह्य। उपकुम्भादिषु पूर्ववत् वृक्षविशेषान्
तत्तदधिपान् च आवाह्य।
ओं चन्दनाधिपाय नरोत्तमाय नमः।
ओं चम्पकाधिपाय अधोक्षजायनमः।
ओन्देवदार्वाधिपाय नृसिंहाय नमः।
ओं खादिराधिपाय अच्युताय नमः।
ओं साल वृक्षाधिपाय जनार्दनाय नमः।
ओं बिल्वाधिपाय उपेन्द्राय नमः।
ओं ककुभ वृक्षाधिपाय हरये नमः।
ओम् आमलकाधिपाय कृष्णाय नमः।
इत्यावाह्य। पूर्वस्मिन् दिनेवा सद्योवाअधिवास्य। प्रागादिषु
दीपमाला पूर्वकं वेद पारायणादीन् कृत्वा। तत्व संहार
क्रमेणन्यासं कुर्यात्। नवकलश स्नपनं कृत्वा।
वस्त्रेण“युवासुवासा”इति मन्त्रेण आच्छाद्य।
“ओम् उदुत्तमं” इति मन्त्रेण दर्भ मालायाः परिवेष्ट्य।
ध्वजस्तम्भस्यपूर्वदिग्भागेयागशालान्निर्मय्य।
मध्यवेदिकायां धान्यपीठं प्रकल्प्य। दश कलशान्
संस्थाप्य। सलोह अश्वत्थ पल्लव कूर्च वेष्टन पूर्वकम्
अलङ्कृत्य। मध्यकुम्भादिषु आधारादि पद्मान्तं सम्पूज्य।
मध्यकुम्भे महामेरुम् अन्तर्यामिणम् अनिरुद्धम् आवाहय।
करकेसुदर्शनं.उपकुम्भादिषुइन्द्रादीनावाह्यअभ्यर्च्य।
चतुर्विधमन्नं निवेद्य। नीराज्य। विधिवत् अग्निं प्रतिष्ठाप्य।
तस्य मध्ये आधारादि पद्मान्तं हुत्वा। मध्ये पूर्ववत् देवताम्
आवाह्य। अर्घ्यादिभिर्हुत्वा। तत्वन्यास होमादीन् कारयेत्।
एवम् एककालं वा त्रिकालंवा सद्यो वा हुनेत्। चतुष्कुण्ड पक्षे
पूर्वेचतुरश्र कुण्डे ओं सुपर्णाय नमः। इत्यावाह्य। पालाश
समिदा,शुद्धान्नेनच अष्टोत्तर शताहुतीर्हुत्वा। दक्षिणे चापकुण्डे
ओं गरुडाय नमः। इत्यावाह्य। खादिर समिदा, गुळान्नेन अष्टोत्तर
शताहुतीर्हुत्वा। पश्चिमे वृत्तकुण्डे ओं वैनतेयाय नमःइत्यावाह्य।
बिल्व समिदा,पायसान्नेनच अष्टोत्तर शताहुतीर्हुत्वा।
सौम्यदिग्भागेत्रिकोणकुण्डे ओं तार्क्ष्याय नमः इत्यावाह्य।
औदुम्बरसमिदा,मुद्गान्नेनचअष्टोत्तरशताहुतीर्हुत्वा। अन्यत्सर्वं
पूर्ववत्
कृत्वा। स्तम्भस्य अङ्ग मन्त्रेण च अष्टाहुतीर्हुत्वा।
सम्पाताज्येन संस्पृश्य। पूर्णाहुतिं कृत्वा। अग्निम् उद्वास्य।
ध्वजस्तम्भस्य अङ्ग पूजा विषये
पूर्ववत्
योगपीठार्चनं कृत्वा।
ध्वजस्तम्भाधिपाय ओं क्षं गरुडाय अन्तर्यामिणे
अनिरुद्धाय नमः।
वलये ओं वसुखिणे नमः।
उपरि पेठका त्रयाणाम् ओं ब्रह्मणे नमः। ओं विष्णवे नमः।
ओं रुद्राय नमः।
घण्टायाम् ओं लक्ष्म्यै नमः।
दर्भमालायाम् ओं सरस्वत्यै(मायायै) नमः।
पीठपार्श्वे पूर्वादि दिक्षु ओं गरुडाय नमः।
ओं पक्षिराजाय नमः। ओं सुपर्णाय नमः।
ओं विनतासुताय नमः।
पीठादीनाम् अधोभागे ऊर्ध्व मेखलायाम् ओं शङ्खिणे नमः।
ओं चक्रिणे नमः। ओं गदिने नमः। ओम्पद्मिने नमः।
ओम्मुसलिने नमः। ओङ्खड्िगणे नमः। ओं शार्ङ्गिणे नमः।
ओं वनमालिनेनमः। इत्यावाह्या।
द्वितीयावरणे इन्द्रादीनावाह्य।
त्रितीयावरणे ओं रम् अग्नि मण्डलाय नमः।
ओं वं सोममण्डलाय नमः। ओं हं सूर्य मण्डलाय नमः।
दण्डाग्रे ओं विनतासुताय नमः। इत्यावाह्य अभ्यर्च्य।
धूपदीपाद
ीन् समर्प्य। पूर्वे आवाहित छायाधिवास
देवतान्उद्वास्य। मध्यकुम्भेनप्रोक्ष्य। नीराज्य। स्तम्भस्य
शयनाधिवासार्थं षड्िव्वंशद्दर्भ कृत कूर्चे आवाहन पूर्वकम्
उपदानानिवा, दर्पणेवा धान्य पीठे शाययित्वा। सुमुहूर्ते स्तम्भम्
उत्थाप्य। नवरत्नानि पञ्चलोहानि च निक्षिप्य। सवेद वाद्य
घोषैस्सह ध्वजस्तम्भं गर्तेसंस्थाप्य।
“वैराजम् इति साम पठन्”सुधादिभिः धृढी कृत्य। महाकुम्भस्थम्
आवाहित देवं स्तम्भे प्रतिष्ठाप्य। प्रोक्ष्य। आवाहनादीन् कृत्वा।
इन्द्रादीन् च तत्तत्स्थाने उद्वास्य। करकस्थं देवं पीठ मूले
उद्वास्य। महानिवेदन पूर्वकम् इन्द्रादीञ्च बलिं कृत्वा। नीराज्य।
महदाशीर्वचन आचार्य सम्मानादीन् कारयेत्।
एवं श्रीप्रश्न,पाद्म,चित्रशिखण्डि सम्हिताप्रमाणेन
श्री कृष्ण भट्टाचार्यस्य सूनुना श्रीराम** **भट्टाचार्यः** **विरचितम्
शाश्वत ध्वजस्तम्भ प्रतिष्ठा सङ्ग्रह विधिःसम्पूर्णम्।
। अथ हनुमत्प्रतिष्ठा विधिः उच्यते॥
श्री** **हनुमत्** **प्रतिष्ठा** **विधिः
श्री** **राघवं** **दशरथात्मजमप्रमेयं
सीता** **पतिं** **रघु** **कुलान्वय** **रत्न** **दीपं** **।
आजानु** **बाहुमरविन्द** **दळाय** **ताक्षं
रामम्निशाचर** **विनाशकरं** **नमामि** **।
यत्र** **यत्र** **रघुनाथ** **कीर्तनं** **।
तत्र** **तत्र** **कृत** **मस्तकाञ्जलिम्** **॥
बाष्प** **वारि** **परि** **पूर्ण** **लोचनं** **।
मारुतिं** **नमत** **राक्षसान्तकम्॥** **
श्री** **नारायण** **सम्हितोक्त** **हनुमत्प्रतिष्ठा** **विधिरुच्यते।
अधाथ** **स्सम्प्र** **वक्ष्यामि** **प्रतिष्ठाञ्च** **हनूमतः।
मुहूर्त
विशेषः
वैशाखे** **श्रावणे** **चैव** **पुष्य** **मासे** **तु** **कार्तिके।
आषाढेतु** **तुलामासे** **प्रतिष्ठाञ्च** **विशेषतः।
पुण्य
क्षेत्रे** **विष्णु** **क्षेत्रे** **रोहिण्यां** **अश्विनौ** **तथा।
शुक्ल** **पक्ष** **द्वितीयायां** **पञ्चम्याञ्च** **विशेषतः।
एकादश्यां** **च** **द्वादश्यां** **त्रयो** **दश्यां** **विशेषतः।
वायु** **सूनो** **प्रतिष्ठायां** **मन्द** **वारे** **सुशोभितम्।
रविवारे** **भृगोर्वारे** **सोमे** **वापि** **प्र** **कल्पयेत्।
शुभे** **मुहूते** **कर्तव्यं** **विष** **नाढ्यां** **विवर्जयेत्।
दिन** **विकल्पः
दिन** **त्रयंवा** **एकंवा** **पञ्च** **सप्त** **च** **येव** **वा।
शिल्प** **शास्त्र** **प्रकारेण** **निर्मितं** **बिम्ब** **माहरेत्।
दश** **दानादिभि** **र्विप्रान्** **तृप्तान्** **कुर्यात्** **सु** **शोभनम्।
अष्ठ** **बन्ध** **प्रकारेण** **स्व** **स्थाने** **स्थापयेत्** **क्रमात्।
आगमोक्त** **प्रकारेण** **यथा** **विभव** **विस्तरम्।
प्रतिष्ठा** **मारुतेः** **कुर्यात्** **शास्त्र** **मार्गेण** **देशिकः** **।
मत्सन्निधौ** **समीपेच** **मण्टपे** **च** **विशेषतः** **।
वास्तु** **मध्ये** **विशेषेण** **गोपुर** **द्वार** **एवच।
ग्रामे** **वा** **नगरे** **वापि** **पत्तने** **राजधानिके।
मार्गे** **वा** **मार्ग** **वृक्षादौ** **मार्ग** **मण्टप** **मध्यमे।
भगवत्प्राङ्मुखे** **चैव** **आञ्जनेयं** **संस्थापयेत्।
वायु** **पुत्रस्य** **पुरतः** **सारङ्ग** **म्बलि** **पीठके।
प्रतिष्ठा** **कार्य** **क्रमाणि
पुण्याह
वाचनं** **कुर्यादनुज्ञां** **देशिकोत्तमः।
मृत्सङ्ग्र
हण** **मारभ्य** **अङ्कुरार्पण** **माचरेत्।
वास्तु** **शान्तिं** **ततःकृत्वा** **रक्षा** **बन्ध** **पुरस्सरम्।
पञ्च** **गव्य** **प्रोक्षणञ्च** **पर्यग्नि** **करणम्तथा।
धान्याधि** **वासनञ्चैव** **जलाधि** **वासमेवच।
छाया** **स्नपन** **पूर्वञ्च** **नयनोन्मीलनं** **तथा।
शयनाधि** **वासञ्चैव** **कूश्माण्ड** **गण** **होमकम्।
अष्ठ** **बन्धन** **पूर्वन्तु** **प्रतिष्ठां** **कारयेत्तथा।
ओं** **अपराजित** **पिङ्गाक्ष** **नमस्ते** **देवपूजित।
भवतः** **प्रोक्षणम्** **कर्तुं** **अनुज्ञां** **देहि** **मे** **प्रभो।
इति** **प्रार्थ्य॥
पूर्वोक्तवत्
द्वार** **तोरण** **निर्माणं** **कुर्यात्।
*****। ** **द्वारपूजा** **विधिरुच्यते। *** **१**. **पूर्वे** **अश्वत्थ** **तोरणे** **ओं** **ऋग्रूपाय
नमः। ** **रक्त** **ध्वजयोः** **ओं** **नलाय** **नमः। ** **ओं** **नीलाय** **नमः** **। ** **कुम्भयोः
ओङ्कुण्डोधराय** **नमः। ** **ओं** **बलवन्ताय** **नमः। ** **इत्यभ्यर्च्य।
२** **दक्षिणे** **औदुम्बर** **तोरणे** **ओं** **यजुर्वेदाय** **नमः। ** **पीत** **ध्वजयोः
ओं** **कुमुदाय** **नमः। ** **ओं** **गवये** **नमः। ** **कुम्भयोः** **ओं** **बुद्धिमन्ताय** **नमः** **।
ओं** **नीतिमन्ताय** **नमः। ** **इत्यभ्यर्च्य।
३**. **पश्चिमे** **न्यग्रोध** **तोरणे** **ओं** **साम** **वेदाय** **नमः। कृष्ण** **ध्वजयोः** **।
ओं’शरभाय** **नमः। ** **ओं** **ताराय** **नमः। ** **कुम्भयोः** **ओं** **धैर्य** **वन्ताय** **नमः** **।
ओं** **स्थैर्य** **वन्ताय** **नमः** **। ** **इत्यभ्यर्च्य।
४**. **उत्तरे** **प्लक्ष** **तोरणे** **ओं** **अथर्व** **वेदाय** **नमः। ** **श्वेत** **ध्वजयोः
ओं** **पवनाय** **नमः। ** **ओं** **गवये** **नमः। ** **कुम्भयोः** **ओं** **शौर्य** **वन्ताय** **नमः।
ओं** **पराक्रमवन्तायनमः। इत्यावाह्य** **अर्घ्य** **गन्ध** **पुष्प** **धूप** **दीपादीन्
समर्प्य॥
कुम्भ** **पूजन** **आवाहन** **विधिः
महा** **कुम्भस्य** **वेदिकासु** **धान्य** **पीठं** **निधाय। ** **तदुपरिसूत्र** **वेष्ठित
सलक्षण** **घटान्** **सम्स्थाप्य। ** **गन्ध** **जलेन** **सम्पूर्य। ** **शोषणादीनि
कृत्वा। मध्य** **कुम्भादि** **घटेषु** **आधारादि** **पद्मान्तं** **अभ्यर्च्य। ** **धूप** **दीपं
समर्प्य** **। आवाहन** **पात्रे** **ओं** **नमोभगवते** **हनुमते** **पीताम्बर** **धराय** **कर्ण
कुण्डलाऽलङ्कृताय** **किरीट** **तुळसी** **वनमाला** **विभूषिताय** **कनक
यज्ञोप** **वीताय** **कटिसूत्र** **विराजिताय** **श्री** **रामचन्द्राऽ**,**भिलाषाय** **लङ्का
पुरी** **दाहन** **कारणाय** **दानव** **कुलगिरि** **वज्र** **चण्डाय** **अक्षय** **कुमार
सम्हारकाय** **ओं** **यं** **इं** **घ्रों** **ओं** **नमोभगवते** **रामदूताय** **हनुमते** **हुं** **फट्**;**
स्वाहा। ** **अस्मिन्** **आवाहन** **पात्रे** **आगच्छाऽऽगच्छ** **इत्यावाह्य। ** **आवाहन
पात्रात्** **अस्मिन्** **कुम्भे** **आवाहयामि। ** **इतिपुष्पाक्षततोयान्
समर्प्य’** **आवाहनादि** **षण्मुद्रान्** **प्रदर्श्य। ** **ओं** **हां** **इति** **षडङ्गन्यासं
कृत्व। ा** **अर्घ्यादिभिः** **सम्पूज्य। ** **उप** **कुम्भादिषु** **ओं** **लं** **इन्द्ररय** **नमः
इत्यारभ्य** **ईशानाय** **नमः। ** **करके** **ओं** **भीम** **सेनाय** **नमः। इत्यभ्यर्च्य।
अर्घ्यादिभि** **स्सम्पूजयेत्।
हवन** **विधिरुच्यते
विधिवत्** **अग्निं** **प्रतिष्ठाप्य। ** **तदग्नौ** **पूर्ववत्** **आधारादि** **पद्मान्तं** **हुत्वा।
तन्मध्ये** **हृदब्जात्** **पूर्व** **आवाहित** **मूलमन्त्रेण** **आवाह्य। ** **अर्घ्यादि
नैवेद्यान्तं** **सकृत्सकृत्** **आज्येन** **हुत्वा। ** **पुनः** **समिदाज्य** **चरुभिः
अष्टोत्तर** **शतंवा** **अष्टा** **विंशतिर्वा** **अष्टाहुतिर्वा** **वक्ष्यमाण** **मन्त्रेण
हुत्वा। ** **ओं** **आञ्जनेयाय** **विद्महे** **वायु** **पुत्राय** **धीमहि। ** **तन्नोहनुमत्
प्रचोदयात्। इति** **ओं** **हरि** **मर्कट** **मर्कटाय** ** स्वाहा। ** **इति
ओं** **मर्कटेश** **महोत्साहो** **सर्व** **क्षुद्रनिबर्हण। ** **शत्रून्**; **सम्हर** **मांरक्ष** **श्रियं
दापय** **देहि** **मे** ** स्वाहा। ** **इति** **मन्त्रेणहुत्वा। पुरुषसूक्तेनचरुणा
षोडशाहुतीर्हुत्वा। ** **स्विष्ट** **कृद्हवनञ्च** **कृत्वा। ** **शान्तिमन्त्रचतुष्ठयेन
पञ्चोपनिषन्मन्त्रेणच** **हुत्वा। ** **पूर्णाहुतिङ्कृत्वा।
सम्पाताज्येन** **महाकुम्भेन्यस्य। ** **नीराज्य।
तत्वन्यास** **होमविषये** **विशेषः
अद्य** **पूर्वोक्त** **एवङ्गुण** **विशेषण** **विशिष्ठायां** **अस्यां** **श्री** **हनुमत्प्रतिष्ठा
काले** **बिम्बस्य** **अप्राकृतत्व** **सिध्यर्थं** **तत्वन्यास** **होमं** **करिष्ये
तदनन्तरं** **अङ्ग** **मन्त्रेण** **हवनञ्च** **करिष्ये। ** **इति** **सङ्कल्प्य।
अङ्ग** **मन्त्र** **होमविधिः। ** **एतन्मन्त्रेण** **होमकाले** ** स्वाहा** **इति** **न्यसन
काले** **नमः** **इत्युक्त्वा। ** **सम्पाताज्येन** **तत्तत्स्थाने** **स्पर्शयित्वा।
ओं** **हनुमते** **नमः। ** **पादौ** **पूजयामि।
ओं** **सुग्रीव** **सचिवाय** **नमः। गुल्फौ** **पूजयामि।
ओं** **अङ्गद** **प्रियाय** **नमः। ऊरुं** **पूजयामि
ओं** **अक्षोघ्नाय** **नमः** **कटिं** **। पूजयामि
ओं** **लङ्का** **दाहनाय** **नमः** **वालम्पूजयामि।
ओं** **राम** **मणिदाननाय** **नमः। नाभिं** **पूजयामि।
ओं** **सागरोल्लङ्घनाय** **नमः। ** **मध्यमं** **पूजयामि
ओं** **लङ्का** **मर्दनाय** **नमः। ** **केशावळिं** **पूजयामि।
ओं** **सञ्जीवनाहर्त्रे** **नमः। ** **स्थनौ** **पूजयामि
ओं** **सौमित्री** **प्राण** **धाय** **नमः** **। वक्षं** **पूजयामि** **।
ओं** **कुण्ठित** **दश** **कण्ठनाय** **नमः। कण्ठं** **पूजयामि।
ओं** **रामाभिषेक** **कारिणे** **नमः। ** **हस्तौ** **पूजयामि
ओं** **मन्त्ररचित** **रामायणाय** **नमः। ** **वक्त्रं** **पूजयामि।
ओं** **प्रसन्न** **वदनाय** **नमः। ** **वदनं** **पूजयामि।
ओं** **पिङ्ग** **नेत्राय** **नमः। नेत्रौ** **पूजयामि।
ओं** **श्रुति** **पारगाय** **नमः। ** **श्रोत्रे** **पूजयामि।
ओं** **ऊर्ध्व** **पुण्ड्र** **धारिणे** **नमः** **। कपोलं** **पूजयामि।
ओं** **मणिकण्ठ** **मालिने** **नमः। ** **शिरः** **पूजयामि।
ओं** **सर्वाभीष्ट** **वरप्रदाय** **नमः। ** **सर्वाङ्गं** **पूजयामि। **.**
इतिमन्त्रेण** ** स्वाहाकारेन** **हुत्वा** **। ** **सम्पातेन** **न्यस्य।
नव** **कलशेन** **पञ्च** **कलशेन** **वा** **अभिषिच्य। पूर्णाहुतिञ्चकृत्वा।
सुमुहूर्तेहनुमन्तं
प्रतिष्ठापयेत्।
महाकुम्भात्** **मूलभेरेआवाहनविधिः
सुमुहूर्ते
महाकुम्भं** **उपकुम्भेन** **सह** **गर्भ** **गृहं** **प्रविश्य। धान्य** **पीठे
विनिवेश्य। ामूल** **बेरस्य** **पादयोः** **योगपीठार्चनं** **कृत्वा। ** **आवाहन
पात्रेमहाकुम्भस्य** **तोयं** **गृहीत्वा। तुळसीं** **निक्षिप्य। ** **तत्तीर्थे
ओं** **कनकाचल** **सन्निभं** **द्विभुज** **कृताञ्जलिं** **मुक्ता** **धाम** **विभूषितं
मेरुतटरं** **भावन** **मध्ये** **स्थित** **पारिजात** **वृक्ष** **मूल** **बद्धावासं** **सीताराम
कैङ्कर्य** **सेवातत्कथा** **श्रवणाऽऽनन्द** **समृद्ध** **पुल्कस** **मेघमान** **गात्रं
हनूमन्तं** **ध्यात्वा। ** **ओं** **वानर** **पुङ्गवाय** **ओं** **हनुमते** **नमः
आगच्छऽऽगच्छ** **इत्यावाह्य** **। देवस्य** **मूर्ध्नि** **सत्तोयं** **तुळस्या** **सह
समर्प्य। ** **आवाहनादि** **षण्मुद्रां** **प्रदर्श्य। ** **महाकुम्भस्य** **यच्छक्तिम्मूलभेरे
विचिन्त्य।
पारिजात** **तरोर्मूलं** **वासिनं** **वनवासिनम्।
पश्चिमाभि** **मुखम्बालं** **हनू** **मन्तं** **उपास्महे।
इति** **ध्यात्वा। ** **ओं** **हां** **इत्यादि** **षडङ्ग** **न्यासं** **कृत्वा।
हनूमन्नञ्जनी** **सूनो** **रामपादब्ज** **षट्पद।
वायुपुत्र** **नमतेस्तु** **सान्निध्यं** **कुरुसर्वदा।
इति** **स्वामिन्** **सर्व** **जगन्नाथ** **यावच्चन्द्र** **दिवाकरौ। ** **तावत्वं** **भक्ति
भावेन** **बिम्बेस्मिन्सन्निधिं** **कुरु। ** **। इति** **च** **सान्निध्यं** **प्रार्थ्य।
प्राणप्रतिष्ठां** **कृत्वा। ** **ओं** **इति** **ब्रह्म** **रन्ध्रं** **पिधाय। ाअर्घ्यादिभिस्सम्पूज्य
नानाविध** **भक्ष्य** **भोज्यानि** **नैवेद्य। उप** **कुम्भादि** **देवतानां** **पादाग्रे
विनिवेशयेत्।
हनुमद्बुजङ्ग** **स्तोत्रम्
ओं** **प्रपन्नानु** **रागं** **प्रभा** **काञ्जनाङ्गं
जगद्भीति** **शौर्यं** **तुषाराद्रि** **धैर्यम्।
तृणी
भूत
हेतिं** **रणोद्यद्विभूतिं
भजे** **वायु** **पुत्रं** **पवित्राप्त** **मित्रम्। ** **१
भजे** **राम** **रम्भावनी** **नित्यवासं
भजे** **बाल** **भानु** **प्रभाचारु** **भासम्।
भजे** **चन्द्रिका** **कुन्द** **मन्दार** **हासं
भजे** **सन्ततं** **राम** **भूपालदासम्। ** **२
भजे** **लक्षमण** **प्राण** **रक्षादि** **दक्षं
भजे** **तोषिदानेक** **गीर्वाण** **पक्षम्।
भजे** **घोर** **सङ्ग्राम** **सीमाह** **दाक्षं
भजे** **रामनामादि** **सम्प्राप्त** **रक्षम्। ३
करालाट्ट** **हासङ्क्षिति** **क्षिप्त** **पादं**.**।
घन** **घ्रान्तभृङ्गं** **कटिस्तोरु** **जङ्घम्।
वियद्व्याप्त** **केशं** **भुजाश्लेषिताश्मं
जयश्री** **समेतं** **भजे** **रामदूतम्। ४
छलद्वाल** **घात** **भ्रमच्चक्र** **वाळम्।
कटोराट्ट** **हास** **प्रभिन्नाब्जजाण्डं** .**।
महा** **सिम्हनादाद्विशीर्ण** **त्रिलोकं
भजेचाञ्जनेयम्प्रभुं** **वज्र** **कायम्। ५
रणे** **भीषणे** **मेघ** **नाथे** **सनाथे
सरोषं** **समारोप्य** **शिलावृष्टि** **मुग्राम्।
खगाणां** **गणानां** **सुरानाञ्च** **मार्गे
नटन्तं** **महान्तं** **हनूमन्तमीडे। ६
घनद्रत्न** **जम्बारि** **दम्बोळिधारा** **।
घनद्रत्न** **निर्दूत** **कालोग्र** **दन्तं** **।
पदाघात** **भीताब्दि** **भूतादि** **वासं
रणक्षोणिताक्षं** **भजे** **पिङ्गळाक्षम्। ७
महाग्राह** **पीडां** **महोत्पाद** **पीडाम्।
महारोगपीडां** **महातीव्र** **पीडां**.**।
हरन्त्याशु** **ते** **पाद** **पद्मानु** **रक्ता
नमस्ते** **कपिश्रेष्ठ** **राम** **प्रियाय। ८
सु
दासिन्धु** **मुल्लङ्घ्य** **नाग** **प्रदीप्ताः।
सु
दाचौषधीस्ता** **प्रगुप्त** **प्रभावाः।
क्षणे** **द्रोणशैलस्य** **पृष्टे** **प्ररूढाः
त्वया** **वायु** **सूनो** **ऽखिलानीय** **दग्धाः। ९** (**तद्गाः**)**
समुद्रं** **तरङ्गादि** **रौद्रं** **विनिद्रं** **।
विलङ्घ्योरु** **जङ्घा** **स्तुतोमर्त्य** **सङ्घैः।
निरातङ्गमाविश्य** **लङ्कां** **विशङ्को
भवानेव** **सीतादिशोकापहारी। १०
महायोगिना** **ब्रम्ह** **रुद्रा** **दयोवा** **।
नजानन्ति** **तत्वं** **निजं** **राघवस्य।
कथं** **ज्ञायते** **मादृशैर्नित्यमेव।
प्रसीद** **प्रभो** **मारुते** **नमस्ते। ११
नमस्ते** **महासत्व** **बाहाय** **तुभ्यम्।
नमस्ते** **महावज्र** **देहाय** **तुभ्यम्।
नमस्ते** **परा** **भूत** **सूर्याय** **तुभ्यम्।
नमस्तेकृतामर्त्य** **कार्याय** **तुभ्यम्। १२
नमस्ते** **सदा** **ब्रम्हचर्याय** **तुभ्यं
नमस्ते** **सदा** **वायुपुत्राय** **तुभ्यं**.**।
नमस्ते** **सदा** **पिङ्गळाक्षाय** **तुभ्यं
नमस्ते** **सदा** **राम** **भक्ताय** **तुभ्यं** **॥१३
हनूमद्भुजङ्गं** **प्रयातं** **प्रभाते
प्रदोषोपि** **वाचाऽर्धरात्रेपि** **मर्त्यः।
पठन्भक्ति** **युक्तःप्रमुक्तागजालः
नमस्सर्वदारामभक्तिम्प्रयाति॥
असाध्य** **साधक** **स्वामिन्नऽसाध्यं** **तव** **किं** **वद।
राम** **दूत** **कृपासिन्धो** **मत्कार्यं** **साधय** **प्रभो। **.**
इति** **हनुमत्प्रतिष्ठा** **विधिः** **। ** **अथ** **भक्त** **बिम्बानां** **प्रतिष्टा** **विधि** **रुच्यते।
श्री मते रामानुजाय नमः
भक्त बिम्ब प्रतिष्ठा विषये सङ्ग्रहविधिः।
भक्तानां स्थापनं कुर्यात् चतुर्थाऽऽवरणादिषु।
सिम्ह दिङ्मूर्ति रहितं मन्दिरं परिकल्पयेत्।
स्वस्व वर्णाश्रमाचारान् सदृशाकृति चेष्ठितान्।
प्रकल्प्य भक्त बिम्बादीनां मन्दिरे मानुषे पदे।
सम्स्थाप्य पद्मनाभस्य चरणाम्बुज पीठतः।
सम्प्रार्थ्य दिव्य जीवन्तं कुम्भ मध्ये विचिन्तयेत्।
नोपकुम्भाष्ठकं नैव शैय्यायाम् अधिवासनम्।
सर्वम् अन्य द्यथापूर्वं प्रोक्षणान्तं समाचरेत्।
तत्तच्छिष्यान् पादुकायां चिन्तयेदब्धि सम्भवे।
इत्युक्तवत् भक्तबिम्बस्य विग्रहम् आलयञ्च यथाविधिः
कल्पयित्वा। वक्ष्यमाण क्रमेण भक्त बिम्ब प्रतिष्ठां
कारयेत्।
१ स्वयं व्यक्त दिव्य आर्ष अर्चाभगवतः चरणाद्वा
२परम धाम क्षीरार्णवे मध्य स्थित नारायणस्य चरणाद्वा
३सूर्य मण्डल मध्यस्थित भगवत्पादाम्बुजाद्वा मध्य कुम्भे
आवाह्य।
आवाहन मन्त्रः।
ओं मन्नमःपराय ओं परम हंसाय ओं दिव्य जीवाय नमः।
आग्च्चागच्छेति आवाह्य। तद्विषये।
ओं मं हंसः श्री शठगोपाय नमः।
ओं मं हंसः श्री मधुरकवये नमः।
ओं मं हंसः श्री भूतनाथाय नमः।
ओं मं हंसःश्रीसरोयोगिने नमः।
ओं मं हंसःश्रीवेताळ्योगिने नमः।
ओं मं हंसःश्री भट्टनाथाय नमः।
ओं मं हंसःश्रीमहीसाराय नमः।
ओं मं हंसःश्री कुलशेखराय नमः।
ओं मं हंसःश्रीयोगिवाहनाय नमः।
ओं मं हंसःश्री भक्ताङ्घ्रिरेणवे नमः।
ओं मं हंसःश्री परकालाय नमः।
ओं मं हंसःश्री यतिराजाय नमः।
ओं मं हंसःश्री वरवरमुनये नमः।
ओं मं हंसःश्री वेदान्त गुरवे नमः।
इत्यादिभिः आवाह्य। शेष प्रतिष्ठापन कार्याणि पूर्वोक्तवत्
निर्वर्त्य। प्राणप्रतिष्ठा समये हे हंस हेजीव
भगवच्चरणाम्बुजात्
आगच्छ इति सप्त वारमुक्त्वा। आवाहन पात्रमागतं दिव्य
शक्तिं दिव्य बिम्बे ध्यायामि। आवाहनादि षण्मुद्रा प्रदर्शन
नैवेद्य नीराजनान्तं कृत्वा।
पराङ्कुश गायत्रि।
ओं पराङ्कुशाय विद्महे शठकोपाय धीमहि।
तन्नो मारः प्रचोदयात्।
ओं श्रीं शं शठकोपाय नमः।
कलियन् गायत्रि।
ओं परकालाय विद्महे परभक्ताय धीमहि।
तन्नो नीलः प्रचोदयात्।
ओं ह्रीं पं परकालाय नमः
श्री रामानुज गायत्रि।
ओं रामानुजाय विद्महे यतिराजाय धीमहि।
तन्नो शेषः प्रचोदयात्।
ओं श्रीं रं रामानुजाय नमः
वर वर मुनि गायत्रि।
ओं शेषांशकाय विद्महे वर रम्याय धीमहि।
तन्नो सौम्यः प्रचोदयात्।
ओं वं वरवर मुनये नमः
श्री गजाष्टकम्म्।
(१)श्रीमत्सुधावारिधि जायमान हरिप्रियाराधन सक्तचित्तः।
देवैर्नुतो अब्रमुयाचयुक्तःऐरावतो मङ्गलमातनोतु।
(२) उत्पुल्लपद्मैः कृतहार भूषितः प्रमत्तमातङ्ग गणैश्च
सेवितः। स्वकीय भार्याकपिला समेतः सपुण्डरीकः
शु
भमातनोतु।
(्३) विष्णोःकृपावीक्षण लक्षवक्ष स्थलाश्रय कल्पित दाम
भू
षणः। अनुक्षणं पिङ्गळया समेतः सवामनो मङ्गलमातनोतु।
(४)प्रहर्षितो देवगणैश्च संस्तुतः मृदावली कल्पित शैर्य
गात्रः। प्रतापशीलो कुमुदोगजेन्द्रः पृथ्वीयुतो
मङ्गलमातनोतु।
(५)स्ववर्ण वित्रस्थ निवान्धकारो सुवर्णताम्राक्ष कलासु
नेत्रः। स्वताम्रपर्णी प्रियया समेतःगजाननो मङ्गलमातनोतु।
(६)सरोजसन्धारित दिव्यसुन्दरः श्रिया समालिङ्गित शुद्ध
चित्तः। स्वशुभ्रदन्तीश्वर शुभ्रदन्ती गजेश्वरो
मङ्गलमातनोतु।
(७) ससर्वभूम्या विधितः प्रकारः लक्ष्मीसु सम्पूजन बद्ध
दीक्षः। सुशोभनाख्या करिणी समेतः सुसार्वभौमः
शु
भमातनोतु।
(८)विष्ण्वाज्ञाकल्पित सुप्रतीको ईशानदिग्रक्षण बद्ध
दीक्षः।
स्वचाञ्जना पत्नियुतो गणाड्यःसमाधिपो मङ्गलमातनोतु।
करिण्यो अभ्रमुः कपिला पिङ्गला अनुपमा क्रमात्। ताम्रपर्णी
शु
भ्रदन्तीचाञ्जना चाञ्जनावधि। (इत्यमरः)
श्री गरुड मङ्गळाष्टकम्
(१)श्रीमत्सुधावार्ति सुराधिनाथः पादारविन्दार्चन
तत्पदश्रीः। सवैनतेयो विहगाधिपोऽसौ खगेश्वरोन
श्शुभमातनोतु।
(२) सुदीर्घ नासापुटचारु वक्त्रःप्रसन्ननेत्राम्बुजकान्ति रम्यः।
अनन्त साधारण विक्रमाद्यः खगेश्वरोनश्शुभमातनोतु।
(३)सुवर्ण वर्णोभुजगोपवीति नागान्तको विष्णु
रथस्सुवर्णः। प्रह्लादवद्भागवताऽग्रगण्यः
खगेश्वरोनश्शुभमातनोतु।
(४)ब्रह्मेन्द्रमुख्याऽमरसिद्ध साध्यःगन्धर्व
विद्याधरमाननीयः। सुधासमुद्धारण कार्य कर्ता
खगेश्वरोनश्शुभमातनोतु।
(५)विज्ञान सम्पन्नमतिप्रसन्नः लक्ष्मीकटाक्षाञ्चित
पुण्
यमूर्तिः।
हरिप्रियोवैष्णव धर्मवेति खगेश्वरोनश्शुभमातनोतु।
(६)तार्क्ष्योगुणाड्योऽतिबलः कृपाळुःसत्यव्रतः कामचरो
मनोज्ञः। श्रुति स्मृतिज्ञान गुरुः प्रदाता
खगेश्वरोनश्शुभमातनोतु।
(७)धर्मःप्रसङ्ग प्रथितात्म शौर्यः जगद्धितानन्द
गुणाम्बुराशिः। सपक्षविक्षेपितदिक्तटान्तःखगेश्वरोनश्शुभमात
नोतु।
(८)दर्वीकरेन्द्राभरणाञ्चिताङ्गः मनोज्ञ सौवर्ण किरीट धारी।
महानुभावो भगवत्प्रसन्नः खगेश्वरोनश्शुभमातनोतु।
ऐरावतः पुण्डरीकः वामनः कुमुदोञ्जनः। पुष्प(शुभ्र)दन्तः
सार्वभौमःसुप्रतीकश्चदिग्गजाः। (इत्यमरः)
श्री गरुडमङ्गळाष्टकं सम्पूर्णम्।