त्रयोदशः पटलः ।
प्रासादसामान्यलक्षणं क्रमभेदाः सप्तभौमिकान्तप्रासादः तत्र विशेषाश्च
श्रीभगवानुवाच -
प्रासादं सम्प्रवक्ष्यामि सर्वसाधारणं शृणु ।
चतुरस्रीकृतं क्षेत्रं भजेत् [भजेत् ख्, ग्, भवेत् क्] षोडशधा पुनः ॥ १ ॥
मध्ये तस्य चतुर्भिस्तु कुर्यादायसमन्वितम् ।
द्वादशैव तु भागानि [भागानि क्, भागादि ख्, ग्] भित्त्यस्र [भित्त्यस्रं क्,
भित्त्यर्थं ख्, ग्] परिकल्पयेत् ॥ २ ॥
जङ्घोच्छ्रायन्तु कर्तव्यं चतुर्भागेन चायतम् ।
जङ्घयोर्द्विगुणोच्छ्रायं मञ्जर्याः कल्पयेद्बुधः ॥ ३ ॥
चतुर्भागेण मञ्जर्याः कार्या सम्यक् प्रदक्षिणा ।
तन्मानं [तन्मान क्, तन्माना ख्, ग्] निगमं कार्यमुभयोः पार्श्वयोः
समम् ॥ ४ ॥
शिखरेण समं कार्यमग्रे [मग्रे क्, मान (?) ख्, ग्] जगति विस्तरम् ।
द्विगुणेनापि कर्तव्यं यथाशोभानुरूपतः ॥ ५ ॥
१ । पूर्वपटले प्रासादवेदिकानिर्माणपर्यन्तमभिधाय पटलेऽस्मिन्
प्रासादसामान्यलक्षणमभिधातुमुपक्रमते प्रासादमित्यादिना ।
५ । प्रासादपुरोवर्त्तिभूमेर्दैर्घ्यमाह - शिखरेण सममिति । प्रासादशिखरस्य
प्। ८०)
विस्तारं मण्डपस्याग्रे गर्भं सूत्रद्वयेन तु ।
दैर्घ्यात् पादाधिकं कुर्यात् [कुर्यात् क्, कार्य ख्, ग्] मध्ये
स्तम्भैर्विभूषितम् ॥ ६ ॥
प्रासादगर्भमानं वा कुर्वीत मुखमण्डपम् ।
एकाशीतिपदैर्वास्तुं यष्ट्वा मण्डपमारभेत् ॥ ७ ॥
शुकाढ्यद्वारविन्यासे [शुकाढ्य क्, शुकाढ्या ख्, ग्] पादान्तस्थान् यजेत्
सुरान् ।
तथा प्राकारविन्यासे यजेद्द्वात्रिंशदन्तगान् ॥ ८ ॥
सर्वसाधारणञ्चैतत् प्रासादस्य तु लक्षणम् ।
मानेन प्रतिमाया वा प्रासादमपरं शृणु ॥ ९ ॥
प्रतिमायाः प्रमाणेन कर्तव्या पिण्डिका शुभा ।
गर्भस्तु पिण्डिकार्द्धेन गर्भमानास्तु भित्तयः ॥ १० ॥
यावदौन्नत्यं पुरोवर्त्तिनो भूमिभागस्य तावान् विस्तार इत्यर्थः । द्विगुणेनेति ।
यत्र भूमेर्विस्तारातिरेकः शोभाविशेषं पुष्णाति तत्र द्विगुणोऽपि विस्तारः
करणीय इत्यर्थः ।
६ । ७ । अथेदानीं प्रासादपुरोवर्त्तिनो मण्डपस्य स्वरूपमाह - विस्तारमित्यादिना ।
कल्पान्तरमाह - प्रासादेति । प्रासादगर्भमानं मध्ये तस्येत्यादिना
षोडशधाविभक्तस्य क्षेत्रस्य वहिर्द्वादशांशं परित्यज्य
मध्यवर्तिनोऽंशचतुष्टयस्य भित्तेरभ्यन्तरस्थस्य यन्मानं तन्मानं
मुखमण्डपं कुर्वीतेत्यर्थः । एकाशीतिपदवास्तुमण्डलप्रमाणन्तु
चतुःषष्टिपदवास्तुमण्डलप्रतिपादकस्य नवमपटलस्य व्याख्यायां कथञ्चित्
प्रदर्शितं । विशेषस्तु विश्वकर्मप्रकाशादावनुसन्धेयः ।
९ । प्रासादस्य प्रकारान्तरमाह - मानेनेति ।
प्। ८१)
भित्तेरायाममानेन उच्छ्रायन्तु प्रकल्पयेत् ।
भित्त्युच्छ्रायन्तु द्विगुणं शिखरं कल्पयेद् गुरुः [गुरुः क्, बुधः ख्, ग्] ॥ ११
॥
शिखरस्य तु तुर्येण भ्रमणं परिकल्पयेत् ।
शिखरस्य चतुर्थेन अग्रतो मुखमण्डपम् ॥ १२ ॥
अष्टमांशेन गर्भस्य रथकानान्तु निर्गमः ।
परिधेर्गुणभागेन रथकांस्तत्र कल्पयेत् ॥ १३ ॥
तत्तृतीयेन वा कुर्यात् रथकानान्तु निर्गमम् [निर्गमः क्, निर्गमम् ख्, ग्] ।
रामत्रयं स्थापनीयं रथकत्रितये सदा ॥ १४ ॥
शिखरार्थं हि सूत्राणि रत्नानि विनिपातयेत् ।
शुकनासोर्द्धतः सूत्रं तिर्यक्सूत्रं निपातयेत् [ख्, ग् पुस्तकधृतोऽयं
पाठः क पुस्तके नास्ति ।] ॥ १५ ॥
शिखरस्यार्द्धभागस्थं सिंहं तत्र च कारयेत् ।
शुकनासां स्थिरीकृत्य मध्यसन्धौ विधारयेत् [विधारयेत् क्, विदाचयेत् (?)
ख्, ग्] ॥ १६ ॥
अपरे च तथा पार्श्वे तद्वत् सूत्रं निधापयेत् ।
तदूर्द्धन्तु भवेदीश कण्ठोऽस्य मनसा वरान् [अत्र ख्, ग् पुस्तकयोः कश्चो
मनसावरानिति प्रामादिकः पाठः । कण्ठे श्यामलसारवानिति
शब्दकल्पद्रुमधृतः पाठः ।] ॥ १७ ॥
स्कन्धभग्नं [स्कन्धनग्नं ख्, ग्, भग्नस्कन्धन्तु क्] न कर्तव्यं
विकरालं तथैव च ।
ऊर्द्धन्तु वेदिकामानात् कलसं परिकल्पयेत् ॥ १८ ॥
प्। ८२)
विस्तारं द्विगुणद्वारं [द्विगुणद्वार क्, द्विगुणं द्वारं ख्, ग्] कर्तव्यन्तु
सुशोभनं ।
जातरूपं * * * * * * * * * * (?) ॥ १९ ॥ [पादद्वयमिदं क् पुस्तके नास्ति ॥]
औदुम्वरोऽर्द्धतः [औदुम्वरो क्, ऊडुम्वरा ख्, ग्] स्वर्णं दत्त्वा शाखां
न्यसेद्बुधः ।
तूर्यमङ्गलघोषेण ब्राह्मणान् स्वस्तिवाच्य च ॥ २० ॥
द्वारस्य तु चतुर्थांशे कार्यौ चण्डप्रचण्डकौ ।
दण्डहस्तौ तु कर्तव्यौ विश्वक्सेनोपमावुभौ ॥ २१ ॥
शाखार्द्धं न्यस्य रत्नानि न्यसेदूर्द्धसुदुम्बरम् [ऊदुम्वरम् क्,
ऊडुम्वरम् ख्, ग्] ।
तस्य मध्ये स्थिता देवी साक्षाल्लक्ष्मी सुरेश्वरी ॥ २२ ॥
कर्तव्या दिग्गजैः सा तु स्नाप्यमाना [स्नाप्यमाना क्, स्थाप्यमाना ख्, ग्]
घटेन तु ।
शाखोदुम्वरकौ कार्यौ पत्रवल्ल्यादिभूषितौ [पत्रवल्ल्यादिभूषितौ ख्, ग्]
[अत्र क् पुस्तके पित्त्र्यवन्त्यादिभूषितौ इति पाठो दृश्यते स तु न शौनः ।] ॥ २३ ॥
एकशाखं त्रिशाखं वा षट्शाखं द्वारमिष्यते ।
नवशाखञ्च कुर्वीत अत्र ऊर्ध्वं न कारयेत् ॥ २४ ॥
विष्ण्ववताररूपाद्यैः शाखां यत्नाद् विभूषयेत् ।
प्रासादस्य चतुर्भागैः प्राकारस्योच्छ्रयो भवेत् ॥ २५ ॥
प्। ८३)
प्राकारात् पादहीनस्तु गोपुरस्योच्छ्रयो भवेत् [एकभूमीत्यादि पादद्वयं क्,
पुस्तके नास्ति ।] ।
पञ्चहस्तस्य देवस्य एकहस्ता तु पीठिका ॥ २६ ॥
तस्मात्तु द्विगुणः प्रोक्तस्तथा गरुडमण्डपः ।
एकहस्तादि कुर्वीत त्रिंशद्धस्तान्तमेव च ॥ २७ ॥
एकभूम्यादिकं कुर्यात् सप्तभूम्यन्तमेव च ।
वायव्यां नागनाम्ना तु विष्णवे चैकभूमिकम् ॥ २८ ॥
द्विभौमिकं तथाग्नेयं माहेन्द्रन्तु त्रिभौमिकम् ।
चतुर्भागन्तु वारुण्यां सौरं स्यात् पञ्चभौमिकम् ॥ २९ ॥
सौम्यं षाड्भौमिकं [षाड्भौमिकं क्, षड्भौमिक ख्, ग्] ज्ञेयं
वैष्णवं सप्तभौमिकम् ।
गरुत्वन्तं तथा कुर्यादुपरिष्टाच्चतुर्द्दिशम् [चतुर्दिशम् ख्, ग् चतुर्गुणम् क्]
[गुरुरन्तं चतुर्गुणम् क्] ॥ ३० ॥
कुर्याद्धि प्रतिमायामान् दिक्षु चाष्टासु चोपरि ।
महावराहमैन्द्र्यान्तु नरसिंहन्तु दक्षिणे ॥ ३१ ॥
प्रतीच्यां श्रीधरं देवमुदीच्यां हयशीर्षकम् ।
आग्नेय्यां जामदग्न्यन्तु नैऋते राममेव च ॥ ३२ ॥
वामनञ्चैव वायव्यां वासुदेवमथापरे ।
पूर्वभूमौ तु शयनं द्वितीये चाशनं [अशनं क्, आसनं ख्, ग्] भवेत् ॥
३३ ॥
प्। ८४)
स्थानमेव तृतीये तु चतुर्थे यानमेव च ।
पञ्चमे योगनिद्रा [योग ख्, ग् याग (?) क्] तु षष्ठे योगासनं भवेत् ॥ ३४ ॥
स्थानयोगसमायुक्तं [स्थान क्, स्नान ख्, ग्] सप्तमे परिकल्पयेत् ।
नानागवाक्षकैर्यत्नात् पत्रवल्ल्यादिभूषितम् ॥ ३५ ॥
नानाप्रकारपुष्पाद्यैर्यथाशोभं प्रकल्पयेत् ।
कनिष्ठमध्यज्येष्ठानां प्रासादानां यथाक्रमम् ॥ ३६ ॥
वसुभार्गवविद्वद्भिः [अत्र क् पुस्तकधृतोऽन्यादृशोऽपि पाठः
अक्षराणामस्पष्टतया स्फुटं न बुध्यते ॥ ] प्रदेया रचना बुधैः ।
द्वारस्य चाष्टमे युक्ते नवमे दशमे तथा ॥ ३७ ॥
लालटवेधो नैव [नैवं क्, नैव ख्, ग्] स्यादायन्तु शृणु साम्प्रतम् ।
यावद्धस्तैरभिप्रेतः प्रासादः कर्तृणानघ ॥ ३८ ॥
तावद्भिरङ्गुलैरायो वसुभागेन वा भवेत् ।
एकस्तम्भो ध्वजो ज्ञेयो द्विस्तम्भा वेदिका मता ॥ ३९ ॥
दशभूम्यन्तरे [दश क्, कुश ख्, ग्] नित्यं चतुःस्तम्भं प्रकल्पयेत् ।
तोरणस्य विधानञ्च कथितं तु तवानघ ॥ ४० ॥
प्रासादाग्रे यदाकार्यावेदिका स्तम्भसंयुता ।
वैष्णवैस्तु तदाकार्या वेदिका स्तम्भसंयुता ॥ ४१ ॥
इति हयशीर्षे महापञ्चरात्रे द्वादशसाहस्रिके आदिकाण्डे त्रयोदशः
प्रासादलक्षणपटलः ॥ १३ ॥
आदितः श्लोकसङ्ख्या - ३१०
स्थापनीयं ख्, ग्] यथान्यायमपरं शृणुमेऽनघ ॥ ३ ॥
१ । पूर्वपटले प्रासादसामान्यलक्षणमभिधाय विशेषलक्षणार्थं
पटलोऽयमारभ्यते अतःपरमित्यादिना । अत्र मुख्यतः प्रासादलक्षणानुक्तावपि
प्रतिष्ठाप्यगौणमुख्यदेवतासन्निवेशनक्रमाभिधानेन वस्तुगत्या
प्रासादविशेषलक्षणमेवापतितमिति प्रवक्ष्यामि प्रासादानान्तु लक्षणमिति साधु
सङ्गच्छते । प्रासादानामिति भेदलक्षणमित्यर्थः ।
२ । ३ । प्रासादस्त्रिविधो भवति पञ्चायतनो नवायतनो द्वादशायतनश्चेति । तत्र
यस्य प्रधानायतनचतुष्कोणेषु चत्वार्यायतनानि स पञ्चायतनप्रासादः । तत्र
देवतास्थापनक्रममाह पञ्चायतनेति - पञ्चायतन-प्रासादस्य मध्ये
प्रधानायतने वासुदेवं आग्नेयायतने वामनं नैऋतायतने नरसिंहं
वायव्यायतने हयशीर्षं ईशानायतने नृशूकरं स्थापयेदिति
पञ्चायतनप्रतिष्ठायामेकः क्रमः । क्रमान्तरमाह - अपरं शृण्विति ।
प्। ८६)
मध्ये नारायणं [नारायणं क्, नारायणः ख्, ग्] स्थाप्य [स्थाप्य क्,
स्थाप्यं ख्, ग्] आग्नेय्यामम्बिकां न्यसेत् ।
नैऋत्यां भास्करं स्थाप्य वायाव्यां कमलोद्भवम् ॥ ४ ॥
ऐशान्यां स्थापयेल्लिङ्गमथवा रुद्ररूपकम् ।
नवायतनमध्ये तु वासुदेवं निवसयेत् ॥ ५ ॥
पूर्वादीशानपर्यन्तं रामादीन् विन्यसेत् पुनः ।
इन्द्रादीन् वा लोकापालानष्टदिक्षु यथाक्रमम् ॥ ६ ॥
४ । ५ । मध्य इति । अथवा मध्यायतने नारायणं आग्नेयायतने अम्बिकां
नैरृतायतने भास्करं वायव्यायतने ब्राह्मणं ऐशान्यां लिङ्गं रुद्रं वा
स्थापयेदित्यपरः पञ्चायतनक्रमः । एवञ्च यः स्वाभीष्टतया प्रधानो देवः
स मध्यगे प्रधानप्रासादे अन्ये त्वपरेषु चतुर्षु स्थापनीया इति प्रतिभाति ।
५ । ६ । अथेदानीं नवायतनप्रतिष्ठायां देवतासंस्थापनक्रममाह -
नवायतनेति । नवायतनप्रतिष्ठायामपि पञ्चायतनवत् मध्ये प्रधानायतनं
पूर्वादिषु च अष्टावायतनानि परिकल्प्य प्रधाने मध्यायतने वासुतेवमितरेषु
पूर्वाद्यष्टायतनेषु यथाक्रमं रामादीन् विन्यसेत् । रामादयस्तु - बलराम -
प्रद्युम्नानिरुद्धनारायण-ब्रह्मविष्णुनरसिंहवराहाः । रामादिपदेनैतेषां
ग्रहणन्तु चतुर्विंशे नवव्यूहप्रतिमालक्षणपटले द्रष्टव्यम् ।
तथा च - मध्ये प्रधानायतने वासुदेवं ऐन्द्रे बलरामम् आग्नेये प्रद्युम्नं
याम्येऽनिरुद्धं नैऋते नारायणं वारुणे ब्रह्माणं वायव्ये विष्णुं कौवेरे
नरसिंहं ऐशाने च वराहं स्थापयेदित्यर्थः । दिग्देवतान्यासे
प्रकारान्तरमाह - इन्द्रादीनिति । तथा च - प्रागुक्तक्रमेण मध्ये वासुदेवं
न्यस्य पूर्वादीशानपर्यन्तं यथाक्रममिन्द्रादीन् लोकपालान् स्थापयेदित्यर्थः ।
प्। ८७)
अथवान्यप्रकारेण नवायतनमुच्यते ।
पञ्चायतनसंस्थाने वडभ्यो यत्र मध्यमाः [मध्यमाः क्, ग् मध्योगा
ख्] ॥ ७ ॥
पुरुषोत्तममूर्त्तिस्तु मध्ये स्थाप्या विचक्षणैः ।
पूर्वगायां वडभ्याञ्च लक्ष्मी-वैश्रवणौ न्यसेत् ॥ ८ ॥
दक्षिणस्यां वडभ्यान्तु न्यसेन्मातृगण बुधः ।
ईशानञ्च तथा [ईशानञ्च ख्, ग् ईशानञ्चेन क्] स्कन्दं गणेशं चात्र
विन्यसेत् ॥ ९ ॥
पश्चिमायां वडभ्यान्तु सूर्यादीन् विन्यसेद् ग्रहान् ।
उत्तरस्यां वडभ्यान्तु मत्स्यादीन् विन्यसेद्दश ॥ १० ॥
आग्नेय्यां चण्डिका स्थाप्या नैऋत्यामम्बिकां न्यसेत् ।
सरस्वतीन्तु वायव्यां पद्मामीशानगोचरे ॥ ११ ॥
मध्ये च [च क्, तु ख्, ग्] स्थापयेद्देवीं वासुदेवं यथोदितम् ।
नारायणं श्रीधरं वा [वा क्, च ख्, ग्] वामनं मोहनाशनम् ॥ १२ ॥
द्वादशायतनं तत्तु [तत्तु क्, यत्र ख्, ग्] मध्यमन्तु त्रयोदश ।
अस्मिन् देवविभागानि [विभागानि क्, वितानानि ख्, ग्] शृणुष्व सुरसत्तम ॥ १३ ॥
विश्वरूपं न्यसेन्मध्ये केशवादीन् प्रदक्षिणम् ।
पूर्वाद्यनुक्रमेणैव यथावद्विनिवेशयेत् ॥ १४ ॥
यां मूर्तिं स्थापयेन्मध्ये तत्स्थाने मध्यमां न्यसेत् ।
कामनाभेदतश्चायं वेधः साधारणः स्मृतः ॥ १५ ॥
१३ । द्वादशायतनमाह - द्वादशेति ।
प्। ८८)
प्रासादलक्षणं प्रोक्तं सङ्क्षेपेण मया तव ।
तथैवान्येऽपि कर्तव्या येऽस्मिन् सङ्कीर्त्तिता मया ॥ १६ ॥
इति हयशीर्षे महापञ्चरात्रे द्वादशसाहस्रिके आदिकाण्डे चतुर्दशः
प्रासाददेवतासंस्थापनपटलः [प्रासाद क्, ख्, ग् पुस्तकयोरेतन्नास्ति ।] ॥ १४ ॥
आदितः श्लोकसङ्ख्या - ३२५