द्वादशः पटलः
(पातालयागः देवताभेदेन पीठबन्धभेदः प्रासादनिर्माणप्रशस्तिश्च)
श्रीभगवानुवाच -
कुम्भन्यासं ततः कुर्यादिष्टकान्यासमेव च ।
देशिकः प्राङ्मुखो भूत्वा सर्वालङ्कारभूषितः ॥ १ ॥
विलिप्य गोमयैर्भूमिं विन्यसेत् कलसान्नव ।
अष्टदिक्षु यथान्यायं मध्ये चैकं तथा न्यसेत् ॥ २ ॥
पञ्चरत्नसमायुक्तान् मङ्गलौषधिसंयुतान् [पादद्वयमिदं ख्, पुस्तके
नास्ति ।] ।
पारदेन समायुक्तान् कृत्वा वस्त्रेण भूषिताम् [भूषितान् क्, वेष्टितान् ख्, ग्] ॥
३ ॥
पद्मं [पद्मं ख्, ग्, शङ्खं ।] चैव महापद्मं मकरं कच्छपं
तथा ।
मुकुन्दञ्च तथानन्दं नीलं शङ्खञ्च पद्मिनीम् ॥ ४ ॥
एतास्तु देवताः कुम्भे न्यसनीया यथाक्रमम् ।
१ । अथेदानीं पातालयागस्वरूपं निरूप्यते कुम्भेत्यादिना । ततः
शिलाधिवासनानन्तरं वक्ष्यमाणक्रमेण कुम्भानामिष्टकानाञ्च
पूर्वपटलविधिसंस्कृतानां न्यासं कुर्यादित्यर्थः ।
२ । तं क्रममाह विलिप्येत्यादिना । ईशाणतो दक्षिणादिक्रमेणाष्टौ मध्ये चैकमिति
नव कलसानित्यर्थः ।
४-५ । तेषु कलसेषु देवतानां न्यासमाह - पद्ममिति । अत्र शङ्खमिति
प्। ७१)
एवं विन्यस्य कलसान् पुनर्नैतान् प्रचालयेत् [प्र क्, न ख्, ग्] ॥ ५ ॥
कुम्भस्योपरि विन्यस्य इष्टकाष्टौ यथाक्रमम् ।
ऐशाने च तथा कोणे इष्टकां प्रथमं [प्रथमां क्, प्रथमं ख्, ग्]
न्यसेत् ॥ ६ ॥
प्रदक्षिणं ततो देव इष्टकान्यास उच्यते ।
शक्तयो विमलाद्यास्तु इष्टकानान्तु देवताः ॥ ७ ॥
न्यसनीया यथान्यायं मध्ये न्यस्या स्त्व(?)त्वनुग्रहा ।
अव्यङ्गे चाक्षते पूर्णे मुनेरङ्गिरसः सुते ॥ ८ ॥
इष्टके त्वं प्रयच्छेष्टं प्रतिष्ठां कारयाम्यहम् ।
मन्त्रेणानेन विन्यस्य इष्टकां देशिकोत्तमः ॥ ९ ॥
गर्भाधानं ततः कुर्यान्मध्यस्थाने समाहितः ।
क्, पुस्तकधृतः पाठो न मूले निवेशितः शङ्खञ्चेति चतुर्थपादोक्त्या
पुनरुक्त्यापत्तेः । यथाक्रममिति कलसवदीशानादिक्रमेणैवेष्टकानां न्यासः
कर्तव्य इत्यर्थः । वैदिकसर्वस्वकारास्तु प्रदक्षिणन्ततोदेव इष्टकान्यास इष्यते
इत्यनन्तरं कलसस्थापनमप्येवङ्क्रमेण प्रधानक्रमात् । पद्मादिस्थापनन्तु
पूर्वादिक्रमेण इत्याहुः परं प्रधानक्रममुल्लङ्घ्य क्रमान्तराङ्गोरे किमपि
प्रमाणं न दृश्यते ।
६-८ । कुम्भस्येति । तेनैव क्रमेणेष्टकान्यासोऽपि कर्तव्यः । अत्र
प्रदक्षिणमित्यभिधानात् कलसादीष्टकान्यासान्तं सर्वमेव कृत्यमीशानादितः
प्रादक्षिण्येन कर्तव्यमिति बोध्यं विशेषानभिधानात् । शक्तय इति । विमलाद्या
इत्यादिपदेन उत्कर्षिणी ज्ञाना ह्रिया संयोगा प्रह्वी सत्या ईशाना अनुग्रहा
इत्यष्टानां ग्रहणमिति वैदिकसर्वस्वकाराः । तथा च विमलाद्या ईशानान्ता
अष्टौ दिक्षु मध्येचानुग्रहेति नवेष्टकादेवताः ।
९ । इष्टकान्यासे प्रार्थनामाह - अव्यङ्ग इति ।
१० । गर्भाधानमाह - गर्भेति । गर्भाधानं नाम
द्वादशाङ्गुलविस्तारमित्यादिना
प्। ७२)
कुम्भोपरिष्टाद्देवेश पद्मिनी यस्य देवता ॥ १० ॥
गृह्णीयान्मत्तिकां देव दशस्थानेषु देशिकः ।
समुद्रे पर्वते नद्यां ह्रदे तीर्थे खले तथा ॥ ११ ॥
कुलीरवासे वल्मीके विषाणाग्रे वृषस्य च ।
कुञ्जरस्य विषाणाग्रे स्थानेष्वेषु पृथक् पृथक् ॥ १२ ॥
रक्तोत्पलस्य पद्मस्य तथा नीलोत्पलस्य च ।
कुमुदस्य सुरश्रेष्ठ गृह्णीयान्मूलमुत्तमम् ॥ १३ ॥
मनःशिलां सीसकञ्च हरितालं रसाञ्जनम् [रसा क्, तथा ख्, ग्] ।
सौराष्ट्रीं रोचनां गन्धं पारदं गैरिकं तथा ॥ १४ ॥
वज्रञ्च [वज्र ख्, ग्, रक्त क्] मौक्तिकञ्चैव वैदुर्यं शङ्खमेव च ।
स्फटिकं पुष्परागञ्च चन्द्रकान्तं तथैव च ॥ १५ ॥
महानीलं पद्मरागं गृह्णीयाद् यत्नतो बुधः ॥ १६ ॥
शालि-नीवार-निष्पाव-यव-मुद्ग-कुलत्थकान् ।
तिल-गोधूम-कुल्माषान् गृह्णीयाद्देशिकोत्तमः ॥ १७ ॥
सुवर्णं रजतं शुल्वमायसं [शुल्वं क्, शुल्कं ख्, ग्] त्रपुकं यथा ।
कूर्मं शेषं तथा पद्मं शङ्खं चक्रं तथा धनुः ॥ १८ ॥
गदाञ्चैव महाभाग सर्वं कुर्याद्धिरण्मयम् ।
सर्वमेतत् [एतत् ख्, ग्, एतं क्] समानीय न्यसेद् वै गर्भभाजने ॥ १९ ॥
वक्ष्यमाणस्य सामुद्रमृदादिपरिपूरितस्य पात्रविशेषस्य
करिष्यमाणप्रासादवेदिकाभूगर्भे विधिना स्थापनम् । तदेव विवृणोति मध्य
इत्यादिना ।
प्। ७३)
द्वादशाङ्गुलविस्तारं चतुरङ्गुलमुच्छ्रितम् ।
श्लक्ष्णमस्फुटितञ्चैव पद्माकारं सुशोभनम् ॥ २० ॥
चान्द्रं रौप्यं तथा शौल्वं [शौल्वं ख्, ग्, शुल्वं क्] प्रशस्तं
गर्भभाजनम् ।
ब्रह्मस्थाने तु यत् कुम्भं न्यस्तं श्रीदैवतं पुरा ॥ २१ ॥
तदूर्द्ध्वं नेत्रपट्टञ्च [च क्, तु ख्, ग्] दत्त्वा गोमूत्रप्रोक्षणम्
[प्रोक्षणम् क्, प्रोक्षित ख्, ग्] ।
तदूर्ध्वं ब्राह्मणानान्तु विन्यसेद् दर्भ [गर्भ क्, दर्भ ख्, कुम्भ ग्]-
भाजनम् ॥ २२ ॥
क्षत्रियाणां विशाञ्चैव शूद्राणाञ्च पटं विना ।
विमलं भाजनं कृत्वा पञ्चगव्येन शोधयेत् ॥ २३ ॥
हस्ताभ्यां परिगृह्याथ तस्मिन्नेव विचिन्तयेत् ।
अथ भूमण्डलं सर्वं ससमुद्रं [समुद्रं क्, ख्, सपवित्रं ग्]
सपर्वतम् ॥ २४ ॥
२०-२१ । गर्भभाजनमाह - द्वादशेति । चान्द्रं सुवर्णमयं ।
स्वर्णेऽपिभूरिचन्द्रौ द्वावित्यमरोक्तेः । शौल्वं ताम्रमयं शुल्वं ताम्रे
यज्ञकर्मण्याधारे जलसन्निधौ इति मेदिनी ।
२१-२२ । अथ कुत्र तद् गर्भभाजनं कया रीत्या स्थापनीयमित्याह - ब्रह्मस्थान इति ।
न्यस्तमिति अष्टदिक्षु यथान्यायं मध्ये चैकं तथा न्यसेत् (१२ । २) इत्यनेन मध्ये
ब्रह्मस्थाने यः कलस्य पद्मञ्चैव महापद्मं मकरं कच्छपं तथा ।
मुकुन्दञ्च तथा नन्दं नीलं शङ्खञ्च पद्मिनीम् ॥ (१२ । ४) इत्यत्र पद्मिनीपदेन
श्रीदेवताकतया प्रतिपन्नस्य न्यासोऽभिहितस्तस्य न्यस्तस्य कलसस्योर्द्धं
गर्भभाजनं विन्यसेदित्यर्थः । एतच्च ब्राह्मणानाम् । क्षत्रविट्शूद्राणां
विशेषमाह - क्षत्रियाणामिति ।
२३ । एवं विन्यस्ते गर्भभाजने कृत्यान्याह - विमलमित्यादिना ।
प्। ७४)
दिग्-द्वीपेन्द्रसमायुक्तमनन्तस्योपरि स्थितम् ।
एवं ध्यात्वा तु पृथिवीं भाजनो [भाजनो क्, भाजन ख्, ग्] परिकल्पयेत् ॥ २५ ॥
मृदं समुद्रजां गृह्य वृतिं [ख्, ग्, वृत्तं क्] कुर्यात् प्रदक्षिणम् ।
पार्वती पूर्वतः कार्या नदीजा दक्षिणे तथा ॥ २६ ॥
ह्रदजा पश्चिमे भागे तीर्थजा चोत्तरे तथा ।
आग्नेय्यां खलजा कार्या निरृत्यान्तु कुलीरजा ॥ २७ ॥
वल्मीकजा च वायव्यामैशान्यां वृषशृङ्गजा ।
नागदन्तोद्भवा मध्ये न्यसनीया यथाक्रमम् ॥ २८ ॥
रक्तोत्पलस्य पूर्वे तु दक्षिणे पद्ममूलकम् ।
प्रत्यङ्नीलोत्पलस्योक्तमुत्तरे कुमुदस्य च ॥ २९ ॥
मनःशिलादिधातूनि पूर्वादिक्रमतो न्यसेत् ।
वज्रादिरत्नजातानि तेनैव क्रमयोगतः ॥ ३० ॥
शाल्यादीनि च बीजानि तत्रैव विनियोजयेत् [विनि ख्, ग्, सम क्] ।
सुवर्णं पूर्वतः कार्यं रजतं दक्षिणे तथा ॥ ३१ ॥
आयसं पश्चिमे भागे त्रपुकं चोत्तरे तथा ।
आग्नेय्यां कूर्मरूपन्तु अनन्तं नैरृते तथा ॥ ३२ ॥
वायव्यामथ पद्मन्तु शङ्खमीशान एव च ।
धनुश्चक्रं गदाञ्चैव ब्रह्मस्थाने निवेशयेत् ॥ ३३ ॥
प्। ७५)
एवं कृत्वा समायोगं [योगं क्, युक्तं ख्, ग्] प्रोक्ष्य द्वादशविद्यया ।
अथ [अथ क्, अथो ख्, ग्] दक्षिणतः स्थाप्य होमकर्म समारभेत् ॥ ३४ ॥
द्वादशाज्याहुतिं [आहुतिं क्, आहुतीः ख्, ग्] हुत्वा द्वादशाक्षरविद्यया ।
तथाष्टलोकपालेभ्यस्तथा नारायणाय च ॥ ३५ ॥
वीजेभ्यः [शीजेभ्यः क्, सर्वेभ्यः ख्, ग्] सर्वधातुभ्यः सर्वलोकेभ्य एव च ।
नदीसमुद्रतीर्थेभ्यः पर्वतेभ्यस्तथैव च ॥ ३६ ॥
ह्रदेभ्यश्च गणेभ्यश्च पातालेभ्यस्तथैव च [इत्यन्तं पादद्वयं ख्,
पुस्तके नास्ति ।] ।
वृषेभ्यो दिग्गजेभ्यश्च नागेभ्यः सुरसत्तम [भ्यःसुर क्, भ्यश्च सुरो ख्, ग्]
॥ ३७ ॥
व्याहृत्या [आहुत्या क्, व्याहृत्या ख्, ग्] चापि जुहुयात् स्वाहाकारान्तयुक्तया ।
प्रतिपत्त्याहुतिं [प्रतिपत्या क्, प्रतिपाद्या ख्, ग्] कुर्यात् सम्पातविधिनैव च ॥
३८ ॥
गर्भभाजनमध्ये तु सम्पाताज्यं समापयेत् ।
पिधाय भाजनं तप्तं [तप्तं क्, तन्तु ख्, ग्] गृहीत्वाग्रकरेण च ॥ ३९ ॥
जपेदष्टाक्षरं मन्त्रं द्वादशाक्षरमेव च ।
जप्त्वा च प्राङ्मुखो भूत्वा ध्यायेच्च [ध्यायेत् क्, ध्यात्वा ख्, ग्] मनसा
भुवम् ॥ ४० ॥
३४-३९ । अथ होमविधिमाह । अथ दक्षिणत इति । दक्षिणतो दक्षिणभागे
गर्भभाजनं संस्थाप्येत्यर्थः । तेनाचार्य कुण्ड एव होमः । इति
वैदिकसर्वस्वकाराः ।
प्। ७६)
ध्यात्वा तु सकलां भूमिमिमं मन्त्रमुदीरयेत् ।
एकान्ते सर्वभूभागे पर्वतासनमण्डिते ॥ ४१ ॥
समुद्रपरिधाने त्वं देवि गर्भं समाचर [समाचर क्, समाश्रय ग्] ।
नन्दे नन्दय वाशिष्ठे वसुभिः प्रजया सह ॥ ४२ ॥
जये भार्गवदायादे प्रजानां विजयावहे ।
पूर्णेऽङ्गिरसदायादे पूर्णकामं कुरुष्व माम् ॥ ४३ ॥
भद्रे काश्यपदायादे कुरु भद्रां मतिं मम ।
सर्वबीजसमायुक्ते सर्वरत्नौषधीवृते ॥ ४४ ॥
जयस्व रुचिरे नन्दे वाशिष्ठे रम्यतामिह ।
प्रजापतिसुते देवि चतुरस्रे महीयसि ॥ ४५ ॥
सुभगे सुप्रदे भद्रे गृहे काश्यपि रम्यताम् ।
पूजिते परमाचार्यैर्गन्धमाल्यैरलङ्कृते ॥ ४६ ॥
भव भूतिकरी देवि गृहे भार्गवि रम्यताम् ।
अव्यक्ते चाक्षते पूर्णे मुनेरङ्गिरसः सुते ॥ ४७ ॥
इष्टके त्वं प्रयच्छेष्टं प्रतिष्ठां कारयाम्यहम् [अव्यक्त इत्यादि
कारयाम्यहमित्यन्त-पादचतुष्टयात्मको मन्त्रः ख्, ग् पुस्तकयोर्नास्ति ।] ।
देशस्वामि-पुरस्वामि-गृहस्वामि-परिग्रहे ॥ ४८ ॥
मनुष्यधनहस्त्यश्व-पशुबृद्धिकरी भव ।
एवमुक्त्वा ततः श्वभ्रं गोमूत्रेण तु प्रोक्षितम् ॥ ४९ ॥
४१ । गर्भाधाने प्रार्थनामन्त्रानाह - ॐ एकान्ते इत्यादि ।
प्। ७७)
कृत्वा नियमयेद् [नियमयेत् क्, निधापयेत् ख्, ग्] गर्भं [गर्त्तं क्, गर्भं ख्,
ग्] सर्वकल्याणसंयुतम् ।
गर्भाधानं भवेद्रात्रौ सुवर्णं दक्षिणा भवेत् ॥ ५० ॥
तथा पयस्विनीं गाञ्च वस्त्रयुग्मं तथैव च ।
मूर्तिपानाञ्च दातव्या तथा धेनुः पयस्विनी ॥ ५१ ॥
एवं गर्भन्तु विन्यस्य तदूर्ध्वं नवमिष्टकाम् ।
यस्य यन्त्रावृतो [यन्त्रावृतः क्, वस्त्रावृतः ख्, ग्] गर्भमिष्टकाभिस्तु
पूरयेत् ॥ ५२ ॥
पीठबन्धमतः कुर्यान्महाप्रासादमानतः [महा ख्, ग् महत् क्] ।
पीठोत्तमञ्चोच्छ्रयेण प्रासादस्यार्द्धमानतः ॥ ५३ ॥
पादहीनं मध्यमं स्यात् कन्यसं चोर्ध्वमानतः ।
उत्तमं वासुदेवस्य कुर्यात् पीठं विचक्षणः ॥ ५४ ॥
अन्येषां स्वेच्छया कुर्यात् पीठं शृणु विशेषतः ।
चतुर्मुखेशसूर्याणामुत्तमं पीठमुच्यते ॥ ५५ ॥
४९-५१ । एवमिति प्रार्थनानन्तरं पुनर्गर्भभाजनं गोमूत्रप्रोक्षिते तस्मिन् गर्त्ते
स्थापयेत् । गर्भाधानस्य कालं दक्षिणाञ्चाह । गर्भाधानमित्यादिना ।
५२ । ततस्तस्य गर्त्तस्य पूरणमाह - एवमित्यादिना ।
५३-५५ । एवं प्रागुक्तक्रमेण श्वभ्रमापूर्य तत्र पीठबन्धं कुर्यात् ।
पीठबन्धः प्रासादवेदिका यतो गृहभित्तयः प्रारभ्यन्ते । स पीठबन्धस्त्रिविधो
भवति उत्तमो मध्यमोऽधमश्चेति । तत्रैविध्यमेवाह - पीठोत्तममित्यादिना ।
देवताभेदेन पीठभेदमाह - उत्तममित्यादिना ।
पीठबन्धोपरिष्टात्तु वास्तुयज्ञं पुनर्यजेत् ।
य इमां सकलां कुर्यात् प्रतिष्ठां पादसंश्रिताम् [संश्रि क्, सञ्ज्ञि ख्,
ग्] ॥ ५६ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्तो [पाप क्, पापैः ख्, ग्] विष्णुलोके महीयते ।
मरणं च [च ख्, ग् न क्] व्रजेम्मर्त्त्यो यः कृत्वा प्रथमेष्टकाम् ॥ ५७ ॥
स समाप्तस्य यज्ञस्य फलमाप्नोत्यसंशयः ।
देवागारं करोमीति मनसा यस्तु चिन्तयेत् ॥ ५८ ॥
तस्य कायगतं पापं तदह्ना [तदह्ना क्, तदग्रे ख्, ग्] विप्रणश्यति ।
कृते तु किम्पुनस्तस्य प्रासादं विधिनैव तु ॥ ५९ ॥
अष्टेष्टकासमायुक्तं यः कुर्याद् वैष्णवं गहम् ।
न तस्य फलसम्पत्तिर्वक्त्रुं शक्येत केनचित् ॥ ६० ॥
अनेनैवानुमेयं हि फलं प्रासादविस्तरात् ।
ग्राममध्ये च पूर्वे च प्रतग्द्वारं प्रकल्पयेत् ॥ ६१ ॥
विदिशासु च सर्वासु तथा प्रत्यङ्मुखं भवेत् ।
दक्षिणे चोत्तरे चैव पश्चिमे प्राङ्मुखं भवेत् ॥ ६२ ॥
इति हयशीर्षे महापञ्चरात्रे द्वादशसाहस्रिके आदिकाण्डे (द्वादशः)
पातालयागपटलः ॥ १२ ॥
आदितः श्लोकसङ्ख्या - २७९
५६-६१ । प्रासादप्रतिष्ठायां फलमाह - य इमामित्यादिना ।
६२ । स्थानभेदेन प्रासादानां द्वारनिर्माणे विशेषमाह - ग्राममध्य इति ।
प्। ७९)