एकादशः पटलः ।
(शिलाधिवासनं तत्र दिनविचारः इष्टकालक्षणादिकञ्च)
श्रीभगवानुवाच -
अतः परं प्रवक्ष्यामि प्रतिष्ठां पादसञ्ज्ञिताम् [सञ्ज्ञितां ख्, ग्,
संश्रितां क्] ।
अग्रतो मण्डपः कार्यश्चतुरस्रः सवेदिकः ॥ १ ॥
दशद्वादशहस्तो [स्तो ख्, ग्, स्ता क्] वा चतुर्भागायतः शुभः ।
पताकाभिर्ध्वजैश्चित्रैः कदलीभिर्विभूषयेत् ॥ २ ॥
१ । अथेदानीमर्घ्यदानानन्तरं पातालयागे कर्तव्ये तदङ्गशिलाध्वासन-
स्वरूपनिरूपणार्थं शिलाधिवासनपटलोऽयमारभ्यते अतःपरमित्यादिना ।
एवमत्रावधेयं - पातालयागो नाम वक्ष्यमाणपटलेऽभिधेयो होम-
गर्भाधानादिकर्मकलापनिष्पादनपुरःसरो विधिबोधितः
प्रागुक्तप्रक्रियापरिशोधितभूमेरधःखाते करिष्यमाणप्रासाद-
वेदिकारम्भकेष्टकाप्रतिष्ठारूपो व्यापारविशेषः । इष्टकाप्रतिष्ठा च सा
प्रासादवेदिकासम्पादिनी वेदिकायाश्च प्रासादशरीरधारकत्वेन पादभूतत्वात्
तत्प्रतिष्ठा प्रासादपादप्रतिष्ठैवेत्याह - प्रतिष्ठां पादसञ्ज्ञितामित्यनेन ।
अग्रत इति - करिष्यमाणप्रासादाधिकरणत्वेनाभिमताया भूमेरग्रत इत्यर्थः ।
अत्राग्रत इत्यनवधारिताग्रदेशविशेषेऽपि दशहस्तान् परित्यज्य मण्डपस्य
विभागकम् । इति वैदिकसर्वस्वधृत-महाकपिलपञ्चरात्रवचनेन
देवताप्रतिष्ठायामिव प्रकृतप्रासादप्रतिष्ठायामपि मण्डपार्थं
प्रासादभूमेर्दशहस्तान्तरिताग्रप्रदेशस्य परिग्रहः समीचीनः
विशेषानादेशाद् वाधकाभावाच्च ।
२ । अस्य मण्डपस्य परिमाणमाह - दशद्वादशहस्तो वेति । अथ पूर्वश्लोके सवेदिक
इत्युक्तं तत्र वेदिकायाः किं परिमाणमित्यत आह - चतुर्भागायत इति ।
प्। ६४)
कुण्डानि कुर्याच्चत्वारि तोरणानि यथाक्रमम् ।
कुम्भन्यासेष्टकान्यासौ [सौ क्, से ख्, ग्] द्वारस्तम्भौ व्रतन्तथा
[द्वारस्तम्भौ व्रतं तथा क्, तोरणाश्रयमेव हि ख्, ग्] ॥ ३ ॥
सर्वमेतत्तु कुर्वीत दिवसे तु सुशोभने ।
सर्वेष्वेव तु कर्तव्यं देवब्राह्मणपूजनम् ॥ ४ ॥
कालज्ञपूजनञ्चैव स्थपतीनाञ्च पूजनम् ।
वास्तुकर्म न चारभ्यं वर्षाकाले विजानता ॥ ५ ॥
कृष्णपक्षे त्रिभागान्ते शुक्लस्यदौ द्वितीयके ।
चतुर्थीं नवमीं वर्ज्य तिथिञ्चापि चतुर्दशीम् ॥ ६ ॥
भौमस्य तु दिनं वर्ज्यं करणं विष्टिसञ्ज्ञिफ़्तम् ।
क्षित्यन्तरीक्षदिव्योत्थैरुत्पातैर्भयपीडितम् ॥ ७ ॥
उपसृष्टं ग्रहैर्भञ्च व्यतीपातहतं तथा ।
चन्द्रतारानुकूले च [च क्, तु ख्, ग्] कार्यं कर्म विजानता ॥ ८ ॥
ध्रुवाणि चात्र शस्तानि नैरृतं शक्रदैवतम् ।
पुष्यं पौष्णञ्च सावित्रं वायव्यं वैष्णवं तथा ॥ ९ ॥
मण्डपचतुर्भागैकभागायता वेदिका कार्या । ततश्च
चतुर्भागैकभागायतवेदिको मण्डपः कार्य इत्यर्थः । उपसर्जनीभूतस्यापि
वेदिकाशब्दस्य बुद्धिस्थस्यात्र परामर्शः ।
३-५ । कुण्डानां तोरणानाञ्च लक्षणानि चतुस्त्रिंशपटले वक्ष्यन्ते । कुम्भेति -
वक्ष्यमाणकुम्भन्यासादौ प्रशस्ताप्रशस्तकालादिरूपास्ते ते विशेषाः
प्रदर्श्यन्ते कुम्भन्यासेत्यादिना ।
प्। ६५)
स्थिरांशे च स्थिरे लग्ने कर्तुश्चोपचयात्मके ।
केन्द्रे सौम्यो ग्रहो यस्य त्रिकोणे च [च क्, तु ख्, ग्] सुरोत्तम ॥ १० ॥
पापाश्चोपचयस्थाने तदा कार्यं समाचरेत् ।
यत्नेन वर्जयेत् पापं कन्द्रस्थं सर्वकर्मसु ॥ ११ ॥
सौम्ययुक्ते तु यत् केन्द्रं तादृक् पत्रन्तु शूण्यकम् [सौम्ययुक्तन्तु पक्षेन्द्रं
तज्ज्ञेयं न तु स्वल्पकम् ख्, ग्] ।
पूरयेत् [पूरयेत् ख्, ग् पूरके क्] खातकं यत्नात् पादं पादं यथाक्रमम् ॥
१२ ॥
अष्टाङ्गुलं मृत्तिकाया हस्तकं [हस्तकं ख्, ग्, हास्तिकं क्] चेष्टकादिभिः ।
सिक्त्वा सिक्त्वा तु तोयेन कलसैः काञ्चनादिभिः ॥ १३ ॥
आकोटनं ततः कुर्यान्मुद्गरैर्ब्रह्मवृक्षजैः ।
पादोनं पूरयेत् खातं सुषमञ्चैव कारयेत् ॥ १४ ॥
१२ । पूर्वपटले ततस्तं खातयेदित्यादिना भूमेः शोधनार्थं खातं निर्माय
मुद्गराघातेन तस्य समीकरणमभिहितम् । इदानीं तत्र खाते कृत्यमाह -
पूरयेदित्यादिना । तत् खातकं यथाक्रमं वक्ष्यमाणक्रमानुसारेण पादं
पादं पूरयेत् न तु कालहरणपरिजिहीर्षया एकदैव सर्वं पूरणकृत्यं
समापयेत् तथा करणे क्रमोल्लङ्घने च भूमेदौर्बल्यसम्भवादित्यर्थः ।
१३-१४ । पूरणक्रममाह - अष्टाङ्गुलमित्यादिना । अत्रैवमवधेयं -
प्रथममष्टाङ्गुलं मृत्तिकयापूर्य तत्र जलं सिक्त्वा
ब्रह्मवृक्षसम्भवैर्मुद्गरैराहत्य
तदूर्ध्वन्त्विष्टकादिभिर्हस्तपरिमितमापूरयेत् । एवमनया रीत्या
मृदेष्टकादिभिश्च पूरणमन्तरान्तरा जलसेचनं मुद्गरैराहननञ्च तावदेव
कर्तव्यं यावत् खातमिदमेकपादमात्रावशिष्टं स्यादिति ।
इष्टकादिभिरित्यादिपदं शैलकार्करादिप्रासादे तत्तत्परिग्रहाभिप्रायेणेति बोध्यं
सर्वत्रैव तथा भेदव्यवस्थादर्शनात् ।
प्। ६६)
देशिकः पञ्चगव्येन तां भूमिं प्रोक्षयेद् बुधः ॥ १५ ॥
सुवर्णव्रीहिगर्भेण चूतपल्लवशोभिना ।
तीर्थतोयप्रपूर्णेन स्वर्णताम्रमयेन वा ॥ १६ ॥
सेचयेदभिजप्तेन वारिणा कलसेन तु ।
ततः शुद्धा भवेद् भूमिर्दोषयुक्तापि या भवेत् ॥ १७ ॥
एवं भूमिं विशोध्याथ ततो वास्तुं यजेद् बुधः ।
ब्रह्मस्थानं स्थिरीकृत्य इष्टकाग्रहणं ततः ॥ १८ ॥
इष्टकानां प्रमाणञ्च लक्षणं साम्प्रतं शृणु ।
सुतला लक्षणोपेता द्वादशाङ्गुलसम्मिता ॥ १९ ॥
सुविस्तारविभागेन नैपुण्येन च सम्मिता ।
सुपक्वाः सुप्रमाणास्ता एकवर्णा मनोहराः ॥ २० ॥
विमला इष्टकाः कार्याश्चतुरस्राः सुसम्मिताः ।
छिन्नकर्णाश्चा [च क्, हि ख्, ग्] प्रशस्ताः पाणिपादविवर्जिताः ॥ २१ ॥
सशर्कराः कृष्णवर्णा अस्थ्यङ्गारचिताश्च याः ।
१५ । ततः किं कुर्यादित्याह - देशिक इति ।
१७ । तेन किं स्यादित्याह - तत इति ।
१८ । ततः किं कुर्यादित्याह - एवमिति । ब्रह्मस्थानमिति । तत्र पादोनपूरिते खाते
पूर्वकृत-चतुःषष्टिपदमण्डलपरिप्राप्तं पदचतुष्टयात्मकं
वास्तुमध्यभूतं स्थानमित्यर्थः ।
१९ । इदानीमिष्टकाधिवासने कर्तव्येऽपेक्षमाणमिष्टकानां प्रमाणं
लक्षणञ्च निरूपयति - इष्टकानामित्यतो विवर्जितत्यन्तेन ।
प्। ६७)
विवर्णा मन्दगन्धाश्च याः पीनाः पिण्डिकाश्चया। [पिण्डिका क्, पिण्डका
ख्, ग्] ॥ २२ ॥
हीनाश्च विषमा भग्ना जर्जराश्च विवर्जिताः ।
कर्तव्यस्त्विष्टकान्यासः प्रासादे चेष्टकामये ॥ २३ ॥
शैले शिलानां विन्यासः कार्करे [कार्करे क्, कर्करे ख्, ग्] कर्करा [कर्करा क्,
कर्करां ख्, ग्] न्यसेत् ।
नवैव [व क, वं ख्, ग्] परिगृह्णीयात्ताम्रकुम्भान् सुशोभनान् ॥ २४ ॥
आहृत्य सर्वसम्भारानिष्टकामधिवासयेत् ।
ऐशान्यां मण्डपं [मण्डपं क्, मण्डलं (?) ख्, ग्] कृत्वा तद्वत्
प्राच्याञ्च [तद्वत् प्राच्याञ्च क्, स्नापनार्थाय ख्, ग्] मण्डपम् ॥ २५ ॥
कुम्भानामिष्टकानाञ्च ततः स्नानं समाचरेत् ।
अथ पञ्चकषायेण सर्वौषधिजलेन च ॥ २६ ॥
२२ । मन्दगन्धाश्चेत्यतो मन्दपक्वाश्च नेष्टा सा खण्डिता तु या इति
वैदिकसर्वस्वधृतः पाठः ।
२३-२४ । प्रासादभेदेन तदुपकरणीभूतेष्टकादिभेदमाह - कर्तव्य इति ।
इदानीमिष्टकाधिवासने पातालयागे च वक्तव्ये तदङ्गद्रव्यासादनमाह -
नवैवेत्यादिना ।
२५-२६ । तदधिवासनाङ्गस्नानमाह - ऐशान्यामिति । अत्र ऐशान्यां मण्डपं
कृत्वा तत्र प्रागुक्तनवकुम्भानां प्राच्यां मण्डपं कृत्वा तत्र
नवानामिष्टकानां स्नानं समाचरेदिति यथासङ्ख्येनान्वयः
स्नापयेदिष्टकान्तथा इत्यनेनेष्टकास्नानादेशोत्तरं कुम्भांस्तान् स्नाअपयेद्
बुधः इत्यनेन कलसस्नानस्यापि वक्ष्यमाणत्वात् । ख्, ग्, पुस्तकपाठानुसारेण तु न
मण्डपद्वयं परमेकस्मिन्नेवेशानमण्डपे कलसानामिष्टकानाञ्च स्नपनं
विधेयमिति प्रतिभाति । वैदिकसर्वस्वकारैस्तु
प्। ६८)
गन्धतोयेन च तथा कुम्भैस्तोयसुपूरितैः [सु क्, प्र ख्, ग्] ।
हिरण्यव्रीहिसंयुक्तैर्गन्धचन्दनचर्चितैः ॥ २७ ॥
आधो हि ष्ठेति तिसृभिः शन्नो देवीति चाप्यथ ।
तरत्समन्दीति तथा पावमानीभिरेव च [तरदित्यादि पादद्वयं क्, पुस्तके
नास्ति ।] ॥ २८ ॥
उदुत्तमं वरुणेति इमम्मेति तथैव च ।
वरुणस्येति मन्त्रेण हंसः शुचिसदित्यपि ॥ २९ ॥
श्रीसूक्तेन तथा कुम्भैः स्नापयेदिष्टकान्तथा ।
श्रायन्तीयं पठन् सूक्तं कुम्भांस्तान् स्नापयेद् [स्नापयेत् क्, स्थापयेद्
ख्, ग्] बुधः ॥ ३० ॥
ततोऽनुलेपनं कार्यं चन्दनेन सुगन्धिना ।
आच्छादनं ततः कुर्याद् वासोभिः कुसुमैस्ततः [ततः क्, तथा ख्, ग्] ॥ ३१ ॥
शय्यायान्तु प्रकृष्टायां मण्डपे स्थाप्य पूजयेत् ।
नानाभक्ष्यौदनैश्चैव गन्धैः पुष्पैर्मनोहरैः ॥ ३२ ॥
धूपं दीपञ्च नैवेद्यं तेषां यत्नान्निवेदयेत् ।
एवं कृत्वा ततः सम्यगिष्टकाहोममाचरेत् ॥ ३३ ॥
तस्मिंस्तु मण्डपे लिख्य वैष्णवं मण्डलं शुभम् ।
कुम्भानामित्यत्र कृष्टानामिति पाठम् उत्कृष्टानामिति तदर्थञ्च परिकल्प्य
सर्वमपि संशये पातितम् । इष्टकास्नानमाह - अथेत्यादिना
स्नापयेदिष्टकामित्यन्तेन ।
३० । नवकलसस्नानमाह - श्रायन्तीयमित्यनेन ।
३१ । स्नानानन्तरकरणीयमाह - तत इत्यादिना ।
३३ । अथेष्टकानां पूजनादनन्तरं होममाह - एवमित्यादिना ।
प्। ६९)
विष्णुं समर्चयेत्तत्र [सम् क्, अभि ख्, ग्] कुण्डेऽग्निं जुहुयात्ततः ॥ ३४ ॥
वैष्णवाग्निं जनित्वादौ [जनित्वादौ क्, जनेदादौ ख्, ग्] (?) यथाविधि
समाहितः ।
कुर्याच्च समिधाधानं द्वादशाक्षरविद्यया ॥ ३५ ॥
आघारावाज्यभागौ तु प्रणवेनैव कारयेत् ।
अष्टाक्षरैस्ततो व्यस्तैः कुर्यादष्टाहुतीः क्रमात् ॥ ३६ ॥
आज्यं व्याहृतिभिर्हुत्वा [व्याहृ ख्, ग् स्वाकृ क्] लोकेशानां क्रमेण तु ।
अग्नये चैव सोमाय ग्रहेभ्य इति चैव हि ॥ ३७ ॥
पुरुषोत्तमायेति हुत्वा व्याहृतीर्जुहुयात्ततः [व्याहृताः क्, व्याहृतिभिः ख्, ग्] ।
प्रायश्चित्तं ततो हुत्वा दद्यात् पूर्णाहुतिं ततः ॥ ३८ ॥
द्वादशाक्षरमन्त्रेण वेदाद्यैरथवानघ ।
कुण्डेषु मूर्त्तिपाः सम्यग् जुहुयुः सघृतांस्तिलान् ॥ ३९ ॥
इति हयशीर्षे महापञ्चरात्रे द्वादशसाहस्रिके आदिकाण्डे (एकादशः)
शिलाधिवासनपटलः ॥ ११ ॥
आदितः श्लोकसङ्ख्या - २५८
३४ । वैष्णवमिति सर्वतोभद्रमण्डलम् वैष्णवमित्यत्र भद्राख्यमिति
वैदिकसर्वश्वधृतः पाठः । तत्र मण्डले विष्णुं सम्पूज्य कुण्डे होमं
कुर्यात् । कुण्डलक्षणानि वक्ष्यन्ते ।
३५ । वैष्णवाग्निः षट्त्रिंशपटले निरूपयिष्यते ।
३९ । पूर्णाहुतिं दद्यादित्युक्तं तत्र विशेषमाह द्वादशेति ।
द्वादशाक्षरमन्त्रेण वेदादिचतुष्टयमन्त्रेण वा पूर्णाहुतिं दद्यादित्यर्थः ।
प्। ७०)