दशमः पटलः ।
(अर्घ्यदानम्)
श्रीभगवानुवाच -
ब्रह्मस्थाने ततः कुर्याद् वासुदेवस्य पूजनम् ।
श्रियः सम्पूजनं कुर्यात् हृषीकेशगणस्य च ॥ १ ॥
पूजनञ्च ततः कुर्याद् वासुदेवगणस्य च ।
गन्धार्घ्यपुष्पनैवेद्य [नैवेद्य क्, नैवेद्यैः ख्, ग्] धूपदीपैर्मनोहरैः
[धूपैर्दीपैः क्, धूपदीपैः ख्, दीप ग्] ॥ २ ॥
ततः सम्पूजयेत्तस्मिन् सर्वलोकधरां महीम् ।
सुरूपां प्रमदारूपां दिव्याभरणभूषिताम् [दिव्या क्, सर्वा ख्, ग्] ॥ ३ ॥
ध्यात्वा समर्चयेद्देवीं परितुष्टां स्मिताननाम् ।
ततः प्रणम्य विज्ञाप्य तन्मयत्वेन [यत्वेन क्, ना च (?) (श्च) वि ख्, ग्] चिन्तयेत् ॥
४ ॥
१ । अथेदानीमर्घ्यदानप्रक्रियां प्रदर्शयितुं पटलोऽयमारभ्यते ब्रह्मस्थान
इति । तत इति शिवादीनां पददेवतानां पूजनादनन्तरं नतु
स्वाव्यवहितप्रागुक्तबलिविधेरनन्तरं तस्य होमानन्तरमेव कर्तव्यतायाः
पूर्वपटले व्यवस्थापनात् । ब्रह्मस्थाने मण्डलमध्ये चतुष्पदात्मके स्थाने
इत्यर्थः ।
३-४ । पृथिव्याः पूजनमाह - तत इति । वासुदेवादिपूजानन्तरं तस्मिन् ब्रह्मस्थाने
सर्वलोकधरां महीं पूजयेदित्यर्थः । तस्या ध्यानमाह - सुरूपामिति ।
प्। ५८)
ततः स्वनाममन्त्रेण सर्वामरमयं परम् ।
ध्यात्वा समर्चयेद् भक्त्या [भक्त्या क्, तत्र ख्, ग्] यत्तद्वास्तुमयं नरम् ॥ ५
॥
ब्रह्मस्थाने ततो विद्वान् कुर्यादाधारमक्षतैः ।
तस्मिन् संस्थापयेत् कुम्भं वर्द्धन्या सह पूजितम् ॥ ६ ॥
हैमं वा राजतं वापि मृण्मयं वा दृढं नवम् [दृढं नवं क्,
नवं दृढं क्, ग्] ।
सर्ववीजौषधीयुक्तं सुवर्णराजतान्वितम् [राजत क्, रजत ख्, ग्] ॥ ७ ॥
रत्नगर्भं सुसम्पूर्णं वस्त्रपूतेन वारिणा ।
प्रशस्तपल्लवोपेतं श्वेतचन्दनचर्चितम् ॥ ८ ॥
पुष्पैः सुमालितं कृत्वा शस्तधूपैर्विधूपितम् ।
आहतेन तु शुक्लेन वस्त्रयुग्मेन वेष्टितम् ॥ ९ ॥
५ । तत इति पृथिवीपूजानन्तरम् । स्वनाममन्त्रेणेति ॐ वास्तुपुरुषाय नमः इति
मन्त्रेणेत्यर्थः ॐकारादिसमायुक्तं नमस्कारान्तकीर्तितम् । स्वनाम
सर्वसत्त्वानां मन्त्र इत्यभिधीयते । इति वास्तुयागतत्त्वधृतब्रह्मपुराणवचनात् ।
सर्वामरमयमिति - वास्तुपुरुषस्य स्वर्गावधिकपातनकाले
तदवयवाधिष्ठितानां ब्रह्मेन्द्रेशपर्जन्यादिदेवानां तेन सहैव पतनात्
तदवयवेष्वव्यभिचरिताधिष्ठानश्रुतेश्चास्य सर्वामरमयत्वम् । तच्च
भीतभीतैस्ततो देवैर्ब्रह्मणा वाथ शूलिना । दानवासुररक्षोभिरवष्टब्धं
समन्ततः ॥ येन यत्रैव चाक्रान्तं स तत्रैवाभवत् पुनः । निवासात् सर्वदेवानां
वास्तुरित्यभिधीयते ॥ (मत्स्य २२७) इति वचनादवगन्तव्यम् ।
६ । अथ ब्रह्मदेवताकं घटस्थापनं तत्स्थानञ्च निर्दिशति ब्रह्मस्थान इति ।
मध्यपदचतुष्टयात्मके स्थाने अक्षतान्याधारभूतानि निक्षिप्य तदुपरीत्यर्थः
।
७-९ । स्थापनीयकलसस्य प्रकारभेदान् स्थापनक्रमञ्च निर्दिशति हैममित्यादिना
वेष्टितमित्यन्तेन ।
प्। ५९)
ब्रह्मस्थाने ततो मन्त्री कलसं स्थाप्य पूजयेत् ।
तस्मिंश्चतुर्मुखं देवं प्रजेशं मन्त्रविग्रहम् ॥ १० ॥
गन्धैः [गन्धैः ख्, ग्, गन्ध क्] पुष्पैश्च धूपैश्च नैवेद्यैः [सु क्, च ख्, ग्]
सुमनोहरैः ।
ततो मण्डलबाह्ये तु प्राच्यां वै प्राङ्मुखः स्थितः ॥ ११ ॥
आचार्यो गृह्य सम्भारान् ग्रहादीं [ग्रहादीन् क्, ब्रह्मा तु ख्, ग्] स्तर्पयेत्
सुरान् ।
घृतैस्तिलैर्यवैर्मन्त्री ब्रह्मादींस्तर्पयेत्ततः ॥ १२ ॥
प्रजेशं तर्पयेद् विद्वानाहुतीनां शतेन च [च क्, तु ख्, ग्] ।
इतरान् दशभिर्देवानाहुतीभिः प्रतर्पयेत् ॥ १३ ॥
दद्यात् पूर्णाहुतिं पश्चाद् वौषडन्तेन मन्त्रवित् ।
ततः प्रणम्य विज्ञाप्य कृत्वा वै स्वस्तिवाचनम् ॥ १४ ॥
प्रगृह्य कर्करीं सम्यङ् मण्डलन्तु प्रदक्षिणम् ।
सूत्रमार्गेण देवेश तोयधारान्तु भ्रामयेत् ॥ १५ ॥
१० । पूर्वं यत् सप्तमश्लोके तस्मिन् संस्थापयेत् कुम्भमित्यनेन
घटस्थापनमुद्दिष्टं तदेव विधिना कर्त्तुमुपदिशति ब्रह्मस्थान इति ।
१२ । सम्भारान् वक्ष्यमाणहोमाद्युपकरणानि गृहीत्वेत्यर्थः । गृह्येति क्त्वाचो
यवादेश आर्षः । ग्रहादीनित्यत्र ब्रह्मादीनिति वैदिकसर्वस्वधृतः पाठः ।
ग्रहादीनित्यनेन नवग्रहहोम उक्तः । तदन्तरं ब्रह्मादिदेवताकहोममाह -
घृतैरिति । वैदिकसर्वस्वे तु घृताक्तमधुमिश्रिततिलयवैः समिद्भिर्होम उक्तः ।
ब्रह्मादीनित्यादिपदेन शिवादीनां मण्डलबाह्यान्तर्देवतानां ग्रहणम् ।
१३ । अथ ब्रह्मादिदेवेषु कस्य कियत्सङ्ख्यकहोम इत्याह - प्रजेशमित्यादि ।
१५ । प्रगृह्येति । कर्करीं वर्द्धनीं ब्रह्मकुम्भस्य शीर्षे स्थापितपूर्वां
प्। ६०)
पूर्ववत्तेन मार्गेण सप्तवीजानि भ्रामयेत् [भ्रामयेत् क्, संलिखेत् ख्, ग्] ।
सुशोभनं शुभस्थानं तथा खातस्य कारयेत् ॥ १६ ॥ [पादद्वयमिदं क
पुस्तके नास्ति ।]
ततो गर्त्तं खनेन्मध्ये [मध्ये क्, भूमौ ख्, ग्] हस्तमात्रं प्रमाणतः ।
चतुरङ्गुलमात्रन्तदधः [तदधः क्, तु ह्यधः ख्, ग्] खन्यात् सुसम्मितम् ॥
१७ ॥
गोमयेनोपलिप्याथ [उप क्, वि ख्, ग्] चन्दनेन विभूषयेत् ।
मध्ये दत्त्वा तु पुष्पाणि शुक्लान्यक्षतमेव च ॥ १८ ॥
आचार्यः प्राङ्मुखो भूत्वा ध्यायेद्देवं चतुर्भुजम् ।
तूर्यमङ्गलघोषेण ब्रह्मघोषवरेण च ॥ १९ ॥
गृहीत्वैव प्रदक्षिणं कार्यं न तु कर्कर्य्यन्तरमादाय सौरकाण्डे
चतुर्थेऽर्घ्यदानपटले - अवधार्य जगच्छान्तिं ततोऽर्घ्यं दापयेत् गुरुः । इति
प्रकृत्य कुम्भन्तु सम्यगुद्धृत्य ब्रह्मघोषादिना गुरुः । सेचयेद् ब्रह्मभागे तु
वर्द्धनीं भ्रामयेत्ततः । इत्यादिना ब्रह्मकुम्भोद्धारपुरःसरं
वर्द्धनीभ्रमणोपदेशात् । कर्मणि विनियुक्तां वर्द्धनीमुपेक्ष्य
वर्द्धन्यन्तरादाने प्रमाणाभावाच्च । वर्द्धनी तु गलन्तिका इति हैमः
इत्यमरटीकायां भानुजिदीक्षितः । कर्कर्यालुर्गलन्तिका इति चामरः । तस्माद्
वर्द्धनीकर्करीशब्दावभिन्नार्थकौ ।
१७ । अथार्घ्यदानाय खातकरणमाह - तत इति । मध्य इति
वास्तुभूमेर्मध्यप्रदेशे ब्रह्मस्थाने इत्यर्थः । अत्र
स्मार्त्तभट्टाचार्यैराग्नेय्यामाकाशपदे खातनिर्माणमुक्तं
व्यवहारोऽप्यधुना तथैव । तया स्मार्तोक्त्या ख्, ग् पुस्तकधृतो मध्य इत्यत्र
भूमाविति पाठो न विसंवदति । परं वास्तुयागतत्त्वधृतदेवीपुराणेऽपि मध्य
इति पाठदर्शनात् स एव मूले निवेशितः ।
प्। ६१)
अर्घ्यं दद्यात् सुरश्रेष्ठ कुम्भतोयेन मन्त्रवित् ।
प्रगृह्य कर्करीं तावत्तद् गर्त्तं [गर्त्तं ख्, ग्, सूत्रं (?) क्] पूरयेज्जलैः ॥
२० ॥
सर्वरत्नसमाकीर्णैर्विमलैः सुसुगन्धिभिः ।
तस्मिन् शुक्लानि पुष्पानि प्रक्षिपेदोमिति स्मरन् ॥ २१ ॥
तदावर्त्तं परीक्षेत वेदाद्येनाक्षतं क्षिपेत् ।
शुभं स्याद्दक्षिणावर्त्तेऽशुभं वामे भवेत्ततः ॥ २२ ॥
वीजैः शालियवादीनां तं गर्त्तं पूरयेद् बुधः [बुधः क्, ततः ख्, ग्] ।
क्षेत्रजाभिः पवित्राभिर्मृद्भिर्गर्त्तं प्रपूरयेत् ॥ २३ ॥
एवं निष्पाद्य विधिना चार्घ्यदानं सुरोत्तम ।
सुवर्णं गां वस्त्रयुग्ममाचार्य्याय निवेदयेत् ॥ २४ ॥
कालज्ञ-स्थपती पूज्यौ वैष्णवान् शक्तितोऽर्चयेत् ।
ब्राह्मणान् भोजयित्वा च [च क्, तु ख्, ग्] गेयनृत्यादि [गेयनृत्यादि क्, नृत्यगीतादि
ख्, ग्] कारयेत् ॥ २६ ॥
ततस्तं खातयेद् [तं खातयेत् क्, सङ्क्षालयेत् ख्, ग्] यत्नाज्जलान्तं यावदेव
तु ।
पुरुषाधः स्थितं शल्यं न गृहे दोषदं भवेत् ॥ २६ ॥
प्रासादे दोषदं शल्यं भवेद् यावजलान्तिकम् ।
तस्मात् प्रासादिकी भूमिः शोध्या यावज्जलान्तिकम् ॥ २७ ॥
२३ । वीजैरिति । ब्रीह्यादिसप्तवीजैः टीकायां प्रागुक्तैः ।
२६-२७ । एवमर्घ्यदानब्राह्मणभोजनाद्यनन्तरं प्रागुक्तैर्लिङ्गैः शल्यानां
ज्ञानेऽज्ञाने वा सम्भाव्यमानशल्यापनयनाय प्रक्रियाविशेषमुपदिशति तत
इति ।
प्। ६२)
शिलान्तं कर्करान्तं वा यावद्वा भूः [वा भूः क्, भूर्वा ख्, ग्]
कुमारिका ।
आकोट्य तां समीकृत्य ततो यागं [यागं क्, यज्ञं ख्, ग्] समारभेत् [रभेत्
क्, चरेत् ख्, ग्] ॥ २८ ॥
इति हयशीर्षे महापञ्चरात्रे द्वादशसाहस्रिके आदिकाण्डे (दशमो)
ऽर्घ्यदानपटलः ॥ १० ॥
आदितः श्लोकसङ्ख्या - १९६
प्रागुक्तवास्तुदोषोपशमनपरिकर्मभिः परिशोधितं वास्तुत्वेनाभिमतं
प्रदेशं यत्नात् खातयेत् । कियदन्तमित्याह - जलान्तमिति । खाते क्रियमाणे
यावदधःप्रदेशाज्जलं नोद्गच्छति तावदित्यर्थः । जलोद्गमे प्रवृत्ते न पुनः
खननमावश्यकम् । एतच्च प्रासादविषय एव नतु गृहादावित्याह - पुरुषाध इति ।
गृहे पुरुषपरिमितितभूमेरधःस्थं शल्यं न दोषमावहति । प्रासादे तु
जलान्तखननशोधितैव भूमिरात्मानमपशल्यां प्रमाणयति
तदधःस्थशल्यस्य फलजननासामर्थ्यादित्यर्थः । अत्र प्रासादस्यैव
प्रस्तुतत्वादुपसंहरति तस्मादिति ।
२८ । तत्रैव क्रमान्तरमाह - शिलान्तमिति । भूमौ खन्यमानायामप्राप्ते
जलोद्गमे भूमेरधः शिलासु कर्करासु कृष्णमृत्तिकभूमिषु वोपलभ्यमानासु
तदन्तमेव खातयेत् । कठिनशिलादीनामधोऽस्थ्यङ्गारादिशल्यस्य
प्रवेशासम्भवात् कृष्णमृदां पुरातनत्वेन तदभ्यन्तरे
शल्यसत्तासम्भवाच्चेति तात्पर्यम् । आकोट्येति । तामनया रीत्या संशोधितां
भूमिकाकोट्य मुद्गरादिभिराहत्य वक्ष्यमाणयागं समारभेतेत्यर्थः ।
प्। ६३)