नवमः पटलः
(वास्तुपदानां रजसापूरणम् बलिभेदाः पददेवतापूजाप्रयोगनञ्च)
श्रीभगवानुवाच -
एवं प्रगृह्य [गृह्य क्, मृज्य ख्, ग्] कोष्ठानि रजसापूर्य देशिकः ।
एतेषामेव देवानां बलिं दद्यात्तु कामिकम् ॥ १ ॥
१ । पूर्वपटले तत्तद्देवताकपदनिर्माणमुक्ता पदानाममीषां रजसापूरणं
देवताभेदेन बलिभेदञ्च वक्तुं पटलोऽयमारभ्यते । रजसेति । पञ्चवर्णरजोभिः
। तथा च शारदायां - भक्तानामपि देवानां पदान्यापूर्य पञ्चभिः ।
रजोभिस्तैर्यथोक्तेभ्यः पायसाद्यैर्बलिं हरेत् ॥ इति । तथा - पीतं हरिद्राचूर्णं
स्यात् सितं तण्डुलसम्भवम् । कुसुम्भचूर्णमरुणं कृष्णं दग्धपुलाकजम् ।
विल्वादिपत्रजं श्याममित्युक्तं वर्णपञ्चकम् ॥ इत्यादिना रजसां
स्वरूपमभिहितम् । अत्र विशेषानभिधानात् शारदोक्तान्येव पदपूरकाणि रजांसि
ग्राह्याणि ।
रजसामेतेषां पदभेदेन विन्यासक्रमभेदो न मूले निवेशित इति
विश्वकर्मोक्तदिशा प्रदर्श्यते । यथाह विश्वकर्मा -
मध्ये नवपदो ब्रह्मा पीतश्वेतश्चतुर्भुजः । आब्रह्मन् ब्रह्मण इति मन्त्रोयं
समुदाहृतः । अर्य्यमा कृष्णवर्णश्च अर्यम्ना च बृहस्पतिः । सविता रक्तवर्णस्तु
उपयाम गृहीतकम् ॥ विवस्वान् शुक्लवर्णश्च विवस्वानादित्यमन्त्रतः । इन्द्रो
रक्तेन्द्रसूत्रामा मन्त्रोऽयं समुदाहृतः ॥ मित्रः श्वेतश्च तन्मित्रं
वरुणस्याभिचक्षत्विति । राजयक्ष्मा रक्तवर्णो ह्याभिगोत्राणि मन्त्रतः । पृथ्वीधरो
रक्तवर्णः पृथिवीच्छन्दमन्त्रतः ॥ आपवत्सः शुक्लवर्णो भवामेति च मन्त्रतः ॥
आपः शुक्लवर्णश्च तद्वाह्ये आपो अस्मान्मातरेति च ।
प्। ५१)
सावित्र्याग्नेयदिग्भागे शुक्लवर्णैकपात्तथा ॥ उपयामगृहीतोऽसि सवितासीति
मन्त्रतः । जयन्तः श्वेतो नैरृत्ये मर्माणि तेति मन्त्रतः ॥ रुद्रो रक्तश्च वायव्ये
सूत्रामा इति मन्त्रतः । ईशाने रक्तवर्णश्च तमीशानेति वै शिखी ॥ पर्यन्यः
पीतवर्णश्च तमीशानेति वै तथा । जयन्तः पीतवर्णश्च धन्ननागा इति स्मृतः ॥
कुलिशायुधः पीतवर्णो महा इन्द्रेति वै तथा । सूर्यो रक्तः सूर्यरश्मिर्हरिकेति च
मन्त्राः ॥ सत्यश्च शुक्ल् व्रतेन दीक्षामाप्नोति मन्त्रतः । भृशः कृष्णो मन्त्रमस्य
भद्रङ्करणेभिरेव च ॥ अन्तरिक्षः कृष्णवर्णो वयं सोमश्च इत्यपि ।
वायुर्धूम्रस्तथावर्ण आवयोरिति मन्त्रतः ॥ पूषा च रक्तवर्णश्च पूषन्तव
इतीरितः । शुक्लवर्णञ्च वितथं सविता प्रथमेति च ॥ गृहक्षतः पीतवर्णः सविता
त्वेति मन्त्रतः । यमः कृष्णवपुर्याम्ये यमाय त्वा मखाय च ॥ गन्धर्वो
रक्तवर्ण"च पृतद्वो वेति मन्त्रतः । भृङ्गराजः कृष्णवर्णो मृत्युः सुपर्णेति वा
तथा ॥ मृगः पीतश्च तद्विष्णोर्मन्त्रेण निरृतिस्थितः । पितृगणा रक्तवर्णाः
पितृभ्यश्चेति पूजयेत् ॥ दौवारिको रक्तवर्णो द्रविणोदाः पिपीषति । शुक्लवर्णश्च
सुग्रीवः सुषुम्नः सूर्यरश्मिना ॥ पुष्पदन्तो रक्तवर्णो नक्षत्रेभ्येति मन्त्रतः ।
वरुणः शुक्ल इतरो मित्रास्य वरुणास्यतः ॥ असुरः पीतरक्तश्च ये रूपाणीति
मन्त्रतः ॥ शोकः कृष्णवपुर्मन्त्रमासवे स्वाहेत्यावाहयेत् ॥ पापयक्ष्मा
पीतवर्णः सूर्यरश्मीति मन्त्रतः । रक्तवर्णस्तथा रोगः शिरो मे इति कोणके ॥
द्विपदोऽहिर्वायुकोणे नमोऽस्तु सर्पेभ्यश्च । मुख्यो रक्तवपुः कार्य इषे त्वा इति
पूजयेत् ॥ भल्लाटकः कृष्णवर्णो बन्महांसीति मन्त्रतः ॥ सोमः श्वेतश्चोत्तरे च
वयसोमेति मन्त्रतः ॥ सर्पः कृष्णवपुः पूज्य उदुत्यं जातवेदसम् । अदितिः
पीतवर्णा तु उतनोहिर्बुध्न्यमन्त्रतः ॥ दितिः पीता अदितिर्द्यौर्मन्त्रेणेशानकोणके ।
ईशानादिक्रमेणैव स्थाप्याः पूज्याः स्वमन्त्रतः ॥ नाममन्त्रेण वा स्थाप्याः
पूज्याश्चैव यथाक्रमात् । भूर्भुवःस्वेति मन्त्रेण प्रणबाद्येन नामकैः ॥
ईशाने चरकी स्थाप्या धूम्रवर्णाथ बाह्यगाः । ईशावास्येति मन्त्रेण स्थाप्याः
पूज्याः प्रयत्नतः ॥ विदारिका रक्तवर्णा अग्निं दूतेति मन्त्रतः । पूतना पीतहरिता
नमः स्वस्त्याय मन्त्रतः ॥
प्। ५२)
पापराक्षसी कृष्णाभा वायव्यैरिति मन्त्रतः । बहिरेव च पूर्वादिक्रमेण च
ततोऽर्च्चयेत् । रक्तकृष्णः स्कन्धघटी एह्यत्र मयमन्त्रतः । अर्यमा दक्षिणे कृष्ण
अर्यम्ना च बृहस्पतिः ॥ पश्चिमे रक्तवर्णस्तु जम्भकः परिकीर्तितः । सरोभ्यो
भैरवं मन्त्रं समुच्चार्य प्रपूजयेत् ॥ पिलिपिञ्जः पीतवर्णः कायम्भमरेति
मन्त्रतः । भीमरूपस्तथेशाने यमाय त्वेति रक्तकः ॥ त्रिपुरारिः
कृष्णवर्णस्त्र्यम्ब्के त्वग्निकोणके । अग्निजिह्वस्तु नैरृत्य असुन्वं त्वेति पीतकः ॥ कराला
रक्तवर्णा तु वातो ह त्वा हनास्थितः । हेतुकः पूर्वदिक् कृष्णो हेमन्ते रृतुना तथा ॥
अग्निवेतालके (?) याम्ये कृष्णोऽग्निं दूतमित्यपि । कालाख्यः पश्चिमे कृष्णो
वरुणस्योत्तम्भनं तथा ॥ एकपादः पीतवर्णः कुविदाङ्गेति चोत्तरे । ईशान-
पूर्वयोर्मध्ये गन्धमाल्यश्च पीतकः ॥ गन्धद्वारेति मन्त्रेण
पूज्यमानोऽन्तरीक्षके । नैरृत्यां बुद्धिमध्यस्थो ज्वालाख्यः श्वेतरूपधृक् ॥
महि द्यौरिति मन्त्रेण पूजनीयो विधानतः । या बाह्यदेवताः प्रोक्ताः प्रासादे ताः
प्रपूजयेत् ॥ (विश्व ५ । ६२ - ९८)
विश्वकर्मणा गृहादिनिर्माणविहितैकाशीतिपदमण्डलमधिकृत्य रजसां न्यासो
व्याख्यात इति प्रकृतप्रकरणानुसारेण मध्ये नवपदो ब्रह्मेत्यभिहितं
परन्त्वेकाशीतिपद-चतुःषष्टिपदयोरुभयोरपि पूजनीयानां देवतानां
प्रायस्तुल्यतया तत्तद्देवतावर्णानामपि तथात्वेन राजसां न्यासोऽप्युभयत्न
तुल्य एव । तथा च हयशीर्षोक्तक्रमेण विभक्तदेवताकेषु पदेषु विश्वकर्मोक्तरीत्या
राजसां न्यासः करणीयो नतु पदविभागोऽपीति तत्त्वम् । परन्तु शिखीत्यत्र शिव इति
अदितिरित्यत्र शीरितिदितिरित्यत्र चादितिरित्येकाशीतिपदाच्चतुःषष्टिपदगतदेवतान्यासे
विशेष इति ध्येयम् ।
एषु विश्वकर्मवचनेषु ब्रह्मणः प्रभृति रजसां न्यासोऽभिहितः । अस्माभिस्तु
शिष्टानां सुखबोधाय हयशीर्षोयोद्देशानुसारेण स एव सङ्क्षेपेण
प्रदर्श्यते - शिवो रक्तः । पर्जन्यः पीतः । जयन्तः पितः । शकः पीतः । भास्करो
रक्तः । सत्यः शुक्लः । भृशः कृष्णः । व्योम कृष्णम् । हुताशनो (केषाञ्चिन्मते
वायुः) धूम्रः । हुताशनो रक्त इति वैदिकसर्वस्वम् । पूषा रक्तः । वितथः शुक्लः ।
गृहक्षतः पीतः ।
प्। ५३)
ईशानाय प्रदातव्यं पायसं मधुना सह ।
यमः कृष्णः । गन्धर्वो रक्तः । भृङ्गराजः कृष्णः । मृगः पीतः । पितरो रक्ताः ।
दौवारिको रक्तः । सुग्रीवः शुक्लः । पुष्पदन्तो रक्तः । वरुणः शुक्लः । असुरः
पीतरक्तः । शोषः (शोक इति विश्वकर्मा) कृष्णः । पापयक्ष्मा पीतः । रोगो रक्तः ।
नागो रक्तः । मुख्यो रक्तः । (विश्वकर्मा पीत इति वैदिकसर्वस्वम्) भल्लाटः कृष्णः ।
थक्ष्मेश्वरः (सोम इति विश्वकर्मा) श्वेतः । सर्पः कृष्णः । श्रीः (अदितिरिति
विश्वकर्मा) पीता । अदितिः पीता । आपः शुक्लाः । आपवत्सः शुक्लः । अर्यमा कृष्णः ।
सविता रक्तः । सावित्री शुक्ला । विवस्वान् शुक्लः । इन्द्रो रक्तः । इन्द्रजयः श्वेतः ।
(जयन्त इति विश्वकर्मा) । मित्रः श्वेतः । रुद्रो रक्तः । राजयक्ष्मा रक्तः । पृथ्वीधरो
रक्तः । मध्ये चतुष्पदो ब्रह्मा पीतश्वेतः । अथेदानीं मण्डलबहिर्देवतावर्णा
निरूप्यन्ते - स्कन्दो रक्तः । विदारी रक्ता । अर्यमा कृष्णः । पूतना पीतहरिता ।
जम्भको रक्तः । पापराक्षसी कृष्णा । पिलिपिञ्जः पीतः । चरकी धूम्रा । हेतुकः
कृष्णः । त्रिपुरान्तकः कृष्णः । अग्निवेतालः कृष्णः । यमः कृष्णः । अग्निजिह्वः
पीतः । कालः कृष्णः । करालो रक्तः । एकपादः पीतः । (एतेऽष्टौ हेतुकाद्याः
क्षेत्रपालाः) । भीमरूपो रक्तः । गन्धभाली (ईशानपूर्वयोर्मध्ये नभसि) पीतः
। पुनस्तत्रैव हेतुकाद्याः क्षेत्रपालास्तत्तद्वर्णाः पूज्याः ।
अथ वक्ष्यमाणबलेः काम्यत्वं व्यवस्थापयितुमाह - कामिकमिति । एतेन बलेः
काम्यत्वात् एवं सम्पूजिता देवा इत्यादिवक्ष्यमाणैकविंशश्लोकेन पूजाया
नित्यत्वावगमाच्च पूजाङ्गहोमस्यापि तथात्वेन पूजाहोमानन्तरं बलिर्विधेयः ।
अत एव स्मार्त्तभट्टाचार्यैरपि - एवं सम्पूजिता देवाः शान्तिपुष्टिप्रदा नृणाम् ।
अपूजिता विनिघ्नन्ति कारकं स्थापकं तथा ॥ इति देवीपुराणवचनमुल्लिख्य अत्र
प्रपूजाया नित्यत्वात् वक्ष्यमाणमत्स्यपुराणवचने होमानन्तरं बलिविधानाच्च
बलेः काम्यत्वात् पूजाहोमानन्तरं बलिदानाचारः इति तथा - होमान्ते
भक्ष्यभोज्यैश्च वास्तुयागे बलिं हरेदिति मत्स्यपुराणे होमान्ते
बलिविधानादत्रापि होमं कृत्वा बल्यादिप्रागुदितसर्वकर्मकरणाचार इति
चाभ्यधायि ।
प्। ५४)
पर्जन्याय जलं देयं गन्धपुष्पादिवासितम् [गन्धपुष्प क्, पुष्पगन्ध ख्,
ग्] ॥ २ ॥
जयन्ताय प्रदातव्या पताका [पताका क्, पताकी (?) ख्, ग्] पीतवर्णिका ।
सुरेश्वराय रत्नानि भास्कराय घृतं तथा ॥ ३ ॥
धूम्रकं [धूम्रकं क्, धूम्राभं ख्, ग्] पीतवर्णं वा सत्ये
दद्याद्वितानकम् ।
दद्याद् भृशे [भृशे क्, वृषे (?) ख्, ग्] पक्षिमांसं व्योमाय (?)
श्रुवमग्नये [श्रुव ख्, श्रव (?) ख्, ग्] ॥ ४ ॥
पुष्णे धानाः सलाजास्तु सुवर्णं वितथे तथा ।
गृहक्षताय मध्वन्नं यमाय पिशितौदनम् ॥ ५ ॥
गन्धं गन्धर्वदेवाय भृङ्गे दद्यात्तु शाकुनम् ।
मृगे [भृगे ख्, ग् मुद्ग क्] तिलयवांश्चैव [तिल क्, तिस (?) ख्, ग्] पितृभ्यः
कृसरन्तथा ॥ ६ ॥
दौवारिके दन्तकाष्ठं सुग्रीवे यावकन्तथा ।
पुष्पदन्ते कुशा देया वरुणे पद्ममुत्पलम् ॥ ७ ॥
अमुरायैक्षवं [असुराय क्, गन्धर्वाय (?) ख्, ग्] देयं रसं शोषे [शोषे क्,
शोके ख्, ग्] घृतौदनम् ।
यवास्तु देयाः पापाय रोगाय घृतमण्डकम् ॥ ८ ॥
नागाय नागपुष्पाणि भक्ष्यान् मुख्याय दापयेत् ।
चित्रौदनञ्च भल्लाटे सोमाय मधुपायसम् ॥ ९ ॥
२ । अथेशानादिदेवेषु कस्सै कीदृशो बलिर्देय इत्याह - ईशानायेत्यत ऐशान्यां दिशि
दापयेदित्यन्तेन ।
प्। ५५)
नागाय चापि शालूकं श्रियै सरसपायसम् ।
अदित्यै पूरिका देया क्षीरमद्भ्यो ददेद्बलिम् ॥ १० ॥
दधि क्षीरञ्चापवत्से [वत्से ख्, ग्, वन्त्यै (?) क्] अर्यम्णे लड्डुकं बलिम् ।
कुशोदकं सवित्रे च सावित्र्यै गुडपूपकम् ॥ ११ ॥
विवस्वते रक्तपुष्पं रक्तचन्दनमेव च ।
हरिद्रान्नं तथेन्द्राय साज्यमिन्द्रञ्जयाय च ॥ १२ ॥
घृतपूरन्तु [पूर क्, पूर्ण ख्, ग्] मित्राय रुद्राय गुडपायसम् ।
आमपक्वानि मांसानि प्रदद्याद्राजयक्ष्मणे ॥ १३ ॥
पृथ्वीधरायाममांसं सकुल्माषं बलिं हरेत् ।
साक्षतं सतिलञ्चैव पञ्चगव्यं तथा चरुम् ॥ १४ ॥
कुशान् गन्धं तथा पुष्पं ब्रह्मस्थाने निवेदयेत् [द क्, श ख्, ग्] ।
आममांसं पूर्वभागे सर्वं स्कन्दे तु सोदनम् ॥ १५ ॥
सितपद्मं घृतं मांसं विदार्यै चाग्निकोणके ।
कृसरापूपकं मांसमर्यम्नायैव [मार्यम्ना क्, अर्यम्ना ख्, ग्] दक्षिणे
॥ १६ ॥
पिष्टं [पिष्टं ख्, ग् पिण्डं क्] चैव तथा रक्तं पूतन्यै निरृते तथा ।
सासृङ्मांसं प्रदातव्यं जम्भकायैव [एव क्, तु ख्, ग्] पश्चिमे ॥ १७ ॥
अस्थिकण्डैश्च सहितं रक्तपिण्डेन मिश्रितम् ।
प्रदेयं पापराक्षस्यै वायव्यां मांसमेव च ॥ १८ ॥
उत्तरे पिलिपिच्छायै (?) सान्त्रं रक्तं बलिं हरेत् ।
प्। ५६)
चरक्यै [चरक्यै ख्, ग्, वाराह्यै (?) क्] छागमांसानि ऐशान्यां दिशि
दापयेत् ॥ १९ ॥
ततो भूतगणानान्तु राक्षसानां सुरोत्तम ।
पिशाचानां गणानान्तु बलिर्देयस्तु कामिकः ॥ २० ॥
एतान् वा पूजयेत् सर्वान् कुशपुष्पाक्षतैर्बुधः ॥ २१ ॥
एवं सम्पूजिता देवाः शान्तिपुष्टिप्रदा नृणाम् ।
अपूजिता विहिंसन्ति कारकं स्थापकं तथा ॥ २२ ॥
तस्मादेतांस्तु सम्पूज्य गन्धैः पुष्पैर्मनोहरैः ।
प्रासादं कारयेद् विद्वान् गृहं वा सुरसत्तम ॥ २३ ॥
इति हयशीर्षे महापञ्चरात्रे द्वादशसाहस्रिके आदिकाण्डे (नवमो)
बलिदानपटलः ॥ ९ ॥
आदितः श्लोकसङ्ख्या - १९१
२० । एवं चरक्यन्तानां बलिमुक्त्वा भूतादीनां बलिमाह - तत इति । भूतानां
राक्षसानां पिशाचानाञ्च बलिर्न निर्दिष्टः परन्त्वेतेषां यद् यदभीष्टं वस्तु
तेन तेनैवैतेषां बलिर्विधेय इत्येवाह - कामिक इत्यनेन ।
२१ । तत्तदुपचारालाभे कर्तव्यमाह - एतानिति । मत्स्यपुराणे तु हयशीर्षीयक्रमेण
बलिभेदमभिधाय पायसं वापि दातव्यं स्वनाम्ना सर्वतः क्रमात् ।
नमस्कारेण मन्त्रेण प्रणवाद्येन सर्वतः ॥ (२४२ अ०) इत्यनेन
बलेस्तत्तदुपकरणालाभे पायसेन तन्निर्वर्तनमभिदधे । सौरकाण्डेऽपि
चतुर्थपटले - प्रत्येकद्रव्यजातीनामलाभाद् वास्तुदेवताः । गन्धादिना
समभ्यर्च्य परमान्नबलिं हरेदित्यभिधास्यते ।
२२-२३ । वास्तुकर्मण्येतेषां पूजने फलमाह - एवमिति । अपूजने दोषमाह -
अपूजिता इति । उपसंहरति - तस्मादिति ।
प्। ५७)