चतुर्थः पटलः
(आचार्यलक्षणम्)
श्रीभगवानुवाच -
विशेषेण पुनर्वक्ष्ये आचार्यस्य च [च क्, तु ख्, ग्] लक्षणम् ॥ १ ॥
आकाशवायुतेजांसि पानीयं वसुधा तथा ।
एता वै रात्रयः ख्याता [ख्याता क्, प्रोक्ता ख्, ग्] ह्यचैतन्यास्तमोत्कटाः
[ह्यचैतन्या ख्, ग् स्त (?) (स्त्व) चैतना क्] ॥ २ ॥
रात्रीणामप्यथैतासां व्यतिरिक्तं निरञ्जनम् ।
स यदा बुध्यते तत्त्वं तदा मुक्तोऽनुकीर्त्यते ॥ ३ ॥
तदासौ भगवान् विष्णुः परमात्मा न संशयः ॥ ४ ॥
१ । द्वितीयपटले संशुद्धब्रह्मयोनिस्त्वित्यादिना सामान्यतो लक्षितमाचार्यमिह
विशिनष्टि विशेषेणेत्यादिना ।
२ । आकाशेति । आकाशादितः पृथिव्यन्ताः पञ्च पदार्थाः भूतानीत्यर्थः
रात्रयः ख्याताः । तत्र हेतुमाह-ह्यचैतन्येति । हि यस्मात् आकाशादयः अचैतन्याः
चैतन्यशून्या जडा इत्यर्थः । तमोत्कटाः उत्कटतमोगुणाञ्च अहङ्कारस्य
तमःप्रधानादंशात् तन्मात्रानुक्रमेण तेषामुत्पादात्
तस्माज्जडत्वावरकत्वादिसाधर्म्येण तेषां रात्रित्वमभ्युपगन्तव्यमित्यर्थः ।
३-४ । एतत्प्रतिपादनफलमाह - रात्रीणामिति । साधनसिद्धः
तपःप्रभावान्निर्मलस्वान्तो विवेकवारिविधौतमतिः समुच्छिन्नसंसारबन्धनो
यदा एतासां रात्रीणां पूर्वोक्तानां रात्रिशब्दप्रतिपादितानां व्यतिरिक्तं
पृथग्भूतं निरञ्जनं निरुपाधिकं तत्त्वं परमात्मानं बुध्यते
सच्चिदानन्दमयोऽयं परमात्मा भगवान् विष्णुः जडजगद्भ्यो भिन्न
प्। १६)
अपि पापसमाचार। सर्वलक्षणवर्जितः ।
देशिकः स तु विज्ञेयः संसारार्णवतारकः ॥ ५ ॥
सर्वत्र व्यतिरिक्तन्तु आत्मानं वेत्ति यो द्विजह् ।
सर्वलक्षणहीनोऽपि स गुरुर्नात्र संशयः ॥ ६ ॥
चतुष्पात्संहिताञ्चेमां यो वेत्ति द्विजसत्तमः ।
सर्वलक्षणहीनोऽपि स यज्ञं [स यज्ञं ख्, ग् सर्वज्ञं (?) क्] कर्त्तुमर्हति ॥
७ ॥
पञ्चरात्रप्रबुद्धस्तु [तू क् च ख्, ग्] सिद्धान्तस्यास्य तत्त्ववित् [तत्त्ववित् क्
भाववित् ख्, ग्] ।
सर्वलक्षणहीनोऽपि आचार्यः स विशिष्यते ॥ ८ ॥
इति वस्तुतत्वमवधारयति तदा स मुक्तो ऽनुकीर्त्त्यत इत्यर्थः । तदा
तादृशज्ञानक्षणे असाववधारितवस्तुतत्त्वः जीवन्ङ्क्त इत्यर्थः परमात्मा
भगवान् विष्णुरिव भवतीत्यर्थः । ब्रह्मविद् ब्रह्मैव भवतीति श्रुतेः ।
५ । एवम्भूतस्य परमात्मज्ञानिन आचार्यत्वमाह - अपीत्यादिना ।
पापसमाचारोऽपि सन्ध्यावन्दनादिनित्यनैमित्तिककर्मनिरपेक्षतया
श्रुतिस्मृतिविहिताचारनिरपेक्षतया च लोकदृष्टा पापितया परिगणितोऽपि
सर्वलक्षणहीनोऽपि प्रागुक्तसंशुद्धब्रह्मयोनित्वाद्याचार्यलक्षणरहितोऽपि स
एव देशिकः संसारार्णवतारको विज्ञेयः । एतादृशेनाचार्येण प्रतिष्ठायां
विहितायां मुक्तिरवश्यम्भाविनीत्यर्थः ।
६ । अमुमेवार्थं लोकप्रतीत्यर्थं सङ्क्षिप्य दर्शयति - सर्वत्रेति ।
७ । आचार्यप्रकारान्तरमाह - चतुष्पादिति । यो द्विजसत्तमः इमां
चतुष्पात्संहितां आदिसङ्कर्षादिपादचतुष्टयात्मिकां
हयशीर्षपञ्चरात्ररूपां प्रतिष्ठा-तदङ्गप्रासाद-प्रतिमा-तदुपकरण-
प्रकारादिप्रतिपादिकां वेत्ति सर्वलक्षणनैरपेक्ष्येण तस्य आचार्यत्वमुपयुज्यत
इत्यर्थः ।
८ । आचार्यप्रकारान्तरमाह - पञ्चरात्रेति । पञ्चरात्रशास्त्रे यत्र क्वचन न तु
प्। १७)
तारको जायते नैव [तारको जायते नैव ख्, ग् यज्ञः कार्यस्तु तेनैव क्]
ज्ञानहीनो यदाऽनघ ।
सम्यक्प्रबुद्धतत्त्वार्थो [प्र ख्, ग् सं क्] गुरुस्तारक इष्यते ॥ ९ ॥
यस्य विष्णौ परा भक्तिर्यथा [यथा ख्, ग् यस्य क्] विष्णौ तथा गुरौ ।
स एव स्थापको ज्ञेयः सत्यमेतद् वदामि ते ॥ १० ॥
नाभिषेकं तु यः कुर्यात् प्रतिष्त्ःआलोभमोहितः [प्रतिष्ठा क्, प्रतिष्ठां ख्,
ग्] ।
स याति नरकं घोरं सह शिष्यैर्न संशयः ॥ ११ ॥
इति हयशीर्षे महापञ्चरात्रे द्वादशसाहस्रिके आदिकाण्डे (चतुर्थः)
आचार्यलक्षणपटलः ॥ ४ ॥
आदितः श्लोकसङ्ख्या - ७६
हयशीर्षीय एव प्रागुक्तेन पौनरुक्त्यापत्तेः । प्रबुद्धः प्रकृष्टज्ञानसम्पन्नः
तथा सिद्धान्तार्थस्य पञ्चरात्रप्रतिपादित-भगवदुपासनरूपस्य तत्ववित्
तद्विषयकतत्त्वज्ञानवान् य आचार्यः स सर्वलक्षणहीनोपि विशिष्यते इत्यर्थः ।
पञ्चरात्रशास्त्रस्य भगवदुपासनपरतया तज्ज्ञानप्रकर्षे सति
लक्षणान्तरनैरपेक्ष्येण अपाञ्चरात्रिकेभ्यस्तत्तल्लक्षणलक्षितेभ्यो
वैशिष्ट्यमाचार्यगतमवधेयम् ।
१० । यस्येति - गुरुदेवतयोरभेदज्ञानस्यैव भक्तिस्वरूपत्वादित्यर्थः ।
प्। १८)