तृतीयः पटलः
(वर्जनीयाचार्यलक्षणम्)
श्रीभगवानुवाच -
स्थापकान् सम्प्रवक्ष्यामि विपरीतगुणैर्युतान् [विपरीत क्, विपरीतैः ख्, ग्] ।
तन्त्रेऽस्मिन् वर्जिता ये च प्रतिष्ठां तैर्न कारयेत् ॥ १ ॥
शैवः सौरो नैष्ठिकश्च नग्नः सङ्करजोऽशुचिः ।
वृद्धः कुत्सितमूर्तिर्यो महापातकचिह्नितः ॥ २ ॥
कुष्ठी च कुनखी श्वित्री श्यावदन्तः क्षयी तथा ।
कच्छदेशसमुत्पन्नः कावेरीकोङ्कनोङ्गतः ॥ ३ ॥
कामरूपकलिङ्गोत्थः काञ्ची-काश्मीर-कोशलः ।
कुवृत्तिश्च कुसङ्गश्च महाराष्ट्रसमुद्भवः ॥ ४ ॥
कुबुद्धिश्चाथ [कुबुद्धिः क्, कुवृत्तिः ख्, ग्] लम्बोष्ठी निष्ठीवी [निष्ठीवी-क्,
निष्ठीव-ख्, ग्] घर्घरस्वरः ।
अर्बुदी गारुडी व्यङ्गो [व्यङ्गो क्, व्यङ्गी ख्, ग्] गर्वितो बधिरस्तथा ॥ ५ ॥
१ । वर्जनीयाचार्यलक्षणमाह - स्थापकानिति । स्थापको गुरुराचार्यो देशिक
इत्यादयोऽभिन्नार्थाः । विपरीतगुणैरिति - प्रागुक्तसंशुद्धब्रह्मयोनित्व-
प्रलयोत्पत्तिसंस्थितिवेदित्वादिप्रशस्तुगुणविलक्षणैर्निन्दितगुणैरित्यर्थः ।
२ । वर्जनीयानाह शैव इत्यत आपटलान्तम् ।
५ । अत्र कुवृत्तिरिति ख् ग् पुस्तकधृतः पाठो न मूले निवेशितः कुवृत्तिरिति
पूर्वश्लोकोक्तेन पौनरुक्त्यापत्तेः । निष्ठीवधर्धरस्वर इति ख् ग् पुस्तकधृतः
पाठो नादृतः
प्। १२)
तन्त्रविद्वेषकश्चैव परद्रोहरतस्तथा ।
कुण्डः काकस्वरः क्लीवः कातरः क्रोधनस्तथा ॥ ६ ॥
पुनर्भूश्च स्वयम्भूश्च गोलको नास्तिकस्तथा ।
जडोऽतिगौरः खल्वाटो [खल्वाटः ख्, खल्वीटः क्, खन्दीचः ग्
(पादटिप्पण्याम्) खल्लाटः] हीनाङ्गः स्थूल एव वा [वा ख्, ग्, च क्] ॥ ७ ॥
अतिकृष्णोऽघृणः पापी कृशो ह्रस्वोऽलसस्तथा ।
व्यापन्नोऽसंस्कृतश्चैव उद्विग्नो दीनएव वा [वा ख्, ग्, च क्] ॥ ८ ॥
व्रतोपवासहीनश्च वृषलीपतिरेव च । [व्रतेत्यत एव चेत्यन्तं पादद्वयं क्,
पुस्तके नास्ति ।]
पण्यरङ्गोपजीवी च पण्यस्त्रीपारदारिकः ॥ ९ ॥
निष्ठीवो मुखेन श्लेष्मनिरसनमेव तेन घर्घरस्वरायोगात् । परिगृहीतपाठे तु
निष्ठीवी मुखेनानवरतश्लेष्मनिरसनकारी घर्घरस्वरः
श्लेष्मप्रकोपादिनिबन्धन उष्ट्रादिवत्कठोरस्वर-इत्यर्थः शोभनः स्यात् ।
६ । तन्त्रविद्वेषकः शास्त्रविद्वेषो तस्य शास्त्रप्रतिपाद्ये भगवति प्रतिष्ठादौ च
प्रणयासम्भवात् । कुण्डः जीवत्पतिकायां परस्त्रियामुत्पन्नः ।
७ । गोलक इति - गोलकः मृतपतिकायां परस्त्रियामुत्पन्नः । खल्वाटः इन्द्रलुप्तिकः
स्वभावलुप्तलोमशिरस्क इत्यर्थः । यथा नीतिशतके भर्तृहरिः -
खल्वाटो दिवसेश्वरस्य किरणैः सन्तापिते मस्तके ।
गच्छन्देशमनातपं द्रुतगतिस्तालस्य मूलं गतः । इति
प्। १३)
आचार्यपुत्रकादीनां विद्वेष्टा परसेवकः ।
भोजकः सेवकश्चैव व्यसनी पिशुनो [पिशुनः ख्, ग् पिशुनी क्] गदी ॥ १० ॥
अतिरोगी भिषक् चैव साहसी समयच्युतः ।
द्विजातिगुरुदेवानां निन्दकः स्थापकस्तथा ॥ ११ ॥
पिङ्गाक्षो मधुवर्णाक्षो [मधुवर्णाक्षः क्, धूमवर्णाक्षः ख्, ग्]
विडालाक्षस्तथैव च ।
मत्सरी गण्डमाली च वकवृत्तिरतस्तथा ॥ १२ ॥
उपायदेशहीनश्च कक्खटः [३कक्खलः क्, कलढः ख्, कक्ख (ट) लः ग्]
कुत्सितव्रतः ।
निर्द्दयश्चैव निःसत्वो नैपुण्यपरिवर्जितः ॥ १३ ॥
प्रतिष्ठातन्त्ररीतिज्ञोऽवेदवेदाङ्गपारगः [रीतिज्ञः क्, किञ्चिज्ज्ञः ख्, ग् ;
अवेद क्, वेद ख्, ग्] ।
वर्जयेत्तु [वर्जयेत्तु ख्, ग् वर्जयीत क्] प्रयत्नेन सर्वज्ञमपि नास्तिकम् ॥ १४ ॥
१० । आचार्येति - आचार्य पुत्रकादीनां विद्वेष्टा अथ च परसेवकः । य
आचार्यपुत्रकादिषु विद्वेषं प्रकाशयति अथ च तदितरेषु येषु केषुचिद्
भृत्यवदानुकूल्यं विधत्ते इत्यर्थः । सेवकः अनुजीवी सेवकार्यनुजीविन इत्यमरः ।
अतो द्वितीयसेवकशब्दस्य न पौनरुक्त्यम् । पिशुन इति - पिशुनशब्दस्य विशेषणतया
तत इन्-प्रत्ययः कथं स्यादिति पिशुनीति पाठो न मूले निवेशितः ।
१३ । कक्खट इति - निष्ठुरप्रकृतिरित्यर्थः । कक्खटं कठिनं क्रूरं कठोरं
निष्ठुरं दृढमित्यमरः ।
१४ । प्रतिष्ठेति - प्रतिष्ठातन्त्ररीतिज्ञोऽपि अवेदवेदाङ्गपारगश्चेत् तर्हि स वर्जनीय
इत्यर्थः । यो वेदवेदाङ्गादिपारदर्शितामलभमानः प्रतिष्ठाप्रतिपादकं
शास्त्रीयं
प्। १४)
पदवाक्यप्रमाणज्ञो [पद ख्, ग् पर क्] ब्राह्मणो वेदपारगः ।
रञ्जितः पशुशास्त्रेण नाचार्यो न स [नाचार्यो न स ख्, ग् नाचार्येण स (?) क्]
देशिकः ॥ १५ ॥
एतैः संस्थापितो देवः फलदो [फलदोन क्, न शुद्ध्येत ख्, ग्] न कथञ्चन ॥
१६ ॥
यद्येतैर्वर्जितैर्विष्णोः स्थापनं क्रियते क्वचित् ।
असाधकं भुक्तिमुक्त्योर्निष्फलं तन्न संशयः ॥ १७ ॥
इति हयशीर्षे महापञ्चरात्रे द्वादशसाहस्रिके आदिकाण्डे
(वर्जनीयाचार्यलक्षणं नाम)
तृतीयः पटलः ॥ ३ ॥
आदितः श्लोकसङ्ख्या - ६५
क्रममात्रं वेत्ति तस्य तत्तदितिकर्त्तव्यताक-यागादिविषयक-
विशिष्टज्ञानासम्भवेन वर्जनीयत्वमवधेयम् । ख् ग् पुस्तकपाटानुसारेण तु
वेदवेदाङ्गपारगोऽपि प्रतिष्ठातन्त्रे किञ्चिज्ज्ञः
प्रतिष्टातन्त्रेष्वपरिपक्वज्ञानश्चेद् वर्जनीय इत्यर्थः ।
१५ । पदवाक्यप्रमाणज्ञोऽपि वेदपारगोऽपि पशुशास्त्रेण
वेदवाद्व्यज्ञानविरोधिशास्त्रेणानुरञ्जितबुद्धिश्चेत् तस्य नाचार्यत्वम् इत्यर्थः ।
प्। १५)