अथ सप्तविंशोऽध्यायः
भगवान् -
आग्रयणविधिं वक्ष्ये अवधारय साम्प्रतम् ।
पुष्यमासे सिते पक्षे पुण्यवारदिने मुने ॥ १ ॥
पुण्य नक्षत्रके वापि पूर्वं चैवाङ्कुरार्पणम् ।
तृतीये पञ्चमे वापि दिने लवन माचरेत् ॥ २ ॥
सर्वैः परिकरैस्सार्धं क्षेत्रदेशं समाचरेत् ।
मारुतिं वा वैनतेयं विष्वक्सेन मथापि वा ॥ ३ ॥
आरोप्य शिबिकां ब्रह्मन् यजमानेन देशिकः ।
क्षेत्रदेशं समासाद्य पुण्याहं वाचयेत्सुधीः ॥ ४ ॥
क्षेत्रं धरणिमन्त्रेण गन्धाद्यैः परिपूजयेत् ।
शङ्कुलां प्रोक्षयित्वा तु बलिं दद्यात्समन्ततः ॥ ५ ॥
पायासान्नेन विप्रेन्द्र लवनं सम्यगाचरेत् ।
खलं पुरातनं कृत्वा प्रहरेत्तु कृषीवलैः ॥ ६ ॥
कौतुकं बन्धयेत् धीमान् कर्षकैस्सह देशिकः ।
कर्षिणीं शिरसि स्थाप्य गच्छेयुर्देवतालयम् ॥ ७ ॥
फलैर्नानाविधैर्युक्तं शङ्खवाद्यादिसंयुतम् ।
देवस्य सन्निधौ स्थाप्य पुनः पूजां समाचरेत् ॥ ८ ॥
प्। १८२)
देवस्य दक्षिणे हस्ते धान्यं किञ्चित् प्रदर्शयेत् ।
वृक्षपादेन विप्रेन्द्र मानयित्वा विचक्षणः ॥ ९ ॥
दापयेत् सर्ववर्णानां देवदेवस्य सन्निधौ ।
शोधयेत्तु विशेषेण धान्यराशिं विनिक्षिपेत् ॥ १० ॥
आतपे शोषयेत् सर्वानवघातं समाचरेत् ।
तत्स्थानं लेपनं कृत्वा सूधाचूर्णैश्च मण्डयेत् ॥ ११ ॥
उलूखलं मुसलञ्चैव क्षालयित्वा तु देशिकः ।
अभ्यर्च्य गन्धपुष्पैरुलूखले धान्यकं क्षिपेत् ॥ १२ ॥
अवघातन्द्विजवरैस्तथा मङ्गलगायकैः ।
देवदासीगणैर्वापि विविधैर्ब्राह्मणैस्तु वा ॥ १३ ॥
तुषानपोह्य शूर्पेण क्षालयेत् शुद्धवारिणा ।
शोधयित्वा पुनः सर्वान् गुलपाकेन मिश्रितान् ॥ १४ ॥
मरीचिजीरकैर्युक्तान् पूरयेत् देवसन्निधौ ।
मण्डपे देवमारोप्य श्रीभूमिसहितं द्विज ॥ १५ ॥
चतुस्स्थानयुतं वापि केवलं बिम्बमेव वा ।
निवेदयित्वा देवेशं मूलबिम्बे तु पूजयेत् ॥ १६ ॥
बलिहोमं ततः कृत्वा विष्वक्सेनं निवेदयेत् ।
दापयेत् सर्ववर्णानां विप्रादीनां विशेषतः ॥ १७ ॥
प्। १८३)
मुहूर्ते शोभने प्राप्ते परमान्नं निवेदयेत् ।
आग्रयणविशेषेण अश्वमेधफलं भवेत् ॥ १८ ॥
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन तस्मिन्कर्मणि योजयेत् ।
लोपयेद्यदि सम्मोहात् धान्यनाशो भवेद्ध्रुवम् ॥ १९ ॥
विषुवद्वितये विप्र तथा चैवायनद्वये ।
स्नपनं कारयेद्धीमान् अङ्कुरार्पणपूर्वकम् ॥ २० ॥
पूर्वेद्युः कौतुकं कुर्यात् चतुस्स्थानार्चनं तथा ।
शयनाधिवासनं कृत्वा प्रातःकाले समुद्धरेत् ॥ २१ ॥
नित्यकर्म ततः कृत्वा द्वारादियजनं चरेत् ।
कुम्भमण्डले सम्पूज्य बिम्बे स्नपनमाचरेत् ॥ २२ ॥
एकबेरशिलाचेत्तु तत्रैव स्नपनं चरेत् ।
बहुबेरे विशेषेण स्नपनं कौतुकं चरेत् ॥ २३ ॥
तदभावे तु विप्रेन्द्र उत्सवे स्नपनं चरेत् ।
अष्टोत्तरशतिअर्वापि एकाशीतिघटैस्तु वा ॥ २४ ॥
एकोनार्धशतैर्वापि षट्त्रिंशत्कलशैस्तु वा ।
पञ्चविंशघटैर्वापि यद्वा सप्तदशरिघटैः ॥ २५ ॥
एकद्रव्ययुतं वापि बहुद्रव्ययुतं तु वा ।
कलशाधिवासनं चैव पूर्वरात्रे तु वा भवेत् ॥ २६ ॥
प्। १८४)
रात्रौ चेत्स्नपनं विप्र तत्काले वाऽधिवासयेत् ।
पूर्वोक्तेन बहुद्रव्यमेकद्रव्यं घृतं भवेत् ॥ २७ ॥
क्षीरं वा केवलं विप्र नालिकेरजलं तु वा ।
पञ्चद्रव्ययुतं वापि पञ्चगव्ययुतं तु वा ॥ २८ ॥
पत्रं पुष्पं फलञ्चैव द्रव्यत्रयमुदाहृतम् ।
पञ्चद्रव्यैर्विशेषेण पञ्चगव्यं प्रशस्यते ॥ २९ ॥
चूर्णस्नानं ततः कृत्वा शुद्धवारिष्वनन्तरम् ।
नीराजनं ततः कुर्यात् मण्डनासनमानयेत् ॥ ३० ॥
अलङ्कृत्य यथान्यायं निवेद्यान्तं समर्चयेत् ।
पूर्णाहुतिं ततः कृत्वा गर्भगेहे निवेशयेत् ॥ ३१ ॥
उत्सवम्बिम्बमादाय यात्रां सम्यक् समाचरेत् ।
गजे वा स्यन्दने वापि शिबिकायां समाचरेत् ॥ ३२ ॥
यात्रान्ते देवमादाय मण्डपे सन्निवेशयेत् ।
दर्शयित्वा च नृत्तादीन् हविरन्तं प्रपूजयेत् ॥ ३३ ॥
गर्भगेहे निवेश्याथ दक्षिणां दापयेद्बुधः ।
वर्णानां ब्राह्मणादीनां कलशं प्रतिदापयेत् ॥ ३४ ॥
ये पिबन्ति हरेस्तीर्थं गङ्गातोयसमं पिबेत् ।
ये व्रहन्ति शिरोभिस्स्वर्गङ्गास्नानसमं भवेत् ॥ ३५ ॥
प्। १८५)
इति सङ्क्षेपतः प्रोक्तो वत्सरोत्सवविधिः परम् ॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे महोपनिषदि अनिरुद्धसंहितायां संवत्सरोत्सवविधिर्नाम
सप्तविंशोऽध्यायः ॥