अथ चतुर्विंशोऽध्यायः
श्रीभगवान् -
पवित्रारोपणं वक्ष्ये विस्तरेण तवानघ ।
चातुर्मासस्य मध्ये वा आदावन्ते च वा भवेत् ॥ १ ॥
चातुर्मास्यं त्रिधा प्रोक्तं सौरञ्चान्द्रमासं तथा ।
वैष्णवं च विशेषेण त्रिविधं सम्प्रकीर्तितम् ॥ २ ॥
सङ्क्रान्त्यादिकं सौरं स्यात् चाद्रञ्च प्रथमादिकम् ।
द्वादश्यादि त्रिकं चैव वैष्णवं परिकीर्तितम् ॥ ३ ॥
वैष्णवं चोत्तमं प्रोक्तं मध्यमं सौरमुच्यते ।
चान्द्रमप्यधमं प्रोक्तं उत्तमे तु समाचरेत् ॥ ४ ॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन द्वादश्यान्तु समाचरेत् ।
पवित्रकर्महीने तु नित्यपूजा विनश्यति ॥ ५ ॥
प्। १५५)
नित्यपूजाविनाशे तु राष्ट्रं क्षयमवाप्नुयात् ।
तद्ग्रामोनिधनं ? याति तत्स्थानं नाशनं भवेत् ॥ ६ ॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन पवित्रारोपणं चरेत् ।
पतनात्त्रायते तस्मात्पवित्रं परिकीर्तितम् ॥ ७ ॥
आत्मार्थे वा परार्थे वा पवित्रारोपणं भवेत् ।
एकबेरे तु वा विप्र बहुबेरे तु वा भवेत् ॥ ८ ॥
लेपभित्तिपटस्थे तु कर्मार्चायां समाचरेत् ।
मण्डपं कारयेद्धीमान् अग्रतः परितोऽपि वा ॥ ९ ॥
बहुस्तम्भसमायुक्तं शिलयेष्टकयापि वा ।
केवलं दारुमात्रं वा प्रपामात्रमथापि वा ॥ १० ॥
भित्तियुक्तमयुक्तं वा कोणभित्तियुतं तु वा ।
अधिष्ठानान्वितं वापि उपपीठान्वितं तु वा ॥ ११ ॥
पादबन्धयुतं वापि प्रस्तरादियुतं तु वा ।
ज्वालातोरणसंयुक्तं पताकाभिरलङ्कृतम् ॥ १२ ॥
कूटाकारयुतं वापि गरुडेनापिशोभितम् ।
सिंहयुक्तमयुक्तं वा बहुद्वारयुतं तु वा ॥ १३ ॥
भित्तित्रययुतं वापि पञ्च सप्त नवात्मकम् ।
एवं कृत्वा विधानेन सुधया परिलेपयेत् ॥ १४ ॥
प्। १५६)
चित्रं कुर्याद्विशेषेण अवतरैरनेकशः ।
तोरणानि चतुर्दिक्षु कारयेद्विजसत्तमः ॥ १५ ॥
अश्वत्थं व वटं वापि प्लक्षं वा बिल्व मेववा ।
तालं वेणुं तथैवापि कारयेद्विधिचोदितम् ॥ १६ ॥
द्वारायामसमं वापि स्तम्भायामसमन्तु वा ।
आयामर्धेन विस्तीर्णं हस्तमानमथापि वा ॥ १७ ॥
क्षुद्रप्रासादकं विप्र हस्तमानेन कारयेत् ।
शूलत्रयसमायुक्तं गरुडेन समन्वितम् ॥ १८ ॥
तोरणे तोरणे कुर्यात् गरुडञ्चोर्ध्वसंस्थितम् ।
गोमयालेपनं कुर्यात् मण्डपाभ्यन्तरस्थलम् ॥ १९ ॥
तन्मध्ये वेदिकां कुर्यात् विधिरेवं प्रकीर्तितः ।
मण्डलं मध्यभागे तु दक्षिणे कुम्भसंस्थितम् ॥ २० ॥
उत्तरे चाग्निकुण्डं स्यात्सौम्येशानान्तरेपि वा ।
एकैकं पञ्चहस्तं वा चतुर्हस्तं त्रिहस्तकम् ॥ २१ ॥
तत्पीठ हस्तमानं वा तालमानमथापि वा ।
वेदिकोच्छ्रायमानं वा चतुरङ्गुलकं भवेत् ॥ २२ ॥
मण्डपस्य तु वेदी तु दर्पणोदरवद्भवेत् ।
कुम्भवेदीं समां कृत्वा कुण्डं वा पङ्कजाकृति ॥ २३ ॥
प्। १५७)
चतुरश्रमथोवापि चक्राकारमथापि वा ।
मेखलात्रयसंयुक्तं योनिनाभिसमन्वितम् ॥ २४ ॥
तद्बहिश्चाष्टदेशे तु कुण्डं कुर्याद्विचक्षणः ।
अश्रं योनिं तथा चापं त्र्यश्रं वृत्तं षडश्रकम् ॥ २५ ॥
पद्मं वस्वश्रकञ्चैव पूर्वादीनां दिशां क्रमात् ।
यद्वा चक्रादिकं वापि अष्टकुण्डं प्रकल्पयेत् ॥ २६ ॥
चतुष्कुण्डमथो वापि एतन्न्यूनन्नकारयेत् ।
अश्रं चापं तथा वृत्तं पद्मं पूर्वादितःक्रमात् ॥ २७ ॥
वेद्याःपश्चिम भूभागे उत्सवं सन्निवेशयेत् ।
सिंहासने तु विप्रेन्द्र कल्पद्रुमसुमण्डिते ॥ २८ ॥
निश्चलप्रभया युक्तं पुष्पमाल्यैः परिष्कृतम् ।
श्रीभूमिसहितं देव मासने सन्निवेशयेत् ॥ २९ ॥
गरुडं पूर्वदिग्भागे दक्षिणे चक्रमेव च ।
पश्चिमे वायुपुत्रन्तु विष्वक्सेनं तथोत्तरे ॥ ३० ॥
ध्वजतोरणकुम्भाद्यैर्द्वारेऽपि च निवेशयेत् ।
वितानाद्यैरलङ्कृत्य क्षौमैः कार्पासकैस्तथा ॥ ३१ ॥
स्तम्भानां वेष्टनं कुर्यात् रम्भापूगैरलङ्कृतम् ।
फलैर्नानाविधैश्चैव दीपकुम्भैरलङ्कृतम् ॥ ३२ ॥
प्। १५८)
दर्पणैश्चामरैश्चैव आतपत्रैर्मनोहरैः ।
घण्ठाभिरर्धचन्द्राद्यैर्दर्भमाल्यैरलङ्कृतम् ॥ ३३ ॥
एवङ्कृत्वा विधानेन पवित्रं वाथ कारयेत् ।
क्षौमं कार्पासकं वापि स्वर्णसूत्रमथापि वा ॥ ३४ ॥
ब्राह्मण्या निर्मितं वाथ क्रीतं चैवापणस्थले ।
अयुग्मं युग्मं वापि अयुग्मे नवकं भवेत् ॥ ३५ ॥
युग्मेर्द्वादशकं प्रोक्तमष्टौ वापि चतुष्टयम् ।
प्रक्षाल्य शुद्धतोयेन शोषयेत्प्रणवेन तु ॥ ३६ ॥
निर्माणमण्डपे विप्र गोमयालेपनं भवेत् ।
शङ्खञ्च निखनेद्भूमौ आचार्यो वायुसूत्रकैः ॥ ३७ ॥
प्रथमं मुखमानं तु द्वितीयं द्विगुणं भवेत् ।
तृतीयं त्रिगुणं प्रोक्तं चतुर्थन्तु चतुर्गुणम् ॥ ३८ ॥
अष्टोत्तरशतञ्चाद्यं द्वितयं द्विगुणन्तु वा ।
तृतीयं त्रिगुणं प्रोक्तं चतुर्थन्तु चतुर्गुणं ॥ ३९ ॥
यद्वा सहस्रमरकं तदर्धञ्च तदर्धकम् ।
तदर्धञ्चाद्यकं चैव ग्रन्थयेद्विधिना ततः ॥ ४० ॥
अन्तरान्तरकञ्चैव द्विजाण्डसदृशं भवेत् ।
धात्रीफल समाकारं स्थूलमुक्तासमं भवेत् ॥ ४१ ॥
प्। १५९)
अन्तरान्तरयोगेन ग्रन्थनीयञ्च दूरतः ।
कुभमण्डलकुण्डेषु द्वन्द्वमानं प्रकीर्तितम् ॥ ४२ ॥
पञ्चकं वेदिमानं स्यात् उपकुम्भेषु चेष्यते ।
त्रितयं द्वितयं वापि समासं वा समाचरेत् ॥ ४३ ॥
प्रथमं नालमानन्तु द्वितीयं द्विगुणं भवेत् ।
तृतीयं त्रिगुणं ज्ञेयं परिकुम्भे तथैव च ॥ ४४ ॥
परिकुम्भेषु विप्रेन्द्र एकमेवाप्यलं भवेत् ।
करके चास्त्रके विप्र एकं वापि त्रयं भवेत् ॥ ४५ ॥
अधिवासे पवित्रं हि आद्यमानं प्रशस्यते ।
मण्डले कर्णिकामानं केसरेषु तथैव च ॥ ४६ ॥
दले दले विशेषेण दलमानं प्रशस्यते ।
अक्षरेष्वरमानं स्यादरक्षेत्रे तु तत्समम् ॥ ४७ ॥
नाभिक्षेत्रे तथा प्रोक्त मरक्षेत्रे तु तत्समम् ।
नेमिक्षेत्रे समं प्रोक्तं तृतीये त्रितयं भवेत् ॥ ४८ ॥
द्वितीये त्रितयं विद्यात् एके चैव परं भवेत् ।
चक्राब्जमण्डले स्थित्वा पवित्रारोपणं भवेत् ॥ ४९ ॥
बहुचक्रेषु विप्रेन्द्र एकैकं वा त्रयं त्रयम् ।
कुण्डेषु मेखलामानं एकैकं च पृथक् पृथक् ॥ ५० ॥
प्। १६०)
एतत्पवित्रकं विप्र यथेच्छाग्रन्थितन्तुभिः ।
अन्येषु सर्वकार्येषु तालमानं प्रशस्यते ॥ ५१ ॥
बिम्बप्रतिसराणां तु मानं तस्य प्रचक्षते ।
शिरःप्रमाणेनार्चाया भूषणं प्रथमं स्मृतम् ॥ ५२ ॥
द्वितीयं जानुमानं तु तृतीयं पादमानकम् ।
चतुर्थं पीठमानन्तु मूलबेरं तदेव हि ॥ ५३ ॥
देवीभ्यान्तु विशेषेण त्रितयं द्वितयन्तु वा ।
नाभिजानुपदं विप्र तृतीये परिकीर्तितम् ॥ ५४ ॥
द्वितीयं पादन्तु एकं वा जानुपादकम् ।
भूषणानामायुधानां तालमानं प्रशस्यते ॥ ५५ ॥
चण्डादि परिवाराणां मुखमानं प्रकीर्तितम् ।
बिम्बप्रमाणकं पीठे प्रभामानं तु तद्भवेत् ॥ ५६ ॥
बहिःकुण्डेषु विप्रेन्द्र तृतीयं त्रितयं भवेत् ।
द्वितयं वा मुनिश्रेष्ठ एकैकं वापि कारयेत् ॥ ५७ ॥
आचार्या बहवः प्रोक्ता ऋत्विजश्च तथैव च ।
परिचारकाश्च बहवः पवित्रारोपणे वरम् ॥ ५८ ॥
ऋत्विजो दीक्षिताश्चैव सर्वे च गुणवत्तराः ।
उपरिष्टात्सुवर्णाद्यैः क्षौमसूत्रैश्च सन्यसेत् ॥ ५९ ॥
प्। १६१)
पूरितं मृद्विलेपेन कुङ्कुमेनानुरञ्जयेत् ।
पृथक् पात्रे विनिक्षिप्य पुष्पगन्धैश्च साधयेत् ॥ ६० ॥
कुम्भयोग्यानि चैकस्मिन् मण्डले चाग्निनापरे ? ।
कुण्डयोग्यानि चैकस्मिन् बिम्बयोग्यानि चापरे ॥ ६१ ॥
अन्यानि सर्वयोग्यानि एकपात्रे विनिक्षिपेत् ।
विविधेन सुगन्धेन वासितं गन्धपुष्पकैः ॥ ६२ ॥
तत्क्रमं ते प्रवक्ष्यामि अवधारय साम्प्रतम् ।
कर्मारम्भदिनात्पूर्वं सप्तमे पञ्चमेऽहनि ॥ ६३ ॥
ततोऽङ्कुरार्पणं कुर्यादुत्सवोक्तविधानतः ।
त्रिवर्गपालिकायां वै अङ्कुरानर्पयेत्सुधीः ॥ ६४ ॥
मण्डपं समलङ्कृत्य तोरणाद्यैरशेषतः ।
मृद्ग्रहं पूर्ववत्कृत्वा पालिकाः परिपूरयेत् ॥ ६५ ॥
अष्टोत्तरशतं चैव उत्तमं परिकीर्तितम् ।
तदर्धं मध्यमं चैव तदर्धमधमं भवेत् ॥ ६६ ॥
षोडशं द्वादशं वापि अष्टकं वा समाचरेत् ।
पालिकास्यानुरूपेण सूत्रपातं समाचरेत् ॥ ६७ ॥
व्रीहिपीठे प्रतिष्ठाप्य सोमकुम्भन्तु विन्यसेत् ।
बीजपात्रं तथा पूर्वं द्वारपूजां समाचरेत् ॥ ६८ ॥
प्। १६२)
चतुःस्थानार्चनं कुर्यात्पुण्याहमपि वाचयेत् ।
पवित्राणामर्चनं स्यात्सोमकुम्भस्य पूजनम् ॥ ६९ ॥
सम्पाताज्येन विप्रेन्द्र घृतारोपणमाचरेत् ।
बीजावापं ततःकुर्यात् बलिं दद्याद्विचक्षणः ॥ ७० ॥
गुह्यस्थाने निवेश्याथ अपरे वासरे यजेत् ।
एकादश्यान्तु प्राप्तायां धामप्रक्षालनं चरेत् ॥ ७१ ॥
उद्धृतोदककुम्भैश्च क्षालयेद्धूपवर्जनम् ? ।
लेपयेच्चन्दनाद्यैश्च बहिरन्तश्च साधकः ॥ ७२ ॥
चित्रवेश्मनि विप्रेन्द्र मण्डपं चानुलेपयेत् ।
अलङ्कृत्य यथापूर्वं ध्वजतोरणकुम्भकैः ॥ ७३ ॥
विचित्रपुष्पमाल्यैश्च मुक्तादामैश्च दर्पणैः ।
फलैर्नानाविधैश्चैव रम्भापुगगणैस्तु वा ॥ ७४ ॥
बहुदीपगणैर्युक्तं फलपुष्पादिभिस्तथा ।
मध्ये वेदिं विशेषेण मण्डलं कारयेद्बुधः ॥ ७५ ॥
पौष्करोक्तप्रकारेण यन्त्रं विष्णुमथापि वा ।
वासुदेवाख्ययन्त्रं वा सात्वतोक्तमथापि वा ॥ ७६ ॥
चक्राब्जं स्वस्तिकं वापि इष्टसिद्धिमथापि वा ।
वासुदेवाख्ययन्त्रं वा विष्णुयन्त्रं मथापि वा ॥ ७७ ॥
प्। १६३)
तस्य दक्षिणपार्श्वे तु कुम्भं संस्थापयेद्बुधः ।
महाकुम्भं चोपकुम्भं परिकुम्भञ्च वर्धनीम् ॥ ७८ ॥
पालिकां परितः स्थाप्य अष्टमङ्गलकं न्यसेत् ।
सूत्रवस्त्रसमायुक्तं विधानं कूर्चसंयुतम् ॥ ७९ ॥
कुम्भे कुम्भे विशेषेण नारिकेलफलं न्यसेत् ।
क्रमुकं स्तम्बकं वापि नारिकेलस्य मन्चरीम् ॥ ८० ॥
नानाविधफलैश्चैव वेदिकोर्ध्वन्तु विन्यसेत् ।
मण्डपस्योत्तरे पार्श्वे कुण्डं वै वेदिकोपरि ॥ ८१ ॥
परिकुम्भं न्यसेद्धीमान् अष्टधान्यानि निक्षेपेत् ।
कदलीफलवृन्दैश्च नालिकेरकदम्बकैः ॥ ८२ ॥
क्रमुकैस्तम्बकैश्चैव पनसाम्रफलैस्तथा ।
कुम्भे कुण्डे विशेषेण तथैव परिपूजयेत् ॥ ८३ ॥
वेदिपश्चिमभागे तु उत्सवं सन्निवेशयेत् ।
सिंहासने समारोप्य परिष्कारे परिष्कृते ॥ ८४ ॥
एवं कृत्वा विधानेन द्वारपूजां समाचरेत् ।
पुण्याहं कारयेद्धीमान् स्नपनं सम्यगाचरेत् ॥ ८५ ॥
एकाशीतिघटैर्वापि षट्त्रिंशत्कलशैस्तु वा ।
गोक्षीरं केवलं वापि नारिकेलरसं तु वा ॥ ८६ ॥
प्। १६४)
स्नपनान्ते विशेषेण चूर्णस्नानं स्माचरेत् ।
शुद्धस्नानं ततः कृत्वा नृसूक्तेनाभिषेचयेत् ॥ ८७ ॥
नीराजनं ततः कृत्वा अलङ्कारासने न्यसेत् ।
कुम्भेषु मण्डले चैव कुम्भपूजां समाचरेत् ॥ ८८ ॥
अनैकैरुपचारैश्च पूजयेद्देवबिम्बवत् ।
उपकुम्भेषु सर्वेषु षोडशैः परिपूजयेत् ॥ ८९ ॥
अस्त्रकुम्भे तथा प्रोक्तं परिकुम्भेत्विदम्? भवेत् ।
कुम्भमण्डलकुण्डेषु प्रोक्षणस्नानमाचरेत् ॥ ९० ॥
अष्टाक्षरेण मन्त्रेण महाकुम्भे तु पूजयेत् ।
द्वादशाक्षरमन्त्रेण मण्डले तु समर्चयेत् ॥ ९१ ॥
विष्णुमन्त्रेण विप्रेन्द्र अग्निस्थं हरिमर्चयेत् ।
उत्सवे तु विशेषेण गायत्र्या सम्प्रपूजयेत् ॥ ९२ ॥
उपकुम्भे वासुदेवमिन्द्रादीन् परिकुम्भके ।
मण्डलाराधनं कुर्यात् उपचारैरनेकशः ॥ ९२ ॥
पञ्चवर्णसमायोगात् पञ्चतत्वमयं स्मृतम् ।
पञ्चतत्वमयो विष्णुः पञ्चतत्वमयश्शिवः ॥ ९४ ॥
पञ्चतत्वमयो ब्रह्मा पञ्चतत्वमयं जगत् ।
पञ्चतत्वमयं सर्वं जगद्दृष्टं चराचरम् ॥ ९५ ॥
प्। १६५)
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन मण्डलारादनं परम् ।
मण्डले पूजयेद्देवं वासुदेवमनामयम् ॥ ९६ ॥
पात्रार्चनं पुरा कृत्वा आत्मार्चनमनन्तरम् ।
पीठार्चनं ततः पश्चात् परिवारार्चनं ततः ॥ ९७ ॥
आसनादिनिवेद्यान्तं मण्डलाराधनं परम् ।
बिम्बे सम्पूजयेद्देवं उपचारैरनेकशः ॥ ९८ ॥
मूलबेरे तथा कुर्यात् प्रधानकुण्डे होमयेत् ? ।
विष्णुमन्त्रेण मन्त्रज्ञः समिदाज्यचरून् क्रमात् ॥ ९९ ॥
दिक्कुण्डे तु विशेषेण ऋत्विजैर्होममाचरेत् ।
ऋत्विजामप्यभावे तु आचार्यस्स्वयमाचरेत् ॥ १०० ॥
पालाशं खादिरञ्चैव बिल्वमौदुम्बरन्तथा ।
प्लक्षन्यग्रोधापामार्गमश्वत्थंसमिदष्टकम् ॥ १०१ ॥
पूर्वादीशानपर्यन्तं समिधः परिकीर्तिताः ।
पायसं कृसरञ्चैव हरिद्रान्नञ्च मौद्गिकम् ॥ १०२ ॥
माषान्नं तिलशुद्धानं दध्यन्नमथचाष्टकम् ।
लाजनीवारकौ चैव तिलस्सर्षप एव च ॥ १०३ ॥
व्रीहिमाषयवाश्चैव गोधूमश्चाष्टमं भवेत् ।
अष्टकुण्डेषु होतव्यं तद्द्रव्यैस्तु पृथक् पृथक् ॥ १०४ ॥
प्। १६६)
पवित्राधिवासनं कुर्यात् देवस्य पुरतः स्थले ।
मार्गत्रयं ततः कृत्वा धान्यराशिं विनिक्षिपेत् ॥ १०५ ॥
तदर्धं तण्डुलञ्चैव तदर्धं तिलमेव च ।
तस्योपरि न्यसेत्पात्रं पीठवत्परिपूजयेत् ॥ १०६ ॥
ततो भूषणपात्राणि विन्यसेन्मन्त्रवित्तमः ।
प्रोक्षणादिक्रियास्सर्वाः कारयेन्मन्त्रवित्तमः ॥ १०७ ॥
प्रोक्षणं ताडनं दाहमुत्पाटापूरणं तथा ? ।
लोहकारमृत्तिकाभिर्भोगिकालञ्च पूजनम् ? ॥ १०८ ॥
सांस्पर्शञ्चेति दशधा सर्वभोगेषु संस्कृतिः ? ।
सम्पाताज्येन मन्त्रज्ञः सेचयेच्छास्त्रवित्तमः ॥ १०९ ॥
गन्धानुलेपनं कुर्यात् धूपद्रव्यश्च धूपयेत् ।
गन्धपुष्पेषु निक्षिप्य स्थापयेदम्बरेण तु ॥ ११० ॥
पुनः पूजां ततः कृत्वा कौतुकं बन्धयेत्सुधीः ।
मूलबिम्बे तथा बध्वा आचार्यस्य च बन्धयेत् ॥ १११ ॥
पूर्वोक्तेन तु मार्गेण शयने सन्निवेशयेत् ।
गीतनृत्तपुराणाद्यैः रात्रिशेषं नयेद्द्विजः ॥ ११२ ॥
ततः प्रभाते विमले नित्यकर्म समाचरेत् ।
स्नानवेद्यां समारोप्य स्नपनं सम्यगाचरेत् ॥ ११३ ॥
प्। १६७)
अष्टोत्तरशतैः कुम्भैरेकाशीतिघटैस्तु वा ।
युक्तद्रव्ययुतैर्वापि केवलं क्षीरमेव वा ॥ ११४ ॥
सर्वं घृतमयं वापि नालिकेरजलं तु वा ।
पूर्ववत्स्नपनं कृत्वा नीराजनावसानकम् ॥ ११५ ॥
अलङ्कारासने नीत्वा अलङ्कारैरलङ्कृतैः ।
सिंहासने निवेश्याथ श्रीभूमिसहितं विभुम् ॥ ११६ ॥
द्वारादियजनं कृत्वा कुम्भमण्डलपूजनम् ।
होमकर्म ततः कृत्वा मूर्तिहोमं समाचरेत् ॥ ११७ ॥
निवेदनबलिं दद्याद्भूषणानि समर्चयेत् ।
भूषणं पात्रमादाय कुम्भपार्श्वे समानयेत् ॥ ११८ ॥
पवित्र योजनकाले प्रोक्षणादिदिशं चरेत् ।
पवित्रं नीत्वा पाणिभ्यां गन्धालेपनमाचरेत् ॥ ११९ ॥
धूपयित्वा विशेषेण अग्निसन्धानमाचरेत् ।
अव्यक्तं सात्विकं चैव मन्त्रं विग्रहमेव च ॥ १२० ॥
योगचिन्त्यमनव्यक्तम्? तात्विकं तत्वचिन्तनम् ।
किरीटादीन् समावाह्य भूषणे भूषणे प्रति ॥ १२१ ॥
अर्घ्यपाद्यैस्समभ्यर्च्य योजयेत्कुम्भमूर्धनि ।
संहिताद्यैश्चतुर्भिस्तु कुम्भे सम्पूजयेद्धरिम् ॥ १२२ ॥
प्। १६८)
शाखाद्यैर्मण्डलैः प्रोक्तमारणाद्यैस्तु बिम्बकैः ।
अनुवाकत्रयेणैव विष्णुसूक्तेन कुण्डकैः ॥ १२३ ॥
कुम्भे चाष्टाक्षरेणैव मण्डयेद् द्वादशाक्षरम् ।
बिम्बे च विष्णुगायत्र्या कुण्डे चैव षडक्षरम् ॥ १२४ ॥
भूषणैर्भूषणैश्चैव अर्घ्याद्यैस्सम्प्रपूजयेत् ।
अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं गन्धं पुष्पं च धूपकम् ॥ १२५ ॥
ताम्बूलं तत्क्रमाद्दद्यात् भोजनान्तैस्तु तैः क्रमात् ? ।
दीपं नीराजनञ्चैव वेदं श्लोकं तथैव च ॥ १२६ ॥
गीतं नृत्तं च वाद्यं च दानं वै स्वर्णवस्त्रगैः ।
स्तोत्रञ्चैव नमस्कारं बिम्बमण्डलके तथा ॥ १२७ ॥
उपकुम्भेषु सर्वेषु वासुदेवादिमन्त्रतः ।
वारूऽनदिनिर्-ऋत्यन्तं योजयेन्मन्त्रवित्तमः ॥ १२८ ॥
त्रितयं द्वितयं वापि एकैकं वा यथेच्छया ।
रक्षां कुम्भेषु सर्वेषु पूर्वादिक्रमयोगतः ॥ १२९ ॥
एकमेवाप्यलं प्रोक्तं वस्त्रकुम्भे त्रयं द्वयम् ।
अष्टमण्डलके पश्चात्पालिकायामनन्तरम् ॥ १३० ॥
पायसान्नं निवेद्याथ सूक्तेनैव बलिं क्षिपेत् ।
मण्डले च तथा कुर्यात् विशेषमधुनोच्यते ॥ १३१ ॥
प्। १६९)
पद्मक्षेत्रे अरे विप्र पश्चिमादि समायजेत् ।
पश्चिमे द्वारदेशे तु योजयेद्भूषणादि वै ॥ १३२ ॥
अन्यानि सर्वकर्माणि पूर्ववत्तु समाचरेत् ।
बिम्बे सम्पूजयेत् पश्चात् कमलं पूर्ववद्भवेत् ॥ १३३ ॥
चतुष्टयं प्रदद्यात्तु अङ्गादीनाञ्च योजयेत् ।
अङ्गानामप्युपाङ्गानां लाञ्छनानामपि द्विज ॥ १३४ ॥
भूषणानां च शक्तीनां तथैव विहगेशितुः ।
पीठपादुकपात्राणां धूपदीपादिकं ततः ॥ १३५ ॥
आचार्यसाधकानां च वाहनानां तथैव च ।
गीतवादित्रपात्राणां शङ्खादीनां तथैव च ॥ १३६ ॥
वेदं गीतं च वाद्यञ्च दीपं नीराजनं परम् ।
पायसादिनिवेद्यान्तं ताम्बूलञ्च निवेदयेत् ॥ १३७ ॥
मूर्तिबिम्बे तथा कुर्याद्धोमकुण्डे तथैव च ।
उपचारादि सर्वेषामाज्येनाहुतिं हुनेत् ॥ १३८ ॥
ऊर्ध्वादिमेखलानां च तत्पात्राणां तथैव च ।
परिकुण्डेषु सर्वेषु पूर्वादिक्रमयोगतः ॥ १३९ ॥
त्रितयं द्वितयं वापि एकं वापि नियोजयेत् ।
पूर्वोक्तद्रव्यनिचये होमं कुर्याद्विचक्षणः ॥ १४० ॥
प्। १७०)
देवीनां कर्मबिम्बानां तत्तत्पात्रे नियोजयेत् ।
स्तोत्रैः स्तुत्वा मुनिश्रेष्ठ विकिरेत्पुष्पजालकैः ॥ १४१ ॥
यात्रोत्सवं तथा कुर्यात् अपराह्णे तु देशिकः ।
नैकैः परिकरैर्युक्तं बहुदीपसमन्वितम् ॥ १४२ ॥
नवाहञ्चैव सप्ताहं पञ्चाहं त्रितयं तथा ।
एकाहं वापि विप्रेन्द्र पूर्वं सङ्कल्पमाचरेत् ॥ १४३ ॥
यथाचोत्सववत्कुर्यात् वाहनारोहणं विभोः ।
समाप्तिदिवसे रात्रौ ततस्सन्न्यासमाचरेत् ॥ १४४ ॥
पूजनं पूर्ववत्कुर्यात् प्रायश्चित्ताहुतिं हुनेत् ।
शुद्धस्नानं ततः कृत्वा आलयं सम्प्रवेशयेत् ॥ १४५ ॥
आरोपितपवित्राणि आचार्यस्स्वयमाचरेत् ।
द्विजादि सर्ववर्णानां भक्तानां भावितात्मनाम् ॥ १४६ ॥
पवित्रकगणं तद्वत् दापयेच्च पृथक् पृथक् ।
पवित्रधारणाद्विप्र सर्वपापहरं भवेत् ॥ १४७ ॥
सर्वयज्ञफलं चैव सर्वतीर्थफलं भवेत् ।
अपरेऽहनि सम्प्राप्ते तीर्थपार्श्वं समानयेत् ॥ १४८ ॥
तीर्थदेशं समासाद्य तीर्थस्नानं समाचरेत् ।
यथा अवभृतं कुर्यादुत्सवेन सहैव हि ॥ १४९ ॥
प्। १७१)
गोभूहिरण्यवस्त्राद्यैराचार्यस्सम्प्रदापयेत् ।
आलयं सम्प्रविश्याथ मण्डपे सन्निवेशयेत् ॥ १५० ॥
विष्वक्सेनं समभ्यर्च्य गर्भगेहे निवेशयेत् ।
आचार्यं पूजयेत्पश्चात् रत्नहेमाङ्गुलीयकैः ॥ १५१ ॥
गोभूहिरण्यवस्त्राद्यैराचार्यं सम्प्रपूजयेत् ।
तदर्धमृत्विजाञ्चैव यथाचोत्सववद्भवेत् ॥ १५२ ॥
सर्वशक्तिकरं सर्वं मुख्यं साधनमुत्तमम् ।
राज्ञो राष्ट्रस्य सुखदमायुरारोग्यवर्धनम् ॥ १५३ ॥
प्रजानां वासुदेवस्य पवित्राराधनं परम् ।
पवित्राराधनं विष्णोः श्रद्धया च करोति यः ॥ १५४ ॥
स याति ब्रह्मणः स्थानं विष्णुसायुज्यमुत्तमम् ।
सर्वपापविनिर्मुक्तस्सर्वदुःखविवर्जितः ॥ १५५ ॥
विशेषवचनं वक्ष्ये शृणु गुह्यं महामुने ।
यथाश्वमेधं विप्राणां राजसूयञ्च भूभुजाम् ॥ १५६ ॥
यथास्वधा पितॄणां च सुराणाममृतं यथा ।
नराणां जाह्नवीतोयं देवानामच्युतो यथा ॥ १५७ ॥
तथा हि देवदेवस्य पवित्राराधनं परम् ।
अधिवासनकाले तु प्रासादपरिवेष्टनम् ॥ १५८ ॥
प्। १७२)
पञ्चरङ्गेण सूत्रेण उक्तसूत्रेण ? वा भवेत् ।
मण्डपञ्च तथावेष्ट्य तथा भूषणपात्रकम् ॥ १५९ ॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे महोपनिषदि अनिरुद्धसंहितायां पवित्रारोहणं नाम
चतुर्विंशोध्यायः ॥