अथ द्वाविंशोऽध्यायः
श्रीभगवान् -
मासोत्सवविधिं वक्ष्ये समासाच्छृणु साम्प्रतम् ।
मासि मासि विशेषेण द्वादश्यां विषुवद्वये ॥ १ ॥
नक्षत्रेषु च सर्वेषु श्रवणं चोत्तमं भवेत् ।
तिथीनां द्वादशी श्रेष्ठा वाराणां शुक्रवासरम् ॥ २ ॥
योगानान्तु व्यतीपातं करणानान्तु विष्टिकम् ।
मासि मासि विशेषेण द्वादश्यान्तु समर्चयेत् ॥ ३ ॥
अमावास्यां पौर्णमास्यां मासार्धे वा समर्चयेत् ।
द्वादश्यान्तु विशेषेण मण्डलाराधनं चरेत् ॥ ४ ॥
अमावास्यां विशेषेण कलशैस्स्नपनं चरेत् ।
घृतं वा क्षीरमेव स्यान्नालिकेरजलं तु वा ॥ ५ ॥
उक्तद्रव्यमथो वापि यजमानेच्छया गुरुः ।
श्रवणे तु विशेषेण चतुस्स्थानार्चनं चरेत् ॥ ६ ॥
मानसक्षेत्रके ब्रह्मन् पत्रपुष्पादिकं न्यसेत् ।
माघमासे तु माघर्क्षे दमनारोपणं चरेत् ॥ ७ ॥
फल्गुने मासि ऋक्षे च तुलस्यारोपणं चरेत् ।
चैत्रे तु मासे ऋक्षे तु चम्पकाराधनं चरेत् ॥ ८ ॥
प्। १४२)
वैशाखमासे ऋक्षे च शतपत्रेण पूजयेत् ।
ज्येष्ठमासे विशेषेण फलोत्सवविधिं चरेत् ॥ ९ ॥
अनूराधे तु विप्रेन्द्रामावास्यां श्रवणेऽपि वा ।
स्नापयेत्सहस्रकलशैः तदर्धैर्वा तदर्धकैः ॥ १० ॥
अष्टोत्तरशतैर्वापि तन्न्यूनं न समाचरेत् ।
उक्तद्रव्ययुतैर्वापि केवलं क्षीरमेव वा ॥ ११ ॥
घृतं वा केवलं विप्र नालिकेरजलं तु वा ।
आषाढे मासि मासर्क्षे सहकारफलैर्यजेत् ॥ १२ ॥
शयनं कारयेद्विप्र चातुर्मास्ये तु पूर्वतः ।
श्रवणे मासि मासर्क्षे पूजयेत्कदलीफलैः ॥ १३ ॥
तन्मासे तु द्वादश्यां पवित्रारोहणं चरेत् ।
जयन्त्युत्सवमष्टम्यां श्रावणे कृष्णपक्षके ॥ १४ ॥
भादपदे मासि ऋक्षे पङ्कजाराधनं चरेत् ।
आश्वयुजे मासि ऋक्षे श्वेतपद्मैस्समर्चयेत् ॥ १५ ॥
तन्मासे तु विशेषेण शयनोत्थापनं चरेत् ।
कार्तिके मासि मासर्क्षे दीपारोहणमाचरेत् ॥ १६ ॥
तन्मासे सकले विप्र वृश्चिकाराधनं चरेत् ।
मार्गशीर्षे मासि ऋक्षे गन्धालेपनमाचरेत् ॥ १७ ॥
प्। १४३)
तन्मासे पूर्वपक्षे तु वेदाध्ययन माचरेत् ।
अध्ययनोत्सवं कुर्याद्दश वा सप्तकं भवेत् ॥ १८ ॥
यद्वा पञ्च दिनं विप्र त्र्यहं वाथ समाचरेत् ।
विंशद्दिनमथोवापि देवान् सर्वांश्च श्रावयेत् ॥ १९ ॥
ब्राह्मणैर्मूर्तिमन्त्रैश्च वेदपारगतैरपि ।
उत्सवं कारयेन्नित्यं वाहनं निजपूर्वकम् ॥ २० ॥
कुम्भमण्डलहोमं च वर्जयेत्तत्र कर्मणि ।
पुष्ये मासि च मासर्क्षे हरिद्रालेपनं चरेत् ॥ २१ ॥
तन्मासे तु विशेषेण वनभोजन माचरेत् ।
तिलदानं माघमासे पितॄणां पिण्डमाचरेत् ॥ २२ ॥
मासकर्म इति प्रोक्तं तद्विधानं प्रचक्षते ।
पत्रपुष्पविधौ ब्रह्मन् पवित्रारोपणं चरेत् ॥ २३ ॥
फलपूजादिकं विप्र पूरणं सम्यगाचरेत् ।
गन्धपूजाविधौ ब्रह्मन् लेपनं सम्यगाचरेत् ॥ २४ ॥
प्रथमञ्चाङ्कुरं वापि मण्डपालङ्कृतिं तथा ।
शुद्धस्नानं तृतीयञ्च चतुर्थे द्वारपूजनम् ॥ २५ ॥
चतुस्स्थानार्चनञ्चैव पञ्चमं समुदाहतम् ।
षष्ठं कौतुकबिम्बं स्यात्ततश्शयनकल्पनम् ॥ २६ ॥
प्। १४४)
शयनाधिवासने चैव रक्षा कार्या ततः परम् ।
प्रातस्स्नानं ततः कुर्यात् कलशैस्स्नपनं भवेत् ॥ २७ ॥
द्वारपूजाविधानञ्च चतुस्स्थानार्चनं तथा ।
निवेदनं बलिञ्चैव भूषणारोपणं तथा ॥
भूषणारोपणं विप्र पूजायास्सम्पुटं भवेत् ।
वेदघोषं ततः श्लोकदानं नीराजनं तथा ॥ २८ ॥
गीतं वाद्यं तथा नृत्तं होमद्रव्यबलिर्भवेत् ।
यात्रोत्सवं ततः कुर्यात् तत्प्रसादप्रदापनम् ॥ २९ ॥
पूजावरोहणं चैव पुनः पूजां समाचरेत् ।
शुद्धस्नानं ततः कृत्वा तथास्थाननिवेशनम् ॥ ३० ॥
दक्षिणां सुप्रदानञ्च इति कर्मक्रमं विदुः ।
एतत्कर्मक्रमेणैव सर्वकर्माणि कारयेत् ॥ ३१ ॥
प्रथमं नाभिमानञ्च द्वितीयञ्चोरुमध्यगम् ।
तृतीयं जानुमानन्तु चतुर्थं पादमानकम् ॥ ३२ ॥
पुष्पपत्रपवित्रेषु प्रमाणं परिकीर्तितम् ।
कुम्भमण्डलकुण्डेषु एतान्मानमुदाहृतम् ॥ ३३ ॥
स्थूलमानं तथाप्रोक्तं देवीभ्यां नाभिमानकम् ।
स्थूलया सङ्गबिम्बानां नाभिमानं प्रशस्यते ॥ ३४ ॥
प्। १४५)
भूषणायुधशक्तीनां तालमानं प्रशस्यते ।
पूरणेन विशेषेण मानं वक्ष्यामि सुव्रत ॥ ३५ ॥
प्रथमं पीठमानन्तु द्वितीयं जानुमानकम् ।
तृतीयमूरुमध्यस्थं चतुर्थं कटिमानकम् ॥ ३६ ॥
कुम्भमण्डलकुण्डेषु शिवमानेन कल्पयेत् ।
शिवं शिवद्वयञ्चैव बिशिवञ्च चतुश्शिवम् ॥ ३७ ॥
केवलं प्रस्थमानेन उपकुम्भे प्रपूरयेत् ।
मूलबिम्बे विशेषेण पूर्ववन्मानमीरितम् ॥ ३८ ॥
वासुदेवादिभिर्मन्त्रैः पूजयेद्देशिकः स्वयम् ।
बलिकर्मणि विप्रेन्द्र मुष्टिमानं प्रचक्षते ॥ ३९ ॥
लेपने तु विशेषेण मानं वक्ष्यामि सुव्रत ।
आकण्ठस्थानपर्यन्तं प्रथमं परिलेपयेत् ॥ ४० ॥
स्थानान्नाभ्यवधि ब्रह्मन् द्वितीयं परिलेपयेत् ।
नाभ्या कट्यवधि ब्रह्मन् तृतीयं परिचक्षते ॥ ४१ ॥
अक्षात्पादावधि यावत् चतुर्थं परिलेपयेत् ।
आकण्ठान्नाभिपर्यन्तं देवीभ्यां मानमीरितम् ॥ ४२ ॥
पूरणे पादमानं स्यात् अन्येषां पादमानकम् ? ।
दमनारोपणात्पूर्वमङ्कुरानर्पयेत् सुधीः ॥ ४३ ॥
प्। १४६)
मण्डपं समलङ्कृत्य पूर्वेद्युश्च निशामुखे ।
कुम्भमण्डलकुण्डञ्च कारयेद्विधिचोदितम् ॥ ४४ ॥
चक्राब्जमण्डलं कृत्वा भद्रकाख्यमथापि वा ।
यन्त्रमण्डलकं वापि यजमानेच्छया गुरुः ॥ ४५ ॥
द्वारादियजनं कुर्यात् पुण्याहं वाचयेत्सुधीः ।
स्नपनं कारयेद्धीमान् क्षीरादिद्वादशे घटे ॥ ४६ ॥
तद्बेरं समलङ्कृत्य विष्टरे सन्निवेशयेत् ।
मण्डपस्य तु पाश्चात्ये कुम्भे सम्पूजयेद्धरिम् ॥ ४७ ॥
मण्डले पूजयेद्देवं नारायणमनामयम् ।
बिम्बमभ्यर्चयेद्धीमान् होमकर्म समाचरेत् ॥ ४८ ॥
निवेदनं ततः कृत्वा तत्तत्स्थाने बलिं क्षिपेत् ।
कौतुकं तण्डुले न्यस्य नीत्वा धामप्रदक्षिणम् ॥ ४९ ॥
भेरीनाद समायुक्तमाधाओपरि विन्यसेत् ।
देवमभ्यर्च्य चार्घ्याद्यैः बन्धयेद्दक्षिणे करे ॥ ५० ॥
पुनः पूजां ततः कृत्वा अपूपादि निवेदयेत् ।
दमनाङ्कुरमाहृत्य क्षालयेच्छुद्धतोयकैः ॥ ५१ ॥
कदलीत्वविशेषेण दीर्घपत्रे पुरन्ध्रगैः ।
वरङ्कारयेद्धीमान् पूर्वोक्तेनैव वर्त्मना ॥ ५२ ॥
प्। १४७)
पृथक् पात्रे निवेश्याथ अधिवासनमाचरेत् ।
देवमण्डपयोर्मध्ये व्रीहिपीठं समाचरेत् ॥ ५३ ॥
तस्योपरि न्यसेत्पात्रं दहनाप्यायनं चरेत् ।
सौरभेयीं प्रदर्श्याथ पूजयेद्गन्धपुष्पकैः ॥ ५४ ॥
किराटाद्यैश्च? मन्त्रैश्च पातयेदपरेण तु ।
अधिवासजमादाय योजयेत्कुम्भमूर्धनि ॥ ५५ ॥
पूजया सम्पुटीकुर्यात् गीतवाद्यादिकं चरेत् ।
अधिवासस्रजं ? विप्र नाभिमानं प्रचक्षते ॥ ५६ ॥
शयने सन्निवेश्याथ रक्षां कुर्यात्समन्ततः ।
ततः प्रभाते विमले स्नपनं सम्यगाचरेत् ॥ ५७ ॥
अष्टोत्तरशतैर्वापि एकाशीतिघटैस्तु वा ।
स्नपनार्थे तु देवेशमानयेत्सिंहविष्टरे ॥ ५८ ॥
अलङ्कृत्य यथान्यायं चतुस्स्थानार्चनं चरेत् ।
कुम्भेन सम्पूजयेत्पश्चात् किरीटादि चतुष्टयम् ॥ ५९ ॥
वर्धन्याञ्च ततो दद्यात् पूजया सम्पुटीकृतः ।
गीतनृत्तादिकान् सर्वान् दर्शयेद्देवसन्निधौ ॥ ६० ॥
नमस्कृत्य यथान्यायं स्तुत्वा देवं प्रणम्य च ।
मण्डले योजयेत् पश्चात् कुम्भवद्देशिकोत्तमः ॥ ६१ ॥
प्। १४८)
मण्डलस्थं विशेषेण तत्काले सम्प्रवेशयेत् ।
अङ्गानामप्युपाङ्गानां लाजान्तानामपि द्विज ॥ ६२ ॥
भूषणानां च शक्तीनां तथा च विहगेशितुः ।
अर्व्यादीनान्तु पात्राणां धूपदीपप्रकाण्डकैः ॥ ६३ ॥
मूलबेरे यथा कुर्यात् होमकुण्डे तथा भवेत् ।
एवं कृत्वा विधानेन द्वारस्थानादीनां चरेत् ॥ ६४ ॥
आलयाङ्गस्थबिम्बानां चण्डादीनां विशेषतः ।
एवंविधानसंयुक्तं तत्तद्द्रव्यैर्बलिं क्षिपेत् ॥ ६५ ॥
अपराह्णे तु सम्प्राप्ते यानमारोप्य देशिकः ।
धामप्रदक्षिणं कृत्वा वीथ्यावरणपश्चिमम् ॥ ६६ ॥
मण्डपे सन्निवेश्याथ सन्न्यासं चैव कारयेत् ।
शुद्धस्नानं ततः कृत्वा दक्षिणां सम्प्रदापयेत् ॥ ६७ ॥
यतीनां ब्राह्मणादीनां प्रसादं परिदापयेत् ।
यः करोति नरो भक्त्या स याति ब्रह्मणः पदम् ॥ ६८ ॥
अश्वमेधाष्टकं पुण्यं वाजपेयत्रयं तथा ।
सर्वपापक्षयं चैव सर्वोपद्रवनाशनम् ॥ ६९ ॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे महोपनिषदि अनिरुद्धसंहितायां दमनारोपणं नाम
द्वाविंशोऽध्यायः ॥
प्। १४९)