अथ विंशोऽध्यायः
श्रीभगवान् -
उत्सवं सम्प्रवक्ष्यामि विस्तरेण तवानघ ।
सवस्त्वमङ्गलं विद्धि उत्सवः स्तन्निवर्तकः ।
नित्यो नैमित्तिकः काम्य उत्सव स्त्रिविधो भवेत् ।
प्रतिसंवत्सरे मासि क्रियते सति नित्यकः ॥ २ ॥
प्। ११४)
निमित्ते सति सञ्जाते सतु नैमित्तिको भवेत् ।
भृगुः -
भूतादिदर्शने चैव दुर्भिक्षे व्याधिपीडने ॥ ३ ॥
परचक्रप्रवेशे च व्योम्नि नेमिस्वने तथा ।
दिव्यदुन्दुभिनिर्ह्रादे वालमीनस्य दर्शने ॥ ४ ॥
दर्शने सुरचापस्य पूर्वभागे तथा निशि ।
अपरे मध्यमे वापि उल्कापाते विशेषतः ॥ ५ ॥
आलयस्य चाग्निना दाहे प्रासादपतने तथा ।
प्राकारगोपुरादीनां चैत्यवृक्षादिपातने ॥ ६ ॥
वल्मीकादि समुत्पन्ने मधुप्राप्ते तु मण्डले ।
भूभुजानां विशेषेण रोगादीनामुपस्थितौ ॥ ७ ॥
ग्रहदोषे तु सम्प्राप्ते कुहूदोषसमुद्भवे ।
पुत्रदारादितो विप्र रोगादीनां समुद्भवे ॥ ८ ॥
अनावृष्टौ चातिवृष्टौ देवब्राह्मणघातुके ।
पितृमातृवधे विप्र प्रायश्चित्तार्थमाचरेत् ॥ ९ ॥
उत्सवः परमो ब्रह्मन् नित्यो नैमित्तकः स्मृतः ।
कामार्थमाचरेद्यस्तु काम्य इत्यभिधीयते ॥ १० ॥
उत्सव स्त्रिविधः प्रोक्त उत्तमादि विभेदतः ।
उत्तमो मास इत्युक्तः मध्यमः पक्ष उच्यते ॥ ११ ॥
प्। ११५)
नवाहस्त्वधमः प्रोक्त इति शास्त्रस्य निश्चयः ।
एकाहे च त्र्यहे चैव पञ्चसप्तनवाहके ॥ १२ ॥
द्वादशाहे तथा पक्षे मासदूर्ध्वं च कारयेत् ।
एकाहे च त्र्यहे चैव ध्वजकर्म न कारयेत् ॥ १३ ॥
तीर्थकालमथो वक्ष्ये श्रूयतां मुनिसत्तम ।
अयने विषुवे चैव ग्रहणे सोमसूर्ययोः ॥ १४ ॥
राजजन्मदिने वापि अभिषेकदिनेऽपि वा ।
पौर्नमास्यद्वये वापि श्रवणे सार्वमासिके ॥ १५ ॥
प्रतिष्ठादिवसे वापि ग्रामजन्मदिनेऽपि वा ।
विषुवैकदिने ? विप्र तीर्थस्नानं समाचरेत् ॥ १६ ॥
तीर्थस्नानदिनात्पूर्वं ध्वजारोहणमाचरेत् ।
एकविंशदिने कुर्यान्नवाहोत्सवकर्मणि ॥ १७ ॥
कर्मारम्भदिनात् पूर्वमष्टादशदिनेऽपि वा ।
पक्षे मासे तथा कुर्यान्मासे मासद्वये तथा ॥ १८ ॥
अथ वारदिने वापि ? तत्प्रकारस्तथोच्यते ।
ध्वजारोहणपूर्वं वा भेरीताडनपूर्वकम् ॥ १९ ॥
अङ्कुरार्पणपूर्वं तु त्रिविधो भेद उच्यते ।
ध्वजारोहविधिं वक्ष्ये शृणु गुह्यं महामुने ॥ २० ॥
प्। ११६)
ध्वजारोहदिनात्पूर्वं पञ्चसप्तदिनेऽपि च ।
नवाहे वा मुनिश्रेष्ठ एकादशदिनेऽपि वा ॥ २१ ॥
अङ्कुरानर्पयेद्विद्वान् पूर्वोक्तेन क्रमेण तु ।
अङ्कुरं त्रिविधं प्रोक्तं बीजप्रारोहतण्डुलम् ॥ २२ ॥
बहुवारे तु बीजं स्यादल्पवारे प्ररोअहकम् ।
सद्यःकाले विशेषेण तण्डुलं सम्प्रचक्षते ॥ २३ ॥
पालिका घटिकाचैव शरावं विविधं भवेत् ।
पवित्रारोपणेचैव कलशस्योत्सवे ? तथा ॥ २४ ॥
महाबेरप्रतिष्ठायां पत्रपुष्पफलोत्सवे ।
देवदेवस्य विप्रेन्द्र त्रिविधञ्चाङ्कुरार्पणम् ॥ २५ ॥
अन्येषु सर्वकार्येषु पालिकायां समाचरेत् ।
त्रिवर्गकरणे विप्र एकैकं षोडशं भवेत् ॥ २६ ॥
द्वादशं चाऽष्टकं वाऽपि षट्कं वाऽपि चतुष्टयम् ।
केवलं पालिका चेति द्वादशाष्टमथापि ? वा ॥ २७ ॥
त्रिवर्गपालिकोच्छ्रायं षोडशाङ्गुलमुत्तमम् ।
द्वादशाङ्गुल विस्तारमुन्मत्तकुसुमाकृतिः ॥ २८ ॥
प्। ११७)
बिलद्वयसमायुक्ता पालिका सम्प्रचक्षते ।
वलयैक समायुक्तं शरावं सम्प्रचक्षते ॥ २९ ॥
घटिका पञ्चवक्त्रा स्यात् चतुर्दिङ्मध्यतोन्मुखा ।
प्रक्षाल्य शुद्धतोयेन बलिं सम्पूरयेत्तृणैः ॥ ३० ॥
रजनीपत्रदूर्वैश्च बन्धयेत्कण्ठदेशतः ।
तथा मृद्ग्राहकाले तु आनयेद्विनतासुतम् ॥ ३१ ॥
विष्वक्सेनं तथावापि हनूमन्तमथापि वा ।
नैकैःपरिजनैर्युक्तं खनित्रेण समुद्धरेत् ॥ ३२ ॥
पूर्वंवद्ग्रहणं कुर्यात् मण्डपालङ्कृतिं तथा ।
चतुःस्थानार्चनं चैव तथा द्वारादि पूजनम् ॥ ३३ ॥
पुण्याहोक्तिं ततः कुर्यात् कलशं पूर्ववच्चरेत् ।
मण्डलं स्वस्तिकं वापि चक्राब्जमथवा द्विज ॥ ३४ ॥
पटं वक्ष्ये विशेषेण चित्रकर्म विशेषतः ।
दशहस्ताष्टहस्तं वा सप्तहस्तमथापि वा ॥ ३५ ॥
आयामार्धेन विस्तीर्ण शिखरं पुच्छसंयुतम् ।
निर्णेजितं खलीयुक्तं शोषितं लक्षणान्वितम् ॥ ३६ ॥
शिल्पशास्त्रानुसारेण चित्रयेच्चित्रवित्तमः ।
अर्धमर्धेन विस्तीर्णं पादेन कृतशेखरम् ॥ ३७ ॥
प्। ११८)
मानोन्मानसमायुक्तं नवतालेन कल्पयेत् ।
पटमध्ये लिखेद्देवं पञ्चवर्णेन शिल्पवित् ॥ ३८ ॥
द्विभुजं कनकाकारं करण्डमकुटोज्यलम् ।
गगने गमनारम्भ पक्षविक्षेपशोभितम् ॥ ३९ ॥
धृताञ्जलिपुतं नीलनासाग्रं प्रियदर्शनम् ।
दंष्ट्राकरालवदनं भ्रुकुटीकुटिलेक्षणम् ॥ ४० ॥
उत्कुञ्चितं वामपादं दक्षिणं पृष्ठतःस्थितम् ।
अनन्तो वामकटको यज्ञसूत्रन्तु वासुकिः ॥ ४१ ॥
तक्षकः कटिसूत्रन्तु हारः कार्कोटकस्तथा ।
पद्मो दक्षिणकर्णे तु महापद्मस्तु वामतः ॥ ४२ ॥
शङ्खश्शिरःप्रदेशे उ गुलिकस्तु भुजान्तरे ।
एतैरष्टोरगैरम्यैर्भूषितं भुजगोत्तमैः ॥ ४३ ॥
छत्रञ्चोपरिचिन्यस्य पार्श्वयोः श्वेतचामरे ।
दीपदण्डद्वयं पार्श्वे शङ्खं चक्रन्तु पार्श्वतः ॥ ४४ ॥
अधस्तादम्बुजं पूर्ण कुम्भपात्रञ्च पालिकाः ।
अन्तरालपदं कालकृष्णेनैव समालिखेत् ॥ ४५ ॥
एवं पटं लिखित्वा तु प्रतिष्ठां सम्यगाचरेत् ।
रज्जुं तन्तुगणेनैव कारयेदङ्गुष्ठनाहतः ॥ ४६ ॥
प्। ११९)
कर्मारम्भदिनात्पूर्वं रात्रौ च रजनीमुखे ।
देवाग्रे मण्डपे ब्रह्मन् पटमानीय देशिकः ॥ ४७ ॥
मूलबेरं दर्शयित्वा विस्तरेद्देवसम्मुखम् ।
मण्डपस्योत्तरे भागे कुम्भं संस्थाप्य पूर्ववत् ॥ ४८ ॥
कुण्डमाग्नेयके कुर्यात् मण्डलं पटपूर्वतः ।
मण्डलं स्वस्तिकं वापि भूतावास मथापि वा ॥ ४९ ॥
तस्य पश्चिमदेशे तु बिम्बसंस्थापनं परम् ।
द्वारादियजनं कुर्यात् चतुस्स्थानार्चनं चरेत् ॥ ५० ॥
पुण्याहं वाचयेत्पश्चात् कौतुकं बन्धयेत्पटे ।
छायाधिवासनं कुर्यात् कटाहे मणिकेऽपि वा ॥ ५१ ॥
दर्पणे सकलं कुर्यात् तदभावे तु कूर्चके ।
परिकुम्भं तु संस्थाप्य ब्रह्मकुम्भं तु विन्यसेत् ॥ ५२ ॥
याममात्रं जले स्थाप्य यामार्धमथवा भवेत् ।
कुम्भे सम्पूजयेद्विप्र ब्रह्मबीजेन साधकः ॥ ५३ ॥
रक्षां सर्वेषु कुम्भेषु इन्द्रादीन् परिपूजयेत् ।
माषान्नेन बलिं कुर्यात् अष्टदिक्षु समन्ततः ॥ ५४ ॥
मृद्गतं ? सर्वदेवेशं पटे संयोजयेद्बुधः ।
नयनोन्मीलनं कुर्यात् पूर्ववद्द्विजसत्तम ॥ ५५ ॥
प्। १२०)
मृदालेपं ततः कुर्यात् पर्वताग्रस्थमृत्स्नया ।
दर्पणे तु समावाह्य स्नानवेद्यां निवेशयेत् ॥ ५६ ॥
स्नपनं पूर्ववत्कुर्यात् चूर्णस्नानमनन्तरम् ।
शुद्धस्नानं मन्त्रस्नानं नीराजनमनन्तरम् ॥ ५७ ॥
पटे संयोजनञ्चैव शयनस्य च कल्पनम् ।
पटस्य दक्षिणे पार्श्वे कुम्भं संस्थापयेद्बुधः ॥ ५८ ॥
वर्धनि परिकुम्भांश्च अष्टमङ्गलकानपि ।
पालिका परितस्स्थाप्य कुम्भे सम्पूजयेत् प्रभुम् ॥ ५९ ॥
पटस्थं गरुडं विप्र पूजयेत्स्वीयविद्यया ।
होमकर्म ततः कृत्वा मन्त्रन्यासं समाचरेत् ॥ ६० ॥
पायसादि निवेद्याथ बलिं दद्यात्समन्ततः ।
कुम्भस्थं गरुडं चैव पटमध्ये नियोजयेत् ॥ ६१ ॥
देवतावाहनं वक्ष्ये भेरीताडनसंयुतम् ।
सध्वजे ? तु विशेषेण तद्रात्रौ सकलं भवेत् ॥ ६२ ॥
भिन्नध्वजे तथा ब्रह्मन् ध्वजास्यारोहणं ? भवेत् ।
पटमध्ये तु गरुडं मार्गत्रयमथाचरेत् ॥ ६३ ॥
शयनं कल्पयित्वैवं बलिबेरं निवेशयेत् ।
बलिबेरस्य पूर्वे तु कुम्भं संस्थापयेद्बुधः ॥ ६४ ॥
प्। १२१)
कुम्भस्य पूर्वभागे तु भेरीञ्चैव तु विन्यसेत् ।
दर्भैः परिस्तरैस्तत्र वासुदेवादिकान् न्यसेत् ॥ ६५ ॥
पुण्याहं वाचयेद्विद्वान् तद्बलिं परिपूजयेत् ।
भेरीमभ्यर्चयेद्विद्वान् कांस्यघण्टादिसंयुतम् ॥ ६६ ॥
शङ्खञ्च काहलञ्चैव झल्लिका मद्दलं तथा ।
पटहं चैव तिमिलं ह्रस्वमद्दलकं भवेत् ॥ ६७ ॥
कांस्यतालगणञ्चैव परितश्च निवेशयेत् ।
कुम्भे सम्यग्विशेषेण देवान् सर्वान् समाह्वयेत् ॥ ६८ ॥
इन्द्रमग्निं यमञ्चैव नैर्-ऋतं वरुणं तथा ।
वायुं सोमं तथेशानं इन्द्रादित्यमरुद्गणान् ॥ ६९ ॥
(वसवोष्टौ द्वादशादित्या रुद्रा एकादश क्रमात्)
बलिभुजः कुमुदादि पुरोदितान्
हरिमहोत्सवकर्मणि वास्तुषु
वद ममाखिलदेवगुरोर्गुरोः
प्रतिदिशं हरिपारिषदान् क्रमात् ॥ ७० ॥
अहं खल्वखिलाण्डयोनेश्शेषधिषणादीशचतुराप्रमेयस्य अनवरतसुखिनो
हरेर्महोत्सवादिषु ग्रामादिवास्तुषु इन्द्रादिदिक्स्थितानां कुमुदादीनां
वर्णरूपवाहनायुधपरिवारमन्त्रार्चनादीन् यथामति कथयिष्ये ।
प्। १२२)
स्कन्धासनस्थकमलासखवासुदेवं
वेगावधूतपवमानसवेगयानम् ।
नागाधिपग्रहणलोलुपवक्रतुण्ड-
मावाहयामि विहगाधिपमुत्सवादौ ॥ ७१ ॥
एवं संस्मृत्यार्घ्यपाद्याचमनगन्धपुष्पधूपदीपैरभ्यर्च्यानन्तरं
तद्वत् बलिं द्रव्यं नैवेद्यं दत्वाऽचमानाञ्चलिं दर्शयित्वा
हरेर्मुखवासं विधाय तद्दिग्द्देवतृप्त्यर्थं शङ्खदुन्दुभिनृत्तगीतादि
कारयेत् ।
दम्भोलिभीषणभुजाय सुराधिपाय
श्यामाय दानवकुलक्षयकारणाय
पूर्वाधिपाय सुरवारणवाहनाय ।
तुभ्यं पुलोमतनयापतये नमोऽस्तु ॥ ७२ ॥
एवं-अग्ने तु हव्यमनिशं वहते सुराणां
कव्यं समीपमथवा नयते पितॄणाम्
धूमध्वजाय दहनाय जुहूदराय
शोणाय कोणपतये भवते नमोऽस्तु ॥ ७३ ॥
एवं-कालाय लोकसमदण्डविधायकाय
नीलप्रभाय महिषाधिपवाहनाय
दण्डायुधाय तनयाय विकर्तनस्य
प्। १२३)
श्यामाय भीषणमृगाधिपवाहनाय
कोणाधिपाय लसदुग्रकृपाणकाय
तुभ्यं पिशाचकुलराक्षसयातुधान
सेनाबनप्रियकृते निर्-ऋते नमोऽस्तु ॥ ७५ ॥
श्यामलाय मकराधिरोहिणे
तुभ्यमुल्लसितपाशपाणये
जीवनाय वरुणाय कुर्महे
देहिनामपरदिक्पतये नमः ॥ ७६ ॥
प्राणादि भेदकजुषे धृतकेतनाय
धूम्राय तुङ्गमृगपुङ्गववाहनाय
कोणाधिपाय जगतामधिपावनाय
वाताय तीव्रगतये भवते नमोऽस्तु ॥ ७७ ॥
सुवर्णवर्णाय शिवप्रियाय
धनाधिनाथाय गदायुधाय
उदग्दिङ्गीशाय हराद्रिवासिने
नमोऽस्तु तस्मै हरवाहनाय ॥ ७८ ॥
वृषाधिरूढाय जटाय मौलिने
कपालबालेन्दुकलावतंसिने
त्रिशूलिने कोणदिशाधिवासिने
प्। १२४)
एवं-प्रतप्तकल्याणनिभाय ब्रिभ्रते
करेऽक्षमालावलयं कमण्डलुम्
स्वयम्भुवे हंसवराधिरोहिणे
नमोऽस्तु तुभ्यं जगातां सिसृक्षवे ॥ ८० ॥
घोषयेत् सर्ववाद्यानि वाद्यकर्मविशारदैः ।
ग्रामे वा नगरे वापि पत्तने वा महामते ॥ ८१ ॥
वीथीमुखमलङ्कुर्यात् रम्भापूगध्वजाङ्कुरैः ।
दीपैः पूर्णघटैश्चैव दर्भमाल्यैश्च तोरणैः ॥ ८२ ॥
इन्द्रादीशानपर्यन्तं बलिं दद्याद्विचक्षणः ।
उत्सवं बलिबेरञ्च घटं वै देवसम्मुखम् ॥ ८३ ॥
आरोप्य परिकरैः सार्धं तालवृन्तगणैर्युतम् ।
अनेकध्वजसंयुक्तं वाद्यवादनसंयुतम् ॥ ८४ ॥
ग्रामस्येन्द्रादि दिग्भागे तिष्ठन्वै देवतामुखम् ।
गोमयालेपनं कुर्याद्धस्तमात्रप्रमाणतः ॥ ८५ ॥
दर्भासनं ततः कृत्वा देवमुद्दिश्य साधकः ।
आवाहयेत्ततो देवमिन्द्रं कुमुदमेव च ॥ ८६ ॥
अर्घ्यं पाद्यं तथाचामं गन्धं पुष्पं च धूपकम् ।
बलिं ताम्बूलकञ्चैव श्लोकपूर्वं तथा यजेत् ॥ ८७ ॥
प्। १२५)
भेरीताडनकञ्चैव तालवादनपूर्वकम् ।
गीतं नृत्तं च वाद्यं च सर्वदेशेषु च क्रमात् ॥ ८८ ॥
कान्तारं पूर्वदिग्भागे कौशिकं दक्षिणे तथा ।
पश्चिमे कामदं प्रोक्तं तर्करागं तथोत्तरे ॥ ८९ ॥
आग्नेय्यान्तु कौलीस्यान्नैर्-ऋते नटभाषणम् ।
तक्केशी वायुदिग्भागे चालापाणी तु शाङ्करे ॥ ९० ॥
मध्यमे पञ्चमं प्रोक्तं पीठस्थाने तु मालवी ।
ऐन्द्रे तु देशीनृत्तं स्यादाग्नेये मल्लकं भवेत् ॥ ९१ ॥
दक्षिणे तु घटक्रीडा युद्धक्रीडा च नैर्-ऋते ।
पश्चिमे कन्दुकक्रीडा गणक्रीडा च मारुते ॥ ९२ ॥
मार्गमुत्तरतो विद्याद्भुजङ्गश्चैशके परम् ।
ब्राह्मे गणभुवं प्रोक्तं पीठपार्श्वे तु मङ्गलम् ॥ ९३ ॥
खेटकं याम्यभागे तु नैर्-ऋते चक्रमण्डलम् ।
क्रमस्थः पूर्वदिग्भागे शब्दमाग्नेयके भवेत् ॥ ९४ ॥
गारुडं वारुणे भागे हास्यनृत्तं तु मारुते ।
मङ्गलं सोमदिग्भागे महानृत्तं तु शाङ्करे ॥ ९५ ॥
ब्राह्मे तु सर्ववाद्यं स्यात् पीठदेशे यथारुचि ।
एवमेव प्रकारेण बलिं कुर्यात्समन्ततः ॥ ९६ ॥
प्। १२६)
पीठस्य दक्षिणे स्थित्वा ध्वजारोहणमाचरेत् ।
ध्वजदण्डं प्रतिष्ठाप्य स्तम्भं चन्दनकं तथा ॥ ९७ ॥
तेकवृक्षं च खदिरं पनसं पाटलं तु वा ।
क्रमुकं नालिकेरं च तालं वेणुं तथैव च ॥ ९८ ॥
स्वयंशुष्कं च पतितं कोटरं वक्रकं त्यजेत् ।
शततालं तदर्धं वा तस्यार्धमथापि वा ॥ ९९ ॥
अशीतितालमिच्छन्ति केचित्तस्यार्धमेवा वा ।
प्रासादोच्छ्रायमानं वा गोपुरोच्छ्रायकं भवेत् ॥ १०० ॥
द्वात्रिंशदङ्गुलं मूलं मध्याग्रे बिलकं विना ।
पीठकत्रितयं कुर्यात् यन्त्राकारन्तु पीठकम् ।
निर्गमस्सममानतु ? यष्टिं तत्रैव योजयेत् ॥ १०२ ॥
पीठमौदुम्बरं वापि अश्वत्थं वापि कारयेत् ।
यष्टिं वेणुं खादिरं वा यष्ट्यग्रं सममानकं ॥ १०३ ॥
दर्भमाल्यैश्च संवेष्ट्य प्रादक्षिण्यक्रमेण तु ।
अन्तर्दर्भसमायुक्तं दर्भखण्डन्तु वाग्रतः ॥ १०४ ॥
अवटस्योत्तरे भागे उदग्दण्डन्तु शाययेत् ।
सङ्कटे सति विप्रेन्द्र यथादेशानुरूपतः ॥ १०५ ॥
प्। १२७)
प्रागग्रमुदगग्रं च कारयेद्देव कर्मणि ।
प्रक्षाल्य शुद्धतोयेन पुण्याहं प्रोक्षणं चरेत् ॥ १०६ ॥
गन्धपुष्पैस्समभ्यर्च्य यन्त्रेणैव समुद्धरेत् ।
बद्धध्वजपटं वापि केवलं वापि कारयेत् ॥ १०७ ॥
स्तम्भमूलं द्रढीकुर्यात् पीठं सम्यक् प्रकल्पयेत् ।
त्रिहस्तं वा द्विहस्तं वा पञ्चहस्तमथापि वा ॥ १०८ ॥
हस्तोच्छ्रायं तथा कुर्यात् तदूर्ध्वे मेखलात्रयम् ।
तदूर्ध्वे पद्मकं कुर्यात् द्वादशाष्टदलैर्युतम् ॥ १०९ ॥
स्तम्भस्य परितः कुर्यात् मण्डपं सप्रपं तु वा ।
अरोहयेद्ध्वजं पश्चात् रज्जुना देशिकोत्तमः ॥ ११० ॥
पुण्याहं पूर्वतः कुर्यात् समभ्यर्च्य यथाविधि ।
हविर्निवेदयेत् पश्चात् कुम्भप्रोक्षणपूर्वकम् ॥ १११ ॥
सन्निधौ देवदेवस्य नृत्तगीतादिकं चरेत् ।
वीथीं प्रदक्षिणीकृत्य उत्सवं सम्प्रवेशयेत् ॥ ११२ ॥
ध्वजारोहणकाले तु भेरीं शृण्वन्ति ये जनाः ।
तैर्नदीतरणं नैव न यानं योजनात्परम् ॥ ११३ ॥
गमने सति सम्मोहाद्व्याधिमाप्नोति नित्यशः ।
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन बहिर्यानं विवर्जयेत् ॥ ११४ ॥
प्। १२८)
इति सङ्क्षेपतः प्रोक्तो ध्वजारोहविधिर्मया ।
इति श्रीपाञ्चरात्रे महोपनिषदि अनिरुद्धसंहितायां ध्वजारोहणविधिर्नाम
विंशोऽध्यायः ॥