अथ दशमोऽध्यायः
श्रीभगवान् -
राजकार्यमथो वक्ष्ये समासादवधारय ।
राज्ञश्शरीरं राष्टं हि राजा तज्जिव उच्यते ॥ १ ॥
राजानञ्चैव राष्ट्रञ्च तस्माद्रक्ष्यं द्वयं बुधैः ।
तद्राष्ट्रस्य विशेषेण राज्ञः प्राधान्यमुच्यते ॥ २ ॥
राजा गुरुर्जनानाञ्च वर्णानां ब्राह्मणो गुरुः ।
क्षतात्सन्त्रायते जन्तोः क्षत्रियस्स उदाहृतः ॥ ३ ॥
अनुरागात् प्रजानां च राजा इत्यभिधीयते ।
भूरक्षणपरश्चैव भूमिपाल इति स्मृतः ॥ ४ ॥
नारान्नियमनाच्चैव नरेशस्समुदाहृतः ।
प्। ४९)
अन्येषां प्राणिसर्वेभ्यः पट्टबन्धं प्रकाशयेत् ।
वर्णानाञ्च द्विजादीनां जन्मकर्म प्रकीर्त्यते ॥ ६ ॥
ब्राह्मण्यां ब्राह्मणाज्जातो ब्राह्मणस्समुदाहतः ।
क्षत्रियायां विशेषेण क्षत्रियेण च भूभुजः ॥ ७ ॥
तथापि वैश्यशूद्राणां जन्मसम्पत्तिरुच्यते ।
अध्यापनं चाध्ययनं याजनं यजनं तथा ॥ ८ ॥
दानं प्रतिग्रहश्चैव षट्कर्माण्यग्रजन्मनः ।
अध्ययनञ्च यजनं दानं वृत्तिश्च भूभुजाम् ॥ ९ ॥
शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्ध चाप्यपलायनम् ।
यज्ञदानपःकर्मण्यूहापोहविचक्षणः ॥ १० ॥
शक्तित्रयसमोपेतो बलवान् कोशवर्धकः ।
स्वाम्यमात्यसुहृत्कोश राष्ट्रदुर्गबलान्वितः ॥ ११ ॥
चारेणचिरयुक्तश्च धर्मशास्त्रार्थकोविदः ।
नीतिशास्त्रपरश्चैव गुणवान् ब्राह्मणप्रियः ॥ १२ ॥
सर्वावयवसंयुक्तस्सर्वकल्याणकारणः ।
स्वराष्ट्ररक्षणपरः परराष्ट्रस्य पीडनः ॥ १३ ॥
वाहनारोहणे दक्षः अर्थशास्त्रार्थकोविदः ।
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो देवतासमदर्शनः ॥ १४ ॥
प्। ५०)
देवताराधनपरो विष्णुचिन्तापरस्सदा ।
बन्धुभृत्यसमायुक्तो गुरुभक्तिरतः सदा ॥ १५ ॥
अर्थार्जनपरश्चैव बालरक्षणतत्परः ।
अश्वारोहणदक्षश्च द्वन्द्वयुद्धविशारदः ॥ १६ ॥
मल्लयुद्धपरश्चैव वश्यशास्त्रपरिश्रमः ।
सर्वमन्त्रपरश्चैव गुरुवाक्यप्रमाणतः ॥ १७ ॥
गीतनृत्तपरश्चैव पुराणश्रुतितत्परः ।
स्वदारनिरतश्चैव परदारविवर्जितः ॥ १८ ॥
अनेकदानसंयुक्त स्तन्त्रीवादनसंस्कृतः ।
गीतश्रीगीतनिपुणः वाद्यनृत्यविशारदः ॥ १९ ॥
एभिरेव गुणैयुक्तं राजानमभिषेचयेत् ।
सदाचारमथो वक्ष्ये क्षत्रियाणां विशेषतः ॥ २० ॥
प्रभाते बोधकैर्युक्तश्शयनादपिचोत्थितः ।
मुखदानं ततः कुर्यात् ब्राह्मणेभ्यो विशेषतः ॥ २१ ॥
घृतप्रस्थं च चषकं स्वर्णवस्त्रधृतं तथा ।
मलमूत्रपुरीषादीन् संविसृज्य रहस्यतः ॥ २२ ॥
प्रातः स्नानं ततः कुर्यादुष्णतोयेन नित्यशः ।
स्नानीय द्रव्यसंयुक्तमभ्यङ्गादि समन्वितम् ॥ २३ ॥
प्। ५१)
दिवाकरोदयात्पूर्वं सन्ध्यावन्दनमाचरेत् ।
गायत्रिया जपं कृत्वा उपस्थानं समाचरेत् ॥ २४ ॥
आत्मार्थं यजनं कुर्यात् यन्त्रं विष्णुमथोऽपि वा ।
उभयं वा सदा कुर्यात् तर्पणादिपुरस्सरम् ॥ २५ ॥
ताम्बूलदानं विप्राणां गोदानं सम्यगाचरेत् ।
कन्यादानं तिलञ्चैव रक्तवस्त्रं सुवर्णकम् ॥ २६ ॥
आशीर्वादं गृहीत्वा तु मन्त्रपूताक्षतं द्विजैः ।
देवालयगतांस्तीर्थान् प्रसादं परिगृह्य च ॥ २७ ॥
दैवब्राह्मणकार्यं च श्रुत्वा सर्वं समाचरेत् ।
अलङ्कृत्य यथान्यायं भूषणाद्यनुलेपनैः ॥ २८ ॥
सभामण्डपमासाद्य आसने चाधिवासयेत् ।
व्यवहारान्नृपः पश्येद्ब्राह्मणैः सह नित्यशः ॥ २९ ॥
शङ्खभेरीनिनादेन जयशब्दसमाकुलैः ।
चामरैस्तालवृन्तैश्च व्यजनैः परिवीजितः ॥ ३० ॥
स्त्रीरत्नगणसंयुक्तं भेरीशब्दसमन्वितम् ।
बहुदीपसमायुक्तं वितानाद्यैरलङ्कृतम् ॥ ३१ ॥
परराष्ट्रगतान् शत्रून् वधूः संवीक्ष्य भूभुजः ? ।
परराजागतान्पत्रान् श्रावयेद्भूभुजोत्तमः ॥ ३२ ॥
प्। ५२)
ग्राह्याग्राह्य इतिज्ञात्वा सचिवैस्सह भूभुजः ।
ग्राह्यं गृहीत्वा राजेन्द्रः अग्राह्यं परिवर्जयेत् ॥ ३३ ॥
मित्रामित्रे विदित्वा तु तत्तत्कार्यं समाचरेत् ।
जनान् सर्वान् विसृज्याथ गृहवाटं प्रवेशयेत् ॥ ३४ ॥
मातापित्रोर्गृहं गत्वा प्रणमेत् दण्डवद्भुवि ।
श्रुत्वा तद्वाक्यमादाय तत्तत्कार्यं समाचरेत् ॥ ३५ ॥
स्वगृहेषु स्वयं प्राप्य तत्तत्कार्यं समाचरेत् ।
आत्मानं यजनं कुर्याद्यन्त्रं विष्णुमथापि वा ॥ ३६ ॥
उदयेवाससाकुर्यात् तत्तत्कार्यं समाचरेत् ।
आहार्यादीन् विसृज्याथ सूक्ष्मवस्त्राणि धारयेत् ॥ ३७ ॥
श्रमालयं समासाद्य श्रमकार्यं समाचरेत् ।
उत्ताननं ततः कृत्वा मण्डनं च विसर्जयेत् ॥ ३८ ॥
अथ स्नानं ततः कृत्वा देवागारं प्रवेशयेत् ।
पूजयित्वा च देवेशं हविष्यं च निवेद्य च ॥ ३९ ॥
भोज्यासने समासीनो भोजनं सम्यगाचरेत् ।
भिषजस्सह राजेन्द्र भोजयेत्स्वबलैस्सह ॥ ४० ॥
सुतैश्च बन्धुवर्गैश्च भृत्यवर्गैस्तथैव च ।
भोजनासनवेलायां शङ्खभेरीं निनादयेत् ॥ ४१ ॥
प्। ५३)
भोजनेधृत्यकाले ? तु तथैव परिघोषयेत् ।
भोजनं शोधयेत्पूर्वं भुक्तद्रव्यमशेषतः ॥ ४२ ॥
शनिवारे बुधे चैव तैलाभ्यङ्गं समाचरेत् ।
जन्म-ऋक्षे विशेषेण स्वर्णदानं समाचरेत् ॥ ४३ ॥
गन्धालेपं ततः कुर्यात् भोगकाले विशेषतः ।
शुक्रवारदिने काले विष्णुदर्शनमाचरेत् ॥ ४४ ॥
क्रोशद्वयं बहिर्ग्रामात् विचरेत्परिकरैस्सह ।
दिने दिने विशेषेण गजाश्वांश्चावलोकयेत् ॥ ४५ ॥
परिक्रामन्परिकरे राज्यकार्यं विचिन्तयेत् ।
अयने विषुवे चैव ग्रहणे सोमसूर्ययोः ॥ ४६ ॥
जन्म-ऋक्षे विशेषेण स्वर्णदानं समाचरेत् ।
दानेन दह्यते सर्वं तस्माद्दानं विशिष्यते ॥ ४७ ॥
धर्मेण कारयेद्राज्यमन्यथा दोषकृद्भवेत् ।
सायाह्ने समनुप्राप्ते नीराजनमथाचरेत् ॥ ४८ ॥
देववत्कारयेद्राज्ञां पुरोहितजनैस्सह ।
स्त्रीसभामण्डपे प्राप्ते नीराजनमलोकयेत् ॥ ४९ ॥
भोजनं कारयेदन्ते शयने सन्निवेशयेत् ।
रक्षापरिकरैस्सार्धं राजकार्यं विचिन्तयेत् ॥ ५० ॥
प्। ५४)
एवं दिने दिने कुर्यात् राजा नित्यमतन्द्रितः ।
राजा राष्ट्रविवृद्धर्थं विष्णुपूजां समाचरेत् ॥ ५१ ॥
तत्पूजार्थं विशेषेण नगरग्रामपत्तनम् ।
कारयेच्छुद्धदेशे तु कर्षणादीन् प्रकारयेत् ॥ ५२ ॥
ब्राह्मणानां निवासः स्याद्भ्रामञ्चाग्रहारकम् ।
राजावासं पुरं प्रोक्तं वैश्यानां पत्तनं भवेत् ॥ ५३ ॥
जनत्रयसमायुक्त नगरग्रामपत्तनम् ।
दुर्गावाससमायुक्तं नगरं सम्प्रकारयेत् ॥ ५४ ॥
नदीतीरे विशेषेण ग्रामं कुर्याद्विचक्षणः ।
अष्टोत्तरसहस्रं वा शतमष्टोत्तरं तु वा ॥ ५५ ॥
चतुस्सहस्रकं वापि उत्तमाधममध्यमम् ।
तदर्धं वा तदर्धं वा यथावित्तानुसारतः ॥ ५६ ॥
ब्राह्मणान् वेदविदुषः श्रोत्रियान् ग्राहयेत्सुधीः ।
ब्राह्मणान्नपरीक्षेत कदाचिद्राजवर्त्मनः ॥ ५७ ॥
ग्रामादि कारयेद्विद्वान् शुद्धदेशे मनोरमे ॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे महोपनिषदि अनिरुद्धसंहितायां राजलक्षणं नाम
दशमोऽध्यायः ॥
प्। ५५)