नारसिंहानुष्टुभमन्त्रार्थनिरूपणं नाम
षट्पञ्चाशोऽध्यायः
ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् ।
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ॥
ज्वलदादिपदानां
पद्मनाभाद्येकोनचत्वारिंशदवतारपरत्ववर्णनम्
अहिर्बुध्न्यः–
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-१
वैभवं देवताचक्रं ज्वलदाद्यर्णवर्णितम् ।
यथा तद्वर्ण्यते तैस्तैस्तथा तदवधारय ॥ ५६-१ ॥
मूलम् - ५६-१
वैभवं देवताचक्रं ज्वलदाद्यर्णवर्णितम् ।
यथा तद्वर्ण्यते तैस्तैस्तथा तदवधारय ॥ ५६-१ ॥
ज्वलत्पदविवक्षितेष्वेकादशस्ववतारेषु (१) जकारस्य
पद्मनाभाख्यप्रथमावतारपरत्वम् (२)
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-२
अवतारो हि यो विष्णोः पद्मनाभो महोदयः ।
अजितः कुत्रचित् कैश्चित् सोऽजितार्णेन वर्ण्यते ॥ ५६-२ ॥
मूलम् - ५६-२
अवतारो हि यो विष्णोः पद्मनाभो महोदयः ।
अजितः कुत्रचित् कैश्चित् सोऽजितार्णेन वर्ण्यते ॥ ५६-२ ॥
वकारस्य कान्तात्मामृतधारकाख्यविंशावतारपरत्वम्
अमृताधारवर्णेन कान्तात्मामृतधारकः ।
१। अत्रायं तत्तदवतारपरवर्णविभागक्रमः- जकारः, वकारः,
वकारोत्तराकारः, लकारः, पुनर्लकारः, पुनश्च लकारः, नकारः,
तकारः, पुनस्तकारः, पुनश्च तकारः, अम्प्रत्ययः, इत्येवं
ज्वलत्पदावयवैरेकादशभिर्वर्णैः
पद्मनाभाद्येकादशावतारविवक्षेति ।
२। अत्र तत्तदवताराणां तत्तत्सङ्ख्यत्वेन परिगणनं
पञ्चमाध्यायोक्तक्रममनुरुध्येति ज्ञेयम् ।
[[५६२]]
वकारोत्तराकारस्यैकाम्भोनिधिशाय्याख्यचतुर्दशावतार-
परत्वम्
तत्रैवार्णवशायी च वरुणस्थाप्रमेयतः ॥ ५६-३ ॥
लकारस्य शक्त्यात्माख्यचतुर्थावतारपरत्वम्
धरेशेन तु शक्तीशो धरा शक्तिर्हि वैष्णवी ।
तस्यैव सञ्ज्ञान्तरमुखेन
हरिकृष्णाख्यत्रयस्त्रिंशचतुस्त्रिंशावतारद्वयपरत्वम्
विबुधो हरिरुद्दिष्ठः कृष्णस्तु पुरुषेश्वरः ॥ ५६-४ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-५
विबुधाख्येन वर्णेन वर्ण्यते पुरुषेश्वरः ।
तावुभौ कथितौ देवौ नरनारायणात्मकौ ॥ ५६-५ ॥
मूलम् - ५६-५
विबुधाख्येन वर्णेन वर्ण्यते पुरुषेश्वरः ।
तावुभौ कथितौ देवौ नरनारायणात्मकौ ॥ ५६-५ ॥
नकारस्य धर्माख्यद्वादशावतारपरत्वम्
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-६
स्वर्गापवर्गयोः पन्था यो हि धर्मः सनातनः ।
स धरेशोत्तरेणैव पथा देव उदीर्यते ॥ ५६-६ ॥
मूलम् - ५६-६
स्वर्गापवर्गयोः पन्था यो हि धर्मः सनातनः ।
स धरेशोत्तरेणैव पथा देव उदीर्यते ॥ ५६-६ ॥
तकारस्यानन्ताख्यतृतीयावतारपरत्वम्
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-७
ताललक्ष्मा हि भगवान् योऽनन्तः परिपठ्यते ।
स देवो धरणीधर्ता कथ्यते ताललक्ष्मणा ॥ ५६-७ ॥
मूलम् - ५६-७
ताललक्ष्मा हि भगवान् योऽनन्तः परिपठ्यते ।
स देवो धरणीधर्ता कथ्यते ताललक्ष्मणा ॥ ५६-७ ॥
तस्यैव सञ्ज्ञान्तरमुखेन
कूर्मविद्याधिदेवाख्यपञ्चदशषष्ठावतारद्वयपरत्वम्
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-८
लोकमालाः स्रजः प्रोक्ताः स्रग्धरः कूर्म उच्यते ।
विराड् विद्योदिता सद्भिर्वैराजश्च तदीश्वरः ॥ ५६-८ ॥
मूलम् - ५६-८
लोकमालाः स्रजः प्रोक्ताः स्रग्धरः कूर्म उच्यते ।
विराड् विद्योदिता सद्भिर्वैराजश्च तदीश्वरः ॥ ५६-८ ॥
[[५६३]]
वैराजस्रग्धराख्येन तौ देवौ परिकीर्तितौ ।
अम्प्रत्ययावयवयोरकारमकारयोः
कालनेमिघ्नाख्यद्वाविंशावतारपरत्वम्
अप्रमेयनिगीर्णेन कालेन पुरुषोत्तमः ॥ ५६-९ ॥
उच्यते कालनेमिघ्नो यः कालः स दुरासदः ।
सर्वतोमुखशब्दविवक्षितेषु (१) दशस्ववतारेषु सकारस्य
पीयुषहरणाख्याष्टादशावतारपरत्वम्
अप्रमेयसमाक्रान्तममृताक्षरमुत्तमम् ॥ ५६-१० ॥
अमृताहरणं वक्ति पुरुषं पुष्करेक्षणम् ।
तस्यैव सञ्ज्ञान्तरमुखेन श्रीपत्याख्यैकोनविंशावतारपरत्वम्
अप्रमेयसमाक्रान्ता सैव तृप्तिः सनातनी ॥ ५६-११ ॥
श्रीपतिं वक्ति देवेशं श्रीः सा तृप्तिरुदीरिता ।
सरेफस्य वकारस्य वराहाख्यषोडशावतारपरत्वम्
अशेषभुवनाधारवराहसमुदायतः ॥ ५६-१२ ॥
अशेषभुवनाधारो वराहः परिगीयते ।
१ अत्रायं वर्णविभागक्रमः- सकारः, पुनःसकारः, सरेफो
वकारः, पुनरकारशिरस्को वकारः, तकारः, ओकारः, पुनरोकारः,
पुनश्च मकारशिरस्क ओकारः, उकारपूर्वको मकारशिरस्कः
खकारः, पुनः खकारः, इत्येवं
सर्वतोमुखशब्दावयवैर्दशभिर्वर्णैः
पीयूषहरणाद्यवतारदशकविवक्षेति ।
[[५६४]]
अकारशिरस्कस्य तस्यैव वकारस्य सञ्ज्ञान्तरमुखेन
पातालशयनाख्यैकोनचत्वारिंशावतारपरत्वम्
अप्रमेयसमाक्रान्ताद्वरुणादेव चाक्षरात् ॥ ५६-१३ ॥
पातालशायी भगवान् देवदेवो निरुच्यते ।
तकारस्य वागीश्वराख्यत्रयोदशावतारपरत्वम्
स्रग्वाक् प्रोक्ता मुनीन्द्रैः सा सृजती दधती जगत् ॥ ५६-१४ ॥
वागीशः स्रग्धरार्णेन (१) द्वितीयेन निरुच्यते ।
ओकारस्य त्रिविक्रमाख्यत्रिंशावतारपरत्वम्
यः स देवो बलेर्नेता पृथिवीं त्रिर्विचक्रमे ॥ ५६-१५ ॥
हरिर्विक्रमिणा तेन वर्णेन परिगीयते ।
तस्यैव सञ्ज्ञान्तरमुखेन विश्वरूपाख्याष्टमावतारपरत्वम्
(२) ओतो देवो हि यो विश्वं रूपेण स्वेन दीव्यता ॥ ५६-१६ ॥
विश्वरूपः स देवोऽसावोतदेवेन वर्ण्यते ।
तस्यैव मकारशिरस्कस्य सञ्ज्ञान्तरमुखेन
बडबावक्त्राख्यैकादशावतारपरत्वम्
ओदनेन समाक्रान्तो मर्दनो वर्ण उत्तरः ॥ ५६-१७ ॥
वक्त्यौर्वं बडबावक्त्रं देवदेवं जलाशनम् ।
तदुपपादनम्
ओदनं जलमुद्दिष्टमोदनस्य प्रसूर्यतः ॥ ५६-१८ ॥
१ अत्र द्वितीयत्वं ज्वलत्पदस्थज्ञकारापेक्षया
२ ओत इति कर्तरि क्तः
[[५६५]]
जलं मृद्गन् स पानेन देव ओदनमर्दनः ।
उकारपूर्वकस्य मकारशिरस्कस्य खकारस्य
वामनदेहाख्यैकोनत्रिंशावतारपरत्वम्
खर्वदेहो हि यो वर्णः सोद्दामोदयमर्दनः ॥ ५६-१९ ॥
वामनं वक्ति सुव्यक्तं याचितारं बलिं भुवम् ।
तदुपपादनम्
उद्दाममुदयं व्याप्तिं स हि मृद्गाति वामनः ॥ ५६-२० ॥
तस्यैव सञ्ज्ञान्तरमुखेन वेदविदाख्यसप्तत्रिंशावतारपरत्वम्
स एव वर्णो वेदात्मा वक्ति वेदविदं हरिम् ।
नृसिंहशब्दविवक्षितेषु (१) नवस्ववतारेषु नकारस्य
नरनारायणाख्यकत्रिंशद्वात्रिंशावतारद्वयपरत्वम्
नरो नारायणश्चैव नरनारायणाक्षरात् ॥ ५६-२१ ॥
ऋकारस्य पारिजातहरणाख्यत्रयोविंशावतारपरत्वम्
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-२२
सत्या यस्य स सत्योऽसौ पारिजातहरो महान् ।
स सत्यार्णेन कथितः सत्यामङ्कस्थितां वहन् ॥ ५६-२२ ॥
मूलम् - ५६-२२
सत्या यस्य स सत्योऽसौ पारिजातहरो महान् ।
स सत्यार्णेन कथितः सत्यामङ्कस्थितां वहन् ॥ ५६-२२ ॥
१ अत्रायं वर्णविभागक्रमः- नकारः, पुनर्नकारः, ऋकारः,
मकार-नकार-ऋकार-सकार-रूपवर्णचतुष्टयसमुदायः, इकारः,
पुनरिकारः, ङकारः, हकारः, प्रत्ययावयवो मकारः, इत्येवं
नृसिंहशब्दावयवैर्नवभिर्वर्णैर्नरनारायणाद्यवतारनवक-
विवक्षेति ।
[[५६६]]
(१) मकारनकारऋकारसकाररूपवर्णचतुष्टयसमुदा-
यस्य राहुजिदाख्यैकविंशावतारपरत्वम्
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-२३
खर्वदेहात् परो यो हि मर्दनः सहितः पथा ।
अङ्कुशस्तत्परः सोम इति वर्णचतुष्टयात् ॥ ५६-२३ ॥
मूलम् - ५६-२३
खर्वदेहात् परो यो हि मर्दनः सहितः पथा ।
अङ्कुशस्तत्परः सोम इति वर्णचतुष्टयात् ॥ ५६-२३ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-२४
सोमस्य चरतो मार्गाद्योऽङ्कुशो राहुरुच्यते ।
तं मर्दयति यो देवो राहुजित् स निरुच्यते ॥ ५६-२४ ॥
मूलम् - ५६-२४
सोमस्य चरतो मार्गाद्योऽङ्कुशो राहुरुच्यते ।
तं मर्दयति यो देवो राहुजित् स निरुच्यते ॥ ५६-२४ ॥
इकारस्य परशुरामश्रीरामाख्यपञ्चत्रिंशषट्त्रिंशावतारद्वय-
परत्वम्
रामद्वयं समुद्दिष्टं रामवर्णेन नारद ।
(२) ङकारस्य क्रोडात्माख्यदशमावतारपरत्वम्
एकदंष्ट्रेण भगवान् क्रोडात्मा परिगीयते ॥ ५६-२५ ॥
हकारस्य विहङ्गमाख्यनवमावतारपरत्वम्
सूर्येण यः सहायाति हंसरूपी जनार्दनः ।
१ अयं च मकारो मन्त्रपूर्वार्धचरमावयवभूत
आकाङ्क्षासत्तियोग्यताबलादर्थगत्यनुरोधेनात्रानुषक्तः । अत एव
मुले खर्वदेहात् परः इति खकारात् परत्वेन मकारोऽयं विशेष्यते ।
२ इदमत्रावधेयम्-सिंहशब्दस्य हि द्वयी गतिः शब्दानुशासनसिद्धा
। यथा- षिच क्षरणे इति धातोः सिञ्चेः सञ्ज्ञायां हनुमौ कश्च
इत्यौणादिकानुशासनेन कप्रत्यये नुमागमे धातोरन्त्यस्य चकारस्य
हकारादेशे च कृते सिम्ह इति रूपनिष्पत्तिरित्येका ।
पृषोदरादेराकृतिगणत्वात् सिंहशब्दस्य तदन्तःपाठमङ्गीकृत्य हिसि
हिंसायां इति धातोः पचाद्यचि हकारसकारयोः स्थानव्यत्ययेन
सिम्ह इतिरूपसिद्धिरित्यपरा । तामिमां द्वयीमपि
गतिमभ्युपगम्यैतावान् भेदो मन्त्रशास्त्रेषु प्रायः स्वीकृतः, यत्
सिंहशब्दावयवस्य अनुस्वारस्य स्थाने कवर्गपञ्चमोच्चारणम् ।
अतोऽत्र स्वशास्त्रमर्यादामनुरुध्य सिंहशब्दे ङकारस्यैव
बुबोधयिषयैकदंष्ट्रशब्दप्रयोग इति ।
[[५६७]]
विहङ्गमः स देवेशः सूर्यवर्णेन वर्ण्यते ॥ ५६-२६ ॥
प्रत्ययावयवस्य मकारस्य कल्क्याख्याष्टात्रिंशावतारपरत्वम्
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-२७
यो मर्दयति कल्क्याख्यो दस्युंस्तिष्ययगुगान्तजान् ।
सूर्योपरिस्थितेनैव मर्दनेन स गीयते ॥ ५६-२७ ॥
मूलम् - ५६-२७
यो मर्दयति कल्क्याख्यो दस्युंस्तिष्ययगुगान्तजान् ।
सूर्योपरिस्थितेनैव मर्दनेन स गीयते ॥ ५६-२७ ॥
भीषणशब्दविवक्षितेषु (१) चतुर्ष्ववतारेषु भकारस्य
ध्रुवाख्यद्वितीयावतारपरत्वम्
ध्रुवो देवः समुद्दिष्टो ध्रुवार्णेन महामुने ।
ईकारस्य न्यग्रोधशायिसञ्ज्ञकसप्तविंशावतारपरत्वम्
मायामयं समास्थाय न्यग्रोधदलमुज्ज्वलम् ॥ ५६-२८ ॥
यः शेते कान्तरूपेण स मायावर्णवर्णितः ।
षकारस्य नरसिंहाख्यसप्तदशावतारपरत्वम्
नृसिंहो देवदेवस्तु नृसिंहार्णेन वर्ण्यते ॥ ५६-२९ ॥
णकारस्य मधुसूदनाख्यपञ्चमावतारपरत्वम्
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-३०
मधुं निहत्य यः पूर्वं प्रधानं मर्दनं विधेः ।
स्वबाहुबलमास्थाय विरिञ्चायाभयं ददौ ॥ ५६-३० ॥
मूलम् - ५६-३०
मधुं निहत्य यः पूर्वं प्रधानं मर्दनं विधेः ।
स्वबाहुबलमास्थाय विरिञ्चायाभयं ददौ ॥ ५६-३० ॥
देवो ह्यभयदार्णेन स उक्तो मधुसूदनः ।
१ अत्रायं वर्णविभागक्रमः- भकारः, ईकारः, षकारः, णकारः,
इत्येवं
भीषणशब्दावयवैश्चतुर्भिर्वर्णैर्ध्रुवाद्यवतारचतुष्कविवक्षेति ।
[[५६८]]
भद्रशब्दविवक्षितेषु (१) त्रिष्ववतारेषु भकारस्य
कपिलाख्यसप्तमावतारपरत्वम्
सिद्धिं ददाति यो दिव्यां प्रसङ्ख्यानमयीं पराम् ॥ ५६-३१ ॥
देवः सिद्धिप्रदार्णेन कपिलः स निगद्यते ।
दकारस्य दत्तात्रेयाख्यषड्विंशावतारपरत्वम्
दत्तात्रेयस्तु भगवान् दत्तात्रेयार्णवर्णितः ॥ ५६-३२ ॥
रेफस्य शान्तात्माख्यपञ्चविंशावतारपरत्वम्
दोषकालानलत्वेन तद्वर्णेन स ईर्यते ।
मृत्युमृत्युशब्दविवक्षितेऽवतारद्वये (२)
प्रथममृत्युशब्दस्यैकशृङ्गतनुसञ्ज्ञकमत्स्यापरपर्या-
याष्टाविंशावतारपरत्वम्
कालः कालः समुद्दिष्टः प्रधानं प्रकृतिः परा ॥ ५६-३३ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-३४
ऋतधामा पुमांस्तत्स्थो वैराजश्च चतुर्गतिः ।
भुवनं च दधद् देहे यः शङ्खो मीन ईर्यते ॥ ५६-३४ ॥
मूलम् - ५६-३४
ऋतधामा पुमांस्तत्स्थो वैराजश्च चतुर्गतिः ।
भुवनं च दधद् देहे यः शङ्खो मीन ईर्यते ॥ ५६-३४ ॥
एकशृङ्गतनुर्देवो मृत्युवर्णैः स गद्यते ।
द्वितीयमृत्युशब्दस्य लोकनाथाख्यचतुर्विंशावतारपरत्वम्
प्रधानः सत्यरूपश्च वैराजो राजयञ्जगत् ॥ ५६-३५ ॥
चतुर्गतिर्देवदेवो लोकनाथो महाप्रभुः ।
१ भद्रशब्दे भकारः, दकारः, रेफः, इति त्रिभिर्वर्णैः
कपिलाद्यवतारत्रयविवक्षेति बोध्यम् ।
२ मृत्युशब्दद्वयेनावतारद्वयविवक्षेति स्पष्टमेव । तदेवं
ज्वलत्पदेनैकादशावताराः, सर्वतोमुखशब्देन दश,
नृसिंहशब्देन नव, भीषणशब्देन चत्वारः, भद्रशब्देन त्रयः,
मृत्युमृत्युशब्देन द्वौ, इति ज्वलदादीनां षण्णां
शब्दानामेकोनचत्वारिंशदवतारपरत्वं प्रपञ्चितम् ।
[[५६९]]
मृत्युवर्णसमुद्दिष्टः पूर्वस्माद् भुवनादपि ॥ ५६-३६ ॥
इति वर्णाश्रया रीतिः परा ते सम्प्रदर्शिता ।
अध्यायशेषेण मन्त्रस्य महिमान्तरनिरूपणम्
शृणु मन्त्रस्य माहात्म्यं भूयोऽपि मुनिसत्तम ॥ ५६-३७ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-३८
पादशः प्रतिलोमोऽयं वैकुण्ठास्त्रं निगद्यते ।
अक्षरप्रतिलोमोऽयं स्मृतं नारायणास्त्रकम् ॥ ५६-३८ ॥
मूलम् - ५६-३८
पादशः प्रतिलोमोऽयं वैकुण्ठास्त्रं निगद्यते ।
अक्षरप्रतिलोमोऽयं स्मृतं नारायणास्त्रकम् ॥ ५६-३८ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-३९
स्वराणां प्रतिलोमो यः संहिताशब्दरूपवान् ।
नारसिंहमहास्त्रं तन्नखक्रकचसञ्ज्ञितम् ॥ ५६-३९ ॥
मूलम् - ५६-३९
स्वराणां प्रतिलोमो यः संहिताशब्दरूपवान् ।
नारसिंहमहास्त्रं तन्नखक्रकचसञ्ज्ञितम् ॥ ५६-३९ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-४०
प्रमित्यपेतो वरुणः कालपावकसंस्थितः ।
अप्रमेयः पुनस्तादृक् तृतीयाक्षरमीरितम् ॥ ५६-४० ॥
मूलम् - ५६-४०
प्रमित्यपेतो वरुणः कालपावकसंस्थितः ।
अप्रमेयः पुनस्तादृक् तृतीयाक्षरमीरितम् ॥ ५६-४० ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-४१
सूक्ष्मस्थः प्रथमः सूक्ष्मः संस्थितः कालपावकः ।
वरुणः सूक्ष्मयोर्द्वन्द्वं सप्तमाक्षरमीरितम् ॥ ५६-४१ ॥
मूलम् - ५६-४१
सूक्ष्मस्थः प्रथमः सूक्ष्मः संस्थितः कालपावकः ।
वरुणः सूक्ष्मयोर्द्वन्द्वं सप्तमाक्षरमीरितम् ॥ ५६-४१ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-४२
सूक्ष्मस्थो गोपनः पश्चाद्वरुणो भुवनाश्रयः ।
वरजादार इत्येतन्नारसिंहास्त्रमीरितम् ॥ ५६-४२ ॥
मूलम् - ५६-४२
सूक्ष्मस्थो गोपनः पश्चाद्वरुणो भुवनाश्रयः ।
वरजादार इत्येतन्नारसिंहास्त्रमीरितम् ॥ ५६-४२ ॥
[[५७०]]
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-४३
नवाक्षरमिदं श्रेष्ठं तत्र यत् प्रतिलोमजम् ।
अस्त्रमक्षरशस्तत्तु नारसिंहं महादिकम् ॥ ५६-४३ ॥
मूलम् - ५६-४३
नवाक्षरमिदं श्रेष्ठं तत्र यत् प्रतिलोमजम् ।
अस्त्रमक्षरशस्तत्तु नारसिंहं महादिकम् ॥ ५६-४३ ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-४४
तत्र स्वरप्रातिलोम्यादस्त्रं त्वतिमहादिकम् ।
व्यापकः सामृताधारो गोपनो द्व्यक्षरं तु तत् ॥ ५६-४४ ॥
मूलम् - ५६-४४
तत्र स्वरप्रातिलोम्यादस्त्रं त्वतिमहादिकम् ।
व्यापकः सामृताधारो गोपनो द्व्यक्षरं तु तत् ॥ ५६-४४ ॥
तत्र स्वरप्रातिलोम्ये गोपनो गोपनः सताम् ।
विश्वास-प्रस्तुतिः - ५६-४५
सर्वत्र प्रातिलोम्येन यद्यदस्त्रमुदीरितम् ।
तत्र तत्रानुलोम्येन तत्तच्छान्तिरुदीरिता ॥ ५६-४५ ॥
मूलम् - ५६-४५
सर्वत्र प्रातिलोम्येन यद्यदस्त्रमुदीरितम् ।
तत्र तत्रानुलोम्येन तत्तच्छान्तिरुदीरिता ॥ ५६-४५ ॥
इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
नारसिंहानुष्टुभमन्त्रार्थनिरूपणम् नाम
षट्पञ्चाशोऽध्यायः ॥ ५६ ॥
आदितः श्लोकाः ३६३१