४६

सुदर्शनहोमाङ्गद्रव्यपरिमाणादिनिरूपणं नाम
षट्चत्वारिंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम् ।
सुदर्शनस्य तद् दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि ॥

राज्ञो होममण्डपानागमने कर्तव्यक्रमः

नारदः –

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-१

दैवाद्वा मानुषाद्वापि भूतादिभिरथापि वा ।
दर्पात् प्रतिबलाद्वान्यैरन्तरायैर्महीपतिः ॥ ४६-१ ॥

मूलम् - ४६-१

दैवाद्वा मानुषाद्वापि भूतादिभिरथापि वा ।
दर्पात् प्रतिबलाद्वान्यैरन्तरायैर्महीपतिः ॥ ४६-१ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-२

यदि न प्राप्नुयादेव होममण्डपमादितः ।
ततः कथं महीभर्तुर्निवर्त्यन्ते महाग्रहाः ॥ ४६-२ ॥

मूलम् - ४६-२

यदि न प्राप्नुयादेव होममण्डपमादितः ।
ततः कथं महीभर्तुर्निवर्त्यन्ते महाग्रहाः ॥ ४६-२ ॥

अहिर्बुध्न्यः –

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-३

शृणु राजा न चेत् कुर्यात् पुरोधाः कुरुतात् कृती ।
स एव राज्ञः सर्वस्वमदृष्टार्थोपपादने ॥ ४६-३ ॥

मूलम् - ४६-३

शृणु राजा न चेत् कुर्यात् पुरोधाः कुरुतात् कृती ।
स एव राज्ञः सर्वस्वमदृष्टार्थोपपादने ॥ ४६-३ ॥

पुरोहितलक्षणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-४

धार्मिकः श्रुतिसम्पन्नः सुशीलः सत्यवाक् शुचिः ।
अभिजातोऽनहङ्कारस्तितिक्षुः स्मृतिमान् वशी ॥ ४६-४ ॥

मूलम् - ४६-४

धार्मिकः श्रुतिसम्पन्नः सुशीलः सत्यवाक् शुचिः ।
अभिजातोऽनहङ्कारस्तितिक्षुः स्मृतिमान् वशी ॥ ४६-४ ॥

देशकालविभागज्ञः शास्त्रदृष्टिरतन्द्रितः ।

[[४४१]]

अप्रधृष्योऽप्रमादी च वदान्यो नयकोविदः ॥ ४६-५ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-६

उपायोपेयविन्मन्त्री यायजूको ह्यलोलुपः ।
दैववित् प्रियवादी च वैदिकः सत्त्ववान् प्रभुः ॥ ४६-६ ॥

मूलम् - ४६-६

उपायोपेयविन्मन्त्री यायजूको ह्यलोलुपः ।
दैववित् प्रियवादी च वैदिकः सत्त्ववान् प्रभुः ॥ ४६-६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-७

विष्णुभक्तस्तपस्वी च कार्यवित् कर्मठोऽनघः ।
हिताहिताप्तिहानेच्छुर्नृपाणां सर्वसम्मतः ॥ ४६-७ ॥

मूलम् - ४६-७

विष्णुभक्तस्तपस्वी च कार्यवित् कर्मठोऽनघः ।
हिताहिताप्तिहानेच्छुर्नृपाणां सर्वसम्मतः ॥ ४६-७ ॥

पुरोधस एव राज्ञः सर्वकार्यकर्तृत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-८

ईदृशो दुर्लभो राज्ञां गुरुकल्पः पुरोहितः ।
ईदृशो हि क्षमो राज्ञामघौघविनिवारणे ॥ ४६-८ ॥

मूलम् - ४६-८

ईदृशो दुर्लभो राज्ञां गुरुकल्पः पुरोहितः ।
ईदृशो हि क्षमो राज्ञामघौघविनिवारणे ॥ ४६-८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-९

अतः स एव राज्ञां हि रक्षाविधिमथार्हति ।
एवंविधो गुरुर्यस्य स सम्राद् नृपतिर्भवेत् ॥ ४६-९ ॥

मूलम् - ४६-९

अतः स एव राज्ञां हि रक्षाविधिमथार्हति ।
एवंविधो गुरुर्यस्य स सम्राद् नृपतिर्भवेत् ॥ ४६-९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-१०

दीर्घायुर्निःसपत्नः स्यादरोगः परवीरहा ।
अवग्रहाद्या जायन्ते पीडास्तद्विषये न हि ॥ ४६-१० ॥

मूलम् - ४६-१०

दीर्घायुर्निःसपत्नः स्यादरोगः परवीरहा ।
अवग्रहाद्या जायन्ते पीडास्तद्विषये न हि ॥ ४६-१० ॥

तादृशपुरोहिताभावे राज्ञोऽनिष्टकथनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-११

तं विनान्यो भवेद्राज्ञो गुरुर्वाथ पुरोहितः ।
विपरीतं भवेत् तस्य महीभर्तुर्न संशयः ॥ ४६-११ ॥

मूलम् - ४६-११

तं विनान्यो भवेद्राज्ञो गुरुर्वाथ पुरोहितः ।
विपरीतं भवेत् तस्य महीभर्तुर्न संशयः ॥ ४६-११ ॥

कुम्भादीनां परिमाणादिप्रश्नः

नारदः –

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-१२

परिमाणं च कुम्भानां स्रुक्स्रुवाणां च लक्षणम् ।
ऋत्विजः कीदृशो ह्यस्य प्रकारश्चाखिलं वद ॥ ४६-१२ ॥

मूलम् - ४६-१२

परिमाणं च कुम्भानां स्रुक्स्रुवाणां च लक्षणम् ।
ऋत्विजः कीदृशो ह्यस्य प्रकारश्चाखिलं वद ॥ ४६-१२ ॥

[[४४२]]

उत्तमपरिमाणम्

अहिर्बुध्न्यः –

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-१३

शुद्धैर्गन्धोदकैर्भारपरिमाणैः सुपूरितान् ।
सौवर्णराजतान् कुम्भान् कारयेदिदमुत्तमम् ॥ ४६-१३ ॥

मूलम् - ४६-१३

शुद्धैर्गन्धोदकैर्भारपरिमाणैः सुपूरितान् ।
सौवर्णराजतान् कुम्भान् कारयेदिदमुत्तमम् ॥ ४६-१३ ॥

मध्यमपरिमाणम्

अर्धभारभृतान् कुम्भान् मध्यमोऽयं विधिः स्मृतः ।

अधमपरिमाणम्

तदर्धेनाधमे पक्षे पूरयेदेष निर्णयः ॥ ४६-१४ ॥

यथाविधि स्रुगादिनिर्माणम्

यथाविधि विधेयौ तु स्रुक्स्रुवौ मुनिसत्तम ।

ऋत्विक्सङ्ख्या

ऋत्विजः सात्त्विकानष्टौ वृणुयाद्वैष्णावांस्ततः ॥ ४६-१५ ॥

अङ्गमन्त्रादिविधिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-१६

अङ्गमन्त्रैश्च गायत्र्या वह्निप्राकारकेण च ।
प्रधानकुण्डयोश्चापि गुरुकल्पौ समाहितौ ॥ ४६-१६ ॥

मूलम् - ४६-१६

अङ्गमन्त्रैश्च गायत्र्या वह्निप्राकारकेण च ।
प्रधानकुण्डयोश्चापि गुरुकल्पौ समाहितौ ॥ ४६-१६ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-१७

वृणुयान्मूलमन्त्रेण सर्वे रक्षामनौ रताः ।
शमीसमिद्भिर्दूर्वाभिस्तिलैराम्रदलैस्तथा ॥ ४६-१७ ॥

मूलम् - ४६-१७

वृणुयान्मूलमन्त्रेण सर्वे रक्षामनौ रताः ।
शमीसमिद्भिर्दूर्वाभिस्तिलैराम्रदलैस्तथा ॥ ४६-१७ ॥

चरुणा पायसापूपैः पालाशैर्जुहुयात् क्रमात् ।

[[४४३]]

शुद्धेन सर्पिषा मध्यकुण्डयोर्हावयेद् गुरुः ॥ ४६-१८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-१९

अथवा सर्वकुण्डेषु शुद्धेनाज्येन हावयेत् ।
गुरुणैवाभिनिर्वर्त्ये प्रतीकारविधाविह ॥ ४६-१९ ॥

मूलम् - ४६-१९

अथवा सर्वकुण्डेषु शुद्धेनाज्येन हावयेत् ।
गुरुणैवाभिनिर्वर्त्ये प्रतीकारविधाविह ॥ ४६-१९ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-२०

शयनासनयानादौ राज्ञः स्वैरविधावपि ।
पूर्वोक्तेन विधानेन वितानादिकमाचरेत् ॥ ४६-२० ॥

मूलम् - ४६-२०

शयनासनयानादौ राज्ञः स्वैरविधावपि ।
पूर्वोक्तेन विधानेन वितानादिकमाचरेत् ॥ ४६-२० ॥

होमान्ते राज्ञोऽभिषेकः

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-२१

होमावसानसमये प्रयोगेऽप्यत्र तद्गुरुः ।
तत्र राजानमाहूय पूर्ववन्मन्त्रितासने ॥ ४६-२१ ॥

मूलम् - ४६-२१

होमावसानसमये प्रयोगेऽप्यत्र तद्गुरुः ।
तत्र राजानमाहूय पूर्ववन्मन्त्रितासने ॥ ४६-२१ ॥

स्थापयित्वाभिषेकादिसस्कारं गुरुराचरेत् ।

गुर्वादिप्रीणनम्

ततः स्वस्थमनाः सद्यो विमुक्तग्रहबन्धनः ॥ ४६-२२ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-२३

यथार्हं गुरवे दद्यात् स्वचिह्नानि प्रणम्य च ।
भूषणानि महार्हाणि मुक्तामणिमयानि च ॥ ४६-२३ ॥

मूलम् - ४६-२३

यथार्हं गुरवे दद्यात् स्वचिह्नानि प्रणम्य च ।
भूषणानि महार्हाणि मुक्तामणिमयानि च ॥ ४६-२३ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-२४

मणिपीठसुवर्णानि रत्नानि विविधानि च ।
भुवश्च भूयसीर्दत्वा ऋत्विजस्तर्पयेत् ततः ॥ ४६-२४ ॥

मूलम् - ४६-२४

मणिपीठसुवर्णानि रत्नानि विविधानि च ।
भुवश्च भूयसीर्दत्वा ऋत्विजस्तर्पयेत् ततः ॥ ४६-२४ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-२५

एकैकमृत्विजः सर्वे शतेनार्च्याः सुवर्णकैः ।
प्रत्येकं दशभिर्गोभिर्वासोभिर्विविधैरपि ॥ ४६-२५ ॥

मूलम् - ४६-२५

एकैकमृत्विजः सर्वे शतेनार्च्याः सुवर्णकैः ।
प्रत्येकं दशभिर्गोभिर्वासोभिर्विविधैरपि ॥ ४६-२५ ॥

प्रधानहोमकर्त्रे विशेषतो दक्षिणादानम्

प्रधानहोमकर्त्रे तु देशिकाय विशेषतः ।

[[४४४]]

दद्याद् बहु धनं पूर्णमेकमश्वं सवाहनम् ॥ ४६-२६ ॥

अलङ्कारेण सहितं मण्डपं सपरिच्छदम् ।

ततो ब्राह्मणतर्पणम्

ब्राह्मणानां ततस्तृप्तिं कुर्यात् प्रीतमना नृपः ॥ ४६-२७ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-२८

राज्ञा स्वेनाभिनिर्वृत्ते कर्मण्यस्मिन् यथोदिते ।
प्रयोगे देशिकायैव दद्यान्मन्त्रविदे वसु ॥ ४६-२८ ॥

मूलम् - ४६-२८

राज्ञा स्वेनाभिनिर्वृत्ते कर्मण्यस्मिन् यथोदिते ।
प्रयोगे देशिकायैव दद्यान्मन्त्रविदे वसु ॥ ४६-२८ ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-२९

पुरोधसा कृतं सर्वमेष धर्मः सनातनः ।
राजोदाहरणे तावत् सविशेषमुदीरितम् ॥ ४६-२९ ॥

मूलम् - ४६-२९

पुरोधसा कृतं सर्वमेष धर्मः सनातनः ।
राजोदाहरणे तावत् सविशेषमुदीरितम् ॥ ४६-२९ ॥

अन्येषामपि सर्वेषामेष एव विधिः स्मृतः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - ४६-३०

पूर्णाहुतिं ततः कुर्याद्वैष्णव्यर्चा समाहितः ।
राज्ञोऽभ्युदयमाकाङ्क्षन् देशिको मन्त्रवित्तमः ॥ ४६-३० ॥

मूलम् - ४६-३०

पूर्णाहुतिं ततः कुर्याद्वैष्णव्यर्चा समाहितः ।
राज्ञोऽभ्युदयमाकाङ्क्षन् देशिको मन्त्रवित्तमः ॥ ४६-३० ॥

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां
सुदर्शनहोमाङ्गद्रव्यपरिमाणादिनिरूपणं नाम
षट्चत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ४६ ॥

आदितः श्लोकाः २८६७