आगमे वैष्णवे विश्वासटिप्पन्यः

राज्ञां सुदर्शनयन्त्राराधनविधानकेशवादिगुणप्रधानभावव्यवस्थापनं नाम षट्त्रिंशोऽध्यायः

ध्यातं सकृद्भवानेककोट्यघौघं हरत्यरम्।
सुदर्शनस्य तद्दिव्यं भर्गो देवस्य धीमहि॥

सौदर्शनयन्त्रस्य पूर्वापराङ्गध्यानार्चनप्रकारप्रश्नः
नारदः—

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.1

भगवन् कथिताः सर्वे सर्वास्त्राणां महौजसाम्।
प्रवर्तकास्तथा मन्त्रास्तथैव¹ च निवर्तकाः ॥ 36.1 ॥

मूलम् - 36.1

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.2

एतच्च कथितं सर्वं सर्वज्ञेन त्वया पुरा।
सौदर्शनं ²महायन्त्रमर्चनीयं महात्मभिः ॥ 36.2 ॥

मूलम् - 36.2

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.3

उक्तेनैव प्रकारेण चतुर्वर्गफलार्थिभिः।
राजा चेदर्चयेदेतत् सौदर्शनमुखं परम् ॥ 36.3 ॥

मूलम् - 36.3

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.4

उभयं चास्य यन्त्रस्य ³मुखमाराधयेदिति।
कथमस्यापराङ्गं⁴ च ध्यायेत् कुर्याच्च वा कथम् ॥ 36.4 ॥

मूलम् - 36.4

छेत्तुमर्हसि संदेहमिमं मम महेश्वर।

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.6

यन्त्रमध्ये महात्मानं पुरुषं भीमलोचनम्।
ऊर्ध्वपिङ्गलकेशाढ्यं ज्वलद्दंष्ट्रोज्ज्वलाननम् ॥ 36.6 ॥

मूलम् - 36.6

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.7

तिष्ठन्तमष्ठभिर्युक्तं भुजैः परमशौभनैः।
चक्राब्जमध्ये तिष्ठन्तमवष्टभ्य महद्धनुः ॥ 36.7 ॥

मूलम् - 36.7

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.8

समभङ्गमुदाराङ्गं रक्ताम्बरधरं विभुम्।
शङ्खचक्राब्जमुसलपाशाङ्कुशगदाधरम् ॥ 36.8 ॥

मूलम् - 36.8

सर्वाभरणसंयुक्तं पुष्पमालाविभूषितम् । परितः केशवादिद्वादशमूर्तिध्यानम् [^5]सुदर्शनमिमं ध्यात्वा परितश्चिन्तयेत् ततः ॥ 36.9 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.10

तिष्ठतो यदि वासीनान् केशवादीन् सविग्रहान्।
उक्तेनैव प्रकारेण भूषणैरायुधैर्युतात् ॥ 36.10 ॥

मूलम् - 36.10

प्रधानभूतान् परमान् यथाकामनिवेशितान्।

ततो विष्णवादिषोडशमूर्तिध्यानम्
ततः षोडशभिर्देवैर्विष्ण्वाद्यैरायुधान्वितैः ॥ 36.11 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.12

मूर्तिमद्भिश्च सोद्योगैः सर्वाभरणसंयुतैः ।
एतैः पञ्जरितं ध्यायेद्यन्त्रराजमनुत्तमम् ॥ 36.12 ॥

मूलम् - 36.12

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.13

परितस्तान्यपि ध्यायेन्मूर्तिमन्ति महान्ति च।
संहारास्त्रणि सर्वाणि साञ्जलीन्यद्भुतानि च ॥ 36.13 ॥

मूलम् - 36.13

अकुतोभयशालीनि शक्तिमन्ति समन्ततः। ततो मूर्तिमत्प्रवर्तकास्त्रध्यानम् ततः प्रवर्तकान्येवं ध्यायीतास्त्राणि नारद ॥ 36.14 ॥ मूर्तान्यत्तुमिवाशेषभुवनान्युज्ज्वलानि च। ततो नारसिंहध्यानम् एवं चक्रक्रमेणैतदभिध्यायोपरि स्मरेत् ॥ 36.15 ॥ [^6]दधानं नारसिंहस्य वपुर्नारायणं परम्। मूलकोशं परं देवमधोभागेऽथ चिन्तयेत् ॥ 36.16 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.17

यन्त्रं चक्राकृति श्रीमद् दीप्तनेमिस्मन्वितम्।
नेमेरस्य चतुर्दिक्षु महाज्वालां विचिन्तयेत् ॥ 36.17 ॥

मूलम् - 36.17

चक्रकौमोदकीशार्ङ्गखङ्गहस्तान् स्मरेत् क्रमात्। [^7]एवमेकमुखं ध्यायेद्यन्त्रधस्यास्य महाद्युतेः ॥ 36.18 ॥ अपराङ्गध्यानम् अपराङ्गं महामन्त्रैः सर्वतः समलंकृतम्।

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.23

उक्तैर्विशेषणैर्जुष्टं सर्वकामैकसाधनम्।
अस्य चक्रस्य मध्ये ⁷यद्वर्तते पुरुषः परः ॥ 36.23 ॥

मूलम् - 36.23

तस्मान्निगद्यते लोके चक्रवर्तीति सूरिभिः। एतद्यन्त्राभ्यर्चनाद्राज्ञां चक्रवर्तित्वलाभः तस्मादभ्यर्चयेदेतद्यो राजा भक्तिसंयुतः ॥ 36.24 ॥ सोऽचिरेणैव कालेन चक्रवर्तित्वमाप्नुयात्। अन्यैरपि राजहितैषिभिरेतदर्चनं कार्यम् राजा वा राजभृत्या वा मन्त्रिणो वाथवा परे ॥ 36.25 ॥ राज्ञां हितैषिणः सर्वे पूजयेयुरिदं परम्। अन्येषामपि श्रीकामानामेतदभ्यर्चनम् अन्ये च ये [^12]तु विपुलां श्रियमिच्छन्ति मानवाः ॥ 36.26 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.27

तैर्नित्यमर्चनीयं स्यादिदं सर्वार्थसाधकम्।
राज्ञामेव विशेषेण यदेतत् समुदीरितम् ॥ 36.27 ॥

मूलम् - 36.27

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.28

तद्राजव्यतिरेकेण ये निर्दिष्टास्तु मानवाः।
तेषां विभूतिर्महती राज्ञा संपत्स्यते ध्रुवम् ॥ 36.28 ॥

मूलम् - 36.28

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.29

लोहैर्वा शिलया वापि यो हि निर्माय पूजयते।
विपुलां श्रियमाप्नोति दीर्घमायुश्च विन्दति ॥ 36.29 ॥

मूलम् - 36.29

आरोग्यं चाश्नुते सर्वे तद्वंश्या दीर्घजीविनः[^13]। द्विमुखयन्त्रार्चने मन्त्रोपदेष्टुर्ब्राह्मणस्यैवाधिकारः परं मन्त्रोपदेष्टैव ब्राह्मणो [^14]द्विमुखं यजेत् ॥ 36.30 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.31

ज्ञानेन तपसा शक्त्या सोढुं तस्योभयात्मनः।
स एव शक्नुयात् तस्य प्रभावं परमं मुने ॥ 36.31 ॥

मूलम् - 36.31

आदित्यमण्डलाक्ष्यादिस्थानां पुरुषाणामभिन्नत्वम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.32

योऽसावादित्यबिम्बस्थः पुरुषो दृश्यते परः।
हिरण्मयो ⁸य एवान्तरक्षिण्यपि च दृश्यते ॥ 36.32 ॥

मूलम् - 36.32

सोऽप्ययं नाभिचक्रस्य मध्ये यो वर्तते पुमान्। तस्यैव कालचक्रादिप्रवर्तकत्वम् [^16]योऽयं [^17]कालाख्यचक्रस्य प्रेरकः पुरुषोऽव्ययः ॥ 36.33 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.34

युगचक्रस्य नेतारमेनमेव विदुर्बुधाः।
एनं महर्षयोऽप्याहुर्जगच्चक्रप्रवर्तकम् ॥ 36.34 ॥

मूलम् - 36.34

विमाने संस्थाप्य तस्यैव समभ्यर्चनमैहिकामुष्मिकफलसाधकम् सर्वलोकैककर्तारं[^18] सर्वलोकैकसाक्षिणम्। [^19]एनं विमाने संस्थाप्य चक्रवर्तिनमव्ययम् ॥ 36.35 ॥ यः पूजयति तस्यायं लोकश्चामुष्मिको भवेत्। विमानकरणारम्भस्यापि महाफलकत्वम् सुदर्शनविमानं यः प्रारभेत् महामुने ॥ 36.36 ॥ इह सर्वानवाप्यार्थान् विष्णुलोकं स यास्यति। विमानकरणार्थस्य कर्षणस्यापि सर्वसंपत्साधनत्वम् सुदर्शनविमानस्य कर्षणं यः करोति वै ॥ 36.37 ॥ तस्यामित्रा विनश्यन्ति सन्ति सर्वाश्च संपदः। आरब्धापरिसमाप्तस्यापि विमानकरणस्यान्ततो मुक्तिसाधनता आरभ्यायतनं मध्ये [^20]विच्छित्त्या विघ्नितो यदि ॥ 36.38 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.39

स सार्वभौमः सकलान् भुक्त्वा भोगान् महीतले।
पुनश्च भक्तश्चक्रस्य शेषं निर्वर्तयिष्यति ॥ 36.39 ॥

मूलम् - 36.39

अन्ते वैकुण्ठमासाद्य विष्णुसायुज्यमाप्नुयात्।

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.41

ब्राह्मणान् वेदविदुषो वैष्णवान् द्वादशावरान्।
तच्छेषभूतांस्तत्रैव प्रतिष्ठाप्य च शक्तितः ॥ 36.41 ॥

मूलम् - 36.41

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.42

पर्याप्तजीवनान् कृत्वा दत्त्वा भूमिमठादिकान्।
नित्यं ⁹योऽभ्यर्चयत्येनं देवं भूतिसमन्वितम् ॥ 36.42 ॥

मूलम् - 36.42

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.43

तस्य प्रतिदिनं भूतिरमर्यादा विवर्धते।
नीरोगता दीर्घमायुर्लभ्यते नात्र संशयः ॥ 36.43 ॥

मूलम् - 36.43

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.44

जन्मान्तरे सार्वभौमो जनित्वा सकलां भुवम्।
भुक्त्वा कालेन महता तदनन्तरजन्मनि ॥ 36.44 ॥

मूलम् - 36.44

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.45

त्रिविष्टपपतिर्भूत्वा भुङ्क्ते चैन्द्रपदं चिरम्।
ततः क्रमेण लब्ध्वायं तत्तल्लोकेशतां गतः ॥ 36.45 ॥

मूलम् - 36.45

तदन्ते परमं धाम वैष्णवं प्रतिपद्यते। सुदर्शनपुरुषमनाराधयतो नृपत्वं दुर्लभम् देवमेनमनाराध्य न कश्चिज्जायते नृपः ॥ 36.46 ॥ एतदाराधनतारतम्यात् फलतारतम्यम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.47

एतदाराधनस्यैव तारतम्येन नारद।
भोगायुषोस्तारतम्यमश्नुते नृपतिर्ध्रुवम् ॥ 36.47 ॥

मूलम् - 36.47

तस्माद्राज्ञामन्येषां चैतदाराधनावश्यकता तस्मात् सर्वप्रयत्नेन राजैवैनं समर्चयेत्।

जात्यायुर्भोगकामाश्च ये चान्ये भुवि मानवाः ॥ 36.48 ॥
तेऽप्येतत्पूजया सर्वं काङ्क्षितं प्राप्नुवन्ति च।
शेषिणः केशवादेः शेषभूतं सुदर्शनं प्रतिपरिवारतादिकथंताप्रश्नः
नारदः—
सिद्धं सुदर्शनं विष्णोः शेषमायुधसंज्ञितम् ॥ 36.49 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.50

कथमस्य परीवाराः केशवाद्याः समीरिताः।
विष्ण्वाद्या मूर्तिभेदाश्च कथं वा पञ्जरीकृताः ॥ 36.50 ॥

मूलम् - 36.50

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.51

कथं वा भगवन्मन्त्राः परिवारत्वमागताः।
इमं च संशयं देव च्छेत्तुमर्हसि सांप्रतम् ॥ 36.51 ॥

मूलम् - 36.51

तदुत्तरकथनारम्भः अहिर्बुध्न्यः---

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.52

श्रुणु ¹⁰तात महाप्राज्ञ रहस्यमिदमुत्तमम्।
त्वदृते शक्नुयात् प्रष्टुमिमर्थं¹¹ न कश्चन ॥ 36.52 ॥

मूलम् - 36.52

भगवत इव तत्संकल्परूपस्य सुदर्शनस्याप्यनादित्वापरिच्छेद्यत्वे

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.53

यथा नारायणो देवः पुरुषः पुष्करेक्षणः।
अनादिरपरिच्छेद्यस्तथायमपि नारद ॥ 36.53 ॥

मूलम् - 36.53

तदुपपादनाय परमात्मशक्तेर्द्वेधा विभागः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.54

द्वे शक्ती तस्य विद्यते विष्णोः सर्वार्थसाधने।
प्रधानभूते याभ्यां तु वहत्येष जगद्धुरम् ॥ 36.54 ॥

मूलम् - 36.54

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.58

अनेन संहृतिं देवो विश्वस्यान्ते करोति च।
अनेन दानवान् दैत्यान्निहन्ति मधुसूदनः ॥ 36.58 ॥

मूलम् - 36.58

क्रियतेऽनेन तत्कर्म सर्वं सर्वगतेन वै।

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.59

रक्षकं परमात्मानं प्रति शक्तिद्वयस्यापि रक्ष्यकोट्यन्तर्भावः।
तस्मात् सर्वात्मना चैनं [^24]स्वबुद्ध्या परिरक्षति ॥ 36.59 ॥

मूलम् - 36.59

विशिष्य लक्ष्म्या अपि रक्ष्यकोट्यन्तर्भावप्रतिपादनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - 36.60

यथा स्वं स्वामिना रक्ष्यं रक्ष्यते स्वयमेव हि।
एवं सर्वस्य जननीं लक्ष्मीं लक्ष्मीधरः स्वयम् ॥ 36.60 ॥

मूलम् - 36.60

चतुर्धा व्यूह्य चात्मानं स्वभूतां परिरक्षति।

तथैवैतन्निवर्तकाः D ↩︎ ↩︎
महामन्त्रम् D ↩︎ ↩︎
मुखं नाराधयेदिति D ↩︎ ↩︎
अपराङ्गस्य A B C E F
तदुत्तरकथनम्
अहिर्बुध्न्यः—-
एवं ध्यात्वार्चयेद्राजा यन्त्रमेतन्महाद्युति ॥ 36.5 ॥
तत्र पूर्वाङ्गे यन्त्रमध्ये सुदर्शनध्यानम् ↩︎ ↩︎
सर्वसंहारणास्त्राणां A B E F ↩︎
मन्त्रराज D ↩︎
यो वर्तते E ↩︎ ↩︎
यमेवान्त E F ↩︎ ↩︎
योग्यश्च सत्येन D ↩︎ ↩︎
तत्त्वं A B E F ↩︎ ↩︎
अल्पं D
एका त्विच्छात्मिका तस्य तथान्या तु क्रियात्मिका।
तत्रेच्छारूपिण्याः शक्तेर्लक्ष्मीरूपत्वम्
प्रथमा परमा लक्ष्मीर्जगत्त्रातुः कुटुन्बिनी ॥ 36.55 ॥
क्रियारूपायाः शक्तेः सुदर्शनरूपत्वम्
तत्त्वविद्भिरिदं प्रोक्तं द्वितीयेह सुदर्शनम्।
ताभ्यां शक्तिभ्यां विना भगवतोऽप्यकिंचित्करत्वम्
तस्माल्लक्ष्म्या विना देवः संकल्पे न प्रभुर्हरिः ॥ 36.56 ॥
अनेनापि विना कर्तुं किंचिन्नार्हति केशवः।
तस्य शक्तिद्वयस्य सृष्टिस्थितिसंहाराद्युपकरणत्वम्
अनेन सर्वं सृजति देवोऽनेनैव पाति च ॥ 36.57 ॥ ↩︎ ↩︎