आगमे वैष्णवे विश्वासटिप्पन्यः

जीवस्य संसारहेतुतदुद्धरणप्रकारवर्णनं नाम चतुर्दशोऽध्यायः
तत्रादौ मुक्तिविषयः पुनः प्रश्नः
नारदः—

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.1

अज्ञानतिमिरप्लोषिललाटनयनत्विषे।
नमस्ते त्रिपुराराते नमस्तेऽन्तकविद्विषे ॥ 14.1 ॥

मूलम् - 14.1

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.2

पुरुषार्थाः श्रुताः सर्वे मुख्यगौणविकल्पिताः¹।
पुरुषार्थः श्रुतो मुख्यस्तत्र मुक्त्यभिसंज्ञितः॥ 14.2 ॥

मूलम् - 14.2

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.3

भगवत्तामयी प्रोक्ता ²मुक्तिश्च त्रिपुरद्विषा।
तस्याश्च साधनं साक्षात् तत्त्वज्ञानं द्विधा स्थितम्॥ 14.3 ॥

मूलम् - 14.3

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.4

सादनं तस्य च प्रोक्तो धर्मो निरभिसंधिकः।
भूयो विस्तरतः शंस मुक्तिं तां चन्द्रशेखर ॥ 14.4 ॥

मूलम् - 14.4

[^3]यतो यस्य च या मुक्तिस्तच्च मे द्वितयं वद। न ह्यन्तं प्रष्टमर्हामि त्वामृते सर्ववेदिनम् ॥ 14.5 ॥

जीवस्वरूपसंक्षेपः
अहिर्बुध्न्यः–

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.6

अनादिरपरिच्छेद्यश्चिदानन्दमयः पुमान्।
भगवन्मय एवायं भगवद्भावितः सदा ॥ 14.6 ॥

मूलम् - 14.6

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.7

या सा शक्तिर्महासत्ता विष्णोस्तद्धर्मधर्मिणी।
तस्याः कोट्यर्बुदांशेन शक्ती द्वे कथिते तव ॥ 14.7 ॥

मूलम् - 14.7

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.8

भूतिश्चेति क्रिया चेति भाव्यभावकसंज्ञिते।
भूतिः सा क्रियाया ज्वाला मरुतेव ⁸प्रणर्त्यते ॥ 14.8 ॥

मूलम् - 14.8

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.9

नानाभेदवती भूतेर्विभूतिः कथिता पुरा।
शुद्ध्यशुद्धिवशाद् द्वेधा शुद्धा सा बहुधोदिता ॥ 14.9 ॥

मूलम् - 14.9

पुंशक्तिः कालमय्यन्या पुमान् सोऽयमुदीरितः। तस्य कालवश्यत्वात् संसारप्राप्तिः कालशक्तिविकारस्थः सोऽयं संसरति ध्रुवम् ॥ 14.10 ॥ साधननिष्पत्त्या स्वरूपाविर्भावः [^5]सोऽयं शास्त्रीयमासाद्य मार्गं स्वेनाभिजायते। तत्र पुनः प्रश्नः नारदः--- भागवन् देवदेवेश त्रिपुरान्तक शंकर ॥ 14.11 ।

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.12

कालशक्तिविकारस्थः कथं संसरति ध्रुवम्।
कथं वोपायमासाद्य पुमान् ⁹स्वेनाभिजायते ॥ 14.12 ॥

मूलम् - 14.12

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.13

सर्वैरननुयोज्यं तत् स्वातन्त्र्यं दिव्यमीशितुः।
अवाप्तविश्वकामोऽपि क्रीडते राजवद्वशी ॥ 14.13 ॥

मूलम् - 14.13

भगवत्संकल्पस्य पञ्चधा विभागः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.14

संकल्पो नाम यस्तस्य सुदर्शनसमाह्वयः।
सत्यप्यनन्तरूपत्वे पञ्चधा स¹⁰ विजृम्भते ॥ 14.14 ॥

मूलम् - 14.14

सृष्टिस्थित्यन्तकारेण निग्रहानुग्रहात्मना। निग्रहशक्त्या जीवस्याकारादितिरोधानम् तिरोधानकरी शक्तिः सा निग्रहसमाह्वया ॥ 14.15 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.16

पुमांसं जीवसंज्ञं सा तिरोभावयति स्वयम्।
आकारैश्वर्यविज्ञानतिरोभावनकर्मणा ॥ 14.16 ॥

मूलम् - 14.16

तिरोधायकपर्यायशब्दाः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.17

मायाविद्या महामोहो महातामिस्रमित्यपि।
तमो बन्धोऽथ हृद्ग्रन्थिरिति पर्यायवाचकाः ॥ 14.17 ॥

मूलम् - 14.17

जीवापुत्वादि आकारस्य [^8]तिरोधानादणुत्वं पुंस इष्यते।

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.21

तिरोभावनशक्त्यैवं वैष्णव्या बन्धमेयुषः।
अविद्यास्मित्वरागाद्या मलं समुपचिन्वते ॥ 14.21 ॥

मूलम् - 14.21

इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारेच्छा

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.22

क्लिश्यद्भिः क्लेशितः¹¹ क्लेशैरविद्यादिभिरीदृशैः।
नुन्नः प्रेप्साजिहासाभ्यामागमाननुसंपतन् ॥ 14.22 ॥

मूलम् - 14.22

इष्टार्थप्राप्तयेऽनिष्टविघाताय च लालसः। [^11]कर्म तत् कुरुते कामी शुभाशुभफलोदयम् ॥ 14.23 ॥ कर्मवशात् जात्यायुर्भोगप्राप्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.24

ततः कर्मविपाकस्थः शुभाशुभविमिश्रितान्।
जात्यायुरनुबन्धान्¹² स प्राप्नोति विधिचोदितः ॥ 14.24 ॥

मूलम् - 14.24

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.25

सुखादिवासनास्तास्ताः संचिनोति शनैः शनैः।
एषा निग्रहशक्तेस्तु ¹³तिरोधानपरंपरा ॥ 14.25 ॥

मूलम् - 14.25

तिरोधाने सहकारिकारणम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.26

अंशो यौ कालशक्त्याख्यौ भूतेः समनुवर्तिनौ¹⁴।
ताभ्यां पुंसस्तिरोभावं तनुते निग्रहात्मिका ॥ 14.26 ॥

मूलम् - 14.26

सृष्ट्यादीनां संचितकर्ममूलकत्वम् [^15]अजस्य त्वनया शक्त्या तिस्रः सृष्ट्यादिशक्त्यः। संचितैः संप्रवर्तन्ते तैस्तैः कर्मभिरूर्जितैः ॥ 14.27 ॥ सहेतुकस्य बन्धस्यानादित्वम् बन्धोऽनादिरयं प्रोक्तो बन्धहेतुश्च नादिमान्। बद्धजीवे भगवत्कृपाविर्भावः एवं संसृतिचक्रस्थे भ्राम्यमाणे स्वकर्मभिः ॥ 14.28 ॥ जीवे दुःखाकुले विष्णोः कृपा काप्युपजायते[^16]। कृपाया अनुग्रहशक्तिपातरूपत्वम् [^17]या ह्युक्ता पञ्चमी शक्तिर्विष्णुसंकल्परूपिणी ॥ 14.29 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.30

अनुग्रहात्मिका शक्तिः सा कृपा वैष्णवी परा।
शक्तिपातः स वै विष्णोरागमस्थैर्निगद्यते ॥ 14.30 ॥

मूलम् - 14.30

कृपाविषयस्य जीवस्य कर्मसाम्यप्राप्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.31

अनुग्रहात्मना शक्त्या सुदर्शनमयात्मना।
स्वीकृतो हि यदा विष्णोः करुणावर्षरूपया ॥ 14.31 ॥

मूलम् - 14.31

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.32

समीक्षितस्तदा सोऽयं करुणावर्षरूपया।
कर्मसाम्यं भजत्येव जीवो विष्णुसमीक्षितः ॥ 14.32 ॥

मूलम् - 14.32

[^18]शक्तिपातः स वै जीवमुत्तारयति संसृतेः। कर्मणी च समे तत्र तूष्णींभावमुपागते ॥ 14.33 ॥ सदृष्टान्तं कर्मणामुदासितृत्वोपपादनम्

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.34

यथा हि मोषकाः पान्थे परिबर्हमुपेयुषि।
निवृत्तमोषणोद्योगाः ¹⁵समाः सन्त उदासते ॥ 14.34 ॥

मूलम् - 14.34

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.35

अनुग्रहात्मिकायास्तु शक्तेः पातक्षणे तता।
उदासाते समीभूय कर्मणी ते शुभाशुभे ॥ 14.35 ॥

मूलम् - 14.35

मुमुक्षोर्मोक्षोपायप्राप्तिप्रकारः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.36

तत्पातानन्तरं जन्तुर्युक्तो मोक्षसमीक्षया।
प्रवर्तमानवैराग्यो ¹⁶विवेकेऽभिनिवेशवान् ॥ 14.36 ॥

मूलम् - 14.36

आगमाननुसंचिन्त्य गुरुनप्युपसद्य[^21] च। [^22]लब्धसत्त्वप्रकारैस्तैः प्रबुद्धो बोधपालनः ॥ 14.37 ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.40

संहतैर्विगृहीतैश्च मार्गैरेभिः सुनिश्चयैः।
क्लेशेन महता स्थानं वैष्णवं प्रतिपद्यते ॥ 14.40 ॥

मूलम् - 14.40

लब्धज्ञानस्य मोक्षप्राप्तिः

विश्वास-प्रस्तुतिः - 14.41

संप्राप्य ज्ञानभूयस्त्वं निर्मलीकृतचेतनः।
अनाविलमसंक्लेशं वैष्णवं तद्विशेत् पदम् ॥ 14.41 ॥

मूलम् - 14.41

इति श्रीपाञ्चरात्रे तन्त्ररहस्ये अहिर्बुध्न्यसंहितायां जीवस्य संसारहेतुतदुद्धरणप्रकारवर्णनं नाम चतुर्दशोऽध्यायः आदितः श्लोकाः 824

विकल्पतः E F J ↩︎ ↩︎
मुक्तिश्च त्रिपुरद्विषे D; मुक्तिस्त्रिपुरविद्विषा B C E F J ↩︎ ↩︎
तिरोभूतः A D E F J ↩︎
अक्षिण्वद्गुरुसंबोधः D ↩︎
धियं पराम् A B C E F ↩︎
उग्रवृत्त E; उग्रभूत J ↩︎
निश्चयः D ↩︎
प्रवर्तते A B C E F J ↩︎ ↩︎
खेनोपजायते D ↩︎ ↩︎
प्रविजृम्भते A B C E F J ↩︎ ↩︎
क्लेशितक्लेशैः A B C J ↩︎ ↩︎
उपबन्धान् A B C J ↩︎ ↩︎
तिरोभाव A B C E F J. ↩︎ ↩︎
पश्य तौ A B C E F J ↩︎ ↩︎
सदा सन्त उपासते A B C E F J ↩︎ ↩︎
विवेकामि A B C J ↩︎ ↩︎